UNIBERTSOA
Unibertsoa zer da? Unibertsoak existitzen den guztia hartzen du. Besteak beste, Lurra, Eguzkia, Ilargia, gure eguzki-sistemako beste planeta guztiak, mila milioka izar eta horien guztien arteko espazioa. Potentzia handiko teleskopien eta bestelako zientzia –tresnen bidez, astronomoek Unibertsoari eta haren funtzionamenduari buruzko informazio asko aurkitu dute.
BIG BANG Hainbat astronomoen ustetan Unibertsoa bat bateko leherketa baten ondorioz sortu zen. Big Bang izeneko leherketa hori izugarri beroa izan zen eta duela 13.700 milioi urte inguru gertatu zen. Leherketan zehar, materia, energia eta espazio guztia, baita denbora bera ere, sortu ziren.
Big Bang gertatu eta bilioi bat urtre ingurura, gas hodeiak galaxiak sortarazten hasi ziren. Horrela sortu zen gure Eguzkia duela 5 mila milioi urte inguru. Haren planeta familia gure Lurra barne
Unibertsoaren osagaiak • • • • • • •
Galaxiak Nebulosak Izarrak Planetak Kometak Sateliteak Asteroideak
Galaxiak Unibertsoa galaxiaz osatuta dago eta galaxiak milaka milioi izarrek osatutako multzoak dira.Unibertsoan gasezko eta hautsezko hodeiak ere badira. Galaxia guztiek ez dute neurri eta forma bera. Galaxia eliptikoak, gutxi gorabehera itxura laua duten izar bola arruntak dira.
Esne bidea
• Lurra Esne-bidea izeneko galaxian dago o 200.000 milioi izar inguru daude bertan. • Galaxia kiribila da. • Aintzinako gizakiek izar multzoak bilatu eta konstelazio izena eman zieten
Zer dira Konstelazioak? • Marrazki bat osatzen duten izar-multzoak dira konstelazioak.. 88 konstelazio dira, eta horietako batzuk errazago ikusten dira beste batzuk baino. Zenbait Lurreko leku batetik baino gehiagotik ikus daitezke. Beste batzuk Ipar Hemisferioan bakarrik ikus daitezke; zenbait, berriz, Hego hemisferioan bakarrik.
Distantziak neurtzeko unitatea • Argi-urtea • Unibertsoko distantziak, guri txikiak iruditu arren, izugarri handiak dira, eta guk erabiltzen ditugun luzera unitateek ez digutenez luzera horiek neurtzeko balio, luzera unitate berezi bat erabiltzen dugu: argi-urtea. Argi-urtea argiak unibertsoan urte batean egiten duen distantzia da. Eguzkia da gugandik hurbilen dagoen izarra, “gure izarra”. Eguzkiko argiak 8 minutu eta 20 segundo behar du gureganaino iristeko. • Argiak urte batean egiten duen bidea edo distantzia • Argiaren abiadura…...300.000 Km /s
Esne bidearen dimentsioa • Luzera = 100.000 argi- urte • Zabalera = 20.000 argi-urte •
100.000 argi-urte
Nebulosak • Izarren arteko gas eta hautsezko masak dira. • Hidrogeno, helio eta hautsez osatuta daude. • Oso garrantzituak dira bertan izarrak jaiotzen direlako
Astro argidunak eta argigabeak • Unibertsoan astro argidunak eta argigabeak daude. • Izarrak : astro argidun bakarrak dira, hau da, argia sortzen duten bakarrak dira. Astro argigabeak: • Planetak : izar baten inguruan biraka dabiltzan astroak dira. • Sateliteak: planeta baten inguruan biraka ibiltzen diren astroak dira. • Kometak: astro txikiak dira, izotzeza, hautsez eta gasez osatuta daude.
Izarrak
• Gas-kantitate izugarriez eraturiko gorputz zerutarrak. Oso handiak dira eta txikiak ikusten ditugu urruti daudelako. • Gas horien errekuntza argia eta beroa igortzen dute.
Eguzkia • Izar horia da • Adin ertainekoa da • 5.500ºC ditu
Eguzki sistema • Zer da? Eguzkia bera eta horren inguruan biraka dabiltzan gorputz zerutarrak Gorputz zerutarrak == planetak + horien inguruko • Sateliteak • Asteroideak • Kometak • Meteoritoak
Eguzki sistemako planetak • Zortzi planetak dira. Eguzkiaren inguruan dabiltza orbita eliptikoak osatuz. • Planeta harritsuek gainazal solidoa dute. Eguzkitik hurbilago daude eta Merkurio, Artizarra, Lurra eta Martitza dira. • Planeta gaseosoek ez dute gainazal solidorik. Eguzkitik urrutiagoak daude eta Jupiter, Saturno, Urano eta Neptuno dira.
Merkurio Hau da Eguzkitik hurbilen dagoen planeta. Egunez suharra da eta gauez izoztuta dago.
Artizaharra Aspaldi artizaharrean ur likidozko itsasoak zeuden baina negutegi efektuagatik ura lurruntzen hasi zen negutegi efektua areagotuz.
