Uvod u arhitektonsko istraživanje 2020, praktikum i zbornik radova dr Marija R. Milinković

dr Marija R. Milinković Uvod u arhitektonsko istraživanje 2020, praktikum i zbornik radova

Izdavač: Univerzitet u Beogradu Arhitektonski fakultet Bulevar kralja Aleksandra 73/II, Beograd

Za izdavača: prof. dr Vladan Đokić, dekan

Recenzenti: dr Grozdana Šišović, docent dr Milica Milojević, docent dr Dragana Ćorović, vanredni profesor

Tehnički urednik: Ivana Janošev

Redakcija zbornika: Milica Božić, Marko Gavrilović, Đorđe Petković, Ivana Janošev, Emilija Petrinjac, Nevenka Rajković Batinić, Luka Rajšić i Marko Ristić

Lektura i korektura: Marko Ristić Dizajn i prelom: Ivana Janošev Crtež na naslovnoj strani: Selena Markićević

Štampa: elektronska publikacija (CD-ROM) Tiraž: 100

Publikovanje praktikuma Uvod u arhitektonsko istraživanje 2020 odobreno je od strane Nastavno i naučno-umetničkog veća Arhitektonskog fakulteta, na sednici održanoj 13.9.2021. godine (br. 01=12552/2=17.2).

ISBN 978-86-7924-272-3

Marija R. Milinković

UVOD U ARHITEKTONSKO ISTRAŽIVANJE 2020 Praktikum i zbornik radova

Univerzitet u Beogradu — Arhitektonski fakultet | Beograd, 2021

Sadržaj Predgovor ��6 Prvi deo: PRAKTIKUM ��9 [ I ] Uvodne napomene o ulozi istraživanja u arhitekturi ��11 [ II ] Arhitektonsko istraživanje i projektovanje: izvodi iz predavanja ��16 Komplementarni odnos istraživanja i projektovanja �� 17 Istraživanje kao integralni deo projektantske prakse �� 18 Projektovanje kao poseban vid istraživačkog rada �� 19 Istraživanje posle/izvan projektovanja �� 20

[ III ] Metodološki sistem: izvodi iz predavanja ��22 Pristupi i škole mišljenja �� 23 Istraživačke metode i tehnike �� 24 Kritika i kritičko mišljenje �� 27

[ IV ] Arhitektonski analitički crtež ��31 Studentski radovi 2015—2019. godine �� 34

[ V ] Diskurs o metodi: strategija aktivnog učenja i dinamika interaktivne nastave ��43 Studentski radovi akademske 2019/2020. godine �� 46

Bibliografija ��54 Osnovna literatura �� 54 Dodatna literatura �� 54 Pomoćna literatura �� 55 Preporučeni sajtovi �� 58

Drugi deo: ZBORNIK RADOVA ��59 Apstrakti ��63 [U.P.] Urbanizam // Pejzaž ��103 [O.P.] Objekat // Prostor ��213 [U.F.] Umetnost // Film ��311 [M.K.] Metodologija // Komunikacija ��353

Predgovor Praktikum je nastao kao rezultat rada na izbornom predmetu Uvod u arhitektonsko istraživanje i namenjen je studentima Master akademskih studija arhitekture, kao i široj akademskoj zajednici u meri u kojoj otvara pitanja metodologije savremenog arhitektonskog obrazovanja. Predmet je uveden školske 2014/2015. godine, u okviru studijske celine Izborni predmet 2 – Arhitektura, u letnjem semestru prve godine Master akademskih studija na Univerzitetu u Beogradu – Arhitektonskom fakultetu. Od 2017/2018. godine, deo je izborne grupe predmeta Istorija i teorija 2 koju, pored studenata master studija, pohađaju i studenti četvrte godine Integrisanih akademskih studija arhitekture. Inicijalno, predmet je postavljen sa namerom da obezbedi fundamentalno razumevanje procesa i standarda istraživačkog rada u arhitekturi i, posredno, da ukaže na značaj istraživanja i neophodnost konstruisanja novih i čvršćih mostova između istraživanja i projektovanja. Prvi deo praktikuma je osmišljen kao kompendijum i sastoji se od pet tematskih celina koje odgovaraju sadržaju teorijskog dela nastave na predmetu: (1) uvodne napomene o ulozi istraživanja u arhitekturi; (2) izvodi iz predavanja o promenljivom odnosu između istraživanja i projektovanja, standardnim i novim koncepcijama i njihovim ishodištima; (3) izvodi iz predavanja o osnovnim principima postavke metodološkog aparata; (4) poglavlje o tehnici istraživanja kroz arhitektonski analitički crtež; (5) poglavlje o strategijama aktivnog učenja na predmetu, dinamici oraganizacije nastavnog programa i posebno o procesu i rezultatima rada akademske 2019/2020. godine. Tokom sedam godina, koliko je predmet deo nastavnog procesa na Arhitektonskom fakultetu, sadržaj i metod izvođenja nastave su se u izvesnoj meri prilagođavali promenljivim uslovima akademskog i društvenog okruženja, ali su struktura kurikuluma, metodološki koncept i cilj rada ostali nepromenjeni. Rad na predmetu je bio prilika za zainteresovane studente da prošire i prodube svoja znanja i interesovanja, da savladaju osnovne tehnike pisanja naučnih radova i da, godinu dana unapred, započnu rad na pripremi Master teze i Master završnog rada. Neke od tema koje su otvorene na ovom predmetu, postale su predložak za uspešan rad u nastavku studija, kao i za učešće na domaćim i međunarodnim akademskim skupovima. Ovi radovi odražavali su nastojanje da stečena znanja i iskustva podstaknu dalje usavršavanje u ovoj oblasti i rad na uspostavljanju novih relacija između istraživanja i projektovanja. U drugom delu praktikuma prikazan je proces i rezultati rada na predmetu u letnjem semestru 2019/2020. godine. Ovaj semestar je po mnogo čemu bio drugačiji od svih prethodnih. Obeležio ga je poče-

tak pandemije, jedinstven istorijski trenutak koji je imao planetarni značaj i koji se reflektovao na sve oblasti života i rada. Studije na univerzitetima odvijale su se u restriktivnim uslovima bez presedana. Nemogućnost direktne komunikacije, ograničen pristup bibliotekama i arhivama, kao i suočavanje sa novim životnim i egzistencijalnim problemima predstavljali su ozbiljnu prepreku za sistematski rad, kako u projektantskom studiju, tako i na teorijskim predmetima. Ipak, kao što to često biva slučaj, ograničenja podstiču razmišljanje o mogućim alternativama. Zbornik radova je rezultat upravo jednog ovakvog, modifikovanog obrazovnog procesa i vanrednog interesovanja i zalaganja studenata. Prikazana je selekcija od devetnaest radova nastalih kroz samostalni rad studenata, različite oblike interaktivne nastave, i naknadnog angažovanja na pripremi radova za publikovanje (vannastavnih aktivnosti). U pripremi ključnu ulogu imala je Radna grupa, tim od osam studenata koji je samoinicijativno pokrenuo proces publikovanja, uređivao rukopise i komunicirao sa svim učesnicima u procesu. Drugi deo praktikuma je istovremeno epilog višegodišnjeg pedagoškog rada na izbornom predmetu i autonomna celina, nastala kao rezultat individualnog rada, kao i međusobne kooperacije među studentima i aktivne komunikacije sa kolegama, saradnicima i predmetnim nastavnikom. Htela bih da se zahvalim svim studentima koji su učestvovali na kursu tokom prethodnih sedam godina, posebno generaciji 2019/2020. godine, i studentima koji su svoje radove priredili za publikaciju. Na inicijativi, posvećenosti i istrajnosti, naročito sam zahvalna Radnoj grupi: Ivani Janošev, Milici Božić, Đorđu Petkoviću, Emiliji Petrinjac, Nevenki Rajković Batinić, Marku Ristiću, Marku Gavriloviću i Luki Rajšiću. Njihova radoznalost i preduzimljivost, uz entuzijazam prethodnih generacija studenata, bili su jedan od glavnih podsticaja za nastanak praktikuma. Takođe, zahvaljujem se Arhitektonskom fakultetu na prilici da držim nastavu na ovom izbornom predmetu, asistentima koji su prethodnih godina učestvovali u nastavi, Anđelki Bnin-Bninski i Sonji Dedić, kao i studentima-saradnicima: Nataliji Radosavljević, Milici Naumović, Tijani Mačkić i Dezire Tilinger. Posebnu zahvalnost dugujem saradnicima Aleksi Bekiću i Milanu Ivanoviću, koji su dali važan doprinos nastavi tokom 2019/2020. godine, u svim fazama rada, a Aleksi Bekiću i na vanrednom angažovanju u pripremi ove publikacije. Na komentarima, sugestijama i kolegijalnoj podršci zahvalna sam recenzentkinjama, docentu dr Grozdani Šišović, docentu dr Milici Milojević, i vanrednom profesoru dr Dragani Ćorović.

Na svemu što sam od njih saznala i naučila, na dugogodišnjoj saradnji i podršci, zahvalna sam profesorima Arhitektonskog fakulteta,

arh. Branislavu Mitroviću, i svojoj mentorki, dr Ljiljani Blagojević. Takođe, zahvalnost dugujem profesoru dr Branislavu Milenkoviću od koga smo se oprostili u maju 2020. godine. Njegov paralelan i kontinuiran naučni, projektantski i pedagoški rad, i posebno rad na predmetu Uvod u arhitektonsku analizu na prvoj godini osnovnih studija, bio je neposredna inspiracija i motivacija za pokretanje ovog izbornog predmeta.

Prvi deo: PRAKTIKUM

Uvodne napomene o ulozi istraživanja u arhitekturi Arhitektura nije jednostavno nešto fizičko, već mnogo složenija kultura, čiji projekti su forme mišljenja koje tumače svet: mislim da bi arhitekta budućnosti trebalo da pođe od ideje da energije koje transformišu gradove i teritorije nisu samo građevinske aktivnosti, već i snaga imaginacije i čistog istraživanja. Ono o čemu se mislilo, postoji. Andrea Branci1

Uvodne napomene o ulozi istraživanja u arhitekturi

Predmet Uvod u arhitektonsko istraživanje postavljen je sa ciljem da upozna studente sa osnovnim načelima, različitim metodološkim pristupima i sa mogućim rezultatima istraživačkog rada u arhitekturi. Usled brzih tehnoloških promena i tendencija usmerenih prema uskim specijalizacijama arhitekata, predmeti koji se bave arhitektonskim istraživanjem imaju poseban značaj u savremenom akademskom obrazovanju. Njihov zadatak je, pre svega, da proširuju horizonte, otvaraju nove perspektive i podstiču studente da, u potrazi za novim veštinama i znanjima, razvijaju tehnike kritičkog i kreativnog mišljenja. Nastava na predmetu je organizovana tako da obezbedi početna saznanja i istraživačka iskustva potrebna za rad na master studijama, posebno na Master završnom radu, kao i osnovu za dalje usavršavanje na postdiplomskim studijama arhitekture i u praksi zasnovanoj na istraživanju (eng. research based practice).

U širem smislu, glavni argument za reviziju uloge istraživanja u savremenoj arhitekturi je proširenje domena struke. Složeni i raznovrsni uslovi savremenog života, radikalizovani u vreme ubrzanih klimatskih promena i dubokih društvenih kriza, zahtevaju nove strategije u procesu projektovanja, građenja i korišćenja prostora. Za stvaranje relativno pouzdanih predstava prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, potrebno je dubinsko sagledavanje postojećih uslova i procesa: pažljivo posmatranje, precizno opažanje, kao i upotreba standardnih i inovativnih metodoloških alata u procesu njihovog dokumentovanja, analize i interpretacije. Posebna teškoća u opisu stvarnosti više nije u nedostatku informacija, već u sve većoj količini podataka koji su dostupni i koje je sve teže selektovati i sistematizovati. Za objašnjenje događaja iz bliske i dalje prošlosti, potrebni su 1 Citat naveden u predavanju koje je istoričarka i teoretičarka arhitekture Beatris Kolomina (Beatriz Colomina) održala na KTH Kraljevskom tehničkom institutu u Stokholmu 2010. godine (Colomina, 2012).

pouzdani izvori, rigorozne istraživačke metode i pažljivo izgrađene istraživačke pozicije. U procesu projektovanja ovako stečena znanja naizgled nameću ograničenja kreativnom mišljenju i slobodnoj projektantskoj imaginaciji, ali se upravo njihovom sinergijom i prevazilaženjem dihotomija nauka/umetnost, kvantitativno/kvalitativno, inteligencija/intuicija, kao odgovor na jedinstvene uslove konteksta, postižu izuzetni rezultati i pomeraju granice discipline.

O sve većem značaju interdisciplinarnih i transdisciplinarnih znanja i iskustava govore brojni primeri kolaborativnih praksi. Veliki naučni projekti nacionalnog i internacionalnog značaja, kao što je na primer istraživanje okeana u organizaciji Norveškog univerziteta za nauku i tehnologiju (NTNU), uključuju i eksperte iz oblasti umetnosti i arhitekture. U arhitekturi, tradicionalna saradnja sa stručnjacima iz oblasti inženjerstva, dizajna ili umetnosti, proširuje se na inovativne zajedničke poduhvate koji proizilaze iz sadejstva raznorodnih znanja i veština. Uz arhitekte, u njima su ključni akteri stručnjaci iz srodnih/komplementarnih oblasti; setimo se na primer učešća konstruktora Ovea Arupa (Ove Arup) u izgradnji Sidnejske opere, kolaboracije između filozofa Žaka Deride (Jacques Derrida) i Pitera Ajzenmana (Peter Eisenman) povodom konkursa za park La Vilet, saradnje skulptora Aniša Kapura (Anish Kapoor) i Arate Isozakija u projektovanju pokretne koncertne dvorane, ili uloge botaničara Patrika Blanka (Patrick Blanc) u projektima Žana Nuvela (Jean Nouvel) i autorskog tima H&deM (Herzog & de Meuron). Nakon perioda dominacije velikih biroa i „arhitektonskih zvezda“ krajem dvadesetog i početkom ovog veka, kako na međunarodnoj, tako i na domaćoj arhitektonskoj sceni sve više su prisutni autorski timovi i timovi koji ravnopravno uključuju stručnjake iz drugih oblasti, o čemu svedoče i radovi izloženi na Venecijanskom bijenalu 2021. godine.2 2 Videti, na primer, projekat autorskog tima (Mounir Ayoub, Vanessa Lacaille, Fabrice Aragno & Pierre Szczepski) izložen u paviljonu Švajcarske. https://www.

Uvodne napomene o ulozi istraživanja u arhitekturi

U ovom kontekstu, kurikulum predmeta polazi od pretpostavke da istraživanje više nije samo potreba, već i imperativ savremene arhitektonske teorije i prakse. Za otkrivanje relacija koje postoje ispod površine određenog fenomena, potrebna su znanja i veštine koje prevazilaze nekadašnje kompetencije arhitekata. Inicijalno dvostruki karakter discipline, mesto ukrštanja nauke/tehnike i umetnosti, i otkrivanja trećeg, ključnog i nepostojanog elementa, društvenog etosa, postaje policentričan i sve otvoreniji prema drugim oblastima, od filozofije, antropologije i društvene teorije, preko različitih umetničkih disciplina, do ekologije, bionauka i digitalnih tehnologija. Kompleksna arhitektonska istraživanja po pravilu uključuju eksperte iz dodirnih oblasti ili su deo većih, multidisciplinarnih istraživačkih projekata.

I Uvodne napomene o ulozi istraživanja u arhitekturi

U drugim umetničkim disciplinama pojavljuju se takođe potpuno novi oblici kolaborativnih projekata. U ovom pogledu, ilustrativan je primer izložbe italijanskog fotografa, Armina Linkea (Armin Linke), The Appearance of That Which Cannot Be Seen [Pojavljivanje onoga što se ne može videti]. Tokom dvadeset godina rada, Linke se bavio efektima globalizacije, velikim bazama podataka, pametnim tehnologijama, klimatskim promenama i nevidljivim transformacijama post-industrijskog društva (Linke, 2018). Kao deo procesa rada na izložbi iz 2015/2016. godine, grupa eminentnih naučnika, teoretičara i kulturnih antropologa (Ariella Azoulay, Bruno Latour, Peter Weibel, Mark Wigley, Jan Zalasiewicz) bila je pozvana da napravi izbor fotografija iz Linkeovog foto arhiva koji je u tom trenutku sadržao oko 20.000 slika, i dâ svoje komentare u tekstovima i intervjuima.

Ilustracija 1: Izložba fotografija Armina Linkea, The Appearance of That Which Cannot Be Seen, Ludwig Forum, Ahen, 2017. Na fotografiji A.L.: krov Vile Mairea, 2014.; selekcija: Mark Wigley. Foto M.M., 2017.

Selektovanim fotografijama i kroz verbalnu interpretaciju, dokumentovani su prostorni i društveni fenomeni koji ukazuju na ekonomske, ekološke i geološke promene nastale kao posledica globalizacije i brzog tehnološkog razvoja. Osim što govori o potrebi za uključivanjem različitih tačaka gledišta, u cilju boljeg i sveobuhvatnijeg razumevanja kompleksnih pojava i procesa, projekat govori i o potencijalima kolaborativnih projekata: ukrštanju umetničke i filozofske refleksije, vizuelnog i verbalnog narativa, umetničke produkcije i angažovane recepcije. Na fotografijama se pojavljuju prizori labiennale.org/en/architecture/2021/switzerland [pristup 25.5.2021.]

Analogno ovom umetničko-istraživačkom projektu, svako istraživanje u osnovi ima za cilj da rasvetli nepoznate ili nedovoljno jasne pojave. „Ono što jest(e) jest(e) više od onoga što jest(e)“, piše Teodor Adorno (1979), ukazujući na deo stvarnosti koji u kontinuitetu izmiče spoznaji. U arhitekturi i kroz arhitekturu, da bi se spoznalo ono što se ne može na prvi pogled sagledati i o čemu ne postoje tačni uvidi, a relevantno je za razumevanje prošlosti i sadašnjosti i anticipaciju budućnosti, moguće je preduzeti širok spektar različitih naučno-istraživačkih i umetničko-istraživačkih procedura. Poznato je da pojedinačne građevine možemo da posmatramo kroz različite aspekte, počevši od svrhe kojoj je namenjena, prostora u koji je smeštena, materijala i konstrukcija od kojih je izgrađena, veštine arhitekata, konstruktora ili majstora graditelja, društvenog konteksta u kome je građevina ponikla, sve do načina na koji je koriste ili doživljavaju njeni stanari. Predmet interesovanja i angažovanja arhitekata je, međutim, mnogo širi i obuhvata urbane celine, gradove i pejzaže s jedne, i enterijere i dizajn predmeta, s druge strane. Poznavanje njihovih fizičkih svojstava ne znači i razumevanje složenih procesa koji se odvijaju u vremenu ni načina na koji se određeni prostorno-vremenski fenomeni doživljavaju i kakva značenja nose u određenom istorijskom trenutku. „Arhitektura obuhvata sve, od nežive materije, do ljudskog života prožetog smislom“, piše Mari Vatum, arhitekta i istoričarka arhitekture, „i upravo je zbog tog raspona zanimljiva i poprilično neuhvatljiva“ (Vatum, 2020). To je i razlog zbog koga su teme kojima se bave arhitektonska istraživanja beskrajno raznovrsne, i zbog koga su za njih relevantna znanja iz drugih disciplina. U stručnim krugovima sve je više prisutna svest da samo uz pomoć timskog i interdisciplinarnog rada arhitekti mogu da se suoče sa kompleksnim temama i problemima, ali i uverenje da kolektivna inteligencija ne može u potpunosti da zameni individualnu kreativnost i imaginaciju. Razvoj nauke tokom četvrte, digitalne revolucije, otvorio je nove i ranije nezamislive mogućnosti arhitektima da iskorače izvan okvira postojećeg znanja. Iako postoji zabrinutost da bi sve veći uticaj nauke i naučnih metoda mogao da inhibira projektantsku kreativnost onakvu kakvu je danas poznajemo, nauka i nove tehnologije, po rečima profesora Ašrafa Salame (Ashraf Salama), imaju mnogo čemu da nauče arhitekturu. On ukazuje na prostor za uspostavljanje novih relacija kada primećuje da „nove tehnologije nisu primenjivane na način da razbijaju institucionalna ograničenja, klasne granice

I Uvodne napomene o ulozi istraživanja u arhitekturi

koji su teško dostupni običnom posmatraču, plastenici u Španiji, laboratorije CERN-a u Švajcarskoj, trase gasovoda u Rusiji, krov Vile Mairea (Alvar & Aino Aalto, Noormarkku, 1939). Kroz izbor i interpretaciju fotografskog materijala ono što je nevidljivo pojavljuje se u novom svetlu, uključuje različite perspektive.

I Uvodne napomene o ulozi istraživanja u arhitekturi

ili pojedinačna ograničenja nastavnika“ (Salama, 2009). Novije diskusije u polju istorije i teorije istovremeno ukazuju na problem nefunkcionalnog odnosa između teorije i prakse. Pitanje koje postavlja belgijska istoričarka i teoretičarka arhitekture, Hilde Hejnen, glasi: „da li su arhitekti koji pišu vrsta koja izumire?“ i simpozijum pod nazivom The Practice of Architectural Research [Praksa arhitektonskog istraživanja], koji je održan u Luvenu, u novembru 2020. godine, polazi upravo od ovog pitanja i traga za mogućnostima prevazilaženja krize (Voet, 2020). Konačno, savremeni trenutak globalne zdravstvene krize dodatno je uzdrmao osnovne pretpostavke discipline i pokrenuo nova pitanja o ulozi arhitekture i arhitekata u novim i ranije potpuno nepoznatim okolnostima. Rad na predmetu Uvod u arhitektonsko istraživanje je podstaknut navedenim potencijalima, uočenim problemima i savremenim izazovima, i usmeren u pravcu uspostavljanja produktivnijih odnosa između arhitektonske teorije, naučnih/umetničkih istraživanja i projektantske prakse.

Prema široko prihvaćenoj definiciji Džejmsa Snajdera (James Snyder) istraživanje je „sistematsko proučavanje usmereno na proizvodnju znanja“ (Snyder, 1984). U sažetoj formi, ona ukazuje da je znanje svrha i cilj svakog istraživačkog poduhvata, a sistematičnost njegova suštinska karakteristika koja istraživanje odvaja od drugih oblika sticanja znanja. Kada je reč o naučnim disciplinama, ova definicija je precizna i lako razumljiva, ali ako je posmatramo u kontekstu umetničkih ili hibridnih praksi, kao što je arhitektura, postavljaju se dodatna pitanja. Naime, u domenu u kome se oslanja na matematiku, fiziku i prirodne nauke, arhitektura se zasniva na analitičkim naučnim znanjima (grč. episteme) i tehničkim znanjima, odnosno veštinama (grč. tehne). Ova znanja se stiču rigoroznom primenom naučnih metoda, kumulativna su i proverljiva. Sa druge strane, saznanja do kojih dolazimo kroz umetničku praksu (grč. poiesis) najvećim delom su iskustvena i nemerljiva. Društveni karakter discipline, takođe nalaže upotrebu istraživačkih metoda koje se bitno razlikuju od metoda primerenih prirodnim naukama. Za društvene nauke, po rečima Benta Flivbjerga (Bent Flyvbjerg), od primarnog značaja nisu analitička znanja i tehničke veštine, već intelektualna vrlina koju je Aristotel označio kao fronezis i objasnio kao „istinsku sposobnost delanja s pravilnim rasuđivanjem šta je za čoveka dobro ili zlo“ (Flivbjerg, 2012). Novije definicije i razumevanja svrhe i dometa arhitektonskih istraživanja polaze od pretpostavke da se u svakom od navedenih domena mogu generisati znanja relevantna za razvoj discipline. Uvidi u različite oblike savremene stručne prakse, kao i u stručnu literaturu, ukazuju na uspostavljanje i razvoj novih odnosa između istraživanja i projektovanja tokom prethodnih nekoliko decenija. Kako ističu Linda Grout (Linda Groat) i Dejvid Vang (David Wang), u osnovi ovog kompleksnog odnosa nalazi se inherentna podvojenost između istraživanja i projektovanja: dok je istraživanje aktivnost zasnovana na činjenicama, projektovanje je, nasuprot tome, aktivnost zasnovana na subjektivnim predstavama i imaginaciji (Groat & Wang, 2013). U skladu s ovom načelnom dihotomijom, arhitektonska istraživaja mogu biti koncipirana i sprovedena nezavisno od projektantske prakse, tačnije, u ovom slučaju arhitektura je predmet istraživanja, a istraživač je pozicioniran na izvesnoj kritičkoj distanci u odnosu na predmet svog rada. Ovaj tip istraživanja je karakterističan za oblast istorije i teorije arhitekture, ali i za druge naučne (društvene i tehničke) oblasti koje učestvuju u stvaranju disciplinarnog znanja. Istovremeno, poznato je da su istraživačke procedure sastavni deo svakog projektantskog postupka. U ovom kontekstu,

II Arhitektonsko istraživanje i projektovanje: izvodi iz predavanja

Arhitektonsko istraživanje i projektovanje: izvodi iz predavanja

tokom proteklih nekoliko decenija postavlja se pitanje da li i sâmo projektovanje možemo posmatrati kao jedan vid istraživanja i do kojih jedinstvenih saznanja je moguće doći uz pomoć specifičnih projektantskih metoda i tehnika. Na drugom i trećem bloku tematskih predavanja, studenti se upoznaju sa tri osnovna koncepta: istraživanjem o arhitekturi/projektovanju, istraživanjem u projektovanju i istraživanjem kroz projektovanje. Svaki od koncepata ilustrovan je referentnim primerima. Dodatna pažnja je posvećena odnosu istraživanja i projektovanja u kontekstu master studija arhitekture, pretpostavljenim i mogućim relacijama između studio projekta, seminara i radionice, odnosno master teze i master projekta.

Komplementarni odnos istraživanja i projektovanja U uticajnom priručniku koji se bavi metodama istraživanja u arhitekturi Architectural Research Methods [Arhitektonske istraživačke metode], Grout i Vang slikovito, uz pomoć dijagrama, objašnjavaju komplementarni odnos između istraživanja i projektovanja i promenljivost njihovog udela u različitim profesionalnim okolnostima. B.Arch / M.Arch OASA / MASA (IASA)

M.Sc. Magistarske studije

Ph.D. DASA

Arhitektonsko istraživanje i projektovanje: izvodi iz predavanja

projektovanje

istraživanje Arhitekonska praksa

Konsultantske i specijalističke firme

Univerzitet Naučna istraživanja

Ilustracija 2: Komplementarna priroda istraživanja i projektovanja. Izvor: Groat & Wang, 2013.

Leva strana dijagrama ukazuje da je kod studenata i u projektantskoj praksi težište interesovanja usmereno u pravcu projektantskih aktivnosti, a da se istraživanja preduzimaju povremeno i po pravilu su usko povezana sa projektovanjem. Srednje polje označava uspostavljanje manje-više ravnopravnog odnosa kod studenata na master istraživačkim studijama i u konsultantskoj praksi, kod firmi koje su specijalizovane u određenim oblastima projektovanja. Desna strana dijagrama prikazuje dominantnu ulogu istraživanja kod studenata doktorskih studija i generalno u akademskom okruženju, u individualnoj istraživačkoj praksi i istraživačkim laboratorijama (Groat & Wang, 2013).

Istraživanja komplementarna projektovanju su usmerena na promišljanje tema koje daju širi doprinos arhitektonskom diskursu i sprovode se u svakoj od oblasti koje konstituišu disciplinu. Fokus rada na ovom predmetu je upravo na istraživanjima o arhitekturi, odnosno projektovanju (eng. research into design). U uslovima savremene ekonomije i imperativa brze i efikasne arhitektonske produkcije, prostor za detaljno promišljanje, učenje i eksperiment kroz praksu radikalno je sužen. Kao vid otpora, pojedini arhitektonski biroi deo svojih aktivnosti usmeravaju na istraživački rad. Sa druge strane, akademsko okruženje obezbeđuje prostor i vreme za istraživanje, ali se istovremeno suočava i sa opasnošću od udaljavanja od realnih društvenih i profesionalnih problema.

Istraživanje kao integralni deo projektantske prakse Promene u ulozi istraživanja u arhitektonskoj praksi i obrazovanju odraz su dinamičnih promena u savremenom društvu i stalnog preispitivanja uloge i dometa struke u izmenjenim okolnostima. Upotreba digitalnih tehnologija, inovativne metode naučnog rada, raznovrsni pristupi i škole mišljenja čine savremena istraživanja naizgled bitno drugačijim od onih koja su bila deo stručne prakse pre samo nekoliko decenija. Istraživanje je, međutim, u kontinuitetu sastavni deo arhitekture i procesa projektovanja. Skup analitičkih procedura po pravilu obazbeđuje početna znanja neophodna za izradu arhitektonskih projekata. U pojedinim situacijama, ove proce3 Distinkciju između različitih tipova istraživanja (research into-, for-, through design) postavio je engleski pisac i kritičar, Kristofer Frajling (Christopher Frayling) u svom seminalnom eseju iz 1993. godine “Research in art and design“ (Frayling, 1993). Sintagma istraživanje kroz dizajn/projektovanje je adaptacija teorijskog koncepta o umetničkom obrazovanju koji je 1943. godine postavio istoričar umetnosti, Herbert Rid (Herbert Read) u knjizi Education through art [Obrazovanje kroz umetnost].

Arhitektonsko istraživanje i projektovanje: izvodi iz predavanja

Nakon što su ustvrdili da su projektovanje i istraživanje relativno udaljene i bitno drugačije aktivnosti, Grout i Vang napominju da ih istovremeno odlikuju i mnoge zajedničke i uporedive karakteristike. O poroznim i mekanim granicama između istraživanja i projektovanja govori i istoričarka i teoretičarka arhitekture, Beatris Kolomina (Beatriz Colomina) kada istoriju posmatra kao vid arhitektonske produkcije, ili tvrdi da je „doktorska disertacija jedna vrsta umetničke forme” (Colomina, 2012). Uspostavljanje dinamičnijih i produktivnijih relacija između projektovanja i istraživanja nalazi se već decenijama u žiži interesovanja stručne javnosti. U ovom kontekstu, posebno je živa diskusija o razlici između istraživanja u projektovanju (eng. research for design) i relativno novog koncepta, istraživanja kroz projektovanje (eng. research by/through design).3

dure postaju složene i izlaze izvan okvira uobičajenih praksi. Razvoj konstruktivnih sistema ili građevinskih materijala rezultat je eksperimenata zasnovanih na pokušajima i greškama, sistematskim posmatranjima i primeni novih građevinskih principa na druge projekte. Detaljne studije tema relevantnih za konkretan projekat ili projektantsku praksu postaju njihov sastavni deo.

Arhitektonsko istraživanje i projektovanje: izvodi iz predavanja

Brojni primeri iz istorije arhitekture dokumentuju značaj projektantskih istraživačkih ekskursa. Izdvajamo kompleksne studije arhitekata Milana Zlokovića, u oblasti proporcija, modularne koordinacije i standardizacije građevinskih elemenata, i Nikole Dobrovića, u oblasti istorije i teorije savremene arhitekture i urbanizma, posebno istorije vrtne umetnosti. Uglavnom organizovana u kontinuitetu, nezavisno i paralelno sa projektantskim aktivnostima, ova istraživanja, kao i brojna studijska putovanja, imala su bitan uticaj na njihovu projektantsku praksu (Blagojević, 2016). U slučaju projekta za hotel Mediteran u Ulcinju, Milana Zlokovića, Đorđa Zlokovića i Milice Mojović (1961—1964), istraživanje koje prethodi je sastavni deo projektantskog procesa i od ključnog je značaja za razvoj projekta i njegovu realizaciju (Blagojević & Milinković, 2014).

Uobičajene metode rada u studiju takođe su zasnovane na pretpostavci da istraživačke aktivnosti značajno učestvuju u procesu projektovanja. One po pravilu prethode projektantskim, organizovane su na početku semestra i odvojene od procesa projektovanja. Savremeni pedagoški ogledi preispituju ove konvencije (Milinković, 2011), a sve su brojnije i arhitektonske škole koje su spremne na uvođenje novih i eksperimentalnih obrazovnih metoda sa ciljem da uspostave nove, produktivnije relacije između aktivnosti zasnovanih na istraživanju i učenja kroz rad u projektantskom studiju (Stojanović, 2017).

Projektovanje kao poseban vid istraživačkog rada Istraživanje kroz projektovanje (eng. research by/through design) definisano je kao istraživanje u kome projektovanje, kao osnovna delatnost u arhitekturi, ima suštinsku ulogu (EAAE, 2012). Ovaj koncept polazi od pretpostavke da je sâm proces projektovanja put kroz koji se dolazi do novih uvida, znanja, praksi ili proizvoda i koji omogućava kritičko ispitivanje kroz projektantsku praksu. Pored pisanih i grafičkih radova, rezultati ovih istraživanja mogu biti instalacije, eksperimentalni projekti, modeli ili građevine. Profesor Marej Frejzer (Murray Fraser), urednik zbornika radova iz 2013. godine Design Research in Architecture [Projektantsko istraživanje u arhitekturi], u uvodnom poglavlju postavlja opširniju radnu definiciju novog koncepta i objašnjava ga kao „proces i rezultate ispitivanja u kojima

arhitekti koriste stvaranje projekata, ili doprinose projektantskom mišljenju u širem smislu, kao središnji konstitutivni faktor u procesu koji takođe uključuje univerzalnije istraživačke aktivnosti: mišljenje, pisanje, testiranje, verifikaciju, debatovanje, diseminaciju, izvođenje, validaciju itd“ (Fraser, 2013). Iako je već više od deset godina intenzivno prisutan u stručnoj javnosti, koncept istraživanja kroz projektovanje još uvek je predmet akademskih debata koje se tiču originalnosti, validnosti i dometa ove vrste istraživačkog rada (Herriot, 2019). Pre svega, treba naglasiti da nije svaki projektantski proces ujedno i istraživački. Rezultat projektovanja su građevine koje su same za sebe nemi objekti. Da bismo došli do relevantnih saznanja potrebno je da razumemo procese koji vode do njihovog nastanka i načine na koji se koriste i traju u vremenu. U memorandumu iz 2007. godine čiji je autor Džeremi Til (Jeremy Till), ovaj tip istraživanja je označen kao najmanje poznat i definisan, ali u isto vreme i ključni aspekt arhitektonskog istraživanja uopšte (Till, 2007). Istraživanje kroz projektovanje koristi projektantske metode, uključujući i izvođenje projekta, kao deo kompleksnih istraživačkih procedura koje za cilj imaju generisanje novih znanja i revizije postojećih teorija.

Konačno, istraživanje ne samo da prethodi ili koincidira sa projektovanjem, već se može posmatrati i kao njegovo ishodište. Arhitektonski projekti, realizovani i nerealizovani postaju predmet novih istraživanja, učestvuju u proizvodnji novih znanja i iskustava. Ako pretpostavimo, u najširem značenju pojma, da je istraživanje jednostavno samo oblik učenja, a cilj istraživačkog rada saznanje i razumevanje pojava koje se proučavaju, subjekti istraživanja nisu više samo arhitekti i istoričari arhitekture, kao ni brojni drugi učesnici u procesu proizvodnje prostora: to mogu biti i njegovi korisnici. Govoreći o projektantskim idejama u slučaju obdaništa Fudži u Tokiju (Fuji Kindergarten, Takaharu & Yui Tezuka Architects, 2007), Takaharu Tezuka opisuje uslove u kojima arhitektura postaje istraživački kontekst, omogućavajući mehanizam za proizvodnju znanja: „[u] ovoj arhitekturi ne vidimo projekat enterijera“, objašnjava Tezuka, „[s]mislili smo situaciju u kojoj deca mogu sama da pronađu način da uče“.4 Drugim rečima, i arhitektonski objekat se može posma4 Educational architecture: Montessori School Fuji Kindergarten in Tokyo/Japan by Takaharu + Yui Tezuka Architects. Afilii. https://afilii.com/en/educational-architecture-montessori-school-fuji-kindergarten-in-tokyo-japan-by-takaharu-yui-tezuka-architects/ [Visited December 2021]. Zahvaljujem se arh. Nemanji Zimonjiću koji mi je u neformalnom razgovoru o odnosu istraživanja i projektovanja skrenuo

Arhitektonsko istraživanje i projektovanje: izvodi iz predavanja

Istraživanje posle/izvan projektovanja

II Arhitektonsko istraživanje i projektovanje: izvodi iz predavanja

trati kao jedinstven instrument za učenje, a znanja koja generiše su prećutna (eng. tacit knowledge), ona koja se ne mogu jasno artikulisati i kojih nismo u potpunosti svesni, a koja se nalaze u samoj osnovi procesa učenja.5

pažnju na ovaj projekat. 5 O ulozi prećutnih veština u procesu učenja videti poglavlje „Racionalnost, telo i intuicija u ljudskom učenju“ (Flivbjerg, 2012, pp. 23-42).

III

Metodološki sistem: izvodi iz predavanja Središnji blok teorijske nastave na predmetu posvećen je metodologiji arhitektonskih istraživanja. Niz od tri tematska predavanja daje uvid u opšte principe koji se tiču postavke metodološkog aparata. Izvodi iz predavanja sadrže kratak prikaz različitih istraživačkih pristupa, metoda i tehnika istraživanja i, na kraju, diskusiju o ulozi kritike i kritičkog mišljenja u arhitekturi. Pod metodologijom podrazumevamo način na koji se istraživanje sprovodi, odnosno skup postupaka i procesa pomoću kojih se dolazi do novih saznanja relevantnih za razvoj discipline. U arhitekturi, kao ni u drugim disciplinama, ne postoji koherentan sistem standardnih istraživačkih metoda i postupaka. Izbor metoda rada zavisi od brojnih parametara, pre svega od istraživačke oblasti, konkretnog predmeta i problema istraživanja, kao i od šireg istraživačkog konteksta. Nezavisno od ovih promenljivih kategorija, moguće je prepoznati određene strukturalne pravilnosti koje su zajedničke za različite tipove i formate istraživanja. Opšte karakteristike koje se odnose na strukturu metodološkog aparata Linda Grout i Dejvid Vang slikovito prikazuju u prvom izdanju knjige Architectural Research Methods, uz pomoć jednostavnog konceptualnog dijagrama. sistemi istraživanja

sistemi istraživanja

strategije

škole mišljenja

taktike

strategije

tehnike

taktike

istraživačke paradigme

Ilustracija 3: Konceptualni metodološki okvir istraživanja. Prema: a) Groat & Wang. (2003); b) Groat & Wang (2013).

Tri koncentrična kvadrata prikazuju konceptualni metodološki okvir, odnosno metodološku strukturu istraživanja. Najveći kvadrat predstavlja sisteme istraživanja ili istraživačke paradigme i podrazumeva široke pretpostavke o prirodi stvarnosti, znanja i bića. Srednji kvadrat prikazuje istraživačke strategije, koje se odnose na opšti plan i strukturu istraživanja i koje su određene izabranim i primenjenim metodama. Najmanji kvadrat odgovara istraživačkim taktikama i odnosi se na izbor konkretnih istraživačkih postupaka i alata, odnosno tehnika istraživanja. U drugom izdanju priručnika iz 2013. godine, dijagram je delimično izmenjen: između istraživačkih meto-

Metodološki sistem: izvodi iz predavanja

metode

III

da i tehnika, s jedne, i istraživačkih paradigmi, s druge strane, Grout i Vang umeću još jedan strukturalni nivo koji nazivaju „školama mišljenja“.

Pristupi i škole mišljenja Opšti pristup istraživanju reflektuje osnovne pretpostavke koje se tiču razumevanja prirode stvarnosti i služi kao epistemološka osnova za bilo koji tip istraživačke studije. Polazeći od uočene dihotomije u pristupima („nauka“ vs. „mit“), preko ideje o kontinuumu koji povezuje dve suprotstavljene pozicije (od posmatranja do laboratorijskog istraživanja), Grout i Vang definišu i objašnjavaju tri osnovne istraživačke paradigme: (post)pozitivizam, intersubjektivizam i konstruktivizam.

