AURKIBIDEA - AZALA: Julio
Caro eta Barojatarrak - Iker Arson
- HH 3 urte: Ricardo - HH 4 urte: Julio
Barojaren lan bat - Marrazkiak (4)
Caro Baroja - Marrazkiak (7)
- HH 5 urte: Barojatarrak -
Marrazkiak (10)
- Trantsizio Unitatea: Barojatarren
zuhaitz genealogikoa (14)
- LH 1. maila: Ricardo
Baroja (16)
- LH 2. maila A: Julio
Caro Baroja eta sorginen mundua (17)
- LH 2. maila B: Txisteak (18) - LH 3. maila: Horoskopo
Maya (38) Denborapasak (41)
- LH 4. maila: Komikiak (20) Ipuinak (23) - LH 5. maila: Erreportaia (26)
Travel guide to Bera (36)
- LH 6. maila: Editorial (3)
Ba al dakizu... (15) Solasaldia Juan Ignacio Oyarzabal eta Isabel Ordo単ezekin (28) Agurra (47)
- Euskara Lan Taldearen txokoa: Hizkuntza:
Gure identitatea (6)
- Liburutegiko Lan Taldearen txokoa: Barojatarren - Maite Blanco: Itzean (32) - Azalen lehiaketako finalistak (25) - Taldeen argazkiak (34)
2
obra (30)
EDITORIALA Kaixo Ricardo Barojatarrak, Xirimiriaren beste ale bat duzue esku artean. Aurten Julio Caro Barojaren jaiotzaren mendeurrena ospatu dugu Xirimiri mongrafikoa eginez. Gai bakarra jorratu dugu: Barojatarrak. Xirimirian marrazkiak, elkarrizketak, denbora足pasak... egonen dira eta aldizkarian zehar publizitatea ere aurkituko duzue. Eta beti bezala, jakina, 6. mailakoek euren agurra egin digute. Denon artean egin dugu aldizkaria, bakoitzak bere neurriko lana eginez. Udan aspertuak edo bakarrik bazaudete Xirimiria hartu eta irakurri. Espero dugu gustatzea.
Julio Caro Baroja
Barojatarrak
6. maila
3
RICARDO BAROJAREN LAN BAT
Haur Hezkuntza - 3 urte
JULIO CARO BAROJAREN OSABA IZAN ZEN RICARDO BAROJA, GURE ESKOLARI IZENA EMAN ZIONA. RICARDO BESTE GAUZEN ARTEAN MARGOLARI BEZALA ARITZEN ZEN ETA GUK BERE MARGOLAN BAT EREDURIK HARTUTA ONDORENGO MARGOKETAK EGIN DITUGU.
Ricardo Barojaren lana . (Paisaiak)
4
5
HIZKUNTZA: GURE IDENTITATEA
Euskara Lan Taldearen txokoa
Hizkuntza da gizakion berezko komunikazio tresna eta adierazpide nagusia. Umetan etxean jasotzen dugun hizkuntzaren bidez hasten gara komunikatzen, eta inguratzen gaituena ulertzeko modua jasotzen dugu hizkuntza horren bidez; gure identitatearen parte garrantzitsu bihurtzen da. Munduan milaka hizkuntza daude eta horien bidez, besteak beste, belaunaldiz belaunaldi, eskualdekako ingurunera moldatzeko jakinduria transmititu da. Gaur egun, ordea, hizkuntza gutxi batzuen nagusitasunak beste hizkuntza askoren transmisioa desagertzeko arriskuan jarri du, eta, ondorioz, hainbat mundu ikuskera eta jakinduria ere
6
galtzear daude. Baina P. zer egin dezakegu?
Maiz pentsatu ohi da umeek eskolan denbora asko ematen dutela, eta han ikasiko dituztela ikasi beharreko guztiak. Baina umeek eskolan urte guztiko orduen % 1 0 baizik ez dute ematen. Hortaz, oraindik ere familia da umearen lehen ikastetxea, gurasoak zarete horko irakasle, eta tresna nagusia zeuen jokabidea da, zeuek seme-alabei eskaintzen diezuen eredua. Hizkuntzaren arloan ere familiak erabateko garrantzia du. Ez utzi euskara, eskolaren eskuetan bakarrik. Eman zuen seme-alabei bertze aukera
batzuk eskolako esparrutik kanpo erabiltzeko. Ez ahaztu, honetan ere, zuek beraientzat eredu zaretela. “ HIZKUNTZA BAT EZ DA GALTZEN EZ DAKITENEK IKASTEN EZ DUTELAKO, DAKITENEK HITZEGITEN EZ DUTELAKO BAIZIK.�
Ei Txo euskaraz garbi mintzo
JULIO CARO BAROJA
Haur Hezkuntza - 4 urte
G ork En N ah i a
a
gu Al tzu
ren
d a ra
Oi e
r Ba
rcen
illa
I単aki Ugalde
L Aroa
a
ea rretx
M ark
e l Ze
l a i e ta
7
Xi k
er R
uiz
en H el
Ai zp e
a Ta
pi a
Izaro Lizaso
An
8
zp i a A e n
zu
e
i rez m Ra
J u n e E rk
izia
I bai
An
e ze t p A i n do
te
xe a
Dan i el l a
Oi er
x i ko t a M
Pal om i n
o
M ar ti n
9
BAROJATARRAK
Haur Hezkuntza - 5 urte
Jun
n M al e
i単a eV
te M ora
o
a -C
m - Car
rm e
aro nC
An e eta E rran I tz e d o n a ea
- Ca
rm e n
Car o
Ai u r J i m
roj a en Ba
Mi ke lC an o-
tz e a
ea
j a e ta I
I tz
ro B a ro
e ta
Pi o Ca
a roj
l vi l l o -
Ba
10
M o n ca
Pi o
B ru n o
en ez -
Pi o Ba
roj a et a
I tz e a
E単
I bai Le
ku o n
au
o tK
rta
io -P
o ro B a r a C o i a-P
C
B aro
a
a roj
et
tz aI
ea
E ka
i tz M
o単 u
x-C
arm
en B
aroj
a et
a I tz
ea
ja
Jon Go単i - Pio Caro Baroja eta Itzea
Jule
n go
単i -
Pi o
