ประวัติหลวงปู่จวน กุลเชษโฐ ส่วนที่ 1 by ramsat

สารบัญ หนา ภาคสอง

ภาคสาม

ภาคสี่

ธรรมประวัติ อัตตโนประวัติ ประวัติวิธีการสรางภูทอก วัดเจติยาคิรีวิหารและสถานที่ควรวิเวกโดยรอบ กิจวัตรประจําวัน ธรรมเทศนา ปฎิปทาวันตรัสรู ปฐมเทศนา ปจฉิมโอวาท ธรรมสนทนา ธรรมสนทนา

8 102 111 117 121 122 133 137 144 146

หมายเหตุ จากการจัดทําครั้งนี้ ผูจัดทําไดนําเนื้อหาตาง ๆ มาจากหนังสือ กุลเชฏฐาภิวาท ซึ่งไมไดนํามาเสนอไดครบทุกภาค และ บางภาคที่นําเสนอนั้นก็ขาดบางตอนไป เชน ภาคสอง ขาด เรื่อง ประโยชน ๓ อยาง ที่มนุษยควรบําเพ็ญ สําหรับภาคที่ขาดหายไป มีดังนี้ ภาคหนึ่ง ธรรมบูชา เจดียพิพิธภัณฑทานพระอาจารยจวน กุลเชฎโฐ รูปลักษณะและการตกแตง มณฑปพระธาตุ หองพิพิธภัณฑ สวนเจติยาคิรีวัน ภาคหา ธรรมอุโฆษ พระธาตุของทานพระอาจารยจวน กุลเชฎโฐ อัปปมาโณ ธาตุโย มหาการุณโกนาโถ ธุลีที่ปลิวไปแทบบาท ฉนั้นบุคคลใดสนใจก็สามารถหาอานไดจากหนังสือดังกลาวได ---------------------------

ภาคสอง ธรรมประวัติ

สมณานฺจ ทสฺสนํ เอตมฺมงฺคลมุตฺตมํ

การเห็นสมณะทั้งหลาย ขอนี้เปนมงคลอันสูงสุด

คํานําในการพิมพครั้งที่ ๒ ประวัติของ ทานพระอาจารยจวน กุลเชฏโฐ ที่นํามาพิมพเปนครั้งที่ ๒ นี้ ไดเลือกเอาฉบับ เต็มคือ “อัตตโนประวัติ” อันเปนประวัติที่ทานเลาเอง หลังจากที่หนังสือ พระจวน กุลเชฏโฐ ไดแพรหลายไปในหมูนักหนังสือและนักปฏิบัติ ไดมี ผูอานมากคนเกิดความสงสัยเขียนมาถามบาง โทรศัพทบางวา “อัตตโนประวัติ” นี้ผูเรียบเรียงได เพิ่มเติมขอความเขาไปบางอยางไรหรือเปลา จึงใครขอชี้แจงยืนยันในที่นี้วา การณเปนไปตามที่ แถลงไวในการพิมพครั้งที่หนึ่งอยางชัดเจนแลว กลาวคือ… ไดเรียบเรียงจากขอความที่ทานเลาใส เทปไวให เพื่อเขียนประวัติโดยตรงบาง จากที่ทานเลาใหฟงและผูเรียบเรียงอัดเทปไวไดบาง จากขอ สงสัยซักถาม และเมื่อไดเขียนรางแลว ก็ไดนําไปอานใหทานฟงแลว….บาง เพียงแตผูเรียบเรียงได แกไขพลความเล็กนอยใหถูกตองตอเชื่อมกันหรือเปนแนวเดียวกัน เชน บางตอนทานใช “ขาพเจา” บางตอนใช “อาตมา” หรืออยางในกรณีของปเกิด ในเทปเปนป ๒๔๖๒ แตไดยินวาทานเกิดปวอก ซึ่งตรงกับป ๒๔๖๓ จึงเรียนถามทาน ทานก็ใหถือปวอกเปนเกณฑ ใหแกพ.ศ. เสียดังนี้เปนตน

…..สุรีพันธุ มณีวัต ๑ กรกฎาคม ๒๕๒๘

คํานําในการพิมพครั้งแรก อัตตโนประวัติของ ทานพระอาจารยจวน กุลเชฏโฐ นี้ เมื่อทานยังมีชีวิตอยู ไดจัดทําเทป บันทึกประวัติของทานไวโดยละเอียด มอบใหผูรวบรวมไวตั้งแตเมื่อเดือนกรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๒๑ โดยใหเก็บรักษาไว “ไมใหเอาไปเขียน ไมใหเอาไปพิมพ จนกวาอาตมาจะตายแลว” ประมาณปลายป ๒๕๒๒ ไดคํานึงกันวา ทานอาจารยจะมีอายุครบ ๖๐ พรรษา ในวันที่ ๑๐ กรกฎาคม ๒๕๒๓ นี้ ถาพวกศิษยใครจะแสดงความกตัญูกตเวทิตคุณถวายทานดวยการจัดงาน อยางใดอยางหนึ่ง ทานก็คงจะหามอยางแนนอน เพราะ “พระปา” อยางทาน การมีอายุครบ ๖๐ คง มีความหมายเพียงวาสังขารไดขยับใกลตอความตายไปอีกระยะหนึ่งเทานั้น เราจึงเสนอขอจัดทํา หนังสือประวัติและธรรมเทศนาถวายใหทานแจกในโอกาสนั้นผูรวบรวมไดเปนตัวตั้งตัวตีในการออน วอนขอใหทานอนุญาตใหถอดขอความจากเทปประวัติ ที่ทานสั่งเปนคําขาดไวแตเมื่อสองปกอนโนน ใหพิมพเผยแพรไดตอเมื่อทานมรณภาพแลว สําหรับเทศนนั้นทานอนุญาตทันที แตสวนประวัตินั้น เปนเวลาหลายเดือนทานจึงไดอนุญาต เราไดเรงถอดเทปกวาจะเสร็จเรียบรอยสามารถนําไปใหทานตรวจแกเพิ่มเติมพลความไดก็ตกถึง เดือนมีนาคม ขอความตอนใดที่สงสัยไมแนใจ โดยเฉพาะเรื่องชื่อบุคคล สถานที่ เหตุการณที่ไมชัด แจง ทานก็กรุณาเลาเพิ่มเติมใหจดไว รวมทั้งเรื่องที่ทานเลาเรื่องทานอาจารยมั่นกําหนดจิตพิจารณา ดูการปฏิบัติธรรมของทานดวย ซึ่งเรื่องนี้ทานไดเลาเมื่อวันที่ ๗ เมษายน ๒๕๒๓ นี้เอง ปกติ ขอความที่เพิ่มเติมนี้ ผูรวบรวมจดใจความไว แลวก็เรียบเรียงอานใหทานฟงวา เขียน เชนนี้จะใชไดไหม ทานก็จะพยักหนาวา “ได” เสมอ แตเฉพาะเรื่องนี้ เมื่อฟงแลวผูรวบรวมรูสึกเกิด ความซาบซึ้ง จึงกราบเรียนขอใหทานเขียนใหดู เดิมเมื่อทานเลา ทานเลาเฉพาะคําบาลี ผูรวบรวมเรียนถามวา ทานพระอาจารยมั่นมิไดแปล หรือ ทานก็วาทานแปลเหมือนกัน แตไมตองจดก็ได เมื่อผูรวบรวมรบเราถาม ทานก็เขียนคําแปลให “ทานจวนเปนผูมีกายและจิตสมควรแก…” ทานหยุดนิ่งไปอึดใจหนึ่ง แลวก็ตอวา “เอา!..เปนวา สมควรแกขอปฏิบัติธรรม ก็แลวกัน” ผูรวบรวมมองดูคําบาลีตัวทาย ทานพระอาจารยมั่นใชคําวา “วิสุทธิยา” เขาใจวาความหมาย จริงคงจะลึกซึ้งกวานี้ แตเมื่อทานเปนผูเลาถึงการที่ครูบาอาจารยพยากรณตัวทานเอง ทานก็คงจะ ตองตัดทอนความลงไปบาง จึงขอฝากใหทานผูรูบาลีแปลความอันถูกตองดวย กราบเรียนทานวา ถาหากทานอาจารยจะกรุณาเลาเหตุการณตางๆ ระหวางปฏิบัติความ เพียรเพิ่มเติมมากขึ้น ก็จะเปนประโยชนอยางมากแกพวกศิษยรุนหลัง ที่จะเจริญรอยตาม โดย เฉพาะชวงระหวางที่ทานอยูกับหลวงปูขาว อนาลโย ทานฟงแลวก็มิไดรับปากประการใด เมื่อทานมรณภาพแลว จึงทราบวา หลังจากที่เราลาทานกลับมาเมื่อวันที่ ๘ เมษายน ๒๕๒๓ ทานอาจารยไดกรุณาอัดเทปประวัติเพิ่มใหอีกถึง ๗ มวน โดยเฉพาะมวนสุดทายนั้น ทานอัดเสร็จ กอนที่ทานจะมรณภาพเพียง ๒-๓ วันเทานั้น เทปทั้ง ๗ มวนนี้ ทานมิไดนําติดองคมากรุงเทพฯดวย สั่งใหทางวัดเก็บไวใหผูรวบรวม เมื่อพระผูปฏิบัติถามวา เหตุใดทานไมนําไปดวย เพราะทานก็จะไป พบคุณสุรีพันธุอยูแลว ทานก็กลาวแตเพียงวา เก็บไวที่วัดนี่แหละ เขาจะมารับเอง จริงแท……ถาทานนําติดองคไปดวย ก็คงจะเสียหายหมดจริงๆ แตอยางไรก็ดี จะดวยเหตุบังเอิญ หรือ เพราะวาในเทปที่ทานอัดเพิ่มเติมนี้ มีขอความที่ “เปดเผย” มากก็ไมทราบ ปรากฏวา คืนหนึ่งมีพายุฝนอยางรุนแรง เทปชุดนั้นซึ่งเก็บไวในศาลา วิหารชั้นที่ ๕ ไดถูกพายุพัดหวนเขามากวาด ปลิวออกไปตกเหวเสีย ๕ มวน คงเหลือตกมาถึงมือผู

รวบรวมเพียง ๒ มวน คือมวนที่ ๒ และมวนที่ ๗ เทานั้น แมจะใหคนพยายามลงไปติดตามคนหา ตามเหวขางลางอยางไร ก็ไมปรากฏวี่แววของเทปทั้ง ๕ มวนที่ถูกพายุพัดไปแตประการใด การจัดทําประวัติครั้งนี้ เพื่อใหสมบูรณมากที่สุด ผูรวบรวมจึงมิไดถือขอความจากเทปชุด หนึ่งชุดใดโดยเฉพาะ หากไดนําความจากเทปที่เคยกราบเรียนซักถามทานในโอกาสตางๆ กัน มา รวบรวมไวดวย ฉะนั้น อัตตโนประวัติของทานนี้ จึงมีที่มาจากแหลงตางๆ คือ ๑. เทปประวัติที่ทานมอบใหเมื่อ ๑๐ กรกฎาคม ๒๕๒๑ ๗ มวนแรก ๒. เทปประวัติที่ทานบันทึกเพิ่มเติมกอนมรณภาพไมกี่วัน ๒ มวน ๓. เทปประวัติตอนยอยๆ ที่ทานบันทึกใหเปนเชิงใหรางวัลในการภาวนาของศิษย ในวาระ ตนๆ ๔. เทปประวัติที่ผูเขียนบันทึกไว เมื่อกราบเรียนซักถามทานในโอกาสตางๆ กัน ๕. ขอความที่ทานเลาเพิ่มเติมหลังจากไดนําตนฉบับครั้งแรกไปอานถวายใหฟง เมื่อ ผูรวบ รวมบันทึกไว ก็ไดอานทานใหทานฟงแลว ในการเรียบเรียงใหขอความตอเนื่องกัน ผูรวบรวมไดพยายามรักษาตนฉบับสํานวนของทาน ไวโดยตลอด เพื่อผูอานมีความรูสึกประหนึ่งไดนั่งฟงทานเลาใหฟงดวยองคทานเอง เปนที่นาสังเกตวา สมัยเปนเด็ก ทานใชคําวา “เด็กชายจวน” ตอเมื่อเริ่มออกจากโรงเรียน จึงใชคําแทนตัวทานวา “ขาพเจา” ในประวัติ เมื่อทานกลาววา ทานจบชั้นประถมปที่ ๖ อาจจะมีผูสงสัย เพราะในสมัยนั้น การ ศึกษาทางกรุงเทพฯ มีชั้นประถมปที่ ๓ เปนชั้นสูงสุด เพิ่งจะเริ่งเปลี่ยนเปนมีชั้นประถมปที่ ๔ ตั้งแต ป พ.ศ.๒๔๗๖ เปนปแรก ผูนําประวัติของทานไปเขียนบางคน จึงใสไปวาทานจบชั้นมัธยมปที่ ๖ ซึ่ง ทานยืนยันแนนอนวา ทานจบชั้นประถมปที่ ๖ ตางหาก เรื่องนี้ภายหลังทานเจาคุณอุดมสังวรวิสุทธิ เถระ (วัน อุตฺตโม) ก็เลาถึงการศึกษาของทานเชนกัน วาทาน “เรียนจบชั้นประถมปที่ ๔ เพราะ ประถมปที่ ๕ และ ๖ เพิ่งจะเลิก” หมายความวา ที่สกลนคร ก็มีระบบประถมปที่ ๕ และ ๖ อยู เหมือนกัน และเพิ่งจะเลิกไป ในประวัติตอนที่กลาวถึง “หลวงปู” องคที่ไปพํานักภาวนาอยูกับทาน ที่ถํ้าจันทร ทานใชคํา วา “หลวงปู” และ “หลวงพอ” ทั้งสองประการ ดูเผินๆ อาจจะคิดวา เปนการสับสนหรือพลั้งเผลอ แตความจริง ทานใชคําวา “หลวงปู” เมื่อกลาวถึงเปนบุรุษที่สาม ตามที่ชาวบานปกติเรียกหลวงปู องคนั้น สวนคําวา “หลวงพอ” นั้น เปนขอความที่ทานเลาถึงการสนทนาระหวางทานกับ “หลวงปู” เปนสรรพนามบุรุษที่สอง ตามที่ทานเรียกกันจริงๆ มีความอีกประการหนึ่ง ที่ผูรวบรวม ขอยกขึ้นมากลาว คือ ในประวัติระหวางพรรษา ที่ ๓ ที่ ทานเรงทําความเพียรอยางอุกฤษฏ อธิษฐานไมนอนตลอดพรรษา ….คือนอกจากจะไมยอมหลับโดย ใหหลังแตะพื้นแลว ยังตองทําความรูสึก “รูตัว” อยูตลอดเวลา ทั้งอิริยาบถ - นั่น ยืน เดิน ทานเลา ในเทปวา มีนํ้ามันสมองไหลออกมาทางจมูก ผูรวบรวมไดกราบเรียนถามทานวา เปนไปไดหรือ ที่จะ มีนํ้ามันสมองไหลออกมาเชนนั้น ผูอานจะสงสัย จะใชนํ้าเหลืองไมดีกวาหรือเจาคะ ทานมองหนาผู เรียบเรียงนิ่งอยู แลวก็วา ไมใชนํ้าเหลืองหรอก อาตมา “เห็น” มันจริงๆ อาตมา “เห็น” มันไหล ยอยเปนทางตรงมาจากมันสมองจริงๆ แตตามใจถากลัวคนเขาไมเชื่อ จะเปลี่ยนเปนนํ้าเหลืองเสียก็ ได เมื่อทานมรณภาพแลว ผูรวบรวมก็มีความไมสบายใจ ที่ไปขอแกขอความของทานเชนนั้นนา จะคงไวตามตนฉบับเดิมของทาน เพื่อเปนหลักฐานใหมีการคนควาทางแพทยกันตอไปเพราะเมื่อ

สองพันหารอยปกอนโนน เมื่อสมเด็จพระบรม ศาสดา ทรงอธิบายถึงเรื่องการปฏิสนธิของทารก ที่อยูในครรภมารดา ก็เปนที่ยิ้มหัวสงสัยกันของมนุษยในสมัยพุทธกาล แตกาลปจจุบันเมื่อโลก วิทยาศาสตรรูจักการเอกซเรยแลวก็ไดแตนึกอัศจรรยใจในการ “ทรงเห็น” ของพระพุทธองค ผู รวบรวมจึงไดนําความไปกราบเรียนหารือ สมเด็จพระญาณสังวร ทานก็แนะวาควรใหคงความไวตาม ที่ทานอาจารยจวน “เห็น” มีประวัติหลายตอน ซึ่งถาหากเปนการพิมพระหวางที่ทานยังมีชีวิตอยู ก็คงจะตองถูกตัด ทอนออก เพราะทานสั่งไว เมื่อขออนุญาตพิมพสําหรับแจกในวาระครบ ๖๐ พรรษา ใหตัดออก “คนเขาจะวา….แตถาอาตมาตายแลวก็ไมเปนไร ตามใจเรา และความจริงมันเปนเชนนั้นจริงๆ!” การพิมพครั้งนี้ ผูรวบรวมจึงตัดสินใจ นําความตอนที่ถูกสั่งหามมารวมไวดวยมากที่สุด เทา ที่จะไมกระทบกระเทือนใคร เพราะเมื่อทานหาชีวิตไมแลว ไมเขียนไว พิมพไว ตอไป ขอความ เรื่อง ราวก็มีแตจะสูญหายทําลายไป จะเปนที่นาเสียดายแกทานผูประสงคจะศึกษาอยางยิ่ง หากการนี้เปนความผิดพลาด เปนความเขลา อันจะทําใหเกิดความกระทบกระเทือนตอชื่อ เสียงเกียรติคุณของทานอาจารยผูทรงศีลอันวิสุทธิ์แตประการใด….แมเพียงเทาภัสมธุลี ผูรวบรวมก็ ใครขอกราบประทานอภัยไว ณ ที่นี้ดวย ….สุรีพันธ มณีวัต ๑๘ เมษายน ๒๕๒๔

อัตตโนประวัติ ชาติกําเนิด-ปฐมวัย ตนกําเนิด นายจวน นรมาส เชื้อชาติไทย สัญชาติไทย เกิดเมื่อวันที่ ๑๐ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๖๓ ตรงกับวันเสาร แรม ๑๐ คํ่า เดือน ๘ ปวอก ณ บานเหลามันแกว บานเลขที่ ๒๘ หมูที่ ๑๒ ตําบลดงมะยาง อําเภออํานาจเจริญ จังหวัดอุบลราชธานี โยมบิดาชื่อ นายสา นรมาส โยมมารดาชื่อ นางแหวะ สกุลเดิม วงศจันทร โยมบิดาเลาใหฟง วา บรรพบุรุษของทานอพยพมาจากเวียงจันทร เปนอุปฮาดของเวียงจันทร เมื่อมีภัยสงครามเกิดขึ้น เวียงจันทรแตก อุปฮาดผูเปนตนตระกูลก็พาครอบครัวอพยพมา ครั้งแรกตั้งบานเรือนอยูที่ตําบล หนองวัวลําภู ตอมาก็เคลื่อนยายถิ่นฐานบานชองกระทั่งทายที่สุดมาอยูที่จังหวัดอุบลราชธานีดังกลาว โยมบิดามีอาชีพทํานา และมีความรูทางดานสมุนไพรมาก เพื่อนบานในละแวกใกลเคียง เวลาเจ็บไขไดปวยไดอาศัยถือเปนหมอประจําบาน จึงรักใครนับถือ เมื่อทางการใหมีการเลือกผูใหญ บาน ก็คะยั้นคะยอจะใหโยมบิดาเปน โยมบิดาหนีไปอยูในนาเสีย แตก็ยังไดรับเลือกใหเปนผูใหญ บานจนได โยมบิดาเปนผูใหญบานของบานเหลามันแกวอยู ๘ ป มาจนกระทั่งถึงแกกรรม ซึ่งเวลา นั้นเด็กชายจวนมีอายุได ๑๖ ปแลว จําไดวาชาวบานรักและอาลัยมาก เมื่อบิดาถึงแกกรรมแลว โยมมารดาก็ปกครองทรัพยสมบัติและเลี้ยงลูกทุกคนมาดวยความ อุตสาหะ ครอบครัวของเรามีพี่นองรวมบิดามารดา ๗ คนดวยกัน เปนหญิง ๑ คน ชาย ๖ คน มีชื่อ ตามลําดับดังนี้ ๑. นายเหีย นรมาส ถึงแกกรรม ๕. นายออนจันทร นรมาส ๒. นายแดง นรมาส ๖. นายจวน คือขาพเจา ๓. นายโลน นรมาส ถึงแกกรรม ๗. นายนวล นรมาส ๔. นางนอยแสง หมายสิน (นรมาส) โดยที่เด็กชายจวนเปนนองเล็ก เกือบเปนคนสุดทอง ผิดขาวเหลืองคลายมารดา พี่ๆ จึงรัก และเอ็นดูมาก โดยเฉพาะพี่สาวจะดูแลนองชายเล็กเปนพิเศษ ครั้งหนึ่งถูกดุวาซนจะไมใหกินขาว เด็กชายจวนถือคําดุนั้นเปนจริง ก็ไมกินขาว ออกไปเที่ยวตอในนาเสีย พี่สาวตองลงทุนออนวอน แต ออนวอนเทาไรเมื่อเห็นนองชายไมกินขาวจริงๆ คนดุเองกลับนั่งรองไหสงสารนอง เมื่ออายุประมาณ ๙-๑๐ ป เด็กชายจวนไดเขาเรียนที่ โรงเรียนประชาบาลบานดงมะยาง ตําบลดงมะยาง อําเภออํานาจเจริญ การศึกษาเลาเรียนของชาวชนบทสมัยนั้นกันดารมาก ตามตาง จังหวัดมีโรงเรียนนอยที่สุดไมเพียงพอกับจํานวนพลเมือง นักเรียนสมัยนั้นจะเขาเกณฑเรียนหนังสือ ตองใหโตพอประมาณ คืออายุถึง ๙-๑๐ ป เพราะตองเดินทางไกล ลําบากมาก ไมมีรถยนตเหมือน สมัยนี้ เด็กทุกคนตองเดินดวยเทา ในตําบลหนึ่งๆ มิไดมีโรงเรียนครบทุกหมูบาน ตําบลหนึ่งมีโรง เรียนเพียง ๑ หรือ ๒ โรงเรียนเปนอยางมาก หมูบานใดไมมีโรงเรียน เด็กก็ตองมาเรียนรวมกันใน โรงเรียนที่หมูบานใกลเคียง ซึ่งตองเดินเปนสิบกิโลเมตร ไมเหมือนสมัยนี้ ซึ่งโรงเรียนขยายกวาง ขวางออกไปและการคมนาคมก็สะดวก ที่บานเกิดของเด็กชายจวนสมัยนั้นก็เชนกัน ตําบลดงมะยาง มีโรงเรียนเพียงแหงเดียว เฉพาะที่บานดงมะยางอันเปนบานตําบลเทานั้น การไปเรียนหนังสือจึง ลําบากมาก ตองเดินไปดวยเทาทั้งไปและกลับ ตอนเชา….กวาจะถึงโรงเรียน และตอนเย็น….กวาจะ กลับถึงบานก็เหนื่อยแยเต็มที เพราะระยะทางไกลมาก ตอมาโรงเรียนไดขยับขยายเขามาใกลบาน ประมาณ ๒๐๐ เสน โรงเรียนไดมาตั้งอยูในวัดบานกุดสิน ตําบลดงมะยาง อําเภออํานาจเจริญ เมื่อ

เรียนขึ้นชั้นประถมปที่ ๓ ปที่ ๔ ปที่ ๕ และปที่ ๖ โรงเรียนไดยายมาตั้งอยูที่วัดเจริญจิต บานโคก กลาง ติดกับบานเกิด ตําบลดงมะยาง อําเภออํานาจเจริญ ซึ่งเด็กชายจวนไดเรียนอยูตลอดมาจนจบ ออกจากโรงเรียน เมื่อเด็กชายจวนเขาศึกษาเลาเรียนแลว ก็ตั้งอกตั้งใจเรียนไมเคยขาดการเลาเรียน เวนแต เจ็บปวย หรือชวยผูปกครองทํากิจการงาน เด็กชายจวนในขณะที่เรียนนับแตประถมปที่ ๑ ถึงประถม ปที่ ๖ ซึ่งเปนประถมบริบูรณสําหรับโรงเรียนชนบทในสมัยนั้น เด็กชายจวนสอบไลไดที่ ๑ ทุก ๆ ชั้น ไมมีไดที่ ๒ เลยเพราะเปนผูขยันในการเลาเรียนดีนับแตชั้นประถมปที่ ๑ จนถึงประถม ปที่ ๖ สอบ ไลไดคะแนนเอก คือรางวัลที่ ๑ เปนที่ ๑ ของเพื่อนนักเรียนทุกๆ ชั้นครูบาอาจารยชมเชยยกยองวา เรียนเกง ความประพฤติ กิริยามรรยาทเรียบรอยดีมาก จนบางครั้งบางสมัยครูยังใหชวยสอนนัก เรียนดวยกันเองแทนครู เคยสอนแทนครูบอยครั้งตั้งแตชั้นประถมปที่ ๑ ปที่ ๒ ปที่๓ ปที่๔ และปที่ ๕ ซึ่งเด็กชายจวนเคยสอนเพื่อนนักเรียนดวยกัน นับวาไดทําประโยชนชวยสนองคุณครูบาอาจารย เมื่อออกจากโรงเรียน อายุได ๑๖ ป ไปประกอบกิจการงายชวยผูปกครองตามหนาที่ของลูก ชาวนาหมาเตา (สํานวนอีสาน แปลวายากจน ผูรวบรวมไดคงคํานี้ไวเพื่อรักษาสํานวนของทาน) เมื่อ บิดามีหนาที่เปนผูใหญบานปกครองหมูบาน เด็กชายจวนก็ชวยบิดาทํางานในหนาที่ไปดวย เชน งาน สํามะโนครัว เปนตน บิดาเปนผูใหญบานอยู ๘ ป จึงถึงแกกรรมดังกลาวแลว หนาที่งานสํามะโนครัว ของเด็กชายจวนจึงยุติไปดวย พบพระธุดงคและไดหนังสือไตรสรณาคมน ขณะที่เด็กชายจวนกําลังเรียนหนังสืออยูชั้นประถมปที่ ๕ อายุราว ๑๔-๑๕ ป มีพระธุดงค กัมมัฏฐานองคหนึ่ง มาตั้งกลดพักอยูที่ทุงนาชายปาใกลบาน เด็กชายจวนเห็นดังนั้นก็เกิดความคิด จะตักนํ้าไปถวายทาน เพื่อใหทานไดอาบนํ้าและฉันนํ้า เพราะขณะนั้นเขาวากันวาพระธุดงคมักจะมี ของขวัญคือตะกรุด เครื่องรางไวแจกเสมอ เผื่อปะเหมาะเคราะหดีก็อาจจะไดคาถาดีๆ ไวคุมครอง ตัวก็เปนได เด็กชายจวนจึงรีบไปตักนํ้าบอ หาบไปถวายพระธุดงคอยางตั้งอกตั้งใจ ทานรับนํ้าสรงและกรองฉัน แลวก็ถามวา “หนู… เขาโรงเรียนเรียนหนังสือชั้นไหน?” เลยตอบทานวา “เกลาฯ อยูชั้นประถมปที่ ๕ ครับ” ทานยิ้มแลวชมวา “หนูนี่นารักนะ เออ!..ถาออกจากโรงเรียนแลว เราจะเอาไปบวช จะบวช ไหม” “บวชครับ ผมคิดจะบวชอยูครับ” เด็กชายจวนตอบทานโดยไมลังเล ทานเลยพูดวา “ถาไปบวชกับเรา เราจะใหเปนดี” อยางนี้….ยิ่งมีใจอยากจะบวช เพราะอยากจะได “เปนดี” ความจริงตอนนั้นก็ไมรูวาที่วา “เปนดี” นั้นคืออะไร เปนอยางไร แตก็คิดวา ตอไปจะบวชละ พระธุดงคก็ไดมอบหนังสือ “ไตรสรณาคมน” ของ พระอาจารยสิงห ขันตยาคโม แหง วัด ปาสาละวัน นครราชสีมา มาใหเด็กชายจวน ๑ เลม แลวทานไดแนะนําวิธีใหภาวนาปฏิบัติตาม หนังสือนั้น เมื่อเด็กชายจวนไดรับหนังสือจากทานแลว ก็นํากลับบานไปทองดวยความดีใจ ในหนังสือ ไตรสรณาคมนนั้น ไดบอกไววากอนภาวนาจะตองทําวัตรไหวพระโดยยอเสียกอน แลวใหแผเมตตา ตน เมตตาสัตว ระลึกถึงคุณพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ คิดถึงคุณบิดามารดา คุณครูบาอาจารย หรือทานผูมีคุณ แลวตอไปทานใหนั่งตั้งกายใหตรง นั่งขัดบัลลังกสมาธิ คือ เอาขาขวาทับขาซาย มือ ขวาวางทับมือซาย ตั้งกายใหตรง ดํารงสติไวเฉพาะหนา คือ ใจ ไมใหกมนัก ไมใหเงยนัก หลับตา

แลวทานใหนึกในใจ บริกรรมวา “พุทโธ ธัมโม สังโฆ” ตอนนี้ตองประนมมือไวเพียงหัวใจ เมื่อ นึกวา “พุทโธ ธัมโม สังโฆ” ๓ จบแลวใหเอามือลง เอามือขวาทับมือซายแลวตั้งกายใหตรง ดํารงสติ ไวเฉพาะหนา คือใจ ใหระลึกถึงแต พุทโธ เรื่อยไป ไมมีกําหนดกี่ครั้งกี่หน ใหมีสติกํากับอยูดวยพุท โธอยางเดียว ไมใหจิตแสสายฟุงซานไปจากพุทโธ นี้ในหนังสือของทาน อธิบายเรื่องการภาวนาพุทโธ ไมใหจิตฟุงซานไปอื่นจากพุทโธ ใหมีแต อารมณเดียว คือ พุทโธอยางเดียว มีแตพุทโธอยูกับใจ ใหใจอยูกับพุทโธ มีสติรูอยู ใหเอาสติเปนผู ผูกจิตอยูในคําบริกรรมที่วา พุทโธ- พุทโธ ใหพุทโธกับจิตเปนอันเดียวกัน เจือกันเปนอันเดียวกัน คือ พุทโธอยางไร จิตก็อยางนั้น จิตอยางไร พุทโธก็อยางนั้น เมื่อภาวนานึกพุทโธไป เมื่อจิตสงบลงก็ ใหมีสติรูตลอดถึงขณะที่บริกรรมนึกพุทโธ - พุทโธ ก็ใหมีสติรูอยูกับคําบริกรรมวา พุทโธ - พุทโธ มิใหพลั้งเผลอ สตินี้ทานมิใหพลั้งเผลอเปนอันขาดทีเดียว ตองกํากับอยูเสมอ เด็กชายจวนเมื่อตรวจดูหนังสือแลวก็ไปปฏิบัติตาม จําไดวา ในหนังสือไตรสรณาคมน ยังได อธิบายไวยืดยาวอีก เมื่อภาวนา พุทโธ - พุทโธ อยู ถาจิตมันสงบก็นึกพุทโธ -พุทโธอยู หรือเมื่อ จิตมันรวมลงสูภวังค หมายความวา มันวางอารมณที่บริกรรมอยูเฉพาะจิต ทานวาใหมีสติรู และ เมือ่ จิตรวมลงแลว ก็ใหรูวา จิตของเรารวม จิตนั้นจะวางคําบริกรรมวา พุทโธ- พุทโธ ในเมื่อ จิตรวมแลว แตอยาไปรบกวนจิต เมื่อจิตรวมอยู ปลอยใหจิตรวมอยูอยางนั้น เมื่อเวลาจิตถอน จากการรวม พลิกขณะขึ้นก็ใหมีสติระลึกบริกรรมวา พุทโธ-พุทโธอยู มิใหพลั้งเผลอจากพุทโธ และเมื่อจิตมันสงบรวมลง วางคําบริกรรมพุทโธเสีย ใหจิตรวมสงบอยูอยางนั้น ใหปฏิบัติโดยวิธี นี้ไปเรื่อยๆ นี่….ในหนังสือกลาวไว! อนึ่ง ทานยังแสดงยํ้าไวอีกวา ในขณะที่เราบริกรรมวา พุทโธ-พุทโธ กอนที่จิตจะรวม ถาเกิด มีนิมิตภาพตางๆ แทรกขึ้น ก็อยาไปคํานึงถึงนิมิตภาพเหลานั้น จะเปนนิมิตภาพอยางไหนก็ตาม ไม วาจะเปนนิมิตนอกหรือนิมิตในก็ตาม นิมิตนอก แสดงภาพมา มีการเห็นโนนเห็นนี่ ขณะเรานั่งภาวนาอยู เห็นเหมือนเห็นดวยตา เนื้อ เชน เห็นสัตว หรือเห็นผีภูตปศาจ เห็นเปนรูปเทวบุตร เทวดา หรือเห็นเปนรูปมนุษยที่คุนเคย กัน เห็นอะไรตางๆ เชนนั้น ก็อยาไปคํานึงถึง ใหนึกบริกรรมมีสติอยูเฉพาะพุทโธ-พทุโธ เทานั้น หรืออาจจะเห็นเปนปติเกิดขึ้นก็ตาม หรือเห็นแสงสวางอะไรๆ ก็ตามแทรกขึ้นระหวางสติที่กําลังจะ รวมนั้น ก็อยาไปคํานึงถึงนิมิตภาพที่ปรากฏขึ้นนั้น ใหบริกรรมและมีสติอยูกับคําพุทโธเทานั้น นิมิต ภายนอกนี้มีหลายอยางหลายประการ บางทีอาจจะเห็นเปนรูปนิมิต บางทีจะไดยินเสียงโนนเสียงนี่ นี้ ในหนังสือทานมิใหคํานึงถึงนิมิต สวนนิมิตใน ที่เกิดแตใจนั้น ไดแกธรรมารมณ คืออารมณที่มันผุดขึ้นเมื่อจิตจะรวมลง บางที มีอารมณตางๆ มีธรรมะตางๆ แทรกขึ้น วานี่คือมรรค คือผลหรือความรูตางๆ แทรกขึ้น ก็อยาไป มัวกังวลกับนิมิตภายใน ในความรูอันแทรกขึ้นนั้น ใหมีสติ บริกรรมแตพุทโธ-พุทโธอยางเดียว เพราะหตุไฉน จึงมิใหไปยุงกับเรื่องนิมิตนอก นิมิตใน? ก็เพราะเหตุวา ในเวลานั้น จิตของเรา ปญญาของเรายังออน อินทรียของเรายังออน เมื่อจิตรวมกัน วางอารมณ วางคําบริกรรม ก็ใหมีสติรู เมื่อจิตรวมเขาสูภวังคนั้น เปนจิตที่ ขาดจากอารมณทั้งหมด สงบรวมลงจมมิด ไมรูสึกความเจ็บปวด เมื่อยขบแตประการใด ภายใน อารมณของใจก็ไมมี เปนจิตที่บริสุทธิ์ สวางไสวอยูอยางนั้น จะหาความสุขอะไรมาเปรียบเทียบไมได เลย

เมื่อจิตมันรวมอยู ก็อยาไปรบกวนจิต ใหถอนขึ้นเอง เมื่อจิตถอนขึ้นแลวก็ใหมีสติ บริกรรมวา พุทโธ-พุทโธ อยูอยางนั้น เมือ่ มีความชํานิชํานาญในการบริกรรมและการรวมของจิต ตอไปฝกหัดใหมีสติปญญาแกกลาขึ้นไป ใหนอมจิตเขามาพิจารณากายของเรานี้ใหเปนของ ปฏิกูล พึงรังเกียจเปนของสกปรกโสโครก ทานแสดงการพิจารณากายโดยยอๆ วา ใหพิจารณา ผม ขน เล็บ ฟน หนัง ใหเห็นเปนของ สกปรกโสโครก ใหเห็นเปนของปฏิกูลพึงรังเกียจ ใหเห็นเปนซากศพ ซากผี ใหเปนของไมเที่ยง เปน ทุกข ใหเปนของมิใชตน มิใชของตน มิใชของแหงตน……ดังนี้ และตอไปก็จะเกิดความเบื่อหนาย คลายเสียซึ่งความรัก ความกําหนัด ความยินดี ในอัตภาพรางกายของตน ระหวางนั้นเด็กชายจวนยังเปนนักเรียนอยู ไดรับหนังสือจากพระธุดงคกัมมัฏฐานนําไปตรวจ ดู อานดูแลวก็เกิดความคิด ศรัทธาอยากจะลองทําดู จึงไปอานทองทําวัตร เมตตาตน เมตตาสัตว ทดลองทดสอบตามหนังสือนั้น วันหนึ่ง พอรับประทานอาหารแลว ตอนกลางคืนกอนเขานอน เด็กชายจวนก็ไหวพระทําวัตร ยอ แลวระลึกเมตตาตน เมตตาสัตว เสร็จแลวก็นั่งสมาธิ ภาวนาบริกรรม พุทโธ พุทโธ ในใจ บาง ครั้งบางสมัยภาวนาพุทโธนั่งหลับตาอยู ปรากฏตัวใหญและสูง….สูงขึ้น บางครั้งปรากฏตัวยุบ…ยุบลง บางครั้งปรากฏหรี่ลง…หรี่ลง หรี่เขาไปเหมือนกับไฟจะหมดแสง แลวเขาไปใสบริสุทธิ์อยูในใจ บาง ครั้งปรากฏแสงสวางชัด ผานมาคลายๆ มองเห็นดวยตา แลวก็ผานเขาไปทางใจ บางครั้งปรากฏ เหมือนผีเขาเจาทรง สั่นสะเทือนไปทั้งกาย บางครั้งปรากฏวา ตัวลอยขึ้นบนอากาศก็มี แตแลวก็นั่ง อยูปกติภาพตามเดิมนั่นแหละ ไมเห็นผิดปกติ แตจะมีปรากฏการณอยางใดก็ตาม เด็กชายจวนยัง คงตั้งสติมั่น ยึดพุทโธ พุทโธ ไวในใจ เปนหลักเสมอ ไมหวั่นไหว ในที่สุด เมื่อสิ่งปรากฏการณเหลานี้สงบลง ปรากฏวา กายเบา ไมมีความเจ็บปวดเสียดแทง ใดๆ มีสติจดจอตอพุทโธ -พุทโธ แทบจะไมมีอารมณเหลืออยูเลย ดูจิตขาว นิ่มนวล ผองใส ปรากฏ ในขณะนั้นวา จิตกับกายนี้แยกกัน ไมเหมือนกัน ไมปะปนคละเคลากันเลย จิตอยูเฉพาะจิต กาย อยูเฉพาะกาย มันชางแปลกจริงๆ…….ชอบกลมาก!!! ความเจ็บปวด อึดอัดของกายและจิตไมมีเลย ในขณะเปนเชนนั้นรูสึกสบายมาก เหมือนนั่ง นอนอยูบนอากาศอันนิ่มนวล ออนและละเอียด ไมมีเวทนาใดๆ มาปรากฏเลย เมื่อเหตุการณเหลานี้ ปรากฏขึ้น ก็ไมสามารถจะทําอะไรตอไปไดอีกแตอยางใด จึงปลอยไวตามเหตุการณที่ปรากฏขึ้นนั้น เมื่อจิตถอนจากสิ่งที่ผานมานั้น ก็ภาวนานึกบริการรมพุทโธ -พุทโธ เรื่อยๆ ไป จนกวาจะพักผอน นอนหลับตามธาตุขันธ เด็กชายจวนไมรูจักวิธีกลไกละเอียดแยบคายอะไรตอไปเลย ก็ทําไดเพียงแตแคนั้นเรื่อยๆ มา ดวยไมมีผูรูที่จะมาสอนสั่งใหกาวหนาขึ้น แตการที่ภาวนาเชนนี้ไมใชวาจะเปนไดทุกวัน เปนไปได ในบางคราวบางสมัยเทานั้น แตก็ชวนใหจิตใจดูดดื่มมาก ชวนใหนึกอยากภาวนาเสมอๆ เพราะเห็น สบายดี ถาวันไหนใจไมสบาย ตองเขาที่ภาวนา สงบจิตใจสบายดี ไมกระตือรือรนสาละวนอะไรเลย ออกจากโรงเรียนและรูจักรักผูหญิง ขาพเจาออกจากโรงเรียน อายุ ๑๖ ป เมื่อจบชั้นประถมบริบูรณของโรงเรียน พออายุยาง เขา ๑๘ ป ก็รับราชการกรมทางหลวงแผนดิน สายอุบลราชธานีและนครพนม ทํางานอยู ๔ ป จึงได ลาออกจากกรมทาง

ขณะเปนฆราวาส อายุราว ๑๘ ป กําลัง อยูในวัยคะนอง ขาพเจาไดไปรักหญิงสาวคน หนึ่ง หญิงนั้นเปนคนอยูในหมูบานเดียวกัน อายุรุนราวใกลเคียงกันคือ ออนกวา ๒ ป อายุ ๑๖ ป ความจริงหญิงคนนั้นก็ไมใชคนที่สวยงามอะไรมากนัก ก็เปนหญิงสาวธรรมดาๆ นี่เอง แตมูลเหตุที่ ทําใหเกิดความรัก ความพอใจ เนื่องมาจากหญิงวัยรุนคนนั้น ทุกๆ เชาจะตองเดินผานหนาบาน ขาพเจาไปถายอุจจาระที่ปาละเมาะทุกวัน สมัยนั้น (ความจริง แมในสมัยนี้ก็ยังมีอยูมาก) ตามชนบท บานนอกตางก็อาศัยชายปา ชายทุงเปนที่ปลดปลอยทุกขกันทั้งนั้น ตอนเชาเมื่อขาพเจาตื่นนอน ลุก ขึ้นมาลางหนาก็ตองเห็นหญิงสาวนี้เดินผานบานไปทุกวัน หญิงสาวผูนี้ไมไดใสเสื้อ หรือมีผาผอน ทอนสไบอะไรปกปดรางกายสวนบนเลย คงมีแตผาซิ่นนุงผืนเดียวเทานั้น อวัยวะตั้งแตเอวขึ้นไปถึง ศีรษะ ปลอยโลงไปหมดไมมีอะไรปกปด วันแรกๆ ที่เห็นหญิงนั้นเดินเปลือยอกผานไป ก็มิไดนึกรัก นึกชอบอะไร แตพอเห็นทุกวันๆ ….หลายวันมากเขา ที่เคยเห็นเปนธรรมดาก็ชักจะไมใชธรรมดา เริ่มจะเห็นวา หญิงคนนี้มีหนาอกงาม เกิดความรักในความงามของหนาอกของเขา ตอไป…ก็เกิดเห็นเขางามไปหมดทั้งตัว เกิดความรักเขาหมดทั้งตัวไปดวย….! ขาพเจาก็เลยมาคิดวา แตกอนนั้นเราก็ไมเคยเห็นวา เขาสวย เขางาม ไมเคยนึกรัก แลวตอ มาเรามานึกรักเขาดวยเรื่องอะไร เพราะอะไร ก็คิดไดวา เพราะไปรักหนาอกของเขา จึงไดเห็นผิวพรรณของเขางามแลว….จึงเห็นงามและ รักเขาไปหมดทั้งตัวดวย ตรึกตรองไปมา อยูมาวันหนึ่ง ขาพเจาก็เลยนึกขึ้นมาไดวา เมื่อเราวาเรารักเขาหมดทั้งตัว เห็นเขางามไปหมดทั้งตัว เราก็นาจะไปดูอุจจาระของหญิงคนนี้วาสวยงามไหม นารักไหม รักไดไหม คิดอยางนั้นไดแลว ขาพเจาก็รอเวลาอยู รุงเชาหญิงคนนี้ก็ไปถายอุจจาระที่ปาตามเคย พอหญิงคนนี้ ถายเสร็จออกมา ขาพเจาก็ตามเขาไปดูทันที แตวันแรกนั้นปรากฏวา มีหมูเขาไปกินอุจจาระของหญิง คนนี้หมด ไมมีเหลือหลอเลย ขาพเจาหมดหวัง เดินกลับบานไมไดเห็นอะไรเลย วันหลังตั้งใจไปใหมโดยคิดวา วันนี้เรา ตองไปใหถึงกอนหมู ไปคอยดักหมูไว มิใหหมูมากินกอน รุงเชาวันใหมหญิงคนนั้นไดเดินไปถาย อุจจาระที่ปาละเมาะเหมือนตามเคยทุกวัน พอเห็นหญิงคนนั้นเดินไป ขาพเจาก็เขาไปทางใหม ไป สกัดหมูไวไมใหหมูเขาไปกินอุจจาระของหญิงคนนั้น ครั้งนี้เปนผลสําเร็จ พอหญิงสาวผูนั้นถาย อุจจาระเสร็จเรียบรอยแลว ก็ออกจากปาเดินกลับบานโดยไมรูสึกตัวเลยวามีใครมาแอบดักดูอยู ขาพเจาก็เดินเขาไปดู เห็นอุจจาระของหญิงสาวคนนั้นมีลักษณะเหลวๆ มีสีเหลือง มีพยาธิ ตัวตืดแบนบาง กลมบาง ชนิดพยาธิเสนดายบาง ยั้วเยี้ยไปหมด ขาพเจายืนเพงดูแลวก็บอกตนเองวา เอาซี่….ทานชอบเขานี่ วาเขาสวย เขางาม เอาไหม รักไหม ถารักตัวเขาก็ตองรักชี้ของเขาดวยซิ ใจก็วา - อี๊ย…! ไมเอา ทําไมไมเอา ทานรักเขานี่ - ถารักตองรักทั้งตัว ทั้งขี้ทั้งขนซิ - อยาไปรักเผินๆ ซี อี๊ย…รักไมไหว!! ใหเอาก็ไมเอา ใหจับเอาไหม รักไหม? อี๊ย…..! ใหดม เอาไหม? อี๊ย…..ไม! จิตขาพเจามันปฏิเสธ ใหใสกระเปากางเกง…..เอาไหม?

อี๊ย….ไม! ไม! มันสกปรก มันเปอน! ใหกิน เอาไหม? บรื๊อว….ไม! ไม! ไม! จิตของขาพเจาปฏิเสธทุกระยะ ขาพเจายืนเพงพิจารณาดูอุจจาระของหญิงคนนั้นพักหนึ่ง ก็ เลยออกมาจากปา แลวก็เดินกลับบาน ครั้งกลับมาถึงบานแลวก็มาพิจารณาไดวา คนเรานี้ถึงจะมีรูป รางสะสวยงดงามนารักนาชมเพียงไรก็ตาม แตก็ตองมีอุจจาระอยางนี้แหละ มันตองมีอุจจาระอยางนี้แหละ! อยางไรก็ดี เพื่อพิสูจนความคิดอันนี้ ครั้งที่สอง ตอมาขาพเจาจึงคิดไปตรวจอุจจาระของ หญิงสาวคนอื่นอีก หญิงสาวคนใหมนี้ก็เชนเดียวกับหญิงสาวคนแรก ไปถายในปาละเมาะอันเปน ปกติของหญิงชนบท ขาพเจาติดตามสํารวจดูอุจจาระของเขาจนไดเห็นในที่สุด แมอุจจาระของเขาจะ ไมมีตัวพยาธิ ตัวตืด แตก็เหลวๆ มีมูกติดอยู เปนเมือกๆ นารังเกียจ สลดสังเวชเชนกัน ขาพเจาเลย มาเลาเรื่องการตรวจอุจจาระหญิงสาวใหเพื่อนๆ หญิงในหมูบานฟง พวกเขาเหลานั้นเลยตั้งชื่อ ขาพเจาวา “แพทยตรวจขี้” การที่ไปพิจารณาอุจจาระของหญิงสาวนี้ ทําใหขาพเจาไดคิด ความรักที่มีตอหญิงสาวคนนั้น ก็คลายลงเปนลําดับๆ จนกระทั่งสุดทายไมมีเหลือเลย อันที่จริงขณะนั้น ขาพเจาก็ไมทราบเหมือนกันวา เปนเหตุเผอิญอยางไรไมทราบ จึงไปได ความคิดที่จะไปตรวจอุจจาระของเขาขึ้นมาและพิจารณาดูในสมัยนี้สมกับคติที่ทานวาไว “เห็นรูปงาน คนทรามปญญา รูปนี้ มีขี้ ไมดีเบื้องหลัง อนิจจัง ทุกขัง อนัตตาเบื้องหนา ปลงปญญาดูจะรูเห็นตามเปนจริง” ดังนี้ อาจจะเปนจริงดังคติธรรมที่ทานวาไว เมื่อพวกเราไดฟงแลว โปรดพากันนอมเขาไป พิจารณารูปรางกายของเราดูซิ ดวยความมีสติ ดวยความมีปญญา อาจจะตัดความเคลือบแคลงสงสัย ได วามันสวย มันงามอยูที่ไหน เมื่อมีปญญาเกิดขึ้น ก็จะรูเห็นตามเปนจริง จะละความรัก ความ กําหนัด ความยินดีในรางกายอันนี้ได ไมมีความสงสัยเลย แสวงธรรม ขาพเจาไดทําราชการกรมทาง ตั้งแตอายุ ๑๘ ป จนอายุ ๒๑ ปเต็ม จึงลาออก ในระหวาง เปนฆราวาส นิสัยไมชอบทางสรางบาปสรางกรรม แมแตเข็มเลมเดียวก็ไมเคยหยิบฉวยของใคร การ พนันทุกประเภทไมเคยเลน ไมเคยชอบ เพื่อนมาชวนเลนการพนันเทาไร ก็ไมยอมเลนดวย จน กระทั่งวันจะออกบวช เห็นเพื่อนเลนโบก เลยอยากทดลองเลนดูบาง เปนการสงทายชีวิตฆราวาสวา การพนันเปนอยางไร เกิดมาไมเคยเลนกับเขา ลงเงินไป ๕ สตางค แตเสียถึง ๑๐ สตางค เลยเห็น โทษของการพนัน และนึกอธิษฐานวา ถาขาพเจาจะมาเกิดอีก ขออยาใหมีนิสัยเลนการพนันทุก ประเภทเลย เปนคนหนักในทางศรัทธาจริต เชน เมื่อเปนเด็ก พี่สาวไดบอกวา “จวนเอย..ผูเฒาโบราณ ทานวา ถาไปเลนมาแลว เวลาจะขึ้นบานใหกราบบันได ๓ หน แลวใหไปกราบกอนเสาที่โรงครัวอีก ๓ หน แลวจึงเขาไปที่นอน ใหไปกราบพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ และคุณบิดา มารดา ๓ หน แลวจึงนอน โบราณผูเฒาวา ถาทําไดดังนั้นจะมีความสุขความเจริญ คิดอะไรก็สมประสงค ทําอะไรก็ จะเจริญงอกงาม” ขาพเจาฟงแลวก็เชื่อ และปฏิบัติตามโดยไมสงสัยดื้อดึงอะไร

ตอมา พี่สาวก็สอนอีกวา “จวนเอย…เงิน ไมมีพอหมื่น อยากินแกงหมากแดง เงินไมมีพอ แสน อยากินแกงหนอไม” ก็เลยไมกินแกงหนอไม ไมกินแกงหมากแดงเลย เพราะเห็นวาตนไมมีเงิน พอหมื่น ไมมีเงินพอแสน อยูมาพี่สาวก็บอกอีก “จวนเอย… อยากินของดิบนะ ใหกินของสุก เพราะโบราณวา ถากิน ของดิบจะเปนยักษ เปนเปรต เปนผี” ฉะนั้น ขาพเจาก็เลยหยุดการกินของดิบ การกินลาบ กินกอย กินปลาราดิบ เพราะกลัวเปนยักษ เปนเปรต เปนผี อยางพี่สาววา พี่สาวสอนอีก “จวนเอย…อยาไปผิดลูกผิดเมียเขานะ อยาไปผิดลูกสาวเขานะ เวลาใหญแลว ไมดีจะเสียหนาเสียตา จะเสียชื่อเสียเสียง เสียโคตร เสียวงศ ทําใหเขามีลูกมีเตาไมได อับอายขาย หนา เสียเงินเสียทองของพอแม” ขาพเจาก็จําไว และไมไดประพฤติลวงเกินลูกเมียใครเลย นับวาเปนเด็กเชื่องาย งมงาย ไมมีเหตุผล ในภายหลัง ไดรับหนังสือ จตุราลักษณ ของ ทานพระอาจารยเสาร กันตสีโล ดวยทานได แตงแสดงวา ใหคนเรารูจักระลึกถึงคุณพระพุทธเจา คือใหเจริญพุทธานุสติ๑ ใหเจริญเมตตานุสติ๑ ใหเจริญอสุภานุสติ๑ ใหเจริญมรณานุสติ อีก ๑ รวมเปนลักษณะ ๔ ประการดวยกันของมนุษยผู เจริญ เมื่ออานหนังสือจตุราลักษณ และตรวจไปถึงมรณานุสติ จิตใจก็สลดสังเวชวา เรานี่ตองมีตาย อยูนั่นเอง พระอาจารยเสารไดยํ้าเรื่องของกรรมวา คนเรานี้ยอมมีกรรมเปนของของตน มีกรรม เปนผูใหผล มีกรรมเปนแดนเกิด มีกรรมเปนผูติดตาม มีกรรมเปนที่พึ่งอาศัย เราทํากรรมอันใด ไว เปนบุญหรือเปนบาป เมื่อยังมีชีวิตอยู กรรมนั้นจักเปนทายาท ใหเราไดรับผลของกรรมนั้น สืบ ตอๆไป คือหมายความวา กรรมนี้แหละยอมจําแนกแจกสัตวใหเปนไปตางๆ นานา ใหเลว ใหดี ใหชั่ว ใหประเสริฐ ก็เพราะผลของกรรมที่ทําไว เมื่ออานถึงตอนนี้แลว ก็บังเกิดความเบื่อหนาย สลด สังเวชใจอยางยิ่ง นึกขึ้นมาวาคนนี้เกิด มา ถาไมประกอบคุณงามความดี ก็ไมมีประโยชนแกชีวิตของตน และไมมีประโยชนอันจะรับความ สุขตอๆ ไปในชาติหนาอีก เกิดความเชื่อ ความเลื่อมใสอยางนั้น แตปญญาก็ยังออนอยู ระหวางอายุ ๒๐ ป เมื่อไดอานหนังสือของ ทานพระอาจารยเสาร กันตสีโล เรื่อง จตุรา ลักษณ และทานยํ้าเรื่อง กรรมนี้ ก็เลยมีจิตศรัทธา เปนเจาภาพสรางมหากฐินคนเดียวเพราะเลื่อมใส ศรัทธาวา การทําบุญยอมไดบุญ การทําบาปยอมไดบาป บุญเมื่อทําแลว ยอมเปนที่พึ่งพาอาศัยของ สัตวในโลกหนา ขาพเจาจึงมีศรัทธาสละเงินที่ไดรับระหวางทํางานอยูกรมทางหลวงแผนดิน ๔ ป เก็บหอมรอมริบไวเปนเจาภาพ สรางมหากฐินคนเดียว และสรางพระประธาน สรางสวม ในวัดเจริญ จิต บานโคกกลาง จนหมดเงิน เรียกวา เปนผูมีศรัทธาจริตมาก แตปญญาก็ออนมากเชนเดียวกัน เมื่อขาพเจาอายุครบ ๒๑ ปบริบูรณ ไดไปบวชฝายมหานิกาย ที่ วัดเจริญจิต บานโคกกลาง ตําบลดงมะยาง อําเภออํานาจเจริญ จังหวัดอุบลราชธานี พระอุปชฌายะชื่อบุ พระกัมมวาจา จารยชื่อ พระมหาแจง ไดฉายาวา “พระจวน กลฺยาณธมฺโม” ในพรรษาแรกนั้น ไดศึกษาเลาเรียน พระธรรม และสอบไดนักธรรมตรีในพรรษานั้น ในขณะที่ขาพเจายังบวชเปนพระบานอยูนั้น ก็คิดอยากจะออกธุดงค จึงคิดจะญัตติเปน ธรรมยุตเพื่อออกธุดงค จึงไปขอลาอุปชฌาย เรียนทานวาอยากจะญัตติเปนธรรมยุต อุปชฌายไมให ญัตติ วาตองสึกเสียกอน ตกลงเลยตัดสินใจลาสิกขาบทออกมาเปนฆราวาสกอนชั่วคราว เพื่อรอการ ไปบวชเปนฝายธรรมยุตกัมมัฏฐาน

ระหวางที่กํ าลังแสวงหาวัดฝายธรรมยุต กัมมัฏฐานอยูนั้น ขาพเจาไดไปประกอบอาชีพคา ขายรับจางตัดเย็บผา ระยะนั้นเปนเวลาสมัยสงครามอินโดจีน ซึ่งไทยรบกับฝรั่งเศส ผาหายากและมี ราคาแพงโดยเฉพาะผาแพร ขาพเจาตองออกตระเวนเดินทางไปตามหมูบาน เพื่อหาผาไทยทอพื้น บานมาขาย ทางภาคกลางเวลานั้นยอมนุงผากระสอบปานดวยซํ้าไป ขาพเจาเดินทางไปถึงกลางดงมะ อี่ ซึ่งเปนหมูบานชาวภูไท มีผาไหมพื้นบานมาก กลับจากซื้อผาไหมก็ปวยหนัก เปนไขมาลาเรีย กิน ยาอะไรก็ไมหาย จึงไดขออธิษฐานวา ถาขาพเจามีบุญวาสนาจะไดบวชในพระพุทธศาสนาแลว ขอให หายปวยโดยเร็ว ถาหายปวยเมื่อไรก็จะเดินทางไปบวชเมื่อนั้น หลังจากอธิษฐานแลว อาการเจ็บปวย ก็บังเอิญคอยทุเลาลงจนหายขาด เมื่อหายดีแลว จึงไดเดินทางไปแสวงหาอาจารยฝายธรรมยุตเพื่อจะบวช ตอนนั้นก็ยังไมรู เลยวา อาจารยพระกัมมัฏฐานฝายธรรมยุตอยูที่ไหน ไดยินแตชื่อ พอดีไดพบเพื่อนคนหนึ่งเขาคุยวา เขาคุนเคยกับวัดปา เลยถามเขาวา “พระกัมมัฏฐานในอําเภอมีไหม” เขาบอกวา “มี” ถามเขาวา “เพื่อนจะพาเราไปหาทานไดไหม” เขาตอบวา “ได” แลวเขาก็พาขาพเจาไปหาพระที่ วัดปาสําราญ นิเวศน อําเภออํานาจเจริญ ขาพเจาไดนมัสการทาน และเลาเรื่องใหทานฟงเกี่ยวกับการที่สนใจจะขออุปสมบท เปนพระ ฝายธรรมยุต ทานก็มีความยินดีตอนรับขาพเจา จึงตัดสินใจแนนอนวาจะบวชเปนพระธรรมยุต ทาน ก็บอกวิธีฝกหัดขานนาคคือ เรียนมคธภาษา และมอบหนังสือวิธีอุปสมบทธรรมยุตให พรอมทั้งสอน วิธีเปลี่ยนคํามคธ ขาพเจาเรียนอยูกับทานพอประมาณ แลวก็ลาทานเดินทางกลับบาน กอนหนานั้น เพื่อนที่ไปดวยก็ยังไมทราบความนัยเรื่องที่ขาพเจาจะขอบวชเลย เพิ่งทราบตอเมื่อขาพเจาไปพูดกับ พระทานวาจะบวช ครั้งแรกเพื่อนไมเชื่อ พอพากันออกมาจากวัด เพื่อนทั้งสองคนนั่นแหละรุมกันหา วาขาพเจาไปปด ไปหลอกลวงอาจารยวาจะบวช ตัวทานจะบวชไดอยางไร บวชไมไดหรอก เราไมเคย ไดยินเลย ขาพเจาจึงบอกเพื่อนวา เปนความตั้งใจจริงของเรา เราจะบวชจริงๆ แตเพื่อนอยาเพิ่งไป บอกใครๆ ขอใหชวยปดความลับของเราไว ถาเพื่อนปดความลับของเราไวไดจริงๆ ไมไปบอกใครๆ ได เราจะใหรางวัลคือหมวกใบที่เราใสอยูนี้ ราคา ๑๒ บาท เพื่อนเห็นขาพเจาพูดขึงขังจริงจังเชนนั้น จึงยอมเชื่อและรับอาสาวาจะไมปริปากบอกใครเลย สําหรับเครื่องบริขารที่จะอุปสมบทนั้น ขาพเจาไดเก็บรวบรวมไว แตครั้งเมื่อบวชมหานิกาย ทุกสิ่งทุกอยางมีครบ บาตร กลด มีดโกน…..ยังขาดอยูแตสังฆาฏิ ๒ ชั้นเทานั้น เพราะไมรูวาพระ ธรรมยุตบวชสังฆาฏิ ๒ ชั้น ตอจากนั้นจึงไดนัดเพื่อนดวยกันวา เวลาตอนเย็นเมื่อรับประทานอาหาร แลว ใหเพื่อนไปที่หนาบานเรา แลวก็รองเรียกเราวา “เพื่อน…เพื่อนเอย! ไปเที่ยวเลนสาวกันเถอะ” ใหเขาวาอยางนั้น แลวเราก็จะตอบเพื่อนวา “เดี๋ยวกอน-รอใหเราแตงตัวหวีผมทาแปงกอน” แลวให เพื่อนแอบเล็ดลอดเขามาใตถุนบาน เรามาคอยอยูตรงกับหนาตางของเรา แลวเราก็จะสงบริขาร เครื่องบวชออกใหเพื่อนชวยคอยรับเอา เมื่อเพื่อนรับของไปไดหมดแลว ก็ใหเพื่อนเล็ดลอดกลับไป ยืนรออยูหนาบานที่เดิม แลวใหเพื่อนรองเรียกวา “ไปเถอะเพื่อน แตงตัวเสร็จหรือยัง” เราก็จะบอก วา “เสร็จแลว กําลังจะลงเรือน” นัดกันเชนนี้ พอถึงเวลา เพื่อนก็มาและเจรจาตามนัดแนะกัน ขาพเจาก็ยกสิ่งของออกจากตูไปใหเพื่อน แลวรีบพาเพื่อนออกเดินทางไปตอนกลางคืน ไปซุกซอนบริขารไวที่กลางปา หางจากบานประมาณ ๑ กิโลเมตร แลวก็บอกฝากไวกับเทวดาวา “เทวดา เจาภูมิ เจาปา จงชวยรักษาบริขารของขาพเจาไว