Metodološki sistem: izvodi iz predavanja

Postpozitivistička paradigma je proizašla iz tradicije pozitivizma i stava da se kroz proces istraživanja može doći do objektivnih saznanja. Za postpozitivizam objektivnost je legitiman cilj koji se može postići samo delimično; za razliku od pozitivističkog verovanja da je realnost moguće u potpunosti spoznati, postpozitivizam polazi od pretpostavke da je stvarnost moguće spoznati samo u okviru izvesnog stepena verovatnoće. Nesporno je da je u tehničkim oblastima arhitekture pozitivistička tradicija uticajnija nego u oblastima koje koriste metode društveno-humanističkih nauka. Umesto eksperimentalnih metoda, postpozitivistička istraživanja u arhitekturi koriste kvazi-eksperimentalne procedure i korelacione strategije.

Sa druge strane, intersubjektivizam polazi od pretpostavke da postoje višestruke, društveno konstruisane stvarnosti. Iz ove pretpostavke proizilazi da za istraživanje nije ni moguće ni neophodno uspostavljanje objektivnih procedura, nezavisnih od vrednosnih sudova. U skladu sa tim, istraživanje konstruiše svoje teorijske pozicije i vrednosti koje su inherentne svakom pojedinačnom radu. Ovakva istraživanja uzimaju u obzir uticaj ljudske aktivnosti na različite interpretacije značenja i situirana su u specifičnom prostornom i društvenom kontekstu. Konstruktivizam polazi od krajnje subjektivističke epistemološke pozicije. Znanje nastaje tako što istraživač neposredno učestvuje u kreiranju saznanja o situaciji koju istražuje, tako da istraživanja u konstruktivističkom ključu polaze od perspektive pojedinca i njegovog iskustva. Radikalna konstruktivistička pozicija zastupa mišljenje da postoji potencijalno neograničen broj različitih stvarnosti, da znanje može biti samo privremeno uspostavljeno, i da je, kao takvo, uvek podložno reinterpretaciji i reviziji.

III

Pod „školama mišljenja“, Grout i Vang podrazumevaju široke teorijske perspektive koje su značajno uticale na istraživanja u arhitekturi, kao i na mnoge druge discipline. Kao primer navode kritičku teoriju i fenomenologiju, a u detaljnijoj analizi opisuju i druge istraživačke perspektive koje se nalaze u domenu intersubjektivne i konstruktivističke paradigme. Usvajanje određene škole mišljenja utiče na oblikovanje istraživačkih pitanja i podrazumeva upotrebu određenih načina analize, ali moguće je koncipirati i sprovesti istraživačku studiju i bez usklađivanja sa određenom školom mišljenja. Bez obzira da li usklađivanje postoji ili ne, i da li je to u radu izričito navedeno, svako istraživanje je neizbežno uokvireno sistemom ispitivanja. „Svako ko sprovodi istraživanje“, pišu Grout i Vang, „iznosi pretpostavke o prirodi sveta i načinu stvaranja znanja“ (2013).

Izbor procedura uz pomoć kojih se sprovodi svako posebno istraživanje zavisi od vrste i oblasti istraživanja, šireg metodološkog okvira (pristupi, škole mišljenja) i konkretnog predmeta i problema rada. Kao što smo već napomenuli, u nauci, a posebno u arhitekturi ne postoji jedinstven sistem standardnih istraživačkih metoda i postupaka. Istraživačke strategije u oblasti arhitektonskih tehnologija, ili urbanog planiranja, bitno se razlikuju od metoda primerenih istraživanjima u oblasti istorije i teorije arhitekture. Istraživanje kroz projektovanje sastoji se od kompleksnih procedura koje uključuju projektantske metode i čiji se dometi u kontinuitetu proveravaju i preispituju. Zbog specifičnosti i raznovrsnosti standardnih metoda i njihove podložnosti revizijama i inovacijama, svaki pokušaj njihove sistematizacije prevazilazi format ovog predmeta i praktikuma. U fokusu pažnje će stoga biti istraživačka metoda koja je od značaja za različite tipove istraživanja, kako u arhitekturi, tako i u drugim disciplinama – metoda studije slučaja. Detaljnije ćemo objasniti njenu ulogu u istorijsko-interpretativnim istraživanjima. Strogo uzevši, svako istraživanje uključuje interpretaciju, ali pod interpretativnim istraživanjem podrazumeva se ispitivanje društveno-fizičkih fenomena u okviru kompleksnih uslova konteksta, sa ciljem da se ovi fenomeni objasne u formi narativa, na sveobuhvatan način (Groat & Wang, 2002). Predmet interpretativnog istraživanja mogu biti savremene pojave (kvalitativno istraživanje) ili društveno-fizički fenomeni nastali u prošlosti (istorijsko-interpretativno istraživanje). Proučavanje koje uzima u obzir uslove ličnog i društvenog konteksta ne može biti utemeljeno isključivo na merljivim materijalnim činjenicama i objektivnim analitičkim procedurama. Za razumevanje kompleksnih društvenih uslova, od ključnog su značaja detaljne studije slučaja.

Metodološki sistem: izvodi iz predavanja

Istraživačke metode i tehnike

III

Studija slučaja je empirijsko proučavanje fenomena u njihovom stvarnom okruženju. To je metoda u kojoj se određeni fenomen istražuje holistički i u kome se kombinuju različite tehnike prikupljanja podataka i njihove analize. Osnovni tip, linearna studija slučaja, sastoji se od: identifikacije istraživačkog pitanja, pregleda postojeće literature, objašnjenja metode istraživanja, prezentovanja rezultata rada, diskusije i zaključaka. Cilj ovakvih studija može biti sâmo otkriće, ali su one po pravilu usmerene na objašnjenje relacija i uzročno-posledičnih veza, odnosno na razvoj teorija. Njihova snaga je upravo u mogućnosti generalizacije, odnosno potencijalu da generišu teoriju, analogno eksperimentu u prirodnim naukama.

logika / argumentacija

istorijskointerpretativna

simulacija

studije slučaja / kombinovane strategije eksperimentalna

kvalitativna korelaciona

Metodološki sistem: izvodi iz predavanja

Ilustracija 4: Konceptualni okvir istraživačkih metoda. Prema: Groat & Wang (2013).

Metode istraživanja u društveno-humanističkim naukama se ipak bitno razlikuju od metoda koje ste koriste u prirodnim naukama. Prema uvidima Benta Flivbjerga, u njima ne postoji predviđajuća, kontekstualno-nezavisna teorija, a za sticanje kontekstualno-zavisnog, konkretnog znanja, metod studije slučaja je naročito podesan (Flivbjerg, 2012). Za prevazilaženje ograničenja analitičke racionalnosti potrebno je uključiti i prećutne veštine, znanja do kojih se dolazi intuitivnim i holističkim metodama. Dobro izabrane studije slučaja uz neposredna, lična i praktična iskustva, tvrdi Flivbjerg, potrebne su za razvijanje veština neophodnih za učenje i sprovođenje kompetentnih istraživanja u društveno-humanističkim naukama. Dobar izbor slučaja ne mora biti onaj koji omogućava visok stepen uopštavanja kao reprezentativan, već onaj koji je u određenom smislu kritičan u odnosu na teoriju koja se ispituje (npr. „najverovatniji“ ili „najmanje verovatan“) (Ibid.). Takođe, Flivbjerg proniciljvo upozorava da usredsređenost na generalizaciju može voditi zanemarivanju vrednosti i jedinstvenosti koje svaka pojedinačna studija slučaja može da ima. Dobre studije slučaja imaju „gust“ narativ, koji ne odbacuje složenosti i protivrečnosti, a istraživači se uzdržavaju od preuzimanja uloge „sveznajućeg

III

naratora“. Ovakav pristup ostavlja prostor čitaocima da učestvuju u interpretaciji i izvođenju zaključaka i daju odgovore na kategoričko pitanje svake studije: „Čega je slučaj ovaj slučaj?“ (Ibid.). Osim studije slučaja, u istorijsko-interpretativnim istraživanjima se koristi širok spektar različitih istraživačkih procedura. Bez namere da damo iscrpan pregled, navešćemo nekoliko ključnih metoda i tehnika. Za studije pojedinačnih arhitektonskih objekata/projekata, njihove prostorne strukture i parametara koji su predmet analize (npr. odnosa između objekta i konteksta ili odnosa između estetskih, konstruktivnih i funkcionalnih parametara), koristi se metoda arhitektonske analize. Ona se u svom uvodnom delu bavi utvrđivanjem i rasporedom prostornih jedinica koje obrazuju skupove i sklopove (Milenković, 1990), a zatim i analizom kompleksnih relacija koje postoje između njih: tipološkom, strukturalnom, dimenzionalnom ili funkcionalnom analizom, kao i analizom pojedinačnih parametara kao što su osvetljenje, temperatura, vlažnost vazduha itd.

U završnoj fazi rada, postupak teorijskog izvođenja zasnovan je na induktivnim i deduktivnim metodama naučne analize. Od analitičkih metoda kao posebno generativnu u pogledu teorijske interpretacije, izdvojili bismo metodu uporedne analize, koja se može sprovoditi na opštem nivou organizacije metodološkog sistema, kroz međusobno upoređivanje teorijskih pojmova i koncepata, preko poređenja konkretnih arhitektonskih koncepcija i odgovarajućih istorijskih situacija, do proučavanja relacija između pojedinačnih arhitektonskih elemenata. U interpretaciji naučnih saznanja, primenjuju se metodi kao što su: uzročno objašnjenje, strukturalno objašnjenje, objašnjenja motiva, itd. Kompetentan i inventivan izbor istraživačkih procedura nalazi se u osnovi svakog visoko vrednog istraživačkog poduhvata, budući da od njega u najvećoj meri zavisi kvalitet i domet celokupnog procesa.

Metodološki sistem: izvodi iz predavanja

U prvoj fazi rada obično se sprovode polazna, heuristička istraživanja, kao što je na primer analiza ključnih teorijskih pojmova ili preliminarna analiza relevantne istorijske građe. Cilj heuristike je da se relativno brzo identifikuje problem istraživanja, dođe do polaznih pretpostavki i što preciznije postave ciljevi i očekivani rezultati rada. U analizi bibliografskih izvora koristi se metodа analize sadržaja, sa ciljem da se stekne što precizniji uvid u korpus referentne literature i stanje istraživanja. Ova vrsta istraživanja po pravilu je zasnovana na metodu istraživanja na terenu, koja podrazumeva tehniku posmatranja, odnosno neposrednog iskustvenog doživljaja realnog sveta i prikupljanje podataka. Posmatranje treba da bude precizno i sistematično, i može se planirati i ponavljati u različitim fazama rada. Pored sakupljanja, analize i sistematizacije istorijske građe, početne i kasnije faze rada mogu da uključuju i istraživačke tehnike kao što su merenje, anketiranje ili intervju.

III

Kritika i kritičko mišljenje

Metodološki sistem: izvodi iz predavanja

Istraživanja u kojima je dominantna kritička paradigma, tvrde Grout i Vang u prvom izdanju priručnika, proizašla su iz nezadovoljstva pozitivističkom tradicijom. Zasnovana su na kritičkoj teoriji, feminističkim studijama, participativnim i transformativnim praksama i ukazuju na ideloške okvire naučnih istraživanja i predrasude koje se tiču rasizma, etničke pripadnosti, rodne ravnopravnosti, kao i dominacije Zapadne kulture. Ona ukazuju na značaj istorijskog i društvenog konteksta i usmerena su na promenu savremenih arhitektonskih praksi, vrednosti i verovanja (Groat & Wang, 2002). Jedanaest godina kasnije, u drugom izdanju priručnika, kritika više nije označena kao jedna od tri osnovne istraživačke paradigme, već kao jedna od dominantnih škola mišljenja (Groat & Wang, 2013). Ovaj podatak ne govori samo o reviziji stavova i promeni perspektive autora, već reflektuje šire procese koji su obeležili teorijski diskurs u arhitekturi tokom prethodne dve decenije.

Savremene rasprave o ulozi kritike i kritičkog mišljenja u arhitekturi deo su šireg procesa preispitivanja prosvetiteljskog modernog projekta (Milinković, 2013). Naime, u epohi prosvetiteljstva, kritika je postala osnovni princip modernizma i njegovo karakteristično obeležje, a primarno značenje ovog termina (grč. χριτιχή ocenjivati, prosuđivati vrednost) je polazište za nova, proširena tumačenja. Kritika je, po Imanuelu Kantu (Immanuel Kant), ispitivanje i uspostavljanje granica validnosti jedne naučne oblasti ili sistema znanja, koje uzima u obzir ograničenja nametnuta od strane fundamentalnih i nesvodivih koncepata koji se koriste unutar tog sistema. Kant kritiku opisuje kao negativan metod; za razliku od doktrine koja pretenduje da uveća određeni sistem znanja, cilj kritike nije njegovo proširenje već korekcija i orijentacija u okviru tog sistema. Kritika služi kao test vrednosti znanja i njen je smisao, piše Kant, „da pročisti naš um i da ga zaštiti od grešaka“ (Kant, 1958). U devetnaestom veku, pojam kritika dobija operativnu dimenziju. Karl Marks (Karl Marx) se nadovezuje na Kanta u svojoj kritici ideologije i povezuje je sa praksom društvene revolucije. Marksov kritički metod je dijalektički; on proizilazi iz Hegelove (Georg Wilhelm Friedrich Hegel) dijalektike, ali je Hegelova filozofija ujedno i predmet Marksove kritike. Drugi ključni pobornik kritičkog mišljenja u devetnaestom veku je Fridrih Niče (Friedrich Nietzsche). Kritički metod o kome Niče piše u knjizi Volja za moć bitno se razlikuje od Kantovog, utoliko što je problemu negativnog u dijalektičkom kritičkom metodu, suprotstavljen pozitivitet totalne kritike. Dvadeseti vek je zrelo doba modernizma, ali i vek njegove duboke krize; predmet kritike sve više postaje sâm prosvetiteljski koncept modernosti. Glavni protagonisti kritičkog mišljenja u dvadesetom

III

veku, Zigfrid Krakauer (Siegfried Kracauer), Valter Benjamin (Walter Benjamin), Maks Horkhajmer (Max Horkheimer), Teodor Adorno (Theodor Adorno), Herbert Markuze (Herbert Marcuse) i Jirgen Habermas (Jürgen Habermas), takođe, u manjoj ili većoj meri, zasnivaju svoja tumačenja na Kantovoj ideji kritike, ali je i revidiraju i proširuju u pravcu „istinske kritičke teorije“ (Horkhajmer, 1976).

Problem nestabilnog i nefunkcionalnog odnosa između arhitekture i kritike, koji je postavio Tafuri krajem 1960-ih godina, postao je, početkom dvadeset prvog veka, ključno mesto u formiranju stavova savremene postkritičke teorije. Teoretičari postkritike (Michael Speaks, Sarah Whiting, Robert Somol, Stan Allen, Sylvia Lavin) ukazali su na ograničenja kritičkog diskursa u arhitekturi i predlоžili nove, efikasnije projektantske metode, koje pretpostavljaju lakoću stvaranja i performativni karakter arhitektonske discipline (Whiting & Somol, 2002). U teorijski diskurs savremene arhitekture uvodi se pojam projektivne arhitekture (eng. projective architecture), koji upućuje na dinamičnije i operativnije projektantske strategije. Istovremeno, pojedini teoretičari (George Baird, Reinhold Martin) argumentovano upozoravaju na opasnosti koje stoje iza „lakog projektovanja“ i „adaptivne projektantske inteligencije“ (Baird, 2004, Martin, 2005). Novije teorijske rasprave polaze od pretpostavke da radikalne promene u svim sferama života, od strukture globalne ekonomije do pojave informatičkog društva, dovode u pitanje ne samo kritički potencijal arhitekture, već i sam način njenog delovanja. Ne postavlja se više toliko pitanje njenog društvenog značaja ili estetskih kvaliteta, njenih značenja ili namera, već šta ona postiže i na koji način to čini. Potreba za revizijom uloge kritike i kritičkog mišljenja u arhitekturi dovela je do potrage za novim konceptom koji bi objedinio nove i različite oblike kritičkog mišljenja i delovanja u bitno izmenjenim

Metodološki sistem: izvodi iz predavanja

Na razvoj kritičkog diskursa u arhitekturi snažno je uticao rad italijanskog istoričara i teoretičara arhitekture Manfreda Tafurija (Manfredo Tafuri). Prema Tafurijevoj teoriji, kritika je demistifikacija, objašnjenje sa ciljem da se ode iza kontradikcija; to je, „dijagnostika bez moralisanja“ i obuhvata niz sinhronizovanih metodoloških postupaka: „[k]ritikovati, zapravo, znači uhvatiti istorijski miris pojava, propustiti ih kroz sito stroge evaluacije, pokazati njihove mistifikacije, vrednosti, kontradikcije i unutrašnje dijalektike i rasprsnuti celokupni naboj njihovih značenja“ (Tafuri, 1980). Po Tafuriju, kritikovati znači učiniti stvari vidljivim, doći do saznanja koja su prethodno bila nedostupna. Kritičko mišljenje je suđenje, ali kritičar privremeno suspenduje svoj sud. U uvodnom poglavlju knjige Teorie e storia dell’architettura [Teorije i istorija arhitekture], Tafuri citira Argana (Giulio Carlo Argan) koji piše da se rezultati kritike ne mogu unapred sagledati i predodrediti: kritika je „projekat krize“, proizilazi iz krize ili je konstituiše.

III

okolnostima. Pojam dejstvenosti (eng. agency), koji „pretpostavlja sposobnost da se deluje drugačije“ (Anthony Giddens), postavljen je kao referentni okvir na konferenciji održanoj 2008. godine na Tehničkom univerzitetu u Delftu. Ono što objedinjuje različite pristupe ovoj temi je da govore o tome da teorijski koncept dejstvenosti, a time i kritičnosti, iznova pokreće fundamentalna pitanja struke i zainteresovanost za ključno pitanje: „čemu možemo da se nadamo?“ (Doucet & Cupers, 2009). Sredinom 2020. godine tematski broj časopisa Architecture Review ponovo otvara temu značaja kritike u savremenoj arhitektonskoj teoriji i praksi i pronalazi nova mesta kritičkog mišljenja, „na marginama, u društvenim medijima i na digitalnim platformama, u samom procesu građenja, u arhitektonskim blokovima za skiciranje, na fotografijama i u filmovima“ (Anonim, 2020). Urednici posmatraju kritiku kao razgovor za okruglim stolom u kome se koriste najrazličitije tehnike, od prikupljanja informacija do crtanja, pisanja, pravljenja i razgovora, pri čemu je pogled usmeren na ono što je uključeno, kao i na ono što je isključeno sa ovog stola. Britanski arhitekta i profesor, Endrju Klensi (Andrew Clancy) piše o pluralizmu kritičke prakse u vreme kada su veliki narativi dvadesetog veka osporeni i dezintegrisani. Prostor za savremenu kritiku Klensi vidi u prikupljanju i povezivanju fragmenata, ideja, istorija, a ulogu arhitekte kao učesnika u pregovorima, katalizatora ili — aktivistu (Clancy, 2020).

Metodološki sistem: izvodi iz predavanja

Ovaj konicizan uvid u dinamiku kritičkog diskursa u arhitekturi govori o promenljivosti stavova i pozicija arhitekata i teoretičara, koji se kreću od apsolutnog poverenja u moć kritičkog mišljenja (i njegovu ulogu u arhitekturi) do potpunog i otvorenog skepticizma. Istovremeno, evidentno je i da se ovakve oscilacije javaljanju u ciklusima, periodično, kao i da u izvesnim situacijama različite pozicije postoje uporedo, sukobljavaju se i pokušavaju da prevaziđu konflikte i razlike.

Nezavisno od polemike o nemogućnosti i neophodnosti kritike, i od toga koja je struja u datom trenutku dominantna, u istoriji arhitekture primećujemo u kontinuitetu prisustvo najrazličitijih oblika kritičkog mišljenja i delovanja. Bez obzira što se javlja kao nepostojani element, promenljivog formata i ograničenog dometa, kritika je imanentan i konstitutivni faktor arhitektonske teorije i prakse. Uprkos tome što je početkom ovog veka „ostala bez goriva“, kako piše Bruno Latur (Latour, 2004), ideja o emancipatorskoj ulozi kritike još uvek postoji i kao utopijska projekcija i kao akcioni plan. Konačno, indikativno je da se izvan granica discipline, u tekućim akademskim raspravama o opštim ciljevima i mogućim pravcima u savremenom univerzitetskom obrazovanju, posebno ističe značaj razvoja kritičkog mišljenja učenika. Nezavisno od konkretne dis-

III Metodološki sistem: izvodi iz predavanja

cipline i oblasti studija, ova kognitivna veština je prepoznata kao jedan od najpoželjnijih ishoda učenja, u izvesnim situacijama i kao osnovni uslov visokoškolskog obrazovanja (Barnett, 2015).

Arhitektonski analitički crtež Među raznovrsnim metodološkim postupcima koji odgovaraju različitim istraživačkim temama, pristupima i metodama, posebno mesto u studijama arhitekture zauzima analitički crtež, kao tehnika koja ima jedinstven potencijal da objedini intuiciju i intelekt, imaginarno i racionalno, analitičke i sintetičke procedure. U savremenoj arhitekturi i arhitektonskom obrazovanju crteži, uz analogne i digitalne modele, još uvek imaju ključnu ulogu u prezentaciji ideja i planova, ali njihova snaga, kako tvrdi filozof i teoretičar arhitekture, Endrju Bendžamin (Andrew Benjamin), nije u komunikaciji discipline sa njenom spoljašnjošću, već u činjenici da crtež prethodi izgrađenom prostoru (Benjamin, 2014). Drugim rečima, crteži nisu samo instrumenti za prezentaciju arhitektonskih ideja, već i jedinstven medij za mišljenje i istraživački alat sa velikim potencijalom za stvaranje jedinstvenih uvida u pitanja koja se tiču arhitekture, kao i transdisciplinarnog znanja.

Arhitektonski analitički crtež

Analitički crtež je ujedno i jedinstveno pedagoško sredstvo, prisutno u arhitektonskom i umetničkom obrazovanju bar od epohe Renesanse, a posebno tokom poslednjih sto godina. Ono što ga još uvek čini relevantnim za studije arhitekture i umetnosti je njegova dvostruka priroda: analitički crtež sadrži nedvosmislena značenja koja uključuju precizne informacije u vezi sa predmetom analize i, istovremeno, daje jedinstven lični uvid, autentičan i proizvoljan, a samim tim i otvoren za tumačenja. S obzirom da nije usmerena direktno na realizaciju arhitektonskih ideja, ova vrsta crteža predstavlja jedinstven poligon za razmišljanje i eksperiment.

Koncept savremenog analitičkog crteža postavljen je u prvoj polovini dvadesetog veka u okviru Pripremnog kursa na zanatsko-umetničkoj školi Bauhaus. Pripremni kurs je dao izuzetan doprinos obrazovanju u oblasti umetnosti, dizajna i arhitekture, a predmet pod nazivom Analitički crtež, postavio je jedan od najuticajnijih profesora škole, ruski avangardni slikar i teoretičar umetnosti, Vasilij Kandinski (Василий Васильевич Кандинский). Koncept i metodologija analitičkog crtanja su se razvijali u periodu između 1922—1933. godine, kroz empirijske vežbe tokom prvog semestra prve godine osnovnih studija, kao program komplementaran teorijskom predmetu Apstraktni elementi forme (Abstrakte Formelemente). U detaljnoj studiji pedagoških metoda Vasilija Kandinskog, Klark Poling (Clark Poling) napominje da je ovaj predmet imao paradigmatski karakter: osposobljavao je studenta da posmatra, logički rasuđuje i pažljivo izvodi svoj rad. Bio je zasnovan na kombinaciji analitičkih i sintetičkih procesa, računa i intuicije, naročito u naprednim fazama studija. Konačno, veštine i principi koji su bili uključeni u rad na crtežu, mogli su se kasnije primeniti u slikarstvu i drugim umetno-

stima, kao i u arhitektonskom projektovanju. (Poling, 1987). U časopisu Bauhaus Kandinski je glavne odlike kursa opisao kao proces koji se sastoji iz tri faze: (1) pojednostavljivanje, (2) analiza i (3) transformacija grafičkih karakteristika predstavljenih odabranim motivom (Kandinski, 1928). Rezultati su pokazali da je povezivanje discipline geometrijskog crtanja sa intuitivnim kapacitetom učenika da razumeju unutrašnje sile unutar oblika, učinilo ovu vežbu izuzetno produktivnom. Važan rezultat inovativnih metoda Kandinskog bilo je mnoštvo ličnih interpretacija. Kroz ovaj kurs, prema Polingovim rečima, individualna percepcija, intelekt i mašta su počeli da deluju zajedno (Poling, 1987).

Deset godina kasnje, isti departman fakulteta u Delftu objavio je još jednu uticajnu knjigu, Komponovanje pejzaža (Composing Landscapes) Klemensa Stenbergena (Clemens Steenbergen), u kojoj je prikazan širok spektar (pejzažnih) arhitektonskih crteža rađenih različitim tehnikama: slobodoručnih i digitalnih crteža, kao i crteža nastalih kompilacijom više medija (Steenbergen, 2008). Potencijal upotrebe digitalnih alata postaje naročito jasan kod radova koji se bave velikim razmerama, urbanim celinama i složenim prostornim 6 O ulozi analitičkog crteža u arhitektonskom obrazovanju tokom dvadesetog veka postoje brojne studije. Kao riznicu dobrih primera izdvojili bismo knjigu Uvod u arhitektonsko istraživanje I (1990) i crteže prof. Branislava Milenkovića prezentovane u ovoj knjizi. O ulozi crteža u projektantskom opusu ovog arhitekte, pre svega u projektovanju stambenih prostora, videti doktorsku disertaciju Anđelke Bnin-Bninski (2018).

Arhitektonski analitički crtež

Inicijalno osmišljena u sferi likovnih umetnosti, tehnika analitičkog crtanja je i u arhitekturi postala koristan istraživački alat.6 Krajem dvadesetog veka, nove strategije upotrebe analitičkog crteža u akademskom okruženju razvijaju se na Arhitektonskom fakultetu Tehničkog univerziteta u Delftu. Kao rezultat nastavnog procesa, 1997. godine publikovana je knjiga Projektovanje i analiza [Design and Analysis], u kojoj autori potcrtavaju ulogu analitičkih procedura u različitim fazama projektovanja i naglašavaju ključnu ulogu crteža (Leupen, et al., 1997). U apendiksu knjige objašnjene su tehnike crtanja koje se koriste u analizi arhitektonskog projekta/objekta, i izdvojena tri načina izrade crteža: redukcija, adicija i demontaža. Primećujemo da ova tri načina načelno odgovaraju trima fazama analitičkog crteža kod Kandinskog: redukcija pojednostavljivanju, adicija analizi, a proces demontaže vodi transformaciji predmeta analize. Razlika je u tome što se u jednom slučaju radi o (opcionim) načinima izrade crteža, a u drugom o (sukcesivnim) fazama. Takođe zapažamo da je među pedeset jednom ilustracijom različitih tehnika crtanja koje se koriste u arhitektonskoj analizi, samo jedna opisana kao crtež stvoren uz pomoć kompjutera (Leupen, et al., 1997, 288).

konglomeracijama. Nije samo očigledan pomak u pravcu upotrebe digitalnih tehnologija bio značajan u ovoj publikaciji, već i samo razumevanje crteža kao medija koji povezuje dva naizgled odvojena oblika profesionalne prakse: projektovanje i analizu. U skladu s tim, analitički crtež nije posmatran kao vežba koja daje lateralni doprinos procesu projektovanja, već kao ravnopravna, kreativna i istraživačka procedura.

Arhitektonski analitički crtež

Pojavom digitalnih medija otvorene su sasvim nove mogućnosti za obnavljanje i transformaciju pedagoških metoda Pripremnog kursa. Tokom poslednjih trideset godina, digitalizacija arhitektonskih alata radikalno je promenila kompletnu profesionalnu praksu. Konferencija pod nazivom Drawing Futures (Bartlett School of Architecture, London, 2016) otvorila je pitanje uloge arhitektonskog crteža u savremenoj praksi i pokazala da kompjuterske tehnologije utiču da ovaj medijum postane „izuzetno bogat, raznolik, intenzivan, kritičan i ozbiljan domen istraživanja“ (Allen & Pearson, eds., 2016). Osim što proširuju prostor arhitektonske kreativnosti, one omogućavaju upotrebu preciznih alata za crtanje i podržavaju inovativne metode za obradu crteža. Raznolikost materijala razmatranog tokom konferencije ukazuje na proširenje samog pojma arhitektonski crtež, kao i na nove mogućnosti njegovog budućeg razvoja. Rad Snežane Zlatković prikazan pod nazivom Cityscape Transformation Mapping (Mapiranje transformacije urbanog pejzaža) nastao je kombinacijom analognog i digitalnog crteža i rezultat je kompleksinh studija prostornih odnosa, konflikata i kontradikcija u urbanoj strukturi Novog Beograda (Zlatković, 2016).

Ilustracija 5: Snežana Zlatković, Fenomen transparentnosti: Mapiranje transformacije urbanog pejzaža, Novi Beograd. Eksperimenti 2-4, 2016.

Nezavisno od tehnika i alata koji se koriste, dinamično jedinstvo veština i znanja u kome se prepliću linije rigoroznog istraživanja i kreativne interpretacije, čini ovaj medijum i dalje relevantnim u savremenoj arhitekturi i arhitektonskom obrazovanju. Ako se preduzme sa strogošću i istraživačkom pasijom, analitički crtež ima

kapacitet da: o omogući duboka i precizna saznanja o određenim prostornim pojavama, o otkrije ne-tako-očigledne kvalitete arhitekture i njene veze sa okruženjem i društvenim okolnostima u kojima nastaje, postoji ili nestaje, o služi kao medijum za ispitivanje transformativnog potencijala postojećeg. Takođe, ukoliko je zajedno sa analitičkim rezonovanjem rad snažno motivisan svešću o istorijskom, kulturnom i društveno-političkom kontekstu, ovaj medij može postati važno sredstvo za podsticanje i razvoj kritičkog mišljenja u arhitekturi. Elementi kritike se mogu javiti u obliku implicitnih i jedva primetnih kritičkih valenci, ali i kroz formu kritičkih grafičkih narativa. Iako grafički eksperimenti ne mogu zameniti rigoroznu diskurzivnu analizu, nove mogućnosti digitalnih alata proširuju domen njegove primene i čine ovaj medij posebno delotvornim instrumentom istraživanja u arhitekturi.

Studentski radovi 2015 —2019. godine Ilustracija 6: Viktor Dukovski, Fasada Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu, 2015. Crteži: horizontalni gabarit objekta, detalji sklopa fasadne obloge, razvijena fasada objekta. Ilustracija 7: Jelena Babić i Jana Stefanović, Užičko pozorište kao element pozornice užičkog trga, 2018. Crteži: analiza glavne fasade Narodnog pozorišta. Ilustracija 8: Jovana Kovačević i Stefan Ilić, Beograd na jagodicama, 2018. Crteži: tri faze procesa izgradnje i materijalizacije stambene zgrade u Ulici Prote Mateje br. 30, u Beogradu. Tekst: „Receptura – metoda izrade fasade od veštačkog kamena“.

Ilustracija 10: Tijana Mačkić, Čitanje Hadersfilda: uporedna analiza scenografije pozorišne predstave i filma, 2018. Crteži: osnova i perspektiva pozorišne scenografije predstave; osnova stana u kome je snimljen film (rekonstrukcija). Ilustracija 11: Aleksa Bekić, Blok 45+, 2019. Crteži: analiza strukture i dispozicije komplementarnih sadržaja u stambenom bloku. Ilustracija 12: Milan Ivanović, Evolucija funkcionalne organizacije stana u bloku 23: od konkursnog rešenja (1968) do danas (2018), 2019. Crteži: plan i analiza organizacije tipskog stana.

Arhitektonski analitički crtež

Ilustracija 9: Dezire Tilinger, (Ne)izgrađena Subotica: ka ne tako konkretnoj utopiji, 2019. Crtež: superponirani planovi i snimci Subotice iz 1928 ,1970, 1974, 1976, i 2018. godine.

Viktor Dukovski, 2015.

Arhitektonski analitički crtež

Ilustracija 6

Arhitektonski analitički crtež

Jelena Babić i Jana Stefanovć, 2017.

Arhitektonski analitički crtež

Ilustracija 7

Jovana Kovačević i Stefan Ilić, 2017. Ilustracija 8

„Nema više ni dobrih materijala, ni fabrika, ni para, a najgore - nema dobrih majstora koji znaju svoj posao”. Čika Milun, 05. jul 2018, 16:55 časova, soliteri kod Cvetka, na kafici.

Metodologija izrade veštačkog kamena: RECEPTURA Odabir recepta sproveden je na osnovu zaključka iz prethodnih analiza arhitekture Beograda kroz određene vremenske periode, gde je zaključeno da je veštački kamen predstavljao najzastupljeniji materijal korišćen u oblikovanju beogradskih fasada. Receptura je formirana uz konsultovanje sa majstorom Milunom i arhitektom Pavelom Esovom. Prethodno se očiste sve spojnice od maltera do dubine od 1-2 cm i betonski delovi se dobro ohrapave, a onda, pred samo nanošenje podloge, dobro se operu vodom i isprskaju cementnim mlekom. Preko ovako pripremljene podloge nanosi se podloga od cementnog maltera razmere 1:3 stvorenog od prosejanog šljunka u sloju debljine 1,5-2 cm. Kada se ovaj sloj malo prosuši i izbrazda, nanosi se mešavina veštačkog kamena u sloju od 1,5-3 cm, a po potrebi i više, što zavisi od završne obrade veštačkog kamena. Kada se ovaj poslednji sloj prosuši, vrši se glačanje...

Metodologija izrade veštačkog kamena: TIPOVI ZAVRŠNE OBRADE Kada se veštački kamen dovoljno osuši i stvrdne (u vremenu od 5-7 dana), vrši se krajnja površinska obrada na jedan od sledećih načina: • Ozrnjavanje pomoću čekića (pikamera) čije su obe strane unakrsno izrezane i obrazuju sitne kupaste vrhove.

• Pikovanje — izvodi se dvozubim čekićem (u novije vreme čekićem sa jednim zubom izrađenim od vidije) tako da se dobiju krupno ohrapavljene površine. • Bunjasta obrada ili bosiranje može se izvesti samo kada se nabaca deblji sloj veštačkog kamena (4-5 cm) i vrši se klinom i čekićem tako da se dobije izgled ugrađenog lomljenog kamena sa obrađenim ivicama. Ivice mogu biti obrađene brazdanjem pored spojnica. • Brušenje — šlajfovanje, daje kamenu potpuno ravne površine, bez plastike i imitacije granita i peščara, a ređe se primenjuje kod imitacije veštačkog travertina. • Kulir površine, tj. prane površine postižu se ispiranjem cementa do dubine 2-3 mm, između kamenih zrnaca. Ova operacija se mora obaviti pre nego što kamen veže. Umesto mlevenog kamena mogu se upotrebljavati mali obluci šljunka.

Arhitektonski analitički crtež

• Brazdanje (šariranje) vrši se pomoću dletskog klina po celoj površini kamena ili samo oko urezanih spojnica, može biti izvedeno krupnije ili sitnije u vidu neravnih kanelura (nažalost, ova tehnika se u poslednje vreme vrlo retko primenjuje, ranije je primenjivana za vertikalne ureze na stubu).

Dezire Tilinger, 2018.

Arhitektonski analitički crtež

Ilustracija 9

Tijana Mačkić, 2018.

Arhitektonski analitički crtež

Ilustracija 10

Aleksa Bekić, 2019.

Arhitektonski analitički crtež

Ilustracija 11

Milan Ivanović, 2019.

kružna veza formirana oko prostora za ručavanje i pripremu hrane

mogućnost protočnosti spavaće sobe, lođe i dnevnog boravka

superpozicija funkcija, obedovanje u ulozi proširene komunikacije

mogućnost protočnosti spavaće sobe, lođe i dnevnog boravka

Arhitektonski analitički crtež

Ilustracija 12

Diskurs o metodi: strategija aktivnog učenja i dinamika interaktivne nastave

Diskurs o metodi: strategije aktivnog učenja i dinamika interaktivne nastave

Nastava na predmetu zasnovana je na integraciji metoda aktivnog učenja, koje su uobičajene u radu u projektantskom studiju, sa metodama rada uobičajenim na teorijskim predmetima. Na ovaj način, osnovni oblik podučavanja na predmetima iz oblasti istorije i teorije, predavanja ex-cathedra, prilagođen je konceptu „učenja kroz aktivnost“ (eng. learning by doing), tako da omogući performativnije oblike nastave. Polazimo od pretpostavke da se generalno, a posebno u ovoj fazi studija, u osnovi kvalitetnih i produktivnih istraživačkih poduhvata nalaze osmišljene akcije i neposredna iskustva. Bilo da prethode procesu rada na semestralnom zadatku, ili su sastavni deo istraživačkih metoda, ova iskustva omogućavaju efikasniji način učenja i usvajanja znanja (Salama, 2010). Rad na zadatku je zamišljen kao otvoren proces, „nesigurna“ konstrukcija, traganje bez unapred poznatih ishodišta.

Vreme predviđeno za rad na izbornom predmetu od 2 ESPB (40 časova tokom semestra i 13.33 radnih časova u ispitnom roku) ne pruža mogućnost za koncipiranje i sistematsko sprovođenje standardnih istraživačkih procedura. Format završnog elaborata je stoga prilagođen osnovnom cilju predmeta: upoznavanju sa procedurama i standardima istraživačkog rada, otkrivanju bitnih tema i problema savremene arhitekture i ispitivanju adekvatnih istraživačkih pristupa, metoda i tehnika. U skladu s tim, završni elaborat se sastoji iz dva dela: (1) predloga jednog (budućeg) istraživanja formata članka u časopisu (5.000 – 8.000 reči) – esej od 1500 reči sa ilustracijama i (2) prethodne studije koja otvara rad na predloženoj temi i daje početne informacije za opsežniji i sistematičniji rad – dodatni prilog, u zavisnosti od izabrane teme. Rad na semestralnom zadatku traje od početka do kraja semestra. Nakon uvodnih informacija o ulozi istraživanja u arhitekturi, kao paralelan i komplementaran proces rada na predmetu, počinje ciklus interaktivne nastave. Tokom sedam godina postojanja kursa, ovaj ciklus se, uz izvesne modifikacije i prilagođavanja konkretnim uslovima rada, sastojao iz sedam koraka, koji su omogućavali dinamičnu komunikaciju u okviru grupe i postupan individualni rad na izabranoj temi i pripremi završnog elaborata. 1 Beleške o savremenosti U prvom koraku, polazimo od pojma savremenost. U doslovnom značenju reči, savremenost označava pripadnost sadašnjem vremenu. U arhitekturi, posmatran kao etički i estetički fenomen, načelo savremenosti nalaže stvaranje u duhu vremena, korišćenje

savremenog jezika arhitekture, savremenih tehnologija i bavljenje savremenim potrebama društva i pojedinca. Koncept savremenosti, međutim, podrazumeva i kritičku distancu u odnosu na dominantne arhitektonske i društvene tokove. Interaktivni ciklus nastave počinje od sažetog i preciznog izveštaja o aktuelnim događajima u arhitekturi (tek izvedenim objektima, objektima čije izvođenje upravo počinje, konferencijama, konkursima, izložbama, izloženim i nagrađenim radovima). Izveštaj pripremaju pojedinci ili manje grupe studenata, i njihovo izlaganje postaje predložak za otvorenu diskusiju o momentima savremenosti koji nisu u žiži interesovanja stručne javnosti i aktuelnim događajima izvan okvira discipline koji su na različite načine povezani sa arhitekturom.