Car o et
a I tz
ea
e U xu
Le
na ku o
-
a I tz e
e ta
m Ka r
en
o Bar
ja
11
L u ka
N ew
el l -
Carm
M ar eta i a Al zu i tze g u re a n-
Ai n h
12
oa
Elg
orr i ag
en B
aroj a
Car m en
e ta i
Car o Ja
Di an a J e ta C a u j e s cu - I tz e a, rm en B a roj a N B a roj a ta rren essi e txe
tz e a
u reg
Ain a ra u i al
Pi o
Ca
ro B
aro
ja e
ta I
tz e
a
roja e ta Itze
zo
Oi h
a-
rm e n B a Va re la - Ka
an
Tel le
txe
a-
Ri c
ard
oB
aro
ja e
ta
a
I tz e
a
a
Ma
tti n
Pe
rez
-R
i ca
rd o
Ba
roj a
Elu
K al eg i r a S i Li ern
e ta
I tz e
P s ka
o
r-
C
e arm
nB
ja aro
et
tz e aI
a
Iz
Da
Pei o
a I tz e
a
a
a mb
a te M or
a rm e
j a et n B a ro
o - Pi
o Car
oj a Bar
vi d
Go
n za
l ez
- I tz
ea
un ask
e ta
Ri c
En
ard
ad ar
oB
aro
Pi o
oB Car
aro
j
a It t e a
ze a
ja
13
BAROJATARREN ZUHAITZ GENEALOGIKOA
Trantsizio Unitatea
TRANTSIZIO UNITATEAN BAROJATARREN ZUHAITZ GENEALOGIKOA AZTERTZEN IBILI GARA, ETA MURAL HAUNDI BAT EGIN DUGU, ESKOLAKO BIGARREN PISUKO PASABIDEAN ZINTZILIKATU DUGUNA. EZ DITUGU BILATZEN GENITUEN DATU GUZTIAK LORTU, ETA ARGAZKI BATZUK ERE FALTA ZAIZKIGU, BAINA HEMEN DUZUE EMAITZA: *SERAFIN BAROJA ETA CARMEN NESSIK 5 SEMEALABA IZAN ZITUZTEN: DARIO (ZAHARRENA, HAGITZ GAZTETAN TUBERKULOSIAK JOTA HIL ZEN), RICARDO, PIO, CESAR (HAURRA ZENEAN HILA; PIO CARO BAROJARI GALDETU GENIONEAN ERRAN ZIGUN EZ ZEKIELA EZTA NON DAGOEN HILOBIRATUA) ETA
SERAFIN BAROJA
CARMEN NESSI GOÑI
ZORNOTZA
MADRIL (1 849) - BERA (1 935)
DONOSTIA (1 840) - BERA (1 91 2)
DARIO BAROJA NESSI
MINAS DE RIO TINTO (1 870) - VALENTZIA (1 894)
PIO BAROJA NESSI
DONOSTIA (1 872) - MADRIL (1 956)
CARMEN
RAFAEL CARO REGGIO
CARMEN BAROJA NESSI
MADRIL (?) - MADRIL (1 943)
IRUÑEA (1 883) - MADRIL (1 950)
RICARDO BAROJA
CARMEN MONNÉ
NESSI
CATALUNYA (?) DONOSTIA(?)
MINAS DE RIO TINTO (1 871 ) - BERA (1 853)
*RAFAEL CARO ETA CARMEN BAROJAK LAU
SEME-ALABA IZAN ZITUZTEN: JULIO ZAHARRENA ZEN, ETA PIO GAZTEENA; TARTEAN RICARDO ETA CARMEN ZEUDEN, HAUEK ERE HAURRAK ZIRELA HILAK
14
JULIO CARO BAROJA
PIO CARO BAROJA
MADRIL (1 91 4) - BERA (1 995)
MADRIL (1 928) -
JOSEFINA JAUREGUIALZO ZUBELDIA
CORDOBA (ARGENTINA) (?) -
PIO CARO-BAROJA
CARMEN CARO
JAUREGUIALZO
JAUREGUIALZO
MADRIL (1 969) -
MADRIL (1 962) -
(Eskerrik asko Pio Caro Barojari falta zitzaizkigun datu batzuk eman zizkigulako, eta Josu Goiari, Pio Caro Barojarekin harremanetan jartzen lagundu zigulako)
BA AL DAKIZU...
Ba al dakizu...
6. maila
*Serafin Baroja meatzeingeniaria zela, eta bere lanagatik, estatuko toki desberdinetan bizi behar izan zuela eta horregatik semealabak toki desberdinetan jaiotakoak direla? *Serafin Baroja gainera musikaria eta idazlea izan zela eta euskaraz idazten zuela? *Serafin Barojarenak direla Donostiako martxaren hitzak?
*Pio Baroja, Espainiako Guda zibilean kartzelan egon zela, eta gero hiru urte pasa zituela Frantzian erbestea? *Piccasok berak margotu zuela Pio Barojaren erretratoa? *Ricardo Baroja, margolaria izateaz gain, idazlea, eskultorea, zinemagilea, asmatzailea… izan zela? *Ricardo Barojak gaur egungo hegazkinen “hegaldi egorkorgailu” delakoa asmatu zuela? *Ricardo Barojak begi bat galdu zuela istripu batean?
*Serafin Barojak opera bat idatzi zuela euskara hutsean? *Serafin Baroja eta Carmen Nessik 5 semealaba izan zituztela: Ricardo, Pio eta Carmen ezagutzen ditugunak, baina horietaz gain Dario (zaharrena eta 23 urterekin Valentzian tuberkulosiak jota hil zena), eta Cesar, (Pio eta Carmen artekoa, haurra zenean hil zena)? *Rafael Caro Reggiok, Caro Reggio editoriala sortu zuela, eta Pio Barojaren idazlan askoren editoriala izan zela eta gaur egun bere biloba den Pio Caro Baroja Jauregialzok, bertan jarraitzen duela lan egiten?
*Julio Caro Baroja ''antropologoa, historialaria, hizkuntzalaria eta saiakeragile'' izan zela? *Julio Caro Baroja Euskaltzandiako ohorezko kidea, eta baita “ Real Academia de la Historia” eta “Real Academia de la Lengua”ko kidea izan zela? *Julio Caro Barojak hainbat sari irabazitako izan zela?(1983an Principe de Asturiasko saria gizarte zienzietan; 1985ean espainiar literaturako sari nazionala, eta 1995ean Vianako Printzearen kultura saria). *Pio Caro Barojak dokumentalak egin dituela.