พรุงนี้ขาพเจาจะมารับคืนไปบวชเปนธรรมยุต” ความจริงก็ไมทราบวา เทวดามีหรือไม อยูที่ไหน แตก็พูดเรื่อยเปอยไปเชนนั้น แลวก็กลับบาน พอรุงขึ้นนัดเพื่อนนําบริขารไปหาอาจารย ทานตรวจดูบริขาร แลวก็บอกวาขาดสังฆาฏิ ๒ ชั้น ทานตัดมาใหแลวสั่งใหขาพเจาเอาไปเย็บเอง โดยสั่งใหไปเย็บที่รานในตลาดในอําเภอ ซึ่งเปน รานลูกหลานของทานอาจารยนั่นเอง ขาพเจานําไปเย็บที่บานนั้นอยู ๑ คืน จึงสําเร็จ นํากลับไปให ทานอาจารยตรวจดู ทานวาใชได จัดซักยอมจนไดสีที่ตองการแลว ทานก็เตรียมกําหนดวันที่จะ อุปสมบทให แลวถามวา การที่เธอจะมาบวชนี้ ไดขออนุญาตบิดา-มารดาพี่นองแลวหรือยัง ขาพเจา ตอบสั้นๆ วา ยังครับ ทานใหกลับไปบอกบิดามารดาเสียกอนจึงจะกําหนดวันอุปสมบทแนนอนได จําเปนดังนั้นขาพเจาจึงกลับบานไปบอกมารดาและญาติพี่นอง กลับไปถึงบาน ขาพเจาก็นัดญาติมาชุมนุมที่บานตอนเย็น หลังจากรับประทานอาหารแลว ญาติพี่นองก็ดีใจ นึกวาขาพเจาจะใหเขาไปหาสาวมาใหแตงงานดวย เพราะขาพเจาอายุวัยขนาดนี้ แลวก็คงคิดจะแตงงาน เมื่อญาติพี่นองมาชุมนุมครบถวนแลว ขาพเจาจึงไดแจงใหญาติพี่นองทราบ วา ที่เชิญญาติมาชุมนุมคราวนี้มิใชอื่น ขาพเจาจะขอลาแมและญาติพี่นองไปอุปสมบทเปนพระภิกษุ ฝายธรรมยุตกัมมัฏฐานในวันพรุงนี้นั่นเอง ญาติพี่นองไดฟงก็ตกใจ โดยเฉพาะมารดาไดทัดทาน เสียงแข็ง บอกวา “เจาจะไปบวชอยางไร เราจะแตงงานใหเจาอยูนี่แหละ” ขาพเจาเลยถามมารดาวา “จะใหแตงงานกับใคร” มารดาบอกวา “ใหแตงงานกับนางสาวทา” ก็ถามวา “สาวทาไหน เพราะใน หมูบานมีสองทาดวยกัน” มารดาตอบวา “สาวทาหลานกํานันเรานี่แหละ” ขาพเจาจึงบอกวา “เอ!.. ทาไหนก็ไมเอาหรอก ผูหญิงนี่เหม็นขี้มัน” มารดาเลยถามวา “เราเคยเห็นขี้เขาหรือถึงรูวาเหม็น” ก็ พูดวา “ถึงไมเห็น ก็รูวาเหม็น ของใครก็เหม็นเหมือนกันหมด ของแมก็เถอะ ไมเชื่อลองดมดูซี” มารดาก็เลยเอ็ดเอาวา “โฮย!..เด็กบา…เวาอะไรบาๆ อยางนี้ ขาพเจาเลยพูดปลอบโยนมารดาวา “ธรรมดาบุตรมีศรัทธาจะบวชนั้น เปนกุศลอยางยิ่ง บิดามารดาไมควรจะขัด คัดคานไมใหบวช พระพุทธเจาทานบอกวาบาปมาก ถามาขัด ตายก็จะตก นรก ไมไดพบพระพุทธเจา ไมไดไปสวรรค เพราะลูกจะไปทางดี กลับไปขัดเขา” มารดาไดยินดังนั้น ก็เลยใจออน ยอมอนุโมทนา พรอมทั้งญาติพี่นองทั้งหมด ก็เลยชวยอนุโมทนาดวย พี่สาวขาพเจายังไมเชื่อใจขาพเจา จึงซักถามวา “เคยบวชวัดบานแลว ทําไมจึงมาบวชวัดปา อีก” “เพราะอยากบวช” “บวชทีนี้จะไมสึกหรือ” พี่สาวถาม จึงไดตอบวา “ไม…การบวชครั้งนี้ตัดสินใจแลว พิจารณาแลวจึงออกบวช ถาจะสึกอยู-ไม บวช ถาบวชแลว-ไมสึก” ไดยินขาพเจาประกาศกองตอหนาญาติๆ เชนนั้น พี่สาวก็เลยวา “บักนี่มันคุยหลาย อยาง เกงจะบวชไดแค ๒-๓ พรรษาก็หลายแลว จะอยูไมไดนะซี” ขาพเจาก็วา “พี่คอยดูก็แลวกัน ถาจะสึกอยู-ไมบวช ถาบวช-ไมสึกดอก” ออกบวชเปนพระฝายธรรมยุต ขาพเจาไดมาบวชฝายธรรมยุตเมื่อ วันที่๒๔มีนาคม พ.ศ.๒๔๘๖ เวลา๑๗.๐๐ น. ณ พัทธ สีมา วัดปาสําราญนิเวศน ตําบลบานบุง อําเภออํานาจเจริญ จังหวัดอุบลราชธานี โดยมี ทาน พระ ครูทัศนวิสุทธิ (มหาดุสิต เทวิโร) เปนพระอุปชฌายะ ทานเปนหลาน ทานเจาคุณอุบาลีคุณูปมาจารย (จันทร สิริจนฺโท) เจาอาวาสวัดบรมนิวาส ทานเจาคุณอุบาลีฯ ไดนําหลานคนนี้ไปอุปการะตั้งแตเล็ก

จนบวชเรียนที่วัดบรมนิวาส และเจริญรุงเรืองตอ มาในพระพุทธศาสนา ตอมาไดเปนเจาคณะ อําเภออํานาจเจริญ พอไดรับแตงตั้งใหเปนอุปชฌายไดเพียง ๕ วัน ก็มาอุปสมบทขาพเจาเปนนาค แรก นับวาขาพเจาเปนนาคแรกที่สุดของทาน ทานจึงไดตั้งฉายาใหขาพเจาวา “ ”กุลเชฏโฐ” แปลวา พี่ชายคนใหญที่สุดของหมูของพวกในวงศตระกูลนี้ องคที่สองนองชายคือ ทานอาจารยสิงห ทอง ธมฺมวโร แหงวัดปาแกว บาน ชุมพล ซึ่งขาพเจาไดไปนั่งหัตถบาสอยูดวย พระกัมมวาจาจารยของขาพเจาคือ พระอาจารยเกิ่ง อธิมุตฺโต ทานอาจารยไดสั่งกําชับให ขาพเจาทองปาฏิโมกขใหไดหมดภายใน ๑ เดือน ทั้งสั่งใหทองเจ็ดตํานานใหไดพรอมกันในเวลา เดียวกันดวย ขาพเจาไดใชความอุตสาหะพยายาม ตะเกียกตะกายอยางเต็มที่เพื่อทอง ปาฏิ โมกข และเจ็ดตํานานใหไดทันกําหนดภายใน ๑ เดือน ตามที่ทานอาจารยสั่ง การทองสวนใหญ ใชเวลาวางจากการปฏิบัติธรรมในตอนกลางวันและเวลากลางคืนอันเปนเวลาสงัด โดยใช ตะเกียงกระปองนมไสดายจุดไฟ มีแสงสวางริบหรี่ พออานออกเห็น ตัวหนังสือเทานั้น ทานให นํามั ้ นกาด ๑ ขวดแมโขง บอกวาใหใชเทานี้แหละ ขาพเจาก็จํากัดใชเพียงแคนั้นจริงๆ วันที่ทาน เริม่ สัง่ ใหทองนั้น คือวันขึ้น ๑ คํ่า เดือน ๕ บอกวาครบ ๑ เดือน คือเดือน ๖ ขึ้น ๑ คํ่า ใหมา สอบนะ ใหมาสวดใหฟงนะ ขาพเจาก็รีบเรงทองเปนการใหญ ภายในเวลาจํากัด ๑ เดือนนั้น พอถึงขึ้น ๑ คํ่า เดือน ๖ ทานก็เรียกขาพเจาใหไปทดสอบ โดยใหทองใหทานฟงทั้งปาฏิโมกขและเจ็ดตํานาน ปรากฏวา ขาพเจาสามารถสวดใหทานฟงไดอยางคลองแคลว แมเจ็ดตํานานก็ได แม ปาฏิโมกขก็ได ทานจึงออกปากชมวา “แหม!..ผมไมนึกเลยวา จะทองไดถึงเพียงนี้ แตตัวผมเอง ก็ยังทําไมไดเร็ว ขนาดนี้เลย ผมพูดไปเชนนั้น ก็เพื่อลองเชิงดูตางหาก” ดังนั้น ภายในเดือนที่สองนั้นเอง ขาพเจาก็สามารถแสดงปาฏิโมกขไดอยางเรียบรอย โดยใชเวลาสวดเพียง ๔๐ หรือ ๔๕ นาทีเปนอยางชา การแสดงปาฏิโมกขนี้ขาพเจาไดสวด ตลอดมาตั้งแตบวชพรรษาที่ ๑ จนถึงพรรษาที่ ๒๐ จึงไดลดละลงบาง ทานพระอาจารยเกิ่ง อธิมุตฺโต ทานเปนพระที่เครงครัดในทางธุดงคปฏิบัติมาก ทานสอน วาพระบวชใหมนี่ตองเดินจงกรมมากๆ นะ นั่งมากๆ นะ นอนไมไดนะ ทานกําชับอยางเด็ดขาด และอยาไปกินใหอิ่มนะ ขาพเจาจึงพยายามปฏิบัติตามคําสอนของทานอาจารย ตั้งใจทําความเพียรอยางขะมักเขมน กลาวคือ เดินมาก นั่งมากฉันนอย บางวันก็ฉัน บางวันก็ไมฉันสลับกันไป จนกระทั่งวันหนึ่งทานพระ อาจารยคงเห็นวาขาพเจาชักจะซูบผอมเกินไปทานจึงทักวา-พระบวชใหม อยาไปอดขาวมากนักซี… ธาตุมันจะเสีย ธาตุมันจะพิการ ใหฉันขาวเสียบาง ทานสั่งเชนนั้น ขาพเจาจึงตองผอนฉันอาหารบาง พอใหไดเยียวยาธาตุขันธ จําไดวา ปที่ขาพเจาอุปสมบทนั้น เปนปที่มีการประชุมเพลิงทานพระอาจารยเสาร กันตสีโล นั่นเอง พรรษาที่ ๑ พ.ศ.๒๔๘๖ วัดปาบานพอก หนองคอนทั้ง อําเภอเลิงนกทา เมื่อจะเริ่มเขาพรรษา ปรากฏวาที่วัดพระอาจารยบัง ที่อําเภอเลิงนกทา ไมมีพระสวดปาฏิ โมกขได ก็เลยมาขอตัวจากทานอาจารยพระอุปชฌาย ทานอาจารยพระอุปชฌายจึงใหขาพเจาไปจํา พรรษาอยูที่ วัดปาบานพอก หนองคอนทั้ง อําเภอเลิงนกทา

ในพรรษาแรกนี้ โยมมารดาไดมาบวช เปนชีอยูดวย นอกจากกระทําความเพียรอยาง หนัก โดยเรงเดินจงกรมมาก นั่งมาก แลวยังอธิษฐานฉันเจอีกดวย คือไมฉันเนื้อสัตวฉันแตผัก เกลือ นํ้าตาล สวนอาหารคาวหวานที่บิณฑบาตไดมา ถาเปนอาหารเนื้อก็สงใหโยมมารดา บางครั้งบางสมัย ก็อดขาว อดอาหาร ทั้งอดหลับอดนอนดวย ระยะ ๔ คืน ๔ วันบาง ระยะ ๘ คืน ๘ วันบาง แตการ บิณฑบาตคงกระทําตลอดมิไดขาด เพื่อบิณฑบาตมาเลี้ยงโยมมารดา เปนการสนองคุณทาน ทั้งยัง เพื่อแจกจายแกเพื่อนสหพรหมจรรยภิกษุสามเณรองคอื่นๆ ดวย สวนตัวเองเลือกฉันแตอาหารที่ เปนของเจ ในระหวางพรรษานั้น วันพระคืนหนึ่ง ขณะนั่งฟงเทศนทานอาจารยอยู ขาพเจาพระจวน บวชใหม ไดกําหนดจิตฟงไปตามคําเทศนา จิตเกิดสงบลง ปรากฏภาพรางกายของตนนี้ เกิดขึ้น ในจิต เนาเปอยเปนอสุภะไปหมด เหมือนมองดูดวยตาเนื้อ เห็นขาทั้งสองของตัวเองเปอยเนา ขาดเหวอะหวะ มีบุพโพโลหิต นํ้าเหลืองไหลออก เปนอสุภะใหขาพเจาไดยกขึ้นมาพิจารณาใน เวลาตอมาเรื่อยๆ ไดเจริญภาวนาราวกับมองเห็นดวยตาเปลาๆ ในพรรษานี้ นอกจากนิมิตอสุภะดังกลาวแลว ขาพเจาเรงทําความเพียรอยางไมยอหยอน ได เกิดภาพนิมิตแปลกๆ วันหนึ่งในตอนกลางพรรษา ขณะภาวนาพุทโธ- พุทโธ อยู จิตไดรวมลง ปรากฏใสบริสุทธิ์หมดจด รูสึกมีความสุขสบายจนไมมีสิ่งใดจะประมาณเปรียบเทียบได แตกอนหนา จิตจะรวม ไดเกิดภาพนิมิตขึ้นวา มีแมไกสีลายตัวหนึ่ง มาจิกกินอุจจาระอยูที่ตรงหนา ขาพเจาจึงได กําหนดจิตถามวา “จิกกินอะไร-?” แมไกตอบวา “จิกกินอุจจาระ” แลวถามแมไกตอไปวา “ทาน เปนใคร” แมไกตอบวา “ดูกอนพระผูเปนเจา ขาพเจาเปนเทวดา” แลวถามตอไปวา “เทวดาทําไม กินอุจจาระเลา” แมไกเลยตอบวา “ดูกอนพระผูเปนเจา มนุษยเราทุกชาติทุกภาษา ตองกินอุจจาระ คือกินขี้กันอยางนี้แหละ ทุกคนในโลกไมพนจากการกินอุจจาระไปไดเลย” ตอบแลวแมไกก็หายไป ขาพเจาจึงนอมเอานิมิตคําตอบของแมไกขึ้นมาพิจารณาคิดเอาวา มนุษยเรานี้ก็ตองกินอุจจาระกันทั้งหมดเลย แลวก็มาพิจารณาวาเรากินอุจจาระจริงไหม ที่เรากินขาว ปลาอาหารนั้น ….ขาวจะเปนขี้อยางไร เนื้อ ปลาจะเปนขี้อยางไร ผักจะเปนขี้อยางไร พิจารณาไปก็ เห็นวา ออ!..ขาวก็เกิดจากขี้ดิน ทั้งปลา ทั้งเนื้อ พืชผักที่เราบริโภคขบฉันนี้ ลวนแตเรากินขี้ทั้งหมด ทั้งหมดเกิดจากขี้ดินทั้งสิ้น ขาพเจาก็เลยเกิดสลดสังเวชอยางยิ่งในพรรษานั้น วาเรานี้กินอุจจาระคือ กินขี้เหมือนกัน เรื่องนี้ขาพเจาไดเคยนําคําถามนี้ไปถามทานอาจารยใหญมั่น เมื่อไดมีโอกาสมาอยูกับทาน ในภายหลัง ทานก็ตอบวา จริง-จริงๆ ไมผิดเลย เรากินขี้กันทั้งหมดทั้งนั้น ทานรับรองเชนนั้น ครั้นรุงเชาพอทําภัตกิจคือฉันเสร็จ กอนจะกลับขึ้นไปยังกุฏิ ขาพเจากําลังนั่งเก็บเครื่อง บริขารพับซอนใหเรียบรอย มองขึ้นไปบนหนาจั่วทางทิศตะวันออกของกุฏิ ไดเห็นหญิงสาวคนหนึ่ง ยืนอยูที่หนาจั่ว นุงหมแตงกายดวยเสื้อผาสีลายเหมือนแมไกที่เคยปรากฏในนิมิตแลว ไวผมยาว ยืน ถือตะกราหมากอยูบนหนาจั่วกุฏิมองมาที่ขาพเจา ขาพเจามองดูก็เห็นวาเปนหญิงที่มีรูปรางหนาตา สวยงามมาก และก็นึกในใจวา ภาพที่ปรากฏเปนอะไรแน ก็ไดคําตอบวาภาพนั้นเปนเทวดา ขาพเจา ก็นึกวา เอ!..เทวดา ทําไมมายืนอยูที่นี่ แตนึกแลวขาพเจาก็ไมสนใจ เก็บเครื่องบริขารเรื่อยไป ครั้งที่สอง ตาเหลือบขึ้นไปก็ยังเห็นภาพเทวดาอยูที่เกา ยังไมหายไปไหน ขาพเจาจึงเบือน หนาหนีไปทางอื่น พรอมกับคิดวา เอ!..ทําไมเทวดาตนนี้จึงยังปรากฏใหเห็นอยูอีก แลวก็ตั้งใจเก็บ สิ่งของเครื่องบริขารของตนใหเรียบรอย ตั้งใจระวังรักษาจิตมิใหฟุงซาน เพราะรูอยูวา อันความงาม นั้น มักมีสิ่งที่ไมงามซอนอยูเบื้องหลังเสมอ

ครั้งที่สาม มองดูใหมเพื่อทดสอบวารูปที่ เห็นดวยตานั้น จะยังเห็นอยูหรือหายไป ก็ ปรากฏวารูปนั้นไดอันตรธานหายไปเสียแลว ในขณะนั้นจิตก็ระลึกขึ้นมาในใจวา ออ!..อยางนี้หนอ พวกภาวนา เห็นภาพนิมิตตางๆ ที่ปรากฏในขณะที่ตนภาวนานั้น คือเห็นรูปภาพที่มาปรากฏนั่น เอง เขาใจเอาวาตนไดญาณ คือ ไดหูทิพย ตาทิพย และไดลวงรูจิตใจของบุคคลอื่น พวกนี้ เมื่อ ไดเห็นภาพนิมิตอยางนี้ ก็นอมใจเชื่อในภาพนิมิตที่ปรากฏขึ้นวาตนไดบรรลุธรรมวิเศษ มีมรรค ผลเปนตน เลยเกิดทิฏฐิมานะ อวดดิบอวดดี ผลที่สุดพวกนี้ก็เลยเสื่อมไป ไมไดรับประโยชนอัน แทจริงในธรรมะ เรื่องนี้เคยปรากฏแกพวกนักภาวนา นักปฏิบัติมาเปนหลายรายๆ แลว มีความ ปรากฏเกิดขึ้นในใจขณะนั้น ในพรรษาที่ ๑ นั้น ขาพเจาก็ไดทําความพากเพียรโดยขะมักเขมนอยางเต็มกําลัง มีการอด หลับอดนอน อดอาหาร สลับกันไปตลอดพรรษา สวนดานจิตใจก็มีความฝกใฝในการภาวนา ยัง บริกรรม พุทโธ-พุทโธ อยูเปนพื้น บางครั้งก็มีการพิจารณารางกายของตนเองที่เคยปรากฏวาเปน อสุภะใหเห็นวาเปนของเปอยเนา ใหเห็นแตกสลายกลายลงเปนดินในที่สุด ขณะเดียวกัน ทางดานสนองคุณมารดา นอกจากบิณฑบาตหาของขบฉันมาเลี้ยงโยมมารดา ซึ่งมาบวชเปนชีดวยแลว ขาพเจาก็จัดแตงทําทางจงกรมใหทานโดยจัดปูกระดานเลย เพื่อใหทานไม ตองเหยียบดินใหลําบากกายหรือเจ็บเทา จะไดมีเวลาภาวนาจงกรมดวยความสะดวกสบาย ออกเดินธุดงคเปนครั้งแรก ออกพรรษาแลว โยมมารดาไดลากลับไปบาน อยูกับลูกหลานที่บานเดิม ขาพเจาไมมีภาระ ประการใด จึงอยากจะออกวิเวก ไปหาที่ทําความเพียรตามปาตามเขาบาง ตามธรรมเนียมของพระ กัมมัฏฐาน ชักชวนไดเพื่อนผูหนึ่ง เปนสามเณรองคหนึ่ง เปนเพื่อนออกเดินธุดงคจากสํานักที่จํา พรรษา สถานที่แรกที่จะไปเปนจุดหมายปลายทางแรก คือไปนมัสการพระธาตุพนม ซึ่งเปนที่บรรจุ พระบรมสารีริกธาตุของสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจา ขาพเจาออกเดินทางจากวัดดวยเทา เพราะการ คมนาคมสมัยนั้นลําบากมาก จากอําเภอเลิงนกทา อุบลราชธานี ไปยังจังหวัดนครพนมนั้น ไมมีถนน สําหรับรถยนตวิ่งไดเลย มีแตทางเกวียนและทางชาวปา จึงพากันเดินกับสามเณร เดินธุดงคขามดง มะอี่ผานหมูบานตางๆไปจากอําเภอเลิงนกทานั้นกวาจะถึงพระธาตุพนม ใชเวลาถึง ๗ วัน ๗ คืน จึง ถึง หยุดพักนมัสการพระธาตุพนมพอสมควรแลว ไดเดินทางตอไปยังเมืองเว (หรือเมืองเรณู นครในปจจุบัน) พักอยูที่นั่นประมาณ ๒ เดือน จึงเดินทางกลับอุบลราชธานี ขากลับสามเณรไมกลับ ดวย คงอยูเมืองเวตอไป ขาพเจาเดินทางกลับองคเดียวจากเรณูนครถึงอุบลราชธานี ผานดงมะอี่องค เดียวระหวางนั้นยังเปนปาเปนดงอยู พอพนจากดงมะอี่มาถึงชายดง ระหวางเขตบานไรกับบานหนองยางตอกัน ก็ไดกลิ่น เหม็นประหลาดที่กลางดงนั้น ก็เลยคิดวา กลิ่นเหม็นนี้เปนกลิ่นอะไร ไมใชของสัตว เพราะกลิ่น ของสัตวไมใชเหม็นอยางนี้ จึงไดออกเดินสํารวจดู พบซากศพคนตายอยูขางทาง รางตกอยูใน รองทาง สงกลิ่นเหม็นคลุงอยู ๑ ศพ ขางศพมีถังสังกะสี ๑ ใบ พราอีโต ๑ เลม และผาขาวมา ๑ ผืน ปลายผาขาวมาขางหนึ่งมีขอดหอของอะไรอยูดวย ขาพเจาก็นึกในใจวา “แหม!..เราไดเดินทางมาพบขุมทรัพยอันประเสริฐแลว ยากที่จะพบจะ เห็นได เราควรจะเพงศพนี้เจริญอสุภะใหได” เมื่อคิดอยางนี้ จึงปลงบริขารไวที่ใตรมไมแหงหนึ่ง แลวมายืนเพงซากอสุภะที่นอนตายนี้

ซากศพนี้ ค งจะตายมาหลายวั น แล ว ประมาณอยางนอย ๕-๖ วันมาแลว รางนั้นเนา เปอยไปทั้งตัว สวนตับไตไสพุงมีแตหนอนเจาะไชกินหมด หรือแรงกาเอาไปกิน สวนนัยนตาก็มีแต หนอน ในปากก็มีแตหนอน ตาทั้งสองก็มีแตหนอน เพงแลวก็นอมมาดูตัววา อีกหนอยตัวเราก็ตองเปนอยางนี้ ไมลวงความเปนอยางนี้ไปได ใน ขณะที่เพงอยูอยางนั้น ใจหนึ่งก็เกิดความคิดขึ้นมาวา แหม!..ซากอสุภะเปนของที่นาอุจาด เราควรจะ เผาเสียใหหายอุจาดตา เพราะทานวาการเผาซากศพคนตายแลวจะไดบุญไดกุศลมาก ใจคิดอยากจะ ไดบุญมากจึงคิดจะเผา โดยลืมคิดไปวา ยังมีสัตวตัวเล็กๆ อยูในซากศพนั้นอยางมากมาย จึงไปหา กิ่งไมแหงเล็กมาเตรียมไวที่ขางศพ แตพอเก็บเอาฟนกิ่งไมมาแลว ใจหนึ่งก็ฉุกคิดขึ้นมาวา “เราเปน พระภิกษุสงฆ เราจะมาเผาซากอสุภะนี้ไดอยางไร เพราะดินตอนนี้ยังมีหญาเขียวสดอยู สวนซาก อสุภะก็ยังมีตัวสัตวอยูเยอะแยะ ถาเราเผามันก็เปนโทษ ตองอาบัติ ปาจิตตีย ฆาสัตว และทําลายพืช สดของเขียวมิใชหรือ ทําคุณจะไดโทษ ทําบุญจะกลับไดบาปนะนี่” คิดแลวจึงตกลงไมเผา กลับมายืนพิจารณาซากอสุภะนั้นตอไป เห็นหมูหนอนทั้งหลาย พยายามเวียนบอนเจาะไชกัดกินอยูตามซากอสุภะนั้น ในปากก็เต็มไปดวยหนอน ตาทั้งสองก็เต็มไป ดวยหนอน ในซี่โครงในอกก็เต็มไปดวยหนอน ขาทั้งสองก็เต็มไปดวยหนอน ทวารหนักทวารเบาก็ เต็มไปดวยหนอน มีกลิ่นอันเหม็น ตลอดเวลาที่ขาพเจาเพงอยูนั้น นับแตเริ่มเดินมาถึงซากอสุภะเปนเวลาเที่ยงวัน จนกระทั่ง เวลาบายสามโมง นับเปนเวลา ๓ ชั่วโมงเต็ม แตก็ยังไมพอใจอยากจะพักคางคืน พิจารณาอสุภะตอ ไปจนตลอดคืน มีความตั้งใจเด็ดเดี่ยวอยางยิ่ง มิไดมีความกลัวเลย คิดแตวาจะตองเจริญอสุภะใหถึง ที่สุด ตกบายสามโมง ไดมีชาวบาน ๒ คนเดินดอมๆ มองๆ มาดูศพ ขาพเจามองเห็นจึงถามเขา วา “ศพนี้ตายดวยโรคอะไร” ชาวบาน ๒ คนตอบวา “ศพนี้เปนคนอนาถา ตายเพราะเขาอดอยาก จึงมาตายที่นี่” จึงถามเขาวา “แลวพวกโยมมาทําไม” เขาตอบวา “พวกผมมาเพราะเจานายใชใหมา ตรวจดูรักษาศพไว เพราะฝายเจาหนาที่ยังไมไดมีการชันสูตรพลิกศพตามกฎหมาย” ขาพเจาก็ถาม เขาตอไปวา “อาตมามาเห็นซากอสุภะนี้แลว ถาอยากจะขอคางคืนพิจารณาศพนี้จะไดไหม” เขาตอบ วา “ไมไดครับ เพราะศพยังไมไดชันสูตรถูกตองตามกฎหมาย ถาทานมาหยุดพิจารณาอยูที่นี่ เดี๋ยว เจาหนาที่เขาจะสงสัย หาวาฆาคน ขอนิมนตใหทานหลีกออกไปใหพนศพนี้เสีย” ขาพเจามองเห็น ของที่วางอยูขางกายศพ ซึ่งคงจะเปนสมบัติของผูตาย จึงถามเขาวา “ถาจะขอชักบังสุกุลสิ่งของที่อยู กับศพจะไดไหม เพื่อจะไดอุทิศสวนกุศลใหกับผูตาย” เขาก็ตอบอีกวา “ไมไดครับ เพราะยังไมได ชันสูตร ถาไปชักผาบังสุกุล เขาอาจจะหาวาทานฆาคนตาย จะมีความผิด ขอนิมนตทานหลีกออกไป เสียเถอะ” เมื่อชาวบานยืนยันปฏิเสธแนนแฟนเชนนั้น ขาพเจาก็ออกเดินทางตอไป ตกเย็นเดินทางมาถึงบานโพนหนามแทง อําเภออํานาจเจริญ จึงไดหยุดพักปกกลดที่รมไม แหงหนึ่ง ริมปาชา ขาพเจาอาบนํ้าชําระรางกายแลว ถึงเวลาพลบคํ่าก็เขาที่ไหวพระสวดมนต แลวก็ นั่งภาวนาพิจารณาซากอสุภะที่เห็นเมื่อกลางวัน แลวนอมเขามาหาตัว เมื่อพิจารณาอยู…ขณะนั้น ปรากฏในจิตวา มีซากอสุภะเกิดขึ้นรอบตัวเต็มไปหมด จนกระทั่งจะกระดิกตัว กระดิกขาไมได เลย ขยับตัวไมไดจะไปกระทบเอาซากอสุภะเหลานั้นเขา พอหลับตาเขาก็เห็นเต็มไปหมดเลย จึงนอมเขามาสูรางกายของเราวา รางกายของเรานี้ก็จะตองเปนอยางนี้ ดับขันธเปอยเนาไปเชน นี้ ไมอาจจะลวงความเปนเชนนี้ไปได เกิดความสลดสังเวชในชีวิตของตนที่เกิดมาวา มนุษยเรา

จะตองตายกันทั้งนั้น ไมมีใครหนีความตายไป ได รูสึกวาในคืนนั้น จิตใจสงบ เยือกเย็น สบายมาก ไมมีกระดุกกระดิกเลย มีความสุขอยางบอกไมถูก ไดนั่งภาวนาตั้งแตปฐมยามจนถึงตีสอง พิจารณาซากอสุภะอยูอยางนั้น เมื่อถึงตีสองไดเกิด ลมพายุอยางรุนแรง ฝนตกหนัก ขณะนั้นเปนเดือนพฤษภาคม ฟาใหมฝนใหม กําลังคะนอง ทั้งกลด และมุงที่กางไวถูกลมและฝนปะทะจนปลิววอน กลดหมุนควาง ขาพเจาก็เลยปลดมุงออกจากกลด เก็บพับผาสังฆาฏิก็เชนกัน ตองพับเก็บไวในบาตรปดฝาใหดี แลวนั่งกอดเขาใชมือประคองกลด จับ คันกลดใหแนนกันฝนไว นั่งภาวนาอยูอยางนั้น ทั้งลมและฝนก็ตกอยูอยางนั้น นั่งภาวนาตอไป เรื่อยๆ จนจิตสงบ มีความรูสึกวาฝนก็เย็น ลมก็เย็น จิตใจก็สงบเยือกเย็นสบาย ฝนตกอยูประมาณ ชั่วโมงกวา ก็เลยหายไป พอรุงเชา ขาพเจาไปบิณฑบาตตามบานชาวบาน ฉันอาหารเสร็จก็ออกเดินทางตอไป ขาพเจาไดเดินทางกลับมาถึงบานเดิม ไดไปเยี่ยมโยมมารดาซึ่งลาสิกขาบทจากแมชี กลับมา อยูบานกับลูกหลานแลว ตอนนี้ขาพเจาเกิดไมสบายจึงตองพักอยูที่บานเดิมชั่วคราว การเปนไขปา หรือไขมาลาเรียครั้งนี้คงไดรับเชื้อมาจากดงมะอี่นั่นเอง พอจวนจะเขาพรรษา ทานพระอาจารยบุ พระครูทัศนประกาศ ซึ่งเปนเจาคณะอําเภอ อํานาจเจริญ ไดสงคนมารับขาพเจาใหไปจําพรรษาที่วัดทุง บานชาติหนองอีนิน อําเภอเลิงนกทา ซึ่ง เปนบานเดิมของทาน ขาพเจาก็รับนิมนต จึงไปจําพรรษาที่บานของทานอาจารย

พรรษาที่ ๒ พ.ศ.๒๔๘๗ วัดทุง บานหนองอีนิน อําเภอเลิงนกทา พรรษาที่สองนี้ ขาพเจาจําพรรษาอยูที่วัดทุง บานหนองอีนิน และบานหนองชาติ ซึ่งมีทาน พระอาจารยเกิ่งเปนเจาอาวาสอยู ไดทําความเพียรพอสมควร ระหวางพรรษามีเหตุการณแปลกเกิดขึ้น ซึ่งจะขอเลาเพื่อความสมบูรณของประวัติที่ผานมา คือ ไดเห็นหญิงคนหนึ่ง ซึ่งขาพเจาเคยพบเห็นมาตั้งแตสมัยขาพเจายังรุนหนุม ทําราชการอยู กรม ทางหลวง เขาเปนสาวใหญ อายุมากกวาขาพเจามาก นิสัยวากันวาเปนคนเจาชู เคยเห็นเขาเดินทาง ไปมาระหวางอําเภออํานาจเจริญและตัวจังหวัดอุบลราชธานีบอยๆ ไมทราบวาเขาเปนคนบานไหน เมื่อขาพเจาบวชมาจําพรรษาอยูที่วัดบานหนองอีนินนี้ ก็ไดเห็นหญิงคนนี้อีก แตตอนนี้รางกายทรุด โทรม ผอมมาก ดูทาทางแกไปถนัดใจ เขามาจากบานหนองอีนิน ถือหมอยาเรรอนมาอาศัยนอนอยู ในลานวัดใตรมไมฉําฉา หญิงคนนี้เปนคนบานเดียวกัน กับทานอาจารยเจาวัด มาอาศัยวัดตมยากิน อยูไมนาน ก็นอนตายอยูใตรมไมฉําฉานั่นเอง โดยวันหนึ่งตอนเชาญาติโยมมาถวายจังหันพระที่วัด เห็นหญิงนั้นนอนนิ่งไมไหวติง โยมทิดสรวงซึ่งเปนญาติหญิงนั้นเขาไปปลุก พอไปปลุกไปดู ถึงไดรูวา หญิงคนนั้นตายเสียแลว นอนตายตัวแข็งอยูอยางไรญาติขาดมิตร เปนเรื่องเอิกเกริกพูดกันไปทั้งวัด เพราะญาติโยมมาเลาใหฟงวา พอไปดูศพเปดผาหม ของหญิงคนนั้นออก ก็เห็นหนอนชอนไชอยูตามตัวหญิงคนนั้นเต็มไปหมด ศพเหม็นคลุงแลว ไมนาเชื่อวาเพียงเวลาคืนเดียว เหตุใดจึงมีหนอนมาขึ้นศพมากมายเชนนั้น โดยเฉพาะที่ทวาร เบามีหนอนเจาะไชกัดกินจนเปนรูใหญ หนอนบางตัวมีขนก็มี นาสยดสยองสังเวชมาก ญาติของ

หญิงคนนั้นเลาใหขาพเจาฟงวา เขารูประวัติ หญิงคนนี้ดี เปนคนเจาชู สําสอน จึงเปนโรค บุรุษหรือกามโรค ยิ่งมาตายในวัดในวา เวลาตายจึงเกิดกรรมเห็นทันตา มีหนอนขึ้นเจาะไชเชน นั้น คราวแรกที่เห็นศพหญิงคนนั้น ขาพเจาคิดวาจะไปพิจารณาเพงดูใกลๆ เพื่อพิจารณาซาก อสุภะใหถนัดตาอีกครั้งหนึ่ง แตเมื่อฟงเรื่องทั้งหมดแลวไดเกิดความสลดสังเวชเบื่อหนายมาก จิตใจ ดิ้นรนในความเบื่อหนายมาก จนคิดวาไมจําเปนตองเขาไปพิจารณาโดยใกลอีก พวกชาวบานแมแต เด็กเล็กก็ไปมุงดูกันแนนเพื่อดูผลของกรรม เขาตองรีบเอาไปเผาที่ปาชาใหหายอุจาดตา ศพนี้นับเปนซากอสุภะที่สองที่ขาพเจาไดเคยเห็น พอออกพรรษา ขาพเจาไดเขาไปปรับปรุงวัดใหม โดยเห็นวาวัดเกาที่อยูกลางทุงนั้นไม เหมาะไมดี เลยเขาไปปรับปรุงวัดใหมที่ดอนเมือง ที่นั่นเขาเรียก ดอนเมือง ดอนเจาผี ดอนเจาปูตา ของเขา เขาถือวาเปนดอนที่ศักดิ์สิทธิ์ เขายําเกรงมาก ที่นั้นเปนที่ซึ่งบริบูรณไปดวยตนไมใหญๆ เปน ดง รมเย็น มีสัตวปาอุดมสมบูรณ อยางเกง ชาง เตา ตะกวดมาก งูก็มากเชนกัน เหมาะจะเปนที่วิเวก แสวงธรรม ขาพเจาก็เลยพาหมูพวกไปธุดงคในที่นั้น ตนไมใหญรมรื่นอากาศดี เลยตั้งวัดตั้งวาขึ้น ณ ที่นั้นชื่อวา วัดบานนาจิก ดอนเมือง ยังคงมีอยูจนถึงปจจุบันนี้ เมื่อไปอยูใหม ใหญาติโยมขุดในเนินที่สูง ไดพบเศียรพระพุทธรูปก็มี แขน พระพุทธรูปก็ มี และไดวัตถุของโบราณ ฝงดินไวลึก ณ จากที่ดอนแหงนั้นเปนจํานวนมาก เขาใจวาสมัยโบราณคง จะเคยเปนวัดเกาและรางไปนานแลว นับเปนวัดแรกที่สราง พรรษาที่ ๓ พ.ศ.๒๔๘๘ วัดบานนาจิก ดอนเมือง ตําบลหนองปลิง ในป ๒๔๘๘ ขาพเจาไดจําพรรษาอยู ณ วัดบานนาจิก ดอนเมือง ตําบลหนองปลิง อําเภอ อํานาจเจริญ อันเปนวัดที่ไดสรางขึ้นมาใหม ทานพระอาจารยบุ เจาคณะอําเภอก็สนับสนุน ดวยเปน บานเดิมของทาน พรรษานี้ขาพเจาไดอธิษฐานทําความเพียรอยางเด็ดเดี่ยว คือจะฉันเจ จะไมหลับ ไมนอน และจะตั้งอกตั้งใจทําความพากความเพียรตลอดพรรษาในระยะนั้น ยังใชคําบริกรรม”พุท โธ” เปนพื้น แตก็มีการพิจารณารวมไปดวย เมื่อทําไป อดนอนไป พอถึงกลางพรรษาไดเกิดอาการวิปริตทางธาตุ คือ ธาตุขันธไมอํานวย มีนํ้ามันสมองไหลออกมาจากทางจมูก เปนนํ้าสีเหลืองไดเอาฝามือรองดูปรากฏเปนสีเหลือง มันยอย หยดลงมาจากมันสมองมาตามชองจมูก เหม็นคาวจัด เปนอยูเชนนี้มานานวัน จึงไดกราบเรียนทาน อาจารยผูเปนเจาอาวาสใหทราบ ทานเลยมาสังเกตดู ไดเห็นตาของขาพเจาเหลืองไปหมด เหมือนตา นกเคาหรือตานกเหยี่ยว ทานอาจารยเห็นอาการวิปริตผิดปกติเชนนั้น ก็เลยออนวอนขอรองให ขาพเจาหลับนอนพักผอนเสียบาง มิใหอดนอนไปตลอดระยะแรกขาพเจาก็ยังไมยอมทําตามคําแนะ นําของทาน ยังคงอดนอนอยูอยางเดิม การอธิษฐานไมนอนนี้ นอกจากจะไมยอมใหหลังลงแตะพื้นแลว จิตตองมีความรูตัวอยู ตลอดเวลา ไมใหตกภวังคหลับแมแตขณะจิตเดียว ไมวาจะอยูในอิริยาบถ เดิน ยืน หรือนั่ง ตอมาตาไดเหลืองมากขึ้น ทานเลยมาบังคับขูเข็ญคํารามใหนอนพัก บอกวา “ถาไมหลับ ไม นอนไมไดนะ ทานจวน ทําแบบนี้ใชไมได เดี๋ยวตาบอด ตาเสียนี่” ขาพเจาถูกบังคับก็เลยตองยอม หลับบางเล็กนอย แตยังไมเลิกละคงทําความเพียรอยู แตก็มีการพักผอนหลับนอนปนกันไป

ในพรรษาที่ ๓ นี้ ไดเกิดปฏิพัทธรักใคร หญิงสาวคนหนึ่ง ซึ่งเคยเอาจังหันมาถวายบอยๆ มีความรัก ความกําหนัด แตก็ยังทําความเพียรไปตลอดไมหยุดหยอน ไมไดปริปากบอกใหใครทราบ รักอยูแตในใจ ตอมาจึงคิดอุบายขึ้นมาได โดยตั้งอธิษฐานถึงทาน พระอาจารยมั่น ภูริทัตต เถระ เพราะสมัยนั้นขาพเจาไดยินแตชื่อทาน แตยังไมเคยพบกราบไหวทานเลย ตั้งจิตอธิษฐานวา “ถาขาพเจายังจะมีบุญวาสนาเจริญอยูในเพศพรหมจรรยแลว ถาขาพเจาจะไดบรรลุในคุณธรรม ขอใหไดมีนิมิตเห็นทานอาจารยมั่น ภูริทัตโต ใหไดไปกราบไหวทาน หรือสนทนากับทาน ไดฟง ธรรมเทศนาของทานใหไดเปนที่พอใจ แตถาขาพเจาไมมีบุญวาสนาแลว ขออยาไดบรรลุธรรม หรืออยาไดนิมิตเห็นทานพระอาจารยมั่นเลย ใหเห็นนิมิตแตสิ่งที่ลามก นารังเกียจ ซึ่งไมเปนที่ นาปรารถนาเถิด” พออธิษฐานแลวก็ทําความพากความเพียรไประยะหาง ๓ วันเทานั้นจากวันอธิษฐาน ขณะที่ พักผอนก็เลยนิมิตวา ขาพเจาไดเดินทางไปสูสํานักทานพระอาจารยมั่น เขาไปสูวัดของทานพอดีเห็น ทานอยูที่กลางลานวัด ในนิมิตนั้นพอเห็นทานเขา ก็รูขึ้นมาในใจทันทีวา นี่คือทานพระอาจารยมั่น รู สึกผูกพันคุนเคย คลายๆ กับเคยอยูรวมกับทานมาชานานแลว โอ!..นี่ทานเหมือนพอแมครูบา อาจารยของเรา พอทานเหลือบตามาเห็นขาพเจา ทานก็ทักอยางดีใจวา “ออ!..ทานจวนมาแลว ทาน จวนมาแลว.. ทานจวนมาแลว” อยางนี้ คลายๆ กับพอเห็นลูก ลูกเห็นพอ ทานกําลังกวาดลานวัด อยู ขาพเจาก็ตรงเขาไปจะกราบนมัสการทาน พอไปถึง ทานก็โกงหลังเลย บอกวา “เอา!..ทานจวน มาขึ้น เร็ว…รีบๆ มาขึ้น ขึ้นหลังนี่” ขาพเจาตกใจ ละลาละลัง ทานก็คะยั้นคะยอ “เร็ว…เร็วๆ ซี ขี่ซี่” บอกทานวา “โอย!..ผมยั่น บาปครับ กลัวบาปครับ” ปฏิเสธอยางไร ทานก็ไมยอมฟง “เอา!..มา บอกใหมาขี่หลัง ขี่ซี” ทานทั้งเอ็ดทั้งบังคับ พรอมทั้งโกงตัวรอ ขาพเจาก็จําเปนตองขึ้นขี่หลังทานตามที่ทานสั่ง ปรากฏในความฝนวา เมื่อขึ้นขี่แลว ทานก็พาเหาะไปในอากาศ พาเหาะขึ้นไปสูงจนลิบเมฆ เลย แลวพาลงมาที่กลางภูเขาลูกหนึ่ง แลวก็บอกวา “เอาละลงนี่แหละ พอดีพอควรแลว” ขาพเจาตื่นจากนิมิต มาพิจารณาดูก็เกิดปติยินดี การไดนิมิตเห็นทาน พระอาจารยมั่น ครั้งนี้ นับเปนมงคลอันสูงสุด เปนการไดเห็นตามคําอธิษฐานขอของเรา คงแสดงวาเรายังพอมี วาสนาบารมีอยูในพรหมจรรยตอไป จึงกําหนดเรงทําความเพียรพิจารณาอสุภะตอไป ในที่สุดความ รักใครหญิงสาวผูนั้นก็จืดจางหายไป เมื่อออกพรรษาได ๕ วัน ทานเจาคุณอริยคุณาธาร (มหาเส็ง ปุสฺโส) ซึ่งเปนผูชวยเจาคณะ ภาคมาตรวจการคณะสงฆภาคอีสาน ไดแวะมาเยี่ยมตรวจดูที่วัดปาบานนาจิก ดอนเมือง มาพบ ขาพเจา ก็เลยบอกวา จะมารับขาพเจาไปอยูดวยพระอาจารยมั่น นัยวาทาน พระครูทัศนวิสุทธิ (มหาดุสิต เทวิโร) อุปชฌายของขาพเจา ไดบอกฝากขาพเจาไวกับทานเจาคุณอริยคุณาธาร มานาน แลว วา ใครของฝากทานจวนไปอยูกับทานพระอาจารยมั่นดวย พอไดโอกาสที่ทานผูชวยเจาคณะ ภาคออกมาตรวจงาน ทานระลึกถึงคําฝากนั้นไดดีอยู จึงเลยเอารถมารับขาพเจาดวย นับวาเปนบุญของขาพเจายิ่งนักที่ไดมีโอกาสตามทานเจาคุณอริยคุณาธารไปอยูดวย ทาน อาจารยใหญฝายวิปสสนากัมมัฏฐาน ที่เราเคยไดยินแตชื่อเสียงของทานมานานแลว และเพิ่งได โอกาสกราบทานมาหยกๆ ในนิมิตไดเกิดอุบายมีกําลังใจจนสามารถฆากิเลสมารใหดับไปได

เปนอันวา ขาพเจาไดกราบนมัสการ ทานพระอาจารยมั่นจริงๆ เปนครั้งแรกในชีวิต ในครั้งนี้ ปรากฏวา เมื่อไดเห็นตัวจริงของทาน ดูลักษณะ กิริยาตางๆ รูปรางหนาตาของทาน ก็ เหมือนกับที่เห็นในนิมิตระหวางพรรษานั้น ไมมีผิดแปลกเลย พอเห็นหนาขาพเจา ทานก็ทักทายอยางอารมณดี “เออ!..มาแลวรึ ลูกศิษยทานเจาคุณอริยะ มาจากไหน” “จากอุบลฯ ครับผม” “อําเภอไหน” ทานซักอีก “อําเภออํานาจเจริญครับผม” ขาพเจาตอบ “อาว!…อยูทางเดียวกัน” ทานวาอยางเมตตา และเมื่อเห็นขาพเจามีผิวขาวนัก ทานก็ทักวาคงเปนลูกจีน ความจริงการ ที่ขาพเจามีผิวขาวนี้ ทําใหหมูพวกตางพากันคิดทั้งนั้นวา ขาพเจาไมใชลาว คงเปนลูกจีนแนนอน ขาพเจาตองอธิบายวา ขาพเจาไมใชลูกจีน ขาพเจาเปนลูก ชาวนา และเปนลาวชาวอุบลฯเต็มตัว พรรษาที่ ๔ พ.ศ.๒๔๘๙ อยูดวยทานพระอาจารยมั่น ณ วัดปาบานหนองผือ อําเภอพรรณานิคม ดังไดกลาวมาแลววา พอออกพรรษาที่ ๓ ไดเพียง ๕ วัน ทานเจาคุณอริยคุณาธารก็มารับ ขาพเจานําไปฝากใหอยูกับทานอาจารยมั่น ภูริทัตโต ที่วัดปาบานหนองผือ อําเภอพรรณานิคม จังหวัดสกลนคร ขาพเจาไดมีโอกาสศึกษาอบรมอยูกับทาน ไดฟงโอวาทของทาน ตลอดฤดูแลง จน กระทั่งถึงเวลาเขาพรรษาของปใหม และไดอธิษฐานพรรษาอยูกับทานจนตลอดพรรษาที่ ๔ โอวาทของทานสวนใหญ ลวนแตแนะนําใหประพฤติปฏิบัติทางวินัยและธุดงคใหเครงครัด การภาวนา ทานก็ใหพิจารณากายเปนสวนใหญ คือ กายคตานุสติ ใหมีสตินอมเขามาพิจารณาสวน ใดสวนหนึ่งตามที่ถูกกับจริตนิสัยของตน หรือถาหากจิตมันไมสงบ มีความฟุงซาน ทานก็ใหนอมนึก ดวยความมีสติ ระลึกคําบริกรรมภาวนาวา พุทโธ-พุทโธ เมื่อจิตสงบแลว ทานก็ใหพัก พุทโธไวให อยูดวยความสงบ แตก็ตองใหมีสติ ทําใหชานิ ํ ชํานาญ เมื่อชํานาญดวยการบริกรรม หรือชํานาญดวยความสงบแลว ทานก็ ใหสติ นอมเขามาพิจารณาสวนใดสวนหนึ่งที่ถูกจริตนิสัยของตนดวยความมีสติ เมื่อพิจารณาพอ สมควรแลวก็ใหสงบ เมื่อสงบพอสมควรแลวก็ใหพิจารณาดวยความมีสติทุกระยะ มิใหพลั้ง เผลอ เมื่อจิตมันรวมก็ใหมีสติระลึกรูวาจิตของเรารวม อยูเฉพาะจิตหรืออิงอามิส คืออิง กรรมฐาน หรืออิงอารมณอันใดอันหนึ่งก็ใหมีสติรู และอยาบังคับจิตใหรวม เปนแตใหมีสติรูอยู วาจิตรวม เมื่อจิตรวมอยูก็ใหมีสติรู และอยาถอนจิตที่รวมอยูใหจิตถอนออกเอง พอจิตถอน ใหมีสตินอมเขามาพิจารณากายสวนใดสวนหนึ่งที่ตนเคยพิจารณาที่ถูกกับจริต นิสัยของตนนั้นๆ อยูเรื่อยไปดวยความมีสติมิใหพลั้งเผลอ สวนนิมิตตางๆ ที่เกิดขึ้นเปนนิมิตแสดง ภาพภายนอกก็ตาม หรือเปนนิมิตภายในซึ่งเปนธรรมะผุดขึ้น ก็ใหนอมเขามาเปนอุบายของ กรรมฐาน ของวิปสสนาคือ นอมเขามาใหสูไตรลักษณ ใหเห็นเปนอนิจจัง ทุกขัง อนัตตา ดวยกันทั้ง หมด คือใหเห็นวา สิ่งใดสิ่งหนึ่งมีความเกิดขึ้นเปนธรรมดา สิ่งทั้งปวงก็ยอมมีความดับเปน ธรรมดา….ดังนี้ ดวยความมีสติอยูเสมอๆ อยาพลั้งเผลอหรือเพลิดเพลินลุมหลงไปตามนิมิตภาย นอกที่แสดงภาพมา หรือนิมิตภายในที่ปรากฏผุดขึ้น เปนอุบายเปนธรรมะก็ดี อยาเพลิดเพลินไป ตาม แลวใหมีสตินอมเขามา พิจารณากายใหเห็นเปนของไมสวยไมงาม ใหเห็นเปนไตรลักษณ คือ ไมเที่ยง เปนทุกข เปนอนัตตา มิใชตน มิใชของตน มิใชของแหงตน ดวยความมีสติอยูอยางนั้น

เมื่อพิจารณาพอสมควรแลวก็ใหพักสงบ เมื่อสงบพอสมควรแลว ก็ใหพิจารณาดวยความมี สติ อยูอยางนี้ นี้เปนโอวาทคําสอนของทานพระอาจารยมั่น โดยมากทานแนะนําโดยวิธีนี้ แลวขาพเจาก็ตั้ง อกตั้งใจทําความพากความเพียรไปตามคําแนะนําของทาน การอยูใกลผูใหญ ทําใหมีสติระมัดระวังตัว ไมกลาพลั้งเผลอ โดยเฉพาะการอยูใกลผูใหญ อยางทานพระอาจารยมั่น อันที่จริง สมควรจะเลาถึงความนาขายหนาของพระผูนอยผูหนึ่งไวใหเปนอนุสรณ ณ ที่ นีด้ วย จะไดทําใหเขาใจไดงายเขาวา พระที่เขารับการอบรมกับทานอาจารยใหญมั่น นั้น ควรจะ ตองยิ่งสํารวมกาย สํารวมใจ ตั้งสติระมัดระวังมิใหพลั้งเผลอเพิ่มขึ้นเพียงไร เมื่อพระนอยองคนั้นไปอยูวัดปาบานหนองผือใหมๆ ใจก็อดคิดตามประสาปุถุชนไมไดวา เขาเลาลือกันวา ทานอาจารยใหญของเราเปนพระอรหันต เราก็ไมทราบวาจริงหรือไม ถาเปนอรหันต จริง คืนนี้ก็ใหมีปาฏิหาริยใหเห็นปรากฏดวย ในคืนวันนั้นเอง พอพระนอยผูนั้นภาวนา ก็ปรากฏนิมิตเห็นทานอาจารยใหญเดินจงกรมอยู บนอากาศ และแสดงปาฏิหาริยเหาะขึ้นลงอยูตลอดเวลา และเวลานอนหลับก็ยังฝนเห็นทานเดินอยู บนอากาศเชนเดียวกัน พระนอยผูนั้นจึงยกมือไหวทาน และวาเชื่อแลว…! อยางไรก็ดี หลังจากวันนั้น พระนอยก็เกิดคิดขึ้นมาอยางคนโงอีกวา เอ!..เขาวาทานอาจารย ใหญรูวาระจิตของลูกศิษยทุกคน จริงไหมหนอ…? เรานาจะทดลองดู ถาทานอาจารยใหญรูวาระจิต ของเรา ขอใหทานอาจารยใหญมาหาเราที่กุฏิคืนวันนี้เถอะ พอคิดไดประเดี๋ยวเดียว ก็ไดยินเสียงไมเทาเคาะใกลเขามา และกระแทกเปรี้ยงเขาที่ฝา กุฏิของพระนอยองคนั้น พรอมกับเสียงของทานเอ็ดลั่นวา “ทาน….ทําไมจึงไปคิดอยางนั้น นั่นไม ใชทางพนทุกขรําคาญเรานี่!” คืนนั้น แมจะตัวสั่น กลัวแสนกลัว แตตอมาพระนอยองคนั้นก็ยังดื้อไมหาย คืนหลังก็เกิด ความคิดขึ้นอีก “ถาทานอาจารยใหญ เปนผูรูวาระจิตของเรา เราบิณฑบาตไดอาหารมา ขอใหทานรอ เราทุกวันๆ ขออยาเพิ่งฉันจนกวาเราจะหยอนบาตรทานกอน” เปนธรรมดาที่พระทั้งหลาย พอบิณฑบาตไดก็จะเลือกสรรอาหารอยางเลิศอยางดีที่สุดที่ บิณฑบาตไดมา สําหรับไปใสบาตรพอแมครูบาอาจารยที่เคารพ วันนั้นพระนอยหัวดื้อองคนั้นก็ พยายามประวิงเวลากวาจะนําอาหารไปใสบาตรทาน ก็ออกจะลาชากวาเคย จนกระทั่งหมูเพื่อนใส บาตรกันหมดแลว จึงคอยๆ ไปใสบาตรตอภายหลัง ทานอาจารยใหญก็มักจะมีเหตุชาไปดวย จน พระนอยองคนั้นหยอนบาตรแลว ทานจึงเริ่มฉัน เปนเชนนี้หลายวันอยู และพระนอยองคนั้นก็ชักจะ ไดใจ มักออยอิ่งอยูทุกวัน จนเชาวันหนึ่งทานคงเหลืออดเหลือทนเต็มที ทานจึงออกปาก “ทานจวน อยาทําอยางนั้น ผมรําคาญ! ใหผมรอทุกวันๆ ทีนี้ผมไมรออีกแลวนะ!!” เลามาแคนี้ คงจะทราบแลววาพระนอยหัวดื้อผูนั้นคือใคร..!! ในพรรษาที่อยูรวมกับทานพระอาจารยมั่นนั้น คืนหนึ่งขาพเจาตั้งใจภาวนาทําความเพียร อยางเต็มที่ ตั้งแตปฐมยามคือยามคํ่าเปนตนไป หลังจากทําวัตรสวดมนตแลว ก็เขาที่นั่งในกลด อธิษฐานนั่งในกลดตั้งใจจะภาวนาไมนอนตลอดคืน พอจิตคอยสงบลงๆ ก็เกิดนิมิตผุดขึ้นปรากฏใน ใจเปนตัวอักขระบาลีอยางชัดแจงวา “ปททฺทา ปททฺโท” ขาพเจาไดกําหนดจิตแปลอยูถึง ๓ ครั้ง จึง

แปลไดวา “อยาทอถอยไปในทางอื่น” แลว ปรากฏวา กายของตนไหวไปเลย จากนั้นจิตก็ รวมลงสูภวังค ถึงจิตเดิมทีเดียว ความจริงขณะนั้น ขาพเจาก็ยังไมรูวาจิตสูภวังคและจิตเดิมเปนอยางไร รูแตวาเมื่อจิตรวมลง ใสบริสุทธิ์หมดจด หาสิ่งที่เปรียบไดยาก และแสนที่จะสบายมากที่สุด เพราะจิตชนิดนั้นเปนจิตที่ ปราศจากอารมณ อยูเฉพาะจิตลวนๆ ไมมีอะไรเจือปน จิตรวมอยูอยางนั้นตลอดคืนยันรุงจนรุงเชา จิตจึงถอนออก รูสึกเบิกบานทั้งกายและใจ มี ความปติเหมือนกับตนลอยอยูในอากาศ เวลาเดินไปเดินมา ก็รูสึกเบากายเบาใจที่สุด ในระยะที่จิตรวมลงไปพักอยูเฉพาะจิต ไมมีอารมณหนึ่งอารมณใดเจือปนนั้นเปนจิตที่ใส บริสุทธิ์ วางเวทนา ความเจ็บปวดรวดราว ไมมีปรากฏแกจิตเลย คือจิตแยกออกจากธาตุ ไมเจือปน อยูกับธาตุ อยูเฉพาะจิตลวนๆ จึงไมมีเวทนา จิตรวมอยูตลอดทั้งคืนจนสวาง จึงถอนพอดีไดเวลาทํา กิจวัตรในตอนเชา จัดเสนาสนะเตรียมเรื่องการบิณฑบาต แมจิตจะถอนแลวก็ตาม แตความรูสึกเบา กาย เบาใจ ปลอดโปรงโลงสบาย ยังมีอยูเต็มเปยม ขาพเจาเดินไปมามีความรูสึกคลายกับเดินอยูบน อากาศ เย็นกายเย็นใจ เปนอยูอยางนั้นหลายวัน ไดโอกาสวันหนึ่งตอนพลบคํ่า พระเณรทั้งหลายทยอยกันขึ้นไปรับโอวาททาน พระ อาจารยมั่น ขาพเจาก็เลยขอโอกาสกราบเรียนเลาเรื่องที่เปนมาถวายใหทานฟงทุกคืนจิตมันเปน อยางนั้น ทานพระอาจารยมั่นฟงแลวก็ทดสอบดู โดยนั่งกําหนดจิตพิจารณาพักหนึ่งพอสมควร คือ ทานจะตรวจดูจิตของขาพเจาวาจะเปนจริงหรือไม พอตรวจดูพักหนึ่งทานก็เปลงอุทานขึ้นวา “ออ!.. จิตทานจวนนี่รวมทีเดียวถึงฐีติจิต คือจิตเดิมเลยทีเดียว” ทานชมเชยวา ดีนัก ถารวมอยางนี้จะได กําลังใหญ แตวาถาสติตัวนี้ออน กําลังก็จะไมมี ขาพเจาก็เลยกราบเรียนตอไปวา กอนจิตรวมไดเกิด นิมิตคาถาวา “ปททฺทา ปททฺโท” ขอนิมนตใหทานแปลใหฟง ทานพระอาจารยมั่นเลยบอกวา “แปล ใหกันไมไดหรอก สมบัติใคร สมบัติมัน คนอื่นแปลใหไมได ตองแปลเอาเอง” ทานวาอยางนั้น ความจริงเปนอุบายของทานตองการใหเราใชปญญาแปลใหไดเอง นับวา ทานใชอุบายคมคายหลักแหลมมากที่สุด ตอจากนั้น ทานไดยอนมาพูดถึงเรื่องจิตรวมวา กอนที่จิตจะรวม บางคนก็ปรากฏวา กาย ของตนหวั่นไหวสะทกสะทานไป บางคนก็จะมีภาพนิมิตตางๆปรากฏขึ้น เปนภาพภายนอกก็มี แสดงอุบายภายในใหปรากฏขึ้นก็มี แลวแตจริตนิสัยของแตละบุคคล ถาเปนผูไมมีสติก็จะมัว เพลิดเพลินลุมหลงอยูในนิมิตภาพนั้นๆ จิตก็จะไมรวม หากถอนออกเลย ทําใหไมไดรับ ประโยชน ไมมีกําลัง แตถาเปนผูมีสติดี หากมีนิมิตภายนอก หรือธรรมผุดขึ้นภายใน ก็ใหนอม เขามาเปนอุบายของวิปสสนากัมมัฏฐาน จิตก็จะรวมลงถึงฐีติจิต เมื่อจิตรวมลงก็ใหมีสติรูวาจิต ของเรารวม และใหรูวาจิตของเรารวมลงอิงอามิสคือกัมมัฏฐานหรือไมหรืออยูเฉพาะจิตลวนๆ ก็ใหรู อยาไปบังคับใหจิตรวม และจิตรวมแลว อยาบังคับใหจิตถอนขึ้นปลอยใหจิตรวมเอง ปลอยใหจิตถอนเอง และเมื่อจิตถอนหรือกอนจะรวม ชอบมีนิมิตแทรกขึ้นทั้งนิมิตภายนอกและ นิมิตภายใน ก็ใหมีสติรูอยูวานั่นเปนเรื่องของนิมิตหรือเปนเรื่องของอุบาย อยาไปตามนิมิตหรือ อุบายนั้นๆ ใหนอมเขามาเปนวิปสสนากัมมัฏฐาน ยกขึ้นสูไตรลักษณ คือ อนิจจัง ทุกขัง อนัตตา แลวก็ใหพิจารณากําหนดกัมมัฏฐานที่ตนเคยกําหนดไวอยาละเลย ละทิ้งดวยความมีสติอยู ทุกระยะที่จิตรวม จิตถอน ถาหัดทําใหไดอยางนี้ ตอไปจะเปน”สันทิฏฐิโก” คือเปนผูรูเอง เห็นเอง แจงชัดขึ้น จะตัดความเคลือบแคลงสงสัย ไมสงสัยลังเลใน พระรัตนตรัยตอไป นี่เปนโอวาทคําแนะนําของทานพระอาจารยมั่น ภูริทัตตมหาเถระ

เมื่อขาพเจาไดรับโอวาทจากทานเชนนั้น ก็ยิ่งทวีความตั้งใจทําความเพียรเด็ดเดี่ยวยิ่งขึ้น รู สึกเหมือนกับวา ไดมีผูวิเศษมาชี้ประตูสมบัติทิพยใหเราแลว ที่เราจะเปดประตูกาวเขาไป หยิบ เอาสมบัติทิพยมาไดหรือไมนั้นอยูที่ความเพียร ความตั้งใจเอาจริงเอาจังของเราเทานั้น ตลอด เวลาหนึ่งปเต็มที่อยูรวมกับทาน ตั้งแตหลังออกพรรษา ๕ วันปหนึ่ง ไปบรรจบหลังออกพรรษาของ อีกปหนึ่ง ขาพเจาก็เรงทําความเพียรอยางเต็มสติกําลังของตน เขาใจวาทานพระอาจารยมั่นก็คงจะ เฝาดูการปฏิบัติและจิตของขาพเจาอยูเหมือนกัน วันหนึ่งทานก็ไดกลาววา ทานไดกําหนดจิตดูทาน จวนแลวไดความเปนธรรมวา “กาเยนะ วาจายะ วะเจตะวิสุทธิยา ทานจวนเปนผูมีกายและจิตสมควรแกขอปฏิบัติ ธรรม” เมื่อออกพรรษา เสร็จกิจทุกอยาง ขาพเจาก็กราบลาทานอาจารยออกวิเวกธุดงค ทานก็เลย แนะนําใหไปอยูถํ้ายาง บานลาดกะเฌอ จังหวัดสกลนคร ทางสายกาฬสินธุ สมัยนั้นบานลาดกะเฌอ ยังเปนหมูบานเล็กๆ มีเพียงสิบกวาหลังคาเรือน ชาวบานเปนพวกชาวปาชาวเขา การคมนาคมติดตอ กับโลกภายนอกไมมีทางรถ เปนทางเดินดวยเทาเทานั้น ขาพเจามุงหนาไปสูถํ้านั้น ปรากฏวาตัวถํ้า ยางอยูหางจากหมูบานราว ๒ กิโลเมตร เปนที่อับชื้น อากาศเยือกเย็นมาก ปากถํ้าหันหนาไป ทางทิศตะวันตก ขาพเจาไดปรารภความเพียรอยูในถํ้านั้นถึง ๗ วัน ๗ คืน โดยไมไดหลับนอนเลย อาหารที่ ฉันลงไปกลางคืนก็ถายออกหมดเพราะอากาศเย็นชื้นมาก จิตมักจะรวมโดยงาย เกิดภาพนิมิตตางๆ มากมาย บางครั้งเดินจงกรมอยู จิตจะรวม ก็หยุดเดิน ยืนกําหนดจิตปลอยใหรวม เมื่อจิตถอนจาก การรวมแลวจึงเดินจงกรมตอไป สวนนิมิตภาพภายนอกและภายในที่ปรากฏในถํ้านั้น ก็มีเกิดขึ้น เสมอ เมื่อกําหนดพิจารณาดูจิตของตนแลว จึงรูวานิมิตที่เกิดขึ้นนี้ ก็เนื่องจากพลังของจิตที่แสสาย ไปนั่นเอง แมตอมาออกจากถํ้ามาพักอยูที่วัดลางวัดหนึ่ง ขณะที่ภาวนาก็ปรากฏนิมิตเห็นหญิงมา เปลือยกายนั่งอยูที่ใตกุฏิ ครั้งแรกขาพเจาคิดวาเปนเปรต ก็สวดมนตอุทิศสวนบุญกุศลให แตภาพ นั้นก็ยังไมหายไป ยังคงปรากฏอยู เลยกําหนดจิตพิจารณาใหม ก็รูวาเกิดจากพลังของจิต จึง พิจารณาเพงดูจิตของตน ภาพนั้นก็เลยหายไป จึงรูและเขาใจวา ภาพตางๆ ที่แสดงทั้งภาพภายนอกและภาพภายในที่เปนนิมิตปรากฏให เห็นในขณะนั่งหลับตาภาวนานั้น ลวนแลวแตเปนเรื่องของจิตที่แสดงรัศมีหรือพลังออกไป หลอ กลวงตางๆ เทานั้น ผูไมมีสติปญญาก็อาจจะลุมหลงไปตามภาพนิมิตนั้นๆ เปนเหตุใหพลั้งเผลอ และที่สุดก็สําคัญตนวาไดญาณ มีความรูอยางนั้น อยางนี้ มีหูทิพย ตาทิพยเกิดขึ้น เกิดเปนทิฏฐิ วิปลาสไปก็ได อาจจะเปนเหตุใหธรรมะแตกไปก็ได จากถํ้ายาง บานลาดกะเฌอ ขาพเจาก็ออกเดินธุดงคไปแถวภูพาน จังหวัดสกลนคร ไปพบ ทาน พระอาจารยมหาทองสุข สุจิตฺโต ซึ่งเปน เจาอาวาสวัดปาสุทธาวาส สมัยนั้น และไดชวนทานไป ฟงเทศน ทานพระอาจารยกงมา จิรปุฺโญ ซึ่งกําลังอยูที่บานหวยหีบ พักอยูกับทานพระอาจารยมหา ทองสุข และทานพระอาจารยกงมา ไดฟงเทศนฟงธรรม รับการอบรมจากทานพอประมาณแลว ขาพเจาก็กราบลาทานออกธุดงคตอไป โดยเที่ยวไปตามแถวภูพาน พักผอนวิเวกไปโดยลําดับ มุง หนาไปทางจังหวัดบานเกิด คืออุบลราชธานี ถึงอุบลราชธานีแลว กลับเกิดความคิดอยากจะไปเที่ยวรุกขมูลทางภาคเหนือ คือจังหวัด เชียงใหมบาง จึงไดเดินทางไปขึ้นรถไฟที่สถานีรถไฟอําเภอวารินชําราบ กอนออกเดินทางคืนนั้นได ไปพักที่วัดปาวาริน ไดพบ ทานพระอาจารยลี ธมฺมธโร จึงเขากราบนมัสการและฟงธรรมะจากทาน