U drugom koraku, diskusiju otvara izveštaj koji sadrži koncizan uvid u (naj)noviju stručnu i naučnu literaturu. Kao i u prethodnom slučaju, izveštaj ne može biti sveobuhvatan, ali važno je da bude informativan i precizan. Ova vežba ima zadatak da ukaže na značaj upoznavanja istraživača sa referentnom literaturom, što je preduslov za postavku relevantnih i utemeljenih istraživačkih tema i postavljanje osnovanih pretpostavki o mogućem akademskom doprinosu kroz rad na izabranoj temi. Postavljaju se pitanja koja stvaraju osnovu za početak istraživačkog rada u arhitekturi. Kojim temama se bavi najnovija stručna i naučna periodika? Koji su najnoviji naslovi na web stranicama eminentnih izdavačkih kuća? Koji su najnoviji naslovi u bibliotekama? Ko su autori prikazanih knjiga, urednici zbornika, najnovijih i/ili najčitanijih članaka u časopisima? Izveštaj je uvod u razgovor o savremenim tokovima u literaturi, aktuelnim i zapostavljenim temama. Studenti/grupe biraju naslove koje će detaljnije obraditi i prikazati. 3 Upoznavanje Priprema za treći interaktivni čas je upoznavanje sa studentskim priručnikom The Dissertation (Ruedi Ray & Borden, 2009) i pažljivo čitanje drugog poglavlja pod naslovom „Početak“ (“Starting”, pp. 4-16). Priručnik je namenjen studentima završne godine master studija arhitekture i napisan je kao „veoma koristan vodič“ teorijskog završnog rada na master studijama arhitekture. Drugo poglavlje sadrži brojne korisne informacije koje se odnose na početak rada na ovoj vrsti istraživanja, na primer kako izabrati istraživačku temu i predmet rada. Navodeći moguće kriterijume za izbor teme, autori upućuju na: lična interesovanja, prethodne radove, dostupnu literaturu, svakodnevni život, druge ljude, seminare/predavanja/konferencije, nastavnike/mentore. Na ovom času studenti izlažu selekciju svojih prethodnih radova, knjige/časopise i druge predmete

Diskurs o metodi: strategije aktivnog učenja i dinamika interaktivne nastave

2 Akademski kontekst

svog akademskog i ličnog interesovanja. Razgovor o prethodnim iskustvima, individualnim veštinama, znanjima i interesovanjima, vodi međusobnom upoznavanju i razmišljanju o mogućnostima i ograničenjima za postavku tematskog istraživanja. 4 Seminar 1 Četvrti korak je organizovan kao blok nastava u formi seminara. Ovo je ujedno i prvi korak u postavci istraživačke teme i, slično kao u radu u projektantskom studiju, studenti su pozvani da pripreme i prezentuju koncept svog rada u formi Pisma namere. Pismo namere treba da sadrži: (1) predlog teme (radni naslov, opciono i jednu ili dve alternativne teme), (2) predlog predmeta istraživanja (opis i ilustracije) i (3) kratku argumentaciju, odnosno identifikaciju problema istraživanja (videti odeljak “Assessing a Dissertation Subject“, Ruedi Ray & Borden, 2009, 8-9). Nakon prezentacija, sledi razgovor o savremenosti i značaju predloženih tema, dostupnosti izabranih predmeta istraživanja i izvorne građe, i očekivanim rezultatima rada.

Diskurs o metodi: strategije aktivnog učenja i dinamika interaktivne nastave

5 Seminar 2

Tokom tri nedelje studenti samostalno rade na reviziji, dopuni i razradi predloženih tema i, u okviru drugog seminara, prezentuju dokument koji sadrži postavku Predloga tematskog istraživanja. Uz korekture u odnosu na komentare sa prethodnog seminara, u ovom koraku potrebno je identifikovati izvornu građu i referentnu literaturu. Na seminaru se diskutuje o primarnim i sekundarnim izvorima, o mogućim i adekvatnim istraživačkim metodama i tehnikama. 6 Kolokvijum Elaborat koji se predaje za kolokvijum integriše sve prethodne faze rada i koncipiran je kao postavka završnog, semestralnog rada. Uz razrađene i dopunjene priloge sa seminara, kolokvijum sadrži i predlog Prethodne studije. U zavisnosti od predložene teme, studenti osmišljavaju analitičku proceduru koja daje početne uvide u prostorne fenomene i događaje koji su predmet interesovanja. Ukoliko se tehnika analitičkog crteža, o kojoj je prethodno diskutovano na predavanju, može primeniti u konkretnom slučaju, studenti su usmereni na rad kroz crtež. Ukoliko je ova tehnika neprimenjiva ili nedovoljno produktivna, studenti su pozvani da osmisle alternativne metode i tehnike. Kriterijumi za vrednovanje radova su: (1) preciznost i naučna pouzdanost, (2) originalnost u izboru teme i njenoj interpretaciji, (3) razumevanje elemenata koji čine izabranu temu, (4) opšti vizuelni kvalitet rada.

7 Javne konsultacije Poslednji časovi interaktivne nastave su koncipirani u formi javnih konsultacija. Ovakva dinamika nastave omogućava, ne samo razmenu različitih pogleda na izabrane teme i probleme, već i kontinuitet i postupnost rada na zadatku. Na taj način rad nije ograničen na usvajanje i reprodukciju stečenog znanja, već student u velikoj meri samostalno postavlja osnove budućeg istraživačkog projekta i aktivno usvaja i preispituje nova saznanja i informacije. Po završetku redovne nastave, tokom ispitnih rokova, planom i programom nastave predviđene su individualne konsultacije. Završni elaborat se sastoji od: (1) Predloga tematskog istraživanja i (2) Prethodne studije, dva komplementarna dokumenta koji sublimiraju sve prethodne faze rada. U zavisnosi od teme i rezultata rada, elementi elaborata mogu biti integrisani u jedinstvenu celinu. Na kraju ciklusa interaktivne nastave studenti dobijaju konkretna uputstva o izradi završnog rada.

U nastavku praktikuma sledi prikaz rezultata rada na predmetu Uvod u arhitektonsko istraživanje u letnjem semestru akademske 2019/2020. godine. U svetu koji se neprestano menja i promenljivim uslovima rada na univerzitetima, obuhvat ovakvog kursa neophodno je neprestano prilagođavati novim okolnostima. Letnji semestar 2020. godine obeležile su okolnosti koje prevazilaze uobičajene načine prilagođavanja: rad od kuće, otežan pristup bibliotekama i arhivama, rad na terenu uz brojna ograničenja i dominantna upućenost na internet izvore. Uslovi rada su u svakom pogledu bili ispod univerzitetskih standarda, ali je interesovanje i angažman svih učesnika u procesu bilo neuobičajeno visoko. U nameri da otvorimo raznovrsne teme, i sagledamo što je moguće širi spektar studentskih interesovanja u datom trenutku, uobičajena praksa postavke zajedničkog tematskog okvira je izostavljena. Prve četiri nedelje regularne nastave bile su kratke ali ključne za upoznavanje. Sa pojavom prvih koncepcija, rad se u potpunosti premestio u digitalno okruženje. Završni radovi su se dalje formirali kroz seriju iteracija, unakrsnih čitanja, komentarisanja, i na kraju pažljivog editovanja. Bez utvrđenog tematskog okvira, koji bi rad u grupi usmerio u određenom pravcu, teme su odražavale raznovrsnost studentskih interesovanja, ali i širinu polja arhitektonskog mišljenja i delovanja, i specifičnost vremena u kome nastaju. Očekivano, otvorila su se pitanja koja se tiču minimalnih prostornih uslova egzistencije. Takođe, ovo je bila prilika i da se istraže granice discipline i zaluta u polje interdisciplinarnosti. Osim problema koji se neposredno

Diskurs o metodi: strategije aktivnog učenja i dinamika interaktivne nastave

Studentski radovi akademske 2019/2020. godine

odnose na metodologiju i rezultate arhitektonskog i urbanističkog projektovanja, u središte pažnje su došle i brojne pojave, događaji i prostorne situacije koje su tek indirektno povezane sa arhitekturom.

Diskurs o metodi: strategije aktivnog učenja i dinamika interaktivne nastave

U drugom delu praktikuma prikazano je devetnaest od ukupno trideset radova koliko je predato tokom pet ispitnih rokova. Nakon prvih sastanaka koje je inicirala i organizovala radna grupa za pripremu publikacije (Ivana Janošev, Milica Božić, Đorđe Petković, Emilija Petrinjac, Nevenka Rajković Batinić, Marko Ristić, Marko Gavrilović i Luka Rajšić), u koordinaciji i uz konsultacije sa predmetnim nastavnikom i saradnikom (Aleksa Bekić), radovi su pregledani kroz simulaciju procesa dvostruke recenzije i vraćeni autorima sa komentarima i sugestijama članova grupe. Nakon izvršenih usklađivanja i korektura, kompletan materijal je lekturisan (Marko Ristić) i pripremljen za digitalnu štampu (Ivana Janošev). Na početku svi radovi su prikazani u izvodu (Apstrakti), a zatim grupisani u četiri tematske celine. Proces postprodukcije uspostavio je nove relacije između već postojećih rukopisa i dodao nova značenja formiranjem strukturalnih nizova.

Ova konstrukcija je provizorna, upućuje na kohezivne sile koje postoje između pojedinačnih tema, ali zapravo otkriva raznovrsnost u pristupima i fokusima. Radovi koji čine prvu tematsku celinu, Urbanizam // Pejzaž, bave se gradovima i kompleksnim prostornim celinama. Široko i urgentno otvorenim pitanjima budućnosti gradova pristupa se lateralno, sa različitih strana: čitanjem književnih dela koja postavljaju suštinska i filozofska pitanja, razmišljanjem o poukama landart-a i umetničkih projekata velikih razmera, ali i elementima infrastrukturnih projekata koji formiraju i održavaju konkretne, devastirane urbane pejzaže. Predmet pažnje su krizne/konfliktne zone: industrijsko naselje iz Drugog svetskog rata u rudarskom gradu (Bor), vodeni tokovi u gradu bez pijaće vode (Zrenjanin), memorijal u gradu sa traumatičnom bliskom prošlošću (Mostar). Važna međunarodna tema, problem očuvanja, rekonstrukcije i adaptacije velikih stambenih naselja nastalih u drugoj polovini dvadesetog veka, u nedostatku uslova za rad sa arhivskom građom, posmatra se kroz promišljanje verovatno najpoznatijeg međunarodnog primera, slučaj naselja Pruit-Ajgo (Pruitt-Igoe), i kroz neposredno iskustvo života u velikom stambenom naselju u Novom Beogradu (Blok 19). Druga celina, Objekat // Prostor, obuhvata radove čiji je fokus u polju arhitekture i oscilira između arhitektonskog objekta i prostora. Pitanja koja su u kontinuitetu prisutna decenijama, pa i vekovima, kao što su mogućnosti prenamene industrijske arhitekture ili projektovanje sakralnih objekata i zatvorskih institucija u savremenom ključu, otvaraju se kroz postavku novih studija slučaja. Sa druge strane, razmišljanja o naizgled potpuno novim programskim zahtevima (rad u krevetu, mobilna kancelarija, stanovanje u izolaciji),

Radovi grupisani u okviru treće celine, Umetnost // Film, postavljeni su u tradicionalno plodno tlo za preispitivanje kanona i konvencija u arhitekturi — u polje umetnosti. Kao odraz trenutka u kome nastaju, većina radova je usmerena na filmsku umetnost. U vreme kada su kulturni i umetnički projekti u potpunosti ili delimično obustavljeni, filmska industrija je u središtu pažnje. Uz muziku, film je najpristupačnija i najuniverzalnija umetnost, a veze između arhitekture i filmske umetnosti su duboke i složene. U proleće 2020. godine, predmet studentske pažnje je ambijent i prostor nadrealističkog filma (Andaluzijski pas, 1929) i savremena produkcija (serija Mladi papa, film Parazit i domaća serija Tajkun čija televizijska premijera koincidira sa procesom pisanja rada). Posmatranjem odnosa između prostora i događaja u filmu, otkrivaju se skrivene mogućnosti arhitekture kao aktivne pozadine/scenografije za životne situacije i događaje. Izvan ovog dominantnog diskursa, naizgled anahron, nalazi se rad koji se bavi osvetljenjem u izlaganju i posmatranju skulpture. Rad prati Đakometijevu (Alberto Giacometti) čuvenu skulpturu, Čovek koji hoda, koja kao duh, ‘prolazi’ kroz najpoznatije svetske muzeje i galerije (koje u vreme pandemije privremeno širom otvaraju svoja vrata u vidu virtuelnih izložbi) i implicitno postavlja pitanje budućnosti visoke umetnosti. Konačno, u poslednjoj, četvrtoj grupi, Metodologija // Komunikacija, nalaze se radovi koji su auto-refleksivni i bave se arhitektonskim praksama, metodama projektovanja, i generalno, arhitektonskim diskursom. Dve dobro poznate i paradigmatske autorske pozicije, rad arhitekata Petera Cumtora (Peter Zumthor) i Pitera Ajzenmana (Peter Eisenman), i njihovi kultni projekti o kojima je već mnogo pisano i govoreno, porede se kroz jednostavne analitičke postupke, upotrebom alata jednog autora u analizi radova drugog. Istovremeno, u središtu interesovanja je i praksa tima mladih domaćih arhitekata, Moderni u Beogradu, koji se na inovativan način bave modernističkim nasleđem; u ovom specijalnom slučaju, arhitektonski crtež postaje predmet rada, a tehnika rada koja otvara buduća istraživanja je — intervju. U potrazi za novim oblicima komunikacije, operativnosti i efikasnijim načinima organizacije stručne prakse, modeli se (figurativno i doslovno) pronalaze u virtuelnom okruženju video igara, s jedne strane, i u blistavim trenucima beogradskog časopisa Komunukacije, s druge strane. U prvom slučaju, studentska virtuoznost u crtanju najavljuje potpuno nove horizonte sinergi-

V Diskurs o metodi: strategije aktivnog učenja i dinamika interaktivne nastave

prizivaju prethodna iskustva: eksperimente iz 1970ih godina, kako arhitektonske tako i transdisciplinarne (pouke proučavanja života u svemiru kroz razvoj prve svemirske stanice SkyLab). Gorući međunarodni problem, stanovanje miliona ljudi u emigraciji, reflektuje se kroz ispitivanja konkretnih prostora i uslova stanovanja interno raseljenih lica u Beogradu.

je istraživanja i projektovanja; u drugom, otkrivanje tragova progresivnih i inovativnih arhitektonskih praksi u bliskoj prošlosti, podseća na korisnu metaforu Manfreda Tafurija, o [stručnim i naučnim] eksperimentima kao tempiranim bombama, koje će eksplodirati u budućnosti (Tafuri, 1980).

Diskurs o metodi: strategije aktivnog učenja i dinamika interaktivne nastave

Nazivi tematskih celina govore relativno malo o tendencijama ili tokovima misli u okviru ovog kolaborativnog poduhvata, budući da upućuju na široka istraživačka polja i grubo klasifikuju polivalentne tematske jedinice. O sadržaju celina verovatno najviše govori simbol koji povezuje pojmove u naslovima, dvostruka kosa crta, izmišljeni znak koji nema interpunkcijska značenja i koji implicitno ukazuje na međuprostor u koji su smešteni raznorodni sadržaji. U tom smislu, njihov raspored je provizorna konstrukcija, koja ostavlja otvorena pitanja klasifikacije, pre nego da ukazuje na precizne relacije među pojedinačnim temama. Imajući u vidu da je svaki istraživački rad čvor u gustoj akademskoj mreži, a svako čitanje samo jedno od potencijalno beskonačno mnogo pogleda na isti sadržaj, na kraju ovog sažetog prikaza rezultata rada na izbornom predmetu ostavljamo otvoren prostor za nove sinapse u mreži, nova čitanja i razumevanja.

V Diskurs o metodi: strategije aktivnog učenja i dinamika interaktivne nastave

Ilustracija 12: Andrej Jovanović i Katarina Milovanović, Izveštaj o aktuelnim događajima u arhitekturi, studentski

rad u okviru interaktivne nastave na predmetu (2021)

Diskurs o metodi: strategije aktivnog učenja i dinamika interaktivne nastave

Bibliografija Osnovna literatura Groat, L. & Wang, D. (2013). Architectural Research Methods (2nd edition). New York: John Wiley and Sons. Ruedi, K. & Borden, I. (2009). The Dissertation: An Architecture Student’s Handbook (2nd edition). London: Architectural Press. Milenković, B. (1990). Uvod u arhitektonsku analizu I. Beograd: Građevinska knjiga.

Dodatna literatura Denzin, N. K. (Ed.) (2011). The SAGE Handbook of Qualitative Research (4th ed.). Los Angeles: SAGE. Dye A. & Samuel F. (2015). Demystifying Architectural Research. London: RIBA Enterprises. EAAE [European Association for Architectural Education] (2012). Charter on Architectural Research. https://www.eaae.be/about/statutes-and-policypapers/ eaae-charter-architectural-research/ [visited December 2020]. Fraser, M. (Ed.) (2013). Design Research in Architecture. London: Ashgate. Groat, L. & Wang, D. (2002). Architectural Research Methods (2nd ed.). New York: John Wiley and Sons. Haber, J. (2020). Critical Thinking. Cambridge, Mass.: The MIT Press. Hill, J. (2013). Design Research: The First 500 Years. In M. Fraser (Ed.), Design Research in Architecture (pp. 15-34). London: Ashgate. Milenković, B. (1991). Uvod u arhitektonsku analizu II. Beograd: Građevinska knjiga. Silberberger J. (Ed.) (2021). Against and For Method. Revisiting Architectural Design as Academic Research. Chicago UP. Snyder, J. C. (1984). Architectural Research. New York: Van Nostrand. Stojanović, Dj. (2014). What is Architectural Research Today and Where is the Ground? Serbian Architectural Journal, (6), 266-276. Till, J. (2007). What is architectural research? Three myths and one model. London: R&D department RIBA. http://www.architecture.com/Files/ RIBAProfessionalServices/ResearchAndDevelopment/WhatisArchitecturalResearch.pdf [visited January 2021]. Vernooy D. A., Shanahan J. O. & Young G. (2021) Undergraduate Research in Architecture. A Guide for Students. London: Routledge.

Pomoćna literatura Adorno, T. (1979). Negativna dijalektika. Beograd: BIGZ. Allen, L. & Pearson, L. C. (Eds.) (2016). Drawing Futures: Speculations in Contemporary Drawing for Art and Architecture. London: UCL Press. Altomonte, S. (Ed.) (2012). EDUCATE (Environmental Design in University Curricula and Architectural Training in Europe). Framework for Curriculum Development. Educate Press, Department of Architecture and Built Environment, University of Nottingham. Anonim (2020). AR July/August 2020 on Criticism, Architectural Review, 1473. https://www.architectural-review.com/magazines/ar-1473 [visited January 2021] Baird, G. (2004). “Criticality” and Its Discontents, Harvard Design Magazine, 21, 1-6. Barnett, R. (2015). A Curriculum for Critical Being. In M. Davies and R. Barnett (Eds.), The Palgrave Handbook of Critical Thinking in Higher Education (pp. 6376). New York: Palgrave Macmillan. Bartoli, S. & Stollmann, J (2019). Tiergarten Landscape of Transgression (This Obscure Object of Desire). Zurich: Park Books. Benjamin, A. (2014). The preliminary: notes on the force of drawing. The Journal of Architecture, 19(24), 470-82. Blagojević, Lj. & Milinković, M. (2013) The Beauty of Production: Modul and Its Social Significance. Architectural Research Quarterly, 17(3-4), 253-268. Blagojević, Lj. (2015). Itinereri: Moderna i Mediteran. Tragovima arhitekata Nikole Dobrovića i Milana Zlokovića. Beograd: Službeni glasnik, Univerzitet u Beogradu – Arhitektonski fakultet. Bnin-Bninski, A. (2018). Uloga Arhitektonskog crteža u dinamici podele stambenog prostora (Nepublikovana doktorska disertacija). Arhitektonski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd. (Ćir.) Clansy, A. (2020). Critical practice: can architecture be critical? Architectural Review 1473 (July/August). https://www.architectural-review.com/essays/in-practice/critical-practice-can-architecture-be-critical [visited January 2021] Colletti, M. (2013). Digital Poetics: An Open Theory of Design-Research in Architecture. London: Routledge. Colomina, B. (2012). On the Uses and Disandvanages of History for the Media Architect (KTH Royal Institute of Technology, September 2010), Beatriz Colomina: “Architecture PhD“. https://www.youtube.com/watch?v=oml_XGyMpnk 5341 [visited Decembre 2020] Doucet I. & Cupers K. (2009) Agency in Architecture: Reframing Criticality in Theory and Practice, Footprint. Delft: TU Delft. Educational architecture: Montessori School Fuji Kindergarten in Tokyo/Japan by Takaharu + Yui Tezuka Architects [Interview with Takaharu Tezuka by Katja Runge, 8th November 2016]. Afilii. https://afilii.com/en/educational-architecture-montessori-school-fuji-kindergarten-in-tokyo-japan-by-takaharu-yui-tezuka-architects/ [visited December 2021] 55

Edwards, R. (1997). Why Architects Draw? Cambridge, Mass.: The MIT Press. https://direct.mit.edu/books/book/5066/Why-Architects-Draw [visited December 2021]. Flivbjerg, B. (2012) Šta mogu društvene nauke? Razlozi neuspeha i strategija za budućnost. Beograd: Službeni glasnik. Frayling, C. (1993/4) Research in Art and Design. Royal College of Art: Research Papers, 1(1), 1-5. Friedman, K. (2008). Research into, by and for design. Journal of Visual Arts Practice, 7 2), 153-160. Grand, S. & Jonas, W. (Eds.) (2012). Mapping design research. Birkahuser, Basel. Herriot, R. (2019) What kind of research is research through design? Design Revolutins, International Association of Societies of Design Research Conference, Manchester School of Art, Manchester Metropolitan University, 02-05 September 2019. Hays, K. M. (Ed.) (2000). Architecture Theory since 1968. Cambridge, Mass.: The MIT Press. Horkhajmer, M. (1976). Tradicionalna i kritička teorija. Beograd: BIGZ. Kandinski, W. (1928) Kunstpädagogik, Bauhaus, 2-3, 8-11. Kant I. (1958). Kritika čistog uma. Beograd: Kultura. (Ćir.) Kurfiss, G. (1988) Critical Thinking: Theory, Research, Practice, and Possibilities, ASHE-ERIC Higher Education Report No. 2., Washington, D.C.: Association for the Study of Higher Education. Lacaton, A. (2021). You Have to Know When to Stop. In J. Silberberger (Ed.). Against and For Method. Revisiting Architectural Design as Academic Research (pp. 272-281). Chicago UP. https://media.gta.arch.ethz.ch/public/data/downloadsv4/verlag/public/AafM-Preview-Interview-Anne-Lacaton.pdf [visited Jun 2021] Latour, B. (2004). Why Has Critique Run out of Steam? From Matters of Fact to Matters of Concern. Critical Inquiry 30(2), 225-248. Leupen, B., et al. (1997) Design and Analysis. Rotterdam: 010 Publishers. Lewis P. (2021). Stories from Architecture: Behind the Lines at Drawing Matter. Cambridge, Mass.: The MIT Press. Linke A. (2018). The Appearance of That Which Cannot Be Seen. Leipzig: Spector Books. Martin, R. (2005). Critical of What? Toward a Utopian Realism, Harvard Design Magazine, 22, 1-5. Milinković, M. & Zlatković S. (2018). Behind the Glitch: Research by Digital Drawing in Contemporary Architecture Education, Architectura & Urbanizmus, 52(3-4), 198-209. https://www.architektura-urbanizmus.sk/2021/03/29/behind-the-glitch-research-by-digital-drawing-in-contemporary-architecture-education/ [visited April 2021]. Milinković, M. (2002). „Duhovni modul“ arhitekte Nikole Dobrovića: analiza modularne koordinacije na primeru dva projekta iz dubrovačkog perioda, Arhitektura i urbanizam, 16-17, 87-103. (Ćir.) 56

Milinković, M. (2013). Architect as Actor and Spectator: A Pedagogical Assay in Thinking Outside of Typologies. In E. De Vos, J. De Walsche, M. Michels & S. Verbruggen (Eds.) Theory by Design: Architectural Research Made Explicit in Design Teaching Studio (pp. 137-42). Antwerp: University Press Antwerp. Milinković, M. (2013). Arhitektonska kritička praksa: teorijski modeli (Nepublikovana doktorska disertacija). Arhitektonski fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd. (Ćir.) Ouwerkerk, M. V. (Ed.) (2001). Research by Design. Proceedings from A&B International Conference. TU-Delft University Press. Poling, C. V. (1987). Kandindsky’s Teaching at the Bauhaus. Colour Theory and Analytical Drawing. New York: Rizzoly. Salama, A. (2010). Delivering Theory Courses in Architecture: Inquiry Based, Active, and Experiential Learning Integrated. ArchNet-International Journal of Architectural Research, 4 (2/3), 278-295. https://archnet.org/publications/5341 [visited January 2021]. Salama, A. M. (2009). Transformative Pedagogy in Architecture and Urbanism. Solingen, Germany: Umbau Verlag. Stead N., Gosseye, J. & Van der Plaat, D. (Eds.) (2019). Speaking of Buildings: Oral History in Architectural Research. New York: Princeton Architectural Press. Steenbergen, C. (2008). Composing Landscape. Analysis, Typology and Experiments for Design. Basel: Birkhäuser. Tafuri, M. (1980). Theories and History of Architecture. London: Granada. Vatum, M. (2020). Šta je arhitektura? Loznica: Karpos. Voet, C. (2020). Introduction. The Practice of Architectural Research. Perspectives on Design and its Relation to History and Theory. Proceedings from International Symposium, 8 - 9 October 2020, KU Leuven, Faculty of Architecture. Whiting, S. & Somol, R. (2002). Notes around the Doppler Effect and Other Moods of Modernism, Perspecta, 33, 72-77. Zlatkovic, S. (2016). Phenomenon of Transparency: Cityscape Transformations Mapping. In L. Allen & L.C. Pearson (Eds.), Drawing Futures (pp. 269-271). London: UCL Press.

Preporučeni sajtovi Arq: Architectural Research Quarterly https://www.cambridge.org/core/journals/arq-architectural-research-quarterly Frontiers of Architectural Research https://www.sciencedirect.com/journal/frontiers-of-architectural-research The Journal of Architecture https://www.tandfonline.com/action/journalInformation?show=aimsScope&journalCode=rjar20 Architectural Review https://www.architectural-review.com/ Grey Room https://direct.mit.edu/grey Architectural Histories (EAHN) https://journal.eahn.org/ Drawing Matter - Exploring the role of drawing in architectural thought and practice https://drawingmatter.org/ Strelka Insitute https://strelka.com/en Bartlett Design Research Folios http://bartlettdesignresearchfolios.com/ Monoskop https://monoskop.org/Monoskop ARENA http://www.arena-architecture.eu/ AAAAARG https://aaaaarg.fail/ COBISS.SR — Kooperativni onlajn bibliografski sistem i servisi http://www.vbs.rs/cobiss/ KoBSON – Konzorcijum biblioteka Srbije za objedinjenu nabavku (dostupno iz fakulteta UB, Univeritetske biblioteke i Narodne biblioteke Srbije) http://kobson.nb.rs SCIndeks – Srpski citatni indeks https://scindeks.ceon.rs/Default.aspx CID – Centar za istraživačku delatnost UB/AF http://www.arh.bg.ac.rs/aktivnosti-centra/?pismo=lat

Drugi deo: ZBORNIK RADOVA

Sadržaj Apstrakti ��63

[U.P.] Urbanizam // Pejzaž ��103 Marko Ristić // Vrtni industrijski grad: Stambena arhitektura u Boru iz perioda Drugog svetskog rata ��105 Jovana Šestović // Mitski narativi o gradu: Ukrštanje kritičkih prostornih praksi koje preispituju fenomen grada ��117 Milica Božić // Utopijski memorijali: Uporedna analiza spomenika Kreto di Buri (Cretto di Burri) i Partizansko memorijalno groblje ��143 Marija Matijević // Velika stambena naselja kao gradski pejzaž: Elementi gradskog pejzaža kroz vremenski i prostorni okvir Bloka 19a ��159 Ivana Janošev // Begejska petlja: Nedovršeni projekat i nerešivi problemi ��181 Sergiu Cernea // What went wrong: Contemporary solutions to past problems ��203

[O.P.] Objekat // Prostor ��213 Maša Bogunović // Savremene crkve: Principi projektovanja sakralnih objekata ��215 Đorđe Petković // Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici: Koncept prenamena industrijske arhitekture za buduće potrebe ��233 Lidija Manojlović // Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora: Storstrøm zatvor: dispozitiv prostorno-vremenskog okvira i programa ��253 Marko Gavrilović // Rad u krevetu i mobilna kancelarija: Prostori nematerijalne proizvodnje u digitalnoj eri ��269 Luka Rajšić // Stanovanje u izolaciji: Pouke proučavanja života u svemiru kroz razvoj prve svemirske stanice SkyLab 1963—1973 ��285 Milica Simić, Vid Savić // Modeli stambene arhitekture namenjeni interno raseljenim licima tokom devedesetih godina XX veka: Uporedna analiza tri primera socijalnog stanovanja u Beogradu ��297

[U.F.] Umetnost // Film ��311 Tijana Žišić // Istraživanje prostora i osvetljenja za izlaganje i posmatranje skulptura: Alberto Đakometi, Čovek koji hoda (1960) ��313 Milijana Živković // Simbolička veza spektakla i arhitektonskog prostora u serijalu Mladi papa Paola Sorentina................................................327 Aleksandra Ljubičić // Prostor kao narativ u filmu Parazit i seriji Tajkun: Uloga arhitekture i scenografije u kinematografiji ��341

[M.K.] Metodologija // Komunikacija ��353 Selena Markićević // Virtuelno u arhitekturi: Model kao generator savremene virtuelne komunikacije ��355 Emilija Petrinjac // Moderni u Beogradu o moderni u Beogradu: Šta je arhitekta hteo da kaže ��387 Nevenka Rajković Batinić // Konkurs – reinvencija komunikacije: Jugoslovenski urbanistički konkurs-izložba za mlade, 1982–1985. godine ��407 Jelena Šćekić // Piter protiv Pitera: Uporedna analiza dela Pitera Ajzenmana i Pitera Cumtora korišćenjem metodoloških alata arhitekata ��439

Apstrakti

Marko Ristić

Vrtni industrijski grad Stambena arhitektura u Boru iz perioda Drugog svetskog rata

Predmet istraživanja ovog rada predstavlja stambena arhitektura u Boru nastala tokom nemačkog vlasništva nad Borskim rudnikom u periodu Drugog svetskog rata. U radu se analiziraju dva stambena naselja iz pomenutog perioda – Nemačko i Rudarsko naselje. Njihove arhitektonske specifičnosti dovedene su u vezu sa tipologijom „malog naselja“ (Kleinsiedlung), nastalom u prvoj polovini XX veka u Nemačkoj. Koncept „malog naselja“ formiran je kao odgovor na traženje „idealnog nemačkog stila“, koji je, u tom kontekstu, podrazumevao ideju o povratku tradicionalnom životu nordijskih plemena. Kao simptom tada aktuelnog diskursa razlike između „zajednice“ i „društva“, „malo naselje“ je bilo inspirisano tradicijom engleske kuće, kao i modelom Vrtnog grada, upravo zbog ambivalentnog odnosa između urbanog i ruralnog. U tom smislu, dovođenje u vezu dva nemačka naselja u Boru sa konceptom „malog naselja“ u radu je upotrebljeno kao mogućnost specifične kontekstualizacije ovog koncepta, kao i uporedne analize njegove materijalizacije na primeru pomenutih naselja.

Ključne reči: malo naselje, selo, grad, tradicija, modernost

Ilustracija 1: Transformacija kuće u Rudarskom naselju. Analitički crtež, autor: Marko Ristić

Jovana Šestović

Mitski narativi o gradu Ukrštanje kritičkih prostornih praksi koje preispituju fenomen grada

Savremeni kontekst, konkretno društvena, politička i ekonomska dešavanja 2020. godine, nameću nove i neočekivane slike gradova. Slika grada koja je donedavno mogla biti samo dio mitskih narativa o gradu, odnosno umjetničke vizije ili subjektivne percepcije fenomena, pretvara se u realnost. Pretpostavka je da ne postoji nemogući grad, odnosno nemoguća situacija — kontekst ili događaj koji grad, kao prostorni ali i kao društveni fenomen, ne trpi. Iz prethodnog proizilazi mogućnost da su umjetnički narativi o gradu, odnosno mitske slike gradova i gradskih prostora najpribližnije neuhvatljivoj prirodi gradova, odnosno najistinitija promišljanja grada. Istovremeno, kroz umjetnička djela koja tematizuju grad, sliku grada, percepciju grada, dolazi do testiranja koncepata, njihovog naprezanja do krajnjih granica, pa čak i do pucanja. Baš tako se ponaša i „stvarni” grad. Predmet istraživanja su dva umjetnička djela koja generišu mitske narative o gradu, time primarno preispitujući percepciju gradskih prostora — književno djelo „Nevidljivi gradovi” Itala Kalvina iz 1972. godine i lend art skulptura „City” Majkla Hejzera, započeta 1972. godine i predviđena za završetak 2020. godine. Imaginarni ili stvarni prostori opisani umjetnošću pružaju kritički pogled na fenomen grada i mogućnost da se preispitaju opštevažeće definicije, teorije, koncepti i terminologije. Odabrani umjetnički radovi posmatraju se u formi kritičkih prostornih praksi i to u kontekstu savremenih problema vezanih za grad. U cilju postavljanja novih pitanja, odnosno preispitivanja nekih ranije utvrđenih koncepata i teorija, odabrane kritičke prostorne prakse se dovode u dijalog i posmatraju se veze i razlike između njih.

Ključne riječi: grad, umjetnost, umjetnički narativ, kritička prostorna praksa

Ilustracija 2: M. Heizer. City. (1972. - ); moguće čitanje scene: pusti bulevari,nepoznato odredište. Izvor: https://www.newyorker.com/magazine/2016/08/29/michael-heizers-city [pristup 08.2020]

Milica Božić

Utopijski memorijali Uporedna analiza spomenika Kreto di Buri (Cretto di Burri) i Partizansko memorijalno groblje

Kada se 2018. godine u Muzeju moderne umetnosti (MoMA), Njujork, Sjedinjene Američke Države, otvara izložba pod nazivom Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948-1980, tema utopije reprezentovana, između ostalog, i kroz memorijalne spomenike u Jugoslaviji, postaje tema internacionalnog interesovanja. Pored prezentacije različitih arhitektonskih pristupa, koji uključuju individualni i kolektivni izraz, postavka je ukazivala i na relacije između ideoloških utopijskih postulata Jugoslavije i arhitekture koja se formira u okviru njih. Sintagma Concrete Utopia (konkretna utopija) sintetiše utopijske vizije koje nastaju kao posledica rekonstrukcije zemlje nakon Drugog svetskog rata. Isti termin korišćen je i osamdesetih godina u jugoslovenskom arhitektonskom diskursu, u raspisima konkursa i opisima projekata. Razlog za isticanje spomenika, koji čine posebnu celinu izložbe, jeste rast njihovog značaja kao kulturnih fenomena usled potrebe za njihovim razumevanjem u savremenom kontekstu. Među odabranim delima Bogdana Bogdanovića, izlaže se i projekat Partizanskog memorijalnog groblja u Mostaru, posvećen žrtvama fašističkog režima. Sa druge strane, projekat grada Đibelina Nuova (Gibellina Nuova) u regiji Trapani, Sicilija, radikalnog utopijskog eksperimenta projektovanog nakon zemljotresa koji 1968. potresa grad Đibelinu u cilju promocije italijanske kulturne scene i novog modela građenja, u literaturi je opisan istom sintagmom — Concrete Utopia (konkretna utopija). U okviru ovog projekta, nastaje najveće delo lend arta na svetu, Kreto di Đibelina, čiji je autor Alberto Buri (Alberto Burri), a predstavlja memorijal posvećen razorenom gradu. Na osnovu teme memorijala i teze o kontekstima konkretnih utopija u okviru kojih nastaju, može se uspostaviti relacija između spomenika Partizansko memorijalno groblje i Kreto di Đibelina, prethodno intuitivno prepoznata. Predmet istraživanja jesu ova dva memorijala nastala u kontekstu stvaranja novih utopija dvadesetog veka, u različitim društveno-fizičko-vremenskim kontekstima. Metodom uporedne analize, postaviće se relacija između memorijala i stavova njihovih autora koja će svedočiti o transformaciji ideje o utopiji kroz arhitekturu spomenika. Istraživanje ima za cilj da preispita razumevanje i interpretaciju elemenata utopijskog narativa u koncipiranju i stvaranju pomenutih memorijala, kao i da istraži na koji način se ove dve, naizled udaljene, ali uporedive autorske pozicije, manifestuju u definisanju lokacije i značenja ovih jedinstvenih spomeničkih celina. Ključne reči: utopija, memorijalna arhitektura, Bogdan Bogdanović, Alberto Buri 69

Ilustracija 3: Partizansko memorijalno groblje, Mostar, Bosna i Herceogovina, autor: Bogdan Bogdanović, izvor: http://www.muzej-jugoslavije.org/ [pristup 12.03.2020]

Ilustracija 4: Kreto di Buri, Đibelina, Sicilija, autor: Alberto Buri, izvor: https://www.alfiogarozzo.it/en/ [pristup 22.02.2020]

Marija Matijević

Velika stambena naselja kao gradski pejzaž Elementi gradskog pejzaža kroz vremenski i prostorni okvir Bloka 19a

Blok 19a, specifičan po svojoj strukturi i organizaciji, predstavlja karakterističan poligon za istraživanje i analiziranje gradskog pejzaža kroz elemente stambenih naselja. Kroz vremenske i prostorne okvire, gradski pejzaž se raslojava i redefiniše kao značajan element urbane strukture. Prateći nastanak i razvoj pojma gradski pejzaž kroz istorijske primere urbanog planiranja Novog Beograda, uočavaju se ključni elementi koji se ponavljaju u njegovim planovima. Analizom elemenata gradskog pejzaža kroz tri razmere, od mikro do makro, dovode se u odnos elementi, kako gradskog pejzaža, tako i urbane matrice grada. Razmatranjem pojmova imanentni i pejzažni odvojeno, a i zajedno kao imanentni pejzaž, i daljom analizom i prevodom, pojavljuju se novi pojmovi koji će biti referentni za ovu istraživačku temu. Prostornom organizacijom elemenata stanovnicima bloka pruža se šansa identifikacije na jednom višem nivou — smerni obrisi objekata predstavljaju okvire u kojima se očitavaju šarenoliki isečci slike grada. U zavisnosti od ugla posmatranja, na trenutak deluje kao zatvorena, a na trenutak kao otvorena figura. U tom smislu blok poseduje valere koji se afirmišu kao znamenja njegovog lika i identiteta. Kao takav, blok se prikazuje kao celina koja dobro sarađuje sa zelenim prostorom reke Save i na taj način postaje izliveni pejzaž savskog priobalja.