*Rafael Caro Reggio eta Carmen Baroja Nessik, Pio eta Julioz gain, bertze bi semealaba izan zituztela: Ricardo eta Carmen, hauek ere haurrak zirela hil zirenak? *Carmen Baroja Nessi ere idazlea izan zela. *Pio Baroja medikua zela, nahiz eta urte bakarrean aritu zen lan horretan, Zestoako herrian? *Pio Barojak erosi zuela Itzea 1912an.
*Carmen Caro Jauregialzok Madrilgo Liburutegi Nazionalean egiten duela lan. *Itzean, Barojatarren etxeko kanpoko aldean, errepidearen ondoan, Pio Barojaren jaiotzaren 100. urtemuga ospatzeko, Jorge Oteiza eskultoreak egindako hilarri haundi bat dagoela. *Itzeako liburutegian 40.000 ale inguru daudela, Pio Barojarenak, baina batez ere Julio Caro Barojak bildutakoak.
15
RICARDO BAROJA
1 . maila
16
JULIO CARO BAROJA ETA SORGINEN MUNDUA
2. maila A
Julio Caro Baroja duela 1 00 urte jaio zen, ikerlari ospetsua izan sen. E.H.ko sinismen eta ohitura zaharrak jaso zituen. Sorginen mundua eta sorginkerien inguruan lan haundia egin zuen. Akelarreak sorginen bilerak ziren, akerra akelarreko burua zen. Sorginek, suaren eta akerraren inguruan magia egiten zuten. Hitz magikoen artean:
Akerrak adarrak okerrak ditu. Adarrak akerrak okerrak ditu.
J.C.B.k liburu zaharretan sorginei , 1 597. urtean egindako epaiketak ikertu zituen. Sorginkeriaz akusatuta ehundaka emakume eta gizon sutan erreta hil zituzten garai hartako agintariek. J.C.B.k bere aitonaren paperen artean, bertso hauek aurkitu zituen. I Larunbata akelarren!! Sorgiñ abek, larunbateroko batzarra dute, Larunbata!! Aker haundi bat, oi dan bezala daukate agintaria. II Bazter guzietatik akelarrera, sorgiñak, lanbroan, igotzen dira! Antxume gañean batzuek zaldiz ta erratza makillan besteak berriz algara ta irrintzi ta kinkirrinean, eltxuak bezala jiraka dabiltz. Txerri gremiyo bat kirten katean, triku zirri-zonotz, zutik bi oñean. Zakurrak txinguka, katu buztan motz ta ollar luma gabe, algaran gogoz buruz bera asto bi, atzeak goiti saltoka, irrintzika, eroak dabiltz.
III Illargitan dago ikusgarria sorgiñen batzarra ta kofradia gizon gallardunak lumaz jantzirik atso zar bizartsuak tresnak zintzilik gaberdiko hegazti, zomorro ta pizti sorgiñen ondoren jiraka dabiltz loroak marraskan,topaka idiak bi putre besotik, mozkorrak biak taruntak, atabel, txistu, txarrabet tximu talde batek jotzen dituzte ta denean erdian, Aker haundia guziyen nagusi panparroi dabill.
Akelarrea
17
TXISTEAK
2. maila B an
o rak
e Jaimito tz autobu a u r t e s gelto a d t a t g o a , ki autobu n o n ! s k a iriste an ! eta Jaim a ! 0 k n da 2 it i… ti gidaria ok galdetzen txe giiii ue… oan o r d i. io k k z -Zenb ta oooon o du zera e e a l t , b t k Eta gid alio du?????? …. o da iii, o ang sar txi … ? r ar i n k u r g i … e a d -1 euro iak esaten d da n du etorr ooon eta gel i . o e . E a n ltz ze a et erantzu ta Jaimitok ten ria – O ditu Eta t a a r p s t a e d o n du. e – a o k ue er en du. -Ba ja ,z ak nda duz ituk …!!! k i z t e n s a i t l z ! a n a r r e o ! s ile n sa etze e.- guztiak,a itezte tik …! ka r leh ango ak g iiro… a i e a i u x t k d t r obu t I iha err ler riii l s la u behar ooo ko dudala sa erosi u e - Ge k ga en d t a -B ek skai , ber a . ajooo i …… d d .!!! lea ut n n n z e s de ero e iiiro ater .., R e t … a n o z tz i oit irooo irak era -G erri ok b oii… tei a G , i k a Ume - B den oooo !!! rriii u et ene an ! e batek ! a o . d e n . d b et Raj u a A … , t n i g i oo ze taaa, bere aitar e ek. E g – o o i….. t aitaa aitaa g zti oon iiro ota ??? a n a a o ? , e a i . u b … o ….. rr g i, t !! ikust … rii enutz !!!! Telebi Hu t eta ong Ber er ba erra .!!!! sta ikoal ba Oooo ek – uzk uzk ooii… ra e t a k i p t e p didaz – den ek du oooo -Gaur, lan u…..? j t a i a a t , t n ???? e rba bo , R nea e z i a n i o i k n or ooo -Baii kin, ii….! kotxeare –N jooo t !! Ba a b pizte io n r o a ina e k i ! ! n n ! ! u … .! R … . z !!! ut… d u t a p a harr a etan lan Irakas n e ??? B leak es aaaaaa? a a l u z a a t en dio -Zu os dauk Kol ok - Zortz okoloa zara… dori……… iii ….. Ze nbat h -Zortz i….!!! anka d i….???? itu txa Errepik -Bai m kurrak aisu…… atzen d ?????io mai . Bi au ezkerre suak. rrean, an…..! bi atze !!! an, bi eskuin ean eta beste b eskatu i ebiduna l e o r o l a t bat, zen e ra sartu ana zuen a b d a n e k o d s i r n t txo itzea Gizon ba nka bako a h k a i r ingo a d ek z hitz eg a uen. Den r z a k s Bare bat u E gero, zion. ilo bati… ra eginez erakutsi i t k i marrask t a a k o so k. ng bater ?-Ezkerrek altzailea s anez… n - Kanpi o ? i ? z ? u … etu ro, Katal ald e ara z g g A z l e a u n ???- Gald i z o ? i ? g g d t e o i a r d i a joan t b k giten uinetik raskiloa era tira e t - Eta esk a b k Eta mar i t a a biet ten dio. oz -Aizu, et erantzu naiz mok o . g k a n o a a r e e jo x z et zion be Lurrera - Ni beti at. oa…..!!!! k m ak. a a l r a a h d o zion loro n -Zoz u z t gainean n a !!!!- Er aurrera!!