พอสมควรแลวก็ลาทาน จังหวัดเชียงใหม

รุงเชาจึงขึ้นรถไฟสาย อุบลฯ จากวารินชําราบ มาตอที่บานภาชีไปถึง

พรรษาที่ ๕-๖ พ.ศ.๒๔๙๐-๒๔๙๑ จําพรรษา ณ จังหวัดเชียงใหม เมื่อมาถึงจังหวัดเชียงใหม ขาพเจาก็เขาไปพักที่วัดเจดียหลวง ซึ่งทราบวาเปนวัดที่พอแมครู บาอาจารยทานเคยมาพัก ทานพระอาจารยมั่นก็เคยเปนเจาอาวาสอยูที่นั่นเหมือนกัน ระยะแรกได พักวิเวกอยูที่วัดเจดียหลวง ๓ เดือน คืนหนึ่งขณะไปนั่งภาวนาในโบสถมีนิมิตภาพเกิดขึ้นวา ปรากฏ มีพระเถระผูใหญรูปหนึ่งมาหา ทานไดมาใหโอวาทตักเตือนวา “ทานจวน ถาทานจะเปนผูใหญเขานั้น ทานอยาวางแผนดิน เพราะความประพฤติของ ทานยังไมสมํ่าเสมอ” ทานใหโอวาทดังนี้แลวก็หายไป ขาพเจาจึงมากําหนดพิจารณาดูนิมิตนั้น คําวา “แผนดิน” หมายความวา ใหมีความหนักแนนเหมือนแผนดินนั่นเอง เมื่อถูกกระทบกระเทือนจากอารมณตางๆ ก็อยาทําใจใหวอกแวก ใหมีสติกําหนดใหใจตั้งมั่นเปนสมาธิ ไมหวั่นไหวฟุงซาน ใหเปนเหมือนแผน ดิน แตเพื่อความกระจางแนใจในปญหาธรรมนี้ ขาพเจาจึงไดเขียนจดหมายกราบเรียนถามทานพระ อาจารยมั่น ที่ทานยังอยูที่วัดปาบานหนองผือ อําเภอพรรณานิคม จังหวัดสกลนครโดยดวน “กราบเรียนพอแมครูบาอาจารยที่เคารพอยางสูง เกลากระผมไดนั่งภาวนาแลวเกิด นิมิต ปรากฏมีเถระผูใหญมาตักเตือนวา….ทานจวน ถาทานจะเปนผูใหญเขานั้น ทานอยาวาง แผนดิน เพราะความประพฤติของทานยังไมสมํ่าเสมอ….ดังนี้ เกลากระผมเปนผูมีสติและ ปญญานอย ไมสามารถจะรูวาอะไรเปนแผนดิน ขอนิมนตพอแมครูบาอาจารยโปรดประทานให โอวาทตักเตือนดวย” เมื่อทานอาจารยมั่นไดรับจดหมาย ก็รีบตอบมาโดยทันทีวา “ถึงทานจวนที่อาลัยยิ่ง ทุกสิ่ง ทุกอยางที่ผมไดแนะนําใหทานนั้น ขอใหทานจงตั้งอกตั้งใจประพฤติปฏิบัติดําเนินไปตามคําที่ ผมแนะนํา อยาไดประมาท เพื่อจะไดเปนเกียรติยศแกพระพุทธศาสนาตอไป” ตอจากนั้นขาพเจาก็เลยออกไปวิเวกตามแถบรอบๆ นครเชียงใหม ในระยะหนึ่งไดออก ธุดงคไปอยูที่อุโมงคใกลสนามบิน จังหวัดเชียงใหม เชิงดอยสุเทพ ทางดานตะวันตกของสนามบินมี เจดียเกาๆ อยูองคหนึ่ง เขาทําเปนอุโมงค มีถํ้าเปนชองๆ ขาพเจาและหมูเพื่อนพากันไปพักวิเวกที่ นั้น ตกกลางคืนไดนิมิตอีก ปรากฏวา ขาพเจากับทานพระอาจารยมั่นไดพากันทําหีบศพอยูที่บน เจดีย และในขณะนั้นทานเจาคุณอุบาลีคุณูปมาจารย(จันทร สิริจนฺโท) เจาอาวาสวัดบรมนิวาส ได เหาะมากลางอากาศ แลวมาหยุดยืนที่ตรงหนาขาพเจา แลวทานก็ใหโอวาทวา “ทานจวน อุเปกฺขินท ริยํ” แลวทานก็หายไป ขาพเจาไดกําหนดจิตแปลดูวา อุเปกฺขินทริยํ แปลวาอะไร ก็แปลไดความวา ใหวางใจเปน อุเบกขา เปนกลางจากอินทรียทั้ง ๖ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ เมื่อกระทบรูป เสียง กลิ่น รส เครื่องสัมผัส และธรรมารมณดีก็ตาม ชั่วก็ตาม ใหวางใจเปนอุเบกขาเปนกลางๆ ดวยความมีสติและ ปญญา อยาเอาใจไปฟนเฝอหลงใหล ลุมหลงในอารมณที่มากระทบ ขาพเจากําหนดจิตคิดตามนิมิตนั้นวา พรุงนี้อาจมีอันตราย หรือเหตุการณอะไรอยางหนึ่ง เกิดขึ้นเปนแน พอรุงขึ้น หลังจากฉันเชาเสร็จแลว หมูพวกไดออกไปเที่ยวชมดูสถานที่ตางๆ ในเมือง เชียงใหม ยังแตตัวขาพเจาอยูคนเดียวในถํ้านั้น ในกลางวันก็มีพวกหญิงสาวๆ สวยๆ ดาราเชียงใหม

มาเที่ยวบริเวณนั้น ไดยินเสียงคุยกันลั่นวา แถวนี้ มีพระธุดงคเรามาคนหาตุเจากันดีกวา มีหญิงสาว รูปสวยคนหนึ่งแยกจากหมูมาเที่ยงคนหาพระในถํ้าตามลําพัง คนไปคนมาก็มาเห็นขาพเจานั่งภาวนา อยูในชองถํ้าคนเดียว เวลานั้นขาพเจาไดภาวนาอยูในกลด แตหญิงนั้นก็เขามาแหวกมุงกลดออก และรองเอะอะเสียงลั่น “นี่ตุเจานี่ ตุเจาอยูนี่…..ตุเจาอยูนี่” หญิงสาวผูนั้นยืนแหวกกลดเพงขาพเจาอยางไมเกรงใจ และยิ้มอยางชวนเชิญ ขาพเจามองดู เห็นหนาอกของเขาเต็มอก พอสายตาลดตํ่าลง ก็มองเห็นผานุงบางๆ เปนซิ่นสเกิรตสั้นๆ ก็เลยเกิด ความกําหนัดขึ้น ขาพเจาจึงคิดถึงคําเทศนของทานเจาคุณอุบาลีคุณูปมาจารยที่วา “อุเปกฺขินทริยํ” ก็ เลยพิจารณาอุบายนั้น จิตก็คลายความฟุงซานและสงบลง หญิงคนนั้นก็ไปปาวรองเพื่อนเขามาดู ขาพเจาวา ตุเจาสวย บางเอาของเขามาถวาย ขาพเจาใหพรเขาแลวเขาก็เลิกละไป ขาพเจาไดทําความเพียรอยูที่ถํ้านั้นพอประมาณ แตตอไปความสงบก็ลดลง ตองรีบหนี เพราะกิตติศัพทแพรไป มีพวกหญิงสาวมาเลนคนหาพระกันมากขึ้น เวลาเสียงคนมา พระรีบเอามุง กลดลง แตบางทีก็จะมีหญิงใจกลาอยางที่กลาวแลว มาเปดมุงกลดดูพระ สงเสียงสรวลเสกัน จึงตอง รีบหนี แลวก็ออกวิเวกตอไปตามแถบเชียงใหม อําเภอสันกําแพงบาง อําเภอแมแตงบาง และแถบ จังหวัดลําพูนบาง โดยพยายามหลีกเรนไปตามดอย ตามปาตามเขาที่สงัดหางจากหมูชุมชน ไดจําพรรษาอยูที่จังหวัดเชียงใหม ๒ พรรษา แลวก็เดินไปวิเวกที่จังหวัดเชียงราย อยู เชียงรายระยะหนึ่งก็คิดตอจะเขาไปเขตพมา เพื่อธุดงคไปใหถึงเชียงตุง ขาพเจาเดินทางจากอําเภอ แมสายในเขตไทย เดินถึง ๗ คืน ๗ วัน จึงถึงเชียงตุง เปนการเดินทางดวยเทาเปลาโดยตลอด ทาง เดินธุดงคก็เปนทางเดินไปตามยอดดอยลวนๆ ไปกับเณรหนึ่งและโยมคนหนึ่ง แลวไปพักวิเวกอยู บนยอดดอยแหงหนึ่ง ซึ่งเรียกวา ดอยแตง ซึ่งเขาทําวิหารไวบนยอดดอยสําหรับพวกเขินและพวก เงี้ยว อาศัยบิณฑบาตจากหมูบานเชิงดอยโดยรอบนั่นเอง ดอยนี้สงบสงัดดีมาก เวลาพลบคํ่ามีเสือมา รองมาครางใหฟงทุกวันๆ ขาพเจาพักอยูที่ดอยแตงนี้ถึง ๓ เดือน จึงธุดงคตอไป การเดินทางไปวิเวกตางแดนนี้ ดีอยูสําหรับการจะไปเที่ยวชมภูมิประเทศปาเขาลําเนาไพร พบผูคน บานชอง ขนบธรรมเนียมวัฒนธรรมประเพณีที่แปลกตาไปจากเมืองไทยของเรา แตสําหรับ การภาวนาภารกิจของสงฆนั้น ถาไดอยูวิเวกตามลําพังก็คงจะพบสถานที่อันสัปปายะแกเราบาง แต ถาหากจะตองอยูรวมกับภิกษุพมาแลว ก็ออกจะมีความขัดของใจมากในเรื่องขอวัตรปฏิบัติที่แตก ตางกัน จนบางอยางไมตรงกับธรรมวินัยพุทธบัญญัติเลย บางแหงจะพบพระชวนกันตมขาว ทํา อาหารในตอนกลางคืนฉันกันอยางหนาตาเฉย บางแหงจะเห็นพระลูกวัด หรือแมแตเจาอาวาสเอง จะนอนสูบฝน กินฝนกันอยางสุขารมณ และเขาเห็นเปนธรรมดาดวย จึงไดเชิญให พระอาคันตุกะ อยางขาพเจารวมฉันดวย รวมสูบดวย รวมกินดวย สิ่งที่ทางไทยถือเปนขอบกพรอง ผิดศีล ทําใหศีลขาด ศีลทะลุ ศีลดางพรอย ศีลเศรา หมอง แตทางโนนจะมีความเห็นเปนอีกอยางหนึ่ง สวนผูคนของเขา แมจะมีศรัทธาดี แตสําหรับสีกาแลว จะตองระมัดระวังสํารวมอินทรียทั้ง ๖ ใหมากยิ่ง หญิงสาวเชียงตุงหลายแหงที่พอเห็นขาพเจา ก็จะเอะอะกิ๊วกาวชักชวนเพื่อนมาดู “ดูเจาศีลธรรมองคนี้…! สวยแท สวยหลาย ผิวก็งาม หนาก็งาม ผูหญิงไหนๆ ก็สวยสูไมได” เขาพูดวิจารณกันดังๆ อยางไมขวยเขินอะไร และไมนึกเกรงวาพระจะเขินดวย รูสึกวาเขา เห็นพระคลายเปนหุนหรือทอนไมอะไรอยางหนึ่ง บางแหง ไมแตหญิงสาวเอง แมแตพอแมของหญิงก็จะพยายามเจรจาหวานลอมใหเราละ เพศพรหมจรรย ไปครองชีวิตฆราวาสรวมกับลูกสาวของเขา

“เฮารักตุเจากันจริงๆ จักรก็เปนของตุ เจา บานก็ของตุเจา ไรนาสาโทสมบัติทั้งหมดก็ ของตุเจา เฮาจะยกใหตุเจาหมด ขอแตใหตุเจาลาสิกขาบทอยูกับเฮา ใหเฮาไดฝากผีเตอะ..!” ที่ขาพเจาเลามานี้ มิใชจะเปนการอวดตัว ยกตัวอะไร แตก็เลาใหเปนคติเพื่อเพื่อนสห พรหมจรรยพรรษานอยอยางขาพเจาในสมัยนั้นจะไดพยายามสังวรระมัดระวังกายใจ มิใหตกเปน เหยื่อแกกิเลสมารตางๆ เทานั้น การผจญกิเลสมารจากมาตุคามอันนากลัวนี้ แมระหวางธุดงคอยูในจังหวัดภาคเหนือก็ได ประสบอีกหลายครั้งอยูเหมือนกัน อาทิเชน….วันหนึ่งขาพเจาไปบิณฑบาตในหมูบานที่เคยไป บิณฑบาต เห็นหญิงสาวคนหนึ่งมายืนรอใสบาตรอยูขางทางหางจากหมูเพื่อน เมื่อหญิงนั้นเห็น ขาพเจาก็รองนิมนต ขาพเจาจึงตรงเขาไปรับบาตร พอเปดฝาบาตรเตรียมจะรอรับอาหาร หญิงสาว คนนั้นก็ชะงักกิริยาที่จะถวายอาหาร กลับวางถาดและขันขาวลงเสีย แลวขยับผานุงคลี่ออกเปนวง กวางอยูตอหนาขาพเจา เขาไมไดมีเครื่องนุงหมชั้นในชิ้นใดปกปดรางกายเลย จึงเทากับมาเปลือย กายสวนลางอยูตอหนาพระนั่นเอง ขาพเจายังเปนปุถุชนอยู จึงเกิดความรูสึกในทางใครขึ้นมาบาง แตก็มีสติทัน จึงรีบปดฝาบาตรเดินหนีไปในทันที และในวันนั้นก็ไดออกเดินทางจากหมูบานนั้นไป เลย อีกครั้งหนึ่ง ระหวางทองเที่ยวอยูในจังหวัดภาคเหนือเชนเดียวกัน ในบรรดาญาติโยมที่คอย อุปฏฐากอยูนั้น มีหญิงสาวรูปสวยคนหนึ่งคอยถวายจังหันขาพเจาอยูเปนประจํา หญิงนั้นเปนนอง สาวนายอําเภอและเปนผูมีกิริยามารยาทแชมชอย แตก็มักจะสงสายตามาใหขาพเจาเสมอ ประกอบ ทั้งผูปกครองของเขา ก็ไดพูดจาเปนเชิงสนับสนุนใหขาพเจาสึกหาลาเพศออกมาอยูชวยทํามาหากิน ดวย ขาพเจาพยายามเจริญอสุภะเทาใดก็ไมคอยเปนผล ออกจะมีใจเขวไปบาง จนถึงกับคิดวา นี่เรา จะหมดบุญในทางเพศพรหมจรรยหรืออยางไร คืนวันนั้นกําลังอยูในระยะตัดสินใจ เรียกวา “จะอยู หรือจะไป” กันนี่แหละ จึงนึกอธิษฐานวา ถาหากขาพเจาจะไดมีวาสนาไดเห็นธรรมเจริญตอไปใน ทางพระพุทธศาสนา ก็ขอใหมีเหตุใดเหตุหนึ่งมาชวยคลี่คลายเรื่องที่กําลังประสบนี้ดวยเถิด เชาวันตอมา เมื่อออกบิณฑบาต หญิงสาวผูนั้นก็มายืนรอใสบาตรตามเคย ขาพเจาพยายาม ไมมองหนาหญิงนั้นเลย พอเปดฝาบาตรจะรับบาตร ก็ใหบังเอิญวา ผาประจําเดือนของหญิงนั้นได หลุดลงที่พื้นดิน แมหญิงนั้นจะตกใจ พยายามใชเทาเหยียบใหจมโคลน ปกปดภาพของจริงไว แต ขาพเจาก็ทันเห็นเลือดสีแดงเต็มตา ในใจเกิดความรูสึกสลดสังเวชขึ้นมาทันที ดวยเห็นถนัดเปนของ ปฏิกูลพึงรังเกียจ ระลึกขึ้นมาไดวา เราไดอุตสาหสละชีวิตจากเพศฆราวาส มาสูเพศบรรพชิต หนีจาก ของตํ่ามาหาของสูงแลว เรายังจะยอนกลับไปหาชีวิตที่เราสละแลวอีกหรือ ไดคิดเชนนี้ ขาพเจาจึงปดฝาบาตร กลับหลังสูที่พักโดยไมยอมบิณฑบาตหรือรอฉันจังหัน เรงแตงของ และหนีออกไปจากที่นั้นทันที ประสบการณเหลานี้ในภายหลังเมื่อไดมีโอกาสกลับมากราบนมัสการทาน พระ อาจารยใหญมั่น ขาพเจาก็ไดเลาถวายใหทานฟง โดยเฉพาะความรูสึกที่ระยะแรกยังตัดไมขาดจาก อารมณปุถุชน ทานฟงแลวก็วาเปนธรรมดาของพระหนุม จะตองพบเหตุการณเชนนี้ ความสําคัญอยู ที่วาจะตองเจริญกรรมฐานตอสูเอาชนะกิเลสมารตัวรายนั้นอยางไรตางหาก ขณะที่อยูเชียงตุงนั้น ขาพเจาตั้งใจวาจะเดินทางไปอินเดีย เพื่อจะไดมีโอกาสไปนมัสการ สังเวชนียสถานทั้ง ๔ แหง ใหสมกับที่เปนพุทธบุตรพระสงฆสาวกของพระบรมศาสดา จึงไดไปพูด กับเจาสิทธิเชียงตุง ซึ่งเปนสังฆราช หรืออาจจะเทียบไดกับเจาคณะจังหวัดของเชียงตุง เรียนทานวา อยากจะไปอินเดีย ถาหากจะเดินทางออกไปรางกุง ผานไปอินเดียจะไดไหม ทานก็มีความยินดี ตอบ

วาไปได แตตองขอใหโอนเขาเปนพระเมืองเชียง ตุงกอน โดยตัวทานยินดีจะรับโอนขาพเจาเขา เปนพระเมือง เพื่อใหขาพเจาไดรับความสะดวกในดานการขอหนังสือเดินทางตางๆ แตกอนจะเตรียมดําเนินการทั้งปวงเพื่อเดินทางไปอินเดีย ขาพเจาก็ไดลองอธิษฐานจิตดูวา ถาเราสมควรจะเดินทางไปอินเดีย คือเปนการดี ก็ขอใหมีนิมิตภาพปรากฏเปนที่พอใจ ถาไมควรไป คือไปแลวจะมีเหตุอันตราย ก็ขอใหไดมีนิมิตราย อยูมาก็เลยเกิดนิมิตขึ้นวา ปรากฏเห็นพระพุทธเจา พระอานนท และพระมหากัสสปะ และ ชาง เปนนิมิตปรากฏในจิตขณะที่ภาวนา เห็นพระพุทธเจาเสด็จไปกอนพระอานนท ขาวบริสุทธิ์หมด จด งามมาก พระวรกายมีรัศมีเปนแสงโอภาสจับตา พระอานนทก็เสด็จตามหลังหางกันระยะ ประมาณสัก ๑๐ เมตร องคสุดทายเปน พระมหากัสสปะเดินตามหลัง สุดทายตามหลังพระมหา กัสสปะมาเปนชางตัวใหญ พระพุทธเจาเสด็จผานขาพเจาไปกอน โดยไมรับสั่งอะไรเลย พระ อานนทและ พระมหากัสสปะตางองคก็ไมพูดเชนกัน พอพระมหากัสสปะเดินผานขาพเจาไปไกล ชางตัวนั้นซึ่งทอดระยะหางจากทานราว ๑ เสน ก็มาถึงขาพเจา และวิ่งเขาใส หวังจะทํารายขยี้ขาพเจา ใหแหลกเหลวตาย ขาพเจามองเห็นตนโพธิ์ตนหนึ่งอยูใกล จึงวิ่งกระโดดหนีขึ้นตนโพธิ์ เมื่อชางวิ่งมา ถึงขาพเจาก็หนีขึ้นไปอยูบนคาคบตนโพธิ์ไดแลว ชางจะเอางาแทง เลยแทงไมถึง มันรีรออยูระยะ หนึ่ง เห็นวาทําอะไรขาพเจาไมได ก็เลยเดินตามหลังพระมหากัสสปะไป เมื่อชางไปแลว ขาพเจาจึงลงจากตนโพธิ์ มองเห็นที่ใตตนโพธิ์มีอาสนะปูลาดไวอยางเรียบ รอย พรอมทั้งมีหมอนอิงใบหนึ่ง วางพิงอยูที่โคนตนดวย ขาพเจาจึงลงมานั่งบนอาสนะที่ปูลาดและ พิงหมอนอิงนั้น เห็นใกลๆ นั้นมีหนังสือเลมใหญเลมหนึ่ง ปกแข็งขนาดหนาประมาณ ๓ นิ้ว วางทิ้ง อยู ขาพเจาจึงหยิบหนังสือนั้นมาเปดอาน หันหนาไปทางทิศตะวันออก อานหนังสือนั้น ปรากฏวา เปนหนังสืออภิธรรม ขาพเจานั่งอานไประยะหนึ่ง เลยจิตถอนจากนิมิตนั้น ขาพเจาจึงมาพิจารณานิมิตนั้น เห็นวาแมวาการมีนิมิตเห็นพระพุทธเจา อีกทั้ง พระ อานนท และพระมหากัสสปะ จะเปนมงคลอันสูงสุดก็ตาม และนิมิตตอนทายก็เปนเรื่องที่ดี แตอยาง ไรก็ดี ตอนกลางนั้นแสดงถึงอุปสรรค จึงคิดวา ไมควรไปประเทศอินเดียเพราะไมสะดวก ควรกลับดี กวา ขาพเจาจึงไดตัดสินใจเดินทางกลับจากเชียงตุง ขากลับขาพเจานั่งรถออกจากเชียงตุงเวลา ๖ โมงเชา มาถึงแมสายเชียงรายจนคํ่าสามทุม ขึ้น รถจากแมสายถึงบานภาชี แวะนมัสการพระพุทธบาทสระบุรี จากนั้นก็นั่งรถกลับมาจังหวัด อุบลราชธานี พักอยูพอประมาณก็เดินทางตอไปวัดปาบานหนองผือ จังหวัดสกลนคร เพื่อกราบ นมัสการทานพระอาจารยใหญมั่น พอไปถึง ก็เขาไปกราบเทาทานดวยความเคารพอยางสูงสุด ทานไดถามทุกขสุขวา “เปน อยางไรบางจากไปถึง ๒ ป การภาวนาเปนอยางไรบาง และไปเที่ยวที่ไหน” ขาพเจาไดกราบเรียนทานวา “ไปถึงเชียงตุงขอรับกระผม การภาวนาไมสูดี เหมือนอยูกับ พอแมครูบาอาจารย” หมายถึงอยูใกลกับทานพระอาจารยมั่น ทานจึงวา “ใชแลว ขณะที่ผมอยูภาคเหนือ หมูไดอาศัยผม พอผมจากมาแลว ภาคเหนือไม มีใครอาศัยก็ไมคอยดี เพราะไมมีผูอาศัย ตอไปนี้ทานจวนอยาไปอีก ใหภาวนาอยูแถวอีสานนี่แหละ ดีแลว อยาไปอีกเลย” เปนคําที่ทานแนะนํา และขาพเจาก็นอมรับไวปฏิบัติตามดวยความเคารพ โดยตอมาก็ได ทองเที่ยวภาวนาอยูแตภาคอีสานตลอดมา

เพื่อใหประวัตินี้บริบูรณตามจริง ขอยอน กลับไปกลาวถึงเหตุการณในระหวางที่ขาพเจาจํา พรรษาอยูรวมกับทานพระอาจารยมั่น กลาวคือ ในกลางพรรษา ไดนิมิตปรากฏขึ้นวาขาพเจามี ตะเกียงโคมรั้วอยูดวงหนึ่ง เอาไมขีดมาจุดตะเกียงโคมรั้วนั้น จุดไมขีดกี่กานๆ ก็ไมติด ไฟไมติดสักที การจุดตะเกียงนี้ขาพเจาไดกระทําตอหนาทาน พระอาจารยมั่น ดังนั้นเมื่อเห็นขาพเจาจุดไมขีดไมติด ทานพระอาจารยมั่นเลยเอาตะเกียงขาพเจาไปจุดให เมื่อทานจุดให ไมขีดเพียงกานเดียวก็ติดทันที ทานจุดใหแลวก็หมุนไสตะเกียงขึ้นใหแสงสวางขึ้น แลวทานก็วา “…เอาละ ขนาดนี้สวางแลว.! แลว ทานก็ยื่นตะเกียงโคมรั้วคืนใหขาพเจา นี่เปนนิมิตครั้งหนึ่ง อีกครั้งหนึ่ง เปนนิมิตที่เกิดขึ้นระหวางกลางพรรษาที่อยูรวมกับทานเชนเดียวกัน นิมิตครั้งหลังนี้ มีวา ขาพเจาเห็นทานพระอาจารยมั่น ภูริทัตตะเถระ กําลังอานหนังสืออยู เลมหนึ่ง ดานปกหลังของหนังสือนั้นมีลายวิจิตรพิสดารมาก ปกหนามีสลักตัวอักษรขนาดใหญวา “หนังสือสงเคราะหตางๆ” เปนหนังสือเลมใหญหนาประมาณ ๓ นิ้ว ขณะที่ทานกําลังอานนั้น มี พระลูกศิษยทั้งหลายนั่งหอมลอมทานอยูหลายองค ขาพเจามองดูแลวก็นึกในใจวาหนังสือที่ทานอาน นี้ ถาทานอานแลว ทานจะมอบใหองคไหนหนอ….พอทานอานจบทานก็ยื่นหนังสือใหขาพเจา แลว บอกวา “เอา!..หนังสือนี่ ทานจวนเอาไป…! เพราะทานจวนดูแลวเขาใจดี คนอื่นดูแลวไมเขาใจดีเทา ไร แตทานดูแลวเขาใจดี” ทานเลยมอบใหขาพเจา จะเปนเพราะเหตุไรก็ไมทราบ ขาพเจาไมไดพิจารณานิมิตเหลานี้เลย พรรษาที่ ๗ - พ.ศ.๒๔๙๒ วัดปาบานเหลามันแกว สงเคราะหโยมมารดา เมื่อกลับจากภาคเหนือ เดินทางกลับอุบลราชธานี บานเกิดคราวนั้น ขาพเจาไดไปรับมารดา มาบวชเปนชีที่วัดปาบานเหลามันแกว ดังนั้นพอถึงเวลาใกลจะเขาพรรษา ทานพระอาจารยมั่นจึงได จัดใหขาพเจาไปจําพรรษาอยูที่บานเดิมเพื่อสงเคราะหโยมมารดา และแตงพระเถระองคหนึ่งกํากับ ไปดวย ชื่อ หลวงพอคําอาย คนจังหวัดเชียงใหม เปนลูกศิษยทานพระอาจารยมั่นนั่นเอง กอนลา ทานไป ทานพระอาจารยมั่นไดกําชับขาพเจา ใหคําเตือนลวงหนาไววา “เมื่อออกพรรษาแลวใหรีบ กลับมาหาผมนะ เดี๋ยวจะไมทันผม” เรื่องนี้ทานไดประกาศใหพระลูกศิษยทั้งหลายทราบเปนการลวงหนามาหลายปแลว วาทาน ไดกําหนดอายุของทานไว… “ผมอายุเพียง ๘๐ ปเทานั้น ก็จะมรณภาพแลว” ดังนี้ในปนั้นก็พอดี ทานอายุได ๘๐ ปพอดี พวกศิษยจึงระมัดระวังกันเต็มที่ ขาพเจาก็ไมอยากจะจากทานไปเลย แตก็ ติดขัดดวยเปนการไปอนุเคราะหโปรดมารดาอันเปนหนาที่ของบุตร ขาพเจาจึงกราบลาทานไปดวย ความอาลัยยิ่ง ขณะที่จําพรรษาที่วัดปาบานเหลามันแกว นอกจากการปรารภความเพียรของตนเองแลว ก็ ไดชวยอบรมโยมมารดาที่บวชเปนชีที่วัดบานเกิด โยมไดตั้งอกตั้งใจภาวนาเปนอยางดี และตอมาได เลาเรื่องภาวนาใหฟงวา “โยมไดภาวนา บริกรรมวา พุทโธ - พุทโธ อยูแตในใจ บางวันจิตจะรวมลงไปใสบริสุทธิ์ อยูเฉพาะแตจิตลวนๆ ไมมีทุกขเวทนาเลย แสนที่จะสบายยิ่งนัก เมื่อเปนเชนนี้มันเปนอยางไร”…. โยมมารดาถาม ขาพเจาก็ตอบวา “จิตมันรวม มันวางธาตุ มันอยูเฉพาะจิต มันก็สบายนะซิ ใหมันรวมอยู เสมอ แตใหมีสติรูวาจิตของเรารวม อยาไปรบกวนจิต อยาไปบังคับจิตใหรวม ใหรวมเอง เมื่อจิต

รวมก็ใหมีสติ เมื่อจิตถอนก็ใหมีสติมาพิจารณา กายของตน และอยาบังคับจิตใหถอน จะถอนให ถอนเอง” ไดแนะนําโยมมารดาแตเพียงแคนี้ ตามแนวอุบายคําสอนของทานพระอาจารยมั่น ที่เคยให แกขาพเจานั่นเอง และโยมมารดาก็ไปภาวนาปฏิบัติตามแนวนี้ วันตอมาโยมก็มาเลาใหฟงวา จิตมันรวมบอย สามชั่วโมงก็มี ตั้งแตยํ่าคํ่าจนถึงยํ่ารุงก็มี และ โยมพูดวา “ไมมีใครตาย มีแตผูรู…รูอยู ไมมีผูตาย ที่วาตาย….ตายนั้น เพราะคนไมรูสมมติ! เพราะราง กายธาตุขันธอันนี้เปนแตสมมติ…..มันไมตาย มันตายไมเปน ธาตุทั้งหลาย ดิน นํ้า ลม ไฟ เปนของมี อยูอยางนั้นเปนธรรมดา เปนประจําอยูอยางนั้น ไมมีอะไรตายเลย สวนผูรูก็ไมตาย” โยมเลาความรู เห็นตามภาวนาใหฟง และกลับสงสัยวา “จะใหเอาอะไร จะใหเอาผูรูนี่หรือ” เมื่อโยมมารดาถามเชนนั้น ขาพเจาก็เลยตอบวา “พระพุทธเจาทานสอน เบื้องตนใหกําหนดใหรูตามเปนจริง เมื่อรูแลวละวาง ปลอยสละ สลัดตัดขาด ถาเรารู…. ไปเอาความรู ก็ชื่อวา เราละไมได พระพุทธเจาทานวา เมื่อเปนผูกําหนดรู เห็นตามเปนจริงดวยปญญาแลว ยาวะ เทวะ ญาณมัตตายะ ญาณคือความรู ก็สักแตวารู ปติสสติ มัตตายะ สติความอาศัยระลึกรู ก็สักแตวาอาศัยระลึกรู เมื่อเธอเปนผูกําหนดรูเห็นดวยปญญาตาม ความเปนจริงแลว อนิสสิโต จะ วิหระติ เธอยอมไมติดอยูดวย นะจะ กิญจิ โลเก อุปาทิยติ ยอมไม ยึดถืออะไรๆ แมแตนิดหนึ่งนอยหนึ่งมิไดมีอยูในโลก….ดังนี้ คือโอวาทคําสั่งสอนตักเตือนของพระ สัมมาสัมพุทธเจา คําวา “ไมติดอยูดวย” คือ ความรูก็ไมติด คําวา “ไมยึดถืออะไรๆ ในโลก” คือ ความรูตามเปนจริง - รูโลกนั่นเอง คือ โลกวิทู…รูแจงโลก เมื่อรูแจงโลกแลวก็ละวาง สละ สลัด ตัด ขาดกันเทานั้น เปนการเตือนใหโยมมารดาไปพิจารณาเอง พระพุทธเจาทานตรัสไวอยางนี้ เมื่อโยมมารดาไดรับการตักเตือนอยางนี้ ก็ไปภาวนาตอไป ภายหลังจึงมาเลาใหขาพเจาฟงวา “บัดนี้ โยมรูแลว คุณลูกจะไปที่ไหนก็ไปเถอะ อยาเปนหวงโยมเลย…” นี่เปนพรรษาที่ ๗ เปนพรรษาที่ไดอยูรวมและสงเคราะหโยมมารดา ในระหวางนั้น โยมนา คือแมใหญ ซึ่งเปนนองสาวของโยมมารดา เกิดความสงสารขาพเจา เลยบอกพวกลูกหลาน ใหไปนิมนตขาพเจาใหลาสิกขาบทเสีย ทานอางวากูสงสารหลานกู หลานกูมัน ทุกข มันยาก ไปนอนอยูปาอยูดง มันหิวขาวหิวนํ้า ไมมีเงินใชสอย ทุกขระกําลําบากมาก ไมมีลูกไมมี เมีย เสียหนอเสียแนว(เสียวงศเสียตระกูล) ลูกหลานก็เลยเห็นพองดวย จึงพากันแตงขันมานิมนต ขาพเจาใหลาสิกขาในพรรษาที่ ๗ นั้น ขาพเจาเห็นพวกนี้พากันถือขันมาเปนกลุมใหญ ไมทราบเรื่องจึงถามวา จะมานิมนตไปไหน เขาตอบวา แมใหญ บอกใหพวกผมมานิมนตอาจารยสึก สึกเพราะเหตุใด….ขาพเจาถาม สึกเพราะแมใหญสงสาร ลูกหลานมันทุกขยากนอนปานอนดง ไมไดลูกไมไดเมีย ไมไดเงิน ไมไดทอง ฯลฯ จึงขอนิมนตอาจารยสึกไป พวกผมมาตามคําสั่งของแมใหญ ขาพเจาจึงบอกวา “เออ!…ดีละ แมใหญสงสารอยางนั้นก็ดีแลว…แลวพวกลูกหลานละ สงสาร ไหม?” เขาก็บอกวา “สงสารครับ”

ขาพเจาก็วา “ดี…งั้นอาตมาจะพูดใหฟง ตอนบวชอาตมามีศรัทธา กองบวชหามาเอง สะ สมมาเอง ไมมีใครรู พวกญาตพี่นองไมไดเกี่ยวของ สวนการสึกพวกญาติพี่นองอยากใหสึก จึงควร ตองแตงกองสึกมาใหครบ กองสึกถาไมครบ สึกออกไปจะเปนบา จะรับรองหาไดไหม” เขาก็วา “รับ รองได ใหบอกมาวา จะเอาอะไรเปนกองสึกบาง” ขาพเจาวา กอนจะพูดตอไปอีกถึงกองสึก ขอถามมติดูกอนวา ในบรรดาผูที่มานี้ ฝายที่อยาก ใหสึก หรือฝายที่อยากใหอยู ฝายใดจะมีเสียงขางมาก ฝายใดจะมีเสียงขางนอย ใหลองออกเสียง ดูกอน รูผลมติแลวจึงคอยพิจารณากันตอไป แลวก็ประกาศดังๆ วา ใครอยากใหสึก…ปรากฏพวก อยากใหสึกมีมาก ใครอยากใหอยู….มีนอย มีเพียง ๕ คนเทานั้น เมื่อเปนเชนนั้น จึงแตงเครื่องสึกใหเขา บอกวาถาตองการใหสึก ก็ตองหาเครื่องสึกดังนี้ คือ ๑. เครื่องแตงตัวครบชุด เสื้อนอก…เสื้อใน กางเกงนอก-กางเกงใน หมวก สรอย แหวน นาฬิกา รองเทา…เขาก็วาได เครื่องนุงหมชุดทํางาน…เขาก็วาได ๒. การซักรีดเสื้อผา ใครจะรับอาสาทําให….เขาก็วาตกลงทําได ๓. รถจักรยานยนต ๑ คัน เขาตอบวาได ๔. เมื่อสึกแลว ตามวิสัยฆราวาสก็ตองมีลูกเมีย จะหาใหไดไหม? นาคนหนึ่งตอบวา ได เรื่องนี้ผมรับรอง ผมมีลูกสาวคนหนึ่งอายุ ๑๖ ปพอดี ยินดีจะยกใหเลย ไมตองเสียสินสอดทองหมั้น อยางใดทั้งสิ้น ๕. รถยนตฟอรด ๑ คัน เขาถามวาราคาเทาไร ตอบวาอยางตํ่าก็ราคา ๖๐,๐๐๐ บาท อยาง สูง ๑๐๐,๐๐๐ บาท (ซึ่งเปนราคาขณะนั้น) เขาก็ชักพูดไมออก กระออมกระแอมเสียแลว ๖. ใหปลูกบานเปนปราสาท ลอยอยูในอากาศไมมีเสา นึกอยากจะไปไหนมาไหนก็ใหลอย ไปไดตามใจนึก อยางนี้…หาใหไดไหม? เขาก็ตอบวา ไมไดหรอก หาใหไมได ๗. หายาปองกัน การเจ็บ การแก การตาย ไดไหม เพื่อวาสึกแลวจะไดไมตองมีการแก ไมมี การเจ็บ ไมมีการตาย มีอายุยืนยงคงทน รางกายหนุมแนนเปนหนุมอยูเสมอ…ไดไหม? เขาวาไมได หรอก ขาพเจาจึงวา เมื่อหาเครื่องสึกตามที่ประกาศไปนี้ไมไดครบทุกขอก็สึกไมได เครื่องสึกไม ครบ ขืนสึกออกไป จะเปนบาตาย การนิมนตลาสิกขาบทของขาพเจา ก็เปนอันยุติเลิกกันไปเพียงแคนี้ เมื่อออกพรรษาแลว ขาพเจาก็รีบเดินทางจะมานมัสการทานพระอาจารยใหญมั่น เพราะจํา คําที่ทานกําชับไวไดดี วาใหเรงกลับไปหาทาน ประเดี๋ยวจะไมทันทาน ทานไดประกาศปลงอายุไวแลว ในปอายุ ๘๐ ซึ่งก็เปนปนี้พอดี พอเดินทางมาถึงดงมะอี่ หยุดวิเวกชั่วคราว เพราะที่นั่นเปนสถานที่ ซึ่งสัปปายะในการวิเวก พอดีญาติพี่นองมาสงขาวจากทางบานวา โยมมารดาและพี่ชายเจ็บหนัก พอง กันทั้งสองคน ใหลงไปเยี่ยม ขาพเจาจึงตองเดินทางกลับไปพยาบาลโยมมารดาและพี่ชาย ซึ่งเผอิญ มาปวยหนักลงในขณะนั้น พยาบาลอยูได ๑ เดือน พี่ชายก็ถึงแกกรรม และตอมาโยมมารดาก็เสีย ชีวิตไปอีกคนหนึ่ง รวมเปน ๒ ศพ ขาพเจาก็เลยตองทําฌาปนกิจทานทั้งสองตอไป สําหรับเรื่องโยมมารดาของขาพเจานี้ คิดวาควรจะเลาใหละเอียดสักหนอย เพื่อเปน เกียรติประวัติของหญิงชนบทคนหนึ่ง โยมมารดาขาพเจาเปนหญิงชาวบาน ไมไดรับการศึกษา ไมรูหนังสือ เพราะคนโบราณสมัยนั้นในจังหวัดชนบทหางไกล ไมไดเขาโรงเรียนแตอยางใด แต

กอนทานเปนคนถือผีไทผีฟาดวยซํ้า เพราะ ปวยเปนโรคตา เจ็บตา ก็เอาหมอผีมารักษา ในบานมีศาลบูชาผีอยูดวย มารดาตกแตงดอกไมมาบูชาเปนประจําทุกวันดวยความเลื่อมใส เวลานั้นขาพเจายังเปนเด็ก จําไดวากําลังเรียนอยูชั้นประถมปที่ ๕ มีความคิดวาผีหรือเทวดา นี่แหละเปนตัวทําใหมารดาเจ็บ อยากระนั้นเลย เราตองปราบผีนี้เสีย วิธีปราบผีของเด็กชายจวนสมัย นั้นก็คือ กลับจากโรงเรียนวันหนึ่ง ก็เอาคอนมาทุบศาลผีหรือเทวดา-ที่มารดาเรียก-แตกกระจาย มารดากลับมาบานตอนเย็น เห็นเขาก็ตกใจวาลูกมาทําอยางนั้น ทําผิดตอผี ตอเทวดาเชนนั้น นัยน ตาคงจะแตกตายแน ขาพเจาก็วาไมเปนไรหรอก ไมแตกดอก ลูกปราบผีใหแลว มารดาจะแตงศาลที่ บูชาขึ้นใหม ขาพเจาก็ไมยอมวาแตงไมได บานนั้นเขามีไวใหคนอยู ไมใชใหผีอยู มารดาวา ถางั้นจะ เอาไปไวที่ไหน ขาพเจาก็วา ไวที่ไหนก็ได แตไมใชบนบานนี้…ที่ปาไผก็ได สุดทายมารดาก็เอาศาลไปแขวนไวที่ปาไผ นอกบาน ขาพเจาจึงคิดหาอุบายที่จะทรมานมารดาใหเลิกนับถือผี จึงไปหาซื้อหนังสือ “หลานสอนปู” มาอานใหมารดาฟง หนังสือ “หลานสอนปู” นี้เปนหนังสือที่คนโบราณแตงไวเปนคติสอนใจ ทาง อีสานรูจักกันดี เปนหนังสือคูกันกับหนังสือ “ปูสอนหลาน” มีเนื้อความที่เปนสาระโดยยอเทาที่ ขาพเจาจําไดก็คือ หลานซึ่งเปนเด็กเล็ก พยายามจะสอนใหปูรูจักเขาวัดเขาวา ใหรูจักบาปบุญคุณโทษ ใหรู จักสรางสมทางกุศล ตักบาตร ทําบุญ ใหรูจักการภาวนา บอกวาถาปูไมรูจักเขาวัดฟงธรรม เด็ก นอยก็จะไมนับถือยําเกรง ขาพเจาแกลงอานไปเรื่อยๆ ระยะแรกมารดาก็ไมฟง เอ็ดตะโรวาหนวกหู แตขาพเจาก็ทําไม รูไมชี้ อานไป…อานไป โดยเฉพาะเวลามารดาอยูบาน จะฟงหรือไมฟงก็ตามใจมารดา เรามีหนาที่ อาน ก็อานเสียงแจวๆ ไป กระทั่งภายหลังวันไหนไมอาน มารดาก็จะถามหา แสดงวาธรรมะของ “หลานสอนปู” ไดซึมซาบเขาไปสูจิตใจของมารดาแลวเปนลําดับ และตอมาหลังจากนั้นมารดาก็เลย เลิกนับถือผีไท ผีฟา กลับเขาวัดเขาวาฟงเทศนถือศีลเปนอันดี นับวาอุบาย “หลานสอนปู” ของเด็กชายจวนในครั้งกระโนนไดผลเปนอยางดียิ่ง!! เมื่อโยมมารดาบวชเปนชีครั้งนี้ อายุได ๗๕-๗๖ ปแลว ทานพระอาจารยมั่นทานคงจะ พิจารณารูการณขางหนา ทานจึงแตงใหขาพเจาไปจําพรรษากับมารดา ทานวา “ทานจวนเอามารดา มาบวชแลว…ไมได-ตองไปอบรมสั่งสอนผูเฒานะ” แลวทานก็แนะวิธีใหวา “อบรมผูเฒานั้น อยาไป อบรมมากๆ ลึกซึ้งอะไร ผูเฒาจําไมไดหรอก เอาแตสั้นๆ พอใหทําไดแลว จึงคอยแนะขั้นตอไปเปน ลําดับ” ทานบอกอุบายใหแลว ก็เตือนขาพเจาวา ออกพรรษาแลว ใหรีบไปหาทาน เพราะประเดี๋ยว จะไมทันทาน ดังที่ขาพเจาเคยเลาไวแลว เมื่อมาจําพรรษากับโยมมารดา ขาพเจาพยายามปฏิบัติแนะนําทานตามที่ทานพระอาจารย มั่นทานแนะวิธีมา โดยเริ่มสอนใหทองเพียง “พุทโธ” ใหมีสติกํากับใจอยูกับพุทโธ อยูกับอารมณพุท โธ ใหพุทโธอยูกับใจ อยาพลั้งเผลอ อยาขาดจากกัน บอกเพียงแคนั้น โยมก็ไปปฏิบัติ และมาบอกผลของการภาวนาเปนลําดับๆ และขาพเจาก็ แนะนําตอไปเปนลําดับๆ เชนกัน โดยเฉพาะเรื่องการพิจารณากาย….กระทั่งวันหนึ่ง โยมมารดาก็เลา วา ทานพิจารณากายจนเห็นชัดและมันเปอย ผุพังลงไป แมนแลว มันไมใชของเราจริงๆ เห็นหมด เลยทุกสวน ยังเหลือแตลําไสอยูสวนเดียวในกาย ยังมืดตื้ออยู เห็นไมชัด ละลายยังไมได ขาพเจาก็วา ใหละลายมันใหได ทําใหได ภาวนาใหมันไดซีโยม

โยมมารดาก็ภาวนาตอไป สุดทายพอจะ ออกพรรษาทานก็ออกอุทานวา “โอย!..คุณลูก โยมรูแลว รูจักทางแลว คุณลูกจะไปไหนก็ไปเถอะ อยาเปนหวงโยมเลย…มันบมี ผูตายหรอก จิต มันก็ตายไมเปนหรอก มันละใสบริสุทธิ์ มีแตผูรู ไมมีผูตาย รางกายนี้ก็ไมใขของเรานะ เปนดิน นํา้ ลม ไฟ นะคุณลูก” เมื่อขาพเจากลับมาพยาบาลทาน ตอนโยมมารดาเจ็บหนักนี้ ทานก็บอกวา ทานจะอยูไมได นาน อีกสามวันก็จะไปละ เพราะมารดาเกิดวันพฤหัสบดี จะตายวันนั้น โยมมารดาบอกวันตายดวย แลวก็บอกเวลาอีก….วาเวลาตีหนึ่ง จะลาละ อยารีบไปไหน พอถึงวันพฤหัสบดี ลูกหลานทุกคนก็มาเฝากันหมดพรอมหนา ขาพเจาก็นั่งอยูใกลๆ คอย เฝาดูผูเฒาอยู ถามโยมมารดาวา มีหวง มีอะไรสงสัยไหม ทานก็วา มีอยูอยางหนึ่ง ทานสงสัยเรื่องกรรม คือทานเอาหมากถั่ว(ถั่วฝกยาว)ที่ไรของ หลาน ไรนั้นเขาทิ้งรางแลว โยมเก็บเอามาประกอบเปนอาหารถวายพระ กลัววาการกระทํานี้จะเปน บาปเปนกรรม เพราะไมไดบอกหลานเขา ขาพเจาก็เลยบอกโยมมารดาวา ไมเปนไรหรอก เปนไร ของหลานเราเอง และไรนั้นเขาก็ทิ้งรางแลว ทานบอกวา ทานมีสงสัยเพียงแคนี้ พอถึงเวลาตีหนึ่ง ทานก็ดับไปจริงๆ โดยหลับตา สิ้นลม ไปอยางสบาย สงบที่สุด เมื่อมีโอกาสที่จําพรรษากับ หลวงปูขาว อนาลโย ในภายหลัง ขาพเจาไดกราบเรียนเลาเรื่อง การภาวนาของโยมมารดา ถวายใหหลวงปูขาวฟง ทานพิจารณาอยู ๓ วัน แลวก็เลาใหขาพเจาฟง โอ!…โยมมารดาของทานไปสูงเลย ไปถึงสุทธาวาส พรหมโลก ไดสําเร็จอนาคามีทีเดียว หลวงปูขาววาอยางนั้น ขาพเจาก็สาธุ อนุโมทนาดวยโยม สวนเรื่องผูรู - ตายไมตายนั้น ฟง แลว โปรดพิจารณากันเอาเอง ขอยอนกลับมาเลาเรื่องประวัติตอไป เมื่อเสร็จงานศพโยมมารดาและพี่ชายแลว ขาพเจาก็รีบเดินทางไปวัดปาบานหนองผือ เพื่อ กราบนมัสการทานพระอาจารยมั่น ดวยความหวงใยทาน และขณะเดียวกันก็มีความรูสึกเต็มตื้นไป ดวยความขอบพระคุณทาน ถาทานไมจัดใหขาพเจากลับไปจําพรรษาอยูโปรดโยมมารดาในปนี้ ก็คง ไมมีโอกาสทําหนาที่บุตรที่ดี สนองคุณทาน โบราณทานวาไว ถาบุคคลใดไดชวยบิดามารดาใหเลิกละมิจฉาทิฏฐิ คือความคิดเห็นอันไม ถูกตอง นับถือผีเจาเขาทรง กลับมามีสัมมาทิฏฐิ รูจักการอันเปนบาปบุญคุณโทษ รูจักเขาวัดเขาวา รักษาศีลภาวนา ก็นับวาไดทําหนาที่บุตรที่ดีตอบแทนคุณบิดามารดาอยูแลว ถายิ่งไดอนุเคราะหแนะ นําชี้ชองทางดวยความเต็มสติปญญาความสามารถของบุตร ใหทานบําเพ็ญเพียรภาวนา จนละกิเลส เห็นแจงในสัจธรรมคําสอนของพระพุทธองค สามารถละกิเลส อาสวะ ที่หมักดองอยูในจิตใจไดตาม ชัน้ ตามภูมิแหงจิต และนิสัยวาสนาของทานแลว ก็ยิ่งนับวา ไดแสดงความกตัญูกตเวทิตคุณตอบ แทนทานตามควรแกหนาที่บุตรธิดาแลว บุคคลนั้นสมควรภูมิใจในความเปนบุตรที่ดีของตนได เมื่อเสร็จงานฌาปนกิจมารดาและพี่ชายแลว ขาพเจาก็รีบเดินทางไปวัดปาบานหนองผือ แต ก็ไมทันเห็นใจทานพระอาจารยมั่น ปรากฏวาทานไดมรณภาพเสียกอนแลว ไดทันแตไปชวยงาน ถวายพระเพลิงศพของทานที่วัดปาสุทธาวาส จังหวัดสกลนครเทานั้น เพราะเมื่อทานเจ็บหนัก ทาน ไดใหคณะลูกศิษยพาทานเคลื่อนยายจากวัดปาบานหนองผือ มาวัดปาสุทธาวาส โดยทานเกรงวาถา ทานมรณภาพที่บานหนองผือ อันเปนตําบลเล็กแลว ศิษยและประชาชนเปนจํานวนมากก็จะหลั่งไหล

กันไปคารวะศพทาน อาหารการกินคงจะลําบาก อาจจะตองมีการฆาสัตวตัดชีวิต เอามาเปน อาหารเลี้ยง ผูคนทําใหชีวิตสัตวจะตองลําบากเนื่องดวยทานอีกมากมายมหาศาล สวนวัดปา สุทธาวาสนั้นอยูใกลตัวจังหวัด (ขณะนั้นยังถือวาเปนบริเวณชายเมืองอยู) พอมีตลาดรานคาหาเนื้อ หมูเนื้อไกที่เขาขายมาทําอาหารบริโภคได ขาพเจาไดชวยงานศพทานพระอาจารยใหญอยูเปนเวลาเดือนเศษจึงเสร็จงาน หลังจากการ ถวายพระเพลิงแลว ไดปรึกษากับ ทานอาจารยวัน อุตฺตโม หรือ ทานเจาคุณอุดมสังวรวิสุทธิเถระ แหงวัดถํ้าอภัยดํารงธรรม ในสมัยปจจุบัน ปรึกษากันวา เราหมดพอแมครูบาอาจารยอันเปนหลักชัย แลว ตอไปเราควรจะไปเที่ยววิเวกที่ไหนดี ในที่สุดก็ตกลงกันวาจะไปเที่ยวภาคใต หรือปกษใตดวย กัน เพราะขณะนั้น ทานอาจารยเทศก เทสรังสี หรือทานเจาคุณนิโรธรังสีคัมภีรปญญาจารย แหงวัด หินหมากเปง ในเวลาตอมา ทานจะไปประกาศศาสนาที่แถวจังหวัดภูเก็ต พังงา จึงคิดวาจะตามทาน ไป และขอรับการอบรมจากทาน ดวยทานเปนพระผูใหญที่ไดรับการยกยองจากทานพระอาจารย ใหญมั่นมาก ระหวางขาพเจาเปนพระนอย พรรษา ๓ พรรษา ๔ ไดยินทานพระอาจารยใหญ กลาวถึงทานพระอาจารยเทสกดวยความนิยมยกยอง และบางโอกาสก็ประกาศพยากรณภูมิจิต ของทานไวอยางสูงมากดวย ขาพเจาแตงของเสร็จเรียบรอยแลว เตรียมจะไปกับทานอาจารยวันอยูแลว ก็มีเหตุการณที่ มาหักเหทําใหขาพเจาตองเปลี่ยนความตั้งใจ กลาวคือ ทานพระอาจารยขาว หรือ หลวงปูขาว อนาลโย แหงวัดถํ้ากลองเพล ในปจจุบัน ซึ่งมาในงานฌาปนกิจศพของทานพระอาจารยใหญมั่น ทราบจากเพื่อนภิกษุอื่นๆ วา พระครูบาจวน หรือขาพเจาก็มาในงานนี้เชนเดียวกัน ทานก็เลยใหคนไปเรียกขาพเจาใหไปหา ความจริงกอนหนา นั้นขาพเจายังไมเคยไดพบไดเห็น ไดกราบนมัสการทานเลย และทานหลวงปูก็ไมเคยเห็นหรือรูจัก ตัวขาพเจามากอนเหมือนกัน แตทานก็ไดใหความเมตตาขาพเจาเปนอยางยิ่ง หลังจากที่สนทนาปราศรัยกันพอสมควรแลว ทานก็ไตถามขาพเจาวา “เมื่อเสร็จงานศพแลว จะไปไหนตอไป” ขาพเจาเรียนทานวา “กระผมจะไปเที่ยวปกษใต จังหวัดภูเก็ต ตามทานอาจารยเทสกไปขอ รับ” ทานหามวา “อยาไปเลย ใหไปอยูกับผมที่ถํ้าเปดเถอะ” ขาพเจาคานทานวา “ผมจะไปปกษใตครับ ผมนัดกับทานวันไวแลว” ทานก็ยืนยันไมใหไป ไมวาขาพเจาจะกราบเรียนบายเบี่ยงเชนไร ทานก็ไมใหไปทาเดียว ผลที่ สุ ด ท า นคงเห็ น ว า ข า พเจ า หั ว ดื้ อ ต อ งการจะไปป ก ษ ใ ต กั บ ท า อาจารย วั น ตามไปอยู  ด  ว ย ทานอาจารยเทสกจริงๆ พูดเทาไรคงไมฟง ทานจึงตองยอมขยายความนัย ทานกรุณาเลาใหฟงวา “เวลาผมมาจากจังหวัดเชียงใหม แลวเขาไปนมัสการทานพระอาจารยมั่น ทานพระอาจารย มั่นถามผมวา ทานขาวรูจักทานจวนไหม ผมก็เรียนทานวาไมรูจัก ทานก็วา ทานจวนคนอําเภอ อํานาจเจริญ จังหวัดอุบลฯ อําเภอเดียวกับทานขาวนะ ทานจวนมาอยูกับผมนี้ ตอไปขอฝากทานจวน ดวย ขอใหทานชวยกํากับดูแลรักษาทานจวนดวย รักษาทานจวนเนอ อยาปลอยไป ใหรักษากัน….” หลวงปูบอก “ทานอาจารยมั่นสั่งกําชับผมไวแลว ไมใหทานไปไหน ใหทานอยูกับผม เมื่อผมมาพบ ทานแลว จึงไมอยากใหทานไปที่อื่น ใหทานอยูกับผม เพราะทานอาจารยมั่นสั่งอยางนั้น”

ระหวางที่ขาพเจานิ่งงง ดวยไมทราบวา ทานผูใหญฝากฝงกันไวเสร็จแลว หลวงปูขาวก็ อธิบายตอไป ผมรับคําทานอาจารยมั่นแลว ถาปลอยใหทานไปไหน ก็เหมือนผมไมเคารพทาน อาจารยมั่น และทานจวนเอง ก็เหมือนไมเคารพทานอาจารยใหญอีก เมื่อทานบอกกลาวถึงอยางนี้ ขาพเจาก็ใจออนยวบลง เลยรับคําทานวา จะไมไปไหนแตจะ อยูกับหลวงปูขาว ดวยความเคารพในโอวาทของทานพระอาจารยมั่นที่สั่งการไว หลวงปูขาวก็เลยรับรองทุกสิ่งทุกอยาง คารถ คาเรือ ทานออกใหขาพเจาหมด แลวขาพเจาก็ ตามทานไปอยูที่ถํ้าเปด อ.สองดาว จังหวัดสกลนคร พรรษาที่ ๘ พ.ศ.๒๔๙๓ จําพรรษาที่ถํ้าพวง อ.สองดาว จ.สกลนคร พอถึงเวลาจะปวารณาเขาพรรษา หลวงปูขาว อนาลโย ก็ยายจากถํ้าเปดมาจําพรรษาที่เชิง เขาภูเหล็ก บริเวณที่เรียกวา หวายสะนอย(หวายสะนอยเปนหวายชนิดหนึ่ง เปนเครือมีใบเล็กๆ ที่มี แพรหลายในปาบริเวณนั้น) สวนขาพเจา หลวงปูทานใหไปจําพรรษาที่ถํ้าพวง(คําวาถํ้าพวงมาจากคํา พวงเกวียนหรือพรึงเกวียน ซึ่งแปลวาคานเกวียน เปนถํ้าซึ่งดานหลังโปรง หลังคาถํ้าเปนหินรูปโคง เหมือนคานเกวียน ปจจุบันทานพระอาจารยวัน อุตฺตโม สรางพระใหญปางนาคปรก ชื่อวา พระ มงคลมุจลินทรไว ณ ที่นั้น ทานพระอาจารยหลอ นาถกโร รักษาการเจาอาวาสวัดถํ้าอภัยดํารงธรรม เลาวา แมเมื่อมาอยูใหมๆ จะมีผูเห็นแสงสวางลอยออกมาจากตรงบริเวณที่ทานพระอาจารยจวนเคย พํานักเปนประจํา) หรือวัดบนของวัดถํ้าอภัยดํารงธรรม ที่ทานพระอาจารยวันสรางอยูเดี๋ยวนี้ ถํ้าพวง นี้แตกอนเปนถํ้าที่ศักดิ์สิทธิ์และสําคัญมาก ทานแตงใหขาพเจาไปอยูองคเดียวในฤดูแลง ตั้งแตเดือน มกราคม เดือนอาย จนถึงเดือนเจ็ด อยูคนเดียวตลอด ตอนเชาไปบิณฑบาตที่บานหนองบัว ซึ่งอยู หางจากถํ้าลงไปที่ทุงขางลางถึง ๑๓๐ เสน(ประมาณ ๕ กิโลเมตรเศษ) การบิณฑบาตตองเดินลงจาก เขา แหวกทุงหญาเพ็ก ซึ่งสูงทวมหัวไปโดยตลอด การจะไปการจะมากินเวลามาก ดังนั้นบางวันจึง ฉันขาวที่ตีนเขา แลวถึงกลับขึ้นไปอยูบนถํ้าพวง ที่ถํ้าพวงนี้ ตามประวัติที่เลากันมาวา ทานพระอาจารยมั่นเลาใหฟงวา ที่ถํ้าเล็กๆ แหงหนึ่ง อยูทางทิศตะวันออก หางจากถํ้าพวงไมเกิน ๑๐ เมตร เคยมีพระอรหันตองคหนึ่งชื่อ พระนรสีห มา นิพพานที่นั่น ตามประวัติวาทานพระอาจารยมั่นเคยมาวิเวกที่นี่ เมื่อจะเขาใกลถํ้านั้น หางประมาณ ๑๒ ศอก ทานจะตองใหทุกคนถอดรองเทา เพื่อแสดงความคารวะสถานที่ และแมองคทานเองก็ ปฏิบัติเชนนั้นอยางเครงครัดเชนเดียวกัน ทานสอนศิษยทุกคนใหกราบไหว เพราะเปนถํ้าที่สําคัญ พระอรหันตมานิพพาน และบริเวณถํ้าพวงนี้ แตกอนมีชองหนึ่งลึกลงไปใตเขาเปนชองที่ใหญและลึกมาก อยูไมไกล จากถํ้าพวง ทานพระอาจารยสิงห ขันตยาคโม ไดไปวิเวกและไปพบวา ขางลางนั้นเปนถํ้าที่พญานาค อาศัยอยู ทานวา มันมาพนพิษใสทาน ทานจึงเอากอนหินมาปดทางชองนั้นไวแนน แตตอนหลังนี้ ไม ทราบวาอยูตรงจุดไหน เพราะราบเรียบกันไปหมด ขณะที่ขาพเจาอยูที่ถํ้าพวงนี้ ปรากฏวาที่สงบสงัด ดี การภาวนาดีนัก จิตสงบ เวลาภาวนาจิตรวมดี บางคืนจิตรวมถึงคืนละ ๓ ครั้งก็มี ขาพเจาอยูคนเดียวที่ถํ้าพวง จนกระทั่งจวนจะเขาพรรษา ก็มี สามเณรชลิต…ซึ่งเดี๋ยวนี้เปน มหาชลิตอยูทางวัดฝงธนบุรีไปอยูดวย สามเณรชลิต เปนคนภูไท บานโพนสวาง หนองบัว ซึ่งอยูใกล กับถํ้าพวง สามเณรไปอยูรวมดวย และชวยปฏิบัติขาพเจา และตอมาหลวงปูขาวไดแตง ทานพระ