Ključne reči: gradski pejzaž, elementi, prostorni okvir, slika grada

Ilustracija 5: Mapa Bloka 19a sa kontekstom, scale L. Analitički crtež, autor Marija Matijević

Ivana Janošev

Begejska petlja Nedovršeni projekat i nerešivi problemi

Naizgled prirodni pejzaž jezera u centru grada Zrenjanina čini celinu Begejska petlja. Projekat „Begejeska petlja“ nastao je 80-ih godina XX veka zbog čestog plavljenja reke. Tada je deo toka reke Begej, meandar oko naselja Mala Amerika, pregrađen i formirana su jezera. Kako bi se izbegao jednoličan sistem, projektovani su nasipi različitih dimenzija, vizura i odnosa. Svako jezero projektovano je kao posebna celina sa specifičnom namenom (sport na vodi i rekreacija, sportsko pecanje, gradsko kupalište). Novonastala tri jezera naglašavaju prirodnost toka reke i jedinstvena su po ambijentalnosti. Uređenje korita, projektovanjem sistema cevovoda, koji povezuje jezera sa postrojenjem za prečišćavanje vode i rekom, omogućava da ovaj sistem i danas funkcioniše, nažalost u smanjenom kapacitetu. U projektu Begejska petlja može se prepoznati ideja — kako se, uz pomoć pažljivo projektovane obaloutvrde i infrastrukturnog sistema, kreira i održava urbani pejzaž. Međutim, posledice se osete na društveno-programskom nivou. Ključne reči: Zrenjanin, Begejska petlja, umreženost, sistem, prečišćavanje vode

Ilustracija 6: Begejska petlja, Analitički crtež, autor: Ivana Janošev

Sergiu Cernea

What went wrong Similar solutions to a big problem with different ending

The 20th century was a very difficult period for humanity, characterized by transformations, innovations but deeply marked by destructions. Social conditions have been the answer to capitalism. What was supposed to be an economic “transition” led to a “transformation” of citizens’ lifestyle. During this process I will examine what went wrong with Pruitt-Igoe and how similar case from the same period survived successfully. After the WWII in St. Louis, this new district was built to solve the numerous demographic problems and make the life of future beneficiaries easier and better. In a short time, the problems are felt in this new context and the project begins to decay until its demolition 20 years after the inauguration. A whole series of compromises made during the construction site by the authorities and the constructor but also several political decisions made in the following years against the neighborhood brought the situation to a critical point of no return. Pruitt-Igoe was not so different from any other neighborhood built in those or subsequent years. But a series of vicissitudes has changed the fate of this neighborhood. The legacy of early commitment to social housing faced fundamental changes in housing policy over the past decades, with widening inequality and demographic change. If Pruitt-Igoe had found itself in a different economic context, on a different site, if it had a cooperative behind it and a whole list of local policies in favor of social housing, it would probably still be standing. Federal investments that had good intentions turned into a total failure, after not taking into account the local economy. On the other hand, the success of South Penn, NY, lies in the fact that it was supported by a cooperative, and protected by the policies of the city and inhabitants, without losing sight of the reason for which it was built.

Keywords: US, Social Housing, Problems, Demolition, Success

Ilustracija 7: Analitički crtež, autor: Sergiu Cearnea

Maša Bogunović

Savremene crkve Principi projektovanja sakralnih objekata

Istraživanje je usmereno ka analizi savremene projektantske prakse i autorskih dela, sa aspekta odnosa prema programu i stepena ostvarene projektantske slobode u arhitektonskoj interpretaciji. Baveći se analizom prostorne distribucije dva hrama autora Branislava Mitrovića, kanonom, kao i istorijskom pozadinom arhetipa tradicionalnih hramova, crkvi i bogomolja, rad ima za cilj da istraži savremene crkve i stav njihovih autora prema slobodi arhitektonskog izraza u odnosu na tradicionalnu sakralnu arhitekturu. Prateći savremenost tehnologije i pridržavanjem postulata vere, rad će se fokusirati na pitanje da li je arhitektura savremenih sakralnih objekata u skladu s vremenom u kojem nastaje.

Ključne reči: arhetip, proporcija, kontekst, svedenost, kanon

Ilustracija 8: Analitički crtež hrama Rođenja Presvete Bogorodice i Memorijalnog hrama svetih Kirila i Metodija, autor: Maša Bogunović

Đorđe Petković

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici Prenamena industrijske arhitekture za buduće potrebe

Rad se bavi istraživanjem mogućnosti obnove i ponovnog korišćenja napuštenih i nefunkcionalnih industrijskih lokaliteta, na primeru fabrike „Viskoza“ u Loznici. U radu je stavljen fokus na ispitivanje uloge urbanističkog planiranja u složenom procesu regeneracije braunfild lokacija, koje danas usled nerešenih društveno-ekonomskih problema, postaju fizički napušteni i ekološki zagađeni lokaliteti, zahtevajući velika ulaganja radi ponovnog korišćenja. Složenost procesa obnove prepoznata je u brojnim lokacionim, svojinskim, tehničkim, infrastrukturnim i ekološkim problemima, čije rešavanje zahteva velika ulaganja, definisanje novih smernica u okvirima urbanističkog planiranja, kao i novih, inovativnih programa i modela upravljanja. Pored analize literature koja se bavi fenomenom revitalizacije industrijskog nasleđa i braunfild lokacija, u istraživanju je korišćena i metoda višestrukog slučaja, kroz analizu projekta Hafensitija, revitalizacije lučke zone grada Hamburga u Nemačkoj i konkursa za revitalizaciju industrijskog kompleksa Cerovo, u Bijelom Polju, u Crnoj Gori. Osnovna polazišta rada zasnovana su na pretpostavci da postojeći institucionalni i regulatorni okviri u domenu urbanističkog planiranja nisu usklađeni sa politikama upravljanja urbanim razvojem, politikama lokalnog ekonomskog razvoja i efikasnim korišćenjem građevinskog zemljišta, koje bi doprinele razvoju braunfilda. Druga pretpostavka je da integracija kulturnih potencijala industrijskog nasleđa i socijalnog kapitala civilnog i kreativnog sektora može doprineti preispitivanju uslova zaštite graditeljskog nasleđa, u cilju boljeg strateškog razvoja i aktivacije napuštenih industrijskih objekata.

Ključne reči: revitalizacija, industrija, prenamena, planiranje, kontekst

Ilustracija 9: Viskoza kao jedan od budućih centara razvoja gradskog područja Loznice, Analitički crtež, autor: Đorđe Petković

Lidija Manojlović

Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora Storstrøm zatvor: dispozitiv prostorno-vremenskog okvira i programa

Danas, u modernom vremenu, kako ga sami nazivamo, postavlja se mnoštvo pitanja o ljudskoj egzistenciji, jednakim pravima, pružanju šanse svakome i slično. Kako se u tom istom vremenu tumači pojam zatvora kao kaznene ustanove? Da li zatvor treba da kazni osuđene ili rehabilituje svoje zatvorenike, i kakvi zatvori treba da budu kako bi ostvarili bilo koji od dva pomenuta cilja. Na osnovu ovih pitanja, rad se vodio primerima iz prakse, konkretno, jednim od najsavremenijih zatvora danas. Istraživanja se odnose na pojam vremena kao jednog od osnovnih činilaca bivstvovanja i delanja en général. Počevši od toga kako ono utiče na zatvorsku ustanovu i čoveka kao pojedinca — njegovo kretanje i izvestan stepen slobode — kako vreme treba tretirati u zadatom kontekstu i šta ono može obezbediti? Potom, dolazi se do zaključka da je savremenom društvu ipak preko potrebno prožimanje humanosti kroz svaki aspekt postojanja i življenja. Najzad, težnja istraživačkog rada se odnosi na uspostavljanje definisanih, konkretnih dilema koje iziskuje tipologija zatvora i pitanja poput toga da li pojedince treba kažnjavati, rehabilitovati i pružiti im drugu šansu za normalan život? Arhitektonskoj praksi postavlja se kompleksno pitanje u odnosu na visok stepen subjektivizacije pri tumačenju zatvorenika kao specifičnog entiteta, kao i projektantskog procesa koji prati tok misli i predubeđenja koja se manifestuju kroz prostorno-vremenski okvir. Kako bi se bolje razumeo zadati diskurs, neophodno je približno definisati čoveka i njegov odnos prema slobodi kretanja, misli i delanja. Glavna zamisao jeste preispitivanje modernih težnji pri projektovanju zatvora kao specifične tipologije, uz diferencijaciju teorija vrednosti, odnosno etike, sa težnjom da se opravda arhitektonska praksa — rezultat, i najzad dobije obrazloženje za karakteristične vrednosti uspostavljene na konkretnom primeru zatvora Storstrøm u Danskoj.

Ključne reči: vreme, prostor, egzistencija, rehabilitacija, disciplina

Ilustracija 10: Analitički crtež - dijagram dnevnih aktivnosti u zatvorskoj ustanovi Storstrøm, autor: Lidija Manojlović

Ilustracija 11: „Stepen civilizovanosti jednog društva procenjuje se ulaskom u njegove zatvore”. Frojd Dostojevski, House of the Dead: Prison Writings from Soledad Prison (1971)

Marko Gavrilović

Rad u krevetu i mobilna kancelarija Prostori nematerijalne proizvodnje u digitalnoj eri

Gde danas radimo? U kakvim okruženjima stvaramo? Danas zahvaljujući savremenim tehnologijama i internetu, rad kao osnovna ljudska delatnost se drastično menja, a samim tim i prostor u kojem se obavlja. Biblioteka, kafić, klupa u parku, avion, krevet — danas gotovo bilo koje mesto na planeti može postati radno okruženje. Možemo uvideti da se i poslovi arhitektonske struke u velikoj meri obavljaju u režimu rada od kuće, uglavnom kada je reč o projektovanju i nadzoru izgradnje objekta kilometrima udaljenog od autora i pružanju honorarnih usluga preko interneta. Nakon prepoznavanja problematike i detaljne analize prostornog fenomena rada od kuće, predmet istraživanja usmeren je na neformalne tipove radnog prostora koji još uvek nisu prepoznati kao specifična kategorija u arhitektonskim tipologizacijama. Aktuelnost teme u eri interneta koja je preplavila svaku tačku planete kao nijedna prethodna era i lično neposredno iskustvo oblikovali su interesovanje za ovo istraživanje. Istraživanje se bavi pitanjem neformalnih radnih prostora kako kroz istorijski razvoj, tako i njihovu savremenu manifestaciju u raznim oblicima. Primarno, fokus istraživanja je usmeren na analizu dva različita, ali zapravo povezana fenomena koji se dešavaju u sličnom vremenskom okviru. Prvi je rad iz kreveta koji je prepoznat u pop kulturi šeztdesetih godina pa sve do danas; drugi je projekat mikro-arhitekture/instalacije odnosno performansa Hansa Holajna u vidu mobilne kancelarije. Kao rezultat rada proistekao je analitički crtež koji prikazuje sintezu ove dve ideje u današnjem digitalnom kontekstu. Ključne reči: rad od kuće, mobilna kancelarija, krevet, digitalizacija

režimi korišćenja

Analitički crtež sinteza kreveta kao radnog prostora i Holejnove “mobilne kancelarije” u savremenom kontekstu Marko Gavrilović 2019_21040

Ilustracija 12: Sinteza kreveta kao radnog prostora i Holejnove „mobilne kancelarije” u savremenom kontekstu. Analitički crtež, autor: Marko Gavrilović

Luka Rajšić

Stanovanje u izolaciji Pouke proučavanja života u svemiru kroz razvoj prve svemirske stanice SkyLab 1963—1973

Tema ovog istraživanja jeste problem izolacije u kontekstu stanovanja i uspostavljanje odnosa sa razvojem svemirskih operacija kao najekstremnijeg doživljenog konteksta izolacije. Aktuelni globalni karantin izazvan epidemijom virusa više nego ikada primorava ljude da ostanu u svojim domovima i time ih, hteli to oni ili ne, bolje upoznaju. Stan kao takav, sa svojim vidljivim i nevidljivim osobinama, izvesno poseduje povećan uticaj na čoveka koji u njemu provodi sve više svog vremena. Svemirski projekat SkyLab (1963-1973) predstavlja prvi čovekov pokušaj dužeg boravka u svemiru. Ovaj desetogodišnji proces, pun prepreka, uspona i padova, deli značajne sličnosti sa aktuelnim problemom izolacije na više nivoa, preko poimanja stana kao izolovane jedinice, pa do uviđanja neadekvatnosti prostora življenja u novonastalom kontekstu promenjenih životnih uslova, potreba i prohteva.

Ključne reči: izolacija, usamljenost, stan, svemir

Ilustracija 13: Prostorni zahtevi u bestežinskom stanju. Analitički crtež, autor: Luka Rajšić

Milica Simić, Vid Savić

Modeli stambene arhitekture namenjeni interno raseljenim licima tokom devedesetih godina XX veka Uporedna analiza tri primera socijalnog stanovanja u Beogradu

Migracije usled građanskih ratova na području bivše Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije uslovile su izgradnju velikog broja objekata i naselja koja predstavljaju utočište za (raseljeno) stanovništvo. Tema ovog arhitektonskog istraživanja je predstavljanje problema integracije interno raseljenih lica u Srbiji — od razmatranja samih pojmova integracije i socijalne inkluziје i kohezije, preko analize odabranih modela i preduslova za uspešno rešavanje situacije. lako je najveći broj izbeglih lica nestao iz evidencije tako što su postali građani Srbije, njihovi stambeni i ekonomski probІemi i dаlје su ostali nepromenjeni. Postavlja se pitanje u kojoj meri arhitektura i unapređenje postojećeg socijalnog stanovanja mogu dati svoj doprinos u rešavanju ovog problema? Prikupljanje literature, izučavanje i analiza primarnih i sekundarnih izvora, uporedna metoda i metoda studije slučaja predstavljaju vid istraživanja uz pomoć kojih ćе se doći do novih saznanja u ovoj obІasti. Predmet istraživanja upućuje na uspostavljanje korelacija između modela socijalnog stanovanja sa ciljem stvaranja univerzalnih kriterijuma koji bi doprineli rešavanju problema stambenog pitanja interno raseljenih lica. Uporednom analizom tri primera prakse izgradnje socijalnih stanova u Beogradu: socijalno rentalno i socijalno neprofitno naselje Dr lvan Ribar u Bloku 72 na Novom Beogradu, arhitekata Tamare Petrović-Komlenić i Miloša Komlenića (2010. do 2012); objekat socijalno neprofitnog stanovanja PFC 10 u Bloku 61 na Novom Beogradu, arhitekata Dejana Milovanovića i Grozdane Šišović (2008. do 2009) i socijalno rentalno naselje Kamendin u Zemun Рolju (2007. do 2008), dolazi se do saznanja kakva je arhitektura ovih tipova socijalnog stanovanja i da li ona uspeva da napreduje i prevazilazi рrоbІeme prošlosti. Cilj istraživanja је stvaranje unapređenog modela stambene arhitekture namenjene interno raseljenim licima. Ključne reči: integracija, socijalno stanovanje, interno raseljena lica, stambena diverzifikacija, Beograd

Ilustracija 14: Analitički crteži socijalnog aspekta interno raseljenih lica tokom migracija, autori: Milica Simić i Vid Savić

Tijana Žišić

Istraživanje prostora i osvetljenja za izlaganje i posmatranje skulptura Alberto Đakometi, Čovek koji hoda (1960)

Alberto Đakometi (Alberto Giacometti) je umetnik koji zahvaljujući radu istoimene fondacije iz Pariza, koja je formirana posthumno, postaje najtraženiji skulptor na današnjem tržištu. Njegova tri dela nalaze se u vrhu liste najskuplje prodatih skulptura. Jedna od njih, njegova omiljena, „Čovek koji hoda“ (Homme qui marche), postavila je rekord na aukciji. Dato delo zapravo je serija figura slične forme, koje predstavljaju izduženog i mršavog čoveka u hodu, u bronzi, bez završne obrade. Ovakvih figura originalno postoji pet, stoga je moguće ispitati razne prostore u kojima su postavljane. Zahvaljujući velikoj popularnosti i učešću na mnogim izložbama, na ovim delima možemo ispitati načine na koje razni faktori deluju na utisak publike, i koji su pravi izbori za izlaganje, na osnovu prvog utiska koji se želi postići. Kao medijum korišćene su fotografije i video zapisi, dok je metod istraživanja analiza datih uslova i dostupnog foto materijala u svrhu prikaza nekih od potencijalnih mogućnosti. U daljim koracima razmatranje se oslanja na prethodna istraživanja o posmatranjima umetničkih dela – skulptura i na formiranje virtuelnog 3d okruženja na kojem se parametri ispituju.

Ključne reči: rakurs, posmatranje skulptura, muzejska rasveta, prostor za izlaganje, Alberto Giacometti

Ilustracija 15: Analitićki crtež - prikaz tri prostora za izlaganje posmatrane skulpture, autor: Tijana Žišić

Milijana Živković

Simbolička veza spektakla i arhitektonskog prostora u serijalu Mladi papa Paola Sorentina

Nakon društveno i politički turbulentnih vremena sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog veka, praćenih terorističkim napadima i mnogobrojnim građanskim protestima, kulturna scena Italije transformiše se u postmoderni model stapanja elitne i masovne kulture i pronalaženja njihovog prostora u konzervativnim sferama društva izuzetno važan umetnički vid izražavanja misli i kulturnih pravaca u tom periodu postavlja se film. Italijanska kinematografija se nakon tih vremena značajno razvijala pod uticajem postmoderne dijalektike, ali i nekog stepena apsurdnosti koju ta dijalektika nosi. Paolo Sorentino jeste savremeni italijanski majstor apsurdne naracije u kinematografiji i jukstapozicije efemernog i trajnog, provokativnog i konzervativnog u filmu i životu. Tema koja dominira njegovim ostvarenjem iz 2016. godine, serijom ,,Mladi papa’’ (The Young Pope), omogućila je ovom reditelju da iskaže stavove po pitanju religije u savremenoj Italiji. U ovom ostvarenju primećuje se kritički stav prema očvrslom jezgru katoličke crkve kroz fiktivni sistem likova, mesta i radnji, kao i njihovih međusobnih odnosa. Glavni lik, papa Leni Belardo (Lenny Belardo), čiji lik tumači britanski glumac Džud Lo (Jude Law), u isto vreme je i protagonista i antagonista serije, konstantno se uplićući u kontradiktorne misli i radnje, gradeći svoju javnu i privatnu ličnost kao medijsku, ali skrivenu i misterioznu. On je svojevrsni odraz Sorentina kao agitatora koji ne preza od konačnog apsurda — stvaranja lika pape koji nije siguran u svoju veru u Boga. Ideja o transgresiji je nešto što je dotaklo i svet arhitekture, o čemu je pisao i švajcarski arhitekt Bernar Čumi (Bernard Tschumi), podstaknut sličnim kulturnim kontekstom sa kraja šezdesetih godina u Parizu. On eksperimentiše praveći dela koja približavaju arhitektonsku teoriju opštoj javnosti i imitirajući masovnu kulturu, u isto vreme je kritikujući.

Ključne reči: spektakl, film, kritika, Italija, Paolo Sorentino.

Ilustracija 16: Kolaž-analiza simbolike scene protesta u bašti letnje rezidencije pape iz serijala ,,The Young Pope’’ (2016), reditelja Paola Sorentina autor: Milijana Živković

Aleksandra Ljubičić

Prostor kao narativ u filmu Parazit i seriji Tajkun Uloga arhitekture i scenografije u kinematografiji

Istraživanje se bavi temom prostora kao narativa filma i uticajem scenografije na doživljaj likova i radnje od strane gledalaca. Analizom referentne literature koja se bavi temama filma i arhitekture, scenografije i prostorne naracije u filmu, seriji ili pozorištu formiraju se kriterijumi na osnovu kojih se analiziraju odabrani segmenti scena iz filma „Parazit” i serije „Tajkun”. Na odabranim scenama iz filma i serije vrši se pojedinačna, a zatim uporedna analiza uticaja arhitekture i scenografije u naraciji same priče, kao i u boljem razumevanju i doživljaju njenih likova. Analiza prostora vrši se metodama dimenzionisanja i prepoznavanja elemenata prostora, načina njegove interpretacije i osobenosti njegovih korisnika, kao i prepoznavanje njegove simbolike i prenesenog značenja u tematiku radnje i poruke koju film ili serija šalje. Prostor u ovim filmovima upotpunjuje karakter likova i produbljuje doživljaj situacija u kojima se likovi nalaze, zbog čega se scenografija višeslojno analizira i interpretira. Pojedinačnom, a zatim i uporednom analizom višeslojnost prostora se razlaže na proste elemente koji čine svakodnevni život likova, koji ukazuju na specifičan aspekt društva, moći, bogatstva, klasnih i socijalnih razlika, prepoznajući motive prostorne naracije i odnosa različitih svetova koji se nalaze u konstantnom sudaranju.

Ključne reči: arhitektura, film, prostor, narativ, scenografija

Ilustracija 17: Uporedna analiza životnog prostora dve porodice u filmu „Parazit”, crtana uz pomoć kadrova iz filma sa naznačenim pozicijama i uglovima kamere. Analitički crtež, autor: Aleksandra Ljubičić

Selena Markićević

Virtuelno u arhitekturi Model kao generator savremene virtuelne komunikacije

Usled celokupne trenutne situacije izazavane pandemijom COVID-19, godina 2020. će biti upamćena kao godina virtuelnog napretka i boravka u virtuelnoj realnosti. Gubitak realnog kontakta celokupne svetske populacije uticao je na potpunu transformaciju stvarnosti u kojoj živimo i prelazak na život u virtuelnom kontekstu. Vodeći se eksperimentom Frenka Gerija (Frank O. Gehry) i Pitera Ajzenmana (Peter Eisenman) na temu digitalnog i virtuelnog, i odnosa virtuelnog sa realnim u arhitekturi (Architectures of the Digital Realm: Experimentations by Peter Eisenman i Frank O. Gehry), koji je ujedno bio i povod za ovo istraživanje, upravo se stavlja akcenat na virtuelno u arhitekturi. Arhitektonski model je postavljen na mesto generatora savremene virtuelne komunikacije, ostvarene kroz vizualizaciju. Uporednom analizom dva procesa projektovanja kroz arhitektonski model, jednog u kome je model projektovan u realnom okruženju, a kod drugog u virtuelnom, uočene su značajne sličnosti i razlike, ali i prednosti i mane oba procesa. Procesi su podeljeni u 3 faze, koncept, projektovanje i vizualizacija. Različitim modelima kroz projektovanje (realni i virtuelni) različito se i pristupa procesu vizualizacije, koja je u oba posmatrana slučaja virtuelna. Za slučaj procesa projektovanja u kojem se glavni akcenat stavlja na realan model — maketu, vizualizacija se ostvaruje kroz vođenu i projektovanu animaciju. Za slučaj u kojem je model virtuelno generisan, vizualizacija i finalizacija su u vidu ambijentalizacije. Predmet istraživanja, projekat video igrice ,,Lumino City” iz 2014. godine, zastupa netipično stanovište i pristup arhitekturi. Realan model - maketu stavlja u prvi plan celokupnog procesa. Uvidima u ovakvu vrstu postupka i na osnovu stečenog profesionalnog iskustva, ova uporedna analiza je bila moguća. Cilj istraživanja se ogleda u razumevanju sličnosti i razlika projektantskih procesa, različitih pristupa arhitekturi kroz različite modelarske tehnike i promena u načinu vizualizacije prostora (budućeg ili sadašnjeg). Proces arhitektonskog projektovanja je složen, slojevit i zahtevan proces koji mora počivati na tradicionalnim vrednostima arhitektonske discipline poput crteža, plana, makete, ali isto tako i biti unapređen novim virtuelnim mogućnostima za vizualizaciju, prezentaciju i percepciju prostora.

Ključne reči: virtuelno, realno, model, komunikacija

Ilustracija 18: Analitički dijagram, autor: Selena Markićević

Emilija Petrinjac

Moderni u Beogradu o moderni u Beogradu Šta je arhitekta hteo da kaže

Šta je arhitekta hteo da kaže? Svaki od autora arhitektonskog kolektiva Moderni u Beogradu specifičnog je izraza u domenu savremenog arhitektonskog crteža i prezentacije, kao i specifične metodologije odabira pristupa i procesa izrade u svom kritičko-kreativnom stvaralaštvu. Rad se fokusira na principe i probleme istraživačko-stvaralačkog procesa u domenu savremene arhitektonske prakse, a kroz digitalni crtež kao prizmu sagledavanja višeslojnih arhitektonskih odnosa, te grafički narativ kao osnovni istraživački alat. U tom smislu, analiza strateških postupaka u kontekstu stvaralačke delatnosti relevantne grupe u oblasti arhitekture, dizajna i likovnih umetnosti, pruža uvid upravo u trenutni izraz na polju domaćeg stvaralaštva u okviru pomenutih oblasti. Metodom intervjua, kroz neposredan razgovor sa autorima koji čine tim Modernih (skr. MUBGD) direktno se preispituje stvaralački proces reinterpretacije koji kroz istraživački pristup metodologije grafičkog arhitektonskog alata rezultuje jasnim kritičkim stavom, te nije isključivo narativnog karaktera. U tom smislu, fokus dijaloškog intervjua je na relacijskom odnosu građene sredine i njenog grafičkog prezentovanja, ali u njihovom reverzibilnom postupku izrade — ne toliko uobičajenom u projektantskoj praksi. Pored redefinisanja i ispitivanja sleda postupaka u procesu arhitektonskog istraživanja, poput sličnih primera svetske i ranije domaće prakse (‚‚Vilanova Artigas: Drawing Models”, ‚‚Originally On Nikola Dobrović: Contemporary Architecture Drawing Glossary”) ovakve i slične inicijative u polju savremenog stvaralaštva, podstiču na promišljanje o trenutnoj pozicioniranosti same arhitekture kao kreacijske delatnosti i arhitekta kao sposobnog i odgovornog za projektovanje promena okruženja. Pomenuto arhitekturu, dakle i sam arhitektonski crtež kao njeno sredstvo komunikacije, društveno angažuje. Ovako koncipirani istraživački proces i tema, pored opisanog, uspostavljaju relacije i između različitih arhitektonskih medija, ispitujući koherentnost i kompatibilnost njihovih prikaza. U tom smislu, diskutuje metodologiju digitalnog arhitektonskog crteža kao istraživačkog alata i ispituje savremenu praksu razumevanja arhitektonske delatnosti i konteksta.

Ključne reči: grafički narativ, reinterpretacija, arhitektonski medij, stvaralački proces

Ilustracija 19: Kolaž - set grafičkih priloga koji ilustruju rad arhitektonske grupe MUBGD, iz lične arhive članova grupe

Nevenka Rajković Batinić

Konkurs – reinvencija komunikacije Jugoslovenski urbanistički konkurs-izložba za mlade, 1982–1985. godine

Arhitektonski i urbanistički konkurs je pozicija najveće autonomije arhitekture, platforma koja omogućava eksperiment, u nekim tumačenjima i presječna tačka između istraživanja i prakse. 1982. godine u SFRJ, u Beogradu, raspisan je jedan „neobičan“ urbanistički konkurs, kako ga karakteriše inicijator Nenad Novakov. U biltenu Komunikacija 5, objavljen je poziv za Urbanistički konkurs — izložbu za mlade u organizaciji Umjetničkog paviljona „Cvijeta Zuzorić“ i Centra za planiranje urbanog razvoja, pod nazivom „Trgovi za naše gradove, predlozi za unapređenje i humanizaciju“. Zadatak konkursa je dat u samo jednoj rečenici, gdje je na autoru rješenja da odabere trg u nekom jugoslovenskom gradu i da predlog za njegovo „humanije sadržajno i oblikovno uređenje“. Nenad Novakov, u pojašnjenju cilja konkursa-izložbe, konstatuje „krizu u oblasti teorije i prakse urbanizma kod nas i u svetu”, i ističe neminovnost istraživanja mogućnosti na „najširoj osnovi”. Ustaljeni format konkursa se mijenja kako bi se ispitao pristup vrednovanju djela sa lične i kolektivne pozicije, na šta ukazuje Miloš Bobić. Izložba konkursa se postavlja gotovo istovremeno sa vrednovanjem, što selektor Ranko Radović ističe kao ključno u sagledavanju konkursa kao cjeline. Shodno navedenom, „Trgovi za naše gradove“ predstavlja eksperiment i istraživanje na nivou organizacije, načina vrednovanja, postavke teme i smjernica učesnicima u iznalaženju zajedničkog stava o budućnosti arhitekture. U analizi Postmodernizma u Beogradu, Ljiljane Blagojević, bilten Komunikacija je označen kao „arhipelag uredničke prakse Miloša Bobića, koja je gajila koegzistenciju više mišljenja i interrelacija pozicija u arhitektonskom diskursu postmodernizma“. Kada se uzme u obzir to da je ovaj konkurs prerastao u godišnji događaj i trajao do 1985. godine, sa temama „Prostori za slobodno vreme“, „Živeti sa prirodom“ i „Grad nade“, kao i društveno-ekonomske prilike i arhitektonski diskursi osamdesetih godina dvadesetog vijeka, njegov značaj za arhitektonsku zajednicu i istoriju uopšte je neupitan. Pored toga, istraživanje konkursa — izložbi za mlade može doprinijeti daljem promišljanju konkursa kao javnog događaja koji pokreće među-generacijsku komunikaciju, u vremenima kada je potrebno preispitati odnos prema određenim društvenim i arhitektonskim temama.

Ključne reči: konkurs, postmodernizam, eksperiment, preispitivanjee, komunikacija

Ilustracija 20: Konkursni rad autora: Saša Ostan, Leon Belušić, Marija Starič, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

100

Jelena Šćekić

Piter protiv Pitera Uporedna analiza dela Pitera Ajzenmana i Pitera Cumtora korišćenjem metodoloških alata arhitekata

Uočene klasifikacije u arhitekturi, na predstavnike fenomenologije sa jedne i apstrakcije sa druge strane, otvaraju pitanja pristupa arhitektonskom projektovanju. Fenomenologija podrazumeva istraživanje oslonjeno na osećaje i proživljena iskustva, te u arhitekturi stvaranje u skladu sa emocijama i željom za postizanjem određenog osećaja i iskustva kod korisnika, dok apstraktan pristup obuhvata oslobađanje od bilo kakvog osećanja, iskustva i funkcije objekta, te stvaranje arhitekture koja je nezavisna. Tema ovog rada jeste uporedna analiza metodologije projektovanja dva tematski istorodna projekta, Steilneset Memorijala u Norveškoj, izgrađenog 2011. godine, autora Pitera Cumtora (Peter Zumthor) kao predstavnika fenomenologije, i Memorijala žrtvama holokausta u Berlinu, izgrađenog 2005. godine, autora Pitera Ajzenmana (Peter Eisenman), kao predstavnika apstrakcije u arhitekturi. Autori su izabrani zbog svog doslednog pristupa koji se ogleda kroz njihove projekte, kao i mišljenja o arhitekturi koje je usko povezano sa njihovim filozofskim stavovima i afinitetima. Izabrani projekti pripadaju istoj tematici – memorijalnoj arhitekturi, a izabrani su u cilju uporedne analize arhitektonskog pristupa oba autora. Dovodeći u pitanje isključivost u navedenim pristupima, rad se bavi analizom dve suprotstavljene metodologije projektovanja i njihovih prostornih manifestacija.

Ključne reči: pristup, fenomenologija, apstrakcija, Piter Cumtor, Piter Ajzenman

101

Ilustracija 21: Eisenman Peter, Studija za Kuću IV https://i.pinimg.com/originals/ 4c/ e6/47/4ce647f8e4436362a5d701091c3b0828.jpg [ pristup: 29.5.2020. ]

Ilustracija 22: Zumthor, Peter, Precision Design Drawing https://www.researchgate.net/ figure/ Precision-Design-Drawing-Peter-Zumthor_fig4_277582455 [ pristup: 29.5.2020. ]

102

Urbanizam // Pejzaž

[U.P.]

Marko Ristić // Vrtni industrijski grad: Stambena arhitektura u Boru iz perioda Drugog svetskog rata ��105 Jovana Šestović // Mitski narativi o gradu: Ukrštanje kritičkih prostornih praksi koje preispituju fenomen grada ��117 Milica Božić // Utopijski memorijali: Uporedna analiza spomenika Kreto di Buri (Cretto di Burri) i Partizansko memorijalno groblje ��143 Marija Matijević // Velika stambena naselja kao gradski pejzaž: Elementi gradskog pejzaža kroz vremenski i prostorni okvir Bloka 19a ��159 Ivana Janošev // Begejska petlja: Nedovršeni projekat i nerešivi problemi ��181 Sergiu Cernea // What went wrong: Contemporary solutions to past problems ��203

Marko Ristić

Vrtni industrijski grad Stambena arhitektura u Boru iz perioda Drugog svetskog rata

U.P.

Uvod Nemačka arhitektura u Boru vezuje se za period nemačkog vlasništva nad Borskim rudnikom za vreme Drugog svetskog rata, stečenog 4. februara 1941. godine otkupom akcija od Francuskog društva Borskih rudnika (Compagnie française des mines de Bor). 1 Rudnik bakra je u ratnim godinama za Nemačku predstavljao strateški važan resurs zbog velike nestašice obojenih metala potrebnih u industriji naoružanja. 2 Usled dugoročnih planova o eksploataciji rudnika, u Boru je započeta intenzivna izgradnja i obnova objekata. Obnova se odnosila, pre svega, na industrijske objekte, koji su minirani neposredno pre dolaska Nemaca u Bor. Sa druge strane, izgradnja novih objekata u najvećoj meri je podrazumevala stambenu arhitekturu, u okviru koje treba napraviti razliku između dva stambena naselja, koja predstavljaju predmet ovog istraživanja, i radnih logora, kojih je u Boru i okolini ukupno bilo trideset tri. 3 Pomenuta stambena naselja sačinjavaju slobodnostojeće kuće tradicionalnog izgleda. Tip ovakvog naselja poznat je pod imenom „malo naselje“ (Kleinsiedlung) i predstavlja ishodište višegodišnjeg traganja za idealnim oblikom nemačke kuće u prvoj polovini XX veka. „Idealna nemačka kuća“ je pojam proistekao iz antimodernog diskursa, zasnovanog na konceptu razlike između „zajednice“ (Gemeinschaft) i „društva“ (Gesellschaft). 4

Stambena arhitektura u Boru pre 1941. godine

106

1 Živko Avramovski, Treći Rajh i Borski rudnik (Bor: Muzej rudarstva i metalurgije, 1975), str. 85. 2 Ibid., str. 18. 3 Tomislav Pajić, ur., Bor i okolina. Prošlost i tradicionalna kultura (Bor: Skupština opštine Bor: Muzej rudarstva i metalurgije, 1973), str. 219. 4 Michael K. Hays, “Tessenow’s Architecture as National Allegory: Critique of Capitalism or Protofascism?” Assemblage, no. 8 (1989):106. Majkl Hejz ovde koristi pojmove Ferdinanda Teniesa (Ferdinand Tönnies), autora knjige Gemeinschaft und Gesellschaft. 5 Milisav Lutovac, „Rudnik i naselje Bor“, u Glasnik Srpskog geografskog društva, ur. Borivoje Ž. Milivojević (Beograd: Naučna knjiga, 1953), str. 47.

Vrtni industrijski grad

Razvoj civilnog dela Bora pre Drugog svetskog rata bio je strogo uslovljen potrebama rudnika za radnom snagom i stručnim kadrom. U tom smislu, strukturu grada su formirale kolonije, među kojima su se, prema stepenu komunalne opremljenosti i stambenim uslovima, mogle razlikovati radničke kolonije i naselje predviđeno za funkcionere Francuskog društva Borskih rudnika.5 Za razliku od ovog

U.P.

naselja, koje su sačinjavale jednoporodične slobodnostojeće kuće, strukturu radničkih kolonija činile su izdužene barake smeštajnih kapaciteta za više porodica ili radnika samaca.6

Ilustracija 1: Panorama Bora pre Drugog svetskog rata. U drugom planu se nalaze stambena naselja: naselje za funkcionere FDBR (desno) i Južna kolonija (levo), Izvor: Miroslav Radulović, Taj divni Bor (Bor: Borske novine, 2016), str. 277.

Stambena naselja iz perioda Drugog svetskog rata U periodu od 1941. do 1944. Nemci su u Boru izgradili dva stambena naselja: Nemačko naselje (Deutsche Siedlung) i Rudarsko naselje (Bergbausiedlung).

107

Marko ristić

Projekat Nemačkog naselja izradio je biro Schupp und Kremmer Architekten iz Berlina 1941. godine.7 Projekat predviđa jedanaest kuća, od čega je izgrađeno devet. Smeštene su u Beogradskoj ulici u današnjem naselju Metalurg. Međutim, u vreme nastanka, naselje je od postojeće urbane zone bilo udaljeno dva kilometra. Kuće u naselju predviđene su za više činovnike i rukovodioca rudnika Hermana Gebela.8 Prema mesečnim izveštajima o radu Borskog rudnika (1941—1944), radovi na izgradnji naselja započeti su u martu 1942. godine.9 6 Neda Mihajlović, „Arhitektura Bora između dva svetska rata“, u: Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgije, ur. Slađana Đurđekanović (Bor: Muzej rudarstva i metalurgije, 2009), str. 131-133. 7 Istorijski arhiv Negotin – Odeljenje u Boru, Fond „Borinženjering“, paket br. 186, fascikla br. 7 8 Ibid. 9 Ana Vasiljevski i Petar Stanković, istr. i prev., Borski rudnik u vreme Drugog

U.P. svetskog rata, knjiga 23: arhivska građa (Bor: „Časopis Bakar“, 1981), str. 89.

108

Ilustracije 4,5 (gore): Izgled objekata u Nemačkom naselju danas; Ilustracija 6 (dole): Izgled današnje Beogradske ulice u Nemačkom naselju, Izvor: privatna arhiva autora teksta

Vrtni industrijski grad

Ilustracija 2 (levo): Situacioni plan projekta Nemačkog naselja, Izvor: Istorijski arhiv Negotin – Odeljenje u Boru, Fond „Borinženjering“, paket br. 186, fascikla br. 7; Ilustracija 3 (desno): Ortofoto prikaz izgrađenog Nemačkog naselja danas, Izvor: ilustracija autora teksta

U.P.

Rudarsko naselje obuhvata današnje ulice Jovana Dučića, 7. jula i 1. maja. Usled nedostupnosti urbanističkih i arhitektonskih planova naselja, tačan broj objekata nije poznat. Međutim, na osnovu mesečnih izveštaja o radu Borskog rudnika iz 1943. i 1944. godine (u kojima se nalaze i izveštaji sa gradilišta u naselju), može se dati procena da je reč o četrdesetak objekata.10 Ovaj broj potvrđuje i urbanistički plan grada iz 1943. godine.11

Ilustracija 7 (levo): Situacioni plan Rudarskog naselja – izvod iz urbanističkog plana grada iz 1943. godine, Izvor: Arhiv Srbije, Fond Ministarstvo građevina (1941—1944), fascikla br. 43, predmet br. 2; Ilustracija 8 (desno): Ortofoto prikaz izgrađenog Rudarskog naselja danas, Izvor: ilustracija autora teksta

109

Marko ristić

Ilustracija 9: Izgradnja objekata u Rudarskom naselju u današnjoj Ulici 1. maja, Izvor: Miroslav Radulović, Bor u 500 slika (Bor: Građanska čitaonica Evropa, 2010), str. 56.

10 Ana Vasiljevski i Petar Stanković, istr. i prev., Borski rudnik u vreme Drugog svetskog rata, knjiga 25: arhivska građa (Bor: „Časopis Bakar“, 1981), str. 7-270. 11 Arhiv Srbije, Fond Ministarstvo građevina (1941-1944), fascikla br. 43, predmet br. 2

U.P.

Objekti u Rudarskom naselju su prizemni ili dvoetažni. U odnosu na Nemačko naselje, ovde je zauzetost parcela veća i svi objekti se nalaze na regulacionoj liniji. U vreme posleratne izgradnje, deset objekata ovog naselja je nadograđeno za dve etaže, usled čega je karakterističan strmi krov zamenjen ravnim. Reč je o osam objekata u Ulici 1. maja i dva u Ulici Moše Pijade. Ovu rekonstrukciju izvelo je preduzeće „Kompred Bor“ 1966. godine.12

Istorijski arhiv Negotin – Odeljenje u Boru

110

Ilustracija 11: Dečji park iza objekata u današnjoj Ulici 1. maja (1961), Izvor: Miroslav Radulović, Taj divni Bor (Bor: Borske novine, 2016), str. 136.

Vrtni industrijski grad

Ilustracija 10: Objekti u Rudarskom naselju u današnjoj Ulici Jovana Dučića (početak pedesetih godina XX veka), Izvor: Miroslav Radulović, Taj divni Bor (Bor: Borske novine, 2016), str. 405.

U.P.

Ilustracija 12: Objekti u današnjoj Ulici 1. maja pre nadogradnje, Izvor: Branko Mitrović, „Neka pitanja komunalne delatnosti u gradu“, Kolektiv, 12. jun 1953, 278.

111

Marko ristić

Ilustracija 13: Objekti u današnjoj Ulici 1. maja nakon nadogradnje, Izvor: Narodna biblioteka Bor, http://www.biblioteka-bor.org.rs/zavicajno/izlozba/ [pristup 10.01.2021]

U.P.