18
Egu Gizo nb n atea zue j oan bat med la e n z , Ja sa zuh -Med en eta e ikuaren aitz ten ha imito, sa g i Hor si z kak bat dauk ku jaun n zion: ana e b a a n e a a ur gu rt … jait usai t. Nire , arazo si z an kak kitu e …. Eta rea ba puzk n t e gai -Hor ik. errek t nea nean b a egin a igo z i ez d n er e e z bat o ez da po ute ori re buru uen et n. s r zitz i a a b a i l n e r . tx -PPP aion en PPP e bertan Bota eza …… P zu ! Hori RRR !!! .. l R a r R ri beha RRR ekartzen r du a da, eb R Bi emakume el a z kun !!!!! u. Ipur ri ea st be t k t d za ia ba - E dira, eta bata z, gi n????? ldun a k s : zona eu esaten dio , sud t eta ude eta a u er a g in b a a rr s a a n e urre d l -Nire se an... Inge batean d erortzen ....!!! a a . x a r t bat d a n t ! la re . u … a !! u !! s d ele n g e Hau zortea… z n i t ! a !! besteak. oihuk , heeeelp… ntzuten erantzuten dio a t e a bizirik eeeelp unak er na e e -Nirea oraindik H i – ld ut ba ?? uska dago. Eta e el-a ez d uzu….?? G ad dio. – a nahi b pu txan
ri: rnaria du. e b a t in dio saten oak ez orda n dio: e a t e ate da, u ndi azald oak es sartu n, bestela i i a d n o a i n i d n a in eta ber rra em nean, n dio bat ta indu. Indio hisky gogo orra emate ak ez orda garren egu io w og ru sky g ogorra, ind zen eta, hi -Zuk i h w ak ag atu . Gizon u ez d erdin gert a h aindu ion. y d b k r s o n i a h z az ke -W gune hil….. ndioa hautsa bot zion: a i i ngo e a e n d l l r a e r a s t e u H ta z iro bora , bes bota e ra bol nez. n berr orra eman e a a t r e a r n e b e k z a z in og zen es ky g yarek oak pu -Whis riak whisk dioa sartu , atzo indi in re na nean izan e Taber u , g n e a o ng a em Hurre inago r a y k -Whis Bazeu d Dome en bi gizo n nant xiok e , Martint - Mar xena sat ti eta D - Mar txenek put en du. omen titxen za bo antxi ta du ek pu - Mar o, kas ….!!!! tza b titxen bat h - Eta ota du ek pu - Bai, artze berrir ….!!!! tza b n eta Mart o o d ta du Eta h itxen io. galtz … e i r k etan. ug .!!! putza .!!!! bota d !- Eta esat arren bat. e u bai na Do n du Mart it mena ntxio xenak. k kak a
19
KOMIKIAK
4. maila
20
21
22
IPUINAK
4. maila
23
IRAGARKIA
24
AZALEN LEHIAKETAKO FINALISTAK
25
ERREPORTAIA
5. maila
1.Julio Caro Baroja
Euskal jatorriko antropologoa, historialaria eta hizkuntzalaria izan zen. Diziplina horietan aitzindariari, lan eskerga utzi zuen bere atzean. Beran dago lurperatuta. Baroja familia Itzea etxearen jabe da han. Madrilen jaio zen 1 91 4an azaroaren 1 3an eta Madrilen hil zen 1 995 abuztuaren 1 8an.
2. Ricardo Baroja
Ricardoren aita, Serafin Baroja, mehatze ingeniaria zenez, toki batetik bestera mugitzen zen bere lanbideagatik eta, hori zela bide, Ricardo hala beharrez Rio Tinton jaio zen. Hala ere, jaio eta berehala familia Donostiara joan zen eta 1 879an, 8 urte zituelarik, Madrila. Bi urte geroago Juliok ere liburu aunitz idatzi Iruñera aldatu zen eta 1 886an ditu: Bilbora. -Las brujas y su mundo Hamabost urterekin, Madrilgo -El carnaval ingeniaritza Eskola -The basques politeknikoan -Los moriscos del reino de hasi zen baina ez zituen GranadaP ikasketak bukatu tuberkulosiak Bere espezialitatea literatura gaixotu zuelako. Egoera izan zen. Lan zientifiko aunitz horretan, haren gurasoak ez egin zituen, baina gehienak zuten nahi ikasketa neketsu euskarazko kulturari buruzkoak horiek egiterik izan, lehenago eta obra aunitz egin zituen. Ricardoren anaia Dario, Gaztetan Berako (Nafarroa) gaixotasun berberak jota hil herrira joan zen eta bere baitzen. Sendatu ondoren, haurtzaroaren zati handi bat 1 888 eta 1 891 urteen artean, bertan igaro zuen bere osaba diplomazia eskolan ikasi zuen Piorekin. Honek eragin handia eta bertan artxibategi eta izan zuen Juliorengan. liburutegietako kide izan zen. Orain Julio oso famatua da Gainera, Eugenio Viboren bere obra eta liburuengatik. klaseak jaso zituen margolaritza ikastetxe batean. Maiz ibiltzen zen Malagako eta Valentziako arte giroan.
26
Francisco Domingo y Marques eta batez ere, Ignazio Pinazo y Camelench-en pinturek erakartzen zuten. Bestalde, Joaquin Sorollaren orduko estilu indartsuakez zuen erakartzen. Valentzian Julio Peris Bell margolaria ezagutu zuen eta adiskideak egin ziren. Bien bitartean, bere anaiaren lehenengo liburuak ilustratu zituen. 3. Pío Baroja
1 879an familia Madrila joan zen bizitzera, eta 1 881 ean Iruinera. Píok medikuntza ikasi zuen Madrilan eta Valentzian. Zestoan jardun zuen mediku urtebete inguru, baina gero Madrila joan zen, okindegi baten ardura hartzera. Beran (Nafarroan) bizi izan zen hainbat urtez; hango Altzate auzoan dago Itzea, Barojatarren etxea. Pío Baroja espainiar idazlea 98. Belaunaldiko adierazlerik handia da, besteak beste, Memorias de un hombre de acción (1 935) eta Zalacaín el aventurero (1 908),liburu horren izenburua izan zen pelikula baten izenburua.