อาจารยเพ็ง เตชะพโล ซึ่งตอมาทานไปอยูภูลังกา และมรณภาพที่นั่นเมื่อป ๒๕๒๑ นี้เอง ใหไปอยู ดวยอีกองคหนึ่งเปนเพื่อนกันและรักษากัน การภาวนาที่ถํ้าพวงนี้ มีปรากฏการณแปลกนาบันทึกไวคือ เวลาบายสามสี่โมง เมื่อ ขาพเจาออกเดินจงกรม ทุกวันจะมีกระตายนอยตัวหนึ่งมานั่งหลับตานิ่งอยูที่ริมทางจงกรม หาง จากทางจงกรมเพียง ๑ ศอก กระตายนอยตัวนั้นมานั่งเชนนี้ทุกวั้น…ทุกวัน นั่งหลับตาพริ้ม…นา รักนาสงสารมาก ทํากิริยาเหมือนกับขอมานั่งภาวนากับพระดวย ความจริงมันจะภาวนาหรือ เปลาขาพเจาก็ไมทราบ แตการที่มันมานั่งนิ่ง หลับตาอยูริมทางจงกรม ใกลชิดราวสัก ๑ ศอก เทานั้น โดยไมตกอกตกใจหวั่นเกรงมนุษยเชนนี้ ก็ดูราวกับวา มันเคยมี “นิสัยวาสนา” ทางนี้มา แลว พอขาพเจาเลิกเดินจงกรม เขาไปนั่งพักที่ในรานที่ยกแครไว กระตายนอยก็จะพักจากทาง จงกรมเขาไปนั่งอยูใตรานแครดวย แตถาไดยินเสียงคนมา เสียง พอออก เดินมา กระตายก็จะ วิ่งหนีเขาปาไปทันที เปนเชนนี้ตลอดมา ขาพเจาไดเห็นกระตายนอยตัวนี้มานั่งภาวนาดวยตาตัวเองทุกวัน เอากระดูกชางมาเปนยาแกโง อยูตอมา ไดมีพวกญาติโยม พอออก แมออก สีกาสาว ขึ้นไปเที่ยวชมถํ้าพวงมากขึ้น บางคน ก็ไปสงเสบียงอาหาร ญาติของสามเณรคนหนึ่งเปนหญิงสาวไปสงอาหารถวายพระทุกวัน เขาไมไดสง แตอาหาร หากแตสงสายตามาใหดวย ทําตาหวานหยาดเยิ้ม สายตาของเขา ลิด…ลิด…ลิด แรกๆ ก็ ไมรูสึกอะไร แตมองตาหวานทุกวันๆ ก็เกิดความรักความยินดีในหญิงนั้น เห็นนัยนตาของเขาวางาม วาสวย ความจริงเขาอาจจะมีกิริยาออนหวาน ทําตาหวานเชนนั้นเองตามประสาหญิงสาว แตตัวเรา ไปหมายนัยนตาของเขาเอง หลายวันเขา จิตก็เกิดยินดีในสายตาของเขา เวลาภาวนา เคยพิจารณากระดูกอกของขาพเจาเอง มองเห็นแจมชัด กําหนดลงไปทีไร ก็เห็นกระดูกของเราชัดแจงอยูดังนั้น แตคราวนี้ภาวนาไป พิจารณากรรมฐานไป กลับมองไม เห็นกระดูกอกของเรา เห็นแตสายตาของสีกา มาซับซาบอยูในจิต เห็นแตความงามของรูปราง หนาตาของเขาลอยวนเวียนแทนหมด จิตไมสงบ พยายามแกไขอยางไรก็ไมเปนผล ภาวนาทีไร ก็เห็นแตตาหวานของเขาทุกที จิตไปจดจออยูแตสายตา ลิด-ลิดๆ ของเขา เผอิญมีโยมผูชาย ๒ คน ขึ้นมาสนทนาดวย คือพอออกเล็ก และพอออกนิลมาเลาวา มีคน มาฆาชางตายอยูไมไกลนัก และเวลานี้เขากําลังเผาซากชางนั้น ขาพเจาจึงถามวา มีกระดูกชางเหลือ บางไหม เขาตอบวา มี จึงบอกเขาวา จะขอกระดูกขาชางสักทอนหนึ่ง จะเอามาทํายาแกโง เขาก็รับคํา และลาไปเอากระดูกชางมาให ที่ซึ่งชางตายนั้นอยูไมไกลจากถํ้าที่ขาพเจาอยู หางกันเพียง ๓ เสน ดัง นั้นประเดี๋ยวเดียวโยมก็แบกกระดูกขาชางกลับมาทอนหนึ่ง ยาวสักศอกหนึ่งได ขาพเจาจึงเอาฝายมา ฟนทําเปนเชือกรอยกระดูกขาชางทอนนั้น แลวก็เอาขึ้นมาแขวนคอตนเองไวแขวนไวตลอดเวลา เดิน จงกรมก็แขวนไวที่คอ นั่งภาวนาก็แขวนไวที่คอ แขวนมันอยูเชนนั้น ไมยอมถอดออก แลวก็สอนตัว เองวา “เนื้อไมไดกิน หนังไมไดนั่ง เอากระดูกมาแขวนคออยางนี้แหละ ถาเธอภาวนาไมเห็นราง กระดูก ไมเห็นกระดูกในตนของตนแลว เราจะไมปลด ไมเปลื้อง ไมแกออกให แขวนมันอยู อยางนี้! รูจักไหมกองกระดูก? กระดูกภายนอกกระดูกภายในมันก็เหมือนกัน เราก็เปนสัตวตัว หนึ่ง” ขาพเจาเทศนใหมันฟง มันอยากจิตไมสงบ มัวแตไปหมายสายตาของเขาอยูอยางนั้น

และก็เกิดอุบายวา “ธรรมดาถาควาย ตัวไหนมันดื้อ มันดาน ไปบุกรั้วเขา ไปเขากิน พืชผักในสวนของเขา ไมเชื่อฟงเจาของ เขาก็จะตองแขวนไมไวทรมานมัน…อยางนี้แหละ เธอก็ เหมือนกัน จิตมันดื้อ มันดาน ไปหมายสายตาของเขาวาดี วาสวยอยางนั้นอยางนี้ เราจึงตองเอา กระดูกชางมาแขวนคอ แกจิตดื้อดานของตัวเองบาง เดินจงกรมก็แขวน นั่งภาวนาก็แขวน แขวนมันอยูอยางนั้น เวนเสียแตนอน ถาเธอไมแกไขตัวเอง “ถาจิตเธอไมสงบ ไมถอนจากสายตาของเขา เราเปนไมแกให!” ขาพเจาใหโอวาท ทรมานมัน บางทีเวลาฉันหมาก บวนนํ้าหมากไปถูกกระดูกชาง กระดูกก็ แดงเหมือนเลือด ขาพเจาแขวนกระดูกชางไวเชนนั้น จนกระทั่งจิตสงบไมมีความรูสึกในสีกาคนนั้น อีกแลว จึงยอมถอดกระดูกนั้นออกจากคอ ระหวางที่ยังคงเอากระดูกชางแขวนคอ เดินจงกรม นั่งภาวนานั่นแหละ วันหนึ่งทานอาจารย เพ็ง เตชะพโล มาเห็นขาพเจาเอากระดูกชางแขวนคอเดินจงกรมภาวนา ทานก็หัวเราะกากใหญเลย คงคิดวา ขาพเจามีสติวิปลาสไปแลว พอรุงเชาลงไปบิณฑบาต ทานอาจารยเพ็งจึงไปกราบเรียนหลวง ปูขาว ที่จําพรรษาอยูตีนเขาภูเหล็ก คือที่หวายสะนอยนั่นเอง วา “ครูบาจวนเอากระดูกชางมาแขวน คอ เดินจงกรมและนั่งภาวนา และก็เคี้ยวหมากบวนนํ้าหมากลงรดกระดูกชางเปนสีแดงจา ครูบาจวน ทําอยางนั้น เห็นจะเปนบาไปแลว วิปริตไปเสียแลว” หลวงปูขาวไดฟงดังนั้น จึงไดนิ่งพิจารณาและตอบวา “ฮาย..! ไมใชเปนคนบา ไมใชคน วิปริตหรอก อันนี้เปนอุบายของทานตางหาก ทานคงมีเหตุจําเปน จึงตองใชอุบายนี้ คนบาคงจะไม ทําอยางนี้ นี่เปนอุบายสําหรับทรมานของทานตางหาก คงจะเพราะเหตุใดเหตุหนึ่ง เราควรคอยรอ ฟงกันไปกอน อยาเพิ่งเขาใจวา ทานเปนบาเลย” ครั้นขาพเจาจิตสงบเปนปกติ จิตจืดจางจากสายตาหวานของหญิงสาวผูนั้น การภวานาก็ดี จึงเอากระดูกชางออกจากคอ แลววันหนึ่งก็ไปกราบนมัสการหลวงปูขาว อนาลโย ทานก็ทักและถาม วา “ทานจวน ทําไมจึงเอากระดูกชางไปแขวนคอ เดินจงกรม และนั่งภาวนา?” ขาพเจาก็เลยเรียนถวายทานวา “ขณะนั้นสีกาสาวที่บานโพนสวาง เขามาสงอาหารแทบทุก วัน เขามาสงสายตาใหทําตาหวานใส หลายวันเขาก็ไปหมายสายตาของเขา ทําใหจิตใจไมสงบ ฉะนั้น กระผมจึงหาอุบาย เอากระดูกชางมาแขวคอ เดินจงกรมและภาวนา เพื่อทรมานมัน ตอนกอนนั้น กระผมพิจารณากระดูกอกตัวเองเห็นไดชัดเจน พอมาคิดถึงสายตาของสีกาสาวเขา ทําใหไมสามารถ พิจารณากระดูกอกของตัวเองได จึงเอากระดูกชางซึ่งเปนกระดูกสัตวเหมือนกัน มาเปนสักขีพยาน แขวนคอภายนอก เพื่อนอมเอากระดูกที่แขวนคอนั้น เขาไปสูกระดูกอกที่แขวนคอภายในของตน วา กระดูกที่แขวนคออยูภายนอกและกระดูกที่แขวนคออยูภายใน ก็เปนกระดูกสัตวเหมือนกัน ทําไม ทานจึงไมเห็น ถาทานไมเห็น เราก็ไมแกออกให นี่แหละทานไปหมายเอาสายตาของเขา โบราณทาน วา….เนื้อไมไดกิน หนังไมไดนั่ง กระดูกแขวนคอ ตองแตง-ตองแตง…อยางนี้ และกระผมก็ไดอุบาย สอนตนอีกวา ธรรมดาควายตัวไหนมันหาว มันคะนอง มันดื้อ มันดาน มันไปบุกรุก ทําลาย เรือกสวนของคนอื่นเขา เขาตองทรมานมันเอาไมยาวๆ มาแขวนคอมัน เพื่อใหมันละพยศอันราย เมื่อมันละพยศอันรายแลว เขาจึงเอาไมออกจากคอมัน” หลวงปูขาวทานก็เลยยอนถามวา “เมื่อทานทําเชนนี้แลว เปนอยางไร ไดผลไหม สงบไหม” ขาพเจาจึงเรียนทานวา “ไดผลครับ ไดผลดี หายเลย จิตสงบดีแลว ผมจึงปลดออก แกออก จากคอตนเอง”

ทานหัวเราะใหญ และชมวา “แหม!.. อุบายอยางนี้ชอบกลนัก ดีมาก ผมยังคิดไมได เลย เมื่อทานเพ็งมาบอกผมวา ทานจวนเปนบา จิตวิปริต เอากระดูกชางแขวนคอ เดินจงกรมและนั่ง ภาวนา ผมก็ยังไมเชื่ออุบายอยางนี้ แปลกประหลาดจริงๆ ดีนัก ไดผลดี!” ในขณะที่จําพรรษาอยูที่ถํ้าพวงนี้ ชอบมีนิมิตแปลกๆ เกิดขึ้น ขาพเจาจะเลาไวเพื่อใหผูฟง ถือเปนคติตอไปคือ ขณะที่ทําความเพียรภาวนา บางวันจิตสงบลง บางครั้งเห็นรูปนิมิตภาพโยม มารดาที่มรณภาพไปแลวก็มี บางครั้งเมื่อจิตมันสงบ คือมันจะรวม แตกอนมันจะรวม ขาดจาก อารมณ อยูในขณะที่จะรวมแหลมิรวมแหล บางทีไดยินเสียงเขารํา เขารอง ซึ่งพอจะจําเสียงเพลงที่ รองเอื้อนอยางไพเราได…. “โอ!…ละหนอ…หวายสะนอย ก็แมนหนองดีบุก..!” อันที่จริงที่หวายสะ นอย เปนแรดีบุกอยูนั่นเอง และบางครั้งไดยินเสียงแตร เสียงสังขที่เปนเสียงทิพย ในขณะจิตจะรวมแหลมิรวมแหล หรือในขณะกึ่งกลางการรวมหรือการไมรวม ขาพเจาไดกําหนดจิตฟงตามเสียงนั้น และ เพลิดเพลินตามเสียงนั้น เพราะเสียงนั้นเพราะเสนาะจริงๆ แลวจิตก็ถอนจากการรวม เมื่อจิต ถอนจากการรวมก็มีสติตามเสียงนั้นอยู วาเปนเสียงอะไรแน พอจิตถอนมาอยูโดยธรรมดาแลว ปรากฏวา…ที่ไหนได มันเปนเสียงนํ้าที่ตกจากหิน และเสียงลมพัดใบไมที่มันกระทบกันตางหาก! จึงมาไดอุบายมาพิจารณาวา ออ!..เมื่อจิตมันละเอียดลงไป ถาเราไมมีสติ กระทบเสียงอะไร เสียงนั้นก็กลายเปนเสียงที่วิจิตรพิสดารขึ้นไป กลายเปนเสียงทิพยไป ตอมาไดเกิดนิมิตอีก ปรากฏวาขาพเจานั่งภาวนาอยูในกุฏิเล็กๆ หลังหนึ่งและมีอัฐิ คือ กระดูกอยูในหมอตั้งวางอยู ขณะขาพเจากําลังนั่งเพงภาวนาดูอัฐินั้น ก็มีเด็กคนหนึ่งถือดาบกลม เลื่อม คมดาบมีสนิมกินไปทั่ว เด็กคนนั้นจะเอาดาบเขามาแทง แยงขึ้นมาตามชองกุฏิ หวังจะทําราย ขาพเจา แตแทงเทาไรก็ไมถูกสักที เด็กจึงประกาศวา-ถาเชนนั้นจะไปบอกพี่ชายของเขาใหมาฆา ขาพเจา พี่ชายของเด็กคนนั้นก็ถือดาบเลมนั้น เงือดเงื้อเขามาในกุฏิ จะแทงขาพเจาใหตาย โดยจะ ตัดคอเลย ขาพเจาจึงถามวา ขาพเจามีความผิดอะไรจึงจะมาฆาใหตาย เขาก็ไมฟง ตรงเขามาดึงผม ขาพเจา(ขาพเจาในรูปฆราวาส) และจะเอาดาบมาแลคอขาพเจาใหขาด ขาพเจาก็เลยประกาศวา เอา!..ถาเรามีความผิดก็เชิญฆาเลย แตถาเราไมมีความผิด ฆาอยางไรก็ไมตาย! นี่จะเอาดาบมาแล คอเรา อยางไรก็แลไมเขา ผูถือยึดมั่นในคุณพระรัตนตรัย ถึงพระรัตนตรัยแลว ฆาอยางไรก็ไมตาย! เขาจับผมขาพเจา แลวเอาดาบมาแลคออีก แลไปเทาไรๆ คมดาบก็ไมเขาไประคายผิวคอ แมแตนอย ทําเทาไรๆ ก็ไมเขา เมื่อหมดความสามารถ เขาจึงวางดาบลง ยกมือไหวแลวประกาศวา “ตอแตนี้ไป ขอเปนเพื่อน เปนมิตรกัน ไมอิจฉาพยาบาทกันเลย” เปนนิมิตที่ปรากฏขึ้น จะเปนเหตุบังเอิญประการใดก็ไมทราบ ตอมาขาพเจานั่งภาวนาอยูในกุฏิ กอนสวางไดเห็นสุนัขตัวหนึ่งมานั่งเฝา ขาพเจาไดพิจารณา ไป พอสวางก็ออกไปบิณฑบาต เจาสุนัขตัวที่นั่งเฝาอยูก็ตรงเขามากัดขาพเจา แตไมเขา อีก ๓ วันตอ มา สุนัขตัวนั้นก็เลยตาย ชาวบานก็พูดกันทั่วไปวา สุนัขตัวที่กัดครูบาจวน ตายแลว… จะเปนเพราะ เหตุใดก็ไมทราบ เราไมไดเจตนาใหเขาตาย เขาตายเอง ระหวางพรรษาที่ ๘ ที่จําพรรษาอยูที่ถํ้าพวงนี้ มีนิมิตอีกอยางหนึ่งที่ขาพเจาจะขอนํามาเลา เพื่อใหประวัติบริบูรณ และเพื่อผูฟงจะไดนอมนําไปพิจารณาเอาเอง กลาวคือ วันหนึ่งเมื่อฉันจังหันแลว และทําความเพียรโดยเดินจงกรมพอประมาณแลว ถึง เวลาพักผอน ก็เขาพักผอนตามปกติ พอนอนไป ระหวางหลับบาง ไมหลับบาง อยูในระหวางครึ่ง กลาง ระหวางหลับและไมหลับ ปรากฏวายังลืมตาอยู แตจิตสงบนิ่งไมฟุงซานอะไร นัยนตาก็ลืมอยู

อยางชัดแจง แตก็ปรากฏภาพนิมิตมียักษใหญตัว หนึ่ง เขามาจะขอกินดีของขาพเจา แกวา แก อยากจะกินดีของขาพเจา ขาพเจานอนอยู ยักษก็เขามากดมือ กดขาของขาพเจาไว ขาพเจาก็เลย ประกาศใหยักษทราบวา ดีของขาพเจาไมมี ยักษเอ็ดตะโรวา ตองมีซี…คนไมมีดี มันไมมีหรอก ตอง มีดีกันทุกคน คือทุกคนตองมีดีทั้งนั้น พอวาอยางนั้น ยักษก็เอามีดควานทองแหวะอกของขาพเจาออก คนควาหาอยางไรๆ ก็ไม พบดีของขาพเจา นี่เปนการปรากฏในจิต เมื่อยักษคนควาหาดีไมเห็น แกก็เลยออกปากวา แหม!..พระองคนี้ไมมีดีเลย ดีพระองคนี้ ไมมีแลว แลวก็ประกบแผลใหดีดังเดิม จากนั้นขาพเจาก็ตื่นจากนิมิตนั้น จึงมาพิจารณาเรื่องราวที่ เห็นวา ยักษมาหาดีของขาพเจา ไดเอามีดแหวะและควักทองออก ควักอกออก ชอบคนหาดี แตก็หา ดีไมพบ ตกลงเลยหนี ไมไดกินดีของขาพเจา…พิจารณาตามนิมิตนี้ อาจคิดได ๒ ประการ ประการ แรก คิดวา คนเรามีดี ๒ ชนิด คือ ดีมีฝกอยางหนึ่ง และดีไมมีฝกอีกอยางหนึ่ง ดีไมมีฝกเปนดีที่ ซาบซานอยูทั่วไป สวนดีมีฝกนี้ อาจจะอยูในจุดใดจุดหนึ่งของระหวางตับ ตามตําราทานกลาววา พวกดีที่มีฝกนี้ชอบจะเปนโรคนิ่ว โรคเบาหวานกันโดยมาก สวนพวกดีที่ไมมีฝก ที่ซาบซานอยูทั่ว สรรพางครางกายนั้น ไมใครเปนโรคนิ่ว….อาจจะเปนอยางประการนี้ก็ได หรืออีกประการหนึ่ง นิมิตการที่ยักษจะพยายามคนควากินดีนี้ อาจจะมีความหมายวายักษ พยายามคนควาหาดวงจิตดวงวิญญาณของขาพเจา แตดวงจิตดวงวิญญาณของเราในขณะนั้นมันสงบ เยือกเย็น ยักษจึงคนควาหาไมเห็น เพราะยักษมีดวงจิตดวงวิญญาณอันหยาบชา ไมละเอียด จึงไม เห็นกัน….อยางนี้ก็อาจเปนได อยางไร ขอใหทานผูฟงและผูอานทั้งหลาย โปรดนําไปพิจารณาเอาเอง ขาพเจาไมใชหมอ ไมใชแพทย เมื่อออกพรรษาแลว เสร็จกิจการงานทางสํานัก ก็ไดพากันไปนมัสการรํ่าลาหลวงปูขาว อนาลโย ออกวิเวกไปตามสถานที่ตางๆ โดยขาพเจากับพรรคพวกอีก ๒ องค ไดเดินทางจากอําเภอ สวางแดนดินไปในเขตจังหวัดอุดรฯ หนองคาย และจังหวัดเลย ไดไปในอําเภอหนองบัว อําเภอผือ อําเภอเชียงคาน และ ปากชม ตอมาไดเขาไปพักวิเวกอาศัยอยูกับ ทานพระอาจารยหลา ทานพระอาจารยหลาองคนี้เปนพระกัมมัฏฐานที่สําคัญมากรูปหนึ่ง ทานอยูวิเวกองคเดียว อาศัยพวกชาวปา ชาวดอยชาวไร ๓ ครอบครัว ที่อยูบนหลังภูพาน ระหวางอําเภอผือกับอําเภอเชียง คานตอกัน แตคอนมาทางเขตของอําเภอผือมากกวา ทานจําพรรษาวิเวกอยูที่นั้นหลายปแลว ประวัติ ทานพระอาจารยหลา ตามที่ทานเลาใหขาพเจาฟง บอกวากําเนิดของทานเกิดอยูที่เวียงจันทร ประเทศลาว เปนคนลาว เดิมทานมีครอบครัวมีลูกเมีย แตตอมาลูกเมียของทานเสียชีวิต ทานจึงคิด อยากจะละบานเรือนออกบวช ทานขามาบวชธรรมยุตในประเทศไทย ครั้นบวชแลว ก็ไดติดตาม านพระอาจารยเสาร กันตสีโล เมืองอุบลฯไปเปนพระผูอุปฏฐากใกลชิดทาน พระอาจารย เสาร โดยประจําอุปฏฐากทานพระอาจารยเสารอยูถึง ๙ พรรษา จนกระทั่งทานพระอาจารยเสาร มรณภาพ ขณะยังมีชิวิตอยู ทานพระอาจารยเสารไดใหโอวาททานพระอาจารยหลาไววา “ทานหลา ทานตองไปอยูองคเดียว อยาอยูปะปนกับหมูนะ ใหไปหาวิเวกภาวนาอยูองค เดียว นิสัยของทานตองอยูองคเดียว ชอบอยูองคเดียว” ทานพระอาจารยหลาเลาใหฟงวา เมื่อทานพระอาจารยเสาร กันตสีโลมรณภาพแลว ทานจึง หาทางหลบหลีกปลีกตัวจากหมูคณะ มาอยูเฉพาะองคเดียวในสถานที่ตางๆ แถวอําเภอผือบาง อําเภอหนองบัวบาง และอําเภอทาบอบาง

ระยะที่ขาพเจาไปอาศัยอยูในสํ านักของ ทานนั้น ทานอยูหลังภูพาน อาศัยบิณฑบาตจาก ชาวไร ๓ ครอบครัว ขาพเจาไดศึกษาธรรมะของทาน ฟงเทศนของทานอยูประมาณ ๑ เดือน จึง กราบลาจากทานไป ระหวางที่อยูดวยกัน ทานเลาประวัติชวงหนึ่งของทานใหฟงวา ทานเปนคนลาวเวี ยงจันทร อยูในประเทศลาว เกิดมาไมเคยเรียนหนังสือไทยเลย ขาพเจาเลยถามวา ทานอาจารยไม ไดเรียนหนังสือไทยเลย ทําไมอานได เขียนได ทานก็เลยบอกวา ที่ผมอานหนังสือไทยได เขียน หนังสือไทยไดนั้น เพราะเวลาผมนั่งภาวนาไปจิตมันสงบ ปรากฏภาพนิมิตหนังสือไทยเขียนอยู ในกระดานดําทุกครั้งๆ ผมก็เลยเรียนหนังสือไทยในภาวนานั้นเอง เรียนจากกระดานดําในขณะ นั่งภาวนานั่นเอง เรียนทุกวันๆ ก็เลยอานได เขียนได เวลานี้ผมอานหนังสือไทยคลอง เขียนได อานไดสบาย ไมมีติดขัดเลย นี่เปนประวัติที่ทานพระอาจารยหลาไดเลาใหฟง ผูฟงจะเชื่อหรือไมเชื่อ ก็สุดวิสัย แตก็เปน เรื่องที่ทานผูภาวนามาแลวไดประสบดวยตัวของทานเอง เมื่อพักผอนวิเวกอยูกับทานพระอาจารยหลา ไดประมาณ ๑ เดือน จึงไดกราบนมัสการลา ทานออกไปหาที่วิเวกตอไป เดินทางออกไปทางอําเภอทาบอ จังหวัดหนองคาย ลงเรือลองตามแมนํ้า โขงที่อําเภอโพนิสัย มาขึ้นที่อําเภอบึงกาฬ มากับหมูอีก ๓ องค รวมเปนพระ ๔ องค รวมทั้งขาพเจา มุงหนาจะเดินทางมาภูสิงห และภูวัว แตเมื่อมาถึงหมูบานแหงหนึ่งก็หมดเวลาพอดี รุงเชาจึงไมไดไป วิเวกที่ภูสิงหภูวัว ตามที่ตั้งใจไว กลับเลยผานไปทางอําเภอเซกา อําเภอบานแพน อําเภอทาบอ ศรี สงคราม ไปขึ้นรถที่อําเภอกุสุมาลย จังหวัดสกลนคร ผานนครพนม ลงไปเขตจังหวัดอุบลราชธานี พักอยูอุบลราชธานีระยะหนึ่ง ก็ขึ้นรถไปลงที่บานนาผือ อําเภออํานาจเจริญ เดินทางมุงตรง เขาไปวิเวกที่ภูเขาแหงนั้น ขณะนั้นเปนเดือนกรกฎาคม ใกลจะเขาพรรษาแลว ไปพักวิเวกที่ถํ้าพู บานเชียงเครือ พักที่ถํ้าพู ๗ วัน ไดเกิดปวยหนัก เมื่อหายปวยแลวไดพากันออกจากที่นั้น มุงหนา ตอไปบานดงมะอี่ กิ่งอําเภอชานุมาน สมัยนั้นยังไมเปนกิ่งอําเภอ ยังเปนตําบลชานุมานอยู ขึ้นกับ อําเภอมุกดาหาร ใกลจะถึงวันเขาพรรษา จึงไปถึงภูสะโกฏ บานหนองเม็กนามน พรรษาที่ ๙ พ.ศ.๒๔๙๔ ภูสะโกฏ บานหนองเม็กนามน ขาพเจาเห็นวาที่ภูสะโกฏนี้ เปนชัยภูมิดี เปนปาอุดมสมบูรณ รมไมสงบเยือกเย็นบริบูรณ ดวยถํ้าและเงื้อมหิน อากาศดี สงบสงัด นํ้าทาก็บริบูรณ จึงคิดจะจําพรรษาที่นี้ ไดขอใหญาติดโยม ชวยปรับปรุงเสนาสนะ เพื่อจะอยูจําพรรษา ญาติโยมเขาทําให ๒ หลัง เพราะมีพระ ๒ องคเทานั้น ถํ้าที่พํานักอยูหางจากหมูบานประมาณ ๑ กิโลเมตร การบิณฑบาตจึงไมลําบากเหมือนเมื่ออยูถํ้าพวง ระหวางพรรษาไดปรารภความเพียรอยางหนัก การภาวนาดีมาก จิตรวมเปนประจํา มีนิมิต แปลกวาพวกเจาภูมิ เจาฐานเขามาบอกในนิมิต ใหขาพเจาไปเอา พระพุทธรูปที่อยูในถํ้าสะโกฏ ๗ องค เขายกใหขาพเจา คืนแรกมาบอก ขาพเจาไมเชื่อ ไมสนใจจึงไมไป คืนที่ ๒ เขาก็มาบอกอีก ขาพเจาก็ยังไมไป คืนที่ ๓ เขามาบอกซํ้า และออนวอนใหไปเอา ตื่นเชาขาพเจาเลยถามพวกญาติ โยมและพระเณรในวัดบานดูวา มีไหม เคยไดยินไหม เณรวัดบานบอกวา ผมรูจักถํ้าสะโกฏครับ ขาพเจาถามเณรวา พาไปไดไหม เณรบอกวา ไดครับ แตเมื่อถึงแลวทานอาจารยไปเอาเองนะ ผมไม เขาไปดวย ผมกลัวผี เณรเลยพาไป พอถึงถํ้านั้น เณรก็ชี้ใหดูวา ถํ้านี้แหละที่เขาวามีพระโบราณ ขาพเจาเห็นกอน หินใหญปดปากถํ้าอยู จึงงัดเอากอนหินนั้นออก มองเขาไปเห็น พระพุทธรูปนอนเรียงอยู ๗ องค เปนพระพุทธรูปทองคําทั้งนั้น องคขนาดนิ้วหัวแมมือทุกองค ขาพเจาจึงเชิญออกมาสักการะบูชา พอ

ออกพรรษาแล ว ข า พเจ า ก็ ใ หญ าติ โยมเอาพระ พุทธรูปไวคืนที่เดิม ไมไดถือเอาติดตัวไปดวย แตปจจุบันจะอยูหรือไมก็ไมทราบ ขณะจําพรรษาที่ ๙ ที่ภูสะโกฏนี้ เกิดนิมิตวา พวกเจาภูมิเจาฐานทางเชียงตุง(ผีทางเชียงตุง) ลงมาเยี่ยมขาพเจา มากันเปนขบวน ผีเชียงตุงสั่งผีดงมะอี่วา ใหรักษา พระองคนี้ใหดีอยาราวี อยา เบียดเบียนพระองคนี้นะ ผีเชียงตุงสั่งกําชับผีดงมะอี่ใหดูแลรักษาขาพเจา ผีดงมะอี่ก็รับคําและวาจะ ระวังรักษาขาพเจาไมใหมีอันตรายเลย นี่เปนปรากฏการณในนิมิต จะเปนจริงหรือไมอยางไรขอทาน ผูฟงโปรดพิจารณาเอาเอง แตทวานับตั้งแตนั้นมา การอยูที่ ภูสะโกฏนั้นก็สุขสบายดี ขาพเจาไมมี เจ็บไขไดปวยอะไรเลย ครั้นออกพรรษาแลว ก็พากันแยกยายออกเที่ยววิเวก ตามสมณวิสัยของ พระธุดงค กัมมัฏฐาน มุงหนาไปสูจังหวัดสกลนคร เมื่อไปถึงอําเภอสวางแดนดิน ไดขาววาหลวงปูขาวมาอยูจํา พรรษาที่ถํ้าคอ ดงหลุบหวายหลุบเทียน เลยพากันเดินขึ้นไปกราบนมัสการทาน ทานจําพรรษาอยูที่ นั้น ๑ พรรษาแลว ถํ้าคออยูไกลหมูบานมาก ประมาณถึง ๓๐๐ เสน หรือ ๑๒ กิโลเมตร การขบฉัน ทานไดอาศัยแมชีทําอาหารถวาย โดยใหชาวบานชวยกันทยอยสงเสบียงอาหารขึ้นไปถวายไวใหทาน ขาพเจาไปพํานักอยูที่ถํ้าคอกับทานเปนเวลาถึง ๒ เดือน เพราะเปนที่วิเวกดี มีถํ้า ชะเงื้อมเขามาก ทานพระอาจารยหลวงปูขาวเลาใหฟงวา เมื่อมาอยูครั้งแรกที่ถํ้าคอนี้ เปนถํ้างูใหญ เห็นเปน รูลึกลงไปในพื้นเขา มืดจนมองไมเห็นวาลึกสักปานใด ทานไปนั่งภาวนาอยูปากถํ้า วันหนึ่งมีงูเลื้อย ออกมาจากปากถํ้า เลื้อยมาใกลชิดกับขาของทานทีเดียว ทานลืมตาดู เห็นงูใหญขนาดเทากับขาคน ตัวดําเปนมันละเลื่อม ทานวา ทีแรกทานกลัวจนตัวแข็ง งูนั้นเมื่อเลื้อยมาถึงทานแลวก็นิ่งเฉยเหยียด ตัวอยูอยางนั้น ไมไปไมมา คลายกับจะมาเพงพินิจดูอาคันตุกะใหมแปลกปลอมเขามาในถิ่นของเขา ใหเต็มตา เมื่อทานไดสติก็พิจารณากําหนดความตาย และแผเมตตาให ไมนานงูนั้นก็เลื้อยจากไป ตามประสาของสัตว ในบริเวณลอมรอบถํ้าคอนั้น เปนปาใหญดงทึบ มีสัตวปา เชนเสือ ชาง หมี กวาง เกง ทอง เที่ยวกันเปนแดน สมัยปจจุบันนี้เขาใจวาปาอาจจะเตียนกันไปหมด และสัตวปาก็คงจะลดนอยถอย ลงจนแทบไมเหลือหลอ ขาพเจาอยูกับหลวงปูขาวเปนเวลาประมาณ ๒ เดือน จึงไดกราบนมัสการลาทานออกวิเวก เพราะเหนวาที่นั้นถาอยูกันหลายองคลําบากเรื่ออาหารขบฉัน เพราะอยูหางไกลหมูบานมาก ไมมีที่ บิณฑบาต ขาพเจาไดลาจากทานไปกับ ทานอาจารยคําบุ ธมฺมธโร ไปหาที่วิเวกตอไป เรามุงหนาไปออกอําเภอวานรนิวาส ตั้งใจจะไปดูปาบริเวณที่เรียกกันวา ดงหมอทอง ตําบลบานมวง ซึ่งไดขาววายังเปนบริเวณที่มีสภาพเปนปาอยางอุดมสมบูรณ มีแมกไมสูงใหญ มี สัตวปานานาชนิด มีถํ้า มีพลาญหินเหมาะเปนที่ภาวนา เมื่อไปถึงชายดงหมอทองแลว ก็พากันไปอาศัยหมูบานแหงหนึ่ง ซึ่งมีกันอยูเพียง ๓ หลังคา เรือน ชาวบาน ๓ ครอบครัวนี้ก็เพิ่งอพยพเขาไปอยูใหมเหมือนกัน เปนคนจังหวัดยโสธร ญาติโยม ๓ หลังคาเรือนนี้เปนผูมีศรัทธาดีมาก เขาชวยกันปลูกกระตอบเปนเสนาสนะใหทานอาจารยคําบุและ ขาพเจาอยูกันคนละหลัง ตอนนั้นเปนเดือนมิถุนายน เดือนเจ็ด คืนหนึ่ง เวลาประมาณตีสาม ขาพเจายังนอนหลับอยูอยางสนิท ปกติโดยที่ดงหมอทอง เปนดงหนาปาทึบ มีสัตวปาอุดมทั้งฝูงชาง เสือ หมี เดินทองเที่ยวกันอยางเปนเจาของปา เราก็ มักจะสวนทางกับเจาสัตวพวกนี้เปนประจํา แตก็เปนการผานกันแตโดยหางๆ อยางไรก็ดี คืน

นั้นปรากฏวามีชางใหญฝูงหนึ่งออกมาหากิน ใกลกับกุฏิพระมาก เสียงดังสวบสาบใกลเขา มา พรอมกับเสียงกิ่งไมหักระเนระนาด ขาพเจาตกใจตื่นขึ้นดวยเสียงนั้น เห็นชางฝูงใหญตะคุมอยู แตแลวเจาตัวหัวหนาก็สงเสียง คงจะสั่งบังคับบริวารใหหลีกหาง ออกไปจากกุฏิพระเขาไปในดง แตเฉพาะตัวมันเอง….คือเจาตัวหัวหนาใหญ แทนที่จะเดินตามบริวาร เขาไปในดง มันกลับเดินตรงเขามาที่หนากระทอมขาพเจา ชางใหญตัวนั้นมาหยุดยืนอยูเบื้องหนา ขาพเจา หางประมาณ ๖-๗ เมตรเทานั้น แตความที่มันทั้งสูงทั้งใหญ มองดูเหมือนกับกําแพงแผน ศิลาทึบ จึงดูเหมือนมันมายืนคํ้ากระทอมอยูฉะนั้น มันหยุดยืนนิ่งแลวก็รองแปรนๆ สงเสียง โกญจนาทคํารามลั่นไปทั้งปา แลวก็แสดงอาละวาดมีการตีพุมไมบาง เอาเทาตะกุยดินบาง ตางๆ นานา เมื่อเห็นแตตัว ก็แทบไมไดสติ กลัวอยูแลว ยิ่งไดยินสงเสียงขูคํารามในเวลากลางดึกสงัดเชน นั้นซํ้ามาอีก ขาพเจาก็ตกใจแทบสิ้นสติขนพองสยองเกลา ใจหด ใจหวิว ใจกลัว เหงื่อไหลไคลยอย ตัวสั่นงันงกเหมือนผีเขา ลุกขึ้นจุดโคมไฟมือไมสั่น ไมขีดก็เปนใจดวย ดูไมคอยจะติดไดเสียเลย พอจุดโคมได ขาพเจาก็ถือออกมานอก กระทอมทั้งๆ ที่มือยังสั่นระรัว เขาวากันวา ชางกลัวแสงสวาง แตมันจะจริงหรือ ถาเผื่อมันเห็นแสง สวาง แลวกลับวิ่งสวนเขามาเลา….? ใจหนึ่งคิดวา ถาชางเขามา เราก็จะกระโดดขึ้นตนไม แตอีกใจหนึ่งก็เอ็ดวา เอ!..เธอเปน กัมมัฏฐานจะไปกลัวชางทําไม ชางมันยังไมกลัวเราเลย เธอเปนพระธุดงคกัมมัฏฐาน เปนผูเสียสละ ในชีวิตแลวไมใชหรือ จึงออกธุดงคกัมมัฏฐาน ชางไมกลัวเรา แลวเราจะไปกลัวชางทําไม เราเปน มนุษยเปนสัตวอันประเสริฐ แลวยังเปนพระที่ถือกันวาเปนเพศอันสูงสุด ชางมันเปนสัตว ชางยังไม กลัวเราเลยเราจะชั่วกวาชางอีกหรือ…?แลวก็คิดถึงคําที่พระพุทธเจาทานสอนไววา ภิกษุที่เกิดความ กลัว ไปอยูปาก็ดี เรือนวางก็ดี ปาชาก็ดี ปาชัฏก็ดี เมื่อเกิดความกลัว ขนพองสยองเกลา พวก ทานทั้งหลายพึงระลึกถึงเราคือ พระพุทธคุณ พระธรรมคุณ พระสังฆคุณ เมื่อระลึกถึงเราอยางนี้ ระลึกถึงพระพุทธคุณ พระธรรมคุณ พระสังฆคุณอยางนี้ ความกลัวขนพองสยองเกลาก็จักหาย ไป…พระพุทธเจาทานวาไวอยางนี้ เธอลืมหรือยัง? พอขาพเจานึกเตือนสติตัวเอง ระลึกถึงพระพุทธคุณ พระธรรมคุณ และพระสังฆคุณแลว ความกลัวนั้นก็พลันหายไป ขาพเจาก็กลับเขามานั่งในกลด กลับมากําหนดพิจารณาถึงความตายวา กลัวก็ตาย ไมกลัวก็ตาย ผูกลัวมันตาย ผูไมกลัวมันไมตาย….พิจารณาไปอยางนี้ อยูที่ไหนมันก็ตอง ตาย ความตายไมมีใครหลีกเวนผานพนไปได ไมวาจะตายดวยประการใดก็แลวแต ทานจงปลงเสีย ซึ่งความตาย อยาไปหวงชีวิตเลย เมื่อกําหนดพิจารณาความตายอยางนั้นแลว จิตก็คอยคลายความกลัวลงเรื่อยๆ จนสุดทายก็ หายไปหมด ไมมีความกลัวตายเหลืออยูในจิตเลย ชางก็ไมกลัว ตายก็ไมกลัว จิตคอยสงบเยือกเย็น เปนจิตที่สิ้นกลัว มีแตความอาจหาญ เริงรา กลาผจญกับความตาย เปนจิตที่กลาหาญ ไมสะทก สะทาน สงบเย็น กลับนึกถึงชางที่มาเปนครูใหเรารูจักสูกับความกลัว กลาพิจารณาความตาย มันคง ยังยืนสงบนิ่งอยูขางนอกกระมัง ใจระลึกถึงมันดวยความรัก สงสาร ขาพเจาเพงจิตที่สงบเย็นนั้นแหละไปดูชางบาง เห็นชางยืนอยูที่เดิม กระแสจิตที่สงบ ขณะ นั้นคงจะรุนแรงมาก ชางจึงตกใจรองแปรนกองไปทั้งปา เหมือนคนตีมัน ฆามัน แลวก็วิ่งหนีเตลิดเขา ปาไป รุงเชายังเห็นตนไมหักราบเปนทางไป ตั้งแตวันนั้นมาก็ไมเห็นฝูงชางหรือชางตัวใด เขามาที่หมู บานนั้นอีกเลย

เมื่อเวลาใกลจะเขาพรรษา ทานอาจารย คําบุ ธมฺมธโร ก็ลาขาพเจากลับคืนไปจําพรรษา อยูกับหลวงปูขาว อนาลโย คงเหลือขาพเจาอยูที่ดอนกระพุง ชายปาดงหมอทอง ตอไปตามลําพัง

พรรษาที่ ๑๐ พ.ศ.๒๔๙๕ จําพรรษาที่ดอนกระพุง ชายปาดงหมอทอง อ.วานรนิวาส พรรษาที่ ๑๐ นี้ ขาพเจาจําพรรษาองคเดียวอยูที่ดอนกระพุง ชายดงหมอทอง บานมวง อําเภอวานรนิวาส อาศัยชาวบาน ๓ หลังคาเรือนบิณฑบาตเลี้ยงชีวิต พวกเขาเปนคนจน เพราะเพิ่ง อพยพเขาไปหักรางถางพงอยูใหมๆ แมจะจนยากหาเชากินคํ่า แตก็อดทนมาก มีศรัทธามาก ที่บริเวณนั้นเชื่อกันวา เปนที่เข็ดขวาง คือ เปนที่ไมดีมีผีมาก เปนทุงรางวางเวน ไมมีคนกลา ไปทํามาหากิน เพราะวาไมวาปลูกอะไรก็ไมขึ้น แหงแลง ทั้งๆ ที่อยูริม แมนํ้าสงคราม เขาเรียก กันวา ทุงหนองอีดอนและทุงโซง ทุงโซงนี้เคยเปนที่อยูของพวกคนปากลุมหนึ่ง เรียกกันวา พวกโซง แตตอนหลังก็รางไปหมด เปนทุงวาง แตก็มีลักษณะใหสังเกตคือยังมีตนไมผล เชนตนมะมวงหลง เหลืออยู แสดงวาคงมีบานเรือน ผูคนอยูมาแตโบราณ หากขณะนั้นเปนที่ยําเกรงวาอยูไมได ผีจะขัด ขวางไมใหอยู ปลูกอะไรก็จะไมงอกงาม เมื่อขาพเจาบอกวา จะจําพรรษาที่นี่ ชาวบานก็ตกใจกันมา บอกวา อยูไมไดเพราะผีดุ ถาอยู ผีมันจะโกรธ มาแกลงทําใหเจ็บปวยถึงตาย ที่ทุงนี้กลายเปนที่รางไปก็เพราะเหตุนี้แหละ พวกเขามา ตั้งบานเรือนกัน ก็ตั้งกันอยูบริเวณรอบนอกหรอก ขาพเจาไมฟงเสียงของเขา คงจําพรรษาอยู ณ ที่นั้น เพราะไดตั้งใจไวแลว พอถึงกลางพรรษา เกิดนิมิตภาพขึ้นวา พวกผีโซงพากันยกพรรคพวกมาเปนฝูงๆ พากันถือ หอก ถือดาบ ถือปน อาวุธนานาชนิด จะมาฆามาฟนขาพเจาใหตาย เมื่อมาถึงตัวขาพเจาก็พากันรุม ใชทั้งดาบฟน หอกแทงและปนยิง ยิงเทาไรก็ไมออก เอาหอกมาทุมแทงใสก็ไมเขา เอามีดเอาพรามา ฆาฟนก็ไมเขา ทําอยางไรๆ จนสุดความสามารถของเขา แตก็ไมสามารถทําอันตรายขาพเจาได หัว หนาผีก็เลยประกาศกับพวกบริวารผีวา เมือ่ เราทําอะไรทานไมไดแลว พวกเรามายอมทานเสีย เถอะ เลยพากันแตงขัน มีดอกไมธูปเทียนมาคารวะบูชาขาพเจา ยอมออนนอมตอขาพเจา แมจะเปนเรื่องปรากฏในนิมิต แตก็ประหลาดอยางยิ่ง ที่ตอมาแถบบริเวณนั้นกลับปลูก บานเรือนได ปลูกขาวทํานากันไดผลดี ไมเจ็บไขไดปวยเปนอันตรายใดๆ และพวกประชาชนคน อดๆ อยากๆ ไมมีไรไมมีนา จึงไดพากันหลั่งไหลเขาไปจับจองที่วางเหลานั้นเปนที่ทํากิน ตอมา ก็กลายเปนไรนาสาโท ทําขาวกลาบริบูรณ กลายเปนคนพอมีพอใช มั่งคั่งพอสมควร เมื่อออกพรรษาแลว ขาพเจาไดปรารภกับญาติโยมแถวนั้นวา อยากจะเขาไปอยูในดงหมอ ทอง เพราะ บริเวณดอนกระพุงนี้ ไดมีผูอพยพเขามามากแลว จึงควรหลีกเรนหนีไปหาความ สงัดตอไป นอกจากนั้นไดขาววาดงหมอทองมีถํ้าใหญๆ อยูมาก มีภูผาโขดหิน และพลาญหินสวย งามมากดวย ซักถามโยมถึงความขอนี้ ญาติโยมก็รับวาจริง พวกผมเคยเห็น ขาพเจาจึงขอใหโยมเขาพอไป โดยเดินทางจากที่จําพรรษาตั้งแตฉันเสร็จในตอนเชา เดิน ตลอดวัน สภาพภูมิประเทศเปนปาทึบรกชัฏ พวกโยมเดินหนาก็ตองใชมีดพราถางทางนําหนา พอ เปนชองทางใหมุดลอดเดินไปได จนคํ่าจึงถึงถํ้าที่ตั้งใจไป ขาพเจาตรวจดูบริเวณ ก็เห็นวาชัยภูมินา อยูจริง จึงขอใหญาติโยมถากถางรื้อหลังถํ้าที่มีตนไมเครือเขาเถาวัลยรกเลี้ยวปกคลุมอยู เลยพักนอน

ที่นั่น ตอนคํ่าไดยินเสียงสัตวปารองระงมในดง มี เสือมาก มีชางมาก คืนนั้นเสือมารองครางคําราม อยูโดยใกล เปนครั้งแรกที่ไดยินเสียงเสือรอง ทําเสียงเลียนสัตวตางๆ ไดที่ดงหมอทองนี้เอง ขาพเจาไดยินเสียงรอง “อูด…อื้อ…อูด…อื้อ!” เหมือนเสียงวัว ไดยินครั้งแรกก็เขาใจวาเปนวัว จึงถามโยมวา แถวนี้มีบานคนหรือจึงมีเสียงวัวรอง…ญาติโยมบอกวา ไมใชวัวหรอกครับ…เลยถามวา งั้นอะไร…ตอบวาเปนเสียงเสือใหญครับ….แลวเสือทําไมรองเสียงเหมือนวัวละ….ญาติโยมบอกวา มัน รองอยางนี้แหละครับ ธรรมดาเสือจะจับสัตวอะไร ก็จะตองรองเหมือนเสียงสัตวนั้น หากตองการจับ วัว ก็รองเสียงเหมือนวัวเพื่อลอวัว ถาจะจับหมาก็เหาเหมือนหมา ถาจะหลอกกวางก็รองเหมือน กวาง…ปบ..ปบ เชนนั้น จะหลอกไกก็ขันเหมือนไก แมแตมนุษย เมื่อมันจะหลอก มันก็จะทําเสียง เหมือนคนพูดกันพึมพํา ทําใหคนหลงเชื่อนึกวาเปนมนุษยเหมือนกัน เดินเขาไปใกลโดยไมระวัง ก็ จะถูกจับเปนเหยื่อไดโดยงาย ขาพเจาจึงไดรูอุบายอันชาญฉลาดของเสือ ตอนดึกเสียงรองเหมือนวัวก็หายไป และไดยิน เสียงรองเปลี่ยนใหมเปน “หมาว…อื..อ! หมาว…อื..อ!” ฟงชัดๆ ก็เปน “อาว….อือ!…อาว…อือ!” ตลอดคืนยังรุง เสียงไมมีตกหรือเบาลงเลย ขาพเจาเดินจงกรมอยูที่นั้น ฟงไปฟงมาก็ชักคุนกับเสียง เสือ ไมไดนึกกลัวเลย อยากใหมันมารองใหฟงทุกคืนทุกวัน เพราะมันไพเราะดีและทําใหจิตสงบเร็ว ดี ฤดูแลงแรกที่เขาไปอยูดงหมอทองนั้น พวกญาติโยมที่ตามเขาไปดวยเขาอยากจะไปตั้งบานเรือน อาศัยอยูในดงหมอทองบาง ขาพเจาจึงไปชวยเลือกที่กําหนดที่ใหเขาตั้งบาน เขาก็เลยถากถางปา สรางบาน และ…ก็บอกกลาวตอๆ กันไปวา ขาพเจาเจาะดงเขาไปแลว และจะอยูจําพรรษาที่นั้นดวย ความที่เขาเคยกลัวผี กลัวปาดงพงพี กลัวสัตวปาก็คลายลง กลับมีความอุนใจขึ้นมาแทนที่ ประชาชน จากถิ่นตางๆ จึงทยอยกันตามมาตั้งถิ่นฐานบานชอง เพราะเห็นวาที่ดงหมอทองดินอุดมสมบูรณ ที่ ทําเลทํามาหากินสะดวก พวกประชาชนก็เลยอพยพตามเขาไปตั้งบานเปนปกแผนแนนหนา เดิมทีดง แหงนี้ ไมมีหมูบาน ขาพเจาจึงเริ่มตั้งหมูบานขึ้นใหชื่อวา “บานดงหมอทอง” ไปอยูทีแรก พวกเขาก็ตองกอรางสรางตัว อดมื้อกินมื้อกันทั้งนั้น แตภายหลังเมื่อตั้งบาน เปนปกแผนแนนหนาแลว เดี๋ยวนี้เขาก็เปนผูมีหลักฐาน มีทรัพยสมบัติพอสมควร มีไรนาสาโท มีโรง สี โรงเรือน ไมยากจนขนแคนกันอีก พวกชาวดงหมอทองนี้ แมขาพเจามาอยูภูทอกแลว เขาจะพาลูก หลานจัดผาปามาเยี่ยมขาพเจาที่ภูทอกเปนประจําทุกป เด็กเล็กๆ ในสมัยนั้น มาปจจุบันนี้ จบ ปริญญา ทํางานการกันเปนหลักฐาน หลายสิบคน พรรษาที่ ๑๑-๑๓ พ.ศ.๒๔๙๖ - ๒๔๙๘ จําพรรษาที่ดงหมอทอง อําเภอวานรนิวาส ตั้งแตพรรษาที่ ๑๑ จนถึงพรรษาที่ ๑๓ ขาพเจาจําพรรษาอยูที่ดงหมอทองโดยตลอด เพราะ เปนที่สงบสงัดดี สภาพของปาดงดิบหนาทึบที่เต็มไปดวยไมใหญ มีถํ้า มีเงื้อมหินผาและพลาญหิน พรอมทั้งสัตวปาอันดุรายที่จะชวยกําราบกิเลสใหออนราบลง…..เหลานี้ลวนเปนเครื่องชวยในการ ภาวนาทั้งนั้น การภาวนาดี จิตสงบ รวมเร็ว เฉพาะพรรษาที่ ๑๑ มีพระ ๒ องครวมทั้งขาพเจา และเณร ๑ องคจําพรรษาอยูดวยกัน โดย ที่การคมนาคมลําบาก เพราะเปนดงปาหนาทึบจริงๆ ขาพเจาจึงชักชวนญาติโยมชวยกันตัดถนน จาก ดงหมอทอง มาออก บานมาย บานดู ใชเวลา ๓ เดือนจึงสําเร็จ ทําใหรถและเกวียนสามารถเดินได ตลอดมาจนถึงปจจุบันนี้ พอออกพรรษาแลว หลวงปูขาวซึ่งจําพรรษาอยูที่วัดอรุณรังษี จังหวัดหนองคาย แตงคน ใหมาหาขาพเจา ใหไปรับทานออกมาวิเวก ใหหาสถานที่ที่เหมาะสมกอน แลวคอยไปรับทาน

ระหว า งนั้ น ข า พเจ า มี เ พื่ อ นพระภิ ก ษุ อี ก องค หนึ่ง แตทานเปนไข ระยะแรกดงหมอทอง กันดารมากจะมีพระอยูมากก็ไมได เพราะมีบานบิณฑบาตเพียง ๓ หลังคาเรือนเทานั้น พอดี ทานพระอาจารยสอน อุตฺตรปญโญ ธุดงคมาถึง ขาพเจาจึงชวนใหอยูเปนเพื่อนเพื่อชวย ปรนนิบัติ หลวงปูขาว และชวยทําเสนาสนะถวายใหหลวงปูและหมูพวกที่จะติดตามทานมา ขาพเจาและทานพระอาจารยสอน จัดเสนาสนะพรอมแลวก็ไปรับหลวงปูขาวออกมาวิเวก ทานพอใจความสงัดเงียบ เงื้อมถํ้าและพลาญหินที่ดงหมอทองมาก จึงอยูตอไปกระทั่งถึงเวลาเขา พรรษา หลวงปูและพระติดตามอีก ๗-๘ องค ผาขาว ๒ คน และแมชีอีก ๔-๕ คน จึงตกลง อธิษฐานพรรษาอยูที่ดงหมอทองดวยกันทั้งหมด อาหารขบฉันก็ไดชาวบานนํามาสงเปนเสบียงและ อาศัยแมชีชวยทําถวายเปนหลักมากกวาการบิณฑบาต เพราะระยะนั้นจํานวนญาติโยมนอยกวาพระ มากนัก พรรษาที่ ๑๒ พ.ศ.๒๔๙๗ ซึ่งหลวงปูขาวมาจําพรรษาดวยนี้ ตางพากันปรารภความ พากเพียรอยางเต็มความสามารถของตน ฉันเสร็จ ตางองคตางก็แยกกันไปทําความเพียร ประมาณ บาย ๓ โมงกวาดตาด(กวาดลานวัด) แลวก็ไปรวมกันสรงนํ้า หลวงปู เสร็จแลวตางสรงนํ้า และฉัน นํ้ารอน แลวกลับไปเดินจงกรม ตางองคตาง สวดมนต ตอนเย็นไปรวมกันที่ศาลา ถาใครมีปญหา ก็เรียนถามหลวงปู บางวันทานก็เทศน บางวันก็ไมเทศน เพียงแตสนทนาธรรม แตสําหรับวันพระนั้น พระเณรชีมารวมกันฟงธรรมหลวงปูหมดทุกองค ระหวางอยูดงหมอทองกับหลวงปูขาวนี้ กลางคืนวันหนึ่งไดลงอุโบสถปรากฏมีพวกเสือเขา มากัดกันขางกอนหิน ขางกุฏิที่พระกําลังลงอุโบสถ ฟงจากเสียงที่กัดหยอกลอกันนั้นคงจะมีเสือหลาย ตัวอยู มันกัดกัน เลนกันตั้งแตพระเริ่มสวดปาฏิโมกข จนกระทั่งสวดปาฏิโมกขจบ มันก็ยังไมเลิกกัด กัน รองหยอกลอตอกัน ตอเมื่อภายหลังหลวงปูทานคงจะรําคาญ จึงตวาดเอ็ดตะโรออกไป มันจึง คอยสงบลง แตก็ครางอูอี้ตอไปอีกพักใหญ อีกวันหนึ่ง ตอนบายเวลาประมาณบายโมง ขาพเจากําลังนั่งพักผอนอยูบนกุฏิ เห็นชางปา โขลงใหญพากันยกขบวนเขามาหากินในเขตวัด บางก็หักกิ่งไมดังสนั่น บางก็ลงกินนํ้าในหวย ซึ่งอยู เบื้องลางกุฏิของขาพเจา เนื่องจากขาพเจาและทานพระอาจารยสอนไดเลือกชัยภูมิสรางกุฏิกันเปน อยางดี โดยตางสรางกุฏิบนหลังพลาญหินกอนสูงใหญ ซึ่งตางมีขนาดสูงใหญไลเลี่ยกัน คือแตละ กอนตางกวางประมาณกวาหาเมตร ยาวเกือบยี่สิบเมตร และสูงถึงกวาสิบหาเมตร พลาญหินทั้งสอง กอนที่ขาพเจาและทานพระอาจารยสอนตั้งกุฏิอยู จึงเปนเหมือนกําแพงแทนศิลาทึบยาวเหยียดตั้ง ขนานกัน โดยตรงระหวางกลางมีหวยหนองนํ้าคั่นอยู ซึ่งมีสัตวปานานาชนิดชอบลัดเลาะเขามาหา อาหารและกินนํ้าเปนประจํา เวลานั่งบนกุฏิหรือเดินจงกรมอยูบนพลาญหิน จึงสามารถเห็น เกง กวาง ชาง เสือ หมูปา หรือหมี เขามาเดินทองไพรอยูขางลางไดอยางถนัดตา สําหรับบายวันนั้นชาง ฝูงนั้นคงจะสําราญใจเต็มที่ มันจึงเขามาเดินเที่ยวกันอยางเสรี เทาที่เห็นดวยตามันมาอยูที่เชิงหินริม หวย ก็สิบกวาตัวแลว แตที่ยังอยูในปาใกลๆ ก็คงจะมีอีกเปนจํานวนไมนอย เพราะฟงจากเสียงที่มัน หักกิ่งไผกิ่งยาง ทึ้งถอนตนไมเล็ก ก็ดังสนั่นไปทั้งปา อยางไรก็ดี เสนาสนะในดงหมอทองนี้ ใชวากุฏิทุกหลังจะปลอดภัยจากสัตวปาเสมอไปก็หา ไม บางหลังอาจจะอยูในชัยภูมิที่ปลอดภัยจากชาง แตก็อาจจะมีเสือเขามาเยี่ยมกรายได อยางเชน กุฏิของพระบุญทัน ทานกําลังจะออกจากกุฏิ มองออกไปเห็นเสือใหญตัวหนึ่งเขามานั่งจงโครงอยู ตรงบันไดทางขึ้นกุฏิของทาน ทานตองรออยูพักใหญ จนเสือจากไปแลว จึงสามารถออกจากกุฏิได

คืนหนึ่ง พระเณรฉันอาหาร ธาตุขันธไม ถูกกัน ก็จะตองรีบเขาสวม ทานพระอาจารยสอน ไปไมทันเณร ซึ่งวิ่งถลันเขาไปจับจองกอน ธาตุขันธไมยอมรอเวลา ทานจึงตองเลี่ยงเขาปาไป ปรากฏ มีเสือกระโดดขามศีรษะทานสอนไปเลย ทานวาทานรูสึกเย็นวาบไปทั้งตัว เสือมันกระโจนเขาไปทาง สวมที่เณรกําลังอยู พอรูวาเสือ เณรก็กระโจนแผล็ววิ่งออกมาปาราบ เคราะหดีที่เจาเสือตัวนั้นมันคง ผานเขาปาไปแลว เณรจึงไมตองประจัญหนากับมัน กุฏิของหลวงปูขาว อยูหางจากกุฏิของขาพเจาและของทานพระอาจารยสอน เขาไปในแนว ปาอีกดานหนึ่ง ตั้งอยูบนพลาญหินเชนเดียวกัน แตมิไดเปนหินกอนโดดๆ เหมือนเปน ภูเขาลูก ยอมๆ เชนของเรา ดานหนึ่งของพลาญหินของหลวงปู อยูติดกับราวปา ผาขาวที่ติดตามทานมา ปลูก กระตอบอยูลึกเขาไปในปาทางดานนั้น ฉะนั้นวันหนึ่งชางจึงเดินเลนเลยขึ้นมาบนพลาญหิน และตอ ไปถึงกระตอบของผาขาวผูนั้น มันเอางวงหยิบรองเทาออกมาเลนและโยนเขาปาไป ถอนบันไดกุฏิ ออกมาและโยนเขาปาไปดวย มันเอางวงควานหาของเลนอยูพักใหญ เห็นหมดเครื่องกีดหนาขวางตา แลว ก็เตรียมลาจากไป แตก็ยังอดนึกสนุกไมได มันจึงเอางวงมาดุน-ดุนฝาจนกุฏิแทบโยก ปกติผา ขาวเจาของกระตอบนั้นเปนคนหูหนัก อาจจะไมไดยินเสียงผิดปกติ ระหวางชางมันยื่นงวงเขามาหยิบ รองเทา โยกบันได แตเมื่อถึงคราวฝากระตอบของแกโยก ผาขาวก็อดที่จะรูสึกไมได พอเห็นวาเปน ชางปา แกก็กระโจนหนีไปหาหลวงปูที่กุฏิทันที ตัวสั่นงันงก พูดไมออกไปพักใหญ เสียเวลาซักไซไล เลียงกันนานกวาจะรูเรื่องและตั้งสติได การที่มีสัตวปาเขามาเยี่ยมกรายเราบอยๆ นี้ ทําใหบรรดาพระเณรพากันระมัดระวังตัว ตัง้ อกตั้งใจบําเพ็ญความเพียรอยางขะมักเขมน มิไดประมาทเลย ออกพรรษา ขาพเจาไดลาหลวงปูออกเดินวิเวกมาทางภูวัว พอกลับจากภูวัวมาถึงดงหมอ ทอง ก็ไมไดพบทาน เพราะหลวงปูขาวทานไดกลับไปวัดปาแกว บานชุมพลแลว พรรษาที่ ๑๓ ขาพเจาคงจําพรรษาที่ดงหมอทองอีกวาระหนึ่ง พรรษานี้มี หลวงปูคําอาย ผู เปนชาวเชียงใหม และเปนลูกศิษยทานพระอาจารยมั่น มาจําพรรษาอยูดวย ทาน พระอาจารยมั่น เคยแตงใหทานมากํากับขาพเจาครั้งหนึ่งแลว ระหวางทานสงใหขาพเจาไปจําพรรษาที่วัดปาบาน เหลามันแกว บานเดิมของขาพเจาเมื่อพรรษาที่ ๗ ระหวางพรรษานี้ คืนหนึ่งไดมีนิมิตวา มีภิกษุณีองคหนึ่งมาเทศนใหฟง กอนจะเทศนเมื่อ ทานมาปรากฏองค รูสึกวา งามมาก ขาพเจาจึงถามวา ทานเปนใคร ทานก็ตอบวา เปนภิกษุณี อรหันต และบอกชื่อใหขาพเจาทราบดวย เมื่อทานบอกชื่อแลว ทานก็กมลงกราบขาพเจา ขาพเจาตกใจ จะรีบกราบตอบเพราะทราบวาทานเปนพระอรหันต แตทานก็ยกมือหามทันที ทํา ใหขาพเจาระลึกไดถึง พระธรรมวินัย ที่สมเด็จพระผูมี พระภาคเจาทรงบัญญัติไววา ภิกษุณีแมจะเปนอรหันต จะตองกราบภิกษุเสมอ แมภิกษุนั้นจะเพิ่งบวชในวันนั้นก็ตาม โอวาทที่ทานเมตตาเทศนใหขาพเจาฟงนั้น มีอรรถรส ดื่มดํ่านาฟงอยางยิ่ง พอออกพรรษา ไดรํ่าลากัน ไปหาที่วิเวก โดยขาพเจาไดเดินทางไปทางภูวัวอีก ในระยะนี้ หลวงปูขาวทานไดจําพรรษาอยูที่บานเลื่อมทางทิศตะวันตกของจังหวัดอุดรฯ เพราะทาน เจาคุณ ธรรมเจดีย(จูม พนฺธุโล) ไดอาราธนาทานใหไปฉลองศรัทธาชาวบานเลื่อม ทานจึงไปจําพรรษาที่นั่น เมื่อออกพรรษาแลวทานทราบวา ขาพเจาธุดงคไปที่ภูวัว ทานก็แตงญาติโยมใหมาหาขาพเจาที่ภูวัว ใหขาพเจาไปรับทานเพื่อจะไปจําพรรษาที่ภูวัวดวยกัน ขาพเจาจึงไปรับทานจากที่อุดรฯมาเพื่อไปจํา พรรษาที่ภูวัว

พรรษาที่ ๑๔ พ.ศ.๒๔๙๙ จําพรรษาที่ ถํ้าแกว ตาดปอ บานทุงทรายจก ภูวัว ภูวัวเปนเทือกเขาสลับซับซอน แผยาวในทิศที่ขนานไปกับแมนํ้าโขง ยาวนับเปนสิบๆ กิโลเมตร ติดตอกันเปนอาณาบริเวณอันกวางใหญ หลายสิบตารางกิโลเมตร บนหลังเขาหลายตอน เปนพื้นที่ราบมีบริเวณกวาง มีโขดเขาและพลาญหินกวางใหญไพศาล มีนํ้าตกและแองนํ้าอยาง งดงาม ตอนที่เปนปาดงดิบ ก็เต็มไปดวยสิงหสาราสัตว เชน เสือ ชาง กวาง เกง วัวกระทิง ลิง หมี เปนที่ซึ่งพอแมครูบาอาจารยแตกอนเคยไปวิเวกบําเพ็ญความเพียรกันมามากแลว เชน พระอาจารย เสาร กันตสีโล พระอาจารยออน ญาณศิริ พระอาจารยฝน อาจาโร พระอาจารยวัง ฐิติสาโร ทานพระ ครูอุดมธรรมคุณ(ทองสุข สุจิตโต) เปนอาทิ ตางลวนแตเคยขึ้นไปธุดงคบําเพ็ญภาวนาบนภูวัวกันมา แลวทั้งสิ้น ในพรรษาที่ ๑๔ นี้ ขาพเจาไดจัดสรางเสนาสนะถวายหลวงปูที่บนหลังถํ้าแกวตาดปอ เขต บานทุงทรายจก ดวยเห็นเปนที่สงบสงัดและมีพลาญหินอันกวางใหญ ดานใตของถํ้าแกว มีลําหวยซึ่ง มีนํ้าตลอดป เฉพาะบนหลังถํ้ามีแองนํ้าซับเล็กๆ ซึ่งแมจะเล็กขนาดเสนผาศูนยกลางเพียงเมตรเดียว แตก็มีนํ้าซับไหลรินมาตลอดไมเคยอด ไมเคยหมด พระเณรอยูจําพรรษารวมกันถึง ๑๔ องค แตก็ สามารถอาศัยใชนํ้าจากแองนํ้าซับเล็กนั้นไดตลอดเวลา สมัยนั้นภูวัวยังบริบูรณดวยสัตวปานานาชนิด ดังนั้นจําพวกชาง หมี เสือ จึงเดินกรายเขามา ในเขตวัดบอยๆ พวกงูจงอางและงูอื่นๆ ก็มีมากเชนกัน วันหนึ่งหลวงปูขาวไปภาวนาที่ถํ้ายาว บน หลังถํ้าฝุน ลืมตาเห็นงูใหญตัวหนึ่งเลื้อยออกมา ชูคอแผพังพานตั้งทาจะฉก จะกัดทาน หลวงปูก็ ภาวนาเฉยอยูและแผเมตตาใหมัน ทานเลาวา งูนั้นแลบลิ้นแผลบๆ ตั้งทาจะฉกซํ้าๆ อยู สุดทายก็ กลับนิ่งเหมือนตกอยูในภวังค อาการที่ชูคอแผพังพานของมันก็คอยลดตํ่าลง และสุดทายมันก็ลดหัว ตํ่าลงจนจรดพื้นนิ่งเหมือนยอมคารวะอยูพักหนึ่ง แลวจึงเลื้อยหนีเขาโพรงถํ้าหายไป หลวงปูเลาวางู ตัวนี้เปนนาค ไมถูกจริตนิสัยกับทาน จึงมาหลอกลอตั้งทาจะกัด แตทายที่สุดก็ยอมออนใหกับอํานาจ การแผเมตตาของทาน บนตาดปอ นอกจากจะอุดมดวยสัตวปาแลว ยังมีพวกภูตผีปศาจ มารบกวน พระเณรดวย พระเณรจะนอนก็มาปลุกบาง ดึงแขนดึงขาบาง ใหตื่นทําความเพียร มีพระเณรเจ็บปวยกันมาก ซึ่ง อาจจะเปนเพราะผิดอากาศก็เปนได ทางชาง เสือ สัตวปาก็มาก เมื่อเปนเชนนี้ หลวงปูขาวจึงให ขาพเจานําเรื่องนี้ไปพิจารณาดู ขาพเจาพิจารณาแลว ไดความวา “เยสนฺตา” แปลวา ผูสงบไมเดือดรอน ไมมีความทุกข ใดๆ ภัยอันตรายไมมีแกผูมีความสงบ วันตอมาเมื่อขาพเจาเขาไปกราบนมัสการหลวงปู ทานจึงถามวา ไดความไหม จึงกราบเรียน ทานวา “ไดความ” ทานวา “ไดความอยางไร” ก็เรียนทานวา “เยสนฺตา แปลวา ความเปนผูสงบจะ ไมมีความเดือนรอน ความทุกขใดๆ ความเดือดรอน ความทุกขภัยใดๆ จะไมมีแกผูสงบ” ทานจึงวา “จริง…จริง ถูกทีเดียว” และทานไดกลาวบาลีตอไปอีกวา “นตฺถิ สนฺติ ปรํสุขํ ความสุขใดยิ่งกวาความสงบไมมี ผูมีความสงบแลว ไมมีความทุกข ความเดือดรอนอะไร ความทุกข ความเดือดรอนไมมีแกผูสงบ จึงวาสุขอื่นยิ่งกวาสงบไมมี…จริงทีเดียว!”