Koncept „malog naselja“

112

13 Cedric Bolz, “Constructing “Heimat” in the Ruhr Valley: Krupp Housing and the Search for the Ideal German Home 1914-1931.” German Studies Review 34, no. 1 (2011): 17. 14 Kenet Frempton, Moderna arhitektura: Kritička istorija (Beograd: Orion art, 2004), str. 216. 15 Čarls Dženks, Moderni pokreti u arhitekturi (Beograd: Građevinska knjiga, 2007), str. 58-59. 16 Ibid., str. 59. 17 Cedric Bolz, “Constructing “Heimat” in the Ruhr Valley: Krupp Housing and the Search for the Ideal German Home 1914-1931.” German Studies Review 34, no. 1 (2011): 17. 18 Ibid., 19-20. 19 Ibid., 21. 20 Ibid., 22.

Vrtni industrijski grad

Problem nedovoljnog stambenog fonda nakon završetka Prvog svetskog rata u Nemačkoj pokrenuo je rasprave o načinima građenja,13 produbljujući ideološke podele između tradicionalnog i modernog. U nacionalsocijalističkom govoru, ove podele su se zasnivale na rasnom fundamentalizmu: idealom nemačkog života smatran je seoski život nordijskih rasa,14 doživljavan kao zagađen uticajima zapadnih kultura. Ideju o „rasnom karakteru nemačke kuće“ razvio je Paul Šulce-Naumburg (Paul Schultze-Naumburg) kroz svoje knjige Umetnost i rasa i Lice nemačke kuće, gde ističe povezanost tradicionalne nemačke kuće sa tlom i njen „dostojanstveni izgled koji joj daje strmi krov“.15 Kako Dženks ističe, ovakva razmišljanja uticala su na širenje prakse izgradnje antiurbanih naselja, sličnih modelu Vrtnog grada.16 Pored Šulce-Naumburga, na izgradnju slike Heimatstil-a (zavičajnog stila) imao je i Herman Mutezijus (Hermann Muthesius), na koga su uticale ideje Ebenizera Hauarda (Ebenezer Howard), kao i ideje pokreta Arts and Crafts.17 U svojoj knjizi „Mala kuća i malo naselje“ (Kleinhaus und Kleinsiedlung), Mutezijus analizira stambene komplekse fabrike „Krup” (Krupp) u Esenu, u kojima pronalazi idealne modele stanovanja, koji oličavaju „savršen“ spoj vernakularnog i modernog.18 Slične ideje o nacionalnom stilu imao je i Vilhelm Hajnrih Rihl (Wilhelm Heinrich Riehl), koji je podsticao urbaniste da primenjuju organske ulične matrice pri planiranju, tako da teže ambijentu srednjovekovnih nemačkih gradova.19 U kontekstu promovisanja vrtnih gradova u Nemačkoj, važno je napomenuti i „Nemačko udruženje vrtnih gradova” (Deutsche Gartenstadt Gesellschaft), osnovano 1902. godine, koje je do 1914. godine izgradilo pet hiljada naselja zasnovanih na principima Vrtnog grada.20

U.P.

Istraživačka pitanja i očekivani rezultati istraživanja S obzirom na to da je koncept „malog naselja“ zasnovan na ideji o ugroženosti nemačke kulture „zapadnom“ („materijalističkom“) civilizacijom,21 postavlja se pitanje na koji način se ovakav arhitektonski obrazac transformiše unutar konteksta u kome se podrazumevana defanzivna pozicija napušta i zamenjuje svojom suprotnošću. Takođe, važan problem istraživanja predstavlja i odnos dva razmatrana naselja sa postojećom urbanom strukturom u vreme izgradnje: ako je „malo naselje“ pokušaj pronalaženja sredine između „sela“ (Dorf) i „metropole“ (Großstadt),22 u kojoj meri se pomenuta dva naselja u Boru međusobno razlikuju, budući da, između pomenutih krajnjih tačaka, zauzimaju različite pozicije?

113

Marko ristić

Ilustracija 14: Transformacija Rudarskog naselja posleratnom urbanizacijom grada. Desno – dva objekta Rudarskog naselja u današnjoj Ulici Jovana Dučića (1979), Izvor: Miroslav Radulović, Taj divni Bor (Bor: Borske novine, 2016), str. 118.

21 Jeffrey Herf, “The Engineer as Ideologue: Reactionary Modernists in Weimar and Nazi Germany.” Journal of Contemporary History 19, no. 4 (1984): 631. 22 Michael K. Hays, “Tessenow’s Architecture as National Allegory: Critique of Capitalism or Protofascism?” Assemblage, no. 8 (1989): 113.

U.P. Vrtni industrijski grad

114

Ilustracija 15: Odnos dva naselja prema urbanoj strukturi danas i u vreme izgradnje (mapa ne predstavlja istorijski prikaz, već samo objekte iz perioda izgradnje očuvane do danas), Izvor: ilustracija autora teksta

U.P.

Očekivani rezultat pojedinačne analize projekata „malog naselja“ u Boru, kao i njihove komparativne analize, jeste, na prvom mestu, da se sagleda dvoznačnost, koju Džefri Herf (Jeffrey Herf), pri analizi odnosa nacionalsocijalista prema modernosti, označava pojmom reakcionarni modernizam. Ovaj pojam on koristi za opisivanje situacije u kojoj nacizam negira modernizam, ali prihvata tehniku, tj. prebacuje tehniku iz sfere „civilizacije“ u sferu „kulture“. Na taj način, tehnika se preuzima kao autentičan proizvod nemačke kulture, a ne „dekadentnih zapadnih civilizacija“; tehnika ne podvrgava ljude materijalizmu, već im omogućava izgradnju duhovnog života.23 Ovim prisvajanjem, pruža se mogućnost prevrednovanja opozicije tradicionalnog i progresivnog, seoskog i gradskog, „vrtnog“ i „industrijskog“.

115

Marko ristić

Ilustracija 16: Svečanost povodom početka proizvodnje blister bakra u obnovljenom pogonu elektrolize Borskog rudnika 9. aprila 1942. godine, Izvor: Narodna biblioteka Bor – Zavičajno odeljenje, Kolekcija fotografskih negativa FDBR, grupa „Drugi svetski rat u Boru“, slika br. 641

23 Jeffrey Herf, “The Engineer as Ideologue: Reactionary Modernists in Weimar and Nazi Germany.” Journal of Contemporary History 19, no. 4 (1984): 633636.

U.P.

Bibliografija Avramovski, Živko. Treći Rajh i Borski rudnik. Bor: Muzej rudarstva i metalurgije, 1975. Lutovac, Milisav. „Rudnik i naselje Bor“. U Glasnik Srpskog geografskog društva, ur. Milojević, Borivoje Ž., str. 45-52. Beograd: Naučna knjiga, 1953. Mihajlović, Neda. „Arhitektura Bora između dva svetska rata“. U Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgije, ur. Đurđekanović, Slađana, str. 117-185. Bor: Muzej rudarstva i metalurgije, 2009. Pajić, Tomislav, ur. Bor i okolina. Prošlost i tradicionalna kultura. Bor: Skupština opštine Bor: Muzej rudarstva i metalurgije, 1973. Vasiljevski, Ana, i Petar Stanković, istr. i prev., Borski rudnik u vreme Drugog svetskog rata, knjiga 23: arhivska građa. Bor: „Časopis Bakar“, 1981. ———. Borski rudnik u vreme Drugog svetskog rata, knjiga 25: arhivska građa. Bor: „Časopis Bakar“, 1981.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------Bolz, Cedric. “Constructing “Heimat” in the Ruhr Valley: Krupp Housing and the Search for the Ideal German Home 1914-1931.” German Studies Review 34, no. 1 (2011): 17-43. Dženks, Čarls. Moderni pokreti u arhitekturi. Beograd: Građevinska knjiga, 2007. Frempton, Kenet. Moderna arhitektura: kritička istorija. Beograd: Orion art, 2004. Hays, Michael K. “Tessenow’s Architecture as National Allegory: Critique of Capitalism or Protofascism?” Assemblage, no. 8 (1989): 104-123.

116

Vrtni industrijski grad

Herf, Jeffrey. “The Engineer as Ideologue: Reactionary Modernists in Weimar and Nazi Germany.” Journal of Contemporary History 19, no. 4 (1984): 63

Jovana Šestović

Mitski narativi o gradu Ukrštanje kritičkih prostornih praksi koje preispituju fenomen grada

U.P.

Uvod Savremeni kontekst, konkretno društvena, politička i ekonomska dešavanja 2020. godine, nameću nove i neočekivane slike gradova. Slika grada koja je donedavno mogla biti samo dio mitskih narativa o gradu, odnosno umjetničke vizije ili subjektivne percepcije fenomena, pretvara se u realnost. Pretpostavka je da ne postoji nemogući grad, odnosno nemoguća situacija — kontekst ili događaj koji grad, kao prostorni ali i kao društveni fenomen, ne trpi. Iz prethodnog proizilazi mogućnost da su umjetnički narativi o gradu, odnosno mitske slike gradova i gradskih prostora najpribližnije neuhvatljivoj prirodi gradova, odnosno najistinitija promišljanja grada. Istovremeno, kroz umjetnička djela koja tematizuju grad, sliku grada, percepciju grada, dolazi do testiranja koncepata, njihovog naprezanja do krajnjih granica, pa čak i do pucanja. Baš tako se ponaša i „stvarni” grad. Predmet istraživanja su dva umjetnička djela koja generišu mitske narative o gradu, time primarno preispitujući percepciju gradskih prostora — jedno književno djelo i jedna lend art skulptura. Imaginarni ili stvarni prostori opisani umjetnošću pružaju kritički pogled na fenomen grada i mogućnost da se preispitaju opštevažeće definicije, teorije, koncepti i terminologije. Odabrani umjetnički radovi posmatraju se u formi kritičkih prostornih praksi i to u kontekstu savremenih problema vezanih za grad. U cilju postavljanja novih pitanja, odnosno preispitivanja nekih ranije utvrđenih koncepata i teorija, odabrane kritičke prostorne prakse dovode se u dijalog i posmatraju se veze i razlike između njih.

Izbor kritičkih prostornih praksi koje su dio uporedne analize može biti proširen uključivanjem drugih umjetničkih djela koja se bave fenomenom grada kroz stvaranje imaginarnih gradskih prostora ili mitskih narativa. Primjeri iz slikarstva su metafizički grad Đorđa de Kirika (Giorgio de Chirico) ili veduta di fantasia Đovanija Paola Paninija (Giovanni Paolo Pannini). Da bi u istraživanje bilo uključeno više umjetničkih djela različitih formi, bilo bi potrebno definisati i složeniji sistem njihove komparacije kao kritičkih prostornih praksi.

118

Kao predmet istraživanja odabrani su književno djelo Nevidljivi gradovi Itala Kalvina (Italo Calvino) iz 1972. godine i lend art skulptura Majkla Hejzera (Michael Heizer) pod nazivom Grad, započeta 1972. godine i predviđena za završetak 2020. godine.

Mitski narativi o gradu

Predmet istraživanja

U.P.

Majkl Hejzer. Grad (1972-) Grad je lend art skulpura, umjetničko djelo stvarano skoro pedeset godina, još uvijek nezavršeno i zatvoreno za javnost, a prema svojoj veličini najveće umjetničko djelo ikada. Građen je u pustinjskom predjelu okruga Linkoln u Nevadi, na parceli u privatnom vlasništvu umjetnika. Projekat je u početku finansirala Hejzerova fondacija, a kasnije prelazi pod pokroviteljstvo fondacija „Dia Art”, “Lannan” i drugih. Od jula 2015. godine, Grad je dio područja pod nacionalnom zaštitom. Materijal za izgradnju skulpture iskopavan je i pripreman na samom lokalitetu, a građeno je zemljom, pijeskom, kamenom i betonom. Aproksimativne dimenzije skulpture su 2km sa 0.4km. Lokacija Grada je specifična zbog svoje izolovanosti koja je, pored činjenice da je djelo zatvoreno za javnost već nekoliko decenija, doprinijela da tačan položaj skulpture postane poznat tek 2004. godine zahvaljujući Google Maps servisu i manuenom pretraživanju pustinjskih predjela Nevade. Basin and Range National Monument, koji obuhvata i Hejzerov Grad, opisan je kao „jedan od najpraznijih predjela države koja je inače poznata po svojoj praznini”.1 Iako je otvaranje za javnost poslednji put predviđeno 2020. godine, informacije o Gradu su još uvijek dostupne samo iz par izolovanih slučajeva posjete, intervjua sa Hejzerom, nekoliko novinskih članaka i foto-dokumentacije. Inspiracija za Grad proistekla je iz Hejzerovog interesovanja za prekolumbijske ritualne gradove Centralne i Južne Amerike i monumentalnost arheoloških nalazišta drevnih civilizacija. Međutim, Grad prije svega predstavlja istraživanje odnosa oblika, razmjere, perspektive i simbola i postavlja pitanje koje karakteriše cjelokupno Hejzerovo stvaralaštvo — pitanje percepcije umjetničkog djela iz različitih tačaka gledišta, prostornih i vremenskih. Ovo djelo se opisuje kao svojevrsna fuzija Hejzerove dvije primarne discipline — slikarstva i skulpture.2

119

Jovana Šestović

Kada ste u pokretu, slika se razbija, otkrivajući frakturisanu trodimenzionalnost strukture (i njeno visoko tehničko inženjerstvo), isto kao što je primitivno frontalno slikanje evoluiralo u eksploraciju forme dvadesetog vijeka.3

1 https://en.wikipedia.org/wiki/Basin_and_Range_National_Monument, pristup 08.2020. 2 https://en.wikipedia.org/wiki/Basin_and_Range_National_Monument, [pristup 08.2020.] 3 Goodyear Dana, “A Monument to Outlast Humanity”, https://www. newyorker.com/magazine/2016/08/29/michael-heizers-city, [pristup 08.2020]

U.P.

Struktura Grada Izgrađen je u pet faza. Svakoj fazi pripada po jedna kompozicija od nekoliko građevina, koje su nazvane Kompleksi. Na primjer, Faza I se sastoji iz tri Kompleksa. Termin kompleks preuzet je iz oblasti arheologije gdje se odnosi na drevne građevine. Maksimalna visina koju dostižu građevine je približno 25 metara. Iskopi i nasipi dovedeni su u ravnotežu — svaki volumen u negativu (iskop) je izbalansiran pozitivom (nasip). Oblika uske elipse, Grad podsjeća na trkalište usidreno spomenicima na oba kraja.4

Ilustracija 1: City - Faza IV - “45º, 90º, 180º”, Izvor: https://www.ignant.com/2019/05/16/ mythos-and-monumentality-michael-heizers-city-stands -unseen-in-the-nevada-desert/ [pristup 08.2020]

udubljenja (iskopi, brazde) nasipi (humke) rampe (funkcija povezivanja) ivičnjaci (ocrtavaju liniju nasipa i puteva) apstraktne skulpture (građevine, spomenici)

Ibid.

120

o o o o o

Mitski narativi o gradu

Struktura Grada se može razložiti na nekoliko elemenata:

U.P. 121

Jovana Šestović

llustracija 2: Ortofoto: segmenti, Izvor: Google Maps, koordinate: 38°01’48.0”N 115°26’10.0”W

Ilustracija 3: City - Complex 2, Izvor: https://www.ignant.com/2019/05/16/ mythos-and-monumentality-michael-heizers-city-stands-unseen-in-the-nevada-desert/, [pristup 08.2020]

U.P.

Italo Kalvino. Nevidljivi Gradovi (1972) Ponekad se različiti gradovi smjenjuju jedan za drugim na istom mjestu i pod istim imenom, a rađaju se i umiru ne znajući jedan za drugoga.5 Književno djelo Nevidljivi gradovi primjer je žanrovski neodređenog, postmodernističkog književnog teksta kroz koji se provlači snažna interdisciplinarna misao,6 stvara sinteza strukturalističkih i semiotičkih kocepata7 i preispituje uloga čitaoca. Djelo se sastoji iz devet poglavlja, od kojih svako počinje i završava se dijalogom između Marka Pola i Kublaj-kana (dijalog se temelji na istoriji; intertekst je putopis Milion iz trinaestog vijeka). Taj dijalog predstavlja okvir u koji se smještaju priče o nevidljivim gradovima. Nevidljivih gradova ima pedeset pet i grupisani su u jedanaest tema: gradovi i sjećanja, gradovi i želje, gradovi i znakovi, krhki gradovi, gradovi i razmjene, gradovi i oči, gradovi i ime, gradovi i mrtvi, gradovi i nebo, neprekidni gradovi i skriveni gradovi. O gradovima pripovjeda Marko Polo, koji je zadužen da obilazi teritoriju Kanovog carstva, podnosi mu izvještaje i opisuje predjele. Međutim, Polo ne pripovijeda o stvarnim gradovima carstva, poznatim Kanu, već govori o unutrašnjim gradovima (inner city), imaginarnim urbanim slikama. Dijalozi između Marka Pola i Kublaj-kana otvaraju dodatne teme i pitanja, na taj način dopunjujući koncepte iznesene kroz opise gradova. Kombinatorička struktura djela jeste jedno od ključnih obilježja budući da upravo ona omogućava mnogostruka čitanja i interpretacije teksta.

5 Italo Calvino, Invisible Cities, (USA: Harcourt Brace & Company, 1974), 30. 6 Letizia Modena, Italo Calvino’s Architecture of Lightness: The Utopian Imagination in an Age of Urban Crisis, (Taylor & Francis e-Library, 2011), 18. 7 Beno Weiss, Understanding Italo Calvino, (South Carolina: University of South Carolina Press, 1993), 161. 8 Letizia Modena, Italo Calvino’s Architecture of Lightness: The Utopian Imagination in an Age of Urban Crisis, (Taylor & Francis e-Library, 2011), 50.

122

Kalvino govori o Nevidljivim gradovima kao o tekstu čiji je primarni cilj da postavlja pitanja, a ne da pruža rješenja i odgovore. Tako pisac načinje teme i pitanja i sumira razmišljanja koja se odnose na različite discipline koristeći jedan simbol — simbol grada. Istovremeno, takav pristup omogućava da se pitanja upute i u suprotnom

Mitski narativi o gradu

Kalvino je naglašavao važnost svođenja složenosti na minimalne i pokretne jedinice kombinatorno ubačene: metod koji, prenijet iz književnosti, „nam dozvoljava da uđemo u beskrajan, zamršen svijet mogućnosti”.8

U.P.

smjeru, odnosno od svih drugih dotaknutih disciplina i fenomena ka fenomenu grada.

Pojam mita i njegova interpretacija u arhitektonskom diskursu S obzirom na temu istraživanja i naslov koji sadrži pojam mita i mitskih prostora potrebno je dati opštu definiciju mita, objasniti šta se pod ovim pojmom može podrazumijevati kada se on koristi u teoriji arhitekture i u kojem se značenju on koristi u ovom istraživanju. Mit se najprostije može definisati kao priča, a šire gledano mit može biti i uvjerenje. Priča može biti smještena u prošlost, sadašnjost ili budućnost, a glavni likovi mita moraju biti ličnosti (božanske, ljudske ili čak životinjske). Funkcija mita ima veći značaj i težinu u odnosu na legende ili narodne priče. Savremeno shvatanje mita podrazumijeva njegovu netačnost, dakle mit je netačno ali čvrsto uvjerenje. Da bi neka priča bila mit, mora biti čvrsto prihvaćena od strane u nju vjerujućih, ali ostaje otvoreno pitanje da li je priča zaista istinita.9 Prema Ernstu Kasireru (Ernst Cassirer), mit je jedna od pet simboličkih formi, u koje još spadaju umjetnost, istorija, nauka i jezik. Iris Avarot u svom istraživanju o interpretaciji mita u savremenoj arhitektonskoj teoriji razlikuje tri osnovne grupe interpretacija: o Mit kao netačno uvjerenje; o Mitološki mitovi (arhitektonski mitovi, opšti mitovi reprezentovani kroz arhitekturu, opšti mitovi proistekli iz arhitektonskih artefakata i mitski arhitekti); o Savremene priče/narativi koji usmjeravaju i opravdavaju arhitektonski dizajn (design directed narrative myth).

123

Jovana Šestović

Ova treća grupa mitova u savremenom arhitektonskom diskursu sadrži narative koji su moćne maštovite kreacije i koji namjeravaju dosijeći do onoga što leži iza naučnog i empirijskog.10 U ovom istraživanju pojam mita koristi se u značenju iz treće grupe interpretacija, prema Iris Avarot. Takav mit, odnosno mitski prostor ili mitski narativ nije povezan sa bilo kakvim mitološkim pričama, a ne pripada ni grupi netačnih uvjerenja.

9 Robert A. Segal, Myth: A Very Short Introduction, (New York: Oxford University Press Inc., 2004), 4. 10 Iris Avarot, “Interpretations of myth in contemporary architectural writing”, Journal of Architectural and Planning Research, 13,4 (1996): 279.

U.P.

Metodologija i cilj istraživanja Metod istraživanja podrazumijeva poređenje različitih kritičkih prostornih praksi. Ovaj metod, kao i pojam kritičke prostorne prakse (critical spatial practice) osmislila je Džejn Rendel (Jane Rendell) i detaljno ih definiše u knjizi Art and Architecture: A Place Between iz 2006. godine. Kritičke prostorne prakse su radovi koji prelaze granicu između umjetnosti i arhitekture i zalaze u oba polja. Ovaj termin jednako naglašava važnost kritičkog i prostornog aspekta interdisciplinarnih radova.11 Umjetnička djela koja su predmet ovog istraživanja posmatraju se kao kritičke prostorne prakse. Uspostavlja se interdisciplinarni tematski okvir u kojem upravo umjetnička djela postaju alat kritičkog promišljanja arhitekture i grada. Da bi se u potpunosti rasvijetlio značaj kritičkih prostornih praksi važno je objasniti pojmove interdisciplinarnosti i kritičke teorije. Termin interdisciplinarnost podrazumijeva pomjeranje između različitih disciplina i njihovo ukrštanje u cilju preispitivanja načina na koji svaka od njih funkcioniše. Umjesto disciplinarnih razlika i pojedinačnog djelovanja naglašen je njihov zajednički rad usmjeren ka zajedničkom cilju.12

11 Jane Rendell, Art and Architecture: A Place Between, (London: I.B. Tauris, 2006), 20. 12 Ibid, 28. 13 Ibid., 23.

124

Mitski narativi o gradu

Kritička teorija (critical theory) podrazumijeva reflektivni način mišljenja i kritiku normativnih stanovišta. Nije deskriptivnog karaktera, već teži da transformiše.13

U.P.

Metodologija (prema Džejn Rendel): a. Postavljanje teorijskog okvira istraživanja — postavlja se pitanje koje se dalje istražuje kroz kritičke prostorne prakse (ovdje je teorijski okvir arhitektonsko-urbanistički) b. Teorijski okvir nameće izbor konkretnih umjetničkih/arhitektonskih djela koja su predmet istraživanja i koja se analiziraju c. Cilj je odabrane kritičke prostorne prakse dovesti u dijalog, posmatrati veze i razlike između njih u cilju postavljanja pitanja u suprotnom smjeru, preispitivanja koncepata i teorijskih postavki.

Postavka teorijskog okvira Teorijski okvir predstavlja polaznu tačku za odabir kritičkih prostornih praksi koje se analiziraju. Postavljena početna pitanja koja su inicirala odabir umjetničkih djela su:

125

Jovana Šestović

o promjenjivost slike grada unutar nepromjenjive strukture (što je povezano i sa pitanjem vizuelne percepcije te slike) o moguća rastegljivost suštinskih elemenata koji čine grad, gdje je tačka pucanja? o istinitost mitskih narativa o gradu kao mogućih realnosti grada — praznina, distanca, tišina u gradu... Luis Mamford (Lewis Mumford) govori kako grad stvara društvenu dramu.14 Lice grada jeste zajedničko, društveno sklonište, odnosno grad u sebe sklanja društvenost i zajedništvo. Međutim, naličje grada je poprište, a u tom međuprostoru od grada kao skloništa društvenog do grada kao društvenog poprišta odigrava se Mamfordov grad kao pozorište. Proizilazi da grad nikada nije samo jedna krajnost, odnosno uvijek postoje dvije strane. Međutim, šta kada grad prestane biti sklonište društvenog (života, aktivnosti), ili potpuno pređe u jednu krajnost? Ovaj slučaj može biti objašnjen konkretnom situacijom pustih javnih gradskih prostora 2020. To je jedna od potencijalnih realnosti grada koja je ispunila svoj potencijal u određenom trenutku. Upravo o potencijalnim realnostima grada govore Kalvinovim Nevidljivi gradovi, međutim, karakteristično je da društvena komponenta u Kalvinovim gradovima gotovo da ne postoji. Stanovnici su svedeni gotovo na puke scenske figure,

14 Luis Mamford, “Šta je grad”, u Misliti grad, Petar Bojanić i Vladan Đokić, ur. (Beograd: Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, 2011), 15-19.

U.P.

demograe podatke.15 Kroz sve opise gradova kao da provijava osjećanje otuđenja i distance. Žil Delez (Gilles Deleuze) i Feliks Gatari (Félix Guattari) govore kako je grad sa-odnosan sa putevima. Grad postoji ukoliko postoji proticanje, frekvenca, ulaz i izlaz iz njega i mreža čiji je on dio, jer da bi bio grad, mora biti umrežen sa ostalim gradovima.16 Kako se onda naziva stanje prekida protoka i frekvence, ako su to suštinske odrednice grada? Kada prestane komunikacija, interna i eksterna, da li tu prestaje grad, ili je tradicionalna komunikacija u međuvremenu prestala da bude suštinska odrednica grada i 2020. to više nije? Hejzerov Grad je skoro 50 godina smješten van tokova komunikacije. Moglo bi se reći da je to dekontekstualizovan grad. Nije smješten u mrežu, ne smješta u sebe komunikaciju. Šta onda ovo djelo može reći o gradu i razmjeni? Delez i Gatari govore i o trgovačkoj osobenosti gradova ističući da se trgovina, odnosno razmjena, može odnositi i na duhovno.17 Hejzerov Grad, tako posmatrano, ispunjava uslov razmjene, odnosno ispunjavaće ga od određenog trenutka kada bude dostupan posjetiocima.

126

15 Eduardo Fernandez, Silva Fernandez, Ana Carina, “From Moore to Calvino. The Invisible Cities of 20th Century planning”, 20th Century New Towns. Archetypes and Uncertainties (May 2014) 16 Žil Delez i Feliks Gatari, “Poreklo sela”, u Misliti grad, Petar Bojanić i Vladan Đokić, ur. (Beograd: Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, 2011), 30-33. 17 Ibid.

Mitski narativi o gradu

Da bi se zašlo dublje u analizu potrebno je produbiti i sam teorijski okvir koji umjetnička djela teže da preispitaju. Za precizno definisanje teorijskih postavki koje kritičke prostorne prakse dotiču potrebno je detaljnije istraživanje i čitanje, odnosno proširenje relevantne literature.

U.P.

Umjetnička djela kao kritičke prostorne prakse Grad Prvenstveno zbog svoje razmjere, Grad izmiče oštroj kategorizaciji i svrstavanju u određenu vrstu umjetnosti, te se može reći da oscilira između kategorija lend arta, skulpture i arhitekture, dakle, preispituje disciplinarne granice, kao i same discipline kojima pripada. Jasno je da je veoma naglašen prostorni aspekt ovog umjetničkog djela, međutim, njegove prostorne odrednice su istovremeno alat kritičkog aspekta. Grad nije i grad u doslovnom značenju riječi i prema definiciji pojma. Naziv je metaforičan — približava razumijevanje same skulpture kroz poznati pojam, dok sa druge strane naziv implicira tumačenje samog fenomena grada kroz umjetničko djelo. Zajedničke tačke jednog i drugog, Grada i grada, omogućavaju ovakvu vezu. Ključna zajednička tačka jeste pitanje percepcije prostora i oblika i promjenjivost te percepcije. Isti elementi strukture su još jedna zajednička odrednica: građevine, trgovi i komunikacije. Hejzerov Grad posmatraće se kao mitski prostor u funkciji umjetničkog narativa (o gradu, o percepciji grada). Mitski narativ je u službi kritičkog sagledavanja fenomena. Istovremeno, Grad daje svoj odgovor na pitanje procesa nastanka mitskih gradskih prostora:

127

Jovana Šestović

o nedostupnost, skrivenost, nevidljivost proseca nastanka, oblikovanja, mijenjanja, taloženja o stvaranje dekontekstualizovanog „grada”, stvaranje prostora koji su „gradski” samo prema strukturalnoj sličnosti.

U.P.

Nevidljivi gradovi Pitanja oživljavanja urbanog okruženja i razvoja gradova su u fokusu interdisciplinarnog pristupa 60-ih i 70-ih godina prošlog vijeka. Upravo tom periodu pripadaju Nevidljivi gradovi, doprinoseći sa umjetničkog aspekta interdisciplinarnoj misli o gradu i urbanom razvoju. Tako, na primjer, dijalozi između Marka Pola i Kublaj-kana nisu tu samo da bi otvorili narativni okvir, oni takođe raspravljaju o stvarnostima i potencijalnostima grada kao maksimalnog izraza ljudske civilizacije.18 Riječi samog autora djela potvrđuju da ovaj tekst seže dalje od ontoloških i epistemoloških sugestija svojstvenih postmodernoj fikciji, odnosno da Nevidljivi gradovi nisu evokacija apstraktne, bezvremenske ideje grada, već da je djelo direktna refleksija materijalnog, istorijskog grada. Upravo ono što svaki kritički tekst jeste — refleksija. Književni tekst i eksplicitno i implicitno ulazi u dijalog sa tada aktuelnim urbanističkim teorijama i arhitektonskim diskursom o gradu. Arhitektonsko-urbanistički teorijski kontekst, na koji se oslanja i u koji zalazi Kalvinovo djelo kao interdisciplinarni tekst, obilježen je u najvećoj mjeri djelima Luisa Mamforda (The City in History), Džejn Džejkobs (The Death and Life of Great American Cities), Kevina Linča (The Image of the City), Viktora Gruena (The Heart of Our Cities: Urban Crisis: Diagnosis and Cure), Đerđa Kepeša (Languge of Vision), Fransoaz Šoe (Urbanism, Utopias and Realities).19 Jedno od ključnih pitanja koje postavljaju Nevidljivi gradovi, a naročito u poglavlju „Gradovi i oči”, jeste pitanje vizuelne percepcije gradskih prostora. Na Kalvinovo naročito interesovanje za sliku grada uticali su Đerđ Kepeš (Gyorgy Kepes) i Kevin Linč (Kevin Lynch) i njihove teorije, koje su između ostalog naglašavale važnost umjetničkog pristupa u kreiranju i percipiranju slike grada.

18 Letizia Modena, Italo Calvino’s Architecture of Lightness: The Utopian Imagination in an Age of Urban Crisis (Taylor & Francis e-Library, 2011), 19. 19 Ibid., 74. 20 Ibid., 91.

128

Iako su Nevidljivi gradovi bili predmet brojnih analiza, kritičkih studija, književnih, arhitektonskih i urbanističkih istraživanja, nema sumnje da ovo djelo može, kao kritička prostorna praksa i kroz uporednu analizu, da ponudi nova pitanja relevantna za grad današnjice.

Mitski narativi o gradu

Proces identifikovanja pojedinačnih jedinica grada — proces koji prepoznaje diskontinuitet unutar kontinuiteta — jesto ono što je Kalvino ugradio u svoj najhvaljeniji i najpopularniji roman, u kojem se sveukupna slika grada prelama u bogatstvu pojedinačnih jedinica.20

U.P.

Uporedna analiza kritičkih prostornih praksi Oba umjetnička djela koja su predmet analize nose interdisciplinarnost i nesvodljivost u konkretnu umjetničku kategoriju kao glavna obilježja. Dijele interesovanje za strukturu i semiotiku. Takođe, u oba slučaja karakteristična je spoljašnja ravnoteža (kod Kalvina čak matematička preciznost i simetrija), dok se unutrašnji koncepti baziraju na fragmentaciji slike i višestrukim mogućnostima čitanja. Koncept pozitiva i negativa postoji u oba djela, mada u različitom značenju. Ono što je možda najizraženije kod obje umjetničke forme jeste suprotstavljanje konceptima univerzalnog grada, globalnog, generičkog grada — uopšteno gledano — metropolisu bez identiteta, nemjestu. Zanimljivo je da je Hejzerov rad na Gradu započeo iste godine kada su napisani Kalvinovi Nevidljivi gradovi. Kalvino smatra roman iz 1972. svojim najzavršenijim i strukturalno najusavršenijim djelom, dok je Hejzerova skulptura u Nevadi i danas nezavršena i zatvorena za javnost, a otvaranje je planirano za 2020. godinu. Kao posljedica jaza u vremenskom okviru, Kalvinovo djelo je prošlo kroz brojne kritičke studije, analize i istraživanja u okviru različitih disciplina, dok Hejzerovo djelo još uvijek predstavlja svojevrsnu enigmu. Dakle, ako Nevidljivi gradovi pripadaju kontekstu 70-ih godina prošlog vijeka i tadašnjoj interdisciplinarnoj misli, da li će Hejzerov Grad biti analiziran u kontekstu savremenog grada i situacije u 2020. godini? Da li su, sa druge strane, pitanja koja postavljaju Nevidljivi gradovi aktuelna i danas i da li mogu iznjedriti nova pitanja ako se analiziraju u svjetlu savremenih dešavanja?

Fragmenti uporedne analize

129

Jovana Šestović

Oktriće posebnih kvaliteta određujućih obilježja svakog grada zahtijeva mentalnu „tabula rasu”, sličnu pustinji iz koje putnik često stiže u gradove. Užitak je stići u Isidoru nakon tumaranja divljinom.21 Kalvinovi gradovi su lišeni fizičke mreže, smješteni su u brisane prostore. Ipak, postoje ulaz i izlaz, proticanje — često se spominje putnik. Hejzerov Grad dijeli ovu specifičnost, smješten u divljim, pustinjskim predjelima Nevade. Dakle, po pitanju konteksta u koji su smješteni gradovi oba umjetnika, postoji jasna sličnost — njihovo okruženje karakteriše izražena praznina.

Ibid., 95.

U.P. Ilustracija 4: Položaj Hejzerovog Grada u kontekstu pustinjske pustare (položaj je označen crnim pravougaonikom), Izvor: Google Maps

130

Mitski narativi o gradu

Druga paralela koja se može povući tiče se pojma lakoće. Hejzerov Grad doslovno izrasta iz samog tla kao solidan i postojan, građen od materijala zatečenih na samom lokalitetu. Reklo bi se da je po toj odlici suprotstavljen Kalvinovom konceptu lakoće, krhkim gradovima fragilne estetike. Međutim, na sebi svojstven način Grad takođe afirmiše lakoću — gledan izdaleka, on je potpuna suprotnost robusnosti „stvarnog”, savremenog grada, leži u saglasju sa zemljom od koje je građen kao suptilan, skoro nevidljiv trag u predjelu.

131

Jovana Šestović

U.P.

132

Mitski narativi o gradu

U.P.

133

Jovana Šestović

U.P.

134

Mitski narativi o gradu

U.P.

135

Jovana Šestović

U.P.

136

Mitski narativi o gradu

U.P.

137

Jovana Šestović

U.P.

138

Mitski narativi o gradu

U.P.

139

Jovana Šestović

U.P.

140

Mitski narativi o gradu

U.P.

U.P. 141

Jovana Šestović

Ilustracija 5: Grad kao trag u predjelu, suprotnost stvarnosti grada, Izvor: http:// raisethestakeseditions.com/basin-and-range/, [pristup 08.2020]

U.P.

Bibliografija Avarot, Iris. “Interpretations of myth in contemporary architectural writing”, Journal of Architectural and Planning Research, br. 13:4 (1996), str. 271-290 Birch, David. Language, Literature and Critical Practice: Ways of Analysing Text. Taylor & Francis e-Library, 2005. Calvino, Italo. Invisible Cities. USA: Harcourt Brace & Company, 1974. (translation of Le città invisibili. Giulio Einaudi Editore, 1972.) Delez, Žil i Gatari, Feliks. “Poreklo sela”, u: Bojanić, Petar i Đokić, Vladan, ur., Misliti grad. Beograd: Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, 2011, str. 30-33. Double Negative. “City” http://doublenegative.tarasen.net/city [pristup 08.2020.] Fernandez, Eduardo i Silva, Ana Carina. “From Moore to Calvino. The Invisible Cities of 20th Century planning”, 20th Century New Towns. Archetypes and Uncertainties (Oporto, may 2014.) Goodyear, Dana. “A Monument to Outlast Humanity” https://www.newyorker. com/magazine/2016/08/29/michael-heizers-city [pristup 08.2020.] Kimmelman, Michael. “A Sculptor’s Colossus of the Desert” https://www.nytimes.com/1999/12/12/arts/art-architecture-a-sculptor-s-colossus-of-t he-desert.html?pagewanted=all [pristup 08.2020.] Flanagan, Rosie. “Mythos And Monumentality: Michael Heizer’s City stands unseen in the Nevada Desert”, https://www.ignant.com/2019/05/16/ mythos-and-monumentality-michael-heizers-city-stands-unseen-in-the-nevada-desert/ [pristup 08.2020.] Gagosian - artists - Michael Heizer, https://gagosian.com/artists/michael-heizer/ [pristup 08.2020.] Lynch, Kevin. The Image of the City. The M.I.T. Press, 1960. Modena, Letizia. Italo Calvino’s Architecture of Lightness: The Utopian Imagination in an Age of Urban Crisis. Taylor & Francis e-Library, 2011. Mamford, Luis. “Šta je grad”, u: Bojanić, Petar i Đokić, Vladan, ur., Misliti grad. Beograd: Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, 2011, str. 15-19. Rendell, Jane. Art and Architecture: A Place Between. London: I.B. Tauris, 2006. Rendell, Jane. Site-Writing: The Architecture of Art Criticism. London: I.B. Tauris, 2010.

Ungers, Oswald Mathias. “Morphologie: City metaphors - Designing and thinking i images, metaphors and analogies”, https://www.atlasofplaces.com/essays/ morphologie-city-metaphors/ [pristup 05.2020.] Weiss, Beno. Understanding Italo Calvino. South Carolina: University of South Carolina Press, 1993.

142

Sitte, Camillo. The Art of Building Cities. New York: Reinhold Publishing Corporation, 1945.

Mitski narativi o gradu

Segal, Robert A. Myth: A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press Inc., 2004.

Milica Božić

Utopijski memorijali Uporedna analiza spomenika Kreto di Buri (Cretto di Burri) i Partizansko memorijalno groblje

U.P.

Uvod Pojam utopija je kovanica koju konstruiše Tomas Mor (Thomas More) 1516. godine u delu Utopija (ou (gr.) – ne, topos (gr.) – mesto; nigde, nikud), a kao koncept se prvi put prepoznaje u Platonovoj Republici. Poprima različita značenja, najčešće: mesto idealnog savršenstva posebno u zakonima, vladi i društvenim uslovima; shema socijalnog uređenja; zamišljeno i neodređeno udaljeno mesto.1 U savremenom kontekstu, utopija se manifestuje kroz različite modele, kao što su utopijski socijalizam, feminizam, kasni kapitalizam, koncept otvorenih granica i drugo. U arhitekturi, ona se može opisati kao: „zamišljanje rekonstruisanog sveta i opisivanje njegovih društvenih institucija”.2

1 Merriam-Webster.com Dictionary, s.v. „utopia,” https://www.merriam-webster. com/dictionary/utopia [pristup 24.05.2020] 2 Ruth Levitas, Utopia as Method: the Imaginary Reconstruction of Society (Njujork: Palgrave Macmillan, 2013), str. 197. 3 „WHY GIBELLINA?”, https://www.fondazionemanifesto.org/en/why-gibellina) [pristup 12.03.2020].