4. Carmen Baroja
Carmen Baroja Nessi (1 883 Iru単ea -1 950eko ekainaren 4a, Madril) euskal idazle eta etnologoa izan zen. Carmen Baroja, Iru単a, Valencia, Burjasot, Zestoa eta Donostian bizi izan zen. Azkenean bere familiarekin Madrilera joan zen bizitzera. Mehategi ingeniari baten alaba izan zen. Lan egin zuen orfebrerian, etnologian eta folkloren eta idatzi zituen gauza asko materia hauei buruz ( materia hauek Vera de Alzateren izenarekin sinatu zituen). Bere anaiarekin bidai asko egin zituen adibidez, Inglaterrara eta Frantziara,
Rafael Caro Raggiorekin ezkondu baino lehen. Madrilen bere anaia Ricardorekin tailer batean elkarrekin lan egin zuten.
alboetan XVIII. mendeko armarri bat ere dagoelarik. Bigarren eta hirugarren solairuetan hiru balkoi daude, hauetako leihoak egurrezko 5. Itzea leihatilez babesturik daude. Aurrealdea errematatzen duen harri lauzko zinta batean, egurrezko mentsula baten gaineko teilatu-hegal bikoitz ikusgarri bat altxatzen da. Azken hau XVI. Mendean Nafarroa eta Aragoien Itzea Nafarroako Bortziriak eraikitako jauregien eskualdeko Bera udalerrian tipologiarekin bat dator. dagoen jauregi bat da. Hain Bere erdialdean, ganbara bat zuzen ere Itzea karrikan dago, dago. Xantel errekaren aldamenean. HIZTEGIA: Eraikuntza hau 1 91 2. urtean Antropologia: Gizakia bere erosi zuten Pio, Ricardo eta arlo guztietan, soziala, fisikoa Carmen Barojak. Lau uretako eta kulturala ikertzen duen teilatuak estaltzen du, zienzia da. aurrealdea eta ataria hiru Etnologia: Gizarte zientzia solairuetan mailakatua bat da, herri ezberdinak eta daukalarik. Atariaren azalera bere kulturak ikastea da. apaindua dago, salbuespena Folklore: Euskal harlanduzko katea da, honek tradizioarekin zerikusia duten bere bao eta izkinarrietan ohiturak eta gauzak. errefortzuak baditu. Orfebreria: Urrearekin eta Lehenbiziko solairuan tresnekin egiten den lan dinteldun ate bat dago, artistiko bat da.
IRAGARKIA
27
SOLASALDIA JUAN IGNACIO OYARZABAL ETA ISABEL ORDOÑEZEKIN
6. maila
3.- ¿Cuántos años teníais cuando le conocisteis? J.I.- Unos 24… Creo que antes. Tú (a Isabel) tendrías unos 8 y yo 21 o así. 4.- ¿Cómo era Julio Caro Baroja? J.I.- Ah! Como se suele decir, excepcional. Muy buena persona, por lo menos en el concepto que yo tenía. Si tú le preguntabas alguna cosa él te respondía y te aclaraba más. I.- Luego era cercano. Hagitz errexa zen. Hagitz erraxa galdetzeko edozein gauza. Berak ematen zizun esplikazioa hagitz hurbila… Eta bazuen umoreko puntu bat, e? J.I.- Si, no era solo enseñar por enseñar, sino que hacía pequeñas bromas… y era muy majo. 5.- ¿Fue un buen amigo? I.- Bueno, teniendo en cuenta que era mayor que nosotros. No era un amigo de jugar, no era un colega. Era un profesor Juan Ignacio Oyarzabal eta Isabel Ordoñez para nosotros. J.I.- Si, si, yo le consideraba un profesor. 1.- ¿Cuándo vino Julio a vivir a Bera? J.I.- A vivir, a vivir, no lo sé. Porque él ya venía a Bera desde I.- Teníamos buena relación y para él fuimos gente joven que los años 30. Pero a él, desde que nació ya le traían para aquí. con nosotros hizo cosas que con otros no hacía. Como ir a conciertos a Donosti, o ir a cenar o ir de excursiones, que I.- Bera ez zen hemen bizitzen baina pasatzen zuen urte hacíamos muchas. Hicimos muchas excursiones con él y él erdia. también se divertía mucho. Cantaba en las comidas: cantaba J-I.- Luego fue hace unos treinta años que ya vino aquí, se canciones carlistas, versos, canciones napolitanas... empadronó. J.I.- Si, si, tenía buen humor. I.- Fue profesor de la UPV también. Joaten zen tarteka Madrilera. J.I.- Si, pero ya estaba ubicado en Bera, votaba en Bera… Eso sería hacia el 1980. 2.- ¿Cómo le conocisteis? J.I.- Pues… de verle. Pero fue en el aniversario del centenario del nacimiento su tío Pío cuando entablamos relación. Empezamos a colaborar con él y a organizar cosas. Donibane Garazi (1 981 -X-1 8) I.- Pio Baroja idazlea, hura zen Julion osaba. Eta haren ehun urte muga zelikan antolatu genuen ekitaldi aunitz. Berako gazteak ginen orduan eta talde bat egin genuen eta Juliok lagundu zigun eta etorri zen jende inportantea Madriletik, akademikoak etorri ziren Julioren bidez. Egin genituen erakusketak eta mintzaldiak… J.I.- Hicimos exposiciones, concursos de cuentos en euskera y en castellano… Sorginetxeko trikuharria (1 982-VII-22) I.- Vino gente importante, Bazterretxea, Zumeta… 6.- ¿Habéis estado en su casa? J.I.- Mendiburu I.- Bai, aunitz aldiz. I.- Mucha gente importante participó gracias a Julio.
Juan Ignacio Oyarzabal eta Isabel Ordoñez Julio Caro Barojaren lagunak izan ziren. Beran bizitu zen urteetan aunitz ibili ziren elkarrekin eta gauza aunitz ikasi zuten beregandik. Juan Ignaciok euskaraz ez dakienez, guk elkarrizketa gazteleraz egin dugu eta horrelaxe transkribituko dizuegu.
28
J.I.- Si, muchas veces. Hemos comido y cenado con él, y con otra gente también, claro. E incluso tuvimos la oportunidad... ¿Fue en el centenario de su tío? En el centenario de Pío se abrió la casa para mucha gente y nosotros fuimos guías. Porque sabíamos todos los detallitos e hicimos de guías. I.- Era por grupos de 8 o 10, porque tampoco se podía meter mucha gente. Y tres o cuatro hacíamos de guías. J.I.- Era gracioso porque por ejemplo, en el dormitorio de Pío tenía unos Daguerretipos, y tenían también unas figuras chinas que movían la cabeza. Le dabas, tac, un empujoncito y movían la cabeza. Y nosotros conocíamos esos detalles y también se los enseñábamos a la gente.