ในพรรษาที่ ๑๔ นี้ มีแมชีซึ่งเปนลูก หลานหลวงปูขาวมาจําพรรษาอยูดวย ไดเปน กําลังชวยในการประกอบอาหารถวายพระเณรมาก เพราะตาดปออยูไกลหมูบานมาก อาหารที่ บิณฑบาตไดไมคอยพอขบฉัน ตองอาศัยศรัทธาญาติโยมมาสงเสบียงใหแมชีชวยทําอาหารถวาย จังหันเพิ่มเติม พรรษานี้ มีแมชีคนหนึ่ง ชื่อ ชีหลอด ไดมาตายที่ภูวัว ขณะจําพรรษา กลางคืนก็พากันไปกางกลดหาที่วิเวกภาวนาตามพลาญหินที่หลังตาดปอ นั้น เปนที่เวิ้งวาง อากาศสงัดสงบดีมาก มีที่วิเวกดีมาก กลางคืนเดือนหงายก็แยกยายกันไปหา ที่วิเวกตามชายปาบาง ตามหนาผาบาง หลังพลาญหินบาง ตอรุงสวางจึงพากันกลับมาวัด แลว ไปบิณฑบาต หลวงปูทานเปนผูนําหมูคณะลูกศิษยไปบิณฑบาตเปนประจํามิไดขาด ระหวางอยูที่ถํ้าแกวนี้ ขาพเจาเกิดปวยเปนโรคชนิดหนึ่งเรียกวา โรคฝหัวดํา เปนฝที่รายแรง มาก เปนที่นิ้วหัวแมมือ มันปวดจับใจและตามตัวก็รูสึกรอนเหมือนจับไขเพราะพิษฝดวย กลางคืน นั่งพิงหมอนภาวนาอยู มือนี่วางไมได ตองยกไวตลอดเพราะมันปวดไมไดนอนมาสามวันสามคืนแลว เพราะนอนไมหลับ ปวดฝตุบๆ อยูตลอดเวลา พอนั่งภาวนาจิตกําลังจะสงบ คลายๆ กับเรากําลังจะ นอน แตไมหลับสนิท ไดเกิดนิมิตวามีโยมแกคนหนึ่งขึ้นไปหา แลวถามวา “โอะ…อาจารยเปนอะไร นี่” บอกเขาวา “อาตมาเปนฝหัวดํา” เขาก็วา “ขอเบิ่งหนอย” แลวเขาก็มาดูที่นิ้วหัวแมมือของขาพเจา บอกวา “แมนแลว!..มา จะเปาให” แกวาแลวก็เปาลงที่นิ้วหัวแมมือ แหม…เย็นวาบเลย แลวแกก็บอก “พรุงนี้จะเอายามาใสให ใสเสียก็หาย” แกวาอยางนั้น พอตื่นเชา พระไปบิณฑบาตกัน มีโยมคนหนึ่งนัยวาเปนหมอผีประจําบานแถวนั้น ขึ้นมา ถวายจังหันพระ มาหาขาพเจาแลวมาดูฝที่หัวแมมือขาพเจาเงียบๆ โดยไมพูดอะไรเลยสักคํา แลวแก ก็เขาปาไปหายามาให ไปไดยามาฝนใสให เปนยาแกฝมีพิษ หลังจากนั้นขาพเจาก็หาย ถามแกวา ยา แกฝมีพิษนั้นคืออะไร แกวา คือ รากลําดวน รากลําดวนตนก็ได รากลําดวนเครือก็ได ขาพเจาจําไดสนิทใจ รากลําดวนที่แกฝที่ปวดบาดจิตบาดใจใหหายไดนั้น มีรากเดียวเทานั้น ขาพเจาไมทราบวา ยานี้คนอื่นใชจะหายไหม แตก็นาจะลองดู นาคิดวายาสมุนไพรของเรานั้น มีทุก หยอมหญา แตเราคนไทยมักจะมองขามของดีในชาติของเราไปเสียหมด ในระหวางที่จําพรรษา รับการอบรมจากหลวงปูขาวที่ภูวัวนี้ ขาพเจาไดมีนิมิตที่ควรบันทึกไว เพื่อใหประวัติสมบูรณ ๒ คราว คือ คราวแรกเมื่อมาอยูถํ้าแกวใหมๆ ไดเกิดนิมิตวา มีแมชี ๓ องค มาปรากฏกายขึ้น เมื่อ กําหนดจิตถามวา เปนอะไร ก็ไดรับคําตอบวา เปนพรหม แมชีทั้งสามบอกใหขาพเจาทราบถึงชาติ กําเนิดที่ขาพเจาเกี่ยวพันกับทานพระอาจารยมั่นในชาติกอน และเสริมวา “ทานอาจารยองคนี้ เวลา ทานไปหาทานอาจารยมั่น ทานเหาะไป ทานอาจารยมั่นแหงนหนาดูแลวพาเหาะดวยกัน” ขาพเจาก็ไมทราบวา ทําไมชีที่ถํ้าแกวจึงไดทราบนิมิตครั้งโนนของขาพเจาที่เกิดขึ้นกอนไปพบทาน พระอาจารยมั่น แลวชีก็พูดกันอีกวา “ทานอาจารยองคนี้นารักเหมือนอาจารยของเราคือ ทานอาจารยสุย” คงเปนอาจารยของแมชีมาแตกอน “นารักจริงๆ พวกเราตองปรนนิบัติทาน อารักขาทาน ทานมา แลว!”

อีกครั้งหนึ่ง ระหวางภาวนา จิตถอนก็ เห็นเปนนิมิตปรากฏขึ้นวา ขาพเจา กําลังเดินทาง อยูในที่แหงหนึ่ง พอพนจากหมูบานก็เห็นแมนํ้าใหญกวางสายหนึ่งขวางหนาอยู นํ้าในแมนํ้าไหล เชี่ยวมาก เปยมฝง คะเนดูคงเปนแมนํ้าที่ลึกมาก ขาพเจาตั้งใจคิดจะขามแมนํ้าใหไปถึงฝงขางโนน แตก็ยังไมเห็นวิธีที่จะขามอยางไร ฝงแมนํ้านั้นลาดเหมือนฝงทะเล คอยๆ เทลงและชันเขา ที่ฝงเปนโคลนตมและขาพเจา มองดูโคลนตมนั้นแลวก็คิดวา ถาเราลงไปที่นั่นก็คงจะจมลงมิดตัวเลย ตองตกลงมิดศีรษะเลย บริเวณฝงระยะที่เปนโคลนตมนั้นไมใชใกล กวาจะไปถึงนํ้าที่ไหลเชี่ยว ขาพเจามองไปอีกที เห็น รอยเทาคนที่เพิ่งเดินขามไปไดใหมๆ ก็มี จึงคิดวา เอ!..เราจะทําอยางไรดีจึงจะขามแมนํ้าได โคลนตมนี่มันเหลว ถาเราเดินขามโคลนตมก็คงจะจมลงไปเลย จะจมดิ่งลงไปอยูที่ไหนก็ไม ทราบ คงไมมีวันจะโผลขึ้นมาไดเลย รําพึงแลวก็เลยหยุดพิจารณา และนึกอธิษฐานขึ้น อธิษฐานทั้งๆ ยืนเชนนั้นวา “เออ!..นี่ถา เราจะขามนํ้าไปถึงฝงโนนได ก็ขอใหเราเดินขามโคลนตมนี้ไปใหได อยาใหจมลงเลย อยางลึก มากที่สุด ก็ใหจมลงในโคลนตมนี้ถึงเพียงแคเขาเทานั้น ถาเราจะขามแมนํ้านี้ใหได” อธิษฐานแลว ขาพเจาก็เริ่มหยั่งเทา คอยๆ เดินไป ปรากฏวาโคลนคอยๆ ลึกเขาทีละนอย พอถึงเพียงแคเขาพอดี ก็พนจากโคลนตม และมีสะพานขามนํ้าถึงฝงโนน ขาพเจาจึงขึ้นเดินบน สะพาน ไดขามถึงฝงโนน พอขึ้นฝงไดแลว ก็เห็นมากินหญาอยูบนริมฝงตัวหนึ่ง สีขาวบริสุทธิ์ทั้งตัว รูปรางพวงพี ตัว สูงใหญสวยมาก มานั้นสวยมากจริงๆ ทาทางนาขี่ ขาพเจาคิดวาจะขึ้นขี่มา อดีมีคนมาบอกวา พระ พุทธเจากําลังเสด็จไปใหรีบตาม ขาพเจาไดยินพระนาม พระพุทธเจาก็เลยไมสนใจกับมา รีบ ออกเดินทางตามรอยพระพุทธเจาไปทันที….แลว….จิตก็ถอนจากนิมิต เมื่อปวารณาออกพรรษาแลว ตางก็เตรียมแยกยายจากกัน พวกญาติโยมลูกหลานไดมา นิมนตหลวงปูขาวใหกลับสํานักเดิม คือวัดปาแกว บานชุมพล สวนขาพเจาไดรับนิมนตจากญาติโยม ทางนครเวียงจันทร ประเทศลาว ใหไปชวยงานฌาปนกิจศพ ทานพระอาจารยออนศรี ขาพเจาจึงเดิน ทางไปโดยลงจากภูวัวไปตามฝงแมนํ้าโขง ผานบึงกาฬโพนพิสัย และไปขามแมนํ้าโขงที่ทาเดื่อ จังหวัดหนองคาย เมื่อเสร็จงานศพ ทานพระอาจารยออนศรี แลว ก็พากันเดินวิเวกขึ้นไปบน ยอดภูเขาควาย ของประเทศลาว พักอยูพอประมาณแลว ก็เดินทางกลับมาประเทศไทย มาพักวิเวกบําเพ็ญภาวนาตอ ที่ภูวัว พักอยูจนใกลจะเขาพรรษา จึงกลับไปจําพรรษาที่ดงหมอทองเชนเดิม พรรษาที่ ๑๕ - ๑๖ พ.ศ.๒๕๐๐-๒๕๐๑ กลับไปจําพรรษาที่ ดงหมอทอง พรรษาที่ ๑๕ ขาพเจาไดกลับมาจําพรรษาที่ดงหมอทองอีก รวมกับ พระอาจารย สอน อุตฺตรปฺโญ ไดพากันตั้งอธิษฐานไมนอนอยู ๒ เดือน ทําความเพียรกันอยางเด็ดเดี่ยว บางวัน ก็พากันเอาปบควํ่ากลางหลังพลาญหิน ซึ่งอยูสูงกวาพื้นดินประมาณ ๑๕ เมตร แลวก็เอาอาสนะปูทับ บนกนปบ ภาวนาตากฝนตลอดวันตลอดคืนก็มีภาวนาจิตสงบดี ปบไมลม ไมงวง บางทีก็ไปนั่งริมหนาผาชัน ตลอดคืนโดยไมงวง ไมสัปหงก แตประการใด ถาหากงวง สัปหงกเพียงเล็กนอย ก็คงจะตกจากหนาผาลงขางลางแลว เปนการพยายามสัประยุทธ ชิงชัยเอาชนะ กิเลสกันอยางเต็มที่

ในพรรษา ๑๕ นี้ขาพเจาเกิดอาพาธหนัก เปนไขปา เอาหมอมารักษาฉีดยา ยากับโรค ปะทะกัน ทําใหเกิดอาเจียนขนานใหญอาหารออกหมด หมดแรงแทบประดาตาย แลวก็เกิดธาตุ วิปริต ตามืด ตามัว เวียนศีรษะ คอนศีรษะแทบไมขึ้น พูดจาไมรูเรื่องรูภาษา เปนอยู ๙ วันจึงสงบ ขาพเจาแกโดยวิธีเอาปบมา ๒ ใบ ตั้งบนหลังพลาญหิน แลวใชกระดานปู ๒ แผน วางบนปากปบ นั่ง พิจารณาความตาย ทานพระอาจารยสอนและเณรหลานเกรงวาอาจจะพลาดพลั้ง ตกหนาผาไปได ทานก็ผลัดเวรกับเณรหลาน มาคอยเฝาอยูหลายคืน โรคขาพเจาจึงหายขาด ออกพรรษาแลว ตางก็ทยอยกันหาที่วิเวกไปในที่ตางๆ เฉพาะขาพเจาก็กลับไปนมัสการ หลวงปูขาว ฟงเทศนรับการอบรมจากทานตอไปตามเคย เมื่อใกลเขาพรรษาที่ ๑๖ ขาพเจาก็ชวนทานพระอาจารยบุญเพ็ง เขมาภิรโต เจาอาวาสวัดถํ้า กลองเพลปจจุบัน กลับมาจําพรรษาที่ดงหมอทองอีก มีพระเณรจําพรรษาอยู ๔ องค พากันปรารภ ความเพียรหํ้าหั่นกิเลสกันอยางเต็มความสามารถ แตละองคตางก็พยายามสรรหาอุบายที่ถูกกับจริต นิสัยของตนมาพิฆาตฆาฟนกิเลสในใจใหสงบราบคาบลง พระเณรตางแยกยายกันทําความเพียรอยางไมเห็นแกชีวิต ใหกายวิเวก ใหวาจาวิเวก ใหจิต วิเวก ไมเกี่ยวแกกัน ไมของแวะกัน ไมกอสรางใดๆ ทั้งหมด อากาศดี แมสัตวปาก็คุนเคยสนิทชิด เชื้อกับพระดีมาก ไมเปนขาศึกแกกันและกัน เสือ ชาง เดินเขามาเยี่ยมกรายตามซอกภูผา แนวทาง จงกรมของพระบอยๆ พระเณรก็ถือวานี่เปนเขตวัด สัตวทั้งหลายเขาก็คิดวานี่เปนเขตปา ตาง ฝายตางอยู ตางฝายตางทําหนาที่ของตนไป บางวัน พระเณรก็จะภาวนาของทานไป งูก็จะเลื้อยผานไปหากินตามทางของเขา ไมกีดกัน ขัดขวางกัน วันหนึ่งขณะที่พระออกไปบิณฑบาต เห็นไกปา ๓ ตัวที่ขางทาง ปกติวิสัยของไกปานั้น จะ มีความปราดเปรียวเกรงกลัวมนุษย พอพบหนามนุษยมันจะบินปรอหนีไปทันที แตคราวนี้แมไกทั้ง สามตัว พอเห็นหนาพระ มันก็พากันหยุดยืนนิ่ง เจาตัวหัวหนาสงเสียงเปนสัญญาณใหแกกัน แลวทุก ตัวตางก็คอมหัว ยอบตัวลงตํ่าพรอมๆ กัน เหมือนกับจะแสดงอาการคารวะพระภิกษุสงฆฉะนั้น ดู แลวชางนารัก นาสงสารมันจริงๆ มันนิ่งทําความคารวะอยูเชนนั้น จนพระเดินผานไป ชายจีวร ขาพเจาแทบจะเช็ดหัวมัน แมไกทั้ง ๓ ตัวก็กมหัวนิ่งอยูรอจนพระผานไปหมดแลว มันจึงออกคุยเขี่ย หาอาหารตอไป ครั้งออกพรรษา ขาพเจาและ ทานพระอาจารยบุญเพ็ง เขมาภิรโต ก็กลับไปหาหลวงปูขาว มาฟงเทศน ฟงโอวาทจากทานระยะหนึ่ง ขาพเจาก็กราบนมัสการลาทานออกไปวิเวกทางดงศรีชมพู องคเดียว โดยไปลงเรือที่จังหวัดหนองคาย ลองแมนํ้าโขงมาขึ้นเรือที่อําเภอบึงกาฬ แลวเดินทางตอ มาไปถึงหมูบานหนึ่ง ชื่อบานใหมหนองดินดํา ก็ขอใหญาติโยมพาไปสํารวจที่กลางดงศรีชมพู เขต อําเภอโพนพิสัย พบสถานที่แหงหนึ่ง มีลักษณะคลายๆ กับซากเมืองเกา มีลานหินยาวคลายกับถนน คอนกรีตเปนระยะนับเปนสิบกิโลเมตร บางแหงก็เปนทรงกลมคลายกับสนามมาในกรุงเทพฯ บาง แหงก็เปนคลายๆ กับปราสาทราชวังสูงหลายชั้นหักพังลงมากองทับถมกันอยูเปนโขดหิน เปนหินผา และพลาญหินอันกวางใหญ มีโตรกถํ้า เหวลึกมากมาย ชาวบานเรียกกันวา ถํ้าจันทร เพราะบริเวณ แหงนี้เต็มไปดวยตนจันทรนานาพันธุ ขนาดตางๆ แนนไปหมด เปนดินแดนสงบ ไมมีผูคนอาศัยอยู ขาพเจาเห็นเปนสถานที่เหมาะควรแกการบําเพ็ญภาวนา จึงขอใหญาติโยมชวยยกแครปลูกเปนราน เล็กๆ

ญาติโยมบอกวา จากถํ้าจันทรนี้ถาจะมี บานเรือนผูคนที่ใกลที่สุด ก็จะตองเดินไปไมตํ่า กวา ๑๐๐ เสน โดยเปนบานพวกขา ๒ หลังคาเรือนที่อพยพมาทํากินแถวนั้น ทางไปบิณฑบาตจะ ตองเดินไปตามทางดานหินซึ่งเปนทางชางเดิน และกวาจะไปถึงทางเกวียนก็จะตองตอไปไกลอีก ๒๐ เสน เขาปลูกรานเสร็จแลว โยมคนหนึ่งออกสํารวจบริเวณโดยใกลก็กลับมาตามขาพเจาไปดูและ บอกวา หางจากรานที่ปลูกเสร็จประมาณไมถึงครึ่งเสนนั้น เปนถํ้าเสือแมลูกออน มันมานอนที่นี่ทุก วัน ขาพเจาก็บอกวาไมเปนไรหรอก เสือก็เปนสัตว เราก็เปนสัตวเหมือนกัน อยูรวมกันไมเปนไร ตก เย็นญาติโยมเขาก็กลับกันหมดเหลือแตขาพเจาคนเดียว พอพลบคํ่า เสือมันก็กลับมาจากหากิน จริงๆ ไดยินเสียงมันมารองครางใสอยูใกลๆ บางทีก็ไดยินเสียงเดินแทบจะเขามาชิดกลดแตก็ไมเห็น ตัวมัน มันก็หากินไปตามภาษาของสัตวปา มนุษยก็บําเพ็ญภาวนาไปตามภาษาของเพศบรรพชิต ขาพเจาไปตั้งรานแครอยูใกลมันมากเกินไป วันรุงขึ้นมันก็คาบลูกพาหลบไปอยูตรงซอกเขาอีกแหง หนึ่ง หางออกไปจากเดิมหนอยหนึ่ง แตก็ยังไดยินเสียงมันหยอกลอกับลูกของมันอยูดี ระยะแรกมาปกกลดอยู ไมไดฉันอาหารถึง ๔ วัน เพราะไมทราบจะไปบิณฑบาตที่ไหน จะไปบิณฑบาตกับพวกขาก็พูดกันไมรูเรื่อง และเขาก็คงไมทราบวาคนที่นุงเหลือง โกนผมนี้คือ อะไร เมื่อถึงวันที่ ๕ ตอนยํ่ารุง ขาพเจานั่งสมาธิพิจารณาดูวาใครที่ไหนที่พอจะไดทําบุญใน โอกาสเชนนี้บาง ก็ทราบไดวาเปนขา ๒ ครอบครัวนี้แหละ จึงมุงหนาไปบิณฑบาตที่บานขา ๒ ครอบครัวนั้น แมบานของครอบครัวดังกลาว กําลังนั่งหลามขาวดวยกระบอกไมไผอยูหนาบาน เขามองขาพเจาอยางงงๆ แตเมื่อขาพเจาชี้ตรงขาวหลามแลวชี้ที่บาตร เขาก็เขาใจ จากนั้นเขาก็ ใสบาตรใหเปนประจํา ไดอาศัยบิณฑบาตของเขาประทังชีวิตตลอดมา พรรษาที่ ๑๗ พ.ศ.๒๕๐๒ จําพรรษาที่ถํ้าจันทน ดงศรีชมพู อ.โพนพิสัย พรรษาที่ ๑๗ นี้ ขาพเจาจําพรรษาอยูที่ถํ้าจันทนแตเพียงองคเดียว ระยะมาอยูแรกๆ ใน ขณะเดินจงกรมเวลาพลบคํ่าหรือยํ่ารุง จะไดยินเสียงเหมือนคนพากันเดินพูดคุยอยูบนพลาญหินกัน เปนหมู เสียงเด็กก็มี เสียงผูใหญก็มี เสียงผูหญิงก็มากมาย คลายๆ กับไมไดอยูกลางปากลางดงเชน นั้นแหละ พอดึกขึ้นหรือสายเขาเสียงนั้นก็หายไป บางทีก็ไดยินเสียงคลายๆ กับมาวิ่งมาเปนฝูง มี เสียงคนพูดจาถกเถียงกัน เอะอะผานหนาที่ขาพเจานั่งอยู บางวันใกลสวางไดยินเสียงเหมือนคนสวด มนตไหวพระทําวัตร เพราะที่ถํ้าจันทนนี้มีวัตถุโบราณเชน พระโบราณฝงอยูในดินมาก เวลาขุดรื้อถํ้า ใหราบเรียบพอจะอยูอาศัยได จะพบแขนพระ เศียรพระและองคพระก็มี สวนใหญแตกเปนพระ เกสรโดยมาก เปนสถานที่สําคัญมาก รอบบริเวณอุดมไปดวยสัตวปานานาชนิด เชน หมูปา เกง กวาง นก สวนสัตวใหญ เชน เสือ ชาง หมี ก็ยังอุดมสมบูรณ เพราะเปนปาเปนดงจริงๆ งูใหญ เชนงู จงอางก็มากอยู พวกชางพวกเสือจะมาเยี่ยมกรายเขามาบอยๆ มาจนใกลทีเดียว หาอาหารอยูใน บริเวณเดียวกับมนุษย ตางฝายตางอยู ตางฝายตางหากินอยูดวยกันดวยความสงบสันติดังนี้ ความจริงที่นั้นเปนที่อยูของพวกสัตวปาเขาตางหาก เปนบานของเขา เรามนุษยตางหากที่ เปนผูลวงลํ้ากํ้าเกินเขาไปในแดนของเขา จึงตองเคารพสิทธิของเขา ถํ้าจันทนอยูหางจากหมูบานมาก ครั้งแรกที่ขาพเจาไปอยูตองอาศัยบิณฑบาตจากพวกชาวขาดังกลาวแลว ซึ่งเขาอพยพไปทํานาอยูหาง จากถํ้าจันทนประมาณ ๑๐๐ เสน เดินทางไปตามทางพลาญหิน ทางชาง กวาจะถึงทางเกวียนก็ตั้ง หลายเสนทีเดียว บางวันระหวางทางไปบิณฑบาต ก็เจอหมูชาง บางวันก็เจอพวกหมีอยูกลางทาง…ดัง

นี้แล ชีวิตของพระธุดงคกัมมัฏฐานนี่เสี่ยงตอ ความเปนความตายไมเห็นแกความตาย ไม เห็นแกชีวิต เห็นธรรมเปนของมีคุณคามากกวาชีวิต เห็นชีวิตเปนของที่ตํ่ากวาธรรม การไปบิณฑบาตที่บานขานั้น โดยมากขาพเจาก็ฉันที่บานขานั้นเอง เพราะหนทางไกลมาก กวาจะกลับมาไดก็จะตองสายมากทีเดียว ถํ้าจันทนเปนสถานที่ซึ่งสัปปายะในการภาวนาอยางยิ่ง อากาศดีมาก จิตรวมเร็ว คิดคนดี คนในกายของเราอยางไมลดละ สามารถภาวนา บําเพ็ญความ เพียรไดอยางเต็มที่เพราะไดอยูคนเดียวโดยตลอด นี่เปนเวลาพรรษาที่ ๑๗ หลังจากออกพรรษาแลว ในระหวางฤดูแลง ที่อยูลําพังองคเดียวที่ถํ้าจันทนนี้ ไดเกิดอาพาธ หนักเปนไขปา ไมมียาฉันเลยปลอยใหธาตุขันธมันเยียวยาตัวเองไปตามธรรมชาติ ตอนบายเปนไข จับสั่น ตอนเย็นพอพลบคํ่าไขก็หยุดจับ สามารถลงไปกรองเอานํ้าที่เชิงเขาได กวาจะกลับถึงที่พักก็ มืดสนิท เปนอยูเชนนี้ทุกวันถึง ๑ เดือน ไขก็เปนอยูไมหาย เพราะไมมียาและอยูองคเดียว ระหวางที่ยังเปนไขอยูนี้ วันหนึ่งขาพเจาไดนอนภาวนา กําหนดจิตอยู ขณะจะเคลิ้มหลับแหล มิหลับแหล อยูระหวางกึ่งกลางความหลับและความไมหลับนั้น ไดนิมิตภาพวาโยมบิดาซึ่งสิ้นชีวิตไป แลว ตั้งแตขาพเจายังอายุ ๑๖ ป ไดมาหา โยมบิดานี้ทานเปนหมอพื้นบาน ชวยรักษาไขใหเพื่อน บานใกลเคียง ชาวบานเขานิยมทานมาก ปรากฏในนิมิตวาโยมบิดาไดสะพายรวมยามาหาขาพเจา และถามวา “คุณลูกเปนอะไร” ขาพเจาไดบอกทานวา”ปวยเปนไขปา ปวยมาแลว ๑ เดือน ยังไมหาย ไมมียาฉัน” โยมบิดาเลยวา “เออ!..งั้นจะฝนยาใหกิน เดี๋ยวก็หาย” วาอยางนั้นแลว โยมก็แกรวมยาออกเอานํ้าใสขัน แลวก็ฝนยาใสขันนํ้า ในขณะที่โยม บิดาฝนยาอยูนั้น กลิ่นของยา…หอมนาฉัน นาดื่มจริงๆ ทีเดียว รูสึกวาสูดแตกลิ่นก็พอแลว คลายๆ กับวาจะมีกําลังเพิ่มขึ้นเลย เมื่อโยมฝนยาเสร็จแลว ก็ยกมาถวายใหดื่ม ขาพเจาฉันจน หมดยาในขันนั้น พอฉันเสร็จก็รูสึกตัวตื่นขึ้นพอดี นึกวาตัวไดฉันยาจริงๆ เมื่อไดพิจารณาแลวจึงรูวาเปนเรื่อง ของนิมิต หรือความฝนตางหาก ตอจากนั้นมาวันใหม อาการของไขก็ลดลงไปจนหายขาด ไมมีไขอีก ตอไป และรางกายก็มีกําลังขึ้นฉันอาหารก็ไดเปนปกติ ตั้งแตนั้นมายังไมเคยปรากฏการเจ็บปวยแบบ นั้นอีก จะไปอยูที่ไหนๆ รูสึกวาอาการไขไมมี จะเปนเพราะเหตุอะไรขาพเจาก็ไมทราบ ถาจะวาเปน เพราะไดฉันยานั้นของโยมบิดา แตก็ไมไดฉันจริงๆ ฉันดวยนิมิตในความฝนตางหาก เมื่อการเจ็บปวยไดหายสนิทแลว ก็ระลึกถึงคุณบิดามารดา วาพระคุณของทานนี้มีมาก มายมหาศาลหาประมาณมิได เลยแผอุทิศสวนบุญกุศลที่เคยบําเพ็ญมาตั้งแตเล็กแตนอยมา ตลอดชีวิต ขออุทิศใหแกโยมทั้งสอง คือบิดามารดาที่ลวงลับไปแลว ถาหากดวงวิญญาณของ ทานจะสิงสถิตอยู ณ ที่แหงหนตําบลใด คติใด กําเนิดใด ภพใด และชั้นใด ขอใหบุญกุศลที่ ขาพเจาอุทิศใหนี้ จงไปถึงโยมทั้งสองและใหทานไดรับสวนบุญกุศลนี้ เมื่อไดรับแลว ขอใหโยม ทั้งสองไดพนจากทุกขภัยอันตรายใดๆ นึกอุทิศบุญกุศลดังนี้แลว ตอจากนั้นอาการไขก็สงบลงโดยเด็ดขาด พรรษาที่ ๑๘-๒๐ พ.ศ.๒๕๐๓-๒๕๐๕ จําพรรษาที่ ถํ้าจันทน(ตอ) ตอมาเมื่อใกลจะเขาพรรษา มีเณรองคหนึ่ง และพอขาวเฒาคนหนึ่งซี่งเปนญาติของขาพเจา และแมชีแกคนหนึ่งมาอยูดวยกอนจะเขาพรรษา ๗ วัน โยมอุปฏฐากซึ่งมีทั้งหมดดวยกัน ๒ ครอบ

ครัว ไดมานิมนตขาพเจาไมใหจําพรรษาอยูที่ถํ้า จันทน เพราะเขาเห็นวา พวกเขาเปนคนจน ไมมี ขาวกิน กลัวจะเลี้ยงพระเลี้ยงเณรไมไหว กลัวพระเณรจะอดขาวตาย เขาดําริอยางนี้จึงมาพรอมกันทั้ง ๒ ครอบครัว โดยแตงหัวหนาครอบครัวมาพูดนิมนตใหไปจําพรรษาที่อื่นไมใหจําพรรษาที่ถํ้าจันทน ขาพเจาเลยบอกโยมทั้งสองนั้นวา เดี๋ยว!..วันนี้ก็จวนจะหมดเวลาแลว พรุงนี้จึงคอยพิจารณา กัน ขอปรึกษาเณรและผาขาวกอน แลวชาวบานทั้ง ๒ คนเขาก็ลากลับบาน ตกพลบคํ่า เวลากลางคืน ขาพเจาก็ประชุมเณร ผา ขาว และแมชีวา ศรัทธาที่เขาอุปฏฐากพวกเราเขานิมนตใหพวกเราหนีไปจําพรรษาที่อื่น เพราะเขาไม มีขาวใหพวกเราฉัน เขากลัวพวกเราจะอดตาย เขาอยากใหไปอยูที่อื่น ซึ่งคงจะอุดมสมบูรณกวา พวกเราจะวาอยางไร แมชีแกไดยินดังนั้น ก็พูดขึ้นวา “เออ!..ดี เขานิมนตใหหนี ก็หนีซิ เขาไมมีขาวใหกิน เราจะ อยูทําไม” แมชีแกวา “ตั้งแตเขาไมนิมนตก็วาจะหนีอยูแลว ที่นี่อดอยากแทๆ!” เมื่อขาพเจาถามเณร เณรก็วาจะไปถามผาขาวเฒา ผาขาวเฒาก็วาจะไปทั้งนั้น ขาพเจา เลยถามวา จะไปวันไหน เขาก็วา จะไปวันพรุงนี้ - จะไปจําพรรษาที่ไหน - จะไปจําพรรษาที่บานขี้เหล็ก ดงหมอทอง…เขาวา ขาพเจาจึงวา “เออ!..พากันไปเสีย” ยายชีแกจึงยอนถามขาพเจาวา….”อาว!..อาจารยไมไปหรือ ขาพเจาตอบวา “สําหรับอาตมาไมไปแลว เพราะอาตมาตั้งใจวาจะจําพรรษาอยูที่ถํ้าจันทน นี้” ยายชีแกวา “จําพรรษาอยางไร เขาไมมีขาวใหกิน จะกินอะไร” ขาพเจาตอบแมชีวา “ไมมีขาวก็ไมกิน กินแตนํ้าก็ได เพราะวาขาวก็ไดเคยกินมาแลว ตั้งแต วันเกิดจนถึงวันนี้ เมื่อกินขาวอยู มันภาวนาไมเปน ที่นี้ มันไมมีขาวกิน ก็ไมกินมัน อดอยูอยางนั้น กินนํ้าแทนเอาก็ได กินใบเมาก็ได” แมชีถามวา “ใครจะเอาใบเมามาถวาย” ขาพเจาบอกวา “ถาไมมีใบเมา ก็กินนํ้า จะขอจําพรรษาที่นี้ ไมไปไหนแลว ถึงจะอดขาวไม กินก็ยอมตาย ในพรรษานี้จะไมถอยหลัง จะประกอบแตความพากความเพียรคุณงามความดีเทานั้น จะขอตายอยูในคุณงามความดี ไมไปเปนเด็ดขาด พวกเณร แมขาว พอขาว จะไปก็ไปเถอะ ไมตอง หวงอาตมา อาตมาไมไป จะตายก็ตายเถอะ ตายในขณะทําความพากความเพียร จะไดเปนเกียรติ ประวัติสืบตอไปวา พระธุดงคกัมมัฏฐาน เปนผูมีใจเด็ดเดี่ยว ไมมีขาว ไมมีอาหารกิน ก็ยอมอดขาว อดอาหาร อุตสาหจําพรรษาที่ถํ้าจันทน ทําความพากความเพียรจนตายเพื่อใหเปนตัวอยางแกวงศ ปฏิบัติตอไป เราไมไปแลว!” เมื่อขาพเจาประกาศเด็ดขาดเชนนั้น เณร ผาขาว แมชี ก็เลยวา “ถาอาจารยไมไป พวกผมก็ ไมไป อาจารยตาย ก็ตายดวย” รุงขึ้นตอนเชาขาสองคนนั้นไดรองไหมาถวายจังหัน ก็ถามวา โยม รองไหทําไม ตอบวา รอง ไหเพราะเสียใจ เมื่อคืนนี้ผมนอนไมหลับตลอดคืนเลย ที่นิมนตอาจารยหนีไมใหจําพรรษา ผมไม สบายใจเลยไดรับความเดือดรอนตลอดคืน พวกผมขอนิมนตอาจารยใหม ขออภัยจากอาจารยดวย อยาใหเปนบาปเปนกรรมตอไป พวกผมขอนิมนตอาจารยใหจําพรรษาอยูที่นี่ โปรดพวกผมดวยถา หากไมมีขาวกิน พวกผมจะยอมตายกอนอาจารย ไมใหอาจารยตายเลย ควายของผมมีอยู ๒ ตัว ผม จะขายควายนี่แหละ ซื้อขาวเลี้ยงอาจารยใหตลอดพรรษา

ขาพเจาไดฟงก็อนุโมทนาในศรัทธาของ เขา แมเขาจะเปนคนจนยากลําบากยากแคนแสน สาหัสเพียงใด แตจิตใจก็ฝกใฝใครตอการทําบุญ ยอมสละแทบจะสมบัติเครื่องมือทํากินทั้งหมดที่มี เพื่อบําเพ็ญทาน นาสรรเสริญในจิตใจของเขายิ่งนัก จึงบอกปลอบใจเขาวา ไมเปนไรหรอกโยม อยา ลําบากถึงกันตองขายควายเลย ทุกสิ่งทุกอยางก็คงจะเปนไปเอง ดีไปเอง ไมตองกังวล อนุโมทนา และใหกําลังใจเขาแลว โยมสองคนก็มีสีหนาชื่นขึ้นทันทีดวยความอิ่มอกอิ่มใจ และลากลับบานไป ตกลงเลยอยูจําพรรษาที่ถํ้าจันทน ทําความพากความเพียรดวยกันทั้งหมดไมไดหนีไปไหน ทําความเพียรกันดวยความสะดวกสบายทีเดียว เพราะเปนที่สงบวิเวกดีมาก สัตวปาก็มาก ภาวนาจิต รวมลงอยางรวดเร็วถึงฐาน ตอมาขาวที่วา มีพระมาอดขาวอดนํ้า ชาวบานมานิมนตใหหนีไมใหอยูจําพรรษาดวยอด อยากไมมีขาวจะใสบาตรใหกิน ก็ไมยอมไปนี้ไดแพรไปถึงชาวบานรอบๆ นอกดวย ชาวบานเหลานั้น เขาก็มาสืบดูเห็นวาถํ้าจันทนกันดารมากจริง พวกหมูบานไกลๆ โดยรอบนอก เชน ที่บานมาย ก็เลย แตงกันใหสงอาหาร ๗ วันตอครั้ง….๗ วันตอครั้ง และขาวนี้ไดแพรตอไปถึง อําเถอบึงกาฬ เวลานั้น คุณหมอประพักตร โสฬสจินดา เปนหัวหนาหมออนามัยประจําอยูบึงกาฬทราบเรื่อง ก็สงคนไปสืบดู บาง เห็นวาถํ้าจันทนอยูลึกถึงกลางปา และกันดารมาก จึงรวบรวมกันชวยสงอาหารมาใหฉันที่ถํ้า จันทนทุก ๗ วันตอครั้งดวย การเดินทางแมจะลําบากมาก ดวยไมมีรถ ตองหาบหามบุกปากันมา เปนวันๆ จึงถึง แตก็เพียรพยายามกันมานับวามีศรัทธาอันแรงกลา นาอนุโมทนายิ่ง ในพรรษานั้น จึงแทนที่จะอดอยากการขบฉัน กลับคอนขางอุดมสมบูรณดี ไมอด ไม อยาก ไมขาด ไมหิว สะดวกสบาย ใหโอกาสพระ เณร ชี และผาขาว ไดบําเพ็ญภาวนากันอยาง เต็มที่ ความสะดวกสบายและอุดมสมบูรณนั้น คงจะเปนอานิสงสของขันติความอดทนก็เปนได เมื่อออกพรรษาแลว พวกเณร ผาขาว และแมขาว ไดพากันกลับบานกันหมดเหลือขาพเจา องคเดียว ตอมาหลวงปูเจาอาวาสวัดมีชื่อแหงหนึ่ง ทานไดมาอยูรวมดวย เพราะทานไดขาววาที่ถํ้า จันทนนี้ภาวนาดี ทานจึงมุงมาขออยูดวย โดยบอกวา ทานจะมาทําความเพียรอยางอุกฤษฎ ระหวางฤดูแลง ขณะที่อยูรวมกันกับหลวงปูองคนี้ที่ถํ้าจันทน ตั้งแตเดือนธันวาคมจนถึง เดือนกรกฎาคมนั้น ไดปฏิบัติรวมกันและไดสนทนาปราศรัยฝายปฏิบัติธรรมทั้งดานภายนอกและ ภายใน เพื่อเปนการแลกเปลี่ยนความรูความเห็นของกันและกัน หลวงปูทานไดเลาประวัติความเปน มาในการภาวนาปฏิบัติธรรมของทานใหฟงวา ในสมัยที่ทานยังอยูที่วัดบานของทานนั้น ทานไดเขานิโรธสมาบัติ กําหนดสามวันบาง เจ็ดวัน บาง จึงออกจากที่ภาวนา ขาพเจายอนถามทานวา วิธีเขานิโรธนั้น เขาอยางไร ทานวา “เมื่อพิจารณาไป หรือบริกรรมไป จิตวางอารมณ มันรวมอยูเฉพาะจิตใสบริสุทธิ์ หมดจดอยูอยางนั้น มันวางเวทนา ไมมีเวทนา ไมปรากฏเวทนาทางกายหรือทางธาตุขันธเลย จิต ออกจากธาตุ อยูเฉพาะจิตลวนๆ บริสุทธิ์ ใสสะอาด อยูอยางนั้นมีความสุขมาก” ขาพเจาถามวา “เวลาจิตถอนจากขณะเปนอยางไร” ทานตอบวา “เวลาจิตถอนจากขณะก็เบากาย เบาใจ ทําใหกายและใจสบายดี มีความเบิก บานกายและใจ ชุมชื่นอยูตลอดเวลา” ขาพเจาไดเรียนถามทานวา “เวลาปกติอยูดวยอะไร”

ทานบอกวา “เวลาปกติ ก็อยูดวยความ สงบ และมีความปติยินดีตอจิตของตนที่รวมลงสู ภวังค หรือฐีติจิตนั้นๆ” เมื่อทานวาอยางนั้น ขาพเจาก็เลยถามวา “นิโรธะแปลวาดับทุกข ตัวนี้หรือคือ ตัวดับทุกข” ทานก็รับวา “ใช - ตัวนี้แหละตัวดับทุกข เพราะเวลาเขาไปไมมีทุกขเวทนาอะไร ความเจ็บ ปวดรวดราวแมแตนิดหนอยก็ไมปรากฏในขณะนั้น” ทานอธิบายเรื่องนิโรธเชนนั้น ขาพเจาเลยยอนถามอีกวา “เมื่อเปนเชนนี้ นิโรธะ ทานแปลวา ผูดับทุกข คือไมมีทุกข ก็แปลวาดับหมด ก็เปนพระนิพพานเทานั้น ตัวนี้หรือคือ ตัวพระนิพพาน…? นิโรธนี้หรือ?” ทานก็ตอบวา “ใช เปนนิพพาน” ขาพเจาก็เลยยุติเรื่องนี้ไวกอน ตอจากนั้นก็ชวนทานสนทนาแลกเปลี่ยนความรูในทางภาวนา ดานอื่นตอไป ขาพเจาไมเคยเขานิโรธชนิดนี้สักครั้งเดียว ในสมบัติของขาพเจาก็ไมมีอะไร เมื่อสนทนากัน แลวก็เลิกกันไป และขาพเจาก็เลยลองนําการเขานิโรธของหลวงปูไปพอพิจารณาดู วันหนึ่ง พอ พิจารณาไป จิตก็คอยสงบลง…สงบลง จิตหนึ่งเลยพูดขึ้นวา…นิโรธนี้ยังเปนสังขารอยู ทําไมจึงเปน สังขาร-ขาพเจาซักดูเพราะเหตุวา นิโรธนี้ยังมีการเกิดและการดับ คือมีการเขาและการออก ไมขาด จากเหตุและปจจัยอันเปนเหตุใหเกิดทุกข คือตัวสังโยชน ตัวสมุทัย ตัวตัณหา ตัวอาสวะ และตัว กิเลส เพราะจิตชนิดนี้ ถาเขาไปรวมแลวก็เหมือนกับวาไมมีกิเลส แตเมื่อถอนออกมาก็เปนจิต ธรรมดา เปนนิโรธที่ไวใจไมได ขาพเจาจึงมาคํานึงถึงโอวาทที่ทานพระอาจารยใหญมั่น ภูริทัตตะมหาเถระ ไดเคยเลาเรื่อง การเขานิโรธของพระอาจารยลูกศิษยทานองคหนึ่งใหฟง ขณะที่ขาพเจาอยูจําพรรษารวมกับทาน ทานไดประกาศใหบรรดาสานุศิษยทั้งหลายทราบทุกๆ องควา ในสมัยหนึ่ง ทานอาจารยองคนั้นได เขาไปนมัสการทานพระอาจารยมั่น ทานไดถามทานอาจารยองคนั้นวา “ทาน… จากกันไปนาน การภาวนาเปนอยางไรบาง ดีหรือไม” ทานอาจารยองคนั้นตอบถวายทานพระอาจารยมั่นวา “กระผมเขานิโรธอยูเสมอๆ” “เขาอยางไร?” “นอมจิต เขาสูนิโรธ” ทานพระอาจารยมั่น ยอนถามวา “นอมจิตเขานิโรธ นอมจิตอยางไร” ก็ตอบวา “นอมจิตเขานิโรธ ก็คือทําจิตใหสงบแลวนิ่งอยูโดยไมใหจิตนั้นนึกคิดไปอยางไร ใหสงบและทรงอยูอยางนั้น” “แลวเปนอยางไร เขาไปแลวเปนยังไง” ทานพระอาจารยมั่นซักถาม “มันสบาย ไมมีทุกขเวทนา” ทานพระอาจารยมั่นถามวา “เวลาถอน เปนอยางไร” ทานอาจารยองคนั้นตอบวา “เวลาถอน ก็สบายทําใหกายและจิตเบา” “กิเลสเปนอยางไร” “กิเลสก็สงบอยูเปนธรรมดา แตบางครั้งก็มีกําเริบขึ้น” พอถึงตอนนี้ ทานพระอาจารยมั่นจึงไดประกาศเรื่องนิโรธใหบรรดาสานุศิษยทราบทั่วกันวา “นิโรธแบบนี้ นิโรธสมมติ นิโรธบัญญัติ เพราะเปนนิโรธที่นอมเขาเอง ไมมีตัวอยางวา พระอริยเจานอมจิตเขานิโรธได ใครจะไปนอมจิตเขาได เมื่อจิตยังหยาบอยู จะไปนอมจิตเขาไป

สูนิโรธที่ละเอียดไมได เหมือนกับบุคคลที่ไล ชางเขารูปู ใครเลาจะไลเขาได รูปูมันรูเล็กๆ หรือเหมือนกับบุคคลที่เอาเชือกเสนใหญจะไปแหยรอยเขารูเข็ม มันจะรอยเขาไปไดไหม…? เพราะนิโรธเปนของที่ละเอียด จิตที่ยังหยาบอยูจะไปนอมเขาสูนิโรธไมได เปนแตนิโรธนอม นิโรธสมมติ นิโรธบัญญัติ นิโรธสังขาร นิโรธหลง…!” แลวทานก็เลยอธิบาย เรื่องนิโรธตอไปวา “นิโรธะ แปลวา ความดับ คือดับทุกข ดับเหตุ ดับปจจัย ซึ่งเปนเหตุเปนปจจัยใหเกิดทุกข ทั้งหลาย ดับอวิชชา ดับตัณหานั่นเอง จึงเรียกวา เปนนิโรธ อยาไปถือเอาวาจิตที่ไปรวมลงสูภวังค หรือฐีติจิต จิตเดิม เปนนิโรธ มันใชไมได-ทานวา-จิตชนิดนั้นถาขาดสติปญญาพิจารณาทางวิปสสนา แลว ก็ยังไมขาดจากสังโยชน ยังมีสังโยชนครอบคลุมอยู เมื่อถอนออกมาก็เปนจิตธรรมดา เมื่อ กระทบกับอารมณตางๆ นานเขา ก็เปนจิตที่ฟุงซานและเสื่อมจากความสงบหรือความรวมชนิดนั้น ทานพระอาจารยมั่นไดประกาศใหทราบวา “ผมก็เลยไปพิจารณาดูนิโรธของพระอริยเจาดูแลวไดความวา นิโรธะ แปลวา ความดับ ดับเหตุ ดับปจจัย ที่ทําใหเกิดทุกขทั้งหลาย คือ ทําตัณหาใหสิ้นไป ดับตัณหาโดยไมใหเหลือ ความละตัณหา ความวางตัณหา ความปลอยตัณหา ความสละ สลัด ตัด ขาด จากตัณหา นี้ จึง เรียกวา นิโรธ” นี่เปนนิโรธ ของพระอริยเจา….ทานวา นิโรธของพระอริยเจานั้นเปน “อกาลิโก” ความเปนนิโรธ การดับทุกขอยูตลอดเวลา ไมอาง กาล ไมอางเวลา ไมเหมือน “นิโรธ” ของพวกฤๅษีชีไพรภายนอกศาสนา สวนนิโรธของพวกฤษี ชี ไพรภายนอกศาสนานั้น มีความมุงหมายเฉพาะ อยากแตจะใหจิตของตนรวมอยางเดียว สงบอยู อยางเดียว วางอารมณอยางเดียว เมื่อจิตถอนจากอารมณแลว ก็ไมนึกนอมเขามาพิจารณาใหรูเห็น สัจธรรม คือใหรูทุกข รูเหตุใหเกิดทุกข ธรรมเปนที่ดับทุกข ขอปฏิบัติใหถึงธรรมเปนที่ดับทุกข ยินดี เฉพาะแตจิตที่สงบหรือรวมอยูเทานั้น วาเปนที่สุดของทุกขเมื่อจิตถอนก็ยินดี เอื้อเฟอ อาลัย ในจิตที่ รวมแลวก็เลยสงจิตของตนใหยึดในเรื่องอดีตบาง อนาคตบาง ปจจุบันบาง สวนกิเลส ตัณหานั้นยังมี อยู ยังเปนอาสวะนอนนิ่งอยูภายในหัวใจ ทานเลยอธิบายถึงนิโรธของพระพุทธเจาและพระอริยเจาตอไปวา นิโรธ คือ ความดับทุกข ของพระอริยเจานั้น ตองเดินตามมัชฌิมาปฏิปทา ทางสายกลาง คือ ความเห็นชอบ ดําริชอบ วาจาชอบ การงานชอบ เลี้ยงชีพชอบ เพียรชอบ ระลึกชอบ ตั้งใจไวชอบ…. นี่จึงจะถึงนิโรธคือความดับทุกข ดับเหตุใหเกิดทุกข นิโรธของพระอริยเจานั้นเปนนิโรธอยูตลอดกาล เวลา ไมอางกาล ไมอางเวลา ไมอางกาลนั้นจึงจะเขานิโรธ กาลนี้จึงจะออกนิโรธ ไมเหมือนนิโรธของ พวกฤๅษีชีไพรภายนอกพระพุทธศาสนา นี่เปนคําสอนของทานพระอาจารยใหญมั่น ภูริทัตตะมหาเถระ ที่ไดแสดงไว ขาพเจาจําความ นั้นได เมื่ออยูรวมกับหลวงปูองคนั้น ไดสนทนาธรรมะแลกเปลี่ยนความรูความเห็นซึ่งกันและกัน อยางเปนที่พอใจ อยูมาวันหนึ่งหลวงปูทานก็เขานิโรธอีก ทานเขาอยู ๓ วันแลวจึงออกบิณฑบาต ขาพเจาเรียนถามทานวา เขานิโรธเปนอยางไรบาง ทานก็ตอบวา สบายดี จิตมันรวมดี ไมมีความเจ็บปวดใดๆ รางกายจิตใจสบายดี ขาพเจา ถามตอวาเวลาถอนจากนิโรธ เปนอยางไร ทานตอบวา จิตก็สบาย ใจก็สบาย กายก็สบาย จิตเบา กาย เบา สบายดี

อยูมาขาพเจาไดนิมิตเกี่ยวกับทานวา ใน นิมิตของขาพเจานั้น ปรากฏเห็นหลวงปูทานนั่ง อยูในกลด ในมุง นั่งภาวนาหลับตานิ่งอยู ขาพเจาก็เลยเขาไปหาทานเปดมุงออก แลวทักทานวา หลวงพอดีแตนั่งสงบอยูอยางเดียว ไมเปลี่ยนอิริยาบถ เดี๋ยวเปนงอย เปนโรคเหน็บชา หรือ อัมพาตตาย ตองออกไปเดินจงกรมเปลี่ยนอิริยาบถและพิจารณาบางซีครับ…. ในนิมิตนั้น พอ ทานไดยินขาพเจาทัก ทานก็ลุกจากที่ เปลี่ยนไปเดินจงกรมทันที ขาพเจาจึงมาพิจารณานิมิตนี้ ไดความเปน ๒ นัย คือนัยหนึ่ง ถาหลวงปูเกิดปวยไขไมสบาย ก็จะปวยหนักจนแทบประดาตาย แตไมถึงตาย นัยที่สอง ถาภาวนาก็จะไดบรรลุคุณธรรมเปนที่พอใจ หายสงสัยทีเดียว รุงเชาพอออกไปบิณฑบาตดวยกัน ขาพเจาก็เลาใหทานฟงวา เมื่อคืนนี้ขาพเจาไดนิมิตถึง หลวงพอ ทานก็ถามวา นิมิตอะไร ขาพเจาก็เลาวา….นิมิตไดเห็นหลวงพอนั่งภาวนาอยูในกลด หลับ ตานั่งนิ่งอยูอยางเดียว ผมไดไปหาทานและบอกทานวา หลวงพออยานั่งมาก สงบมาก ใหออกเดิน จงกรมบาง เดี๋ยวจะเปนโรคเหน็บชา อัมพาต ใหออกเดินจงกรมเสียบาง ใหพิจารณาบาง พอหลวง พอไดยินผมทักดังนั้น หลวงพอก็ออกไปเดินจงกรมกับผม หลวงปูไดถามวา “ทานพิจารณานิมิตแลว ไดความวาอยางไร” ขาพเจาเลยเรียนทานวา “พิจารณาไดความเปน ๒ นัย นัยแรก ถาหลวงพอปวยก็จะปวย มาก แทบประดาตาย แตไมตาย นัยที่สอง ถาหลวงพอภาวนาตอไป จะไดบรรลุธรรมจนเปนที่ พอใจ อาจจะถึงที่สุดหายสงสัย” หลังจากที่สนทนากันนั้นสามวัน หลวงปูก็มีอาการเจ็บปวยขึ้น เมื่อทานไมสบาย ทานก็เขา นิโรธอีก เพื่อระงับอาการปวยนั้นใหหายไป ทานเขาอยู ๓ วัน จึงออกจากนิโรธ เมื่อออกจากนิโรธ อาการเจ็บปวยก็ยังไมหาย ขาพเจาเลยเขาไปเรียนถามทานวา “เปนอยางไรบางครับ หลวงพอ อาการปวยไข” ทานก็ตอบวา “เวลาจิตมันรวม อาการปวยไขก็ไมมี อยูสบาย แตเวลาจิตมันถอนออกมาจาก การรวม โรคภัยไขเจ็บก็ยังอยูอยางเกา ไมลดละจากธาตุขันธเลย” ขาพเจาเรียนถามวา “เมื่อเปนเชนนี้ แลวจะทําอยางไรละครับ” ทานตอบวา “ถาเปนเชนนี้ ก็ตองเขานิโรธบอยๆ เพื่อดับเวทนา” ขาพเจาก็เลยยอนเตือนสติทาน “นิโรธอยางนี้ ก็เปนนิโรธหลบหลีกเวทนา ไมใชนิโรธที่ พิจารณาดับเวทนาเลยนะซีครับ” ไดแลกเปลี่ยนความคิดเห็นซึ่งกันและกันในขณะนั้น อยูมาวันหลัง ทานวา “เมื่อคืนนี้ผมไดนิมิต พิจารณาแลวเห็นวาอายุรางกายเจ็บปวยคราวนี้ เห็นทีจะดับเสียแลว ชีวิตของผมคงมาถึงเพียงแคนี้ ผมอาจจะตายในคราวนี้” ขาพเจาเลยยอนถามทานวา จริงหรือ ทานก็วา - จริง ขาพเจาจึงอธิบายเรื่องความตายถวายทานวา ความตายมี ๒ ชนิด คือ หนึ่ง ธาตุขันธมัน ตายขาดจากลมหายใจ สอง กิเลสมันตาย ถามทานวา ทานหมายเอาความตายแบบไหน ทานก็บอกวา “ตายแบบที่หนึ่ง ธาตุขันธมันตายขาดจากลมหายใจ” ถามทานวา “เหตุไฉนหลวงพอจึงทราบ” “ทราบซิ เวลาผมเขานิโรธสมาบัติ จิตถอนออกมาพิจารณาชีวิตสังขารของตน เห็นวาจะดับนี่ นา” ทานตอบตามความเห็นของทาน

“แลวหลวงพอ เคยเชื่อไหม..?” “เคยเชื่อ” ทานวา “ผมเคยพิจารณาอยางนี้ ไดผลและรูเห็นตามเปนจริงมาทุกราย” เลยยอนถามทานอีก “เวลาหลวงพอเขานิโรธครั้งนี้เปนอยางไร” “มันสบาย….สบาย” ทานวา “ไมมีทุกขเวทนา เวลาออกมามีแตทุกขมีแตรอน ผมไมอยาก ออกเลย อยากเขานิโรธอยูอยางนั้นตลอดไป” ขาพเจาทวงทานวา “นิโรธที่หลวงพอเขานั้น เปนนิโรธที่ดับเวทนาไมได ดับไดแตเวลามัน เขาไป แตเวลาที่มันไปรวมอยูนั้น ถาพิจารณาโดยละเอียด มิใชเปนการดับ แตเปนการหลบหลีกไป ไมสูเวทนาตางหาก นิโรธแบบนี้เปนนิโรธที่ขาดสติ ขาดปญญา” ขาพเจาอธิบายใหทานฟง แลวก็ยก นิมิตที่เคยเรียนใหทานฟงสมัยไปบิณฑบาตดวยกันวา “สําหรับผมนี้ยังไมเห็นดวยวา หลวงพอจะ ตายในครั้งนี้ ผมไดกราบเรียนนิมิตใหหลวงพอฟงแลว และไดกราบเรียนการพิจารณานิมิตใหทาน ฟงแลวเปน ๒ นัย นัยหนึ่ง หลวงพอปวยหนัก แตไมถึงแกความตาย นัยที่สองทางดานภาวนา หลวง พอจะไดบรรลุคุณธรรมสูง อาจจะสูงสุดดวย…นี่เคยเรียนถวายเมื่อตอนบิณฑบาตดวยกัน หลวงพอ จําไดไหมครับ….?” ทานก็วา จําไดครับ ขาพเจาจึงวา “ผมวา ไมเปนไรครับ ไมตาย แตหลวงพอจะปวยหนักเทานั้น ไมตาย กิเลสมันจะตายตางหาก อยาวิตกวิจารณเลยครับ” อยางไรก็ตาม เห็นหลวงปูยังลังเลอยู ขาพเจาก็ขอใหทานพิจารณาของทานเองอีกครั้งในคืน วันนี้ สนทนากันแลว ขาพเจาก็ลาจากมา วันหลังเมื่อขาพเจาเขาไปเยี่ยมทานอีก ทานก็วา-พิจารณา ซํ้าแลวปรากฏผลอยางเกาที่บอกไว คือถึงที่สุดสังขารแลวแนนอนทีเดียวตองตายแนๆ เมื่อทานตัดสินใจวาจะตองตายแนนอน ก็ไดขอใหขาพเจาและชาวบานชวยกันทําหีบศพมา ใหทาน และทานขอใหแจงขาวไปถึงทานอาจารยและญาติโยมของทานที่จังหวัดของทาน ใหทราบ ดวยวา ทานไดปลงชนมายุสังขารแลว ขาพเจาจําตองสงขาวไปตามที่ทานขอรอง เรื่องหีบศพก็เชน กัน ขาพเจาไมอยากจะทําเลย แตทานก็เคี่ยวเข็ญขอรองอยูนั่นแลว เกรงใจกันวา ทานเปนผูมีอายุ และเจ็บไข ก็จําตองยอมทําตามคําของทาน เมื่อทําเสร็จแลว เอามาไวขางเคียงทาน ใหทานดู…ตาม ใจทาน ทานก็พิจารณาความตายไป อาการปวยของทานก็คอยทุเลาลงเรื่อยๆ จนหายขาด ครั้นเมื่อขาดแลว ทานก็มาพิจารณาเรื่องนิมิตที่ทานปลงสังขารรางกายแลว บนพึมพําวา สังขารมันวาจะตาย ทําไมไมตาย มันเปนอยางไร ทําไมมันหลอกลวง ญาณเปนอยางไร เสื่อมไปแลว ไวใจไมไดแลว ขาพเจาไดโอกาสจึงเขาไปสนทนากับทานและใหอุบายทานวา …อยางนี้ละ โบราณ ทานวา ฟานหรือเกง มันตื่นขี้ของมัน คือเกงมันขี้แลว พอขี้มันหลุดออกจากตัว มันก็ตื่นขี้ของมัน เขาใจวา มนุษยขวางดินใสมัน มันจึงตกใจรอง กระโดดโลดเตนวิ่งหนีไป “หลวงพอตื่นนิมิตของหลวงพอ ผมไดเรียนใหทราบแลววา ถาปวย ก็ปวยหนักแตก็ไม ตาย… นี่เปนฝายปวย ถาเปนฝายภาวนา ทางดานธรรมะก็จะบรรลุธรรมอยางเปนที่พอใจ หายสงสัย เพราะในขณะผมนิมิตเห็นหลวงพอนั่งในกลด มีแตภาวนาอยางเดียวนี้ หมายความวา หลวงพอมีแต พักความสงบอยางเดียว ใชแตความสงบอยางเดียว อยูดวยความสงบอยางเดียว ชมแตความสงบ อยางเดียว แลวบังคับหรือบริกรรมใหแตจิตรวมอยางเดียว เมื่อจิตรวมก็มัวชมเชยยินดีในจิตรวม เมื่อจิตถอน ก็ไปยึดถือเอาจิตที่รวมนั้นเปนอารมณ…อยูอยางนั้น ไปยึดถือเรื่องอดีต อนาคต ไมเห็น ปรากฏวา จิตของหลวงพอตัดสังโยชนตอนไหน แลวถือวาจิตรวมนั้นแลเปนนิโรธ…ถาหลวงพอทํา