144

U okviru projekta, kao najistaknutiji umetnički doprinos obnovi nastaje lend art Kreto di Đibelina, poznat i pod nazivima Kreto di Buri [Cretto di Burri] ili Veliki Kreto (The Great Cretto). Simbolizuje meta grad Alberta Burija, koji ga imenuje arheologijom arheologije,3 a podignut je na samim ruševinama Đibeline. Inspiraciju za Kreto, Buri pronalazi u Nacionalnom parku Dolina smrti, Kalifornija, Sjedi- njene Američke Države, u peskovitom pejzažu Zabriski point (Zabri-skie point). Konstrukcija je trajala od 1984. do 1989. godine, kada je obustavljena usled nedostatka novčanih sredstava, a završnu fazu projekta tek 2015. godine finansira Buri fondacija. Projekat Kreto di Đibelina uključuje masivne betonske blokove čija visina varira od 60cm do 275cm. Oni ističu pozicije nekadašnjih izgrađenih fizičkih struktura, kao i autentičnu uličnu matricu grada koji se nalazio na tom mestu. Površina kompleksa iznosi 80.000m2.

Utopijski memorijali

Prelomna tačka u istoriji grada Đibelina je 1968. godina, kada zemljotres potresa područje zapadne Sicilije i ruinira sam grad. Neadekvatnost urbanih strategija u planiranju obnova gradova pogođenih prirodnim katastrofama u Italiji, bila je povod za drugačiji pristup rekonstrukciji Đibeline. Kao prvi korak obnove postavlja se novi, utopijski, vizionarski grad, dvadeset kilometara od ruševina starog, Đibelina Nuova, koji će promovisati kulturnu renesansu i biti simbol emancipacije regije. Projekat je uključivao prestižne italijanske umetnike i arhitekte, poput Ludovika Kvaronija (Ludovico Quaroni), Alberta Burija, Franka Purinija (Franco Purini), Vitorija Gregotija (Vittorio Gregotti) i drugih.

U.P.

Dve decenije ranije, nakon Drugog svetskog rata, kraha fašističke diktature i početka komunističkog političkog režima na ovim prostorima, u Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji počinje gradnja partizanskih spomenika na teritoriji cele države. Godine 1959, Bogdan Bogdanović pozvan je da u Mostaru, značajnom središtu antifašističkog otpora, isprojektuje spomenik poginulim partizanskim borcima. Izgradnja je trajala do 1965. godine, kada se spomenik otvara za javnost i dobija ime Partizansko memorijalno groblje, ili, Partizanska nekropola. Bogdanović ovaj memorijal postavlja kao poslednje delo umetničkog ciklusa prvobitnih elemenata: kamena, zemlje, vazduha, vatre i neba, a kako je navedeno u 40. izdanju časopisa Arhitektura urbanizam (1966), spomenik u Mostaru predstavlja kamen, koji čini i njegovu primarnu materijalizaciju.4 „Svi ti neverovatni uticaji sklapali su se u jedan bezmalo strukturalistički dijagram, koji je i sam bio u promenama, ali je uvek i neprestano delovao na jedinku”,5 Bogdanović piše u Platonovom tajnom romanu, gde izučavajući medicinu Antičke Grčke, u kojoj su pomenuti elementi imali značajnu ulogu, i sam otkriva simbole koje će koristiti.

Milica Božić

Partizanska nekropola predstavlja repliku grada Mostara. Rekreiranjem njegovih ulica i mostova ostvaruje se, po Bogdanovićevim rečima, „dijalog između grada živih i mrtvih”. Formu spomenika definišu zavojita šetališta koja vode do kaskadnih terasa podeljenih u pet nivoa. Duž ovih terasa postoji osam stotina apstraktnih kamenih oblika u koje su uklesana imena poginulih vojnika. Na vrhu memorijala nalazi se centralni motiv, kosmički sunčani sat, a površina celog kompleksa je 5.000m2.

4 145

Olga Milićević-Nikolić, „Svedoci revolucije: kamen u Mostaru i voda u Jasenovcu”, Arhitektura Urbanizam (Beograd), vol. 40 (1931), str. 5.

Bogdan Bogdanović, Platonov tajni toman: Platonov gradoslovni nauk (Novi Sad: Mediterran Publ., 2008), str. 8.

U.P. 146

Ilustracija 2: Kreto di Đibelina, Alberto Buri, Izvor: “The Wound of Beauty. Alberto Burri and the Grande Cretto Di Gibellina,” Trentino Cultura, https://www.cultura.trentino.it/eng/Events/Thewound-of-beauty.-Alberto-Burri-and-the-Grande-Cretto-di-Gibellina [pristup 24.03.2020]

Utopijski memorijali

Ilustracija 1: Fondatione manifesto - masterplan grada Đibelina Nuova, Izvor: “BELÌCE ATLAS,” Fondazione Manifesto, izvor: https://www.fondazionemanifesto.org/en/belice-atlas [pristup 18.03.2020]

U.P. 147

Milica Božić

Ilustracija 3: Detalj: sunčani sat, Partizansko memorijalno groblje, Izvor: Maša Čelebić, “Partizansko spomen-groblje,” Tristotrojka, https://tristotrojka.org/partizansko-spomen-groblje/ [pristup 21.03.2020]

Ilustracija 4: Partizansko memorijalno groblje, Mostar, Bosna i Hercegovina, Izvor: Partizansko spomen-groblje - Help to preserve. http://herojisaneretve.blogger.ba/arhiva/2018/02/15/4089495 [pristup 21.03.2020]

U.P.

Uporedna analiza memorijala Kao početak istraživanja u okviru uporedne analize projekata Kreto di Đibelina i Partizansko memorijalno groblje, postavlja se studija lokacija i konteksta u okviru kojih oni nastaju. Partizansko memorijalno groblje nalazi se na Bijelom Brijegu, južnoj periferiji Mostara. Sa jedne strane okruženo je gusto izgrađenom fizičkom strukturom, dok se sa druge uklapa u zeleni suburbani pejzaž grada. Prema Bogdanovićevim rečima: „Kamena alegorija o dva grada nije se sasvim slučajno, i bez ikakvih podsticaja spolja, obrela na jednom od surih, kamenih bregova zapadnog Mostara. […] Naime, prilično neodređeno, negde između zemlje i neba […] lebdi grad Hurqualyâ, sufitski parnjak manihejske Terrae lucidae, koja je u gnostičarskim spekulacijama predstavljala neku vrstu polazne stanice za otiskivanje u svet divnih, naivnih, ali večitih filozofskih i kosmo-poetskih slika...“,6 što ukazuje da su na odabir lokacije uticali različiti kulturološki i simbolički motivi. Sa druge strane, Kreto di Đibelina nastaje na teško pristupačnim dolinama zapadne Sicilije, potpuno izdvojen od urbanog konteksta, postavljen u pejzaž sicilijanskih polja, na ruševinama grada Đibeline. Nakon posete amfiteatra u Segesti, gde je primetio kako senke koje padaju po stepeništu menjaju pojavnost arhitekture, Buri je rekao: „Iznad svega, snaga istorijskih razmera morala je da nikne iz poređenja velikih civilizacija Segeste, Selinunta, Motije sa uništenim svetom siromašnih i mrtvih”.7 Tim rečima, on postavlja lokaciju razrušenog grada kao lokaciju memorijala, u čast velikim civilizacijama koje su nekada živele na toj teritoriji.

6 Bogdan Bogdanović, Ukleti Neimar (Novi Sad: Mediterran Publishing, 2011), nepaginirano. 7 Digital Cosmonaut, „Il Grande Cretto Di Gibellina,” https://digitalcosmonaut.com/2015/ruderi-di-gibellina/ [pristup 15.03.2020].

148

Poznato je da je ideja o utopiji interpretirana i u okviru modernističkog pravca, odnosno, to je vreme kada se „realistički utopizam i

Utopijski memorijali

Motiv za građenje oba spomenika jeste profilisanje određenih ideoloških postulata: u slučaju Bogdanovićevog spomenika, povod je afirmacija novog društvenog poretka kroz reprezentaciju jednog događaja, dok je kod Burijevog spomenika reč o vrsti eksprimenta koji podrazumeva primenu radikalnih utopijskih principa u procesu građenja i analizu toga kako će se oni asimilovati u realnom kontekstu. Naglašavanje pomenutih gestova dodatno je podstaknuto pozivom najistaknutijih umetnika koje su obe zemlje imale u to vreme, Bogdanovića i Burija, da projektuju ove spomenike.

U.P.

utopijski realizam preklapaju i međusobno dopunjuju”.8 Iako Partizansko memorijalno groblje nastaje u doba moderne, za razliku od memorijala Kreto di Buri, koji potpada u doba postmoderne, oba sadrže elemente koji se pozivaju na arheologiju (Buri na arheologiju samog mesta i velikih italijanskih civilizacija, a Bogdanović na arheologiju Bliskog Istoka i etrurskih hramova), koja ima uticaj na formiranje kompozicije spomenika i oba koncepta počivaju na načelima simbolizma. Takođe, zanimljiva je i činjenica da Ljiljana Blagojević u članku “Postmodernism in Belgrade architecture: between cultural modernity and societal modernisation” naziva Bogdanovića jednim od prvih postmodernista, u čemu se oslikava njegov specifični arhitektonski izraz koji formalno ne odgovara estetici moderne.9 Sintagmu konkretna utopija tumačimo na različite načine kod memorijala Kreto di Buri i kod Partizanskog memorijalnog groblja. U oba slučaja referiše se na kontekst u okviru kog oni nastaju: u prvom slučaju, konkretna utopija opisuje kontekst stvaranja Đibeline Nuove, dok je kod Partizanskog memorijalnog groblja reč o širem kontekstu — on podrazumeva kompletan modernistički model građenja zastupljen u okviru Jugoslavije. Gradnja oba memorijala inicirana je traumom: Drugim svetskim ratom u slučaju Partizanske nekropole, i zemljotresom u slučaju memorijala Kreto di Buri, što pokazuje da je tamo gde je istorija uništena, umetnost korišćena kao alat za stvaranje nove. Postavljanjem memorijala velikih razmera, upotrebom konzistentnih materijala i korišćenjem snažnih simbola dodatno se ističe uloga ovih spomenika, a to je paralelno postojanje istorijskog sećanja i savremenog konteksta, kroz plasiranje novih ideja.

149

Milica Božić

Oba dela direktno komuniciraju sa lokacijom, naglašavajući infrastrukturu uličnih matrica i mostova koji su se (nekada) nalazili u datom kontekstu u cilju ostvarivanja dijaloga sa arhitekturom i istorijom grada, pri čemu su oslobođena religijskih i nacionalističkih predstava. Uočava se da i Kreto i Partizanska nekropola, iako nastaju u različitim društvenim, vremenskim i fizičkim kontekstima, u različitim epohama i pod okriljem različitih ideologija, dele specifičnu zajedničku nameru, a to je da reprezentuju i ožive sećanje na događaj koji je usko povezan sa razmerom grada. Dok je Kreto di Buri dovršen tek dvadeset pet godina nakon početka gradnje, Bogdanovićev memorijal završen je u roku neznatno dužem u odnosu na predviđen i odmah je zabeležio veliki odziv 8 Manfredo Tafuri, La Penta Barbara Luigia, Architecture and Utopia: Design and Capitalist Development (Cambridge, MA: MIT Press, n.d.), str. 46. 9 Ljiljana Blagojević, “Postomodernism in Belgrade architecture: between cultural modernity and societal modernisation,” SPATIUM International Review 25 (Septebmar 2011): 25.

U.P.

javnosti. Kreto, sa druge strane, u prvim godinama nakon izgradnje nije ostvario isti stepen posećenosti, usled nedostatka putokaza, neuređenosti puteva koji vode do njega, kao i udaljenosti lokacije spomenika.

150

Utopijski memorijali

Raspadom Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i ratom u Bosni i Hercegovini koji je usledio tokom devedesetih godina prošlog veka, spomenik u Mostaru se, kao spomenik jedne epohe prošlosti, zanemaruje i postaje meta vandalizma, pri čemu je većina njegovih elemenata ukradena ili uništena. Iako je 2018. godine započet projekat obnove, on nije dovršen, a Partizansko memorijalno groblje se i danas smatra epicentrom etničke tenzije i nebezbednim lokalitetom. Suprotno, iako Kreto di Buri jeste usled dugog perioda nedovršenosti ostao zapušten, on se prilikom završetka radova 2015. godine obnavlja i revitalizuje. Alberto Buri nije doživeo njegov završetak, jer se gradnja u celosti privodi kraju tek na dvadesetogodišnjicu Burijeve smrti.

U.P.

Ilustracija 5: Kreto di Đibelina, 2019. godina, Izvor: privatna arhiva autora

151

Milica Božić

Ilustracija 6: Partizansko memorijalno groblje, 2019. godina, Izvor: “Korak Naprijed, Natrag Dva: Partizansko Groblje Za Ničije Oči,” Bljesak.info, https://www.bljesak.info/gospodarstvo/ulaganja/korak-naprijed-natrag-dva-partizansko-groblje/278406) [ pristup 15.05.2020]

U.P.

Pozicija koncepta utopije Kako bi se razumeli stavovi koje autori memorijala Kreto di Đibelina i Partizansko memorijalno groblje zauzimaju prema konceptu utopije, trebalo bi obratiti pažnju na širi kontekst njihovih stvaranja i uverenja, izdvojenim u sledećim iskazima. U delu Tri ratne knjige, objavljenom 2008. godine, Bogdanović kaže: „Duh utopije ne priznaje pojedincu pravo na posebnost, pa takvo pravo ne prepušta ni gradovima. Svi utopijski romani (ne treba zaboraviti da je i svaka politička utopija pre svega proizvoljno romansiranje života, na papiru, ali i u stvarnosti) iscrpno opisuju istovetne granitne kuće, zastrašujuće trajne granitne institucije i granitne menze. Utopijski gradovi su, u principu, gradovi nepromenljivog savršenstva, jednakosti, jednoobraznosti i programirane rezignacije i dosade, što znači da im je uskraćeno pravo na evoluciju. […] Prokletstvo formalizma bila je eksplicitna figura utopijskog zatvaranja, asketizma, pa i samokastracije. […] Razgovor gradova razbija predrasude o razlikama”.10 Dovodeći u vezu analizu Partizanskog memorijala, koji upravo govori o razgovoru između dva grada, i Bogdanovićev stav o utopiji, može se reći da Bogdanović sugeriše da je spomenik u Mostaru reprezentacija distance koju zauzima prema konceptu utopije. Kako kaže u intervjuu za magazin Nedjelja, 29. Aprila 1990, „Ako nešto želimo da obeležimo, onda idemo na drugu stranu stvari, onostranih, metafizičkih spekulacija, vezujemo se za suštinu događaja”,11 pozivajući se na metafiziku kao primarnu naraciju svojih projekata.

Ishod uporedne analize Partizanskog memorijalnog groblja i memorijala Kreto di Buri leži u otvaranju pitanja koja se odnose na dru10 Bogdan Bogdanović, Tri Ratne Knjige (Novi Sad: Mediterran Publ., 2008), str.125-126. 11 Bogdan Bogdanović, Perović Latinka, Glib i Krv (Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, 2001), str.120. 12 Digital Cosmonaut, „Il Grande Cretto Di Gibellina,” https://digitalcosmonaut.com/2015/ruderi-di-gibellina/ [pristup 24.04.2020].

152

Buri pristaje da bude deo projekta tek kada dobija priliku da stvara na samim ruševinama Đibeline, u kontekstu koji nije u direktnoj vezi sa utopijskim kontekstom obnove, što se, kao i kod Bogdanovića, može tumačiti kao kreiranje distance prema pretpostavljenim idealima.

Utopijski memorijali

Sa druge strane, prilikom obilaska gradilišta grada Đibelina Nuova, Buri isprva ne želi da učestvuje u njegovoj realizaciji i kaže: „Na ovom mestu sigurno nema potrebe za mojim doprinosom, jer ono već obiluje umetničkim delima”.12

U.P. Milica Božić

153

gačije društveno-političke kontekste stvaranja utopijskih memorijala i na odnose autora ovih memorijalnih kompleksa prema njima. Pozicija ovih različitih kritičkih stavova prema različitim utopijskim narativima značajna je za savremeno razumevanje utopijskih misli. Sprovedena studija takođe otvara bazu za dalje istraživanje na temu konteksta konkretne utopije u projektima memorijalnih spomenika na globalnom nivou. U nastavku istraživanja, memorijale Kreto di Buri i Partizansko memorijalno groblje trebalo bi uporediti i sa drugim primerima memorijala nastalih u okviru utopijskih ideologija.

U.P. Ilustracija 7: Alberto Buri - Kreto di Buri, crtež, Izvor: Onsomething, “- Deterritorialization: Cretto by Alberto Burri,” onsomething, https://onsomething.tumblr.com/post/36753204281 [pristup 13.03.2020]

154

Ilustracija 8: Bogdan Bogdanović – Partizansko memorijalno groblje, crtež, izvor: Maša Čelebić, “Partizansko spomen-groblje,” Tristotrojka, https://tristotrojka.org/partizansko-spomen-groblje/, [pristup 21.03.2020]

Utopijski memorijali

155

Milica Božić

U.P.

156

Utopijski memorijali

U.P.

Bibliografija Arhiva modernizma. „Digitalni Repozitorijum Arhitekture i Urbanizma Druge Polovine 20. Veka.”, https://www.arhivamodernizma.com/ [pristup 24.03.2020]. “BELÌCE ATLAS.” Fondazione Manifesto. https://www.fondazionemanifesto.org/ en/belice-atlas [pristup 18.03.2020]. Blagojević, Ljiljana. “Postomodernism in Belgrade architecture: between cultural modernity and societal modernisation.” SPATIUM International Review 25 (Septebamar 2011): 23-29. Bogdanović, Bogdan. Tri ratne knjige. Novi Sad: Mediterran Publishing, 2008. Bogdanović, B. Glib i krv. Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, 2001. Bogdanović, B. Platonov Tajni Roman: Platonov Gradoslovni Nauk. Novi Sad: Mediterran Publ., 2008. Bogdanović, B. Ukleti Neimar. Novi Sad: Mediterran Publishing, 2011. Blagojević Lj. Modernism in Serbia: the Elusive Margins of Belgrade Architecture, 1919-1941. Cambridge (Mass.): MIT Press, 2003. Blagojevic, Ljiljana. Novi Beograd: Osporeni Modernizam. Beograd: Zavod za Udzbenike i Nastavna Sredstva, 2007. Digital Cosmonaut. „Il Grande Cretto Di Gibellina.” https://digitalcosmonaut. com/2015/ruderi-di-gibellina/ [pristup 15.03.2020]. Fondatione Manifesto. „Why Gibellina”, https://www.fondazionemanifesto.org/ en/why-gibellina [pristup 03.03.2020]. „Grad nade”, Komunikacija (Beograd), br. 36 (1985), nepaginirano. Hamilton, J. „Making Art Matter”, October (Cambridge), vol. 124, Postwar Italian Art (2008), str. 31-52. Levitas, R. Utopia as Method: the Imaginary Reconstruction of Society. New York: Palgrave Macmillan, 2013. McGuirk, J., Thomas de Monchaux, Jessie Wender. „The Unrepeatable Architectural Moment of Yugoslavia’s ‘Concrete Utopia.’” The New Yorker. https:// www.newyorker.com/culture/culture-desk/the-unrepeatable-architectural-moment-of-yugoslavias-concrete-utopia [pristup 28.05.2020]. Milićević-Nikolić, O. „Svedoci revolucije: kamen u Mostaru i voda u Jasenovcu”, Arhitektura Urbanizam (Beograd), vol. 40 (1931), str. 5-19. „Partisan Memorials in Former Yugoslavia.” FZZ. http://fzz.cc/issue02PART.html [pristup 01.06.2020].

157

Milica Božić

Tafuri, M., Luigia, L. Architecture and utopia: design and capitalist development. Cambridge, MA: MIT Press, 1973. Rozner, J. „Alberto Burri: The Art of the Matter.” PhD disertacija, 2015. „Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948–1980: MoMA.” The Museum of Modern Art. https://www.moma.org/calendar/exhibitions/3931 [pristup 28.05.2020]. „Slavoj Zizek - The Liberal Utopia: The Market Mechanism for the Race of Devils.“ https://www.lacan.com/zizliberal2.htm [pristup 27.05.2020].

U.P.

Spomenik Database. „The Partisan Cemetery at Mostar”, https://www.spomenikdatabase.org/mostar [pristup 08.04.2020].

158

Utopijski memorijali

Toskani, O. Cretto di Burri. Paris: Luis Vuitton Malletier, 2008.

Marija Matijević

Velika stambena naselja kao gradski pejzaž Elementi gradskog pejzaža kroz vremenski i prostorni okvir Bloka 19a

U.P.

Uvod Vreme i pejzaž Koliko je vremena ovo mesto?, Kevin Lynch1 Blok 19a smešten je na levoj obali reke Save, oivičen ulicama Milentija Popovića, Vladimira Popovića i bulevarima Milutina Milankovića i Arsenija Čarnojevića, predstavlja deo Mesne zajednice Gazela. Izgradnja naselja započeta je 1975. godine, a trajala je do 1981. godine. Blok je građen u obliku dvotrakta. Okolni prostor upotpunjuju parking mesta koja koriste stanari ovog bloka. U južnom delu bloka smeštena je velika zelena zona, dok centralni prostor bloka obuhvata platforma koja predstavlja najveći javno otvoreni prostor bloka. Zbog neposredne blizine reke Save i njenog priobalja, sa jedne strane i jakih saobraćajnica i Sava centra sa druge strane, oblikovanje blok 19a proisteklo je iz njegovih izraženih karakteristika. Specifičan po svojoj strukturi i organizaciji, ovaj blok predstavlja karakterističan poligon za istraživanje i analiziranje gradskog pejzaža kroz elemente stambenih naselja. Kroz vremenske i prostorne okvire, gradski pejzaž se raslojava na svoje elemente i redefiniše kao značajan akter urbane strukture.

1 Jacky Bowring, Simon Swaffield, „Shifting Landscapes In-Between Times“, Essay, Landscape Architecture’s Core?, Harvard Design Magazine, br. 36. 2 Clemens Steenbergen, „Composing Landscapes: Analysis, Typology and Experiments for Design“, Basel: Birkhäuser Verlag, (2008)

160

Ali kako se može zamisliti arhitektura kada je razgovor sa pejzažem radikalno poremećen? Šta se događa kada kontekst arhitekture, objekti i odnosi pejzaža postanu neodređeni? Clemens Steenbergen2

Velika stambena naselja kao gradski pejzaž

Prateći nastanak i razvoj pojma gradski pejzaž kroz istorijske primere urbanog planiranja Novog Beograda, uočavaju se ključni elementi koji se ponavljaju u njegovim planovima. Dovođenjem u odnos prostornih okvira i njihovim definisanjem, kao i analizom elemenata velikog stambenog naselja — blok 19a, koristeći se razmerama koje su značajne za razumevanje datih elemenata, omogućeno je sagledavanje šire slike gradskog pejzaža.

U.P.

Predmet istraživanja Gradski pejzaž u istorijskom kontekstu urbanističko-arhitektonskih rešenja Novog Beograda „Budući veliki Beograd” Jan Dubovi 1924. Jan Dubovi u svojoj skici metropole „Budući veliki Beograd” predlaže rast Beograda do 1961. godine: površine oko 100 km², obodnim razvijanjem oko istorijskog centra na grebenu u dva pravca: pristupanje Beograda na reke i spajanje sa Zemunom i Pančevom s jedne strane, i sa okolnim selima s druge strane. Područje Bežanijskog polja je iskorišćeno racionalno, kao deo šire periferije, vrtni grad utopljen u zelenilo, koji „znači za budući Beograd osnovu celokupnog uređenja”.3 U skladu sa tako postavljenim ciljem, on daje prednost konceptu vrtnog grada Ebenizera Hauarda (Ebenezer Howard).

161

Marija Matijević

Jan Dubovi predstavlja „Budući veliki Beograd” kao grad „čija će zemlja biti obradiva i davaće temelje zdravoj državi, a time ujedno i rešiti socijalno pitanje”.

Ilustracija 1: Skica – Projekcija rasta Beograda do 1961. godine, 1927. godine: Jan Dubovi, Izvor: Ljiljana Blagojevic, Novi Beograd: osporeni modernizam (Beograd: Zavod za udzbenike, 2007)

3 Ljiljana Blagojević, „Novi Beograd: Osporeni modernizam“, Beograd: Zavod za udžbenike (2007), str. 24.

Idejni plan Novog Beograda konstruiše Nikola Dobrović, potkrepljujući ga istorijskim primerima vodnih kanala u Versajskom parku, čuvenog vrtnog arhitekte Andrea Le Notra (André Le Nôtre). On tvrdi da ono što se nekad smatralo hirom jednog kralja postaje odlika tadašnjeg socijalističkog društva i realna demokratska potreba.

U.P.

Idejni plan Novog Beograda Nikole Dobrovića (1946—1948)

Namena površina Idejnog plana je gotovo identična kao u Ozarenom gradu, ali samo urbanističko rešenje je potpuno različito. Kao poseban aspekt Idejnog plana ističe karakter „totalno vrtnog ravničarskog grada” kojim pokušava da učini korak napred u odnosu na okvire dotada viđenog urbanističkog planiranja.4 U njegovom planu dominira kompromisna koncepcija ukrupnjavanja blokova postojeće matrice i formiranja velikih blokova između glavnih saobraćajnica, u okviru kojih je razvijen princip slobodnostojećih objekata u zelenilu.

4 Ljiljana Blagojević, „Novi Beograd: Osporeni modernizam“, Beograd: Zavod za udžbenike (2007), str. 109.

162

Ilustracija 2: Model idejnog plana Novog Beograda: Nikola Dobrović, Izvor: Ljiljana Balgojević, (2007). Novi Beograd - Osporeni modernizam

Velika stambena naselja kao gradski pejzaž

U potrazi za posebnošću jedinstvene organske celine novog grada, Dobrović je, zapravo, došao do ključne intervencije novog urbanističkog koncepta. Ovaj koncept će, kasnije, kroz planove i tekstove elaborirati i nazvati gradski pejzaž.

U.P.

Konkurs za urbanističko-arhitektonsko rešenje Bloka 19a Urbanističko-arhitektonski konkurs, septembar 1975. godine Urbanističko-arhitektonskim konkursom, raspisanim 1.9.1975. godine, za dobijanje idejnog rešenja Bloka 19a u Novom Beogradu, pozvano je pet projektantskih grupa. Prva nagrada pripala je projektu autorskog tima na čelu sa arhitektima Milanom Lojanicom, Borivojem Jovanovićem, Predragom Cagićem, Radisavom Marićem i Radmilom Lojanicom. Značajnije karakteristike lokaliteta Bloka 19a su to što blok svojom pozicijom predstavlja najistureniju tačku gradskog tkiva Novog Beograda, kao i mesto njegovog uliva u priobalje Save (zona zelenila, rekreativnog i kulturnog sadržaja) i neposrednog dijaloga sa panoramom grada, kao i to da blok predstavlja celinu opasanu izrazito frekventnim i snažnim saobraćajnicama sa kojih ga zasipaju talasi neugodnih zvukova i fluida.5

Ilustracija 3: Analiza ekoloških karakteristika i način korišćenja površina po aktivnostima, Blok 19a, Izvor: Urbanizam Beograda 49 (1978)

163

Marija Matijević

Ove karakteristike imale su veoma značajnu ulogu u utemeljivanju koncepta prvonagrađenog projekta: orijentacija stambenog sadržaja prema najvrednijem delu – središtu bloka, na način kojim dobija karakter koherentne celine, vizuelno ga vezujući za vitalne tačke beogradskog pejzaža. Dovođenje objekata u odnose celine, grupisanjem oko određenih prostornih tokova organizuju se kičmeni pravci koji imaju svoj vizurni koren i ishodište u slici i siluetama grada. 5 Radovan Đurić, Povodom konkursa za idejno urbanističko-arhitektonsko rešenje bloka 19A, Urbanizam Beograda 49, (1978), 55-56.

U.P.

Autori projektom postavljaju pitanje usmerenosti bloka, potrebom da se blok utka u pojas priobalja i prožme sa njim, kao i da se višestruko veže sa svojom maticom. Rešenje odstupa od postojećih karakteristika novobeogradskih blokova — umesto ortogonalne matrice ose bloka su dijagonalno usmerene, umesto zatvorene otvorena dispozicija – koren joj je u kičmenoj okosnici, u središtu koje okuplja sadržaje stanovanja i iz koga se prostor grana prema okruženju, sadejstvuje i stapa se s njim.6

6 Radovan Đurić, Povodom konkursa za idejno urbanističko-arhitektonsko rešenje bloka 19A, Urbanizam Beograda 49, (1978), 55-56. 7 Aleksić, „Prikaz konkursa za urbanističko-arhitektonsko rešenje bloka 19A u Novom Beogradu“, 45.

164

Žiteljima bloka pružiće se šansa identifikacije na jednom višem nivou: smerni obrisi objekta predstavljaće okvire u kojima će se očitavati šaroliki isečci i obrisi slike grada.7

Velika stambena naselja kao gradski pejzaž

Ilustracija 4: Maketa pobedničkog tima za idejno rešenje Bloka 19a, Izvor: Urbanizam Beograda 49 (1978)

U.P. 165

Marija Matijević

Ilustracija: Mapa Bloka 19a sa kontekstom, scale L. Analitički crtež, autor: Marija Matijević

Kičmeni pravci su denivelisani uspostavljajući veznu površinu — platformu, čime se pruža prednost odvajanju pešačkih i saobraćajnih tokova. Platforma predstavlja mesto prožimanja i prepleta oblika ulica i pjacete (piazzetta), prikupljajući sadržaje koji prate i upotpunjuju stanovanje. Sadržaji na platformi i oko nje gradacijski su grupisani i raspoređeni.8

U.P.

Prostorne celine Bloka 19a

8 Branko Aleksić, Prikaz konkursa za urbanističko-arhitektonsko rešenje bloka 19A u Novom Beogradu, Arhitektura Urbanizam 78–79, (1977.) 44-46.

166

Ilustracija 5: Prikaz pozicija prostornih celina bloka – platforma i livada, Izvor: Google Earth

Velika stambena naselja kao gradski pejzaž

Čitav blok nagrizaju zelene površine iz pravca puteva, formirajući tampon zone koje pojačavaju izolaciju samog bloka. Zelena površina na južnom obodu bloka među stanarima je poznata kao „livada“. Specifičnost ovog prostora je njegova praznina i pročišćenost, što mu omogućava da podrži veliki broj sadržaja. Za razliku od susednih blokova, čiji su otvoreni javni prostori dizajnirani i sadržajni, ti prostori su uglavnom prazni; „livada“ svojom prazninom i pročišćenošću predstavlja korišnički najsadržaniji i zasićeniji prostor bloka.

U.P. 167

Marija Matijević

Ilustracija 6: Fotografije platforme Bloka 19a, Izvor: privatna arhiva autora

U.P. Velika stambena naselja kao gradski pejzaž

168

Ilustracija 7: Fotografije livade Bloka 19a, Izvor: privatna arhiva autora

U.P. Marija Matijević

169

Crtež 2: Sintezni prikaz Bloka 19a – situacija/aksonometrija, scale M, Izvor: ilustracija autora

U.P.

Odnos unutrašnjeg prostora bloka sa kontekstom Organizacijom prostornih celina bloka, granice „praznog” prostora stvaraju gradaciju sadržaja od unutrašnjosti bloka ka spoljašnjosti. U zavisnosti od ugla posmatranja deluje čas kao zatvorena, čas kao otvorena figura. U tom smislu blok poseduje valere koji se afirmišu kao znamenja njegovog lika i identiteta.9 Ovaj blok prikazuje se kao celina koja dobro sarađuje sa zelenim prostorom reke Save i na taj način postaje izliveni pejzaž savskog priobalja.

9 Branko Aleksić, Prikaz konkursa za urbanističko-arhitektonsko rešenje Bloka 19a u Novom Beogradu, Arhitektura i urbanizam 78–79, (1977.) 44-46.

170

Velika stambena naselja kao gradski pejzaž

Ilustracija 8: Fotografija Bloka 19a – pogled na savsko priobalje, Izvor: Google Earth

U.P. Marija Matijević

171

Crtež 3.1: Herbarijum, zbirka zastupljenih biljaka u Bloku 19a, scale S, Izvor: ilustracija autora

U.P. Velika stambena naselja kao gradski pejzaž

Crtež 3.2: Herbarijum, zbirka zastupljenih biljaka u Bloku 19a, scale S, Izvor: ilustracija autora

172

U.P.

Crtež 3.3: Herbarijum, zbirka zastupljenih biljaka u Bloku 19a, scale S, Izvor: ilustracija

173

Marija Matijević

autora

U.P.

Razumevanje koncepta pojma imanentni pejzaž Imanentnost predstavlja potencijal simboličke veze nas i našeg okruženja. Daje značaj uspostavljanju koherentnosti, nastajanjem novih polja ljudske delatnosti omogućavajući itsupanje novih aspekata prirode. Imanentni (stalni) pejzaž odnosi se na svojstveno poštovanje mesta, a ne samo kao prevashodno intelektualni konstrukt. Tendencija da se u potpunosti iskusi trenutak mesta, pritom ne isključujući njegove duhovne i moralne elemente, stvara imanentni pejzaž.

Trebalo bi promovisati redukovane oblike prirode, kao što je to slučaj u „prijatnoj lokaciji“ (locus amoenus), koja može podržati simboličke izraze kulture, života i nade. Imanentnost je postavljanje pitanja lepote i blagostanja u prvi plan svakodnevnih društvenih briga, iskorištavanje prednosti istinskog osećaja prirode na svakom mestu.10

Velika stambena naselja kao gradski pejzaž

10 Christopher Girot, “Immanent Landscape”, Harvard Design Magazine, http://www.harvarddesignmagazine.org/issues/36/immanent-landscape (pristup 12. aprila 2020.)

174

Žiro (Girot) navodi da je neprestanost u prepoznavanju lepote samog pejzaža. Pejzaž nas uvodi u stvarne, osećajne i duhovne dimenzije kroz sveukupne egzistencijalne potrebe. Stvoriti imanenti pejzaž znači težiti dubljem smislu u tendenciji istaknutih kvalitativnih razlika.

Ilustracija 9: Ortofotokolaž, Izvor: Atlas of Places, Grant County V, https://www. atlasofplaces.com/research/the-territoryis-not-the-map-i/

U.P.

Tema istraživanja Elementi gradskog pejzaža kroz vremenski i prostorni okvir Bloka 19a Analiza Definisanje termina relevantnih za analizu predmeta istraživanja Pojam imanentnost se prvi put javlja 1530-ih godina. U francuskom rečniku je objašnjen kao “prebivanje”, “ostajanje unutar”, “svojstveno”, svojstveno”, ili direktno iz kasnolatinskog immanens, predstavljenog kao deo immanere „nastaniti se u, ostati u”, od asimiliranog oblika reči in- „u, na” i reči -manners „prebivati, nastaniti, zadržati”. U srednjovekovnoj filozofiji javlja se kao antonim reči prelazan, kasnije trans- cedentan. Formulisana je engleska reč immanently – stalno. Reč pejzaž – landscape, nalazi svoje korene u staroholandskoj reči landskip, koja označava deo obrađene zemlje; i francuske reči paysage koja potiče od latinske reči pagus, što označava obim zemlje koji je seljak napravio. U prenesenom značenju pejzaž je „seljačka izrada” i nema nikakve veze sa idealom netaknute divljine. Razmatrajući pojmove imanentni i pejzažni zajedno, a odvojeno kao imanentni pejzaž, i daljom analizom i prevodom, pojavljuju se novi pojmovi koji će biti referentni za ovu istraživačku temu. U kontekstu pejzažnog delovanja, pojam otpornost se javlja 16201630. od latinskih reči resili- (ens), označavajuči da se vrati nazad, odskoči (vidi elastičan) + -ence. U prevodu na temu istraživanja, otpornost ponavlja sposobnost oporavka od ili prilagođavanja nesreći ili promeni.

175

Marija Matijević

U vremenskom kontekstu, termin prilagođavanje je značajan. To ne proizlazi iz njegove trenutne upotrebe u evolucijskoj biologiji, već seže u rani 17. vek, kada je nagoveštavao odnos dizajna i funkcije ili kako se nešto uklapa u nešto drugo. Najčešće, reč prilagođavanje odnosi se ili na proces prilagođavanja ili na karakteristike organizama koji promovišu reproduktivni uspeh u odnosu na druge moguće karakteristike.

Definisanje i dovođenje u odnos prostornih okvira

U.P.

Sinteza Kako bi se dostiglo sagledavanje šire slike gradskog pejzaža, izvršena je analiza elemenata velikog stambenog naselja — Blok 19a, koristeći se razmerama koje su značajne za razumevanje datih elemenata. Na nivou urbanističkog plana (scale L) blok se pozicionira u odnosu na kontekst u kom se nalazi. Mapiranjem značajnih zelenih prostora stvara se slika gradskog pejzaža na nivou čitavog grada kao celine. Zoniranjem zelenih provršina na nivou samog bloka (scale M), vrši se analiza pozicioniranja elemenata zelenila, i njihovom kategorizacijom, u odnosu na izgrađene objekte i centralni plato kao značajne strukture u bloku.

176

Velika stambena naselja kao gradski pejzaž

Uočavanjem unikatnih vrsta flore Bloka 19a, stvora se katalog biljaka koje predstavljaju bazični element gradskog pejzaža na mikro nivou (scale S; program korišćen za vršenje klasifikacije biljnih vrsta u bloku — PlantSnap).

U.P. Marija Matijević

177

Crtež 4: Sintezni prikaz Bloka 19a kroz tri razmere – L, M, S – mapa sa kontekstom, situacija, detalj vegetacije, Izvor: ilustracija autora

U.P.

Ciljevi istraživanja i istraživačka pitanja Rezilijentnost pejzaža u adaptivnom vremenskom i porostornom kontekstu Bloka 19a Jasne definicije reči pomažu nam da bolje uokvirimo potencijalno polje delovanja za pejzaž i arhitekturu uz poštovanje duge tradicije davanja oblika na zemlji i u osnovi je za vraćanje novih simboličkih izraza prirode u fokus u ovo doba neizvesnosti.11 Iako okolni reperi i pozicija, predstavljajući najistureniju tačku novobeogradskog gradskog tkiva, mesto njegovog uliva u priobalje Save i neposrednog dijaloga sa panoramom grada, kao i celinu opasanu snažnim, veoma frekventnim saobraćajnicama sa kojih ga zasipaju talasi neugodnih zvukova i fluida, nisu išli u prilog formiranju stambene zone uronjene u zeleni pojas, uspešno je postignuto pretapanje savskog priobalja i kreiranje nove slike gradskog pejzaža. Na primeru Bloka 19a može se postaviti pitanje koji su aspekti planiranja značajno uticali na imanentnost ambijentalnog prikaza lokaliteta kao takvog i odolevanju njegovog brisanja iz gradskog pejzaža. Analizom modifikacija i razumevanjem termina, koji definišu oblast istraživanja, uslovljeni smo na preispitivanje stavova. Služeći se arhitektonskim i urbanističkim parametrima, kao i socijalnim i istorijskim kontekstom, omogućeno je jasno čitanje promene u pejzažu i njegove otvorenosti u adaptivnom vremenskom kontekstu bloka.

Christopher Girot, „Immanent Landscape“, 36,

178

Velika stambena naselja kao gradski pejzaž

U.P.

Bibliografija Aleksić, Branko. „Prikaz konkursa za urbanističko-arhitektonsko rešenje bloka 19A u Novom Beogradu“, Arhitektura Urbanizam br. 78–79, (1977): str. 44-46. Blagojević, Ljiljana. „Novi Beograd: Osporeni modernizam“, Beograd: Zavod za udžbenike, (2007): nepagirano Đurić, Radovan. „Povodom konkursa za idejno urbanističko-arhitektonsko rešenje bloka 19A“, Urbanizam Beograda br. 49, (1978): str. 55-56. Girot, Christopher. „Vision in Motion: Representing Landscape in Time“, The Landscape Urbanism Reader, New York: Princeton Architecturel Press, (2005): nepagirano M`Closkey, Karen. „Without End – Mats, holes and the promise of landscape urbanism“, Writing Urbanism, New York: Routledge, (2008): nepagirano McHarh, Ian L. „Nature in Metropolis, Design with Nature (1969)“, The City Reader. London: Routledge, (1996): nepagirano Steenbergen, Clemens., „Composing Landscapes: Analysis, Typology and Experiments for Design“, Basel: Birkhäuser Verlag, (2008): nepagirano --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Bowring, Jacky., Swaffield, Simon, „Shifting Landscapes In-Between Times“, Essay, Landscape Architecture’s Core?, Harvard Design Magazine, broj 36, http:// www.harvarddesignmagazine.org/issues/36/shifting-landscapes-in-betweentimes (pristup 12. aprila 2020.)