Aralar (1 984-VII-29)
Aralar (1 984-VII-29) Julio Bere iloben artean, Carmen eta Pio Caro Jaureguialzo
7.- ¿Qué solíais hacer cuando estabais juntos? J.I.- Hablar, bueno escuchar. I.- No, pero hemos hecho muchas cosas. Hemos visitado todo el románico de Navarra, hemos hecho excursiones a Iparralde, a Alava. J.I.- Ibas a un pueblo y él te enseñaba a ver el pueblo de otra forma. Cómo había evolucionado, cómo había ido creciendo. I.- Estella, por ejemplo era un pueblo calle. Se construyeron las casas al lado de una calle. Tenían la puerta principal a esa calle y una puerta trasera a las huertas. J.I.- Nos enseñaba la diferencia entre pueblos calle y pueblos damero, es decir, construidos en manzanas o cuadras. Por ejemplo en Bera, la parte de la iglesia es más caótica y la parte de Alzate, que se reconstruyó después de la quema, está más estructurado alrededor de una calle. Entonces nos hacía ver de esa forma los pueblos. No solo ver esa casa, ver esa otra… nos enseñaba cómo se habían ido desarrollando. I.- Cómo se habían planificado, cómo se habían ido desarrollando… Las excursiones eran abiertas. Podía apuntarse el que quería. J.I.- Él se preparaba el tema y nosotros organizábamos la intendencia: el autobús, el restaurante… Durante varios años se hizo dos o tres veces al año y luego, no se si la gente se fue cansando… al final fuimos ya en coches particulares. I.- Si entráis en la web “Bera, gure herria” encontraréis fotos. Rosa ha colgado todas las fotos que hay de los viajes. Una vez fuimos a Iparralde y pasamos noche y todo.
8.- ¿Cuál fue el trabajo de Julio Caro Baroja? J.I.- Él era polifacético, investigó mucho sobre la vida rural. I.- De Bera muchísimo. Tiene un libro entero sobre la vida rural de Bera. Escribió sobre otros países de África, Andalucía… sobre arquitectura, sobre leyendas, brujería. Era historiador, investigador, etnólogo… J.I.- Era un hombre muy abierto. 9.- ¿Cuántos libros escribió? ¿Cuántos publicó? J.I.- No lo sabemos, muchos, hasta yo he regalado varios porque venía y nos daba a nosotros para regalar. Y ahora me he quedado sin el libro sobre la vida rural en Bera. Me parece que tengo otro de otra colección. Nosotros solo sabemos los que nos dió a nosotros. 10.- ¿Has leído alguno de sus libros? J.I.- Sí, muchos libros. 11.- De los que conoces, ¿cuál es el que más te gusta? I.- Es que no son novelas, son libros para aprender. J.I.- El de la brujas, por ejemplo, me lo leí y estaba muy bien. I.- En algunos se repiten cosas.
Zugarramurdiko kobazuloak (1 985-IX-1 ) 12.- ¿Cómo reaccionasteis cuando murió Julio? J.I.- Tristeza. I.- Pena, mucha pena. Era agosto… J.I.- Bueno, el estaba muy deteriorado físicamente. Porque tenía problemas de diabetes. I.- Había tenido varios infartos cerebrales. J.I.- Tenía unos 80 años cuando murió. A mí me dio mucha pena ver cómo se iba deteriorando. I.- Nosotros fuimos más de una vez a sacarle a tomar un café y notábamos cada día que su cabeza ya no era… J.I.- Y era uno de los males que él más temía. Nos lo había comentado en alguna ocasión. Horrela bukatu genuen gure solasaldia. Egia erran, gero beste gauzatxo batzuk ere komentatu genituen baina guk honetan utziko dugu gure transkripzioa. Mila esker aunitz Juan Ignacio eta Isabeli eskeini diguten denboragatik eta erakutsi diguten esperientziagatik. Erreportaian ageri diren argazki guztiak, lehendabizikoa izan ezik, R.M. eta J.A. Errandonearenak dira, "Bera gure herria" webgunetik hartuak
29
BAROJATARREN OBRA
Liburutegiko Lan Taldearen txokoa
Barojatarrek idatzi eta sortutako lanen zerrenda amaigabea da. Idazle bezala, Pio Baroja eta Julio Caro Baroja izan dira liburu gehien argitaratu dutenak, baina ezin ditugu familia honetako bertze kide batzuk ere ahaztu. Serafin Barojak (Julio Caro Barojaren atatxik), bertze gauzen artean, San Sebastian Martxaren hitzak idatzi zituen, gaur egun,
urtarrilaren 20an, Donostian behin eta berriz entzuten direnak. "Pudente" izeneko operaren hitzak ere bereak dira, lan hau izanik euskaraz idatzitako opera gutxienetakoa.
San Sebastian Martxa
Ricardo Baroja,
batez ere margolari edo grabatzaile bezala egin zen ospetsu (erraten da bera izan zela grabazioaren teknika Picasso berari erakutsi ziona). Horretaz gain, eskultorea, zinemagilea eta asmatzailea izan zen; berak asmatu omen zuen, bertze gauzen artean, gaur egungo hegazkinek oraindik erabiltzen duten "estabilizador de vuelo" delakoa, pilotu automatiko antzeko bat. Baina idazlea ere izan zen, eta irudian duzue berak idatzitako liburu bat:
Pio Baroja hamaika
eleberri eta ipuinen sortzailea da. Nork ez du inoiz entzun "ZalacaĂn el aventurero", "Las inquietudes de Shanti AndĂa" edota "La leyenda de Jaun de Alzate"
tituluak...
Carmen Barojak ere
idatzi zuen: olerkiak, ipuinak, lan etnografikoak... Behar bada, bere lan guztien artean, ezagunena "Recuerdos de una mujer de la generaciĂłn del 98" izenburua daraman memoria liburua da.