อยางนี้ มันก็ตกอยูในสังขารนั่นเอง มันไมพนไป จากทุกข เวลาจิตถอนขึ้นมาก็โดนทุกขอยูนั่น แหละ เพราะละไมไดแลว จะมาปลงสังขาร ปลงชีวิตวาจะตายเทานั้นเอง” “สวนนิโรธของพระอริยเจานั้น หาเปนเชนนั้นไม เมื่อจิตของทานลงสูฐีติจิต ถอนจากฐีติ จิตแลว ทานก็พิจารณาสาวหาเหตุหาปจจัยของธรรมทั้งหลาย พิจารณาทุกข พิจารณาเหตุให เกิดทุกข แลวมันก็รูเรื่องกันเทานั้น ทานก็ดับทุกข ดับเหตุใหเกิดทุกขไดเทานั้น นี่เปนนิโรธของ พระอริยเจา…นี่แหละครับ ผมไดฟงโอวาทของทานพระอาจารยมั่น ภูริทัตตะเถระ ขณะที่ไดจํา พรรษารวมกับทาน ทานไดเลาเรื่องนิโรธสมาบัติใหฟง โดยเหตุที่มีศิษยของทานองคหนึ่ง เลาเรื่อง เขานิโรธถวายใหทานฟง” แลวขาพเจาก็เลาเรื่องนิโรธที่ทานพระอาจารยมั่นสั่งสอนสานุศิษยใหหลวงปูทราบโดย ละเอียด และเสริมวา “ทานยํ้าวา นิโรธของพระอริยเจานั้น เปนนิโรธอยูตลอดกาลเวลา ไมอางกาลอางเวลา ไมใชกาลนั้น จึงจะเขานิโรธ กาลนี้จึงจะออกนิโรธ เปนความดับ ทุกขอยูตลอดกาล ตลอดเวลา เปนนิโรธที่ดับสังขาร ไมมีสังขารแลวพนจากทุกข ทานพระอาจารยมั่นทานวาจะเรียกนิพพานก็ ได วิสุทธิธรรมก็ได อมตธรรมก็ได เปนธรรมที่ไมมวยมรณ คือไมตาย เปนธรรมที่อยูเหนือโลก พนโลก หมดสมมติ หมดบัญญัติ หมดกิริยา เปน อกิริยา ไมมีการไปการมา นี้เรียกวานิโรธ…สม กับที่วา พราหมณผูมีเพียรเพงอยู เห็นอยู ปรากฏอยู ซึ่งธรรมทั้งหลายแกพราหมณทั้งหลายผูมี ความเพียรเพงอยู ดวยสติปญญาอันละเอียดเชนนี้ รูวาธรรมทั้งหลายเกิดแตเหตุ ยอมรูเหตุและ ปจจัยของธรรมทั้งหลาย และรูความสิ้นไปแหงเหตุและปจจัยของธรรมทั้งหลายนั้น พราหมณ ทัง้ หลายนั้นยอมหายจากความสงสัย ยอมเปนผูมีสติปญญาสวางโรอยูอยางนั้น ยอมกําจัดมาร และเสนามาร คือ มาร และ เสนามาร ไดแก กิเลสมาร ยอมดํารงอยูไมได ดุจพระอาทิตยที่อุทัย ขึน้ ยอมกําจัดมืดใหอากาศสวางฉะนั้น ไมมีความสงสัยเลย” นิโรธะ คือเปนผูดับเหตุ ดับปจจัยที่เปนเหตุใหเกิดทุกข ทําเหตุทําปจจัยที่เปนเหตุใหเกิด ทุกขทั้งหลายใหสิ้นไป ดับเหตุ ดับปจจัย ละเหตุ ละปจจัย วางเหตุ วางปจจัย ปลอยเหตุ ปลอย ปจจัย สละเหตุ สละปจจัย แหงธรรมทั้งหลายที่เปนเหตุใหเกิดทุกข คือตัณหานั้น พราหมณนั้นเปน ผูมีความเพียรเพงอยูอยางนี้ดวยความมีสติ ดวยความมีปญญามากําหนดรูชัดวาธรรมทั้งหลายเกิด แตเหตุและปจจัย แลวก็ทําเหตุและปจจัยของธรรมทั้งหลายที่เปนตัวสังขาร เปนตัววัฏฏะ เปนตัว สังขารจักร ใหเสื่อมไป ใหสิ้นไป ใหหมดไป โดยไมเหลือนั้นเทียว ดับเหตุดับปจจัยโดยไมใหเหลือ ละเหตุละปจจัย โดยไมใหเหลือ วางเหตุวางปจจัย โดยไมใหเหลือ ปลอยเหตุ ปลอยปจจัย โดยไมให เหลือ สละเหตุสละปจจัยแหงธรรมทั้งหลายที่เปนเหตุใหเกิดทุกขนั้นโดยไมใหเหลือนั้น-นั้นเทียว นี้เรียกวา นิโรธ จะไปนอมจิตเขาสูนิโรธนั้น…ทานอาจารยใหญมั่นทานวา-จะทําไดอยางไรเมื่อไมมีปญญารู ชัด เหตุและปจจัยของธรรมทั้งหลายแลว มันก็เปนนิโรธที่เดาที่สมมติบัญญัติเทานั้น ผิดจากหลักสัจ ธรรม เมื่อไดสนทนาปราศรัยกันไป เปนการแลกเปลี่ยนอุบายและความรู หูตาปญญาของกันและ กันแลว ตอแตนั้น ทานหลวงปูก็นําไปพิจารณา ภายหลังไดทราบขาววาทานก็ไดรูดี เห็นดี และมี ความหายสงสัยในเรื่องธรรมทั้งหลาย ระหวางที่จําพรรษาอยูที่ถํ้าจันทน มีเรื่องประหลาดเกิดขึ้น ซึ่งเปนสิ่งที่ไมนาจะเปนไปได กลาวคือ มีพวกขาราชการและพระ ฝายตรงกันขามพยายายุแหยติฉินนินทาและใสรายปายสีวา

ขาพเจาเปนคอมมิวนิสต หรือเปนหัวหนา คอมมิวนิสต เปนพระกอการราย เมื่อทราบขาว เชนนั้น ประชาชนก็ตื่นเตนกันไป วันหนึ่งขาพเจาออกเดินทางจากถํ้าจันทน จะไปวิเวกที่ภูวัว ไดมีการสั่งการจากอุดรธานี วิทยุ สั่งใหพวกเจาหนาที่ฝายรักษาชายแดนประจําอําเภอบึงกาฬใหสกัดติดตามขาพเจา โดยหวังจะฆา ขาพเจาใหตาย มีเจาหนาที่คนหนึ่งติดตามไปดวย แตตามไมทันขาพเจา เขาก็เลยกลับ ตอมาเมื่อเขากลับใจ แลว ภายหลังเขาไดมาเลาใหขาพเจาฟงวา “ผมนี่เองเปนคนติดตามทานอาจารยไป หวังจะฆาทาน อาจารยใหตายที่กลางทาง แตติดตามไปไมทัน” ขาพเจาก็ถามวา “จะฆาเพราะอะไร?” เขาตอบวา “จะฆา เพราะผูกํากับสั่งทางวิทยุใหผมติดตามฆาทานอาจารย” เมื่อขาพเจาไดลงมาจากภูวัว มาพักที่ภูกระแต อําเภอบึงกาฬ โดยมากับพระครูทอง พูล ใน ตอนกลางคืน มีเจาหนาที่ ๔ คนเปนทั้งตํารวจและทหาร ไดลงมาหาขาพเจาและบอกวา ที่พวกเขามา นี้ เพราะไดรับคําสั่งจากผูกํากับ ใหมาสืบขาวเรื่องขาพเจาเปนหัวหนาคอมมิวนิสต พวกเขามีความ สงสัยวาขาพเจาเปนคอมมิวนิสตจริงไหม ขาพเจาจึงถามเขาวา “คอมมิวนิสตเปนอยางไร” เขาก็บอกวา “พวกคอมมิวนิสต เปนพวกไมมีศาสนา ไมนับถือทุกศาสนา ไมใหมีคนทุกข ไมใหมีคนมี ใหมีเสมอกัน สวนสมบัติไมใหมีกรรมสิทธิ์ของตน ใหมีแตของสวนกลาง” แลวขาพเจาก็ยอนถามเขาวา “คอมมิวนิสตเขานุงอยางไร เขากินอยางไร ลูกเมียมีไหม” เขาตอบวา “ลูกเมียมีครับ กินอาหารธรรมดา เขาใสเสื้อ นุงกางเกงเหมือนชาวบาน ธรรมดา” “เขากินอาหารวันหนึ่งกี่มื้อ” “สามมื้อ วันหนึ่งสามหน” “เขามีโกนหัวไหม” “ไมมี” “ออ!..” ขาพเจาเลยตอบเขาวา “เมื่อคอมมิวนิสตมีลูกมีเมียได นุงเสื้อนุงกางเกง กินอาหาร ๓ มื้อ ศีรษะไมโลน มีศาสตราอาวุธประจํามืออยางนี้ และอาตมาลูกเมียไมมี กินขาวหนเดียว โกน ศีรษะโลน หมผากาสาวพัสตร ไมมีศาสตราอาวุธ…จะหาวาเปนคอมมิวนิสตไดอยางไร” ขาพเจาพูด กับเจาหนาที่ในขณะนั้น “ถาคอมมิวนิสตไมมีศาสนา ไมนับถือทุกศาสนาแลว แตอาตมาก็เปนพระ บวชในพระพุทธศาสนาปฏิบัติตามคําสอนของพระพุทธเจานี้ ถาจะสงสัยวาพระธุดงคกัมมัฏฐาน ผู ปฏิบัติอยูตามปาตามเขาเปนคอมมิวนิสตแลว จะหาพระที่ไหนในเมืองไทย จะเอาพระที่กินขาวเย็นมี ลูกมีเมียนี่หรือ…จึงจะถือวาเปนพระที่ไมใชคอมมิวนิสต หากยังสงสัยวา พวกอาตมานี้เปน คอมมิวนิสตแลว สมเด็จพระสังฆราชยิ่งเปนคอมมิวนิสตใหญ เปนคอมมิวนิสตตัวใหญ และพระ พุทธเจาก็เปนปูคอมมิวนิสตเทานั้น คําสอนของพระพุทธเจาก็แตละลวนกลายเปนคําสอนของลัทธิ คอมมิวนิสตทั้งนั้นนะซิ! ไมมีความหมายเลยในพระพุทธศาสนา” เขานิ่งเงียบกันไปหมด แลวขาพเจาก็เสริมตอไปวา “เมื่อเปนเชนนี้แลวก็พวกคุณนี่เอง พวก รัฐบาลนี่เองเปนตัวคอมมิวนิสตใหญ หาอุบายมาลมลางศาสนา โคนศาสนาทิ้ง ไมตองสงสัยเลย” พอฟงขาพเจาพูดมาถึงเพียงนี้ เจาหนาที่คนหนึ่งก็รองอุทานขึ้นวา “โธ!..ถาทานอาจารยพูด เชนนี้ พวกผมตายหมดไมมีที่พึ่ง”

ขาพเจาเลยวา “ตองพูดตามความจริง เพราะความจริงเปนอยางนี้ ตายหรือไมตายก็ไมรู แหละ แตอยาไปวาพระธุดงคกัมมัฏฐานทานเลย” ขอยอนกลาวถึงสมัยอยูรวมกับหลวงปูทานนั้นที่ถํ้าจันทนอีกครั้งหนึ่ง เพื่อใหประวัตินี้ บริบูรณตามเปนจริง ปรากฏวาหลังจากที่ไดสนทนาธรรมเพื่อเปนการแลกเปลี่ยนความรูซึ่งกันและ กันแลว พอใกลเขาพรรษา หลวงปูทานก็ไดลากลับไปจําพรรษาที่วัดปาสํานักเดิมของทาน ภายหลัง ทานไดพิจารณาธรรมสากัจฉาตามที่ไดสนทนากัน พระลูกศิษยของทานไดกลับมาเลาใหขาพเจาฟง วา ทานไดชมวา สมัยอยูที่ถํ้าจันทนนั้นดีนัก ทานภาวนาไดกําลังมากที่สุด ถาไมไดทานจวนอยูรวม ดวย จะเสียเลย และทานก็ชมเชยในธรรมสากัจฉาซึ่งกันและกัน ทานวา ทานหายสงสัยในธรรมะ ของพระพุทธเจาแลว ขาพเจาฟงแลว ก็พลอยอนุโมทนาสาธุ การยินดีกับทานดวย แตขาพเจาก็ไมมีคุณธรรมอะไร ไมมีภูมิธรรมอะไร ขาพเจาเปนเพียงปุถุชนคนมีกิเลสหนาปญญาหยาบธรรมดาๆ หินชาติ หินชน ของคนเราไมมีอะไร แตหากวาไดจําคําสอนของ ครูบาอาจารยที่ไดศึกษาไว และสดับ ตรับฟงมาตามตํารับตําราและตามครูบาอาจารยเทานั้น จึงสามารถสนทนากับหลวงปูได ไมใชสมบัติ ของขาพเจาเลย ขาพเจาจําพรรษาอยูที่ถํ้าจันทนนี้ถึง ๔ พรรษาเต็ม แตโดยที่ปแรกที่ออกมาอยู ถํ้า จันทนนั้น เปนเวลาหลังจากออกพรรษาที่ ๑๖ใหมๆ ในป ๒๕๐๑ หลังออกพรรษาก็มาอยูถํ้าจันทน แลว และออกไปจากถํ้าจันทนก็เมื่อปลายป ๒๕๐๕ นับจํานวนปที่อยูที่ถํ้าจันทนจึงเปนเวลาเกือบ ๕ ป ไดเห็นความเจริญรุงเรืองของถํ้าจันทนมาก ระยะหลังไดมีประชาชนชาวบานพากันแตกตื่นเขาไป ตั้งบานเรือนเปนจํานวนมาก เพราะเห็นวาถํ้าจันทนเปนที่ทําเลทํามาหากินสะดวกดี ทําเลดีเหมาะ สําหรับจะทําการเพาะปลูกเปนอยางดี นํ้าดี ดินดี ที่เคยกลัวเจาปา เจาเขา ทํานาทําสวนไมไดผล วาผี หาม ผีหวง ก็ไมไดกลัวกันอีก กลับเลาลือกันวา เวลานี้ไมวาจะเพาะปลูกอะไร ก็อุดมสมบูรณไดผลดี ผูคนจึงหลั่งไหลกันเขามาจับจองที่ดิน หักรางถางพงเปนนา เปนไร ตั้งบานเรือนเปนปกแผนแนน หนา จากที่เดิม เมื่อขาพเจาบุกเขาไปครั้งแรก กลางดงมีบานชาวขา ๒ ครอบครัว สุดทายก็มี ประชาชนจากที่ใกลเคียงและจังหวัดอื่นๆ อยางเชน รอยเอ็ด นครพนม อุบลราชธานี อพยพมาอยู ดวยนับเปนพันๆ คน ขาพเจาไดใหตั้งหมูบานกันขึ้นทั้ง ๔ ทิศ ของถํ้าที่ขาพเจาอยู เชน บานคํา ไผ บานหนองหมู บานคลองเค็ม และบานโปงเปอย เปนตน เมื่อมีผูคนมากขึ้น แมวาการบิณฑบาต ขบฉันจะสะดวก แตขาพเจาก็เห็นวา บานเรือนลนหลาม มีคนอพยพมาอยูอาศัยมาก มันจะเปนการ คลุกคลี ไมคอยสงบ รบกวนตอการทําสมาธิภาวนา จึงคิดจะโยกยายหาที่สงัดวิเวกทําความเพียรตอ ไป ระยะแรกพอชาวบานรูขาว ก็จะไมยอม รองไหอาลัย ทั้งเกรงวาตอไปการเพาะปลูกจะไมได ผล ขาพเจาไดชี้แจงใหเขาเขาใจความจําเปนของพระธุดงคกัมมัฏฐานที่ตองการความสงัดเงียบ แสวงหาถํ้า หาพลาญหิน หาซอกเขา เงื้อมเขาอันสงบสงัด เปนที่ทําความเพียร สวนที่เกรงวา การทํา ไรนาเพาะปลูกจะไมไดผลสมบูรณ ขาดแคลนนํ้าเพราะฝนฟาอาจไมตกตองตามฤดูกาล ไมบริบูรณ อยางระยะหลังที่ขาพเจาอยูดวยนั้น ขาพเจาก็ขอใหผูที่คงอยู ชวยกันตักเตือนซึ่งกันและกัน ใหยึดมั่น อยูในไตรสรณาคมน ตอคุณพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ อยาฆาสัตวตัดชีวิต อยาลักขโมยกัน อยา ประพฤติผิดลูกเมียเขา อยาพูดเท็จ อยาดื่มเครื่องดองของเมาอันจะทําใหเกิดความประมาทใหขาด

สติสัมปชัญญะ ถาชาวบานชวยกันระมัดระวังให มีศีลกันเปนปกติวิสัยแลว ไมวาจะอยูแถบใด ถิ่น ใด เมืองใด ประเทศใด ก็จะพากันมีแตความรมเย็น ไมตองหวง ไมตองสงสัย เมื่อพูดจากันเขาใจแลว ขาพเจาก็ไดออกมาจากถํ้าจันทน

พรรษาที่ ๒๑ พ.ศ.๒๕๐๖ จําพรรษาที่ภูสิงหนอย (ภูกิ่ว) ขาพเจาไดออกมาจากถํ้าจันทน แตในป ๒๕๐๕ มุงหนามายัง เขาภูสิงห ในเขตอําเภอบึง กาฬ เมื่อมาถึงภูสิงหแลว ไดขอใหญาติโยมพาไปตรวจสถานที่แหงหนึ่ง ซึ่งเปนเขาลูกยอมๆ อยู ระหวางเขาภูสิงหใหญและภูทอกใหญ เรียกกันวา ภูสิงหนอย หรือ ภูกิ่ว ซึ่งเปนการเรียกตาม ลักษณะของเขา เพราะอยูระหวางแนวเขาใหญ ๒ ลูก ซึ่งคอดกิ่วมาตอเชื่อมกัน ภูสิงหนอยนี้อยูตรง กลาง อันมีลักษณะคอดกิ่วจึงกลายเปนภูกิ่วอีกชื่อหนึ่ง ขาพเจาไดตรวจดูสถานที่แลวก็เห็นวาเปนที่พอจะหลบหลีกปลีกตัวซุกซอนวิเวกอยูได มีนํ้า ซับตามธรรมชาติ มีนํ้าไหลตลอดป จึงตกลงเลือกเปนที่วิเวกตอไป โดยมาตั้งตนปกกลดอยูใตตนไม เมื่อแรกมาถึงภูสิงหนอยนั้น ปรากฏวายังเปนปารกชัฎ ตองปายปนตัดเถาวัลยขึ้นไปบนเขา แตโดยที่พอมีถํ้ามีเงื้อมหินอันสงัด มีนํ้าซับตามธรรมชาติ นํ้าดี นํ้าสะอาด และนํ้ามีรสอรอยดี ก็เลย พากันปลูกเสนาสนะหลังยอมๆ อยูชั่วคราว โดยอาศัยญาติโยมจากบานนาสะแบงบาง บานนาคําภู บาง มายกกระตอบอยูปลูกเสนาสนะเปนหยอมๆ พากันอาศัยทําความพากเพียรอยูที่นั้น ปรากฏวา ทําความเพียรดีมาก เพราะเปนที่สงบสงัด และอากาศปลอดโปรงดี รมไมก็ดี ตนไมยูงยางยังอุดม สมบูรณ สัตวปาก็มีมาก การบิณฑบาตก็ไมใกลไมไกลพอไปพอมา อาหารขบฉันก็พอเปนไป ไมใช ขาดแคลน แตก็ไมใชรํ่ารวย พอเยียวยาชีวิตใหยืนไปวันหนึ่งๆ เทานั้น เมื่อถึงเวลาจะเขาพรรษาป ๒๕๐๖ ขาพเจาจึงตกลงใจจําพรรษาที่ภูสิงหนอย ในพรรษามีพระจําพรรษาดวยกัน ๒ องค คือขาพเจาหนึ่ง และ พระอาจารยสอน อุ ตฺตรปฺโญ อีกหนึ่ง มีเณร ๑ องค และผาขาวเฒา ๑ คน ซึ่งบัดนี้ก็ไดสิ้นชีวิตแลว ไปบิณฑบาตที่ บานนาคําภู ตําบลโคกกอง อําเภอบึงกาฬ ระยะทางไมนับจากที่พักบนเขาลงมายังที่ราบลาง…กวาจะ ถึงหมูบานก็ประมาณ ๓ กิโลเมตร ขาพเจาไดเพื่อนสหธรรมิกดี ตางองคตางแยกกันอยู ขะมักเขมนพากันปรารภความเพียร อยางยิ่งยวด มิไดมีความนอนใจเลย ตางคนควาพิจารณากัมมัฏฐานของตน พิจารณากายาคตานุสติ ไมใหพลั้งเผลอ ตลอดกาลพรรษา ในภูสิงหนอยนี้มีเหตุการณแปลกที่ควรบันทึกไว คือ วันหนึ่งเวลาใกลพลบคํ่า ขาพเจาได เดินจงกรมอยู โดยกําหนดจิตภาวนาบริกรรมไปโดยตลอด เวลานั้นเปนเวลาใกลมืดแลว จมูกรูสึกได กลิ่นเหม็นอยางหนึ่ง ไมใชกลิ่นเหม็นสัตวหรือซากสัตว เปนกลิ่นเหม็นชอบกลอยู เดินจงกรมกลับไป กลับมา ก็ไดกลิ่นเหม็นอยูอยางนั้น ก็เลยตั้งวิตกถามจิตขึ้นดูวา….เหม็นอะไรนี่ จิตตอบวา….นี่เปนกลิ่นเปรต เหม็นเปรต ขาพเจาก็เลยนึกอุทิศสวนบุญสวนกุศลใหกับเขา ขณะที่เดินจงกรมตอไปกลิ่นนั้นก็เลยหาย ไป ตอนเชาลงสูโรงฉัน พบหนาทานอาจารยสอน ซักกันคุยกันก็เลยไดทราบวา ทานอาจารยสอนก็ได กลิ่นเหม็นระหวางเดินจงกรมเหมือนกัน และเมื่อกําหนดจิตถามก็ไดความอยางเดียวกัน อุทิศสวน

กุศลใหแลวก็หายกลิ่นเหม็นเหมือนกัน คืนนั้น ขาพเจาก็ไดนิมิตประหลาด เห็นเปรต ๒ ตน อยู บนหนาผาภูสิงหนอยนี้ เปนเปรตผูหญิง นั่งอยูดวยกัน ๒ ตน มีแตผานุง ไมมีเสื้อ ไมมีผาปกกาย ขางบนเลย เปลือยตลอด ผมยาว มีผิวสีดําคลํ้า เศราหมอง ขาพเจาก็เลยถามดูวา “ทานเปนอะไร ทําไมมาอยูที่นี้” เปรตหญิง ๒ ตนนั้น ก็ตอบวา “พวกขาพเจาเปนเปรต อยูที่ภูสิงหนี้” “เปนเปรตอยูในสภาพนี้ตั้งแตเมื่อไร” “เปนเปรตมานานแลว” “เอ!..ทํากรรมอะไรไว จึงตองมาตกเปนเปรต” ขาพเจาถามในนิมิต เขาก็ตอบวา “เมื่อครั้งพวกขาพเจาเปนมนุษย พวกขาพเจาไดเอาตัวไหม ตัวหมอน ซึ่งมีฝก รักใหมอยูขางใน โดยมีตัวออนอยูขางใน เอามาตมในนํ้ารอนเพื่อจะสาวเอาใยไหมมาทอผา พวก ขาพเจาทํากันอยางนี้ ดวยบุพกรรมอันนี้ คือบาปอันนั้น พอตายจากชาติมนุษย จึงกลายเปนเปรต มี แตผานุง ผาหมปกกายไมมีดังนี้” ขาพเจาเลยถามเขาวา “พวกทานเมื่อเปนมนุษยชื่อวาอะไรละ?” “พวกขาพเจา เมื่อเปนมนุษย เปนพี่เปนนองกัน ลูกพอเดียวแมเดียวกัน ผูพี่ชื่อนางสาวทา ผูนองชื่อนางสาวสี…..” ตอจากนั้นขาพเจาก็ตื่นจากนิมิต ขาพเจามาพิจารณาวา การทําลายสัตวมันเปนบาปจริงๆ ที่ภูสิงหนอยนี้ ถาใครประมาท ขี้เกียจก็จะทําความเพียรไมได บางทีเห็นผีหัวขาด มีแตตัว กับคอไมมีหัว เณร ผาขาว เดินจงกรมกลางคืน บางครั้งบางวันก็จะเห็นเงาคนเดินจงกรมเคียงไป ดวย แตไมมีหัว เปนเงาของผีหัวขาด บางคราวถาเกียจคราน ไมลุกขึ้นบําเพ็ญความเพียร ก็จะมีผูมา ดึงขาบาง ทุบกุฏิบาง เปนการเรงเตือนมิใหประมาท เณรและผาขาวจะโดนกันอยูเปนประจํา ครั้งหนึ่ง ขาพเจากําลังนั่งทําสมาธิอยูที่ถํ้าแหงหนึ่ง ไดยินเสียงปนดังเปรี้ยงๆ ๒ นัด อยู หางๆ ไมนานก็เห็นกวาง ๒ ตัววิ่งกระหืดกระหอบมาหยุดยืนทําตาออนละหอยอยูขางหนาถํ้าเบื้อง หนาขาพเจา คลายๆ จะมาขอฝากเนื้อฝากตัวหลบภัยใหชวยเหลือ ตอจากนั้นสักประเดี๋ยวก็ไดยิน เสียงปนระเบิดดังลั่น ไมหางจากที่ขาพเจานั่งอยูนัก และสักอึดใจตอมาก็ไดยินเสียงรองครวญคราง ขอความชวยเหลือ “โอย!..ชวยดวย ชวยดวย” ขาพเจาจึงลุกขึ้นไปดู ก็เห็นชายคนหนึ่ง ถูกปนนอน รองอยู มีเพื่อนอีกสามคนชวยประคองอยูขางๆ ในมือ เนื้อตัวและเสื้อผามีเลือดอาบแดงฉาน ถาม ไดความวา พวกเขามาลาสัตว เขามาในเขตวัด เห็นกวาง ๒ ตัวผัวเมีย ก็เอาปนยิงทั้งคู แตปรากฏวา พลาดทั้งสองนัด เขาไลตามมา เห็นกวางทั้งสองมาหยุดอยูตรงหนาถํ้า เขาตามมาทัน จึงยกปนยิงมัน อีกแตปนยิงไมออก สับถึง ๒ ครั้ง ครั้งที่สามยิงได แตกลับปนแตก กระทอนมาถูกผูยิงเอง ตามมือ และเนื้อตัวเปนแผลเหวอะหวะหมด ขาพเจาไปดูใกลๆ ปรากฏวา นิ้วมือของชายนั้นขาดไปสามนิ้ว ฝามือทะลุเปนแผล เหวอะหวะ เลือดโชก พรอมทั้งแกมขางขวาก็มีแผลทะลุใหญมาก จึงชวยเช็ดแผลใหจนเลือดหยุด และก็เตือนใหเขานึกถึงบาปบุญคุณโทษในการที่ตั้งใจจะทําลายชีวิตผูอื่น โดยเฉพาะในเขตวัด ซึ่งถือ วาเปนเขตรมเย็นอาศัยได สัตวยอมเขามาพึ่งพิงดวยคิดวามีความปลอดภัย ชีวิตทุกชีวิตยอมกลัว ตาย พวกเขาทําอะไรลงไป ยอมเปนกงเกวียนกรรมเกวียน สักวันหนึ่งก็อาจจะตองมาสนอง….อยางที่ เขากําลังประสบดวยตนเองนี้ เขาคิดจะฆากวาง แตเขาเองกลับถูกกรรมอันนั้นตอบสนองใหเจ็บปวด อยูนี้ ตอจากนี้ไปอยาคิดฆาสัตวตัดชีวิตอีกเลย

ขาพเจาใหเขาปฏิญาณรับศีล ๕ แลวก็ให เขากลับบาน และเขาก็พูดเลาลือกันตอไป ไมให ไปลวงเกินสัตวในเขตวัด อาจจะมีอันตราย….ความจริงขาพเจาก็ไมไดทําอะไร อาจจะเปนเหตุบังเอิญ แตก็เปนการดีอยางหนึ่งคือ ทําใหสัตวทั้งหมดอยูดวยความสงบสุขขึ้น เมื่อพูดถึงเรื่องปนแตกนี้ มีอยูอีกครั้งหนึ่งที่ถํ้าจันทร วันนั้นขาพเจาออกไปบิณฑบาตและได ยินเสียง โอย!..เรียกใหชวย ก็ปรากฏวามีชายคนหนึ่งถูกปนของตัวเองลั่นใสตัวปากกระบอกแตก ขาพเจาชวยเหลือเยียวยาเขาและตอมาเขาก็มาขอขมาขาพเจา ไดความวา เขามองเห็นสีเหลืองของ จีวรขาพเจารําไรในหมูไม เขานึกวาเปนกวางเปนเกง ก็กดปนยิงเปรี้ยงเขาให บังเอิญปนกลับแตกลั่น ถูกตัวเอง บาดเจ็บดังกลาว เขาวาเขาผิดพลาด ๒ กระทง กระทงแรก คือมายิงสัตวในเขตวัด กระทง สอง มาลวงเกินยิงขาพเจาผูเปนพระภิกษุ เขาจึงไดรับผลของกรรมนั้น คราวนั้นก็เชนเดียวกับครั้งนี้ ขาพเจาก็ไดสอนใหเขารูจักบาปบุญคุณโทษของการฆาสัตวตัด ชีวิต ใหนึกถึงกรรม ผลของกรรม ซึ่งจะติดตามตัวเราเหมือนรอยเกวียน ที่ติดตามเทาโคฉะนั้น ระหวางปนั้น กลางพรรษา ฝนตกชุกมาก นํ้าทวมทางบิณฑบาตหมด ไปบิณฑบาตไมได ชาว บานก็มาสงอาหารไมได เหมือนถูกปลอยเกาะ นํ้าทวมเจิ่งไปหมด เณรตองตมขาวสาลีที่ปลูกในวัด ตมขาวสาลีและผักปาอาศัยฉันไปวันหนึ่งๆ จนกวานํ้าจะแหงก็เปนเดือนๆ ทีเดียว นับเปนการผจญ ภัยอยางหนึ่ง ในพรรษาที่อยูภูสิงหนอยนี้ ไดพากันเรงบําเพ็ญภาวนากัมมัฏฐานอยางเต็มเม็ดเต็มหนวย ตามความสามารถของตนๆ ไมเปนผูที่ยอทอตอการทําความพากความเพียร พิจารณารงกายของตน กายาคตาคติ ไมใหจิตรวม ไมใหจิตลงพัก พิจารณาไปพอสมควรก็สงบ สงบพอสมควรก็พิจารณา คนดูในรางกาย พิจารณาทวนขึ้นและตามลง เปนปฏิโลมและอนุโลม อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถ กา เบื้องบนแตพื้นเทาขึ้นมา เบื้องตํ่าแตปลายผมลงไป และดานกลางสถานโดยรอบคนดูในรางกาย ใหรูเห็นตามเปนจริง ใหจิตมันออนมันนอมยอมหันมาเชื่อตอคําสอนของพระพุทธเจา พระสัจธรรม ในรางกายของเรามีทุกขุมขนทุกสิ่งทุกอยาง เพราะสัจจะ แปลวา ของจริง รางกายนี้จะนอมไปสูสัจ ธรรมของจริงของรางกาย …เห็นสัจจะ…จริงไปหมด เชน เราจะนอมพิจารณาเปนของไมสวยไมงาม เปนของสกปรกโสโครก เปนของปฏิกูลพึงรัง เกียจ….มันก็เปนจริงเห็นจริง เห็นสัจจะของจริง เห็นในรางกายของเรานี้เปนของไมสวย ไมงาม จริง หรือจะนอมพิจารณาใหเห็น เปนธาตุทั้ง ๔ คือ ธาตุดิน ธาตุนํ้า ธาตุไฟ ธาตุลม มันก็เปน สัจจะจริง เปนดิน เปนนํ้า เปนไฟ เปนลม จริงทีเดียว! หรือจะนอมพิจารณาใหเห็นเปนซากศพ ซากผี…อยางนี้มันก็เปนจริง เพราะมันเหม็นมัน เนา มันสกปรก ตายแลวก็ผุพัง ละเอียดลงสูสภาพเดิม คือ ดินนํ้าลมไฟตางหาก หรือจะนอมพิจารณาใหเห็นวามันไมใชสัตว ไมใชบุคคล ไมใชตัวตนเราเขา ใหนอม ใหรู ให เห็นสัจจะตามความเปนจริง นอมพิจารณาดูสังขารตามนี้ใหเห็นเปนทุกข…ความเกิดเปนทุกขจริง ความแกเปนทุกขจริง ความเจ็บเปนทุกขจริง ความตายเปนทุกขจริง ความโศก ความเศรา ความรอง ไหรํ่าไรรําพันเปนทุกขจริง ความไมสบายกาย ไมสบายใจเปนทุกขจริง นอมไปตามนี้….นอมไปตาม คําสอนของพระพุทธเจา ใหรูเห็นตามความเปนจริงในคําสอนของพระพุทธเจานั้น ทานรูทานเห็น ตามความเปนจริง ตามสัจธรรมที่พระพุทธเจาเห็น ที่พระอริยเจาเห็นนั้น….ไมยอมที่จะหยุดการ พิจารณา พิจารณาจนจิตนั้น ยอมรู ยอมเห็น….นั่น! เชื่อมั่นวาสัจธรรมของจริง มีจริง

จิตยอมเชื่อและเห็นชัดวา ความเกิด เปนทุกขจริง ความแกเปนทุกขจริง ความเจ็บ เปนทุกขจริง ความตายเปนทุกขจริง ความโศกความเศราเปนทุกขจริง ความรองไห รํ่าไรรําพัน เปนทุกขจริง ความไมสบายกายไมสบายใจเปนทุกขจริง ความเสียใจคับแคนใจเปนทุกขจริง นอมเขาจนมันรู มันเห็น….อยางนี้สัจธรรมประสบสิ่งที่ไมชอบใจเปนทุกขจริง พลัดพรากจาก สิ่งที่รักใคร ชอบพอเปนทุกขจริง ไมสมความรักความปรารถนา ไมสมประสงคก็เปนทุกขจริง นอมเขามาพิจารณาขันธ ๕ ที่ประกอบดวยอุปาทาน คือ ความยึดมั่น ถือมั่น วาขันธเปนเรา เราเปนขันธ ขันธเปนตนของเรา ก็พิจารณาเราเปนทุกขจริง..! ตลอดพรรษาที่อยูภูสิงหนอย ไดทําประโยค พยายามพากเพียรโดยไมทอถอย พิจารณา แผนดินภายใน อัชฌตติกา กลาวคืออัตภาพรางกายนี้อยางไมลดละ มิใหจิตรวมลง เพราะถาจิต รวมลงถึงอัปปนาสมาธิ หรือฐีติจิตแลว มันพิจารณาอะไรไมได มันไมรูไมเห็นอะไร เพราะเปน จิตที่ละเอียดวางอารมณ วางธาตุ วางขันธ เดินวิปสสนาไมได ขาพเจาจึงไมใหจิตรวม ใหจิต สงบพอดีพองาม พอเปนพื้นฐานของวิปสสนา ใหเปนเอกคตารมณมีอารมณอันเดียว เจาะจงบง เฉพาะสัจธรรมของจริงอันเดียวเทานั้น ในพรรษานี้ การทําความพากเพียรสะดวกมากนัก เพราะไมมีการงานอะไร มีแตตั้งหนาทํา ความพากเพียรพิจารณากัมมัฏฐานเทานั้น เพราะเปนสถานที่ที่สงบสงัด หลีกเรนจากผูคน วิเวกดี มาก ถาจะเปรียบกับสถานที่ตางๆ ที่ผานมาแลว ที่ ภูสิงหนอย นี้ก็นับเปนที่สัปปายะที่สุดแกการ บําเพ็ญเพียรภาวนาของขาพเจา คือที่ ดงหมอทอง จิตรวมงายแตปญญาไมแกกลา ที่ ถํ้าจันทน จิต รวมดีเชนกัน ไดคิดคนในกายเรื่อยมา กระจางมาเปนลําดับๆ พอมาถึงภูสิงหนอย ปญญากําลังที่ สะสมมาก็ไดใชเต็มที่ ในครั้งนี้ขาพเจาเรงทําความเพียรอยางอุกฤษฎ เพราะคิดวาจิตพักมาเพียงพอ แลว คอยระวังรักษามิใหจิตพักใชอุบายปญญาทุกอยางเหมือนนักมวยไทย ตองใชอาวุธในกายทุก อยางที่มี…ทั้งศอก ทั้งเขา ทั้งเทา ทั้งกําปน อาศัยแยบคาย อุบายปญญาทุกประการที่เกิดขึ้น เพื่อจะ พยายามน็อคเอาทคูตอสู คือกิเลสใหลมควํ่าลงใหได เมื่อออกพรรษา ปวารณาแลว ทานพระอาจารยสอนก็ออกไปแสวงหาที่วิเวกแหงอื่น ตาม สมณวิสัยของฝายกัมมัฏฐาน สวนขาพเจา ญาติโยมทางบานดอนเสียด ถํ้าพระ ถํ้าบูชา ภูวัว ไดมา อาราธนานิมนตใหไปโปรดพวกเขา จําพรรษาตอไปกับเขา โดยใหไปเลือกสถานที่ซึ่งเหมาะควรจะตั้ง เปนสํานักสงฆโปรดญาติโยมในถิ่นนั้น ขาพเจาและเณรก็เลยไปตรวจดูถํ้าพระและถํ้าบูชา ตามคํา นิมนต แลวก็ตกลงยับยั้งพักอยูที่ถํ้าบูชา ทั้งๆ ที่ถํ้าบูชาเองก็อยูหางจากหมูบานถึง ๑๐ กิโลเมตร ไม มีทางจะไปบิณฑบาตเลย สมัยนั้นถํ้าพระอยูหางจากหมูบานมากยิ่งกวาถํ้าบูชา ไมสะดวกในการบิณฑบาต หมูบานอยู ไกลมีแตปาดงพงทึบ เพราะสมัยที่ทานพระอาจารยฝน อาจาโร อยูบําเพ็ญภาวนาและสรางพระกับ ทานพระอาจารยทองสุข สุจิตโต นั้น ทานไมไดลงบิณฑบาต ทานอาศัยญาติโยมทางบานนาตะไก บาง บานโสกกามบาง บานดอนเสียดบาง ลําเลียงอาหาร ขาวสุกขาวสาร อาหารผักเนื้อ ขาวปลา อาหารไปสะสมไวใหเณร หรือผาขาว หรือญาติโยมไปทํากัปปยะ จังหัน ถวายทาน เพราะลง บิณฑบาตไมได ไมมีที่บิณฑบาต ขาพเจาไปตรวจดูแลวเห็นวาไมมีบาน ไมมีที่บิณฑบาต ลําบาก ก็ เลยตกลงเลือกถํ้าบูชา เพราะอยางไร ถํ้าบูชาก็ยังเปนสถานที่พอที่จะอาศัยไดบาง เนื่องจากใกลหมู บานมากกวาถํ้าพระ แตถึงกระนั้น ทางบิณฑบาตก็ลําบากมากเหมือนกัน ดวยตองไปบิณฑบาตถึง ๑๐ กิโลเมตร ที่หมูบานดอนเสียด ซึ่งเปนหมูบานที่ใกลที่สุด สําหรับทางเดิน แมจะเปนเพียงทางเดินปาอันเปน

ปกติธรรมดาของชาวปาก็ไมมี ตองบุกปาฝาดง ดอนไปตามทางสัตวนั่นเอง โดยที่หนทางไกล มากถึง ๑๐ กิโลเมตร และตองบุกปาฝาเขา กวาจะถึงหมูบานก็กินเวลา ๒ ชั่วโมงกวา หรือ ๓ ชั่วโมง ทีเดียว ดังนั้นระยะแรกๆ ที่อยูบนหลังถํ้าบูชากับเณรรวม ๒ องคนั้น ยังลงบิณฑบาตไมได พวกชาว บานเขาตองนําเสบียงอาหารลําเลียงมาสง ๗ วันครั้งหนึ่ง เชน ขาว กะป พริก ปลารา เกลือ แลวก็ อาศัยเณรหุงตม มีพริกมีปลาราคลุกเขากันแลวก็เก็บ ผักปาตามธรรมชาติ มีพวก หัวขา หัวขิง ผักหนาม เห็ด ยอดผักยอดหวาย ในปา…เหลานี้ ตามแตจะหาไดมาตม มาแกง พอเยียวยาอัตภ ประทังชีวิตไปชั่ววันหนึ่งๆ เทานั้น เมื่อญาติโยมเขาเสร็จกิจในการงานของเขา คือ เก็บเกี่ยวเรียบรอยแลว ขาพเจาก็เลยพาญาติ โยมตัดทางจากบานดอนเสียดขึ้นภูวัวไปถํ้าบูชา ชวยกันบุกเบิกทําทางอยู ๓ เดือนจึงสําเร็จ มีความ สะดวกในการเดินทางไปมา รถและเกวียนพอเดินได และเปนเสนทางคมนาคมตลอดมาตราบเทา ทุกวันนี้ แตกระนั้นสําหรับการบิณฑบาต ก็ยังตองแบงกันคนละครึ่งทางกับชาวบาน คือ ชาวบานครึ่ง หนึ่ง พระครึ่งหนึ่ง โดยจัดสรางแครมีที่มุงเล็กๆ สําหรับเปนที่บิณฑบาต ชาวบานเดินทางขึ้นมาจาก บานครึ่งทางมารอใสบาตร และใหพระลงจากเขามาอีกครึ่งทางมารับบาตรที่นั่น เรียกวา เปนการพบกันครึ่งทาง ตามสํานวนสมัยใหมก็พอจะได พรรษาที่ ๒๒-๒๕ พ.ศ.๒๕๐๗-๒๕๑๐ จําพรรษาที่ถํ้าบูชา ตาดสะอาม ภูวัว แมระยะที่มาอยูถํ้าบูชา บนหลังตาดสะอามตอนตนๆ จะรูสึกลําบากมาก เพราะเสนาสนะที่ อยูที่อาศัยไมมี ตองอาศัยถํ้า อาศัยรมไมโดยตลอด….เวลาอยูรุกขมูลหรือรมไม ฝนตกหนัก พายุแรง เพราะเปนที่แจงเวิ้งวาง กลดมุงจะถูกพัดกระเจิง ถาเก็บอัฐบริขารไมทันก็เปยกหมด ตัวเราเองก็โชก ไปทั้งตัว เวลาอยูถํ้า อาศัยกันลมได แตบางครั้งฝนกระหนํ่าก็สาดเขาไปในถํ้าเปยกหมดเชนกัน แต ความลําบากทางกายเรานี้ก็มิไดทําใหยอทอ การบําเพ็ญภาวนาสะดวกสบาย เปนที่สัปปายะมากอีก แหงหนึ่ง และพวกชาวบาน ญาติโยม ก็มีศรัทธาดี ถึงวันพระจะขึ้นมาฟงธรรมกันอยางไมเห็นแก ความลําบาก นาเห็นใจและอนุโมทนาในความเสียสละตั้งใจจริงของเขา ดังนั้นขาพเจาจึงตกลงใจอยู จําพรรษาโปรดพวกเขาและไดจําพรรษาอยูถึง ๔ พรรษาดวยกัน ตั้งแตพ.ศ.๒๕๐๗ ตลอดไปจนถึง พ.ศ.๒๕๑๐ พรรษาแรกมีพระ ๕ องค เณร ๒ องคเทานั้น ตางองคตางแยกยายกันหาที่วิเวกตามถํ้า ตาม รมไมตามที่ถูกจริตนิสัยของตน ไมของแวะกัน มาพบกันเฉพาะเวลาฉันเทานั้น ปรารภความเพียรกัน อยางไมประมาท ไดสรางโรงครัว ศาลาโรงฉันขางลาง และชวน พระเณรทําบันไดขึ้นหนาผาขึ้น บนหลังตาดสะอาม เพราะขางบนนั้นเปนชัยภูมิที่ดีเหมาะแกเปนที่วิเวกรุกขมูล ถํ้าบูชานี้ แตกอนมีวัตถุโบราณ มีพระพุทธรูปโบราณ ชาวบานไปคนพบก็จะนําไปออกขาย บอยๆ มีขาวเลาลือกันวาแมพระพุทธรูปทองคําก็ยังหลงเหลืออยูในถํ้าในเขตภูวัวนี้ เพราะพวกพราน พวกชาวบานปา สมัยโบราณไดเคยหลงทางเขาไปพบเห็นกันมาแลว แตไมมีใครกลานําออกมา ดวย เกรงตออํานาจเทพารักษที่บํารุงรักษาสถานที่เหลานั้น จึงเพียงโจษขานเลาใหลูกหลานฟงตอๆ กัน มา พวกญาติโยมสมัยนี้ก็อยากจะไดเห็น ไดกราบบูชา จึงมารบเราขาพเจา พวกเขาเองชวยกันคนหา กันเทาไร จนเต็มสติปญญาแลวไมเห็นพบ ขอใหพระ ใหเณร ชวยหาดวยก็ไมพบ วันหนึ่งระหวางขาพเจาภาวนา ไดนิมิตไปวากําลังคนหาพระแตไมเห็น ปรากฏไปเห็นยักษ ตนหนึ่ง เปนยักษผูหญิง รูปรางสูงใหญมาก ตัวดําสนิท ผมยาวรุงรัง มีแตผานุง เปลือยกายทอนบน

ตลอด อกยานใหญ …ใหญจริงๆ ทองก็อวนใหญ ยืนตระหงานอยูที่นํ้าตกสะอาม ขาพเจาเห็นยักษ ก็เดินเขาไปถาม “ทานมายืนอยูที่นี่ทําไม” เขาตอบวา “ขาพเจาเปนยักษ อยูที่นํ้าตกสะอามนี่ ที่อยูขาพเจาอยูที่นี่” “ทําไมจึงเปนยักษมาอยูที่นี่” “เพราะแตกอนเคยทําบาป” “เคยทําบาปอะไร” ขาพเจาซัก เขาเลยตอบวา “ตั้งแตชาติกอนนานมาแลว” ชาติไหนไมทราบ ขาพเจาไมมีญาณระลึกชาติ ได… “ชาตินั้น ขาพเจาเกิดเปนมนุษย ขาพเจาเปนภรรยาของพระคุณเจา ขาพเจาเปนผูทุจริต ประพฤติผิดมิจฉากาม มีจิตใจนอกรีตนอกรอย ไมซื่อสัตยตอสามีคือพระคุณเจา เปนคนเลนชู ไป คบชายอื่นนอกจากสามี เปนคนเกเร และเมื่อเวลาสามีจับทุจริตได ก็เลยลอลวงสามี ปกปดไววาไม ไดทํา ไมไดลวงประเวณี ดวยบาปอกุศลกรรมอันนั้น ทําใหขาพเจาตองมาเกิดเปนยักษอยู ณ ที่นี้” ขาพเจานิ่งฟงดวยความสลดสังเวชใจในบุพกรรมเกาของสัตวโลก เวลานั้นมัวแตนึกสลดใจ เลยเผลอไป ไมทันคิดจะถามวาเขาตองใชกรรมมาเกิดเปนยักษนานมาเทาใดแลว ไดแตคิดถามเรื่อง ที่ญาติโยมรบเรา “ที่นี่…ที่ถํ้าสะอามนี้ เขาวามีพระพุทธรูปโบราณอยูใชไหม มีใชไหม?” เขาบอกวา “มี…มีอยู” “ทานรูจักไหม ที่อยูของพระพุทธรูป?” เขาบอกวา “รูจัก” “ถางั้นชวยบอกไดไหม” เขาสั่นหนา “ไมบอก” “ทําไมไมบอก” “เพราะขาพเจาเกลียดชังทาน” “เกลียดชังเราทําไม” “เกลียดชังเพราะทานละขาพเจา หยาจากขาพเจาไปในครั้งนั้น” เขาบอก “พระพุทธรูปมี อยู แตไมใหเห็นหรอก” ความจริงจะเปนอยางไรก็ไมทราบ แตในนิมิตครั้งนั้น ยักษตนนั้นไดบอกขาพเจาเชนนั้น ขาพเจาตื่นขึ้นพิจารณาถึงนิมิตดวยความสลดสังเวชใจ เลยแผสวนบุญสวนกุศลไปใหเขา ตั้งแตนั้น มาก็ไมปรากฏนิมิตเห็นเขาอีกเลย เขาจะพนทุกขไปแลวหรืออยางไรก็ไมทราบ สําหรับเรื่องพระพุทธรูปทองคํานั้น ขาพเจาเลยบอกญาติโยมที่กําลังวุนวายไมเปนอันทํา อะไร นอกจากคอยไปคนที่ถํ้าโนน คอยมาคนที่ถํ้านี้วา อยาไปหาเลย ไมเห็นหรอก เขาไมใหเห็น เขาเชื่อกันหรือไมก็ไมทราบ แตถึงจะหากันแทบลมประดาตายกันอยางไรก็ตาม ก็หาไมเห็น จริงๆ นี่เปนเหตุการณระหวางพรรษาที่อยูตาดสะอาม ถํ้าบูชา จะจริงไมจริงอยางไรก็เปนนิมิตฝน ตางหากมาเลาสูกันฟง เพื่อแกงวงเหงาหาวนอนเทานั้น ผูฟงจะเชื่อหรือไมเชื่อก็ตาม ขาพเจาไมมี อํานาจอะไรไปบังคับใหเชื่อใหเห็นได ในป พ.ศ.๒๕๐๘ มีเหตุบังเอิญเกิดขึ้นที่ภูสิงหนอย ถาขาพเจาไมเลา ประวัติก็อาจจะไม สมบูรณ จึงขอเลาถึงเรื่องเหตุบังเอิญที่ภูสิงหนอยไวดวย ณ ที่นี้

คือระหวาง พ.ศ.๒๕๐๗ ตอ พ.ศ.๒๕๐๘ ทานพระอาจารยเพ็ง เตชะพโล ซึ่ง เคยจําพรรษาอยูกับขาพเจาหลายพรรษา แตตอมาทานไดไปตั้งสํานักที่ภูลังกา และไดไปมรณภาพที่ นั่นเมื่อป ๒๕๒๑ ที่ผานมานั้น ทานไดวิเวกไปที่ภูสิงหนอย ชอบใจอากาศและภูมิประเทศอันสงบรม เย็น ไมพลุกพลานที่นั่น ก็กะวาจะอยูจําพรรษาที่ภูสิงหนอย ทานไดอยูไปจนถึงเวลาจวนจะเขา พรรษาป ๒๕๐๘ ก็เกิดเรื่องขึ้น โดยมีขาวเลาลือหนาหูวา ที่ภูสิงหใหญนั้น มีพวกกอการรายสองสุม กันอยูที่นั่น เนื่องจากวา ภูสิงหนอยและภูสิงหใหญนั้นติดตอกัน เปนทิวเขาตอเนื่องกัน ฝายเจาหนา ที่บานเมืองเขาก็เลยกลัววา พระจะเปนอันตราย จึงนิมนตใหพระลงมาจากภูสิงหนอยใหไปจําพรรษา ที่อื่น ทานอาจารยเพ็งก็เลยจําเปนตองลงไปจําพรรษารวมอยูกับขาพเจาที่ถํ้าบูชาภูวัวเมื่อ พระ อาจารยเพ็งลงไปไดไมกี่วัน ประมาณ ๔-๕ วันเทานั้น พวกเจาหนาที่บานเมืองก็ขึ้นไปสํารวจที่สํานัก สงฆขางบนเขา เนื่องจากไดมีสงฆมาจําพรรษาอยูที่นั่น มาได ๒ พรรษาแลว เสนาสนะ กุฏิพระ หรือ กระทอมพระจึงมั่นคงพอประมาณ เจาหนาที่เกรงวากุฏิพระเหลานั้นจะเปนที่อาศัยของพวกกอการ ราย พวกเจาหนาที่และพวกลาดตระเวนของบานเมืองก็เลยเอาไฟจุดเผากุฏิพระหมดทุกหลัง แมโอง นํ้าก็ทุบทิ้ง แมพืชผล ผลหมากรากไมที่ปลูกไวในวัด เชน มะมวง ลําไย มะนาว มะพราว ตลอดถึง ตนกลวย ตนมะละกอ ที่พวกผาขาวชาวบานชวยกันปลูกไวเปนกลุมเปนกอ พวกสวนครัว อยางพริก มะเขือ ตะไคร…เหลานี้ เขาก็ทําลายหมด ตัดฟนทิ้งหมดไมมีเหลือ แมแตบอนํ้าที่ขุดไว ลอกไว เขาก็ ถมและทําลายอีกดวย กุฏิพระที่เผาทิ้งนั้น เผากันหมดทําลายกันหมด แบบไมใหเหลือซากเลย แมเครื่องบริขาร ของพระที่เก็บเอาไปไมทันหมดเพราะตองรีบรอนไป เชน พวกผาไตรจีวรและหนังสือสวดมนต หนังสือธรรม ตลอดถึงพระพุทธรูปก็ถูกไฟเผาหมดในครั้งนั้นดวย แลวก็ทราบขาวจากพวกชาวบาน วา พวกทหารปลายบานเรานี้เองมาเผา เรื่องนี้ขาพเจาก็ไมไดเอาเรื่องอะไร ปลอยใหเปนไปตามหนาที่ของเขา แลวก็แลวกันไป เพราะบาปก็จะตกแกผูทํา กรรมแกผูกอขึ้นตางหาก เราไมมีเรื่องอยาไปกอความเดือดรอนและวุน วายใหแกใครๆ การมาจําพรรษาอยูที่ถํ้าบูชา ภูวัว นี้ดังไดกลาวแลววา ขาพเจาออกมาแตเมื่อออกพรรษา ของป ๒๕๐๖ อยูวิเวกตามถํ้าตามเงื้อมเขา และรมไมพอดีพอควรแลวจึงเริ่มทําเสนาสนะ ยกแคร สรางกระทอมกุฏิเปนที่อาศัย มีโรงครัว โรงฉัน เพิ่มขึ้นเปนลําดับ พระเณรก็มาอยูจําพรรษาเพิ่มขึ้น โดยเห็นเปนที่สงัดเงียบอยูในปาดงพงลึก เหมาะแกการบําเพ็ญภาวนากรรมฐาน ไมเปนที่คลุกคลี พลุกพลาน ถึงกาลอันควรพวกศรัทธาญาติโยมก็จะมาฟงเทศน รับการอบรม สวนเวลาปกติธรรมดา พระเณรก็มีเวลาเพื่อการปฏิบัติธรรมบําเพ็ญความเพียร ตามโอกาสวาสนาของตน มีความสงบสันติ กันมาโดยตลอด แตมาปพ.ศ.๒๕๐๘ และปพ.ศ.๒๕๐๙ ที่ภูวัวก็ชักจะมีอันตรายเกิดขึ้นเสียแลว คือ ในปพรรษา ๒๕๐๙ นี้เอง เปนปที่นํ้าทวมลนแมนํ้าโขง ไดมีการทิ้งระเบิดลงมาที่ภูวัว ๖ ลูก คืนนั้นมีฝนตกหนัก ฟาคะนอง และลมแรงมาก ไมมีใครไดยินเสียงลูกระเบิดแตอยางใด ไม รูวามีเครื่องบินมาทิ้งระเบิด อยูตอมา ๓ วันใหหลัง โยมขึ้นไปถวายจังหัน ฤดูนั้นเปนฤดูที่ฝนกําลัง เริ่มชุก คือเปนเดือนมิถุนายน-เดือน ๗ เห็ดกําลังชุก เขาถวายจังหันแลวก็ออกไปหาเห็ด เก็บเห็ด ก็ เลยไปเห็นลูกระเบิดเขา แลวมาแจงใหขาพเจาทราบ ขาพเจาและพระเณรเลยไปตรวจดู พบลูก ระเบิดตกอยูในหวย ไมหางจากถํ้าบูชาและโรงฉันเทาใดนัก พบครั้งแรกเปนลูกระเบิดเพลิง ๑ ลูก ระเบิดแลว สวนอีก ๓ ลูก เปนลูกระเบิดทําลายขนาดใหญยังไมระเบิด ขาพเจาวัดโดยรอบไดเมตร

ยี่สิบ (๑.๒๐ เมตร) วัดตามสวนยาวได เมตรยี่สิบ(๑.๒๐ เมตร) เชนกัน บางลูกก็จมอยู ในนํ้า บางลูกก็อยูบนบก จึงใหคนไปแจงกํานันผูใหญบานใหรายงานไปที่เจาหนาที่ชั้นผูใหญของ บานเมือง เขารายงายไปจนถึงทางทหารที่อุดรฯ ใหฝรั่งทหารอเมริกันผูมาทิ้งระเบิดทราบ วันหลังก็ พบอีก ๒ ลูก เปนลูกระเบิดทําลาย ขนาดเดียวกันและยังไมระเบิดเหมือนกัน ทางวัดก็ไดรายงานไป ตามลําดับเชนเดียวกัน ผลสุดทายทางทหารที่อุดรฯและฝรั่งทหารอเมริกันก็เดินทางมาสํารวจ เขาเอาเฮลิคอปเตอร มาลงบนลานพลาญหินใหญ บนหลังถํ้าบูชา นอนพักกันอยู ๒ คืน จึงไดจักการนําเอาลูกระเบิดที่ยัง ไมระเบิดเหลานั้นขึ้นมาทําลายไดหมด เวลาจะใหระเบิดทําลาย เขาตองใหพระเณรหลบไปในถํ้า นอนราบกับพื้น ขาพเจาไมไดไตถามวา เขามาโยนมาปลดทิ้งระเบิดกันทําไม แตไดยินพวกขาราช การพูดกันวา ธรรมดาเมื่อเครื่องบินอเมริกันไปทิ้งระเบิดที่เวียดนามเหนือ ถามีลูกระเบิดเหลือติด เครื่องบินอยูก็จะตองสลัดทิ้งตามปาเขาใหหมด มิฉะนั้นจะมีอันตรายเวลานําเครื่องบินลงสู สนามบินที่ตั้งฐานทัพ เขาคงจะคิดวา ปาแถวภูวัวเปนที่ที่ไมมีผูคนอาศัยก็ได จึงไดสลัดลูกระเบิดลง สวนที่ลูกระเบิดทําลายทั้ง ๕ ลูก ไมแตกระเบิดเมื่อตกลงมาถึงพื้นดิน เพราะเหตุใดนั้นขาพเจาก็ไม ทราบเหมือนกัน อาจจะเปนเพราะอํานาจคุณพระรัตนตรัยคุมครองก็ได หลังจากนั้น ก็ไดรับคําเตือนกันเนืองๆ วา ที่ภูวัวไมเปนที่ปลอดภัย ควรจะอพยพโยกยาย หนีไปจําพรรษาที่อื่น แตพระเณรก็ยังคงปฏิบัติสมณธรรมไปตามสมณเพศวิสัย เรงความเพียรกัน ตามสติปญญาความสามารถของแตละคน จนกระทั่งถึงกลางป ๒๕๑๑ ขาพเจาก็ไดรับหนังสือจาก เจาคณะจังหวัดหนองคาย วาใหพระที่อยูถํ้าบูชา ภูวัว โยกยายหนีจากภูวัว เพราะเวลานี้บานเมือง เกิดความฉุกเฉิน กลัวจะเปนอันตรายแกพระเจาพระสงฆ ฉะนั้นจึงขอนิมนตใหพวกทานหนีจากถํ้า บูชา อยาอยู ใหลงไปจําพรรษาที่แหงอื่น แลวก็ลงนาม เจาคณะจังหวัดหนองคาย สมัยนั้นเปนทาน เจาคุณเทพบัณฑิต ขาพเจาพรอมหมูคณะและแมชี ก็เลยลงจากถํ้าบูชาในเดือนกรกฎาคม เปนเวลาตนเดือน ใกลจะเขาพรรษา ฝนกําลังเริ่มตกชุก นํ้าทวม ทางไมสะดวก ตองพากันเดินบุกนํ้า บุกโคลน บุกตม ลงมาจากเขาลูกนี้ดวยความยากลําบาก มุงหนาไปจําพรรษากับหลวงปูขาวที่ถํ้ากลองเพล ระหวางอยูถํ้าบูชานี้ มีเรื่องแปลกอีกเรื่องหนึ่งที่เกือบลืมเลาไป คือเปนวันธรรมสวนะ ได มีการสวดปาฏิโมกขกันบนพลาญหินในตอนกลางคืน กระตายปาที่อยูในบริเวณนั้น ก็เตนเขามา ฟงดวย แตแรกมันก็อยูหางหนอย แตแลวก็คอยเขยิบเขามาจนใกล แลวก็นั่งนิ่งอยู อีกตัวหนึ่งก็ เตนตามเขามานั่งดวยเชนเดียวกัน ทั้งสองตัวตางหลับตาพริ้มอยูโดยสงบ มันนั่งฟงปาฏิโมกข จนจบแลว จึงกระโดดหายเขาไปในปา นาอัศจรรยในความชาง “”รู” ของสัตวปาเหลานี้ยิ่งนัก พรรษาที่ ๒๖ พ.ศ.๒๕๑๑ จําพรรษาอยูกับหลวงปูขาว อนาลโย ทีว่ ดั ถํ้ากลองเพล อุดรธานี พรรษาที่ ๒๖ นี้ ขาพเจาไดกลับมาอยูจําพรรษารวมกับหลวงปูขาว อีกวาระหนึ่ง ตอนนี้ทาน ไดจากวัดปาแกว บานชุมพลมาอยูที่วัดถํ้ากลองเพลแลว ไดอยูปฏิบัติทานฟงธรรมเทศนา รับการอ บรมจากทานโดยใกลชิด ในระหวางกลางพรรษาไดมีการทําบุญฉลองอายุของหลวงปู ออกพรรษา เสร็จกิจการงานทางถํ้ากลองเพลแลว ขาพเจาก็นมัสการลาหลวงปูกลับไปวิเวก ที่ภูวัวอีก ดวยไดทราบวา อันตรายจากผูกอการรายเบาบางลงแลว

ขาพเจาไดวิเวกอยูที่ภูวัว ๑ เดือน คืนวัน หนึ่งขณะกําลังนั่งสมาธิบําเพ็ญความเพียรอยูนั้น ไดเกิดนิมิตขึ้นมาวา ไดมีปราสาท ๒ หลัง หลังหนึ่งเล็ก อีกหลังหนึ่งใหญโตมาก ปราสาททั้งสองหลังนี้สวย งามวิจิตรพิสดารมาก สถานที่ตั้งอยูคือทางดานเขาภูทอกนอยและเขาภูทอกใหญ ซึ่งเวลามอง จากเขาภูวัว บริเวณหลังถํ้าบูชาจะเห็นปรากฏชัดอยูทุกวัน ในนิมิตนั้นปรากฏวา ขาพเจาไดเหาะ ขึน้ ไปบนปราสาทนั้น แตพอขึ้นไปๆ จะเขาไปในปราสาทนั้น บังเอิญประตูทางเขาปดอยู ทําให ไมสามารถจะเขาไปในปราสาทได จึงไดตั้งอธิษฐานวา “..หากบุญบารมีแรงกลา ขอใหประตูเปด ออก เขาไปได” ทันใดนั้นประตูปราสาทหลังเล็กก็เปดออก ขาพเจาจึงเขาไปในปราสาทนั้น ปรากฏวาหองหอภายในวิจิตรพิสดารงดงามยิ่งนัก เปนที่นาเพลิดเพลินเจริญใจเปนอยางยิ่ง เห็นหญิงมีรูปสวย ๔ คน เฝาอยูในปราสาทนั้น และจากที่ยืนอยูในปราสาทหลังเล็กจะมองไป เห็นปราสาทหลังใหญไดอยางเดนชัด หญิง ๔ คนนั้น ไดนิมนตขาพเจาใหอยูรวมดวย ขาพเจา ไมตกลง - เพราะเปนพระจะอยูรวมผูหญิงไมได ขาพเจาจึงไดลงจากปราสาทนั้นไป พอจิตถอนออกแลว นิมิตนั้นยังจําติดตาไดอยางเดนชัด พรอมทั้งจําทางขึ้นลงไดอยางแมน ยํา เพื่อพิสูจนตามนิมิตนั้น ขาพเจาจึงเดินทางออกจากภูวัวไปยังเขาภูทอกนอย ซึ่งยังไมเคยไดขึ้น เขาลูกนี้เลยสักครั้งเดียว พอไปถึงก็ไดเดินทางขึ้นไปบนเขาตามทางในนิมิตนั้นทุกประการ ไดสํารวจ ดูเขาชั้นตางๆ ที่เห็นเปนโตรก เปนซอก เปนถํ้า เปนหินผาอันสูงชันแลว ก็เห็นวาเปนภูมิประเทศที่ เหมาะสมที่จะบูรณะใหเปนสถานที่รมณียสถานอันรื่นรมย ใหพระเณรไดบําเพ็ญพรตภาวนาตอไปได จึงตกลงใจเขาบูรณะและตั้งเปนวัด ไดแรงนิมนตของชาวบานนาคําแคน บานนาตองอาราธนาใหอยู โปรดเปนหลักยึดเหนี่ยวแกพวกเขาอีกแรงหนึ่งดวย ขาพเจาเริ่มมาอยูที่ภูทอกนี้ ตั้งแตเดือนมกราคม พ.ศ.๒๕๑๒ มาอยูครั้งแรกมากับทานพระ ครูศิริธรรมวัฒน เจาอาวาสวัดสามัคคีอุปถัมภ อําเภอบึงกาฬในปจจุบัน กับผาขาวนอยคนหนึ่ง มา อยูตอนแรกอาศัยถํ้าตีนเขา ที่เปนโรงฉันตอกับโรงครัวสมัยนี้ บริเวณโดยรอบเปนปาทึบ รกชัฎ มี สัตวปาอุดมสมบูรณ มีชาง มีเสือ มีหมี มีงูใหญเลื้อยไปมาอยูตามถํ้า อากาศทึบมาก เบื้องตน ภูทอกยังไมมีแองเก็บนํ้าเชนที่เห็นในปจจุบันนี้ สมัยนั้นตองอดนํ้าอาศัยนํ้าฝนที่ยัง คงขังคางอยูตามอางหิน เมื่อหมดนํ้าในอางหิน ก็ตองพากันสะพายกระบอกไมไผไปเอานํ้าในทุงนา ไกลประมาณ ๒-๓ กิโลเมตรทุกวันๆ สวนอาหารขบฉัน อาศัยบิณฑบาตจากชาวบานนาคําแคน ซึ่ง อพยพไปอยูใหมๆ ประมาณสัก ๑๐ หลังคาเรือน การขบฉันอยูในลักษณะที่เรียกวาขาดแคลนมาก ตามมีตามได พอรักษาอัตภาพชีวิตไปชั่ววันหนึ่งๆ เทานั้น พอยางเขาหนาแลว ขาพเจาก็ขอใหญาติโยมชวยถากถางบริเวณนั้น ที่รกชัฎทึบใหเตียนพอ ที่จะใหมีอากาศเขาไปไดบาง และใหชาวบานชวยกันสรางทํานบกั้นนํ้าเพื่อกักเก็บนํ้าไวใช ตอไปเห็น วาการอยูถํ้าจะไมปลอดภัย เพราะอากาศมันทึบเวลาฝนตก เลยขึ้นมาปลูกกระตอบอยูชั่วคราวที่โขด หินตีนเขาชั้น ๒ เปนไมทุบเปลือก พื้นปูดวยฟาก หลังคามุงแฝก เวลาปนขึ้นภูทอก ขึ้นตามรากไม ตามเถาวัลยทีเดียว พรรษาที่ ๒๗-๓๘ พ.ศ.๒๕๑๒-๒๕๒๓ จําพรรษาที่ภูทอก วัดเจติยาคิรีวิหาร อําเภอบึงกาฬ ปแรกที่จําพรรษาที่ภูทอกนี้ มีพระ ๓ องค ผาขาวนอย ๑ องค ปลูกกระตอบชั่วคราวพอ อาศัยได ๔ หลัง ทุกองคตางพากันบําเพ็ญความเพียรอยางเต็มที่ เวลาพลบคํ่าขาพเจาก็ปนขึ้นบนเขา