Martitza
Planeta gorria ere esaten zaio. Bi ilargi ditu baina ez dira borobilak
Jupiter Gasez osatuta dago. Eguzki sistemako planetarik handiena da. Lurra bezalako 1.000 planeta baino gehiago sartuko lirateke Jupiterren. 16 ilargi ditu inguruan biraka
Saturno Eguzkitik seigarren planeta da.Izotzez eta hautsez osatutako eraztun ikusgarriak ditu.Hidrogenoz eta helioz osatuta dago. Gutxienez 62 satelite natural ditu
Urano Gasez osatuta dago eta kolore berde urdinka ederra du. Oso eraztun meheak ditu.
Neptuno Gasez osatuta dago. Kolore urdina du eta Uranoren oso antzekoa da. Zortzi ilargi ditu
Sateliteak, asteroideak, kometak eta meteoritoak Sateliteak
• Planeten inguruan mugitzen diren astroak dira • Lurraren satelitea Ilargia • Merkurio eta Artizarrak izan ezik, Eguzki-sistemako planeta guztiek sateliteak dituzte.
Planetak • Mugimenduak
Errotazioa Translazioa
Sateliteak, asteroideak, kometak eta meteoritoak • Sateliteak • Planeten inguruan mugitzen diren astroak dira • Lurraren satelitea Ilargia • Merkurio eta Artizarrak izan ezik, Eguzki-sistemako planeta guztiek sateliteak dituzte.
Asteroideak Milaka gorputz arrokatsu txiki dira Martitzaren eta Jupiterren orbiten artean biraka dabiltza gerriko moduko bat eratuz
Kometak Izotzez, hauts partikulez eta gasez osaturiko gorputz zerutarrak dira. Eguzkitik gertu pasatzean gasak eta hautsa askatzen dituzte eta adats luze disdiratsua agertzen zaie.
Meteoritoak Espaziotik datozen arroka puska txikiak dira. Lurrera eror daitezke zulo handiak eginez : kraterrak Meteorito txikiak atmosferara iristean sutan hasten dira : izar-uxoak dira
Lurra
Lurrak unibertsoan duen posizioa Eredu geozentrikoa Ptolomeo (II mendea) • Lurra unibertsoaren zentroan dago • Eredu heliozentrikoa Nikolas Koperniko (1473-1543) • Eguzkia unibertsoaren zentroan dago
Lurraren mugimenduak • Lurrak bi mugimendu ditu • Errotazioa • Translazioa
Errotazioa • Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten duen mugimendua da • Bere errotazio-ardatzaren inguruan egiten du mugimendu hori Ipar polotik Hego polora doa Ardatza 23º inklinatuta dago
Lurraren errotatzearen ondorioa Eguna- gaua
Traslazioa • Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen bira • 365 egun behar ditu bira egiteko
• Lurraren translatzearen +23 º inklinazioa Urtaroak • Eguzki izpiek Lurra perpendikularki jotzean bero handiagoa Uda
Lurraren forma eta tamaina • Aintzinaroan pentsatzen zen Lurra laua zela eta zerua, LurraK estaltzen zuen kupula bat zela. • Duela 2.500 urte zenbait astronomo greziarrek Lurra biribila zelaren susmoa zuten. • XVI. mendean Juan Sebastian Elkanok munduari bira egiten dio; Lurra biribila dela frogatuz.
Lurra poloetatik pixkabat zapaldurik dagoen esfera da
Ilargia • Ilargia Lurraren satelite bakarra da • Ez du berezko argirik (eguzkitik datorkion argia islatzen du). • Lurretik gertuen dagoen gorputz zerutiarra da (384.000 km) • Diametroa 3.476 km (lurraren laurdena) • Ilargiaren erliebea: - Itsasoak - Mendiak - Kraterrak
• • • •
Ilargiaren faseak Ilargiak hiru mugimendu ditu: Errotazioa 28 egun Lurraren inguruko traslazioa 28 egun Eguzkiaren inguruko traslazioa 1 urte
• Ilargiak Eguzkiarekiko duen kokapena aldatzen doa • Eguzkiak Ilargiaren alde desberdinak argiztatzen ditu. • Ilargiaren faseak : • Ilbetea • Ilbehera • Ilberria • Ilgora
Ilberria Ilargia, Lurraren eta Eguzkiaren tartean dago
Ilgora Aste bat beranduago
Ilbehera 2 aste beranduago
Ilbetea 3 aste beranduago Ilargia Eguzkiaren aurkako aldean dago
Ilargiaren alde ezkutua Ilargiak bi alde ditu Ikusten den aldea Alde izkutua Zergatik? Ilargiaren errotazio-mugimendua eta Ilargiak Lurraren inguruan bira emateko behar duen denbora berdina delako
Eklipseak Astro batek beste astro bat ikusten uzten ez duenean sortzen dira eklipseak. Lurretik ikusita bi eklipse mota daude. Eguzki eklipsea Ilargi eklipsea
Eguzki eklipsea Eguzkia ezkutatzen da Ilargia Eguzkiaren eta Lurraren tartean dago
Nola ikusten dugun Eguzki eklipsea Lurretik
Eguzkia izkutatzen da.
Ilargi eklipsea
Ilargia Eguzkiaren eta Lurraren tartean dago
Ilargia izkutatzen da. Ilargia Eguzkiaren eta Lurraren tartean dago
Nola ikusten dugun guk ilargi eklipsea Lurretik?