30
"Pudente" opera
Rafael Caro Reggiok,
Carmen Barojaren senarrak, Caro Reggio editoriala sortu zuen, Madrilen, eta bertan argitaratzen ziren familiaren lan gehienak, Planeta editorial haundiak Pio Barojaren autore eskubideak erosi zituen arte (hori lortzeko ez hagitz modu garbian jokatu zuelarik, Pio Caro Barojak kontatu zigunez). Gaur egun, autore eskubide horiek, berriro familiaren eskuetan daude. Pio Caro Barojak ere
idatzi du, baina batez ere zinemagilea izan delako da ezaguna; gehin bat dokumentalak egin ditu. Eta behar bada, guztien artean ezagunena "Navarra, las cuatro estaciones" izenekoa da, Julio anairen laguntzarekin batera filmatu zuena. Julio Caro Barojak ere
aunitz idatzi zuen. Bere lanak, batez ere antropologia, etnografia, historia, linguistika eta folklorearen ingurukoak izan ziren. "Real Academia De la Lengua Española", "Real Academia de la Historia" eta "Real Academia de la Lengua Vasca" (Euskaltzaindia) erakundeetako partaidea izan zen, eta hainbat sari garrantzisu jaso zituen, bertzeen artean: Giza Zientzien "Príncipe de Asturias" Saria, (1 983), Arte Ederren Merituari Urrezko Domina (1 984), "Premio Nacional de las Letras Españolas" Saria, "Menéndez Pelayo" Nazioarteko Saria (1 989) eta Kulturaren "Píncipe de Viana" Saria (1 989). Azkenik, Pio Caro-Baroja Jaureguialzok, atatxik sortutako editorialean lan egiten jarraitzen du, eta bere arrebak, Carmen Baroja Jaureguialzok, Liburutegi Nazionalean. Eskolako liburutegian, Pio Barojaren bi liburu eta Julio Caro Barojaren bertze bat aurkitu ahalko dituzue:
31
ITZEAN M AITE B LANCO
Itzea
Itzea - Sarrera
Barojatarren etxea bisitatzeko aukera izan dugu Inaxio eta biok. Inaxiok bere gelan egiten ari ziren lantxo baterako datu batzuk behar zituela eta, ikasle baten amaren bidez, Josu Goiari galdetu zion eta honek, bitan pentsatu gabe, Pio Caro Barojarekin hitzordu bat antolatu zuen. Arratsaldeko 5etan gelditu ginen Errekalden harat joateko. Ezkerreko armarria
Pio Caro Baroja
Joan ginen ttipi�ttapa Itzearaino. Eguraldi bikaina ari zuen eta berez zoragarria den etxea are ederragoa ikusten zen arratsaldeko eguzkipean. Burnezko ataka irekia zegoen eta lorategian sartu ginen. Han izan genuen lehen sorpresatxoa. Sarrerako atearen aldeetan armarri bana dago. Ezkerrekoa Irisarritarrena da eta eskuinekoa Altzatekoa. Lehenengoa hagitz aintzinekoa eta bigarrena, Josuk kontatu zigun, Ricardo Barojak egina besteari konpainia egiteko. Altzateko armarrian bi otso agertzen dira, eta otsoek ahoan... Ikusteko aukera baduzue, erreparatu otso hauek ahoan zer duten.
32
Eskuineko armarria
Sartu ginen eta, oooooooo! Beheko planta espazio handi bat da, etxe erdia hartzen duena. Harrizko zola, koadroak eta tapizak paretetan, egurrezko aulkiak... Ezkerrean eskailera eder bat lehen solairura eramaten duena. Igo ginen eta gizon batek ongi etorria egin zigun. Pio Caro Baroja semea zen, aitaren izen ber�bera daukana. Segidan aitarengana eraman gintuen. Egongela handi batean satur ginen, altzari zahar eta dotoreez hornituta. Erdian egurrezko mahai ederra zegoen, ez nolanahiko aulkiekin. Pareten kontra tiraderak eta bitrinak bitxikeriz beteak eta paretetatik zintzilik koadro eta argazkiak. Albo batean beheko sua zegoen. Hau ere, ez nolanahikoa.
Lehen solairura igotzen
Hantxe, sutondoan aurkitu genuen Pio Caro Baroja aita. Guk agurtu eta bere inguruan eseri ginen. Inaxio behar zituen datuak galdetzen hasi zen eta horren harira, piskanaka, solasaldi atsegin eta interesgarria sortu zen. Ordu bat luze aritu ginen, gu gustura eta bera ere, Pio, gustura. Solasaldian zehar datu ugari eta pasadizo batzuk kontatu zizkigun. Datu horietako batzuen berri “ba al dakizu” atalan agertuko dira. Niri, ordea, gehien gustatu zitzaidana pasadizoak entzutea izan zen. Nola pasa zuten gerra zibila Itzean. Nola Pio Barojak erbesteratu behar izan zuen bere askatasuna eta agian bere bizia arriskuan zeudelako.
Pio Caro Baroja jauna ez sobera nekatzeko, halako batean bisitari bukaera eman eta agurtu genuen.
Kanpoan iada, Josuk etxe ondoan, kanpokaldean, etxea eta errepide artean dagoen Jorge Oteizaren eskultura ikustera eraman gintuen. Hilarri handi baten itxura du. Eskultura honi buruz ere bitxikeri bat kontatu zigun Josuk. Baina hori ez dizuet esango. Ea zuek aurkitzen duzuen!
Nola Madrileko hilerri zibilean, Dolores Ibarruri, “La Pasionaria”, dagoen lekutik gertu xamar lurperatua dagoen. Nola bere aitak, Serafinek, opera bat euskaraz, “Pudente” izenekoa, idatzi zuen... Istorio politak, niri nire aita zena gogora ekartzen didatenak. Berak hagitz gustukoa baitzuen bere bizitzako pasadizoak eta batez ere gerra garaikoak kontatzea. Hilarria - Jorge Oteiza
IRAGARKIA
33
TALDEEN ARGAZKIAK
HH te 3 ur H H
HH
4u rte
5u rte la A
ai 1. m H L
LH 2. ma ila
34
LH 1 . ma ila B
a
LH
3.
il ma
LH 4 . ma ila
LH 5 . ma ila
ila LH 6. ma
35
TRAVEL GUIDE TO BERA
5. maila
Locality: BERA Zone: The
Pyrenees Population: 3,823 Size: 35,6 km²
Distance from Pamplona: 75,0
km Patron saint festivities: 2-6 August Map:
http://www.berakoudala.net/es/plano/ Interesting links:
http://www.berakoudala.net/es/
•
WHERE IS BERA? Bera is in the north of Navarre. It is in the valley formed by the rivers Bidasoa and Zia. It is linked to France via the border crossings of Ibardin and Lizuniaga. Bera is one of the towns of the Bortziriak (Etxalar, Igantzi, Arantza, Lesaka, Bera).