เอาผามัดเอวแลวก็ปนขึ้นตามเครือเขาเถาวัลย ตามรากไม ขึ้นไปนอนอยูบนชั้นที่ ๕ ซึ่งปจจุบัน นี้เปนถํ้าวิหารพระ สมัยนั้นยังเปนปาทึบ มีตนไมขึ้นอยางหนาแนน เปนถํ้าที่อาศัยของสัตวปามี เลียงผา เปนตน ในระหวางกลางพรรษาที่ ๒๗ ไดพาญาติโยมทําบันไดขึ้นเขาชั้นที่ ๕ และชั้นที่ ๖ จนสําเร็จ ทําอยูประมาณ ๒ เดือนกับ ๑๐ วัน จึงเสร็จเรียบรอย ทําใหไมตองอาศัยรากไมเถาวัลยอีกตอไป การสรางบันไดนี้สําเร็จในกลางพรรษา อาศัยศรัทธาญาติโยมและชาวบานใกลเคียงชวยกันคนละเล็ก ละนอยชวยกําลังแรง สวนกําลังทรัพยไมมี เพราะเขาเปนคนยากคนจน เปนคนชนบทไมมีรายได มี แตกําลังศรัทธาความเชื่อถือในบุญกุศลศรัทธาฝงอยูในใจของเขา ทุกขยากอยางไรเขาก็อุตสาหมา ชวยการงานของวัดอยูตลอดพรรษาดวยนํ้าพักนํ้าแรงดังนี้ มาอยูภูทอกปแรกถาไมอดทนจริงๆ ก็อยู ไมได อดอยากขาวปลาอาหาร พระเณรเจ็บปวย เปนไขปา ไมมียาจะฉัน นับวาลําบากมากทีเดียว กลางพรรษาป ๒๕๑๒ ที่จําพรรษาอยูที่วัดเจติยาคิรีวิหารภูทอกนี้ ขาพเจาไดเกิดสุบินนิมิต วา ขาพเจาไดไปบิณฑบาตที่ภูทอกใหญ ตามหนาผา ขาพเจาไดครองผาหมผาเปนปริมณฑล แลวก็ สะพายบาตรอุมบาตร เดินเลียบไปตามหนาผา ออมไปเรื่อยๆ เห็นแตบานหนาตางปดอยูตามหนา ผา มองไมเห็นคนเลย ขาพเจาเดินออมไป ออมไปเลยไปหยุดยืนรําพึงอยู เอ!..ทําไมมีแตหนาตาง ปด ไมเห็นคนออกมาใสบาตรเลย รําพึงอยูอึดใจหนึ่ง ก็เห็นคนเปดหนาตางออกมาใสบาตรขาพเจา ดูเหมือนเขาจะเขาใจไดถึง ความคิดของขาพเจาที่ตั้งวิตกถามขึ้นวา เขาเปนใคร เขาก็ประกาศขึ้นมาเองวา “พวกผมนี้เปนพวกบังบดขอรับ อยูกันที่ภูทอกใหญ ภูแจมจํารัส” พวกบังบด คือ พวกภุมเทวดา ที่เขามีศีลหาเปนประจํา “ชื่อเดิมหรือชื่อจริงของภูทอกใหญ นี้ เรียกกันวา ภูแจมจํารัส” เขาอธิบายใหขาพเจาฟง “แตกอนนี้มีพวกฤๅษีชีไพรมาบําเพ็ญพรต ภาวนากันที่ภูเขาแจมจํารัสนี้มาก” ขาพเจารอเขาใสบาตรเรียบรอยแลว ก็ถามเขาเปนเชิงคุยวา “ทําไมจึงรูวาอาตมามา บิณฑบาต” เขาตอบยิ้มๆ ทันที “รูซี จะไมรูไดอยางไร” “ปดหนาตางอยูอยางนี้ รูไดรึ” “รูครับ” เขาวา “รูดวยอะไร” เขาบอกวา “รูดวยกลิ่น ถูกกลิ่นพระผูเปนเจา” “กลิ่นเปนอยางไร” ขาพเจาซัก “กลิ่นหอมขอรับ ถูกกลิ่นพระผูเปนเจา ก็เลยพากันเปดหนาตางมาใสบาตร พระผูเปนเจา กัน” เขาชี้แจงใหขาพเจาฟงดวยสีหนาอันเปยมดวยความเลื่อมใสศรัทธา แลวก็กลาวตอไปอีก อันนี้ จะเปนเชิงสรรเสริญหรืออะไรก็ไมทราบ….เขาบอกวา “พระพวกนี้เปนพระที่ปฏิบัติดี สมควร…. พวกเราจึงพรอมใจกันมาใสบาตร” พอพวกเขาใสบาตรเสร็จ ขาพเจาก็กลับ พอดีรูสึกตัวตื่นขึ้น พิจารณาดูนิมิตนั้นเห็นแปลกก็ เลาใหหมูเพื่อนฝูงฟง ประหลาดที่วา เชาวันนั้นอาหารที่บิณฑบาตได ขบฉันรูสึกวารสเอร็ดอรอยเปน พิเศษ ทั้งๆ ที่ก็ไมไดมีใครอื่นมาใสบาตรจริงๆ มีแตชาวบานเทานั้น อาหารก็เปนอาหารพื้นๆ เปน ปลารา นํ้าพริกอะไรพวกนั้นตามปกติของเขา แตเมื่อฉันไปกลับเอร็ดอรอยราวกับอาหารทิพย ทั้งๆ ที่อาหารอันวิจิตรพิสดารที่เขาถวายนั้นอยูในความฝนตางหาก

ขาพเจาก็ไมใชผูมีหูทิพย ตาทิพยอะไร ฝนเฉยๆ ก็มาเลาสูกันฟง จะเชื่อหรือไมเชื่อก็ ตามใจ เลาไปตามที่เกิดฝนขึ้น เรียกวาฝนในนิมิต หรือนิมิตในฝนก็ได ขาพเจาก็ไมยึดถือวาเปน อะไรหรอก เปนธรรมดาคนเรานอนก็ฝนเทานั้นเอง ไมฝนอยางหนึ่งก็ฝนอีกอยางหนึ่ง จะจริงไมจริง ก็ยกไว พรรษาแรก พระเณรเจ็บไขกันมา บางองคก็บอกวา เทวดาประจําภูเขามาหลอกหลอน ดึง ขาเรียกปลุกดึกๆ ใหลุกขึ้นทําความเพียร บางทีก็ไลใหหนี เพราะมาแยงวิมานของเขา ขาพเจาก็ได นิมิตบางประการเหมือนกัน จึงพยายามตักเตือนพระเณรใหมีศีลบริสุทธิ์ และบําเพ็ญภาวนาแผ เมตตา ใหทําความเพียรอยาไดประมาท เพราะศีลสมาธิ ภาวนานั้นเปนเกราะกําบังของผูบําเพ็ญ พรต ภายหลังก็เกิดนิมิต มีพวกเทวดามาหาขาพเจาและบอกวา “”ขาพเจาทั้งหลายขอนอมถวายภู เขาลูกนี้ใหแก พระผูเปนเจา ขอพระผูเปนเจาโปรดรับไวรักษา พวกขาพเจาจะลงไปอยู ขางลาง”” ในนิมิตนั้น เขาไดขอคํามั่นสัญญาไวอีกวา เมื่อพวกเขาลงไปอยูชั้นลางแลว ขอใหขาพเจา บอกประกาศแกมนุษยที่จะมาเที่ยวภูเขาลูกนี้ตอไปวา ขออยาไดกลาวคําหยาบ อยาสงเสียงอึกทึก อยาถมนํ้าลายลงไปขางลาง อยาขวางปาหรือทิ้งเศษขยะไวขางบนเขา อยาฆาสัตว เทานี้เขาก็พอ ใจแลว ขาพเจาตื่นจากฝนแลวก็นั่งพิจารณาอยู ก็รูสึกวาคําขอของพวกเทวดานั้นแยบคายดี จะเปน เรื่องจริงหรือไมจริงก็ตาม แตก็นาจะเปนขอที่กัลยาณชนทุกคนควรจะปฏิบัติอยูแลว ถึงแมจะไมมี เทวดามาขอรองเลย มนุษยผูเปนผูดีมีมารยาทของสังคมชาวโลกก็นาจะปฏิบัติตาม อยางไรก็ดี วันนั้นเองระหวางที่ขาพเจายังมิไดปริปากเลาอะไรใหใครฟง พวกชาวบานก็มา เลาใหฟงวา พวกเขาตางฝนกันวามีเทวดามาบอกวา จะมอบภูเขาใหทานอาจารยจวนรักษา พวกเขา จะลงไปอยูขางลางแทน แปลกเหมือนกัน ที่บังเอิญหลายคนมาฝนตรงกัน ตกฤดูแลง พ.ศ.๒๕๑๓ ไดชักชวนชาวบานชวยกันสรางทํานบเพิ่มขึ้นอีก ๒ ทํานบ เพื่อเก็บ นํ้าไวใชเปน ๓ ตอน มีประชาชนจากฝงประเทศลาว ชื่อ นายบุญที อยูที่เวียงจันทน ไดมีศรัทธามาส รางพระประธานไวที่ถํ้าวิหารพระชั้นที่ ๕ มูลคาประมาณ ๑ หมื่นบาท ตอมาไดมีศรัทธาจากที่ตางๆ ทยอยกันมา รวมกันสรางโรงฉัน และศาลาชั้นที่ ๕ มูลคาประมาณ ๑ หมื่นบาท พอเปนที่อาศัยคุม แดดคุมฝน สวนศาลานั้นพอไดอาศัยฉันจังหัน ที่ศาลาชางลาง เมื่อภายหลังมีศรัทธาเพิ่มขึ้น เชน จากบึงกาฬ หนองคาย อุดรฯ สกลนคร นครพนม ขอนแกน นครราชสีมา ตลอดจนกรุงเทพมหานครและอุบลราชธานี จึงไดขยายศาลาโรงฉันขางลาง ใหกวางออกไป และไดขยายศาลาถํ้าวิหารพระชั้นที่ ๕ ใหกวางขวางออกไปดวย เพื่อเวลาประกอบ ศาสนกิจและสังฆกรรมจะไดปฏิบัติไดโดยสะดวก การสรางศาลาโรงฉัน ศาลาชั้นบนและกุฏิที่อยูของพระนั้น ขาพเจาไดพยายามทําแบบที่ให สงเสริมธรรมชาติใหกลมกลืนกันไปกับธรรมชาติ เชน บางแหงก็บูรณะถํ้าธรรมชาติ ใหเปนที่อยู อาศัย บางแหงก็ใชหลังคาสังกะสีตอเชื่อมกับหินปากถํ้า อาศัยผนังถํ้าสวนหนึ่งเปนฝา เปนตน นอก จากนั้นไดสรางศาลา โรงครัวและกุฏิแมชีเพิ่มขึ้น ปญหาเรื่องนํ้าใชบนยอดเขาเปนสิ่งสําคัญ ขาพเจาไดพยายามขุดบอนํ้าหลายแหง บังเอิญได พบบอนํ้าซึมผุดขึ้นมาจากซอกหิน เปนตานํ้าขนาดแรง คุณหมอขันธ เทศประสิทธิและคุณหมอประ พักตร โสฬสจินดา ไดรวมกันสรางบาตรนํ้ามนตขนาดใหญไวรองนํ้าซึมที่หยดมาจากยอดเขา คุณ

มานพ สุภาพันธ คุณประชา ตันศิริ ไดรวมกัน เปนเจาภาพ ตั้งถังเก็บนํ้าคอนกรีตเสริมเหล็ก ติดเครื่องสูบนํ้าขึ้นที่หลังเขาเปนถังแรก ในขณะเดียวกันศาสตราจารยนายแพทยอวย เกตุสิงห ได บริจาคเงิน ๒,๐๐๐ บาท สรางสวม และหองนํ้าไวสําหรับประชาชน ในพ.ศ. ๒๕๑๓-๒๕๑๔ ไดทําสะพานรอบเขาชั้นที่ ๕ พ.ศ.๒๕๑๕ ไมไดทําสะพานแตไดทํา ทํานบกั้นนํ้าเพิ่มขึ้นอีก พ.ศ.๒๕๑๖ รื้อสะพานชั้นที่ ๕ ออกเพราะครั้งกอนทําไวไมเสมอกัน มีสูงมีตํ่า กวากัน รื้อออกทําทางเดินใหเสมอกัน และขยายใหกวางขึ้นทําใหแนนหนากวาเดิม เพิ่มไมขึ้นอีก ๓ สวน ซอมแซมสะพานของเกา ใชเวลาทําอยู ๓ เดือนจึงแลวเสร็จ สิ้นเงินประมาณ ๓ หมื่นบาท พ.ศ.๒๕๑๗ มีพระจําพรรษา ๕ องค เณร ๕ องค ไดพาหมูคณะทําสะพานบนชั้นที่ ๖ ทําอยู ๓ เดือนก็แลวเสร็จ สิ้นเงิน ๓๕,๐๐๐ บาท ในปนี้ ไดทําสะพานชั้นที่ ๔ แตไมไดทํารอบเขา ทําไวครึ่งเขา เฉพาะทางดาน ทิศ ตะวันตก สวนสะพานชั้นที่ ๔ ทางดานทิศตะวันออกนั้นไดจางชาวบานทําในป ๒๕๒๐ สิ้นเงิน ประมาณ ๒๐,๐๐๐ บาท ทําอยู ๒ เดือนจึงแลวเสร็จ ทําตอลงมาจากชั้นที่ ๕ ดังที่ปรากฏอยูทุกวันนี้ พ.ศ.๒๕๑๙ ไดทําทํานบกั้นนํ้าในเขตวัด โดยจางแทรกเตอรชาวบานมาทําสิ้นเงิน ๑๖,๐๐๐ บาท จากป ๒๕๑๙ เปนตนไป ศรัทธาญาติโยมก็ไดทยอยกันมามากขึ้น โดยเฉพาะจาก กรุงเทพมหานคร จะมากันบอยครั้งขึ้น จํานวนมากขึ้น ศรัทธาเพิ่มขึ้น บริจาคทรัพยสมบัติ บริจาค กําลังทรัพยกําลังแรง ชวยเหลือเจือจานกันไป การงานก็ไดสําเร็จลุลวงมาดังที่พวกเราไดเห็นกันนั้น มีศรัทธาจากลาดพราวกรุงเทพฯ ขอสรางถังนํ้าบนเขาชั้นที่ ๕ อีกหลายถัง เพื่อใหพระเณรไดมีนํ้าดื่ม ใชตลอดป และไดขอสรางหองนํ้าหองสวมบนเขาชั้นที่ ๕ เพิ่มขึ้นอีก ๒ คราว รวม ๕ หอง ดวยเห็น ความลําบากของญาติโยมที่จะขึ้นไปคางฟงธรรมบนถํ้าวิหารพระชั้นที่ ๕ สําหรับกุฏิถาวรบนเขาซึ่งแตเดิมไมมี เพราะพระเณรจะใชแตเงื้อมถํ้าเปนที่พัก หรือใชไมตี กําบังกั้นชั่วคราวนั้น ก็ไดมีศรัทธาขอสรางใหเปนการถาวร โดยขาพเจาออกแบบใหมีระเบียงสาม ดานเปนทางจงกรมพรอมคุณแมแฉลม ชาญสงคราม ชาลีจันทร มารดาคุณสุรีพันธุ มณีวัต ก็ได บริจาคเงินสรางกุฏิสงฆอาพาธพรอมหองนํ้าบนเขาชั้นที่ ๒ เปนหลังแรก พรอมกันนั้นลูกสาวและ สามีคือคุณวิลาศ มณีวัต ก็ไดบริจาคสรางอีกหลังหนึ่ง ณ เขาชั้นที่ ๒ ณ จุดที่เคยเปนกุฏิชั่วคราวที่ ขาพเจาแรกมาพักเมื่อป ๒๕๑๒ ตอมาคุณบุญยิ่ง ลืออํารุง ไดบริจาคสรางอีกหลังหนึ่งบนพลาญหิน ชั้นที่ ๒ และคุณพรรณี เกตุมณี ไดบริจาคอีก ๑๐๐,๐๐๐ บาท เพื่อสรางกุฏิใหเปนที่พักของขาพเจา โดยจัดสรางตอขยายออกไปจากศาลาถํ้าวิหารพระเปนที่พัก ๒ ชั้น วัดไดจัดสรางกุฏิที่พักสําหรับพระอาคันตุกะ บนเขาชั้นที่ ๕ เปนเรือนยาวขนาดสองหอง สรางกุฏิแมชีเพิ่มเติมอีก เพราะระยะหลังไดมีศรัทธาญาติโยมมาคางที่วัด บางขณะ บางคืน ถึงสาม รอยคนก็มี ถึงสี่รอยคนก็มี วัดตองอาศัยแมชีชวยจัดอาหารเลี้ยงศรัทธาทั้งหลาย จึงตองขยับขยายให แมชีไดมีที่พักพอเหมาะพอควรกวางขวางขึ้น และเมื่อตอมาวัดไดเริ่มสรางกุฏิพระเพิ่มบนโขดหินเขา ชั้นที่ ๒ อีก ๒ หลัง ศิษยที่บานทรงไทยลาดพราวซึ่งมีคุณสุรีพันธุ เปนหัวหนา ก็ขอเปนเจาภาพรวม กับวัดดวย ในป ๒๕๒๒ เมื่อมีผาปามาพองกันหลายคณะ ศาลาที่พักบนเขาดูแคบไปถนัดใจ ศรัทธา จากกรุงเทพฯ คือ คุณสุรีพันธุ มณีวัต จึงถวายปจจัยใหสรางกุฏิที่พักบนชะงอนเขาชั้นที่ ๕ อีก ๑ หลังเปนที่โลงโปรงสบาย ใครมาเห็นมาพักก็ลวนชอบใจ เพราะไดตากอากาศดี

เมื่ อ ได บํ ารุ ง สิ่ ง ก อ สร า งในวั ด ให เ ห็ น ประโยชนแลว ก็ไดชวยทําประโยชนใหแกชาว บานละแวกใกลวัดดวย ตั้งแตป ๒๕๒๑-๒๕๒๒-๒๕๒๓ ไดสรางทํานบกั้นนํ้าให ชาวบาน ๖ ทํานบ เพื่อในการเพาะปลูกทําไร นา ทํานบละหมื่นก็มี ๒ หมื่นก็มี ๓ หมื่นก็มี ๕ หมื่นก็มี ทําถนนเปน ทํานบฝายกั้นนํ้าระหวางภูทอกนอยและภูแจมจํารัสอีกรวม ๒ แสน ทั้งหมดสิ้นเงินวัดไป ๔ แสน ๕ แสนแลว เฉพาะทํานบใหญกั้นเก็บนํ้าระหวาง ภูทอกนอยและภูแจมจํารัสนั้น กรมชลประทานของรัฐ บาล เขามาชวยรับชวยเอาไปปรับปรุง เสริมสรางคันทํานบใหสูงขึ้นและมั่นคงขึ้น รัฐบาลใหงบ ประมาณมา ๒ ลานบาท เดี๋ยวนี้ทําเสร็จแลว เก็บนํ้าไดมาก เก็บนํ้าไดลึกถึง ๑๐ กวาเมตร สามารถ จะใชประโยชนในการเพาะพันธุปลา และระบายนํ้าใหพวกชาวไรชาวนาอยางสะดวกสบายทีเดียว พ.ศ.๒๕๒๓ จะเริ่มทําถนนรอบภูเขา ๓ ลูก คือ ภูทอกนอย ภูทอกใหญหรือ ภูแจม จํารัส และภูสิงหนอย ซึ่งตางเปนสํานักสงฆของวัด ขาพเจาไดใหเกรดทางรอบเขตวัดไวแลว ถาไมทํา ชาวบานบุกรุกเขามาถึงเชิงเขาก็จะลําบาก ตัดไม เผาไม ฆาสัตว….สัตวอยูในเขาก็ยังมีอีกมาก กวาง เกง เลียงผา หมี ลิง สุกรปา ยังมีอีกมากพวกนก พวกกระตาย ไกปา ก็ยังมีเชนกัน สมควรจะสงวน ไว จึงไดจางรถแทรกเตอรมาเกรดทางรอบเขา แลวปดทํานบนํ้าเสียดวย ที่ไหนเปนหวยก็พูนดิน เสริมสรางเปนคันทํานบ เพื่อใหสัตวปาไดอาศัยอาบ อาศัยกิน ตลอดถึงมนุษยก็จะไดใชสอย ทําไร นา เพาะปลูกพืชผลโดยไมอดนํ้า ไมใหคนรุกลํ้าเขามาทํากินในเขตทํานบนํ้า ถานํ้ามีเหลือเฟอก็จะได ระบายชวยเหลือชาวนาชาวไรโดยไมติดขัด นี่เริ่มในป ๒๕๒๓ จางรถแทรกเตอรมาทํางานดังนี้(เมื่อ ทานมรณภาพแลว งานนี้ยังคางอยู ทางวัดก็ไดใหทําจนเสร็จ รวมทั้งสรางทํานบนํ้าแหงใหมในหมู บานดวย…ปจจุบัน ไดจักทําระบบประปาใหหมูบานนาคําแคน มีนํ้าประปาใชดวย….ผูรวบรวม) เมื่อมาอยูครั้งแรกที่ถํ้าเชิงเขา ในฤดูแลงป ๒๕๑๒ ขาพเจาไดชวนญาติโยมตัดทางจากภู ทอกไปบานดอนเสียด รถเดินไดสบาย เดี๋ยวนี้ก็ยังใชเปนเสนทางสัญจรกันอยู หลังจากนั้นเมื่อญาติ โยมเขาทราบขาววามีพระธุดงคมาอยูที่ภูทอก เขาก็เลยอพยพตามมาอยู ทํามาหากินดวยเปนปก แผนแนนหนา จากเดิมซึ่งมีอยูเพียง ๑๐ หลังคาเรือน ปจจุบันนี้มีประมาณกวา ๒๐๐ ครอบครัวแลว มาอยูครั้งแรกไดพาญาติโยมถากถางปา เพื่อระบายอากาศใหปลอดโปรง บานนาคําแคนนี้ ตั้งหมู บานกันกอนสรางวัด ๒ ป คือในป ๒๕๑๐ สวนวัดเจติยาคิรีวิหาร(ภูทอก) มาสรางในป ๒๕๑๒ คนที่ มาอยูสวนมากเปนคนมาจากจังหวัดกาฬสินธุก็มี ของแกนก็มี รอยเอ็ดก็มี อุบลราชธานีก็มี อุดรธานี ก็มี สกลนครก็มี เปนคนมาจากหลายจังหวัดที่มาอยูบานนาคําแคน ในสมัยกอน แถบภูสิงห ภูวัว ภูทอกนี้เปนปา เปนดงทึบ มีสิงหสาราสัตวนานาชนิดมาก ไม คอยมีหมูบาน คนแถบนี้แตกอนเปนพวกมีภูมิลําเนาอยูในประเทศลาว เปนพวก เมย หรือเปนพวก ยอ เขามาอยูเมืองไทยสมัยฝรั่งเศสเขามาปกครองลาว พวกเขาไมชอบลัทธิการปกครองของฝรั่งเศส จึงอพยพครอบครัวขามแมนํ้าโขงเขามาอยูฝงประเทศไทย ลัทธิประเพณีของพวกนี้ก็แปลก พวกเมยนี้ แตกอนเขาเรียกวา “ลาวกอด” หรือ “ลาวกุม” คําวา “ลาวกอด ลาวกุม” นี้เขาถือกันจริงๆ คือหมายความวา ถาเราไปเยี่ยมเขา ไปเยี่ยมบานเยี่ยม เรือนเขา ถาเขามีลูกสาวแลวไมกอด ไมกุม ไมจูบ ไมดมลูกสาวเขาไมได เขาวา “ผิดผี” แตจะทํา อะไรไมได ไดแตเพียงกอดกุมจูบดมเทานั้น ถาไมทําอยางนั้น เขาปรับไหมใสโทษเพราะมันผิดผีเขา เปนประเพณีของเขา ดังนั้นเมื่อเขาเขามาในประเทศไทยในสมัยกอนๆ ประเพณีนี้ก็ยังมีอยู แตเดี๋ยว นี้ดูหายไปแลว พระเณรของเขานั้นก็ประหลาดเหมือนกัน เขาถือหลักเกณฑอะไรก็ไมทราบ เปนแตเพียงนุง หมผาเหลืองแลวก็แลวกันไป แคนั้นก็ถือเปนพระเปนเณรแลว จะกินขาวเย็นก็ไมวา โดยมากที่

สังเกตดูชอบกินฝน เวลาสงกรานตก็รดนํ้ากันกับ สีกา กอดกัน กุมกัน เขาไมถืออะไร เวลาวันพระ พวกพระเณรก็พากันไปลาเนื้อตามปา ไปหาปลาตามหวยตามหนอง ตามบึง เอามาหุงหาอาหาร จับ เงินจับทอง ขุดดิน ฟนไม เขาก็ไมคํานึงถึงพระวินัยอยางไรเลย และญาติโยมของเขาก็ไมถือ พอป ใหมก็ตองมีงานเลี้ยงผีกัน ทํากันเปนพิธีใหญโตมโหฬารทีเดียว ซึ่งขาพเจาก็เคยเห็นเขาทําอยู นี่เปนลัทธิเดิมของเขา เดี๋ยวนี้คงไมมีแลว เพราะความเจริญมันลนไหลเขาไป และทาง คมนาคมก็ไปสะดวก ชีวิตของพระธุดงคกัมมัฏฐาน สมัยกอนนั้น การคมนาคมลําบากมาก เพราะไมมีหนทางรถ ถาจะไปหากันตองเดินทั้งนั้น ไปอําเภอก็ตองนอนคางกลางทางจึงจะถึงอําเภอ สวนการศึกษาเลาเรียน แถบนั้นไมมีโรงเรียนเลย อยูกันอยางปาๆ เถื่อนๆ คนไมรูหนังสืออะไรเลย เจาหนาที่บานเมืองก็เขาไปไมใครถึง เพราะ กันดารมาก เดี๋ยวนี้การคมนาคมสะดวก การศึกษาก็มีทั่วถึง สมัยกอนเจ็บไขไดปวยเปนไขปากันมาก คนตายกันเพราะไขปาปหนึ่งๆ มากทีเดียว แตสมัยนี้ดูจะลดปริมาณลงไปจนเกือบไมมีแลว เพราะ การแพทยและการคมนาคมดีมาก พอเริ่มเจ็บไขก็ไดยา ไดหมอทันทวงที บานเมืองสมัยนั้นการกิน อยูยังลําบากยากแคนมาก การเดินทางไปมาหาสูกันก็ลําบาก ไมเหมือนสมัยนี้ที่สะดวกสบายทุก อยาง พวกกรุงเทพฯเดินทางไปไดตลอด มีทั้งรถทัวร รถเล็ก รถใหญ ไปไดไมขัดของเลยทีเดียว สมัยที่ขาพเจาอยูดงหมอทอง เวลาออกพรรษา ตองเดินหาวิเวกทั้งนั้น เดินขึ้นไปภูวัว ภู ทอก เดินจากดงหมอทองไปภูวัว ๓ คืนจึงจะถึง แลวก็ไปวิเวกที่ดงศรีชมพู การเดินบางครั้งก็นาน กวานี้อีก เชน ตองเดินจากดงหมอทองไปจังหวัดเลยถึง ๙ คืน เดินจากจังหวัดเลย ไปพิษณุโลกอีก เดินไปเชียงใหม เดินไปเชียงตุง….อยางนี้แหละ ชีวิตของพระธุดงคกัมมัฏฐาน เปนชีวิตที่ยากแคนลําเค็ญเหลือเกิน ตองบุกปาฝาดงดอน นอนตามปาตามเขาไปทั้งนั้น สวนอาหารขบฉันนั้น แมจะหิวจะโหยจะอดจะอยากอยางไร ก็ตองใช ขันติ ความอดทนเอา การเดินทาง แมจะยากลําบากยากแคน ก็ใชความอดทนเอา…พิจารณาเรื่อง ของทุกข วาเราเกิดมามันตองทุกข ถาเรายังเกิดอยูอยางนี้ เราก็ตองทุกขอยูอยางนี้ ทุกขเพราะ ความลําบากยากแคน และทุกขเพราะกันดารและการเดินยังไมเทาไร ทุกขเพราะความเกิดแก เจ็บตายนี่ซี….มันไมรูแลว ทุกขเพราะทําความชั่ว ความเสียหายทําบาปทํากรรมแกตนใหไปตก นรกไฟเผาเรารอน นี้มันแสนที่จะทุกขทรมาน ที่เราเดินไปเที่ยวบําเพ็ญคุณงามความดี อาศัยขันติความอดทนนี้ชื่อวา เราทุกขแตกาย สวน ใจของเราไมทุกข เพราะเราไมไดทําความชั่ว เราประกอบแตคุณงามความดี นี้ก็สบายใจหนอย ถา เราไมพนทุกข คุณความดีที่เราไดตั้งใจบําเพ็ญไว ดวยความบริสุทธิ์กาย บริสุทธิ์วาจา และบริสุทธิ์ใจ นี้ ก็จะเปนคติที่ดี เราจะไดไปสูสุคติเมื่อเวลาตาย คือมนุษยสุข สวรรคสุข และพระนิพพานสุข ถายังไมถึงพระนิพพานสมบัติ คุณความดีที่เราสรางไวดวยความตั้งใจ ก็จะเปนอุปนิสัยติด สอยหอยตามเรา ใหไดรับความสุขความเจริญในคติ และกําเนิดในภพตางๆ จนกวาจะถึงพระ นิพพานสมบัติ เมื่อคิดเชนนี้ คิดขึ้นในทางการบําเพ็ญคุณความดี ใจก็ชื่นบานไมมีความทุกขในใจ สวนกายนั้นทุกขระกําลําบากมากทีเดียว เทาก็เจ็บ ขาก็ปวด ทั้งหิว ทั้งรอน ทั้งหนาว สารพัดแตที่จะ ทุกขทรมานทางกาย ทางใจจะพิจารณาเรื่องของ “ทุกข” อยูเสมอๆ พิจารณาประวัติของพระพุทธเจาและพระ อริยเจา พระพุทธเจาทานเปนนักเสียสละอยางยอดเยี่ยมไมมีใครเทียบถึง ทานเปนกษัตริยโดยพระ ชาติ ทั้งเปนกษัตริยสุกุมาลชาติอันละเอียดสูงสุด ไมมีกษัตริยใดในสมัยนั้นจะทัดเทียมเสมอหรือยิ่ง

กวา ทานยังสามารถสละราชบัลลังกและราช สมบัติออกบรรพชา เพื่อแสวงหาโมกษธรรม พระองคเสด็จไปในที่ตางๆ อาหารการขบฉันหรือปจจัย ๔ ก็แลวแตจะมีจะเปน ทานเสด็จดวยพระ บาท-คือเทาทั้งนั้น ขึ้นเขานั้นลงเขานี้ บางครั้งทานถึงกับทรมานพระวรกายอดพระกระยาหาร อด หลับอดนอนจนสลบตายไปถึง ๓ ครั้ง อยางนี้ก็มี ทานก็ยังไมทรงยอทอ สวนตัวเรานี้ไมถึงทาน ที่ ไหนจะทอถอยเลา ทานเปนนักเสียสละจริงๆ ไมเห็นแกความตาย ไมเห็นแกชีวิต ทานจึงพนไปจาก ทุกขได เมื่อพิจารณาประวัติของพระพุทธเจาผูเปนบรมศาสดาดู ระลึกถึงประวัติของทานแลวก็ทํา ใหใจฮึกเหิม หาวหาญและชุมชื่น หายจากความทอแทของใจ ถาเมื่อใดทุกขหรือความทอแทเขามา ครอบงํา ขาพเจาตองพิจารณาประวัติของพระพุทธเจาใหเปนที่ประทับใจเสมอๆ บางทีก็พิจารณาคําสอนของทาน โดยเฉพาะคําสอนที่ทานใหเปนนักเสียสละ ในคําสอนบท หนึ่ง ทานสอนวา “บุคคลผูจะรักษาไวซึ่งอวัยวะอันประเสริฐ พึงเสียสละซึ่งทรัพยนั้น เพราะ ทรัพยไมประเสริฐเหมือนอวัยวะ” ขอนี้ขออธิบาย คําวา “อวัยวะ” คือรางกายของเรานี้เอง ถารางกายของเรามีโรคกําเริบเสิบ สานขึ้นสวนใดสวนหนึ่ง ถาไมสละทรัพยมาพยาบาลรางกายนั้น อาจจะทําใหโรคกําเริบเสิบสานเสีย อวัยวะของรางกายไป จําเปนตองสละทรัพย เพื่อมาพยาบาลอวัยวะสวนนั้นใหดีขึ้น เพราะทรัพยไม ประเสริฐเหมือนอวัยวะ ถาอวัยวะสวนนั้นเสียก็ขาดความสุขความเจริญเทานั้นเอง บทที่ ๒ ทานสอนวา “ถาผูจะรักษาไวซึ่งชีวิตอันประเสริฐ พึงสละเสียซึ่งของ ๒ อยาง คือ อวัยวะและทรัพยนั้นเสีย เพราะอวัยวะและทรัพยไมประเสริฐเหมือนชีวิต” ขอนี้อธิบายวา ชีวิตเปนของประเสริฐกวาอวัยวะและทรัพย ถาหากมีโรคภัยไขเจ็บเกิดขึ้นใน รางกายของเราจะถึงแกชีวิต จําเปนเราตองยอมตัวอวัยวะสวนที่เปนโรคนั้น มิใหติดตอสวนอื่นๆ ถา ไมตัดออกก็จะเปนเหตุใหติดตออวัยวะสวนอื่นๆ กําเริบขึ้นและทําใหเสียชีวิต ฉะนั้นอวัยวะสวนที่ เปนโรคนั้นแล ไมเปนของประเสริฐ ตองสละเสีย ไมประเสริฐเหมือนชีวิต จึงวาผูจะรักษาไวซึ่งชีวิต พึงสละเสียซึ่งของ ๒ อยาง คืออวัยวะและทรัพยนั้นเสีย บทที่ ๓ วา “ผูร ะลึกคิดถึงอยูเนืองๆ ซึ่งคําสอนของสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจาอันเปน ของประเสริฐ พึงสละเสียซึ่งของ ๓ อยาง คือชีวิตหนึ่ง อวัยวะหนึ่ง และทรัพยหนึ่ง เพราะของ ๓ อยางนั้นไมประเสริฐ เปนของไมจีรังยั่งยืน มีแลวก็เสื่อมสิ้นฉิบหายไป สวนคําสอนของพระ พุทธเจาสอนใหพนทุกข พนภัย เปนของที่มีสาระ มีแกนสาร ไมเสื่อม ไมโทรม ไมฉิบหาย คือ หมายความวา ผูถึงธรรมอันแทจริงแลวเปนผูที่ไมเสื่อม ไมฉิบหาย ไมมวยมรณดังนี้” เมื่อพิจารณาคําสอนของพระพุทธเจาแลว ใจก็เกิดความหาวหาญ ไดรับความปติชุมชื่น เกิด ศรัทธา ความแกกลา เกิดขันติความอดทน ความเพียร ใจก็สบาย หายจากความเหน็ดเหนื่อย หาย จากความเดือดรอนและความทุกขนานาประการ ขณะที่เดินธุดงคกัมมัฏฐานไปในที่ตางๆ ไมใชวาจะเดินเฉยๆ ตองคิดตองพิจารณาเรื่อง ตางๆ เรื่อยไป และก็ยอนมาพิจารณาประวัติพระสงฆสาวกของพระพุทธเจา ประวัติของแตละทานแตละ องคๆ ทานปฏิบัติเพื่อความพนทุกขจริงๆ ทานไมเห็นแกความยากความลําบาก ไมเห็นแกชีวิต ไม หวงชีวิต ทานเห็นชีวิตเปนของตํ่ากวาธรรม เห็นธรรมเปนของมีคุณคา มีประโยชนมหาศาลยิ่งกวา ชีวิต ทานจึงเปนนักเสียสละ ประพฤติปฏิบัติ ไมเห็นแกความเกียจ ความคราน ทานไมทอถอย อยาง ประวัติสาวกองคนั้นองคนี้ มีแตเด็ดเดี่ยว นักเสียสละทั้งนั้น และพระสงฆผูทานที่จะพนไปจากทุกข

จากความเดือนรอนนั้น ทานเปนผูปฏิบัติดี เปน ผูปฏิบัติตรงตอคําสอนของพระพุทธเจา เปนผู ปฏิบัติเพื่อความรูยิ่งเห็นจริง เพื่อออกไปจากทุกข เพื่อความรูยิ่ง เห็นจริง…. เห็นอะไร….? เห็นทุกข เห็นเหตุใหเกิดทุกข เห็นธรรมอันเปนที่ดับทุกข เห็นขอปฏิบัติใหถึงธรรมอัน เปนที่ดับทุกข ทานเปนผูปฏิบัติชอบ ชอบตามคําสอนของพระพุทธเจา ปฏิบัติกายใหชอบ วาจาใหชอบ ใจ ใหชอบ เมื่อทานเปนผูปฏิบัติอยูในลักษณะนี้ ไมทอถอย ยอยน ไมลดละ ไมเห็นแกชีวิตและความ ลําบาก ผลที่สุดทานก็พนไปจากทุกขได เมื่อเราพิจารณาอยูอยางนี้ ก็ทําใหใจหาวหาญ มีศรัทธาเบิกบาน มีความเพียรขึ้น มีมานะ ขันติ ความอดทนทีเดียว นี่แหละชีวิตของพระปากัมมัฏฐาน ยากแคนลําเค็ญสักปานใด บางครั้งบางสมัยเมื่อเดินปา เดินดง หลงหนทาง กลางปากลางดง ก็นอนกลางปากลางดงเหมือนหมูสัตวปา มีบางครั้งบางคราว บางองคก็ถึงกับตายกลางปาก็มี กระดูกของพระกัมมัฏฐานและบริขารกัมมัฏฐานตายกองอยูบนหลัง เขาก็มี สมัยเรานี้แหละ สมัยหลังๆ นี้แหละ ทานจะตายดวยเหตุอะไรไมทราบ เพราะ วาขาพเจาได ฟงมาอีกทอดหนึ่งจากเพื่อน พระกัมมัฏฐาน คือ หลวงปูกอง หลวงปูกอง ขณะนี้ทานเองก็มรณภาพแลว สมัยที่ทานอยูรวมกับขาพเจาที่ดงหมอทอง ทาน เลาวา ทานไดเดินธุดงคไปที่ภูเขาลูกหนึ่งในจังหวัดเลย ทานเดินหลงทาง จนคํ่าหมดเวลาตองนอน อยูกลางภูเขา ตื่นเชาเดินตอไปก็เจอกองกระดูก เห็นกลด เห็นบาตรและบริขารพระ แตวากลดและ ผานั้นขาดหมดแลว ยังเหลือแตบาตร เมื่อเห็นอยางนี้ ทานก็เลยอธิษฐานวา ขอใหหาทางกลับถูก แล วจะพาญาติโยมมาทําบุญอุทิศสวนกุศลให ทานก็เลยเดินไป พอดีไปพบหนทางเขาหมูบาน ทานก็ เลยเดินเขาไปตามทางนั้นจนถึงหมูบานไดแลว ทานก็พาญาติโยมกลับไปทําบุญที่กองกระดูกนั้น ๓ วัน ๓ คืน นี่แหละ พระกัมมัฏฐานตองเอาชีวิตเสียงตอความตาย และทานองคนั้นจะตายดวยเหตุ ใดไมทราบ ไมมีใครทราบ จะตายดวยอดอาหารหรือทรมานอยางใด ไมมีใครทราบ นี่เปนเรื่องที่หลวงปูกองเลาใหขาพเจาฟงสมัยอยูดงหมอทอง ขาพเจาไมไดเห็นเอง นี่แหละชีวิตของพระธุดงคกัมมัฏฐาน มันแสนยากลําเค็ญอยางนี้แล แมเมื่อขาพเจามาอยูภู ทอกนี้ก็เชนเดียวกัน ยากมาก ลําบากมาก การสรางภูทอก ทําสะพานตองเสี่ยงตอความตายจริงๆ ที เดียว ถาไมเปนผูกลาหาญหรือรอบคอบแลว มันก็ไมพนอันตราย ตองเสียชีวิตกันหมด ไมเหลือเลย ขอยอนกลาวถึงตอนที่มาอยูภูทอกเริ่มแรก พ.ศ.๒๕๑๒ เปนพรรษาที่ ๒๗ เปนตนมา ได ปรับปรุงสิ่งที่ขัดของเปนลําดับมา ดังที่ไดพากันเห็นอยูทุกวันนี้ ตอมาก็มีผูมาชมจากที่ตางๆ แทบจะ ทั่วประเทศไทยก็วาได ผูมาเห็นแลวกลับไปโฆษณากันไปเรื่อยๆ ปากตอปาก…ตอๆ กันไป จึงมีผู ศรัทธาเลื่อมใสเวียนกันมาชมไมขาดสาย เรื่องใดขัดของ ทางวัดก็พยายามจัดใหสะดวกตามฐานะ ความสามารถ เชน นํ้าไมสะดวก ทางวัดก็ทําทํานบปดกั้นนํ้าไวหลายแหง นํ้าใชนํ้าฉันไมสะดวก สวม หองนํ้าไมเพียงพอ ก็พยายามแกไขปรับปรุง เพื่อตองรับทานผูไปเยือนและคงจะดําเนินการปรับปรุง พัฒนาไปเรื่อยๆ พ.ศ.๒๕๑๘ ไดเริ่มปลูกเสนาสนะใหพระไปวิเวก ที่นํ้าตกสะแนนภูวัว พวกศรัทธาญาติโยมที่ มาภูทอกเริ่มนิยมไปชมนํ้าตกสะแนน ทางปาเดินลําบากมากและไกล พ.ศ.๒๕๑๙ จึงไดปรับปรุงตัด ทางไปนํ้าตกสะแนนภูวัว จางแทรกเตอรมากรุยทาง ใหพระไปคุมการตัดทางอยูกวาสองอาทิตยจึง

สําเร็จเปนทางพอใหรถวิ่งเขาไปไดถึงสะพานหิน ธรรมชาติ สิ้นเงินไปประมาณ ๑๕๐,๐๐๐ บาท ระยะทางประมาณ ๗ กิโลเมตร นํ้าตกสะแนนนี้เปนนํ้าตกที่สวยมาก มีถึง ๓ ชั้น แตละชั้นมีอางกวางใหญ หนาฝนนํ้าตกตก เปนมานนํ้าผืนใหญอยางนาดู ถาผานหนาฝนไปแลวนํ้าตกจะมีนํ้านอยลง แตตามพลาญหินยังมีภาพ โขดหินสวยจับตา สระนํ้าเบื้องลางที่รองรับนํ้าตกแตละชั้นนั้นมีขนาดกวางใหญและลึก มีสัตวนํ้า มี ปลา มีจระเข มีหาดทราย ทรายที่นํ้าตกบนหลังภูวัวนี้เม็ดละเอียดสีขาวสะอาดยิ่งกวาทรายตามชาย หาดทะเลอีก เฉพาะที่นํ้าตก สะแนนนี้ไดขอใหทางการสงวนเปนวนอุทยานแหงชาติ เพื่อสงวนปาไม และสัตวปาไว ที่ภูวัวยังมีสัตวปาอยูมาก เชน ชาง เสือ กวาง หรือเกง หมี หมูปา เลียงผา สัตวเล็กพวกนก นกยูง กระตาย กระแต กระรอก ไกปา ก็ยังมีมาก ถาทานมีโอกาสก็เชิญไปเที่ยวชมดู เพื่อเปนที่พัก ผอนหยอนอารมณ หลบเลี่ยงความคลุกคลีวุนวายในเมืองกันบางเปนบางครั้งบางคราว โดยที่ภูวัวมี อาณาบริเวณกวางใหญมาก และเปนเทือกเขายาวเหยียดนับเปนสิบๆ กิโลเมตร ขณะนี้มีสํานักสงฆ อยู ๓ แหงดวยกัน นอกจากที่ สะแนนดังที่กลาวมาแหงหนึ่งแลว ก็มีที่ถํ้าบูชาแหงหนึ่ง และที่ถํ้า พระอีกแหงหนึ่ง แตละแหงลวนแตเปนที่สงบสงัด นาวิเวก และงดงามดวยธรรมชาติทั้งนั้น สํานักสงฆถํ้าพระ ทานพระอาจารยฝน อาจาโร ไดเปนผูริเริ่มสรางพระไวที่หนาผาปรับปรุง มาแต พ.ศ.๒๔๙๒ เปนสถานที่ปลอดโปรงรมรื่น มีนํ้าอุดมสมบูรณ มีธารนํ้าตก มีถํ้า มีพลาญหินอัน แผกวาง และมีสัตวปา สัตวนํ้า สัตวบก นานาชนิด มีที่วิเวกพักผอนหยอนใจหลายแหง สํานักสงฆถํ้าบูชา ก็เชนเดียวกับถํ้าพระมีพลาญหินอันกวางใหญ มีธารนํ้าตก มีถํ้า มีซอก เงื้อมเขา สัตวปายังบริบูรณ นํ้าบริบูรณตลอดป มีที่วิเวกบําเพ็ญเพียรมากแหง ไดเริ่มปรับปรุงมาตั้ง แตป ๒๕๐๖ และแตนั้นมาก็ไมเคยขาดพระ มีพระจําพรรษาอยูทุกๆ ป สํานักสงฆสะแนนเริ่มปรับปรุงมาตั้งแต พ.ศ.๒๕๑๘ เปนตนมา พ.ศ.๒๕๑๙ ตัดถนนเขาไป สูนํ้าตกสะแนน ตัดเขาไปถึงสะพานหินธรรมชาติ ที่ภาษาชาวบานเรียกวา ราวหิน เปนราวและเปน สะพานขามนํ้าสะแนนดวย ใตสะพานหินมีถํ้า และมีลํานํ้าไหลลอดใตสะพานหินนํ้าลึก มีปลา และ จระเขในถํ้าเหลานี้ ลํานํ้าสะแนนบางตอนเปนเหวและหุบหวยโตรกเขาสวยงามมาก หนาฝน นํ้าไหล แรง จนนํ้าแทบจะลนฝงเพื่อความสะดวกแกผูไปเที่ยวพักผอนชมความงามของนํ้าตก ทางวัดไดสราง สะพานไมใหญขามนํ้าสะแนน จากสะพานไมของวัดนี้ตองเดินเลียบลํานํ้าสะแนนไปประมาณ ๑-๒ กิโลเมตร จึงจะถึงอางนํ้าตกแหงแรก ระหวางอางนํ้าตกแตละชั้น เปนทางเดินผานไปในปาไมอันรม รื่น มีหินผาและพลาญหิน นาชมยิ่ง เปนสํานักสงฆที่อยูใกลภูทอกที่สุด และไปถึงงายที่สุด คือหาง เพียง ๑๒ กิโลเมตรเทานั้น ถนนดี ทางดีตลอด สําหรับเขาภูทอกใหญ หรือภูแจมจํารัส ซึ่งอยูติดกับภูทอกนอย หางกันไมถึง ๑ กิโลเมตร หรือประมาณ ๒๐ เสนเทานั้น เปนที่ซึ่งสวยงามมากอีกแหงหนึ่ง มี ถํ้าหลายถํ้า มี บอนํ้าในแองหินขนาดใหญอยูบนหลังเขา ขณะนี้ปรับปรุงใหเปนสํานักสงฆวิปสสนา มีพระไปจํา พรรษาอยู ๒ พรรษาแลว เนื่องจากอยูใกลภูทอกมาก และถนนที่ตัดใหมใชเปนคันทํานบกั้นนํ้าก็ เสร็จเรียบรอยแลว ทานที่จําพรรษาที่นั่น เวลาเชาลงมาบิณฑบาตที่หมูบานแลว ก็กลับมาฉันรวมกัน ที่ศาลาโรงฉันภูทอกนอยฉันแลวก็กลับภูทอกใหญ ไปทําความเพียรตอไป ถึงวันพระหรือเวลามีกิจ สําคัญก็ลงมาจากที่พักบนเขาภูทอกใหญเดินมาภูทอกนอย และขึ้นไปฟงธรรมบนเขาภูทอกนอย สําหรับผูที่ตองการความสงบสงัด เด็ดเดี่ยว จริงจัง ตองไปอยูภาวนาทําความพากความเพียรที่นั่นดี

นัก มีรมไมรมรื่นดี อากาศสบาย สัตวปายังมีอยู มาก ตอไปถามีโอกาสก็คิดจะทําสะพานรอบภู ทอกใหญอีก แตคิดวาจะทําเพียงชั้นเดียว ชั้นที่มีถํ้ารอบๆ เทานั้น นี่เปนแตคิดโครงการไวในอนาคตไกล ถาตายแลวก็แลวไป ผูที่เขายังอยูในโลกเขาก็คงจะ ดําริและกอสรางตอไป

ประวัติวิธีการสรางภูทอก กอนที่จะเลาประวัติการกอสรางวัดภูทอก(วัดเจติยาคิรีวิหาร)นี้ ความจริงแลวขาพเจาเองก็ ไมอยากจะเลาเลย แตก็ทนตอการรบเราของญาติโยมและทานผูใหญหลายทานที่ไดไปเห็นไปชมดวย ตา ไดออนวอนใหเลาประวัติการกอสรางใหได เพื่อประโยชนแกผูสนใจหากจะเลาใหละเอียดทุกแง ทุกตอนก็อาจจะเฝอมากเกินไป จึงขอเลาบางตอนเทาที่เห็นวาจะเปนประโยชนแกผูฟงมากที่สุดเทา นั้น จึงขออภัยจากญาติโยมและทานผูฟงทั้งหลายลวงหนาไวกอน พ.ศ. ๒๕๑๒ สมัยมาอยูที่ภูทอกนี้ ครั้งแรกอาศัยถํ้าตีนเขาซึ่งเปนปารกชัฏมาก เปนที่อยูของ สัตวปานานาชนิด มีชาง เสือ หมี กวาง เปนตน และสัตวอื่นอีกมาก อาศัยบิณฑบาตกับชาวบานนา คําแคน ซึ่งอพยพมาตั้งอยูใหมๆ อาหารการขบฉันก็ตามเกิดตามมีอยูในลักษณะที่ขาดแคลนมาก ตอนแรกๆ ไดใหญาติโยมถากถางปาพอใหเปนที่ปกกลด มีทานพระครูสิริธรรมวัฒน(ทองพูล สิริกา โม) เจาคณะอําเภอบึงกาฬและอําเภอเซกากับผาขาวเล็กๆ หนึ่งคนอยูเปนเพื่อน ในฤดูแลงไดปลูก เสนาสนะเปนลักษณะกระทอมเล็กๆ ๔ หลังมุงดวยหญา ฝาใบตอง ปูดวยฟาก ในพรรษาแรกมีพระ จําพรรษาดวยกัน ๓ รูป ผาขาวนอย ๑ คน ในพรรษานี้ไดพาญาติโยมทําบันไดขึ้นเขา ใชเวลาทําอยู ๒ เดือนกับ ๑๐ วันจึงสําเร็จ ตั้งแตเริ่มแรกทีเดียว คุณหมอประพักตร โสฬสจินดา คุณหมอขันธ เทศประสิทธิ์ อาจารยสอนอนามัยขอนแกน ไดเปนกําลังพาศรัทธาญาติโยมมาชวยเปนประจํา ให ความสะดวกปลอดภัยเสมอ ในป ๒๕๑๓ นายบุญที อยูนครเวียงจันทร แหงประเทศลาว สรางพระ ประธานถวายไวที่ถํ้าพุทธวิหารชั้นที่ ๕ สิ้นเงินหนึ่งหมื่นบาท ในปตอมาก็ไดสรางศาลาชั้นบนและชั้น ลาง มีศรัทธาจากอุดร หนองคาย บึงกาฬ นครพนม ตลอดจนกรุงเทพฯ รวมกันออกปจจัยสราง ถวายสิ้นเงินเปนจํานวนมาก และจากนั้นก็มีกําลังศรัทธาจากทางกรุงเทพฯดวย ถวายเครื่องปนไฟ เครื่องสูบนํ้า ทําถึงนํ้าประปา เขาตอทอลงมาชั้นลาง ทําใหไดใชกันสะดวกสบายแกทุกๆ คนที่มา เยือน กองทัพอากาศดอนเมือง ก็ถวายสายไฟแรงสูง ๓ มวน มวนละ ๕๐๐ เมตร ตอไฟฟาไปใช ตามที่ตางๆ กรมวิเทศสหการ ก็ไดถวายพระพุทธรูปทองหลอขนาดใหญไวเปนพระประธานที่ถํ้า วิหารพระชั้นที่ ๕ ในป พ.ศ. ๒๕๑๔ จะเริ่มสรางสะพานรอบเขาภูทอกตามหนาผา หมออนามัยขอนแกนได เชิญสถาปนิกชาวอเมริกันคนหนึ่งมาสํารวจดูที่จะสรางสะพานรอบเขา ไดขึ้นไปหาขาพเจาที่ชั้นพระ วิหารชั้นกลาง ขาพเจาไดขอปรึกษาวิธีทําสะพานรอบเขาตามหนาผาชันๆ วา จะทําอยางไร ขอคุณ นายชางกรุณาแนะนําวิธีทําใหดวยจะเปนพระคุณอยางยิ่ง แลวก็ไดพาไปสํารวจตามหนาผาตางๆ เสร็จจากการสํารวจแลวเขาก็ไดบอกวิธีใหวา ตองทํานั่งรานเปนจุดๆ จนรอบเขากอนแลวจึงจะทําได งบประมาณการกอสราง ๑๑ ลานบาท จึงจะแลวเสร็จ ขาพเจาถามเขาวา ไมใชวิธีนั่งราน จะอาศัยไม ๒ ลํามัดใสเสาที่ปกไวใหแนน แลวนั่งเจาะหินใสเสาเรื่อยๆ ไปไมไดหรือ เขาตอบวา ไมได อันตราย มาก เดี๋ยวตกตายกันหมด ถาจะทําตองใชวิธีนั่งรานนี้แหละ จะทําวิธีอื่นไมได เพราะไมมีหลักสูตร ตามหลักสูตรเขาตองใชวิธีนั่งรานนี้ เขาวา ผมเองก็เรียนมาตามหลักสูตรนี้ จะทํานอกหลักสูตรไมได ไมมีตํารา สนทนากันพอสมควรก็เลิกกันไป อยูมาอีกหลายวันนายชางไทยไดขึ้นเที่ยวเขา สนทนาหารือ การกอสรางสะพานตามหนาผารอบเขา ขอใหนายชางชวยแนะวิธีทําสะพานรอบภูเขาใหฟงบาง เขาก็ อธิบายใหฟงวา ตองทํานั่งรานเปนจุดๆ ไปรอบเขาจึงจะทําได ชางไทยงบประมาณการกอสรางหก ลานบาทจึงจะสําเร็จ ขาพเจาถามนายชางวา ใชวิธีอื่นโดยไมทํานั่งรานไมไดหรือ เขาตอบวา ไมได ไม มีวิธีอื่นทําไดเลยนอกจากวิธีนั่งรานเทานั้น ขาพเจาก็ไดตอบเขาไปวา ที่บอกวิธีนี้ก็เปนวิธีเดียวกันกับ

นายชางฝรั่งคนหนึ่งไดบอกไว เขาเปนขาว อเมริกันมาอธิบายใหฟงไมผิดกันเลย นายชาง ไทยตอบวา ผมก็เรียนมาจากฝรั่ง มันก็เปนวิธีเดียวกันซิทาน ขาพเจาตอบวา วิธีที่แนะนี้อาตมาทําไมไดเลย เขาถามวา ทําไมทานทําไมได ไมมันเยอะนี่ ขาพเจายอนตอบเขาวา ไมมีเงิน ๖ ลานบาทจะมาทํา มีแตเฉพาะลานเดียวเทานั้น คุณนายชางเอย เขาถามวา เงินหนึ่งลานบาท ทานเอามาจากไหน ทานอยูในปา ใครใหทาน ขาพเจาไดตอบเขาตาม เปนจริงวา อาตมาไมมีเงินลาน มีแตลานเดียว คือหัวลาน หัวเดียวเทานั้น คุณนายชางเอย แลว ขาพเจาจึงบอกเขาวา อาตมาจะทําตามแบบของอาตมาที่คิดไวโดยไมตองนั่งรานมาแตขางลาง คือ อาศัยหลักตอสองหลัก แลวใชไมสองลําผูกมัดใหแนนยื่นออกไปสัก ๔ เมตร เอาเชือกผูกปลายไมที่ ยื่นออกไป แลวจึงตรึงผูกใสเสาที่ปกไวแลวไปนั่งเจาะหลุมไดตามสบาย นายชางรองขึ้นวา ไมได ทานทําแบบนี้นอกหลักสูตรวิชาเขา ขืนทําไปก็ตายกันหมด ขาพเจาแยงเขาวา อยางไรก็ตาม กอนลง มือทํา อาตมาตองทดสอบดวยตนเองเสียกอน เห็นวาปลอดภัยจึงลงมือทํา แตอาตมาแนใจทีเดียววา ไมเปนไร เขาตอบวา แหม!..ทานนี้มีความคิดพิสดารเหลือเกิน หากผมมีโอกาสจะมาดูสะพานของ ทานที่ทําตามหนาผารอบเขา สนทนากันพอสมควรก็ลากันกลับ ระยะตอมาอีกไมกี่วัน พวกนักปนเขาเอาผึ้งตามหนาผาชันๆ ก็มาหา เขาเปนพวกเคยเอาผึ้ง ตามภูเขาเปนอาชีพประจําทุกป ถึงฤดูผึ้งเขาถํ้าเริ่มแตเดือนตุลาคม ถึงพฤศจิกายนเปนตนไป ถึง เดือนมีนาคม โดยเฉพาะที่ภูวัว ปหนึ่งมีเกือบ ๕,๐๐๐ รัง ภูสิงหสามถึงสี่พันรัง ภูทอกใหญประมาณ ๘,๐๐๐ รัง ภูทอกนอยที่ขาพเจาอยูนี้มีประมาณ ๕๐๐ รัง พวกนักเอาผึ้งเขารูดี พวกเขาประมูลจาก รัฐบาล ปหนึ่งตกหมื่นบาท วิธีเอาผึ้งพวกเขาใชเชือกหวาย ๔ ถึง ๖ เสน ขวั้นผูกตอกันยาวรอยเมตร สองรองเมตร ตามแตขนาดของหนาผา เสร็จแลวเอามาเลี่ยนเปนเสนขนานมัดผูกกันไปแลวผูก บันไดติดใหคนไตลงไปเอาไดงาย ทําที่สําหรับผูจะหยอนลงไปนั่งใหพอเหมาะ จากนั้นก็ขึ้นบนยอด เขาแลวหยอนลงไปตามหนาผาที่มีผึ้งอยู ผูที่จะลงไปเอาตองใสชุดที่ยัดนุนสําลีใหดีกันผึ้งตอย แลว ลงไปตามสายบันได พอถึงที่พวกอยูขางบนก็จะหยอนคบเพลิงพรอมดวยกระเชาใสรังผึ้งไปพรอม พอถึงเจาหมอนั้นก็จะจับคบเพลิงรมที่รัง แมผึ้งตัวไหนรักตัวกลัวตายก็บินหนีไป ตัวไหนหวงนํ้า หวานและลูกออนก็ยอมตายอยูกับรัง พิจารณาดูแลวไมแปลกอะไรกับนักปลนฆาชิงทรัพย ตัวที่หนีก็ มาก ตัวที่ยอมตายก็มากเชนกัน เห็นแลวอดสงสารไมได เมื่อแมผึ้งตายหรือหนีหมดแลว เขาก็ใชมีด แหยที่รังใหตกลงที่อูที่รองไว แลวก็รองใหคนขางบนดึงขึ้นทํานํ้าหวานตอไป เขาทําเชนนี้จนกวาจะ หมดรังผึ้งที่มีอยูในเขาแตละลูกๆ ถาหากสายบันไดขาดพวกเอาผึ้งก็ไมมีหวังอยูไดรอด ที่เอาเรื่องคนเอาผึ้งมาเลาสูฟงนี้ ก็เพราะพวกเขาทราบวาขาพเจาจะจางคนทําสะพานรอบ เขา พวกเขาจึงมาสํารวจดูเผื่อวาพวกเขาอาจจะทําได เมื่อไปสํารวจดูไดเห็นแลว พวกเขาไมมีความ สามารถจะทําได มันไมเหมือนเอาผึ้ง จะใชสายบันไดหยอนลงมันไมถูกที่ที่จะทําสะพาน จะหอยโหน โยนอูแลวเจาะมันก็ทําไมได ปรึกษาพิจารณากันแลวจึงยอมแพ ขอลาขาพเจากลับบาน ใกลจะเขาพรรษา ขาพเจาไดทดสอบดูวิธีที่จะทําสะพานไปตามหนาผา ตามทฤษฎีของ ขาพเจาใหพระเณรและชาวบานดู และก็ไดทราบแนวาทฤษฎีของขาพเจาทําไดแนๆ เวนเสียแต ประมาท ตองเปนคนกลาหาญและมีเชาวดวยจึงจะทําได ครั้งแรกก็มีคนสมัครทําดวยเพียง ๒-๓ คน พอทําไดสองสวนยังอีกสวนหนึ่งจะเสร็จ เห็นวาทําวิธีนี้ไมมีอันตรายเกิดขึ้น จึงมีคนสมัครทําเพิ่ม มากขึ้น โดยเฉพาะแลวที่หนาผาชันๆ โดยมากแลวจะเปนพระเณรเขาทําจนสําเร็จ เปนสะพานรอบ เขาไมมีอันตรายใดๆ เกิดขึ้น ทําไปดวยความสนุกสบายไมมีเหน็ดเหนื่อยเมื่อยลา ดูหนาตากลาหาญ