179

Marija Matijević

Girot, Christopher. „Immanent Landscape“, Essay, Landscape Architecture’s Core?, Harvard Design Magazine, broj 36, http://www.harvarddesignmagazine. org/issues/36/immanent-landscape (pristup 12. aprila 2020.)

180

Velika stambena naselja kao gradski pejzaž

U.P.

Ivana Janošev

Begejska petlja Nedovršeni projekat i nerešivi problemi

U.P.

Uvod Deo toka reke Begej koji protiče kroz Zrenjanin posledica je niza transformacija kroz vekove. U samom centru grada, oko naselja Mala Amerika, danas se nalaze četiri jezera koja čine celinu — Begejska petlja. To je jedinstven primer duž celog toka Begeja, od izvora na planini Pojana Ruska (rum. Poiana Ruscă) u Rumuniji, pa sve do ušća u Tisu kod Titela.

Ilustracija 1: Ortofoto Zrenjanina, Izvor: google maps [pristup 11.07.2020]

182

Begejska petlja

Osobenost čine nedefinisani međuprostori između jezera: prevlake, njihove dimenzije, odnosi i vizure koje se pružaju ka objektima autentične arhitekture industrijskih kompleksa iz vremena kada su jezera bila deo toka reke (Žitoprodukt, Šinovoz i Špiritana).

U.P.

Begej kroz naseljena mesta

183

Ivana Janošev

Ilustracija 2: Studija toka Begeja kroz naseljena mesta, Prema google maps [pristup 11.07.2020]

184

Begejska petlja

U.P.

Transformacija toka reke Begej kroz Zrenjanin Prvi oblik naselja javio se na ostrvu Gradnulica (I) još u XII veku. Selo Bečkerek (IV), današnji centar grada, razvilo se nešto kasnije. Kroz vekove podizao se manji broj kuća na drugim obalama, formirali su se putevi. Sa podizanjem Bečkerečke tvrđave u XV veku (današnji prostor opštine, Županjskog parka — gradska bašta, prostor stare pijace), desila se prva Ilustracija 3: Studija transformacije planska transformacija toka Begeja. toka Begeja kroz istoriju, Prema: Nikola Prokopana su dva kanala udaljena Šlajh, Monografija grada Velikog Bčkersvega par stotina metara (raskrsni- eka (Zrenjanin: Knjžara Teatar, 2018) ca kod Avale i duž Obilićeve ulice). Ti kanali spajali su dva najbliža rukavca i tako formirali manje ostrvo oko tvrđave. Kanali su omogućavali akumulaciju vode i kontrolu iz severnih ka centralnim i južnim delovima toka. U XVI veku su prokopana još dva veća kanala — kanal Kotoš, koji spaja istočne delove prvog i četvrtog dela, i središnji kanal u nastavku Ulice Cara Dušana. Ovim kanalima reka je dobila novi oblik formirajući tri ostrva i dva poluostrva. Tokom turske vlasti zanemaren je sistem kanala pri čemu je tok na Gradnulici (severni deo koji formira ostrva I i III) počeo da se zamuljuje i pretvara u bare. Reka je tražila kraći put i vodu usmeravala pravolinijskim kanalima, pri čemu do danas gotovo da nema vode u tom delu grada, već samo mrtvaja Begejskog toka.

Ivana Janošev

Kroz istoriju, stanovnici nisu čuvali najveću dragocenost koju je ovaj grad imao, bilo da su to stanovnici tadašnjeg Bečkereka, Ugari, Turci, Austrougari ili Jugosloveni i Srbi i druge nacionalne manjine — današnji Zrenjaninci. Sadašnjost to najbolje prikazuje. Reka je spora, prirodno je zamuljena (na močvarnom je tlu), vrlo je teška za održavanje i niko ne mari. Gotovo da se ne primećuje bogatstvo koje je reka imala pre svih intervencija i uslovljeno prirodnih transformacija.

185

U drugoj polovini XX veka iskopani su kanali na meandru oko Male Amerike i oko Motela. Tada je deo meandra oko Male Amerike postao sekundarni tok Begeja. Otcepljenjem od glavnog toka, intervencijom na samom kraju XX veka, formirana su tri jezera, a 2008. godine središnje jezero podeljeno je na dva dela.

U.P. Begejska petlja

186

Ilustracija 4: Dijagrami transformacije toka Begeja kroz istoriju, Prema: Nikola Šlajh, Monografija grada Velikog Bčkereka (Zrenjanin: Knjižara Teatar, 2018)

U.P.

Fotoesej

187

Ivana Janošev

Fotografije nastale u periodu 20.03.2020—23.05.2020, iz lične arhive autora

188

Begejska petlja

U.P.

Analiza predmeta rada

Ilustracija 5: Dijagramski prikaz starog i današnjeg toka reke, Prema: Nikola Šlajh, Monografija grada Velikog Bečkereka (Knjižara Teatar: Zrenjanin, 2018)

Rešenje za česta izlivanja reke bio je projekat Begejska petlja – pregrađivanje meandra u samom centru grada — skraćivanje toka za tri kilometara, formirana su jezera sa unutrašnjim prevlakama. Institut za vodoprivredu „Jaroslav Černi” 1982. godine, isprojektovao je ovaj sistem u vidu tri jedinstvene celine, čime je ublažio utisak jednodimenzionalnog sistema i naglasio prirodnost Begejskog toka. Svako jezero projektovano je za drugu namenu. Jezera I (kod Suda) projektovano je za sportove na vodi; Jezero II (a i b kod Železničke stanice) za gradsko kupalište i rekreaciju; Jezero III (kod Žitoprodukta) za sportski ribolov. Projekat je podrazumevao izgradnju tri jezera, dve stanice za prečišćavanje vode (primarnu i sekundarnu) i sistem cevovoda i čvorišta koji povezuje sva tri jezera. Iako su obe stanice izgrađene, prečišćavanje vode i održavanje jezera vrši se smanjenim kapacitetom — samo preko primarne stanice – objekta koji se nalaze na nasipu između reke i jezera III (Berbersko). Sekundarna stanica – objekat na nasipu između jezera III i II nikada nije puštena u rad.

189

Ivana Janošev

Na zahtev Opštine Zrenjanin i JP “Direkcije za izgradnju i uređenje grada Zrenjanina”, 2008. godine Jezero II je pregrađeno, čime su dobijena dva — IIa i IIb (ukupno četiri) jezera. U avgurstu 2010. godine Jezero IIa je isušeno, snamerom da se tu izgradi kupalište. Ni jedno od tri jezera danas se ne koristi za projektovane namene. Unutrašnje Jezero IIa potpuno je zaraslo u visokoj travi. Slika Jezera I i III malo je drugačija. Obaloutvrde i šetališta su zapuštena, voda je pretežno u mulju. Jedino se obala Jezera I, i to sa strane Suda, redovno održava. Obala sa suprotne strane je raskopana, u blatu, jer se prilikom renoviranja objekata uz obalu – današnja zgrada Internata katoličke crkve (nekadašnja Medicinska škola) ruiniralo šetalište. Renoviranje je završeno, ali šetalište nije obnovljeno.

U.P.

Proces prečišćavanja Prečišćavanje vode u jezerima vrši se na dva načina. Zamenom vode preko primarne stanice za prečišćavanje i dodatnim kratkoročnim rešenjima kao što su mehaničko sečenje vegetacije i aeracija vode – što nije dovoljno za ispunjavanje uslova čistoće vode II klase. Sam proces prečišćavanja vode funkcioniše tako što se sirova voda za preradu odvodi u bazen sirove vode, odakle se pumpama podiže na određen nivo kako bi se postigao prirodni pad. Zatim se voda spušta do taložnika i filtera. Sa optimalnom temperaturom i dodatkom aluminijum-sulfat i krečnog mleka, voda se prečišćava – postupkom taloženja nečistoća. Prečišćena voda dalje cirkuliše kroz sistem češljeva do filtera. U filternim poljima nalazi se kvarcni pesak koji zaustavlja protok preostale nečistoće, nakon čega, sad već čista voda, se sistemom cevovoda odvodi do Jezera I i Jezera III. Jezoro IIa nije u ovom sistemu. Što znači da, nije zatvorena komunikacije sva tri jezera sa sistemom za prečišćavanje.

190

Begejska petlja

Dodatni problem jeste pitanje vlasništva nad jezerima u centru grada. Naime, za dodatne aktivnosti (mehaničko čišćenje vode) potrebno je tražiti dozvolu od katastarskog vlasnika jezera — Voda Vojvodine, što dodatno otežava i usporava aktivnosti čišćenja.

U.P.

Ideja vs. problem U projektu Begejska petlja može se prepoznati ideja – kako se, uz pomoć pažljivo projektovane obaloutvrde i infrastrukturnog sistema, kreira i održava urbani pejzaž. Prevlake su, različitih dimenzija i vizura, pažljivo i s namerom projektovani za specifične namene (gradsko kupalište, sportsko pecanje, sport na vodi i rekreaciju), ali ni jedan od ovih scenarija nije zaživeo. Glavni problem leži u nedovršenosti projekta. Sistem cevovoda i cirkulacija vode, održava Jezera I i III, dok Jezero IIa nije u ovom sistemu. Postoji mogućnost da središnje jezero potpuno nestane, kao što je to slučaj u severnim delovima Begejskog toka na Gradnulici u kojima je voda prešla u mulj i vegetaciju, a potom u mrtvaju. Zbog toga je neophodno da, pored završetka projekta Begejska petlja i umrežavanja Jezera IIa sa sistemom za prečišćavanje vode, u punom kapacitetu (aktiviranje i sekundarne stanice), Grad Zrenjani bude katastarski vlasnik jezera. Tako bi se jezera sačuvala, pre svega od isušivanja, ispunila bi uslove čištoće, i otvorila mogućnost za realizovanje i ponovno promišljanje projektovanih namena.

191

Ivana Janošev

192

Begejska petlja

U.P.

193

Ivana Janošev

U.P.

194

Begejska petlja

U.P.

195

Ivana Janošev

U.P.

196

Begejska petlja

U.P.

197

Ivana Janošev

U.P.

198

Begejska petlja

U.P.

199

Ivana Janošev

U.P.

200

Begejska petlja

U.P.

Bibliografija Veliku zahvalnost na ustupljenom materijalu dugujem Ustanovi “Rezervat prirode”, Branislavu Miliću iz “Zavoda za zaštitu spomenika Zrenjanin” i Jeleni Grahovac na literaturi koja je bila inspiracija za studiju. Aleksandar M. Stanojlović. Petrovgrad (Veliki Bečkerek), Knjižara Teatar: Zrenjanin, 1938. Branislav Milić. Stare ustave i brodske prevodnice na begejskom kanalu, Građa za proučavanje spomenika kulture Vojvodine (Novi Sad), broj XXVI (2013), [ ? ] Institut za vodoprivredu “Jaroslav Černi”. Investicioni program sanacije Begejske petlje, Knjiga II, Idejno projektno rešenje, Sveska II - Jezerski sistem. Beograd, 1982. godina, investitor: Vodoprivredna organizacija “Srednji Banat” Institut za vodoprivredu “Jaroslav Černi”. Ekspertiza postojaćeg stanja sa predlogom mera za poboljšanje rada i dogradnju jezerskog sistema ”Begejska petlja”. Beograd 2008. godina, invenstitor: JP “Direkcija za izgradnju i uređenje grada Zrenjanina” Nikola Šlajh. Monografija grada Velikog Bečkereka, Knjižara Teatar: Zrenjanin, 2018. -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

201

Ivana Janošev

Rezervat prirode, https://www.rezervatiprirode.com/index.php/projekti [pristup 23.05.2020. god.] mape: https://www.google.com/maps/ [pristup 12.04.2020. god.] https://www.gpsvisualizer.com/misc/leaflet_map_types.html [pristup 12.04.2020. god.] https://mapper.acme.com/ [pristup 12.04.2020. god.] https://satellites.pro/ [pristup 12.04.2020. god.]

202

Begejska petlja

U.P.

Sergiu Cernea

What went wrong Contemporary solutions to past problems

U.P.

Introduction The 20th century was a very difficult century for humanity. After the end of the Second World War, the need for new housing that allowed people not only to work in big cities but also live there exponentially increased. The construction of entire neighborhoods that were supposed to house thousands and thousands of people was the project that every large city had been forced to implement since the 1950s. The destruction of entire neighborhoods during the war in Europe and the need to relocate these people, added to the need for manpower in the factories led to the creation of entire satellite neighborhoods on the outskirts of the cities. In part this also happened in America even a few decades before and without any bombing on its territory. But the need for housing for deprived people was increasingly acute. Pruitt-Igoe was a striking case, started with good intentions and then ended up being demolished 20 years later. A whole series of numerous compromises and changes during the implementation period of this project led to its total failure and the drastic decision by the authorities to demolish it.

204

What went wrong

The underlying problems still persist in the US today as we can see. Social conditions have been the answer to capitalism. What was supposed to be an economic “transition”, led to a “transformation” of citizens’ lifestyle. During this process I’m going to investigate what went wrong in the process from the project phase to the realization of the project, more specific what went wrong during the “transition” where the authorities made mistakes and didn’t act to save Pruitt-Igoe neighborhoods.

U.P. 205

Sergiu Cernea

Illustration 1: Top view of Pruitt-Igoe neighborhood, Source: https://www.archdaily. com/153704/the-pruitt-igoe-myth-an-urban-history [access 10.3.2021.]

U.P.

Body Pruitt-Igoe was a large urban project developed between 1954 and 1955 in the American city of Saint Louis, Missouri. The Pruitt-Igoe project had a modern thought of social engineering and urban-architectural design, bright buildings, large spaces, internal plumbing systems, electric lights, fresh plastered walls and other comforts expected in the 20th century. It had been built to respond to the housing needs of the city’s poor population. But the operation immediately began to reveal weaknesses of various types, until it turned into a famous failure: the houses were occupied in small proportion, and over the years the neighborhood became depopulated, abandoned, becoming a desolate and dangerous area, besieged and increasingly abandoned, Pruitt-Igoe was overtaken by discrimination, drug dealers and assassins, broken pipes and broken windows, set on fire and adrift. Public authorities and cultural experts blamed the residents or the architecture after the incident, but both were more victims than the cause. The reasons for the failure of Pruitt-Igoe are manifold: there was an uncritical adherence to too abstract urban design models that partly adhered to the theories of the architect le Corbusier; also in the realization of the details, poor quality designs and materials were adopted; the conflict with companies and trade unions also raised construction costs, which forced to review the project and further impoverish it; there was also a change in urban planning policies which discouraged the occupation of the neighborhood. The new neighborhoods soon became the center of discriminatory problems, which led to isolation and crimes.

206

What went wrong

The story of Pruitt-Igoe makes us think, because it is the classic example of how good intentions can do more harm than good, of how they can be evil and infernal. That story raises questions and dilemmas on urban planning today and on cases of market failure, building speculation on the one hand, inadequate funds set aside, planning and poor vision on the other and political decisions on top.

U.P. Sergiu Cernea

Period of critical numbness that accompanied the exuberant years of the housing bubble, during which, questioning the practices of the architects participating in the big binge automatically meant not taking part in it. The explosion of the real estate bubble has in fact projected the architects into a suddenly greasy market, where the space for design, at least in the traditional sense, significantly increased to the same extent as, on the contrary, the time for design and disciplinary reflection decreased. Shortly after construction, the living conditions of the Pruitt-Igoe complex slowly began to decline, and as early as 1960 the area was in extreme poverty, accompanied with high crime rates and the degradation of the neighborhood. In 1972, less than 20 years after its construction, the municipality was forced to demolish the entire neighborhood. The first of the 33 gigantic buildings were demolished by the federal government. Charles Jencks claimed that this event marked the death of modern architecture. The remaining 32 buildings were demolished in the following two years. The scale of Pruitt-Igoe’s bankruptcy, which has become an iconic landmark, has sparked intense debate over public housing policy. Pruitt-Igoe was one of the first demolitions of modern architecture buildings. Analyzing the case of South Penn built by Herman Jessor in Manhattan, New York, on the commission of a cooperative willing to invest money in a project that has brought benefits to the city until today, shows how the political choices have brought this project in the completely opposite direction.

207

Illustration 2: One of the first Pruitt-Igoe demolitions, Source: https://en.wikipedia.org/wiki/ Pruitt–Igoe#/media/File:Pruitt-igoe_collapse-series.jpg [access 10.3.2021.]

The project is characterized by 19-storey residential towers immersed not only in a green space but also in a dense and diversified context in the heart of the city of New York. The continuous support

U.P.

both during and after its realization by the cooperative that commissioned the complex, the city’s policy in favor of social housing and the desire of the residents to protect the complex from real estate speculation kept it for what it was built. Placed in the middle of a vibrant city with which it relates not only for architecture but also for economic and sociological aspects, it has made South Penn an example of success. The stability of the complex was also ensured by constant payments and maintenance. Residents have invested money in improvements. Repeatedly they refused the right to sell their apartments at market prices, preserving the ideal of moderate-income housing, adding facilities for children and the elderly, playgrounds, a community garden and a pottery studio. In the long run the results are visible today, few people decided to leave, majority growing old in their apartments. In 1986 Penn South became the first natural retirement community.

208

What went wrong

Illustration 3: Pruitt-Igoe in 2016, photo by David Carson

U.P. 209

Sergiu Cernea

Illustration 4: South Penn, NY, Source: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Penn_ South_on_27th_Street_from_26th_Street.jpg [access 10.3.2021].

U.P.

Conclusion The thriving South Penn in Manhattan has much in common architecturally with Pruitt-Igoe, but the two fates have been completely different. They are both classic examples of modern architecture and, like many others, very similar to each other. Huge blocks of brick and concrete are tall, dilute on grassy plots, so-called towers in the park, descendants of Le Corbusier’s “Radiant City”. The lesson shared by these two sites has to do with the limits of architecture, socially and economically, regardless of what some architects and designers promise or boast about. The two projects, aesthetically similar, highlight that no type of design, however contemporary it may be, or trendy, can ever guarantee success or failure: this does not mean that architecture is defenseless, only that it is never the destiny and that it is always held hostage by larger forces, such as socioeconomic and political ones above all. Like Pruitt-Igoe, Penn South was a slum elimination project in the middle of the century. They both had two lift projects, and common spaces, closed green areas where you can walk safely, open and internal programs, large windows etc.

210

What went wrong

A whole series of basic problems present in St. Louis, such as the economic one, aggravated by socio-political decisions, a situation completely opposite to Manhattan, led to the decision that federal investment could not have a future in that place and context and therefore decided to demolish it for the good of the city. Once again architecture evolves in bottom-up ways that architects and designers can never fully foresee.

U.P.

Bibliography: Hansman, Bob. Pruitt-Igoe (Images of America). Arcadia Publishing. 2017. Jacobs, Jane. The Death and Life of Great American Cities. Vintage. 1992. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------“The day they blew up Pruitt-Igoe”. St. Louis Post-Dispatch. (2018), https:// www.stltoday.com/news/archives/the-day-they-blew-up-pruitt-igoe/collection_290fedcd-0458-5b59-9017-23e81e4911e5.html#8, access 10.3.2021. “Pruitt-Igoe”. Wikipedia. (2020). https://it.wikipedia.org/wiki/Pruitt-Igoe access 10.3.2021. https://cristinaclow.work/Undemolishing-the-Projects https://www.nytimes.com/2012/01/26/arts/design/penn-south-and-pruitt-igoestarkly-differenthousing-plans.html Marshall, Colin. “Pruitt-Igoe: the troubled high-rise that came to define urban America”. The Guardian. (2015). https://www.theguardian.com/cities/2015/ apr/22/pruitt-igoe-high-rise-urban-america-history-cities access 10.3.2021. https://www.pennsouth.coop access 10.3.2021

211

Sergiu Cernea

Koyaanisqatsi by Godfrey Reggio - https://www.youtube.com/watch?v=nq_SpRBXRmE

212

What went wrong

U.P.

Objekat // Prostor

[O.P.]

Maša Bogunović // Savremene crkve: Principi projektovanja sakralnih objekata ��215 Đorđe Petković // Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici: Koncept prenamena industrijske arhitekture za buduće potrebe ��233 Lidija Manojlović // Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora: Storstrøm zatvor: dispozitiv prostorno-vremenskog okvira i programa ��253 Marko Gavrilović // Rad u krevetu i mobilna kancelarija: Prostori nematerijalne proizvodnje u digitalnoj eri ��269 Luka Rajšić // Stanovanje u izolaciji: Pouke proučavanja života u svemiru kroz razvoj prve svemirske stanice SkyLab 1963—1973 ��285 Milica Simić, Vid Savić // Modeli stambene arhitekture namenjeni interno raseljenim licima tokom devedesetih godina XX veka Uporedna analiza tri primera socijalnog stanovanja u Beogradu ��297

Maša Bogunović

Savremene crkve Principi projektovanja sakralnih objekata

O.P.

Uvod Savremene crkve Moderna graditeljska praksa crkava svedoči o značaju problema odnosa prema tradiciji, bilo da se ona kopira, razvija ili odbacuje. Sukob mišljenja i praksi tradicionalnog i modernističkog pristupa crkvenoj arhitekturi, ali i liturgijskim i teološkim pitanjima, jeste problem na koji većina autora nailazi. Tema istraživanja je odnos arhitektonskog programa i projekta, odnosno, ispitivanje granica slobode autorskog stvaralaštva i izražavanja autorske poetike u odnosu na ograničenja koja postavljaju oni elementi programa i projektnog zadatka koji neposredno zavise od strogih zahteva specifične funkcije objekta.1 Ovaj problem je prisutan u celokupnom arhitektonskom stvaralaštvu, ali je danas naročito izražen u oblasti sakralne arhitekture, gde je funkcija objekta uslovljena bogoslužbenom praksom. Drugi problem je odnos između tradicije i savremenosti u arhitektonskom projektovanju. Opšti cilj istraživanja je da se ispita mogućnost uvođenja novih, alternativnih projektantskih pristupa i uspostavljanja nove prakse u oblasti crkvene arhitekture.

1 Božidar J. Manić, „Savremena arhitektura crkava srpske pravoslavne crkve: programske osnove i projektantska praksa“ (Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, 2016), str. 4. 2 Ibid. str. 11.

216

Simbolički deo arhitektonskog programa crkava takođe je veoma značajan, ali se on ne može direktno prevesti u arhitektonsku formu.2 Priroda simbola, njihova višeznačnost, utiču na to da simbolika arhitektonskih formi bude sekundarni programski element sakralnog objekta. To podrazumeva njegovu (ne)obaveznost i (ne)posredan uticaj na arhitekturu. Time se ne želi umanjiti izuzetan značaj simbolike arhitektonske forme sakralnih objekata, već samo ukazati na činjenicu da se simboli ne mogu direktno i uvek na isti način „pretočiti“ u arhitekturu, jer jedna forma može imati više simboličkih značenja, kao što i više različitih oblika mogu imati jedno isto. Činjenica da tumačenje simbolike crkve neposredno proističe iz tumačenja liturgije dodatno ide u prilog tvrdnji da je liturgija apsolutno primarni činilac programske osnove crkvene arhitekture.

Savremene crkve

Naučni ciljevi su da se prikaže, opiše, analizira i objasni fenomen moderne crkvene arhitekture u svetu i kod nas. Crkvena arhitektura nije nužno i isključivo funkcionalistička, niti u toj oblasti arhitektonskog stvaralaštva „forma (isključivo) prati funkciju“, već se svi ostali programski elementi, izuzev liturgije, koja ima svoje jasne prostorne zahteve, mogu slobodno interpretirati.

O.P.

Hram Rođenja Presvete Bogorodice autor: Branislav Mitrović projektant: Biljana Begenišić lokacija: Štipina, Knjaževac, Srbija projektovano: 2004 realizovano: 2005

Svojom prvom realizovanom crkvom, koju je projektovao u zreloj fazi svog stvaralaštva, kao već afirmisan arhitekta, ovaj autor se svrstao u red najuspešnijih projektanata savremenih srpskih hramova. Hram Rođenja Presvete Bogorodice u Štipini izgrađen je u periodu 2004–2005, a osveštan 2006. godine. Specifičnost ovog hrama je u činjenici da je izgrađen od strane privatnog investitora — ktitora, koji je i sam arhitekta, što je svakako doprinelo stvaralačkoj slobodi autora. Nalazi se u centralnom delu malog sela u istočnoj Srbiji, okružena sa tri strane nepravilnim, zbijenim tkivom ruralnog naselja. Podužnom osom postavljena je u pravcu istok—zapad, sa manjim otklonom od oko 6°.3 U srpskoj pravoslavnoj crkvi dominira konzervativan odnos prema izgradnji novih hramova.

217

Maša Bogunović

Preovladava stav da treba graditi po ugledu na istorijske objekte takozvane srpko-viznatijsko-moravske tradicije, u skladu sa strogim kanonima prošlosti. Proporcija objekta i razmera unutrašnjeg prostora hrama su dimenzionisani oslanjajući se na istorijska pravila građenja. Ideja objekta se identifikuje sa monaškom i duhovnom jednostavnošću i čistotom koja karakteriše pravoslavnu crkvu. Konture i forma su podudarne arhetipu kuće ili prvih hrišćanskih bogomolja jer to stvara vizuelnu i mentalnu vezu sa prošlim, prepoznatljivim i bliskim. Funkcionalna shema ove crkve je elementarna, a prostorna struktura arhetipska i sastoji se iz jednobrodnog naosa i jednodelnog oltarskog prostora u apsidi. Mala galerija i terasa zvonika natkriljuju spoljašnju pripratu. Zvonik je u nivou galerije povezan sa korpusom građevine, a rešen je u vidu dva masivna bočna zida na kojima stoji trodimenzionalni ortogonalni drveni raster – prostorni krst. Crkva je pokrivena dvovodnim krovom, sa lučnim delom iznad apside. U unutrašnjem prostoru nalazi se slepa kupolica iznad naosa i slepa polukalota (konha) iznad oltara.

Ibid, str. 119.

O.P. Ilustracija 1: Osnova galerije, Izvor: Manić, 2016, str. 255.

Ilustracija 2: Osnova prizemlja, Izvor: Manić, 2016, str. 255.

218

Savremene crkve

Ilustracija 3 (levo): Podužni presek, Izvor: Manić, 2016, str. 255. Ilustracija 4 (desno): Poprečni presek, Izvor Manić, 2016, str. 255.

O.P.

Primenjeni su materijali malter, drvo i lim koji se prepoznaju i na tradicionalnim objektima iz prošlosti. Fasade su malterisane i obojene u belo, potpuno glatke, bez ikakve fasadne plastike. Galerija iznad spoljašnje priprate obložena je drvetom. Umesto prozora, crkva ima uske visoke proreze koji gotovo da ne prekidaju kontinuitet fasadnih platana.

219

Maša Bogunović

Ilustracije 5,6,7,8,9,10: Hram Rođenja Presvete Bogorodice: Mitrović Branislav, Izvor: http:// www.mitarh.rs/index.php?p=project&project_id=18 [pristup 3.4.2020]

“Posebno iskustvo sam stekao realizujući dva sakralna objekta. Prvi je u selu Štipina kod Knjaževca, Crkva rođenja Presvete Bogorodice, koju su meštani veoma lepo prihvatili, jer smo unutar crkve postigli neophodnu sakralnu atmosferu, tako da se vernici, narod, jako lepo osećaju u tom prostoru, koji je izvanredno akustičan. Hram ima notu regionalnog. Trudio sam se da to bude sakralni arhetip, da liči na prve hrišćanske bogomolje, da se sakralni duh i nit oseća u građevini. Ne moravsko, ne vizantijsko, ili neko drugo nasleđe, jer smatram da je upravo raznovrsnost bogatstvo koje Srpska pravoslavna crkva može da iskaže. Srpska pravoslavna sakralna arhitektura svojim arhitektonskim modelima ne pokazuje razgranatost u prostoru, to jest, prostor koji je srpski narod pokrivao. Na ovoj crkvi je ostvaren jedan mali korak da bi se pokazalo da ovakvi objekti mogu da budu sveti, sakralni, sasvim molitveni i sasvim logični i crkveni i u jednom drugom arhitektonskom okviru i odori”.4 4 Branislav Mitrović, Hram Rođenja Presvete Bogorodice, http://www.mitarh. rs/index.php?p=project&project_id=18, pristup 3.4.2020.

O.P.

Memorijalni hram Svetih Кirila i Metodija autori: Branislav Mitrović i Boris Podreka lokacija: Jajinci, Srbija projektovano: 1996–2004

Manić, 2016, str 120.

220

Savremene crkve

Memorijalni hram Svetih Kirila i Metodija u Jajincima istog autora, za koji je projekat, u koautorstvu sa arhitektom Borisom Podrekom, rađen u periodu 1996–2004. godine, još uvek nije u potpunosti završen, ali su glavni građevinski radovi urađeni, hram je osveštan i počeo je sa radom, a čeka se završetak materijalizacije omotača. Nalazi se na obodu spomen-parka u Jajincima, na maloj poljani u šumi, uz saobraćajnicu. Podužnom osom postavljen je u pravcu istok–zapad. Visokim zelenilom hram je delimično zaklonjen od pogleda sa ulice i iz pravca glavnog prilaza nije u potpunosti saglediv. Hram je projektovan kao horizontalna četvorostrana prizma nadsvođena poluobličastim svodom, a sa južne strane zaštićena paralelno postavljenim zidnim platnom, sa uskim prolazom u međuprostoru. U osnovi je podeljen na tri segmenta: 1. pripratu, u koju se ulazi bočno i iznad koje je galerija hora, 2. krstionicu na zapadu, iznad koje je učionica, središnji i istočni deo korpusa objekta zauzimaju naos i oltar, arhitektonski rešeni kao jednoprostor, podeljen samo niskom oltarskom pregradom. Iza plitke lučne oltarske apside nalazi se neka vrsta deambulatorijuma sa stepeništem koje povezuje gornji i donji nivo ostava na severoistočnom i jugoistočnom uglu hrama. Iznad krstionice i učionice je ravna terasa, sa koje se pristupa zvonicima, rešenim kao trodimenzionalni ortogonalni transparentni raster, postavljen na dva bočna zidna platna. Projektom je predviđena slepa kupola u plafonu iznad naosa, ali je u realizaciji obličasti svod na tom mestu perforiran, verovatno kako bi se naknadno izgradila spolja vidljiva kupola. Po projektu, materijalizacija hrama je svedena, zidovi su obrađeni u natur betonu, sem južnog udvojenog zida, koji je od kamena, a preko svoda i dela kubičnog korpusa prebačen je limeni plašt krova.5

O.P.

Ilustracija 11: Osnova prizemlja, Izvor: Manić, 2016, str. 258.

221

Maša Bogunović

Ilustracija 12: Osnova galerije, Izvor: Manić, 2016, str. 258.

O.P. 222

Ilustracija 14: Poprečni presek, Izvor: Manić, 2016, str. 258.

Savremene crkve

Ilustracija 13: Podužni presek, Izvor: Manić, 2016, str. 258.

O.P.

Ilustracija 15: Severni izgled, Izvor: Manić, 2016, str. 258.

223

Maša Bogunović

Ilustracija 16: Južni izgled, Izvor: Manić, 2016, str. 258.

O.P. Ilustracija 17: Pogled na jugozapadnu stranu 1, Izvor: Manić, 2016, str. 259.

224

Ilustracija 19: Pogled na severoistočnu stranu, Izvor: Manić, 2016, str. 259

Savremene crkve

Ilustracija 18: Pogled na jugozapadnu stranu 2, Izvor: Manić, 2016, str. 259.

O.P.

Intervju: poređenje dva analizirana projekta kroz razgovor sa profesorom Branislavom Mitrovićem Bogunović: Kroz diskusiju o odnosu ova dva pravoslavna hrama dotakli smo se kanona koji se moraju poštovati, uticaja tradicije, kao i saradnje sa važnim crkvenim poglavarima. Mitrović: Baza istraživanja su bili tradicionalni hramovi, bogomolje, male crkve. Analizom hrišćanskih, ranohrišćanskih i vizantijskih crkava došao sam do proporcije. Kanon je usmeravao na orijentaciju crkve, da li je kupola skrivena. Njega treba poštovati, ali arhitektura uvek može da se inkorporira. Arhitektura je rađena u kontekstu. To nije samo lokacija koja utiče na objekat, već ceo jedan ambijent u kom arhitektura nastaje. Prve hrišćanske bogomolje su krajnje svedene, Štipina je poput njih. Svedene, skromne, pročišćene forme. Objekti koji su u skladu sa dogmom, verom koja se u tom trenutku propagira. Ima duboku vezu sa počecima arhitekture. Arhetipska forma crkve u Štipini je baza mog razmišljanja o arhitekturi. Čak i prvi objekti nezavisno od crkava – stambeni objekti su bili pod inspiracijom arhetipskih formi – najjednostavnijih formi. Ovaj hram rađen je uz pomoć i finansiranje ktitora koji je po struci arhitekta, Miro Urošević. Kontaktirao me jer je smatrao da ova crkva nije njegova tema. Dobra komunikacija sa timočkim vladikom koji je iskazao potpuno poverenje dovela je do uspeha u realizaciji. Crkva ima tu vertikalnost. Hor iz Knjaževca koji dolazi da vežba kaže da je akustika odlična. To je rezultat proporcije koja je slična klasičnoj pokušavajući da razume odnos širine, visine, dubine i želje da taj prostor izgleda sakralno, ali ne sakralno po nekim efemernim elementima nego sakralno u suštinskom smislu kako prostor treba da izgleda.

225

Maša Bogunović

Bogunović: Memorijalni hram svetih Кirila i Metodija rađen je u saradnji sa arhitektom Borisom Podrekom. Kakvo je bilo iskustvo raditi sa njim? Znajući da je ceo memorijalni kompleks projektovan za žrtve holokausta koje su različitih veroispovesti, ima li simbolike postavljanje pravoslavne crkve na obod kompleksa? Mitrović: Ja sam pomogao Borisu, što zbog kanona, i prosto kako bi neko bio tu i tokom izvođenja. Zanimljiva saradnja sa različitim stepenom razumevanja. Boris je glavni deo posla inicirao. Starešina crkve Kalezić Dimitrije razumeo je i poštovao viziju crkve. Stvarao je atmosferu u kojoj nam je bilo omogućeno da radimo. Nema simbolike u postavci crkve na obodu spomen parka. Simbolika je samo u imanju koje je moglo da se dobije za izvođenje pro-

O.P.

jekta. Zid paralelno ulici, on je arhitektonski materijalizovan kao zid od kamena i opeke kod srednjovekovnih crkava i drugde. Kroz tu teksturu i upotrebu materijala se istorijski vezuje na tu simboliku. Drugi deo je urađen u betonu, međutim izvođenje je stalo u jednoj tački gde je pomalo nešto devastirano te se radovi ne bi mogli samo nastaviti već bi bile potrebne velike sanacije i briga ako uopšte do toga dođe. Vodilo se računa o dimenziji prostora, o visini i proporciji. On i sad unutra izgleda prilično moćno i ima tu svoju dimenziju koja privlači.

Bogunović: Kakva je simbolika međuprostora između crkve i južno orijentisanog zida? I kako biste opisali saradnju sa Njegovom svetošću patrijarhom Pavlom? Mitrović: Ceo zid je prostor za paljenje sveća. Iz praktičnog razloga je tu zbog promaje i mirisa koji bi u suprotnom dopirao do crkve i kako freske ne bi potamnele. Predstavlja strukturu koja je u jednu ruku izdvojena – jedan front, a u drugu ruku je deo sklopa, jedno tiho mesto, gde čovek može da zapali sveću i bude u miru. U tom zidu, po projektu trebalo je da budu probušene rupe i da kroz njih prodire svetlost zapaljene sveće kao bezbroj svitaca u šumi. Velika je čast i poštovanje prema tradiciji, razumevanje tih objekata i njihove poruke. Kada sam dobio blagoslov od Njegove svetosti patrijarha Pavla, u jednom razgovoru je doslovno rekao: ja Vama verujem, vidim kako vi doživljavate ovaj prostor, ja Vas molim da vernici doživljavaju taj prostor kao svoj dom, mesto gde se susretnu sa Bogom, mesto za jedan poseban trenutak.

Bogunović: Šta je to što je specifično kod hrama u Jajincima? Gde je izražena arhitektonska sloboda u Vašem stvaralaštvu?

Profesija nije bila spremna za dijalog. Svi su opterećeni tradicijom, ali to što je neko nacrtao profilčić ili deo ikonografije iz srednjeg veka ne znači nikakvu pravovernost niti iskrenost u takvim objektima niti bonitet da je taj objekat kvalitetniji. Arhitektura bi trebalo da prati zrelost institucije kao što je crkva i da na nju reaguje iskreno iz stomaka po nekim regulama, uvažavajući, naravno, zahteve crkve.

Savremene crkve

Mitrović: Hteo sam da učestvujem u nečemu što je suštinski doprinos u arhitekturi – a to su pravoslavni hramovi. Hteo sam da pokušam i imao sam energije da to radim. Imao sam i sreće da su se na tom putu našli ljudi koji su bili spremni da saslušaju i pomognu. Formirao se kontekst koji je mogao da iznedri takav projekat.

226

Projektovanje sakralnih objekata je veoma zanimljiva tema. Priča

O.P.

o duhovnoj vertikali, o celoj atmosferi u kojoj se nalaziš i okrećeš nekome kome veruješ, kako god mi to nazvali – da li je Bog, da li je energija. Ta mesta kontemplacije i poštovanja moraju se suštinski razumeti. Savremene mogućnosti pružaju mnogo više nego što su klasičnim srednjovekovnim majstorima. Oni su u okviru sopstvenih mogućnosti i vremena napravili izuzetna dela i ta dela su savremena u vremenu u kojem su nastala. Ali danas kada smo u vremenu drugih mogućnosti, potpuno bi bilo nekorektno da trošimo tehnologiju na oponašanje nečeg što je drugo vreme iznedrilo. Bilo bi mnogo konstruktivnije da tehnologiju ovog trenutka ugradimo sa energijom u neku bazu za drugačiji iskaz, drugačiji odnos prema objektima tih pravoslavnih hramova. Ja se verovatno tako i osećam jer sam rođen na primorju, u kamenu, gde su crkve bliže arhetipu i svedene su. Sve je to pomalo uticalo na moje delo. I te crkve su nastajale u određenom ambijentu, imale određenu arhitektoniku, i to je deo tradicije srpske pravoslavne crkve. Kao što su u Vojvodini nastajale barokne crkve. To je bogatstvo i sasvim je u redu da se da sloboda arhitekti, uz veliku dozu zrelosti i uzdržanosti. Treba skoro monaška posvećenost takvom zadatku. Ove crkve su najbliže vizuelnom profilu monaha, on je taj koji je sveden i pročišćen. Bogunović: Kako se izjašnjavate, kao moderan ili savremen arhitekta?

227

Maša Bogunović

Mitrović: Arhitektura vremena u kom je nastala. Savremena bi trebalo da oslikava trenutak u kom je nastala. Nije se na tim crkvama jurilo za modernošću, zapravo ako govorimo o arhetipu, bazičnoj potki za te crkve, onda ona teži i ima duboke korene u klasičnoj arhitekturi. Pre bismo videli parabolu između uklještenosti u taj klasični izvorni princip i onoga što savremene arhitektonske mogućnosti i arhitektonsko promišljanje donosi u stvaranju jednog objekta. A ako bismo baš morali najkraće da se izrazimo, to je onda savremena arhitektura. Jako je teško sebe locirati, pre bih mogao da govorim o uticajima i svom arhitektonskom početku. A tu je i odraz na crkve koje su nastale kasnije. Pod inspiracijom tih arhetipskih formi, posebno na primorju, tamo gde ima mnogo sunca i kolorita, tamo su neke stvari koje čovek ponese za ceo život. Svi prvi objekti su vrlo čitljivi, kontekst u kom su nastajali, uticaj srednjovekovne arhitekture ili arhitekture naroda, prilagođene majstoru koji je radio te objekte. Kasnije preko Likovne akademije, posebno kod Zeptera se stvara i dvojna fasada i drugačije razmišljanje o prostoru i arhitekturi. Sve do poslednjih kuća – hotel Centar u Novom Sadu, gde se dolazi do kubične forme, gde se gube klasični elementi, prozori i vrata – elementi klasične kuće, naravno zahvaljujući materijalima i novoj tehnologiji. To je cela jedna parabola kroz koju se mi menjamo i sve to ima uticaja na naš finalni proizvod.