Explore Bera With Our Walking Tour.
This Tour is the finest way to see Bera. It offers a sightseeing experience on foot from historic sites to some of the most famous views. We are starting our tour at “Itzea”, Baroja’s family house. The family moved to this house in 1 91 2. The house was built in the second half of the seventeenth century. The house is not opened to the public.
36
Let’s continue our tour going straight on and turning left twice. We arrive to Altzate Square.
Going straight on and crossing the bridge we get the Altzate Park.
Let’s go straight on and turn right into the Ilekueta Street. Auzoa is on the left. Then, we go along the Ilekueta Street and we turn right into the Matzada Street. We go straight on until we are in the Matzada Soccer Field. Go straight on and take the first street on the right, the Ugalzubia Street. Go along the Ugalzubia Street and turn left into Julio Caro Baroja Street. Going straight on we arrive to Ricardo Baroja School. We go straight on and we turn left. Then, we continue and take the NA-8304 road until we get the Foruen Plaza. We take the Gernikako Arbola Street on the left and Herriko Etxea Street on the right. We are in the Town Hall. A Baroque building with polychrome murals containing allegorical motifs that give the façade a special air. The drawings were made by Julio Caro Baroja.
The San Esteban Church is in front the Town Hall. We are finishing our tour on this Church which was a Gothic tower-house initially.
37
HOROSKOPOA
3. maila
38
39
IRAGARKIA
40
DENBORAPASAK
3. maila
41
42
43
44
45
IRAGARKIAK
46
AGURRA
6. maila
Agur denori. Gu 6. mailakoak gara eta heldu den kurtsoan ez gara zuekin guztiekin egongo. “H ag o
it h ik u e ta n . N a h au et z on g i eg o a h te r u 9 n a ugu o i ka si d n . Au n i tz n a i z a zke n g i pa sa d izitza re n e rd ia b a in n e n o o s o o s n e ko u t u rte “O tora joa a , g u re b a tu bed er ir ti d s s e n in k a t a o iz a n k n ze h b a l i ko a tz i k ki-O a tu o s lu ze a T a p in a te r r a o u u rtso ko d i t a 6 r e ta i in te a s B e . b o g n e . ia ka s i d ” ar z g eh it iz b e r u u d an an g g u z ti a g a ra e ta h g u jo ta ke .” “I n sti tu tora joa te ko u n e b i z i tz a a u ir it it d s i z o a it. g og ori k in sti tu to b e h a rk ra ko ra joa te ko. E sk E g ia e sa te ko, e z d u t ola ko u rte h a u e on g i pa sa tu d u ta n t. L b e rria e za g u tu . a g u n a sko e re e g in d itu t e ta je oso Es nd E g u n b a tzu k a ku rsioe ta n e re b ika in e g on d u e spe rg a rri xa m a n a iz. rra k e g u n e ta n irri a k b ota d itu g u , jola iza n d ira b a in a b e ste s e m a te n d it e sk ola u zte a k b a in tu e re e g in d u g u .. . P e n a ad g oiza g o a la b e ra n d u a g o. Ag u e n e i iritsiko za izu e u n e a r e skola , g og oa n za itu t. ” iza n g o d i t. a te n o l a “Ni Lizarran bizi nintzen m e a k a p e n e n i ka n e s baina 5 urterekin Berara t e a d tz etorri nintzen bizitzera. atzen etorri n i n i k, bertze k i zan k u b skol a ad orreti k zu tan poz so m aj oa i tu g u Eskola honetan 7 urte e n a n 2 0 t e ta E cu s e a n b a t e a k o s o - o o ta tz e n d o l a e egon naiz eta geroztik r a n ekai pasa d i tu tu en . Kl a . . I rakasl batzu k b u zai t esk pero o k lagun oso onak egin ditut. 4 “2 0 1 n 7 u rte k eg i n n i eg arrez. reki n i rri tz g u stat teak. E s a. ” i a e n Nire ustez, izan ditudan H em an l ag u n a e, tri ste, i te B l an co an . . . Au n ten d i t j o l a seg i tze r t a e e irakasle guztiak oso ongi h on e tan h aser bi d ez, M a , i n g u ru n an d i a em l eak h orr i s erakutsi didate. Jesus, batzu i reki n . Ad i zku n tzan i n pen a h d u ten i ka h a jangelako lankide eta d i ra n kl asean , bai n a or seg i tzen garbitzaileek ere lan asko m a te a n e g o te a ta h e m e n t e egin dute gu zaintzeko. h o n e ka s l e a k a r i Gogo aunitz ditut institutora dut joateko baina pena ere “O so on gi pa sa du t eskola n la gu ne ki ematen dit agur esateak. n eta Kan pa ld ie ta ra eta es ku rsioetara joatea ira ka sl ee ki n. Espero dut Toki-Onan ongi du t zu ek aprobe tx oso polita da eta es atze a. E skerra k em pe ro pasatzea eta lagun berriak an na hi di zkizue t ga uzak erakuste ag ira ka sl ee i atik.” egitea. Badakit Toki-Ona eta eskola ez dela berdina kola n . izango baina hemengo “8 u rte d a ra m a tza t e s n gu oroitzapenak beti izango Au n itz ika si d u t e ta la a sle kola n ira k ditut buruan.” a u n itz d itu t. E s ta b e ste ke b a tzu k g og orra ira . P e n a u t e ta d d u n t a iz a k a s n o pa b a tzu k o o n g i t i k j o a t e a k. b a in a s k a o te a jo n it d a n l ko e m a te ol a gin “ N i k e s a te n d i t e s k n g e h i a g o e a s i e n d u t b e ste tz ti n e s re e a z m ik la po p e n a e a n h a g i t z e z ko l a n a u n i t z , h a n an beh ar a o s e skola b a te ra jo itu t g og o t n s ti tu d u g u . N i k e a n i n s ti tu to r I d a b ik N . o k o i jo d u g u la beh a rk ez n u ke n a h d a u d e. “ ta la g u n e o k te a jo k ia d it h an d u t eta ta sobera ba .” o k e it g e k ia rr e be a zterk
47