ยิ้มแยมแจมใสใจผอง เพราะทําอยูบนอากาศ ลม พัดเย็นเฉื่อยๆ ไมเหนื่อยไมรอน พักผอนภาวนา ไปพรอม ที่ผาชันๆ พวกฆราวาสโดยมากไมกลาทํา ถาปลอยใหแตฆราวาสทําเขาไมกลา เลยตองถอย กลับ พวกเขากลัวตายและกลัวสิ่งที่เขาคิดกลัวคือสิ่งที่ตามองไมเห็น เขาเลาใหฟงวา “พอมองดูในที่ ที่จะทําสะพานไป มันเกิดขนลุกขนพอง เกิดกลัวตัวสั่น หัวหดใจหวิว ตัวสั่นไปหมดเลยเหมือนจะจับ ไข หรือเหมือนผีเจาทรงเอาเขาจริงๆ” พวกเชาไมสามารถทําได ที่ผาชันๆ นี้ตองอาศัยสามเณรเปน กําลังสําคัญ ที่หนาผาชันๆ สําคัญเชนนี้ปลอยใหฆราวาสเขาทําไปไมได ตองเอากําลังพระเณรเขาบุก จึงจะสําเร็จทุกแหงไป ถาที่ไหนไมสําคัญก็ใหฆราวาสเขาเจาะหินตอไป ถาหากมีฆราวาสบางคนเขา สมัครทําตองใหพระเณรสอดแทรกไปทําดวย เพราะฆราวาสเขาไมคอยชํานาญในการอบรมใจให เปนสมาธิเหมือนกับพระเณรซึ่งไดอบรมเปนประจํา กําลังใจนี้เปนสิ่งสําคัญ ถายิ่งทําใหใจเปนสมาธิ อยางแนวแนแลวก็ยิ่งทําใหเกิดพลังอันยิ่งใหญหาประมาณมิได อาจสามารถนําไปทําประโยชนให สําเร็จไดทุกประการ เมื่อทําสะพานชั้นกลางสําเร็จแลว ก็ทําใหเกิดประโยชนไดหลายประการ อาทิเชนเปนสถาน ที่ที่ทําวิเวกทําความพากเพียรเผากิเลส ไมจํากัดเพศ ใชไดทั้งพระเณรเถรชี เพราะมีที่หลบซอนเรน แดดรอน ลมพัดไดอยางสบาย มีที่หลบซอนไปเปนแหงๆ จะใชเปนที่พักผอนหยอนอารมณก็เหมาะ สมจะใชเปนสถานที่เที่ยวทัศนาจรดูลมชมวิวตามธรรมชาติ ลมพัดเย็นสบายหายเหนื่อย แมเมื่อยมา ที่นี่แลวก็หาย ไมตองใชพัดลมพัดไปใหยุงยากเปดปด ใชแอรธรรมชาติพัดอากาศเย็นสบายหาย กังวล อากาศธรรมชาติที่บริสุทธิ์ยอมเปนยาโอสถเอกขนานหนึ่ง ตัวอยางเห็นดวยตามาแลว มีโยมแกคนหนึ่งแกเปนโรคหืดมาแลวหลายป ยิ่งตอนฤดูฝนยิ่ง ทรมานหนัก แกเขาโรงพยาบาลเปนประจํา ยายแกเลาใหฟงวา ตั้งแตเปนโรคหืดมาแลวได ๑๗ ป กินยาอะไรก็ไมเคยหายสักที ยิ่งฤดูฝนยิ่งหายใจลําบาก มันขึ้นมาปดลําคอ เวลาเปนขึ้นมาคิดอยาก จะใหมันตายไปเสีย แตมันก็ไมตาย ตองทรมานทรกรรม เมื่อป พ.ศ. ๒๕๑๗ ยายแกมาพักผอน ภาวนาอยูที่ภูทอกสิบกวาวัน ไดไปนั่งสูดลมบริสุทธิ์ที่สะพานตามหนาผาทุกเชาเย็น พอแกกลับบาน แลวภายหลังแกกลับมาเลาสูฟงวา “โรคหืดของอีฉันหายเลยทาน นับตั้งแตไปนั่งภาวนาสูดอากาศ บริสุทธิ์ที่สะพานหนาผาของทาน อาการโรคหืดหายเหมือนปลิดทิ้ง แมขณะนี้ก็ไมมีโรคหืดปรากฏ หายสบายดีจริงๆ นะทาน” คุณยายไดพูดอวดคนทั้งหลายที่แกไดสนทนาดวยวา “อยากหายจากโรค หืดใหไปสูดอากาศตามสะพานรอบเขาหรือที่แหงใดแหงหนึ่งก็หาย” คุณยายยํ้าอีกวา “อากาศที่ภู ทอกนี้เปนอากาศโอสถจริงๆ นะทาน” ขาพเจาตอบยายวา “เรื่องนี้อาจเปนจริงไปได เพราะอากาศ บริสุทธิ์ อาจเปนยาโอสถบําบัดโรคไดชนิดหนึ่ง ไมแพยาอื่นๆ ในขณะเดียวกันโยมก็เปนผูตั้งใจ ภาวนาเปนประจํา อาจจะหมดกรรมหมดเวรโรคหืดก็เลยหายไปเอง ขอใหคุณโยมตั้งใจปฏิบัติไป เรื่อยๆ นี่แหละผลของการปฏิบัติธรรม สมกับธรรมชวยรักษาผูปฏิบัติธรรม ไมใหตกไปในที่ชั่ว จึง เห็นเปนตัวอยางดังที่โยมไดรับอยูเดี๋ยวนี้” โยมยายแกไดฟงอธิบายเล็กนอย แกก็ดีใจสาธุอนุโมทนาชักอนิจจาบังสุกุลหาโรคหืดไมให กลับฟนคืนมาอีกตอไป จากนั้นแกก็ตั้งใจปฏิบัติภาวนาไปมิไดขาด ทานผูฟงทั้งหลายขอจงพิจารณา เอาเองเถิด จึงจะเปนบอเกิดของปญญา กําลังสรางสะพานไปอยูก็มีเรื่องแปลกๆ คือเรื่องนินทาสรรเสริญ พวกที่นินทาหาวาโงเงา เขลาปญญา ไมรูความตาย หากพลาด ตายลงไป ใครเลาจะวาดี มีแตคนเขาจะนินทาดาวาเยยหยัน ประการตางๆ บาไมเขาเรื่อง อวดดีทีเดนทําสะพานรอบเขา เดี๋ยวคนเดินสะพานตกตายจะเปนโทษ

ผูทําสะพานใหคนตกตายนะทาน นี่อยูดีๆ หาเอา เรื่องเอาโทษใสตนเองไมเขาทา ภาวนาเอาบุญไม ดีหรือ อยางนี้ก็มี สุดแทแตเขาจะดาวานินทาไป เพราะเขาไมรูแงดีอยางใดอยางหนึ่ง บางรายก็ ประกาศกันไปวา “พวกเราคอยดูไมนานหรอกพวกทําสะพานจะตกตายแนๆ จะไดทําศพชักอนิจจัง บังสุกุล ทําใหยุงไมเขาเรื่อง” อยางนี้ก็มี มีทั้งพระเณรเถรชี พวกนี้ไมใหความสนับสนุนเลยแมแตนิด หนอย คอยแตจะชักอนิจจังบังสุกุลเทานั้น เขายอมไมมองเห็นแงเคล็ดลับวิธีและความสามารถของผู ทํา คนจําพวกนี้เขาใจวาตนทําไมได คนอื่นก็ทําไมไดเชนกันกับเรา คนจําพวกนี้เขาใจไปเชนนั้น จึง ปนเรื่องขึ้นมาโจมตีพวกทําสะพานรอบเขาอยางขนาดหนัก บางพวกก็วาดีถาทําได เพราะวาเปนของ แปลกที่ไมเคยเห็นมากอน จะเปนศิลปกรรมของโลก แตจะอยางไรก็ดี ขาพเจาไมยินดียินรายกับคํา สรรเสริญนินทาของใครๆ ตั้งใจทําไปกับพรรคพวกมีพระเณรและญาติโยมผูสามารถจนสําเร็จเปน สะพานรอบเขา ในวันสําคัญในทางพุทธศาสนาพระเณรเถรชี ญาติโยมเดินเวียนเทียนรอบๆ เขาไป ตามสะพานดวยความสะดวกสบายดีทุกๆ อยาง ในปตอมาไดยกพื้นเกาๆ ที่ทํามาแลวใหไดระดับเดียวกันและแนนหนาถาวรขึ้นกวาเดิม และไดเพิ่มตัวไมเขาเปนจํานวนมาก และไดทําที่พักผอนตามสะพานรอบเขาไปในตัวเลย เขาลูกนี้ถาจะนับเปนชั้นๆ มี ๗ ชั้น ชั้นที่มีสะพานมีอยู ๓ ชั้น คือ ชั้นที่ ๔-๕-๖ แตละชั้นๆ สูงหางกันประมาณ ๒๐-๓๐ เมตรก็มี ตามภูเขาและตามธรรมชาติของภูเขา ฤดูแลงป ๒๕๑๗ ไดทํา สะพานชั้นที่ ๔ ชั้นนี้ของแมชี เพราะพวกแมชีขึ้นไปวิเวกทําความเพียรไมขาด มีถํ้าและที่พักผอน หลบแดดหลบฝนเปนแหงๆ แตไมไดทํารอบเขา ทําครึ่งเขาแลวตอบันไดขึ้นไปชั้นที่ ๕ คือชั้นกลาง ไปไดอยางสบายเลย หาที่หลบซอนวิเวกที่ไหนไดอยางสบาย สงบสงัดอากาศเยือกเย็นอยางสบาย ชั้นที่ ๔ นี้เปนชั้นของคณะแมชี มีที่หลบรอนผอนเย็นไดอยางสบาย ใชไดทั้งรอนทั้งหนาว และมีที่ หลบฝนเปนแหงๆ ไป อากาศปลอดโปรงทุกๆ เวลา ระยะความยาวประมาณ ๒๐ เสน เปนสถานที่ วิเวก และมีปลีกยอยอีกหลายๆ แหงตามแนวเขา ชั้นที่ ๕ คือชั้นกลาง มีที่พักหลบรอนหลบหนาว ตากอากาศไดมากกวา ๒๐ แหง มีอากาศ ปลอดโปรงกวาชั้นที่ ๔ เพราะสูงขึ้นไปอีก วัดโดยรอบได ๒๗ เสน มีทิวทัศนแจมจรัสชัดเจนเย็นตา เย็นใจแกผูทัศนา เดินไปมาสะดวกไมมีอันตราย เวนแตคนบาไมมีสติรักษาตัว อวดดีใหคนยกยอง วาคนเดน กระโดดลงตรงไหนก็ตาม เชนนี้แลวไมตองถามถึงตองตายแนๆ เพราะสะพานนี้ไดให นานวา สะพานนรกสวรรค เพราะถาใครขามไปพนรักษาตนใหดีประคองตนดวยการภาวนาพุทโธๆ สุคโตๆ ตองเปนผูไปดีสุขสนุกสบายเหมือนเดินอยูในสวรรค แตถาใครไมดีคลุกคลีคะนองไมมีสติ คอยประคองรักษาไมภาวนาพุทโธๆ สุคโตๆ เปนผูมีสติโลเล ไปมาไมสงบเสงี่ยมเรียบรอย อวดเดน อยากใหเห็นความกลาหาญ เดินพลุกพลานไมระวังตัว จะตองตกนรกที่วานั้นแนนอน การกอสรางสะพานชั้นที่ ๖ ไดเริ่มในป ๒๕๑๗ เปนลําดับมา สะพานชั้นนี้มีอากาศบริสุทธิ์ ละเอียดเบากวาทุกชั้น มีที่พักและถํ้าเงื้อมหินเปนแหงๆ ไป จนรอบเขา มีธารนํ้าตกเล็กๆ เปนสาย ธารไหลอยูตลอดฤดูฝน ชั้นนี้วัดไดรอบ ๒๐ เสน ถามีโอกาสเชิญไปชมอุดมธรรมชาติก็ได หนีความ ชุลมุลวุนวายของสังคมแวะไปรื่นรมยสวรรคกันบางจะดีไมนอย เพราะวาตาไมไดเห็นหูไดยินมันไม สิ้นสงสัย ฟงไปเดาไปมันไมหายสงสัยเหมือนเห็นดวยตา ปญญาก็ไมเกิดจะประเสริฐอะไร ความนึก คิดผิดกับตาเห็นเปนไหนๆ หากไปเห็นแลวจะเกิดความคิดสะกิดปญญา เกิดผลคุมคากวาที่ไมได ไปเห็นเอง การทัศนศึกษาธรรมชาติยอมเปนบอเกิดของปญญาไดเหมือนกัน ในทางพระพุทธศาสนา พระพุทธเจาทรงแนะนําใหพระภิกษุแสวงหาที่วิเวกอยูตามปาตาม รมไม ตามเรือนวางเปลาและถํ้าเงื้อมหิน ใหเธอพึงซอนเรนอยูในที่สงบสงัดปราศจากความคลุกคลี

เวนจากธรรมารมณ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ธรรมารมณ ใหแสวงหาความวิเวกอยู ตามที่สงัดตางๆ ทําความเพียรเหมือนโคที่ไมมีหนังหุมหอรางของมัน มันจะกลัวอันตรายมากมาย เชนกา กิ่งไม แมลงวัน เปนตน จะมาจิกหรือทิ่มเนื้อมัน มันจึงเอาตัวของมันไปหลบซอนอยูตาม เงื้อมผา เปนตน เวลามันออกหากินก็จะออกหากินในที่ลับๆ กะวาจะไมมีอันตรายจนกวาหนังของ มันจะงอกหายเปนปกติ จึงจะหากินในที่แจงโดยเปดเผย แตถึงอยางไรมันก็หากินดวยความ ระมัดระวัง แมฉันใดภิกษุในธรรมวินัยนี้ ใหพวกเธอพึงถือเอาเหมือนโครักษาหนังอยาประมาท ความประมาทเปนชองทางของความไหลมาแหงความฉิบหายฉะนั้น ทานจึงวาความประมาทเปนทาง แหงความตาย ความไมประมาทเทานั้นที่จะนําไปสูความเจริญ จงเปนผูมีสติประคับประคองตัวเอง ใหบริสุทธิ์อยูเสมอ กลัวกาหรืออีแรงคือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ จะรุมจิกกิน ประคับประคอง ตนปรารภความเพียรอยาประมาท ยอมจะถึงที่สุดยอดของพระธรรมวินัย คือ พระนิพพานไดในที่ สุด เพราะฉะนั้นพระพุทธเจาจึงแนะนําใหภิกษุเอาเยี่ยงอยางโคผูสงวนหนังดังกลาว ถาหากการ อาศัยอยูตามปาตามเขาเปนภัยอันตรายแกภิกษุในธรรมวินัยแลว พระพุทธเจาคงจะตรัสหามภิกษุผู บวชไววา “ดูกรภิกษุทั้งหลายผูบวชแลว อยาพากันเขาปาเนอ เพราะปาเปนขาศึกกับผูเจริญสมณ ธรรม พวกเธออยาอยูปา อยาอยูถํ้า อยาอยูปาชา อยาอยูเรือนวาง เพราะจะเปนอันตรายแกพวก ทาน” แตนี่พระพุทธองคทานสอนตรงกันขาม คือใหอยูปาเจริญสมณธรรมใหอาศัยธรรมชาติแลวจะ กอใหเกิดปญญา ขออภัยทานผูฟงดวย ที่พระโงอยูปาเชนขาพเจาไดอธิบายไปเทาที่จะรูแจงดวยตน เองมาเลาสูกันฟง การสรางสะพานที่กลาวมาแลวนั้น ก็ไดสรางตามแนวธรรมชาติ ไมเสียธรรมชาติ รักษาธรรม ชาติ เห็นวาธรรมชาติที่เปนเอง เห็นวาพอที่จะอาศัยวิเวกบําเพ็ญเพียรหลบซอนสะดวกสบายมีอยู หากเราทําสะพานไปตามแนวธรรมชาติที่เปนเอง มีถํ้าและหนาผาหลบฝนหลบแดดไปเปนแหงๆ เพราะเห็นประโยชนและคุณคาหลายอยาง ใจจึงคิดสรางสะพานหอยโหนอยูหนาผารอบเขา เปนที่ อยูอาศัยวิเวกเจริญสมณธรรมตามประสาของผูอยูปาอยูเขา พวกอยูบานในเมืองในกรุงก็สรางอยูใน เมืองในกรุง พวกอยูปาอยูเขาก็สรางปาสรางเขา เพื่อผลประโยชนในการอยูสบายเปนรายๆ ไป และ เชื่อวาไดรวมมือรวมใจกันทําประโยชนใหเกิดขึ้นแกพระศาสนาและแกประชาชนในถิ่นนั้นๆ ทั้งใน ดานวัตถุและดานจิตใจ รวมความก็คือประโยชนในปจจุบัน ประโยชนภายภาคหนา และประโยชน อยางยิ่งคือพระนิพพาน ประโยชนอื่นที่ปลีกยอยออกไปก็ไมพนประโยชนทั้ง ๓ นี้ คนบางพวกบางเหลามีทั้งพระและขาราชการเปนตน ไมเขาใจการอยูปาของ พระ ธุดงคกัมมัฏฐานวา นั่งหลับหูหลับตาไมเกิดประโยชนอันใด ถวงความเจริญของชาติและศาสนา ยิ่ง สมัยนี้บานเมืองมีผูกอการราย ก็ยิ่งเพิ่มความสงสัยเขาไปอีกวา พระธุดงคผูอยูปาอยูเขาเปนพระผูกอ การรายหรือไม ก็เปนพระหัวหนาผูกอการราย เรื่องเหลานี้เคยมีมาแลว และขาพเจาก็เคยถูกพวกที่ วาเขาใสรายปายสีวา “พระพวกกอการราย” เปนพวกเขาใจแบบบาๆ บอๆ นี้โลกเขาวาคนเศษ มนุษย ไมใชมนุษยแท เขาไมเขาใจหลักมนุษยธรรม ถาเขาเปนนักบวชก็เปนนักบวชอยูในศีลใน ธรรม ถาเปนฆราวาสก็เปนฆราวาสอยูในศีลธรรม เพราะเขาพวกนี้ศึกษาในตัวศีลธรรม ตามหลัก ศาสนาเปนประจํา และพยายามฝกหัดตนอยูในแนวศีลธรรม พวกที่ไมเขาใจศีลธรรมก็เทากัยไมเขา ใจพวกของมนุษยศีลธรรม ผลที่สุดพวกเขาก็ไมรูหลักความจริงนี้เองเปนผูทําลายศีลธรรมอันดีงาม ของมนุษย ทําลายมนุษยธรรม เมื่อหมดมนุษยธรรมก็เทากับทําลายชาติศาสนาอันเปนที่รักยิ่งของ เราเทานั้น ผลที่สุดในโลกนี้ก็จะคงยังเหลือแตพวกผูกอการรายคอยทําลายลางผลาญโลกใหฉิบหาย เทานั้น ฉะนั้นไมควรเขาใจผิดวา พระธุดงคอยูปาอยูเขาไมไดอยูในเมือง เปนพระจรจัดหาหลักฐาน

ไมได เปนพระหัวหนาผูกอการราย คนผูเขาใจ ผิดเชนนี้เทากับทํ าบาปใหแกตนเองและยังไมรู ดวยซํ้าวาตนเองนั้นแหละเปนผูกอการราย ไปทําลายผูอื่นใหเดือดรอนไปดวย เชิญเถิดทานทั้งหลายเชิญมารวมผูทําประโยชนใหทําประโยชนยิ่งๆ ขึ้นไป คอยปรับปรุงอ บรมบุคคลผูที่ยังไมรุจักทําประโยชนใหรูจักทํา คอยกีดกันผูที่ทําลายประโยชน เหนี่ยวรั้งความเจริญ ใหหายไปจากโลกนี้เสีย ดังนั้นโลกก็จะประสบแตผลประโยชนทั่วหนากัน ไมวาอยูในที่ไหน เพศไหน ในบาน ในปา ในกรุง เมื่อตางคนตางมุงทําประโยชนแกกันและกันอยู เหลาศัตรูผูกอการรายก็จะ หายไปเอง ไมตองเที่ยวโฆษณาหาเรื่องใสรายปายสีคนนั้นคนนี้ มันเปนการทําลายสามัคคี และ ทําลายเจตนาอันดีงามของคนมุงหวังทําประโยชนอันดีงาม ตาไมไดเห็น หูไมไดยิน ลิ้นปากพูดไป เห็นคนหูไวใจเบานั้นคือคนสมองสัตว ปราศจากเหตุผล ฉะนั้น เรียกวามนุษยธรรมไมได จะเรียกได ก็เพราะวา “มนุษยดิรัจฉาน มนุษยเปรต มนุษยยักษ” เทานั้น โลโก ปฏฐมฺภิกาเมตตา เมตตาเทา นั้นเปนเครื่องคุมครองโลก หรือ ทานผูเจริญ เมตตาคือ ทานผูอยูในศีลบําเพ็ญธรรมนั้นเอง ศีล ธรรมก็คือเมตตานั้นเอง พระพุทธเจาทานเต็มไปดวยพระมหากรุณาธิคุณหาประมาณมิได พระ องคบริสุทธิ์ในเบื้องตน คือศีลบริสุทธิ์ในทามกลางคือสมาธิ บริสุทธิ์ในที่สุดคือปญญา ผูมีปญญาจะ ไมทําความชั่วใหเกิดขึ้นทั้งแกตัวและผูอื่นโดยเด็ดขาด ผูมีศีลธรรมยอมมีหิริ ความละอาย โอตตัปปะ ความสะดุงกลัวตอบาปทั้งในที่ลับและที่แจง ทานผูอยูในศีลประพฤติธรรมยอมบริสุทธิ์ทั้งในเบื้องตน ในทามกลาง และในที่สุด เบื้อง หนาแตกายแตกตายไป ยอมเขาถึงสุคติ ไมตองมีความสงสัยแตอยางใด ยิ่งสมัยนี้สังคมของโลกพา กันนิยมไปตางๆ นานา การศึกษาก็ยิ่งออกหางจากศีลธรรมจนไมรูวาอะไรเปนศีลธรรม ศีลธรรมดี อยางไรอันนี้เขาไมคอยสนใจ ซํ้ายังหาวาเปนของครึลาสมัยไปเสียอีก ทันสมัยของเขาก็คือ สังคม สุรา สังคมบาป สังคมการพนันตางๆ สังคมคอยทําลายลางผลาญกัน เหลานี้คือสังคมที่โลกเขานิยม กัน แตผลที่ไดก็คือการทําลายชีวิตริษยาซึ่งกันและกัน ยิ่งนิยมมากเทาไรก็ยิ่งทําลายวัฒนธรรมอันดี งามของชาติมากขึ้นเทานั้น ผลรายที่สุดก็คือ เขากําลังทําลายตัวของเขาเองใหหายนะ เสื่อมลงอยาง ไมตองสงสัยเลย สะพานทุกชั้นที่ทํา ผูทําก็เล็งเห็นประโยชนที่จะเกิดขึ้น ถาคิดวาไมเปนประโยชนแลวจะเสีย เวลา เสียคาแรงทําไปทําไม แมสัตวมีนกเปนตน ที่มันทํารวงรังอยูบนตนไม มันก็เห็นประโยชนของ มัน มันจึงทํา ไมวาสัตวนํ้า สัตวบก สัตวอยูถํ้า อยูรู ตางก็เห็นประโยชนแกตน พวกพองของตนทั้ง นั้น สวนมนุษยเราซึ่งไดนามวาเปนสัตวประเสริฐ มีปญญาวิวัฒนาการกวาสัตวทุกประเภท พระพุทธ เจาตรัสยกยองวาเปนผูอยูในฐานะอันเลิศ เพราะเหตุวา มรรค ผล นิพพาน ก็ตั้งอยูในหนทางที่ มนุษยจะพึงได ความบริสุทธิ์เศราหมองก็อยูในหมูมนุษยนี้เอง แตเลิศที่สุดในทางธรรมหมายเอาผูรุ ตน ผูฝกตนดีแลว ผูชนะตน คือทานผูชนะกิเลส ตัดขากจากสันดานโดยประการทั้งปวง ไมตองกลับ มาเกิดในโลกนี้อีก สมกับคําวา “ความชนะกิเลสของเราจะไมกลับมาเปนแพอีก ทุกขของเราได สิ้นสุดลงแลว บัดนี้ไมมีทุกขอีก” ทานผูเชนนี้เรียกวาทานผูตั้งอยูในอัครฐานะ สมควรแทที่จะเปน เนื้อนาบุญของโลก ไมมีนาบุญอื่นยิ่งกวา ทานผูเชนนี้วาเปนผูทําประโยชนขั้นสุดยอดของสัตวโลกทุก ทั่วหนา ผูที่ตองการความสุขจากทาน สมควรแทที่จะแสวงหากับทานผูเชนนั้น สวนมนุษยผูไมรูจักทําประโยชนของกันและกัน ทั้งประโยชนในโลกนี้โลกหนา และ ประโยชนที่สุดคือ พระนิพพาน คอยพยายามหาความขัดขวาง รั้งเหนี่ยวไมใหใครทําความดี อยางผู ขัดขวางการทําสะพานหนาผารอบเขาภูทอก เปนตน มนุษยที่ไมฝกตน ไมทําประโยชนใหเกิดแก ตนและผูอื่น ผลรายยอมเกิดขึ้นแกทั้งสองฝายเดือดรอนไปทุกหยอมหญา เปนผูเกิดมาเปนมนุษย

เสียเปลา เปนผูเปลาจากประโยชน มนุษยพวก นี้ขาพเจาขอเรียกวา มนุษยผูกอการราย ผู ทําลายประโยชน อีกอยางหนึ่ง การที่มนุษยเปนแตพูดนึกคิด ไมลงมือฝกจิตใหชโลมไปดวยธรรม จิตมัน เปลา ไมมีอะไรเปนเครื่องยึด ก็ไปเขาใจเอาวา คนอื่นก็คงจะเหมือนกับตัวเอง สวนผูฝกกาย วาจา ใจ ในทางภาคปฏิบัติเริ่มบําเพ็ญตนใหเปนประโยชนทั้ง ๓ ประการ คือประโยชนในโลกนี้ ประโยชน ในภายภาคหนา และประโยชนอันสุดยอดคือพระนิพพาน เขายอมเปนผูไมวางจากประโยชนถาหาก ยังไมถึงนิพพาน เบื้องหนาแตตายเพราะกายแตก ยอมเขาสูสุคติโลก คือสวรรค การสรางสะพานชั้นที่ ๖ นี้ทําวิจิตรพิสดาร มั่นคงถาวรดี อากาศละเอียดมาก ติดกับหลังเขา ชั้นบนหอยโหนอยูบนอากาศ หากเราเดินอยูบนสะพานชั้นที่๕ แหงนหนาขึ้นไปดูจะเห็นสะพานชั้นที่ ๖ ยาวเหยียดอยูบนศีรษะของเรา ถามีพระเณรหรือผูคนเดินอยู ก็จะเห็นเหมือนกับเดินอยูบน อากาศ จะรองเรียกถึงกันก็จะไดยินชัด พอถึงวันเทศกาลสําคัญ เชน วันมาฆบูชา วิสาขบูชา วันป ใหม วันเขาพรรษา เปนตน คณะอุบาสกอุบาสิกาทั้งหลาย ซึ่งมีพระเณรเปนหัวหนา จะเดินเวียน เทียนไปตามสะพานรอบเขาทุกๆ ชั้น มองดูจากที่ที่ไกลจะเห็นแสงเทียนสองแสงแวบวับ วอมแวม เรียงกันเปนแถวยาวเหยียดไปตามหนาผาแตละชั้น เห็นภาพผูแสวงบุญสลัวๆ เคลื่อนไปตามกัน อยางชาๆ บรรยากาศขาวนวลจากแสงจันทรเพิ่มความสนเทหมหัศจรรยแกผูศรัทธาเปนอยางมาก จะหาดูที่ไหนไมมีอีกแลวในโลกนี้ นอกจากที่วัดถํ้าภูทอกของขาพเจาเทานั้น เราตองพยายามบําเพ็ญความเพียรกันไป อยาทอดทิ้งความเพียร วันหนึ่งผลสําเร็จก็ตอง เปนของเรา ถึงจะไมถึงที่สุดในชาตินี้ แตก็จะเปนนิสัยปจจัยติดตัวเราไปในชาติหนาภพหนา ขอให บําเพ็ญตอไปเถอะ

วัดเจติยาคิรีวิหาร (ภูทอก) และสถานที่ควรวิเวกโดยรอบ วัดเจติยาคิรีวิหาร (ภูทอก) ในปจจุบันนี้ นับวาสะดวกสบายกวาแตกอนมากมาย ความ เจริญทุกสิ่งทุกอยางดังที่พวกเราเห็นอยูนี้ ก็เปนไปตามกาลอันควร แตกอน ภูทอก ไมมีใครรูใครเห็น เพราะอยูในที่กันดารหางไกล อยูในปาดงพงไพรลึกลับ ไมมีถนน ไมมีแมแตทางเดินในปา แตอยูมาก็มีความเจริญขึ้นมาเปนลําดับ…ในราวปาเริ่มปรากฏ แนวทางเดินของมนุษย ของสัตวเลี้ยง ของเกวียน ….จากแนวทางเดินที่จะตองหาบหามกันเขาไปเปน วันๆ ก็เปนทางคันดินที่รกพอจะเดินไปได จากการบุกปาขามหวย หนอง คลอง บึง ก็มีสะพานให ความสะดวกแกรถโดยสาร จากหมูบานสิบหลังคาเรือน ก็เพิ่มเปนรอยๆ หลังคาเรือน กระทั่งปจจุบันนี้ ไดรับความสะดวกสบาย มีสภาพดังที่เห็นอยูนี้ ถนนหนทางดีขึ้นสะพาน รอบภูเขาก็มี บันไดขึ้นเขาก็มี สะพานขึ้นเขาก็มี บรรดาประชาชนทั่วประเทศไทยทุกภาคพากันมา เที่ยวทัศนาจรหยอนจิตใจที่ภูทอกทุกปไมขาดทีเดียว แมกรุงเทพฯซึ่งเปนเมืองหลวงของเมืองไทยก็ มากันทุกเดือนไมขาดเลย ไปหยอนจิตใจ ไปภาวนา บางครั้งก็เดินธุดงคไปภูวัวบาง ไปภูสิงหบาง เปนปารเปลี่ยนบรรยากาศดีอยางนี้ นี้แหละ…ขอใหพวกเราชวยกันรักษาสมบัติธรรมชาติไวอยาใหทําลายไปจากโลก ถาเราไม ชวยกันรักษาไวมันก็ฉิบหายหมด …ทั้งปาไมและภูเขาก็จะเตียนไปหมด ถาปาไมถูกทําลายเตียนไป หมด ก็จะเกิดแหงแลงเกิดอดอยากกันเทานั้นเอง ฉะนั้นทางวัดจึงเห็นโทษเห็นภัยหลายประการ สารพัดที่จะเกิดขึ้น จึงรีบเรงจางรถแทรกเตอรเขาขีดเสนเขตบริเวณวัดไวรอบเขา ๓ ลูก คือ ภูทอก นอย ภูแจมจํารัสหรือภูทอกใหญ และ ภูสิงหนอย กําหนดเขตวัดไวเพื่อสงวนปา สงวนสัตวปาไวไม ใหมนุษยเขาไปทําลาย บุกรุกเขาไปทํามาหากินในเขตวัด ปดปายลอมรอบไว หามตัดไมทําลายสัตว ในบริเวณวัดในเขตวัด การภาวนาในภูเขา ๓ ลูก คือ ภูทอกนอย ภูสิงหนอย ภูแจมจํารัส นี่ดีมาก อากาศปลอด โปรงดี ถาใครตองการก็เชิญเลยไดทุกโอกาส ไปหาวิเวกภาวนาหลบซอนอยูตามถํ้า ตามเงื้อมหิน ตามซอกเขา ตามพลาญหิน จะอยูขางลางก็ได อยูชั้นกลางก็ได อยูชั้นบนก็ได มีที่อยูเยอะแยะ หลบ รอนก็ได หลบฝนก็ได หลบหนาวก็ได อยูไดทุกฤดูกาล พระพุทธเจาสอนผูที่หวังจะประสงคพนทุกข พนภัย เชน นักบวชผูมุงหวังทําลายกิเลส ตัณหาอยางเดียว ทานสอนใหทําตัวเหมือนโครักษาหนัง หาหลบหาลี้อยูอยางนั้นเอง ไมออกที่ เปดเผย ไมออกที่กลางแจง ถานักบวชเราอุตสาหประพฤติปฏิบัติอยูอยางนั้นผลก็คอยเกิดมีขึ้น คอยปรากฏมีขึ้นและไดรับไปตามระยะๆ แหงการปฏิบัติของตนนั่นเอง หากเปนผูประมาท เปน ผูเหลวไหล หรือเปนผูถอยหลังแลว มันก็เปนไปไมได ทุกสิ่งทุกอยางที่จะเปนไปไดยอมตอง อาศัยความพากความเพียร ตองอาศัยขันติ ความอดทนเทานั้นจึงจะเปนไปได ถาเราขึ้นไปบนภูทอกไปชั้น ๔ ชั้น ๕ ชั้น ๖ มองลงมาจะเห็นอางเก็บนํ้าที่เกิดจากการทํา ถนนคั่นกั้นนํ้าระหวางภูทอกนอยและภูทอกใหญหรือภูแจมจํารัส เหมือนทะเลสาบสวยมากทีเดียว ปาไมธรรมชาติก็เขียวชอุมตัดกับนํ้าสวยมากทีเดียว เหมือนเปนวิมานลอยอยูในอากาศทีเดียว นี่ แหละใครขึ้นไปก็บนวา แหม!..วิเศษๆ ทั้งนั้น นี่ไมใชพูดยกยองนะ พูดตามความเปนจริง ถาไมเชื่อ ก็เชิญไปดู แตขอใหระวังหนอย การขึ้นภูทอกตองขึ้นทางบันไดโดยไมรีบรอน ใหคอยๆ ขึ้นไป เดิน ภาวนาไปดวย ภาวนา พุทโธ ธัมโม สังโฆ หรือภาวนา พุทธะพลัง ธัมมะพลัง หรือ สังฆะพลัง ภาวนา ไปเรื่อยๆ อยาไปคิดถึงการเหน็ดเหนื่อยเมื่อยลา อยาไปคิดถึงการเจ็บแขงเจ็บขา ใหคิดถึง พุทโธ

ธัมโม สังโฆ ใหคิดวาความอดทนอดกลั้นนี่แล เปนหนทางบันไดขึ้นสูสวรรคและนิพพาน อัน บุคคลจะไปสูสวรรคและนิพพานไดก็เพราะอาศัยความอดทนใหพนทุกขได ถาไมอดทนก็ไปไมได ตองอาศัยความอดความทนเอา นี่แหละเวลาเราไตบันไดขึ้นไปบนเขา นมัสการพระพุทธรูปที่วิหารชั้น ๕ ซึ่งมี พระบรม ธาตุของพระพุทธเจา ของพระอรหันตสาวกบาง นอกจากนั้นมีพระโบราณสองพันป หนึ่งพันเการอย ปก็มี มีสิ่งตางๆ ใหดูอยูในถํ้าวิหาร คอยๆ ขึ้น ตั้งใจใหดี ภาวนาใหดี ภาวนา พุทธะพลัง ธัมมะพลัง สังฆะพลัง อยาไปคํานึงถึงความเหน็ดเหนื่อยความเมื่อยลา อยาไปคํานึงเลย ถาเรารีบดวนขึ้นไปมัน ก็เหนื่อยมาก ถาคอยๆ ขึ้นไป พักไปเรื่อยๆ รูสึกเมื่อยก็นั่งพัก ชมปาไมไป ชมดอกไมไป หนาฝน ดอกไมปาบานสะพรั่ง ชมบันไดไป ชมธรรมชาติหนาผาไป มันก็ลืมเหนื่อย วิเวกไปดวย ทําจิตใจของ เราใหปลอดโปรงใหสบาย….สบาย….! พุทโธ สอนใหสบาย ธัมโม ก็สอนใหสบาย สังโฆ ก็สอนใหสบาย ถาใจวุนวายใจขัดของ หมองมัวก็ไมใชใจพุทโธ ไมใชใจธัมโม ไมใชใจสังโฆ ใจเบิก ใจบาน ใจชื่น ใจรื่นเริง ใจกลาหาญ ใจ ไมโศก ใจไมเศรา นั่นเรียกวาใจพุทโธ ใจธัมโม ใจสังโฆ ใจสวรรค ใจพระนิพพาน จึงสมกับโบราณ ทานวาสวรรคอยูที่อก นรกอยูที่ใจ พระนิพพานก็อยูที่ใจ ใจทุกข ใจรอน ใจโศก ใจเศรา ก็เปนนรก เทานั้น มันทุกขมันเผาผลาญ มันทุกข ใจชื่น ใจบาน ใจสนุกสนาน ก็เปนใจสวรรค ใจสงบสงัด ใจ บริสุทธิ์คือใจพระนิพพานเทานั้น ดังวา “สวรรคอยูในอก นรกอยูในใจ พระนิพพานอยูที่ใจ” นั่นเอง พุทโธก็อยูที่ใจของเรานี่ ผูรูจะเอาอะไรรู ก็เอาใจรู ธัมโมก็อยูที่ใจ ใจรูวาเปนธรรม ใจเปนผูรู เปนปญญา สังโฆผูปฏิบัติดีปฏิบัติชอบหรือปฏิบัติตรง ถารูแลวปฏิบัติใหรูยิ่งเห็นจริงตามเปนจริง เทานั้น ใจเปนผูรูจึงเปนพุทโธได เราจะไปหาพุทโธ ธัมโม สังโฆไดที่ไหน จะหาสวรรคไดที่ไหน หาพระนิพพานไดที่ไหน เรา จะกลัวนรกที่ไหน ถาเราไมทําบาปที่ใจแลวมันจะตกนรกไดอยางไร ถาใจเราเศราหมองใจเราทําบาป เกลือกกลั้วหมักดองอยูดวยกิเลส ตัณหาความโลภ ความโกรธ ความหลง ใจก็เศราหมอง เมื่อใจ เศราหมอง ใจก็ตกนรก มันก็เปนนรกเทานั้น นี่ไฟกระแสของนรกมันสัมผัสเขามา คือ ราคะ โทสะ โมหะ ถาเราไมชําระออก ไฟนรกตัวนั้นมันก็เชื่อมอยูในจิตของเรา ตายไปสูทุคติ ตายไปก็ ไปนรกที่เกานั่นเอง เพราะมีเชื่อเกาดั้งเดิมอยูแลว เราตัดกระแสไฟนรกไมได ทานใหตัดอยูที่ใจ ใจชื่น ใจชม ใจสงบ ใจดี ใจไมโศกไมเศรา เปนใจสวรรค ใจรื่นรมย ในทาน ในศีล ในภาวนา ใน พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ ตาไปก็ไปสูสวรรค ใจบริสุทธิ์หมดจด ใจหาเวรไมได หาเศราหมองไม ได หาความพยาบาทเบียดเบียนไมได เปนใจที่บริสุทธิ์หมดจด ก็เปน พระนิพพานเทานั้น ไมมีทุกข ดังวา สวรรคอยูในอก นรกอยูที่ใจ พระนิพพานอยูที่ใจ พุทโธผูรู….มันเปนอยางนั้น! เราภาวนาพุทโธๆ ถาเราไมรูสัจธรรมตามของจริงแลว ไมชื่อวาพุทโธได ไดแตชื่อ ตองรู สัจจะของจริงจึงเปน พุทโธ ทานรูอยางไร รูสัจธรรม รูวารางกายของเรานี้เปนของไมสะอาด เปนของ สกปรกโสโครก เปนของปฏิกูลพึงรังเกียจ ทุกสิ่งทุกอยางในรางกายของเราเปนของนาเบื่อหนายยิ่ง นัก นี่พุทโธทานรูเชนนี้….รูสัจจะของจริง พุทโธทานรูตามสัจจะของจริง วารางกายเรานี้มันเปนธาตุ ทั้ง ๔ คือธาตุดิน ธาตุนํ้า ธาตุลม ธาตุไฟ ไมใชสัตว ไมใชบุคคล ไมใชตัวตนของเราเขานี่…พุทโธ ทานรูอยางนี้ รูวานี่เปนสัจธรรม พุทโธทานรูวา รางกายของเรามันเปนซากศพ ซากผี ตายลงรางกายก็ผุพังเนาเปอยลงสู สภาพเดิม คือ ดิน นํ้า ไฟ ลม นี่พุทโธทานรูอยางนี้

พุทโธทานรูวา สังขารรางกายเปนของไม เที่ยง เปนทุกข เปนอนัตตา เปนของไมใชของตน ไมใชตน ไมใชของแหงตน ไมใชสัตว ไมใชบุคคล ไมใชตัวตน เราเขา พุทโธทานรูอยางนี้ ทานจึงละ ได วางได รูแลว พุทโธทานรูวา นี่ทุกข นี่เหตุใหเกิดทุกข นี่คือธรรมอันเปนที่ดับทุกข นี่คือขอปฏิบัติใหถึง ธรรมอันเปนที่ดับทุกข นี่คือสัจธรรม พุทโธทานรูวา นี่คือทุกข ความเกิด ความแก ความเจ็บ ความตาย นี่เปนทุกข พุทโธทานรูวา นี่คือเหตุใหเกิดทุกขคือตัณหา ธรรมอันเปนเหตุใหเกิดทุกข คือตัณหา ความ อยากนี้แล ซึ่งเปนเหตุใหเกิดทุกข เปนเหตุใหเกิดภพอีก นันทิ คือ ความยินดี ราคะ คือความ กําหนัด ตตฺตร ตตฺตราภินนฺทินี คือ ความเพลิดเพลิน ลุมหลง ฟุงเฟอเหอเหิมตามความรักความ กําหนัดความยินดีที่มีอยูเปนอยู ตัณหาเหลานี้แล เปนตัวเหตุใหเกิดทุกข ความใครความอยากใน กามารมณที่มากระทบ ความทะเยอทะยาน อยากเปนโนน เปนนี่ ใหยิ่งขึ้นไป ไมอยากมีไมอยากเปน ในสิ่งที่ตนไมชอบไมพอใจ ตัณหาความอยากเหลานี้แล เปนเครื่องยั่วยวนจิตใจของเราใหลุมหลง ให เทียวเกิดเทียวแกเทียวเจ็บเทียวตาย อยูไมสิ้นสุด นี่พุทโธทานรูเหตุใหเกิดทุกข พุทโธทานรูธรรมอันทําใหหมดทุกข กําจัดกิเลสตัณหาใหสิ้นไปใหหมดไป ทานรูวาตองทํา ตัณหา ความอยากนี่ใหหมดไป ดับตัณหาความอยากนี้ไมใหเหลือทีเดียว ละวางปลอยสละสลัดตัด จากตัณหาคือความอยากนี่แล คือตัดกิเลสตัณหาใหหมดไปจากใจของเรา ทุกขจึงจะดับ นี่คือพุทโธ ทานรูธรรมอันเปนที่ดับทุกข พึงเขาใจ พุทโธทานรูขอปฏิบัติใหถึงธรรมอันเปนที่ดับทุกข ทานรูวา คือ ศีล สมาธิ ปญญา นี่เองเปน ขอปฏิบัติใหถึงธรรมอันเปนที่ดับทุกข ธรรมอื่นที่จะเปนขอปฏิบัติใหถึงธรรมอันเปนที่ดับทุกขยอม ไมมี นอกจากศีล สมาธิ ปญญาเทานั้น ทานรูวา ศีล สมาธิ ปญญานี่แลซึ่งเปนขอปฏิบัติใหถึงธรรม อันเปนที่ดับทุกข ฉะนั้น ทานจึงวาสิ่งที่ควรศึกษามี ๓ คือ หนึ่งศีล สองสมาธิ และสามปญญาศีลสิกขา ศีลเปน สิ่งที่ควรศึกษา สมาธิสิกขา สมาธิคือการตั้งใจมั่น เปนสิ่งที่ควรศึกษา ปญญาสิกขา ปญญาความรอบ รูในกองสังขารเปนสิ่งที่ควรศึกษา เพราะเปนขอปฏิบัติใหถึงธรรมอันเปนที่ดับทุกข ขอปฏิบัติใหถึงธรรมอันเปนที่ดับทุกขคือศีล สมาธิ ปญญา ถาไมมีศีล ไมมีสมาธิ ไมมี ปญญาแลว มันก็ไมรูวานี่ทุกข นี่เหตุใหเกิดทุกข นี่ธรรมอันเปนขอดับทุกขเทานั้น ที่จะรูวานี่เปนทุกข นี่เปนเหตุใหเกิดทุกข นี่คือธรรมเปนขอดับทุกข ก็เพราะศีล สมาธิ ปญญานั้นพึงเขาใจ ศีลที่เปนขอปฏิบัติถึงธรรมอันเปนที่ดับทุกขไดแก จตุปาริสุทธิศีล คือ ปาฏิโมกข สังวรศีล สังวรในพระปาฏิโมกข เวนปฏิบัติขอที่พระองคทรงหาม ทําตามขอที่พระองคอนุญาต อินทรียสังวรศีล สํารวมในอินทรียทั้ง ๖ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กายและใจ ในเมื่อกระทบรูป เสียง กลิ่น รส เครื่องสัมผัส และธรรมารมณ ไมใหยินดียินราย ใหวางใจเปนอุเบกขา มธยตฺ เปนกลางๆ อาชีว ปาริสุทธิศีล เลี้ยงชีพในทางที่ชอบ เวนจากการเลี้ยงชีวิตในทางที่ผิด ปจจัยสันนิจศีล พิจารณาปจจัย ๔ ไมใหเปนปลิโพธกังวล ใหตัดปลิโพธกังวลในปจจัย ๔ ทั้งปจจัยภายในและปจจัยภายนอก เมื่อเราเปนผูพิจารณาดังนี้ เปนผูปฏิบัติจตุปาริสุทธิศีล ๔ อยางนี้ เหลานี้ดวยความไม ประมาท ก็เปนขอปฏิบัติใหถึงธรรมอันเปนที่ดับทุกขเทานั้น สมาธิซึ่งเปนขอปฏิบัติใหถึงธรรมอันเปนที่ดับทุกข คือ ทานใหเจริญฌานทั้ง ๔ ไดแก สติปฏ ฐาน ๔ กาย เวทนา จิต ธรรม ใหพิจารณากาย พิจารณาเวทนา พิจารณาจิต พิจารณาธรรม ไดแก พิจารณาอริยสัจ ๔ คือทุกข เหตุที่ทําใหเกิดทุกข ธรรมเปนขอดับทุกข ขอปฏิบัติใหถึงธรรมอันเปนที่

ดับทุกขนี้เอง กามทั้งหลายจึงจะปราศไปจากใจ ของเราจากจิตของเรา สมาธิคือการเจริญฌานทั้ง ๔ ไดแก สติปฏฐานฌาน นั่งฌานที่ ๑ ทานใหเจริญประกอบไปดวยองค ๕ คือ วิตก ยกจิตขึ้นสู กรรมฐาน วิจารณ พิจารณาใหรู วิตกยกจิตขึ้นสูเปาหมาย เราจะเอาอะไรเปนเปาหมาย จะเอาอะไรเปนอารมณของการ พิจารณา จะเอาอะไร….จะเอากาย เอาเวทนาเอาจิต หรือเอาธรรมก็แลวแตที่จะถูกกับจริตนิสัยของ ตน เราจะเอาอริยสัจ เอาทุกขหรือเอาเหตุใหเกิดทุกขก็ได เอาธรรมอันเปนที่ดับทุกขก็ได เอาขอ ปฏิบัติใหถึงธรรมอันเปนที่ดับทุกขก็ได แลวก็วิตกยกจิตขึ้นสูทุกข ยกจิตขึ้นสูเหตุใหเกิดทุกข ยกจิต ขึ้นสูธรรมอันเปนที่ดับทุกข ยกจิตขึ้นสูขอปฏิบัติใหถึงธรรมอันเปนที่ดับทุกข วิจารณ พิจารณาคนควาใหรูทุกข รูเหตุแหงทุกข รูธรรมอันเปนที่ดับทุกข รูขอปฏิบัติถึง ธรรมอันเปนที่ดับทุกข เมื่อรูแลวปติสุข เอกัคคตาจิตจึงจะปรากฏขึ้น ซึ่งเปนผลของการรูยิ่งเห็นจริง จากองคของปฐมฌานที่ ๑ ทานใหทําใหชํานิชํานาญ เมื่อผูชํานิชํานาญแลวตอจากนั้นวิตกวิจารณทั้ง ๒ ก็จะระงับลง ก็นับแตที่จะเจริญงอกงามยิ่งๆ ขึ้นไป จะเขาถึงฌานหรือความเพงที่ ๒ เปนเครื่อง ผองใสใจ และภายในใหสมาธิมันทํามันผุดมีขึ้นเอง ไมมีวิตกไมมีวิจารณ มีแตปติและสุขอันเกิดจาก สมาธิ คือ ความแนวแน อนึ่ง เพราะปติไดนิราศปราศไป ยอมเปนผูเพิกเฉยอยู และมีสติสัมปชัญญะ ความรอบรูเดนดวงอยูเปนผูเสวยความสุขดวยกาย และดวยนามกายยอมอาศัยคุณ คือ อุเบกขา สติสัมปชัญญะและเสวยสุขอันใดเลาเปนเหตุที่พระอริยเจาทั้งหลายยอมกลาวสรรเสริญบุคคลผูนั้น วา “เปนผูอุเบกขามีคติอยูเปนสุขๆ” ดังนี้ยอมเขาถึงฌานหรือความเพงที่ ๓ เพราะละสุขไปได เพราะละทุกขไปได อนึ่ง ธรรมทั้ง ๒ ในกาลกอน คือ โสมนัสความยินดี โทมนัสความยินราย ไดอัสดงตกไปจาก จิต ไมมีอยูในจิต ยอมเขาถึงฌานหรือความเพงที่ ๔ คือ สุขไมมี ทุกขไมมี มีแตสติเปนธรรมชาติที่ บริสุทธิ์ เพราะอุเบกขานี้คือสัมมาสมาธิความตั้งใจไวชอบ ปญญา คือความรอบรูในกองสังขาร รอบรูในอริยสัจธรรมทั้ง ๔ รอบรูในกองสังขาร รูทุกข รูเหตุใหเกิดทุกข รูธรรมอันเปนที่ดับทุกข รูขอปฏิบัติถึงธรรมอันเปนที่ดับทุกข นี่เรียกวา “พุทโธ” เราภาวนา ทานรูสิ่งเหลานี้หมดเรียบรอยเสร็จสรรพจึงเรียกวา พุทโธ เปนผูรู เปนผูตื่น เปนผูเบิก บาน เราภาวนาวาพุทโธๆ ก็ตองรูเหตุของพุทโธ เหตุที่จะใหเกิดพุทโธนั้นเปนอยางไรนั่น …ตอง สาวหาเหตุเสียกอน เหตุที่ทําใหเกิดพุทโธ เปนอยางไร นี่แหละพึงพากันตั้งใจเวลาเราขึ้นไปหา ภาวนาที่ไหนๆ อยาลืมพุทโธ เหตุที่เกิดพุทโธเปนอยางไร เมื่อเรารูจัก “พุทโธ” เหตุที่เกิดพุทโธเปนอยางไร เราก็ภาวนา พุทโธ…พุทโธ ไปไดโดย สบาย การไปธุดงค แสวงหาที่วิเวกบําเพ็ญเพียรภาวนา จะดําเนินไปไดผลครบทุกประการ นอกจากที่ภูทอก วัดเจติยาคิรีวิหาร ภูสิงหนอย และภูแจมจํารัส แลวสถานที่อันควรวิเวก บําเพ็ญพรตภาวนา ที่นาไปแสวงธรรมอีกแหงหนึ่งก็คือที่ ภูวัว ภูวัวเปนสถานที่อันกวางขวาง โอโถง ปลอดโปรงนาชม ปาไมยังหนาแนน รมรื่นอยู มีสมบัติธรรมชาติอันงดงามใหดูอีกมาก เหมาะสมที่ จะเปนที่วิเวกอยูหลายแหงดวยกัน ปจจุบันนี้มีสํานักสงฆอยู ๓ แหง คือ หนึ่ง..ที่ถํ้าพระ อันเปน สถานที่ซึ่งทานพระอาจารยฝน อาจาโร มาสรางพระพุทธรูปไวที่หนาผา ทานพระอาจารยอุทัย ธมฺมธ โร ดูแลอยู สอง…ที่ถํ้าบูชา ซึ่งเปนที่ขาพเจาจําพรรษาอยูหลายป มีพระจําพรรษาอยูตลอดมาจน ปจจุบัน พระอาจารยคํา กาญจนวณฺโณ ดูแลอยู และ สาม…ที่นํ้าตกสะแนน ซึ่งทางวัดและ

ชาวบานไดขอใหทางกรมปาไมจัดเปนวนอุทยาน แหงชาติ แตปรากฏวา งบประมาณยังมีไมพอ กรมปาไมจึงแจงวาจะจัดทําเปนเขตรักษาพันธุสัตวปาไวกอน แตละแหงลวนแตสงบสงัด งดงาม มีทอธาร ละหานหวย มีโขดเขา มีนํ้าตก มีแองนํ้า มี พลาญหิน มีถํ้า มีชะงอนผาและหุบเหว เหมาะสมที่จะเปนที่บําเพ็ญสมณธรรมดวยกันทั้งนั้น สําหรับที่ หลังถํ้าแกว ตาดปอ นั้นก็เปนที่พิเศษอีกแหงหนึ่ง มีนํ้าอุดมสมบูรณ มีถํ้ามีหลืบ หิน มีที่หลบซอนภาวนาอยางดี เหมาะสําหรับจะเปนที่เจริญภาวนาเชนกัน อันเปนที่ หลวงปูขาว อนาลโย ไดเคยจําพรรษาอยู หากทองเที่ยววิเวกอยูแถบภูวัวจนเบื่อชินชาแลว ปรารถนาจะแสวงหาที่สัปปายะแหงอื่น ก็ อาจจะตอไปที่ ภูลังกา ก็ได ที่นี้ ทานพระอาจารยบุญมี กําลังปรับปรุงอยู โดยอาศัยบารมีของ ทาน อาจารยใหญพระอาจารยมหาบัว ญาณสัมปนโน แหงวัดปาบานตาด หรือมิฉะนั้น ก็ที่ สํานักทานพระอาจารยทุย ที่ดงศรีชมพูอีก ที่ ถํ้าจันทน และที่ ดงหมอทอง ที่ขาพเจาเคยอยู บัดนี้กลายเปน สํานักสงฆถํ้าจันทน และ วัดปาศิลาอาสน(ดงหมอทอง) แมสัตวปาจะไดลดนอยถอยลงไปมาก แตก็ลวนแลวแตยังมี บรรยากาศแหงความสงบสงัดรมรื่นเชนเดิม ถํ้า ปาไม ขุนเขา ยังอยูเชนเดิม ใครตองการไปก็เชิญไปได มีสถานที่ตอนรับแกผูตองการแสงงหาความสงบอยูเสมอ นอกจากนั้นก็ยังมีสถานที่อื่นๆ อีกมากมาย เชน ที่ดานนาคํา ที่อําเภอบึงกาฬ อําเภอเซกา อําเภอโพนพิสัย การเที่ยววิเวกแถวนี้ยังมีที่ไปหลีกเรนแสวงหาความสงบสงัดไดอีกมากทีเดียว ขอเชิญทานผูปรารถนา จาริกแสวงบุญทุกทาน..!!

กิจวัตรประจําวัน โดย..พระถาวร อนุตฺตโร ทานพระอาจารยจวน กุลเชฏโฐ เปนผูที่บรรดาศิษยรูจักชื่อเสียงของทานมานาน วาเปนผูมี ความเพียรอยางสูงยิ่ง พอใจแตการอยูปาอยูเขาเปนประจํา ทานสนับสนุนใหพระเณรนิยมการธุดงค หาความสงัด เพื่อประกอบการบําเพ็ญเพียรภาวนาเสมอ ตามวัดที่ทานเคยไปอยู ถามีโอกาส ทานจะ พาพระเณรและลูกศิษยไปเที่ยวภาวนา แตละแหงจะมีลักษณะเปนปา เปนเขา เปนถํ้า เหมือนภูทอก ทั้งนั้น กิจวัตรประจําวันของทาน ที่ขาพเจาเคยปฏิบัติทานมาเปนดังนี้ ทุกเชา ทานจะตื่นนอนประมาณสามนาฬิกา โดยทานจะสวดมนตภาวนาอยูเพียงองคเดียว เมื่อไหวพระสวดมนตเสร็จ ทานจะออกมานั่งที่นั่งของทาน พระผูปฏิบัติจะนํานํ้ารอนที่ผสมเตรียมไว ถวายใหทานลางหนาพรอมแปรงสีฟน ผาเช็ดหนา ระหวางที่ทานลางหนา พระผูปฏิบัติจะเขาไปทํา ความสะอาดหอง จัดเก็บที่นอนและมุงกลดใหเปนระเบียบ ซึ่งในกุฏทานก็แทบจะไมมีอะไรอยูแลว จึงไมเสียเวลาในการจัดเก็บแตประการใด จากนั้นทานก็ครองผา เตรียมลงจากเขาชั้นที่ ๕ บางวัน มีญาติโยมมาทอดกฐิน ถวายผาปา ทานก็อาจจะมาอยูที่ศาลาวิหารชั้นที่ ๕ ระยะ หนึ่ง ใหโอกาสญาติโยมไดเรียนถามขอปฏิบัติจากทานไดกอนจะลงจากเขา ลงจากเขามาถึงศาลาฉันชั้นลาง ไดเวลาออกบิณฑบาต พระผูปฏิบัติจะนําผาจีวรมาใหทาน คลุมแลวถวายบาตรใหทาน ทานจะสอนพระเณรคลุมผาใหเรียบรอยตามพระวินัยไดบัญญัติไว แลว ทานจะนําพระออกเดินบิณฑบาตเขาไปในหมูบาน ระหวางเดินบิณฑบาตทานใหสํารวมจิตใจ มิใหคิดไปตางๆ นานาที่จะทําลายพรหมจรรย ถา พระเณรองคใดเผลอคิดสิ่งที่ไมดีงาม เมื่อกลับจากบิณฑบาต ทานก็เลาเรื่องอะไรที่ตรงกับความคิด นั้นใหฟงเพื่อเตือนไมใหคิดอีก เมื่อทานกลับจากบิณฑบาต พระผูปฏิบัติจะคอยลางเทา เช็ดเทาใหทานกอนขึ้นศาลา พอ ทานมานั่งที่ของทานแลว ก็ตองประเคนอาหารที่แมชีและชาวบานเอามาถวายอยูเปนประจํา พระผู ปฏิบัติจะตองรูจักเลือกอาหารที่ถูกธาตุขันธกับทานคอยถวายให เพราะมีอาหารบางอยางที่ทานฉัน แลวจะเกิดอาพาธขึ้น อาหารเชนนี้ พระผูปฏิบัติจะตองจําไดและคอยนําไปใหพระองคอื่นๆ จนหมด พอทานฉันเสร็จ ทานจะปราศรัยกับญาติโยมอยูพักหนึ่ง แลวก็จะกลับขึ้นเขาไปทํากิจวัตรของทาน สวนพระผูปฏิบัตินําบาตรไปลางเก็บยังที่ทานเคยเก็บเปนประจํา และคอยจนกวาจะถึงเวลาถวายนํ้า ใหทานฉันในตอนเที่ยง เปนอันเสร็จ ไปทํากิจสวนตัวได เวลาบายฉันนํ้ารอนแลว ถาไมมีแขก ทานมักจะเดินจงกรมที่ระเบียงกุฏิและกวาดหนา ระเบียง ลานวัด พระผูปฏิบัติเตรียมเรื่องนํ้าสรงของทาน ดูแลเปดนํ้ากอกใหเต็มทุกตุม เตรียมเรื่อง สิ่งของที่ทานจะทําวัตรเย็น แลวลงมาอาบนํ้าขางลาง พระผูปฏิบัติตองกลับขึ้นเขาไปใหทัน กอนเวลาหนึ่งทุมอันเปนเวลาเริ่มทําวัตรเย็น เวลาสําคัญ เชน วันพระ วันเขาพรรษา วันวิสาขบูชา เหลานี้ ซึ่งมีญาติโยมมาทําศาสนกิจ รวมดวย หรือวันที่มีคณะศิษยจากตางจังหวัดมา ทานก็จะนําทําวัตรสวดมนตพรอมกัน นอกจากเวลา นั้นแลว แตละองคอาจจะสวดมนตทําวัตรเย็นในที่พักของตนได ทําวัตรเย็นเสร็จแลว ทานจะให โอวาทเปนประจํากอนแยกยายกลับกุฏิ ระยะหลังจากใหโอวาทนี้เปนระยะที่จะพากันนวดเสนถวาย ใหทาน เปนเวลาที่ทานอารมณดี และมีโอกาสที่จะไดฟงเรื่องราวที่นารูมาก ตอนเวลาทานสรงหนึ่ง

ตอนนวดเสนถวายอีกเวลาหนึ่ง จะมีผูแยงกันทํา หนาที่เพื่อจะสนองคุณทาน และอีกประการหนึ่ง ทุกคนรูสึกวา จะไดมีสวน “ไดบุญ” ดวย บางเวลา ทานใหโอวาท จะมีถอยคําหนักรุนแรงมาก และเสียงดังกวาปกติ แตก็เปนที่ทราบ กันวา ขณะนั้นไดมีผูคิดสิ่งที่ไมถูกตองแลว พระทุกองคทราบวาเวลาปกติทานจะไมคอยสอนเทาใด แตเมื่อมีการติดขัดสงสัยในการภาวนายังไมทันถาม ทานจะเทศนตรงกับที่สงสัยไปทีเดียว หรือบางที ทานไมเทศนสั่งสอนเลย แตเมื่อติดขัด คิดจะถามทานก็มีคําตอบแนะนําทะลุปรุโปรงไปแลว และ ภายหลังทานจะถามเปนเชิงวา เรื่องนั้น…นั้นแกไดแลวใชไหม ทานเปน “พอแมครูจารย” ของศิษยทุกคน มีความเมตตาตอพระเณรที่มาอยูปฏิบัติศึกษา ธรรมะจากทาน โดยทานไดแนะนําแนวทางปฏิบัติตอพระธรรมวินัย พรอมดวยใหเวลาในการ สนทนาธรรมะเปนอยางดียิ่ง ถาหากขัดของในการปฏิบัติธรรมะ พระเณรที่อยูประจําสํานักก็จะไดรับ การอบรมสั่งสอนอยางเครงครัดไมวาจะทางวินัยหรือการปฏิบัติทางธรรม ทานจะชี้แนะแนวทางให อยางถูกตองและทานก็จะใหทําจริงๆ ไมเหลาะแหละ ใหมีจิตใจเด็ดเดี่ยว ทานกลาวเสมอวา พวกเรา นักบวชก็เปนทหารของพระพุทธเจา จริยวัตรอันงดงามของทาน ที่สําคัญอีกประการหนึ่งก็คือ “ความรอบคอบ” ซึ่งทานได ปฏิบัตินําใหเรา ไดรู ไดเห็นกันเปนประจํา ในสมัยที่ทานยังมีชีวิตอยูนั้น ไมวาจะเปนในดานกิจวัตร ขอวัตรตางๆ ตลอดจนในดานพระธรรมวินัยก็ตาม ทานกระทําองคทานเปนตัวอยางที่ดี ใหพระเณร ไดปฏิบัติตามอยางเครงครัด โดยเฉพาะพระผูปฏิบัติทานจะประสบกับตัวเองเสมอ เชน บริขารแต ละชิ้นหรือสิ่งของเครื่องใชที่ทานใชประจําอยู ถาหากพระผูปฏิบัติทานไมรอบคอบพอ ก็จะไมรูวา ทานเก็บไวอยางไร หากมีคนมาจับตองของนั้น ทานกลับมาจะทักทันทีวา ของชิ้นนั้นที่วางเอาไวมีคน มาจับตองแลว ถาเปนเณรมาจับตองทานจะใหประเคนใหใหม ทานทราบเสมอ ไมวาจะเปนระยะ เวลาหางเพียงวันหรือรับกิจนิมนตไปที่อื่นเปนอาทิตยๆ เมื่อทานกลับมาจะบอกไดถูกวา ของชิ้นใดมี ใครมาเคลื่อนยาย หรือสลับที่ หรือไมเคลื่อนยายเลย แตไปจับตองเขาทานก็ทราบ ทําใหพระเณรที่ ปฏิบัติทานจะตองระวังกันมาก บางครั้งญาติโยมนําของเตรียมมาถวายทาน ยังไมทันประเคนจะตอง กลับกรุงเทพฯ ก็แอบนําของนั้นมาวางไวในบริเวณที่นั่งของทาน หากพระผูปฏิบัติมิไดรับประเคน แทน และกราบเรียนทานเสียกอนอีกครั้ง ทานจะไมหยิบจับสิ่งของเหลานั้นเลย ถึงแมวาสรีระรางกายของทานจะไมไดอยูกับพวกเราแลว แตคุณธรรมของทาน ความเมตตา ธรรมของทาน ที่มีตอพระ เณร แมชี และญาติโยมทั้งหลาย ก็ยังคงจารึกอยูในหัวใจของพวกเราทุกผู ทุกคนอยางมิรูเวนวาย และเราทุกคนมีความตั้งใจอันเด็ดเดี่ยวที่จะเจริญรอยตามธรรมปฏิบัติของ ทาน เพื่อปฏิบัติบูชาคุณของทานตลอดไป