228

Savremene crkve

O.P.

229

Maša Bogunović

O.P.

230

Savremene crkve

O.P.

Bibliografija Kadijević, Aleksandar. “Srpsko crkveno graditeljstvo (1945-2015) – istraživanje i prezentovanje” , Zbornika radova: Arhitektura i urbanizam posle II svetskog rata-zaštita kao proces ili model. Beograd: Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, (2015), str.157-167. Manić, J. Božidar. „Savremena arhitektura crkava srpske pravoslavne crkve:programske osnove i projektantska praksa.“ Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, 2016. Mitrović, Branislav. Hram Rođenja Presvete Bogorodice, http://www.mitarh.rs/ index.php?p=project&project_id=18, (pristup 3.4.2020). Proctor, Robert. Building the Modern Church - Roman Catholic Church Architecture in Britain,1955 to 1975. Mančester, 2014. Tomić, Jovan. “(Ne)moderna pravoslavna sakralna arhitektura”, Tristotrojka (Bosna i Hercegovina), br.4 (2015), str.13-14. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

231

Maša Bogunović

Mitrović Branislav. Hram Rođenja Presvete Bogorodice, http://www.mitarh.rs/ index.php?p=project&project_id=18, [pristup 3.4.2020]

232

Savremene crkve

O.P.

Đorđe Petković

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici Koncept prenamena industrijske arhitekture za buduće potrebe

O.P.

Uvod “The heritage of the past is the seed that brings forth the harvest of the future” Wendell Phillips

Posmatrano sa ekonomskog aspekta, investiranje u revitalizaciju braunfilda omogućava razvoj šireg područja u njenom okruženju. Obzirom da je revitalizacija braunfilda zasnovana na ponovnom korišćenju prostornih potencijala urbanog tkiva, ona doprinosi teritorijalnom razvoju i smanjenju ekonomskih troškova širenja gradova po periferiji (ka zonama šumskog, vodnog i poljoprivrednog zemljišta), jer se ovakvom intervencijom postiže veća ostvarivost principa kompaktnog grada. Gledano sa urbanističko-prostornog aspekta, revitalizacija braunfilda ne utiče na promene postojeće prostorne organizacije grada, gradskog zoninga, pravila građenja i korišćenja građevinskog zemljišta. Vitmor ukazuje na potencijal ponovne upotrebe gradske infrastrukture, i to posebno saobraćajne, što os-

234

U okviru „Teritorijalne agende Evropske unije“ (Territorial Agenda of the European Union: Towards a more competitive and sustainable Europe of diverse regions) (IMMUDTC, 2007b), koja se oslanja na prethodno definisan dokument „Perspektiva evropskog prostornog razvoja“ (European Spatial Development Perspective - ESDP), usvojen 1999. godine, kao prioritet je izdvojeno uspostavljanje novih oblika partnerstava i teritorijalnog upravljanja. Ovim dokumentom se posebno ističe intenzivna i kontinualna saradnja između privatnog sektora, posebno lokalnih i regionalnih preduzetnika, naučne zajednice, javnog sektora, naročito lokalne i regionalne uprave, kao i nevladinih organizacija, u cilju što boljeg upravljanja teritorijalnim razvojem i urbanom regeneracijom. Pod regeneracijom se podrazumeva proces zaustavljanja ekonomske, društvene i fizičke degradacije područja koja su dosegla nivo na kojem tržište nije više u mogućnosti da deluje kao jedina sila u sprečavanju njihovog daljeg propadanja. Kao potencijal za urbanu regeneraciju prepoznata je revitalizacija braunfild lokacija.

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici

Oživljavanje braunfilda predstavlja jedan od mehanizama koji leže u korenu efikasnijeg upravljanja urbanim razvojem (kroz efikasnije korišćenje gradskog zemljišta) i podrške lokalnom i regionalnom ekonomskom razvoju. U datom procesu revitalizacije, poseban fokus stavljen je na razumevanje kolaborativnog pristupa u urbanističkom planiranju, tj. uspostavljanju saradnje – dogovora između različitih sektora (javnog, privatnog i civilnog) koji učestvuju u procesu donošenja odluka.

O.P.

lobađa grad dodatnih troškova opremanja zemljišta. Gledano sa aspekta zaštite životne sredine, regeneracija braunfilda doprinosi dekontaminaciji i smanjuje zagađenost tla, vode i vazduha. Braunfild lokacije nastaju početkom 80-ih XX veka, usled promene načina proizvodnje, tj. opadanja efikasnosti različitih grana industrije, poput čelične, drvne, tekstilne, hemijske, industrije za preradu uglja, industrije za proizvodnju energije, itd. Ovaj tip braunfilda odlikuje zauzimanje velike površine zemljišta, niske tržišne vrednosti, uz istovremen zahtev obimne rehabilitacije i dekontaminacije. Pored pitanja sanacije zemljišta i objekata, braunfild regeneraciju karakterišu i procesi rušenja, raseljavanja, opremanja infrastrukturom, regulisanja svojinskih odnosa, restitucije, itd., što često zahteva istovremeno, zajedničko uključivanje i saradnju predstavnika javnog i privatnog sektora.1 Istraživanje se bazira na posmatranju fenomena aktivacije napuštenih industrijskih objekata od strane kreativnog sektora kao glavnog aktera, odnosno inicijatora promena u proizvodnji prostora. Osim toga, novina koju donosi ovo istraživanje je poređenje fenomena aktivacije industrijskih objekata u Evropi, okruženju i u Srbiji.

Istraživački postupci

235

Đorđe Petković

o Industrijska postrojenja kao mogući polovi razvoja grada u pogledu urbane konsolidacije o Istraživanje na polju dizajna i planskih intervencija u regeneraciji industrijskog zemljišta i razumevanje uticaja/posledica regeneracije na okruženje o Kreiranje metodologije postupaka regeneracije industrijske zone u gradskim centrima uz očuvanje urbane i fizičke strukture o Implementacija metoda revitalizacije iz studija slučaja i procena mogućeg ishoda primene na predmetnoj lokaciji

1 Jasna J. Cizler, Aktiviranje napuštenih industrijskih objekata u gradovima: institucionalna ograničenja u Srbiji (Beograd: Arhitektonski fakultet, 2015), str. 16101.

O.P.

Metodologija istraživanja: nacrt Studija literature Istraživanje faktora koji vode ka industrijskoj revitalizaciji i razumevanje koncepta istraživačkog procesa kako bi se razvio dizajn koji čuva nasleđe.

Studija slučaja Procena projekata koji imaju industrijsku revitalizaciju kao fokus razvoja (prednosti i nedostaci). Slučaj 1: Hafencity, Hamburg (revitalizacija braunfild lokacije u procesu izvođenja) Slučaj 2: Cerovo, Bijelo Polje (revitalizacija braunfild lokacije u planu, osvrt na konkurs)

Analiza izabrane lokacije o analiza lokacije kompleksa fabrike „Viskoza”, okoline i faktora koji utiču na nju o prednosti / nedostaci Predlog intervencije i definisanje programskih ciljeva

Kritička analiza predloga, poređenje, ograničenja, kritika, mogućnost izvođenja

236

Zaključak

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici

Predlog održivog plana razvoja baziran na programskim ciljevima koji revitalizuju industrijsko područje na osnovu saznanja iz literature i studija slučaja koji na neki način mogu biti implementirani u predmetnu lokaciju.

O.P.

Studija literature: smernice Ciljevi ponovnog korišćenja zemljišta su: o unapređenje životne sredine o povećanje vrednosti zemljišta i poreskih prihoda o značajna ušteda u pogledu infrastrukturnih ulaganja, koristeći postojeću infrastrukturu o stimulacija ekonomskog razvoja o povećanje zaposlenosti — podsticaj delatnosti u oblasti ekološke zaštite Revitalizacija nekog područja obezbeđuje mogućnost za urbanu obnovu i stvaranje održivih zajednica, dinamičnih urbanih mesta integrisanih sa javnim transportom, što nudi raznovrstan spektar korišćenja (privrednih sektora).2

Ciljevi revitalizacije braunfilda

Prostori na koje se ciljevi odnose:

unapređenje čitljivosti grada

izgrađene strukture urbane fabrike prirodni resursi

ozelenjavanje grada izgradnja novih zajednica

novoizgrađene strukture mešovite namene

237

Đorđe Petković

smanjenje uticaja urbanizacije prirodni resursi, zemlja i energija oslanjanje na postojeće stanje postojeća struktura unapređenje urbane integracije i izgrađene strukture urbane mreže mobilnosti

2 Fernández Agueda, Beatriz , “Urban Restructuring in Former Industrial Cities: Urban Planning Strategies “, Territoire en mouvement Revue de géographie et aménagement (Madrid, Politehnički fakultet, 2014), str. 23-24.

O.P.

Studija slučaja Istraživački postupci postavljeni u studiji slučaja: Test — ostvarenost pretpostavljenih metoda urbanog dizajna. Ostvareni rezultati u prostornom i programskom okviru — analiza parametara i akcija sprovedenih u pogledu regeneracije područja. Prenamena — kako se postiže prenamena kroz izgrađenu/planiranu strukturu. Analiza — evaluacija prednosti i nedostataka predloga, kako bi uspešni principi mogli biti transponovani na predmetnu lokaciju.

Hafencity, Hamburg, Nemačka Status: u izvođenju; Površina: 127 ha

Koncept kreiranja novog urbanog razvoja u centralnom gradskom području se javio kada je nova lučna infrastruktura izgrađena južno od reke Elbe, i tada su prostori severno od rečne obale ostali napušteni i neiskorišćeni, jer nisu bili pogodni u pogledu transporta i distribucije robe. Kupovinom celokupnog privatnog zemljišta grad je stekao mogućnost kreiranja novog plana razvoja koji dozvoljava interakciju između postojećeg i novog, građenog i reke. Uzvišenje zgrada kao koncept zaštite od poplava predstavlja javni karakter mnogih namena u prizemljima objekata i finu strukturu mešovitih namena.

3 “HafenCity-the genesis of an idea”, https://www.hafencity.com/en/overview/hafencity-the-genesis-of-an-idea.html, pristup 06.05.2020

238

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici

Poseban značaj projekta je razvoj privatno-javnog partnerstva i učešće javnosti, civilnog sektora u procesu donošenja odluka.3

O.P.

Test: Fleksibilna prostorna struktura + Promocija fleksibilnih oblikovanja i + struktura izgrađenih objekata Održive zgrade + Vertikalna dispozicija namena + Javni prostori + Aktivne prelazne/povezujuće zone + Pristup različitim korisnicima + Različiti prostorni odnosi i razmere +

Ostvareni rezultati u prostornom i programskom okviru: o urbana horizontalna i vertikalna distribucija mešovitih namena u kombinaciji sa fleksibilnom prostornom strukturom, o novi razvoj neguje postojeću visinsku regulaciju i finu prirodu (karakter) postojećih tipologija, o kreiranje vizuelnih koridora, o Trgovi, mali i veliki, međusobno povezani pospešuju urbanu prostornu integrisanost. Lohsepark (centralni park), ostvaruje direktnu pešačku vezu sa rekom, kroz čitavu lokaciju.

Prenamena: o Aktiviranje starih magacina (pod zaštitom UNESCO-a). Održavanje visinske regulacije sa postojećom strukturom i ostvarivanje psihološke veze. o Objekat filharmonije je izveden na vrhu starih magacina i postaje fokusno središte novog razvoja.

Analiza:

239

Đorđe Petković

Prednosti o visok stepen promocije horizontalno-vertikalne distribucije mešovitih namena o komercijalni prostori u nivou prizemlja kreiraju atraktivne frontove o podržava postojeće industrije povezujući ih sa stambenim objektima o negovanje nasleđa u cilju privlačenja kulture i novih ulaganja

O.P.

Nedostaci o Fleksibilna prostorna struktura ponekad može dovesti do toga da objekti svojim karakterom ne odgovore na zahteve konteksta o Manjak mešovitih ekonomskih delatnosti

Ilustracija 2: Revitalizacija vojnog kompleksa Cerovo u Bijelom Polju, konkursna doku-

240

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici

Ilustracija 1: „HafenCity-the genesis of an idea”, Izvor: https://www.hafencity.com/en/overview/hafencity-the-genesis-of-an-idea.html [pristup 16.02.2021]

O.P.

mentacija, Izvor: https://www.me.undp.org/content/montenegro/en/home/presscenter/ PublicCalls/Cerovo [pristup 07.02.2021]

Cerovo, Bijelo Polje, Crna Gora Status: planirano izvođenje; Površina: 2 ha

Ovaj lokalitet ukazuje na ozbiljan potencijal stvaranja centra za razvoj kreativnih industrija (novi mediji, IT sektor, dizajn), kao generator lokalnog ekonomskog razvoja i valorizacije kreativnog i preduzetničkog potencijala ovog regiona.

Test: Fleksibilna prostorna struktura + Promocija fleksibilnih oblikovanja i struktura izgrađenih objekata Održive zgrade Vertikalna dispozicija namena Javni prostori + Aktivne prelazne/povezujuće zone + Pristup različitim korisnicima + Različiti prostorni odnosi i razmere +

Ostvareni rezultati u prostornom i programskom okviru: o identifikacija aktivnosti u proizvodnoj i kreativnoj industriji kao osnova za kreiranje budućih sadržaja u čvorištu o procena kapaciteta za razvoj kreativnih industrija na pomenutoj teritoriji o procena mogućih sadržaja u hub-u

241

Đorđe Petković

Prenamena: Aktiviranje starih hangara i drugih objekata: o stvaranje proizvoda u domenu kreativnih industrija o osiguravanje prostora za studijski rad autora iz domena kreativnih industrija o pružanje rezidencijalnih i smeštajnih kapaciteta za umetnike i preduzetnike

O.P.

Analiza: Prednosti o visok stepen promocije mešovitih namena o strateški dobra pozicija lokaliteta, veza sa putnim pravcem Beograd—Bar o podržava postojeće lokalne industrije povezujući ih međusobno o negovanje nasleđa u cilju promocije kulture i iniciranja novih ulaganja Nedostaci

4 Revitalizacija vojnog kompleksa Cerovo u Bijelom Polju, konkursna dokumentacija, preuzeta sa linka: “Innovation challenge: reuse of the Cerovo military complex”, United Nations Development program, Montenegro, https://www.me.undp.org/content/montenegro/en/home/presscenter/PublicCalls/Cerovo.html

242

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici

o nerešen izvor finansiranja o nepostojanje dogovora između lokalnog i nacionalnog nivoa uprave, u pogledu sanacije i revitalizacije industrijskog kompleksa4

O.P.

Analiza izabrane lokacije Fabrika „Viskoza”, Loznica Status: u stečaju; Površina: 77 ha

Ilustracija 3: Istorijat razvoja fabrike Viskoza u Loznici, Izvor: ilustracija autora teksta

Istorija i razvoj Loznice, ali i čitavog lozničkog kraja, može se podeliti na vreme pre i posle izgradnje fabrike „Viskoza“, nekadašnjeg „giganta“ jugoslovenske hemijske industrije. Obim i značaj industrijske proizvodnje „Viskoze“ ubrzali su razvoj i drugih privrednih delatnosti u Loznici (saobraćaj, trgovina, građevinarstvo, zanatstvo, bankarstvo i dr.) koji postaju značajni faktor u ostvarivanju daljeg privrednog razvoja Loznice i poboljšanja životnog standarda građana. ’90-ih godina, zbog ekonomske krize u državi, nekonkurentnosti sa inostranim firmama i zastarelih tehnologija, došlo je do gašenja pogona, odlaska u stečaj, i gašenja svih navedenih firmi.

Prednosti o povoljan geografski položaj (blizina reke Drine) o povoljan strateški položaj, u pogledu pozicije i povezanosti sa naseljima u regionu o mogućnost zapošljavanja nove radne snage o korišćenje puteva i železnice

243

Đorđe Petković

Nedostaci o nerešeni imovinsko-pravni odnosi o kontaminirano zemljište i objekti — prisustvo štetnih materija u pogonima fabrike o nepostojanje jasne strategije urbanog razvoja, kao dela lokalnog ekonomskog razvoja; o nedovoljni kapaciteti lokalnih samouprava u pogledu uspostavljanja strategije i njenog sprovođenja kroz planove, programe i projekte

O.P.

Predlog intervencije i definisanje programskih ciljeva: osnovne pretpostavke Industrijski kompleksi prošlog veka: Regeneracija_Revitalizacija prostora / Regeneracija_Krenuti ispočetka Gradski kontekst o zadržavanje ulične matrice i većeg dela postojeće izgrađene strukture (važnih za zajednicu u psihološkom pogledu) o razvoj sistema povezivanja i transporta kroz lokaciju, povezujući ključne gradske tačke, povećavajući cirkulaciju ljudi i aktivnosti o razvoj zelenih koridora (veza sa rekom Drinom i gradskim centrom)5

Lokacijski kontekst

o obnavljanje postojećih skladišta za nove sadržaje o podsticaj mešovite upotrebe kombinacijom stambenih prostora sa javnim i komercijalnim sadržajem o raznolikost u obimu, masama i materijalu izgrađenih struktura

5 Avramović, Isidora. Gradski centri Loznica. Beograd, Arhitektonski fakultet, 2015. 6 Dimitrić, Saša. “Istraživanje potencijalnih centra na primeru grada Loznice novi trg Vuk S. Karadžić”, Beograd, Arhitektonski fakultet, 2015.

244

Blokovski kontekst

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici

o ponovno korišćenje fabrike koje dodaje vrednost i karakter lokalnoj ekonomiji i identitetu mesta kreirajući društveno održivi ekosistem o prenamena velikih industrijskih objekata za specijalizovane namene koje pospešuju socijalnu interakciju o fazni razvoj kroz plansko planiranje o Kreiranje vizuelnih vidika u pogledu povezivanja lokacije sa širim okruženjem o razvoj hijerarhijskog sistema otvorenih prostora, od velikih javnih prostora, do manjih i privatnijih o aktivacija prostora u okolini6

O.P. 245

Đorđe Petković

Ilustracija 4: Fabrika Viskoza, Izvor: fotodokumentacija iz arhive, T. Ilić, autor

O.P.

Zaključak Na osnovu analiziranih podataka iz literature ali i navedenih studija slučaja, fabrika „Viskoza“ ima potencijal da postane novi centar regionalnog značaja. U poređenju sa primerom iz Nemačke, ovaj slučaj nosi problem nerešenog imovinskog pitanja, gde i usled višegodišnjeg napora lokalne samouprave da otkupi zemljište, vlasništvo nad ovim kompleksom i dalje je državno. Za razliku od primera iz Crne Gore, ne postoje jasne smernice u kom pravcu razvoja bi ovaj kompleks trebalo voditi, jer javnost i dalje nije dovoljno upućena ali ni zainteresovana da ovaj problem konačno reši, uz saradnju sa lokalnom upravom. Objekti „Viskoze“ godinama propadaju, bez namere da se aktiviraju novi pogoni ili da se obezbede prostori za smeštaj i rad. Svojevremeno je predložen projekat da se ceo „Viskozin” kompleks podeli u tri celine — privrednu, sportsko-rekreativnu i obrazovnu, i tako dobiju resursi koji se mogu ponuditi domaćim i stranim privrednicima, fakultetima i domaćim preduzetnicima. Time je moglo da se spreči nekontrolisano odnošenje fabričke imovine i omogući otvaranje novih radnih mesta. Ideja je bila da deo fabričkih hala iskoriste privrednici za razvoj biznis-inkubatora uz vrlo povoljne podsticajne mere, da deo objekata bude preuređen za obrazovni centar, škole, fakultete, smeštajne kapacitete za učeničke i studentske domove. Sportsko-rekreativni sadržaji omogućili bi veću afirmaciju turizma, a bilo je predviđeno i mesto za muzej o „Viskozi”.7

7 Predlog strategije održivog i integralnog urbanog razvoja Republike Srbije do 2030.godine. Beograd, Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, 2018.

246

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici

Iako je postojala inicijalna ideja prenamene i ponovne aktivacije ovog prostora, od ideje se nije odmaklo zbog nepostojanja saradnje između javnog sektora (saradnje lokalne i nacionalne uprave), ali ni procene izvodljivosti i troškova, koja bi omogućila uključivanje zainteresovanih predstavnika privatnog sektora.

247

Đorđe Petković

O.P.

248

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici

O.P.

249

Đorđe Petković

O.P.

250

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici

O.P.

Bibliografija Glintić, Mirjana. „Revitalization of military brownfields in Eastern and Central Europe“, Beograd, Nacionalna alijansa za lokalni i ekonomski razvoj, 2015. “Innovation challenge: reuse of the Cerovo military complex”, United Nations Development program, Montenegro, https://www.me.undp.org/content/montenegro/en/home/presscenter/PublicCalls/Cerovo.html (pristup 2.6.2020) „Strategija razvoja planskog područja opštine Loznica”, Loznica, Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski Fakultet, JP URBO PLAN, 2004.

251

Đorđe Petković

“Nepodnošljiva lakoća propadanja”, http://loznickenovosti.com/index.php/component/content/category/124-n-p-dn-shljiv-l-c-pr-p-d-nj?Itemid=101, pristup 06.05.2020.

252

Revitalizacija fabrike Viskoza u Loznici

O.P.

Lidija Manojlović

Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora Storstrøm zatvor: dispozitiv prostorno-vremenskog okvira i programa

O.P.

Uvod Pojam transgresija se najpre odnosi na odstupanje od određenih pravila ili prevazilaženje granica konvencionalnog ponašanja. Može biti čin nepridržavanja u pogledu moralnih, institucionalnih ili kulturnih normi, u odnosu na društveno očekivane i prihvaćene načine postupanja. Kazniti ili rehabilitovati? jeste glavno pitanje koje se postavlja kada se govori o savremenim težnjama arhitektonske prakse pri projektovanju zatvora. Transgresivna tipologija i hibridna arhitektura savremenih zatvora u nordijskim zemljama predstavlja sukob mišljenja u okviru arhitektonske struke, kao i brojne kontroverze.

254

Kada govorimo o ispunjavanju vremena u uslovima zatvorskih ustanova, sveukupan odgovor na postavljenu problematiku se najpre pronalazi u promišljanju i omogućavanju raznovrsnih aktivnosti kojima bi se upotpunilo raspoloživo vreme. One najpre utiču na provođenje vremena i shodno tome uzrokuju različite rezultate, u zavisnosti od individue. Aktivnosti koje se podstiču u savremenim zatvorskim ustanovama, predstavljaju transgresiju i prevazilaze okvire dotadašnje strukturacije kao i uobičajenog modela razmišljanja. Primer jedne savremene zatvorske ustanove, maksimalnog stepena bezbednosti, jeste Storstrøm zatvor u Danskoj. Počevši od dizajna i oblikovanja čitavog zatvorskog kompleksa, kao i aktivnosti i sadržaja dostupnih zatvorenicima, inicijalna tipologija postaje gotovo neprepoznatljiva.

Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora

Težnja istraživačke teme odnosi se na razumevanje intersekcije arhitekture i socio-psihološkog fenomena savremene percepcije čoveka kao dela društva. Specifičnost odabrane tipologije ogleda se u kauzalnosti prostora i programa, kao i dispozitiva u odnosu na pojam vremena kao zasebnog entiteta. Preispitivanje odnosa čoveka i sopstvene slobode kretanja unutar jedne sasvim ograničene strukture. Šta je ono što olakšava postojanje i svakodnevni život u kontrolisanom prostoru koje izoluje čoveka od uobičajenog okruženja i svega što poznaje? Sa jedne strane, zatvor poseduje najsavremeniji projektantski pristup koji podrazumeva maksimalni stepen humanizacije, dok sa druge strane predstavlja tipologiju koja je i dalje oličenje evidentne zabrane kretanja, oduzimanja slobode i ograničavanja na određeni prostor, kako fizički, tako i vremenski.

O.P.

Storstrøm zatvor l C.F. Møller arhitekti Projekat arhitektonskog biroa C. F. Møller, koji se odnosi na kompleks zatvorske ustanove u gradu Falster (Danska), realizovan je 2017. godine. „Zatvor dizajniran da izgleda kao koledž”—naslov je članka o ovoj intrigantnoj tipologiji. Glavni arhitekta pomenute ustanove naglasio je da je zatvor projektovan kao luksuzna, svetska ustanova, koja sadrži spavaće sobe, zelenilo koje prožima celokupan kompleks i moderne zajedničke kuhinje. Dizajniran je na taj način kako bi stopa prekršaja bila svedena na minimum, i kako bi se sprečilo ponavljanje modela ponašanja koje nije u skladu sa zakonom. U arhitektonskoj praksi smatra se najhumanijim zatvorom, iako je u pitanju ustanova maksimalnog stepena bezbednosti. Može se reći da je projektovan i organizovan poput univerzitetskog kampusa, ukoliko se uzme u obzir da su jedinice veličine 40m2, pri čemu svaka soba ima frižider, televizor, kupatilo, krevet, garderober i velike prozore. Nasuprot standardnom modelu zatvora, prilikom procesa projektovanja zatvora Storstrøm, težnja je bila da se uglavnom najtežim prestupnicima, koji su u većini, obezbede što normalniji i prijatniji uslovi boravka kako bi se osposobili i kasnije privikli na život u spoljašnjem svetu.

255

Lidija Manojlović

U okviru čitavog kampusa dostupne su raznovrsne aktivnosti (radionice, predavanja, sport, biblioteka, obavljanje poslova, molitveni deo i sl.) koje pružaju spektar mogućnosti i načina na koje se može provesti slobodno vreme. Zatvorenici imaju pravo da vreme, kada im je omogućeno slobodno kretanje i kada ne moraju biti u svojim sobama, na predavanju ili dobrovoljnom radu, provedu kako god žele. Takođe, postoje prostorije za druženje zatvorenika i zajednička kuhinja u kojoj mogu samostalno pripremiti hranu ukoliko to žele.1 Međutim, mnoštvo aktivnosti i izuzetno visok standard i uslovi boravka za prestupnike, konstantno podstiče sumnje javnosti i arhitektonske struke. Na taj način, pojava ovakve karakteristične tipologije može se najpre objasniti kroz druge aspekte koji utiču na egzistiranje, formiranje novog sistema vrednosti i uspostavljanje identiteta individue.

1 Expressdogest, “Danish prison designed to look like collage”, (2019), https://expressdigest.com/danish-prison-designed-to-look-like-a-college, pristup 4.8.2020.

O.P. 256

Ilustracija 2: Fotografija prikazuje odnos zatvorskog kompleksa Storstrøm prema kontekstu - ruralnom području grada Falster; Izvor: https://urbannext.net/storstrom-prison/ [pristup 4.8.2020]

Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora

Ilustracija 1: Fotografija prikazuje prostorni obuhvat zatvorskog kompleksa Storstrøm; Izvor: https://urbannext.net/storstrom-prison/ [pristup 4.8.2020]

O.P. 257

Lidija Manojlović

Ilustracija 3: Fotografija prikazuje odnos zelenih - rekreativnih površina i građene strukture zatvora Storstrøm; Izvor: https://urbannext.net/storstrom-prison/ [pristup 4.8.2020]

Ilustracija 4: Fotografija prikazuje zelenilo u prostorima između zatvorskih jedinica - kreiranje mikro ambijenta; Izvor: https://urbannext.net/storstrom-prison/ [pristup 4.8.2020]

O.P.

Percipiranje vremena u zatvorskim ustanovama „Sklonite vreme, vreme je nedodirljivo, ne smete ga provocirati! Zar vam nije dovoljno prostora? Prostor je za ljude, možete se okretati u svemiru, okretati salta, padati, skakati sa zvezde na zvezdu. Ali zaboga, ne petljajte se u vreme”.2

Pisac Džejms Džojs (James Joyce) je opisao vreme u odnosu na pojam bivstvovanja; on najpre polazi od svakodnevice i potom dolazi do postojanja: „Vreme svakodnevnog života, vreme svakog dana trenutno prikuplja prošlost i projektuje budućnost.“ 5 Ovako posmatrano, posedovanje normalnih svakodnevnih aktivnosti u okviru adekvatnog prostora u zatvorskoj ustanovi, u skladu sa raspoloživim vremenom, rezultiralo bi rehabilitacijom i očuvanjem psihofizičkog zdravlja osuđenika.

2 Schulz Bruno, “Sanatorium under the Sign of the Hourglass”. (1937), https://vdocuments.mx/sanatorium-under-the-sign-of-the-hourglass-pdf-underthe-sign-of-the-hourglass.html, pristup 5.8.2020. 3 Till, Jeremy. “Architecture depends”. MIT Press Ltd; London, (2013): 95-96 4 Ibid, 137 5 James Joyce, citiran u knjizi Džeremija Tila (Jeremy Till). “Architecture depends”. MIT Press Ltd; London, (2013): 141

258

Vreme bi, za razliku od prostora, u odnosu na teme koje su obrađene u okviru pomenute knjige Džeremija Tila, trebalo da bude percipirano kao primarni kontekst, u kome je, u stvari, i začeće arhitekture. Takođe, ovo nipošto ne znači da se isticanje prostora u arhitekturi zanemaruje ili odbacuje. Naime, kako su sve nacije proistekle upravo iz osvajanja vremena, odnosno kauzalnosti prostora i vremena, oba entiteta se očito ne mogu razdvojiti. Trijumf jednog u odnosu na drugi entitet bi rezultovao stvaranjem nečega što je ogoljeno od svoje celosti. Dakle, vreme treba ispuniti aktivnim bivstvovanjem u životu individue.4

Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora

Kako se u knjizi Architecture depends, britanskog arhitekte, edukatora i pisca Džeremija Tila (Jeremy Till), navodi: „Bilo bi idealno težiti ka večnim vrednostima, i iako je za neke ovo jedino verovanje, to je zabluda. Stvar koja će najlakše slomiti arhitektonske maske autonomije jeste upravo vreme. Arhitektura, shodno ovome, se mora obavezno prilagoditi privremenosti, jer oni koji opisuju postojeće kao nešto izvan svog vremena, opisuju ono što nije arhitektura. Iz tog razloga je neophodno da se preokrene modernistička jednačina koja se poigrava sa vremenom, kako bismo se distancirali od vremena kao konstante u arhitekturi, odnosno kako bismo razumeli arhitekturu u vremenu”.3

O.P.

Mogućnost rehabilitacije u okviru zatvora Storstrøm

259

Lidija Manojlović

Humaniji pristup arhitektonskom projektovanju zatvora, intersekcija prostornih karakteristika, kao i raznovrsnost sadržaja, ukazuju na visok standard i kvalitet prostora koji se gotovo graniči sa prestižom. Naizgled paradoksalno, Storstrøm zatvor postaje pojam visokog životnog standarda, što rezultira stvaranjem potencijalnog problema koji se odnosi na progresiju prestupništva, koje se javlja upravo kao posledica ovakvog projektantskog pristupa. Postavlja se ključno pitanje: da li bi ovakav projektantski pristup doveo do povećanja broja prestupnika, kada se uzme u obzir da u konkretnom primeru zatvora postoji izuzetno visok standard koji pruža bolje uslove života u odnosu na to na šta je određeni sloj običnog stanovništva jedne države navikao? Ukoliko pojedinci koji su počinili krivična dela osete da im kao posledica loših odluka ne sledi ozbiljna kazna, mogu se odlučiti na ponavljanje svojih postupaka, ili pak namerno počiniti prestup kako bi uživali uslove ovakvog tipa zatvorske ustanove. Dakle, isto koliko je moguće da arhitektonsko oblikovanje i navedena organizacija prostora utiču pozitivno na osuđenike, takođe postoji veliki rizik zbog nerestriktivnih kazni.

O.P. 260

Ilustracija 6: Fotografija prikazuje sportski teren koji omogućava rekreaciju unutar zatvorenog prostora. Mural, oslikan od strane zatvorenika, jeste pokazatelj podsticanja kulturnih aktivnosti i slobode u ispoljavanju kreativnosti; Izvor: https://www.archdaily. com/885376/storstrom-prison-cf-moller[pristup [5.8.2020]

Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora

Ilustracija 5: Na fotografijama je prikazan stepen uređenosti spavaće sobe i kupatila u okviru zatvorske jedinice, kao i njena prostornost koja omogućava prijatniji boravak i viši stepen privatnosti; Izvor: https://www.archdaily.com/885376/storstrom-prison-cf-moller [pristup 5.8.2020]

O.P. 261

Lidija Manojlović

Ilustracija 7: Fotografija prikazuje prostornu organizaciju celine zatvorskog kompleksa koja obuhvata spavaće jedinice, zajedničku kantinu - kuhinju, i prostor dnevnog boravka; Izvor: https://www.archdaily.com/885376/storstrom-prison-cf-moller [pristup, 5.8.2020]

Ilustracija 8: Fotografija prikazuje prostornu organizaciju celine zatvorskog kompleksa koja obuhvata sportski teren na zatvorenom, prostorije namenjene za odvijanje radionica i kreativnih aktivnosti; Izvor: https://www.archdaily.com/885376/storstrom-prison-cf-moller[pristup [5.8.2020]

O.P.

Disciplina u zatvorskim ustanovama Disciplina se postiže raspoređivanjem jedinki u prostor u kontrolisanim uslovima i okruženju. Francuski filozof Mišel Fuko (Michel Foucault) ističe: „Disciplina ponekada zahteva ograđen prostor, izdvajanje nekog mesta koje će biti specifično u odnosu na sva ostala i biti zatvoreno poput zasebne celine”.6

6 Michel Foucault, “Discipline and Punish: The Birth of the Prison”, New York: Pantheon Books, (1975): 111

262

Ilustracija 9: Fotografija prikazuje molitvene prostorije koje su namenjene zatvorenicima različitih veroispovesti; Izvor: https://www.archdaily.com/885376/storstrom-prison-cfmoller [pristup 6.8.2020]

Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora

Čovek uči kroz prostor i podložan je disciplini. Što je čovek sposobniji i korisniji, postaje pokorniji. Zatvoreniku se ukazuje novi vid života i mnoštvo suština istog. Težnja zatvora Storstrøm jeste stvaranje najhumanijeg svetskog zatvora visoke bezbednosti. On ima za cilj da doprinese socijalnoj rehabilitaciji zatvorenika kroz arhitekturu koja omogućava mentalnu i fizičku dobrobit zatvorenika i njihov individualni napredak. Ova namera se postiže kroz veliki izbor aktivnosti koje su podržane adekvatnim prostorom kako bi svaki korisnik pronašao nešto što ga čini zainteresovanim. Na taj način, postiže se disciplina koja nije nasilno nametnuta i koja kroz humani pristup ostvaruje očuvanje integriteta i osnovnog motiva postojanja svake individue.

O.P.

Pojam egzistencije u kontekstu zatvorskih ustanova ”...ta sloboda treba da rodi slobodu. Ona sadrži najviše mogućnosti, pa je u tom smislu uvek iznad stvarnosti. U igri s mogućnostima čovek može da se uzdigne iznad stvarnosti, jer sve elemente uzima kao idealne pojmove. Tako se gubi stvarnost. Stvarnost je na strani moći i oni koji moći nemaju žive u mogućnosti”.7 Nemački filozof Martin Hajdeger (Martin Heidegger) navodi da, zahvaljujući humanizmu, bivstvovanje omogućava mišljenje i osposobljavanje individua, i da kao takvo ono postaje moguće. „Kada govorim o tihoj snazi mogućeg, ja ne mislim na moguće samo kao pojam (mogućnost), već mislim na samo bivstvovanje koje u svom marenju upravlja mišljenjem i na taj način čovekovom suštinom, to jest čovekovim odnosom prema bivstvovanju”.8 Kroz procenu kvaliteta života, u odnosu na prostorno-programske okvire, kao i način na koji arhitektura u vremenu ostvaruje kontakt sa realnim bivstvovanjem, menjajući tako percepciju individue — zatvorenika, čovek i vreme se postavljaju u specifičan kontekst. Organizacija savremenih zatvora se odnosi na separaciju prostora u zavisnosti od težine prestupa i specijalnih potreba zatvorenika. Nasuprot tome, projektantski pristup u zatvoru Storstrøm teži intersekciji sadržaja, nezavisno od stepena bezbednosti, što čini transgresivnu prirodu arhitektonskog prostora, koja omogućuje dodir sa svakodnevnim životom. Egzistencijom čovek ostvaruje svoje bivstvovanje (esenciju), dok je smisao njegovog stvaralaštva ispoljavanje kulture i civilizacije. Humanizam za Mišela Fukoa (Michel Foucault) predstavlja brigu o tome da čovek bude čovečan, a ne nečovečan, nehuman i izvan svoje suštine.9

263

Lidija Manojlović

Prema nemačkom filozofu i sociologu Karlu Marksu (Karl Marx) čovek je društveno biće i u tome se sastoji njegova prirodnost. Čovečnog čoveka on pronalazi upravo u društvu u kojem dobija celinu prirodnih potreba.

7 Seren Kjerkegor, “Bolest na smrt”, Beograd; Plato, (2000): 25 8 Martin Hajdeger, “Putni znakovi”, Beograd, (2003): 98 9 Michel Foucault, “Discipline and Punish: The Birth of the Prison”, New York: Pantheon Books, (1975): 129

O.P.

Dijagramski prikaz dnevnih aktivnosti u zatvoru Storstrøm Jasan raspored i organizacija rada razdvaja različite kategorije zatvorenika — prestupnika, pri čemu svaka ima svoj prostor i vreme u okviru kojeg egzistira. Posmatranjem dijagrama uočava se da najveći deo dana, izuzev noćnog odmora, pripada slobodnom vremenu i mogućim aktivnostima u okviru njega. Sagledavanjem datih karakteristika — vremenskih odrednica u odnosu na kvalitet prostora, proces rehabilitacije i očuvanja mentalnog zdravlja individue postaje moguć. Međutim, zatvorenik se može tretirati i kroz pojam „parazitiranja”. Prema francuskom filozofu i teoretičaru Mišelu Seru (Michel Serres), proterivanje postaje nužnost onda kada se pojavi težnja ka iscrtavanju granica pripadajućih stvari. Ono što parazit ugrožava jeste vlasništvo.10 Sadržajnost i intersekcija dnevnih aktivnosti i prostora neophodnih za njihovo odvijanje ostvaruje konstantno uključivanje zatvorenika u normalan proces življenja. Dijagram ukazuje na kontinuitet saživota i postojanja u realnim vremenskim okvirima. Na taj način njihovo angažovanje samo po sebi predstavlja dovoljan stepen indirektne kontrole, ne dozvoljavajući prostor za bilo kakvu vrstu prestupništva.

10 Michel Serres. “Der Parasit”, The Johns Hopkins university press, Baltimor and London, (1980): 157

264

Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora

Projektovanjem i predviđanjem prostora za određene aktivnosti, čovek — zatvorenik dobija mogućnost izbora. Bira mesto, ambijent u kojem će provesti slobodno vreme. Time stiče viši stepen autonomnosti koji njegovoj egzistenciji daje smisao, negaciju ograničenosti, kontrole i apsolutne podređenosti.

O.P. 265

Lidija Manojlović

Ilustracija 10: Fotografija prikazuje analitički dijagram koji se odnosi na raspored aktivnosti zatvorenika tokom jednog dana. Može se zaključiti da zatvorenici većinu vremena mogu provesti u slobodnim aktivnostima, rekreaciji i socijalizaciji unutar kompleksa. Jasno određen raspored, ispunjen stalnim aktivnostima, podstiče disciplinovanost i ujedno predstavlja efikasan indirektan vid kontrole nad zatvorenicima, Izvor: ilustracija autora teksta

O.P.

Zaključak „Šta je onda neobično u činjenici da je zatvor – sa ćelijama, strogim vremenskim rasporedima, obaveznim radom, instancama kontrole i ocenjivanja, stručnjacima za normalno ponašanje, koji preuzimaju i umnožavaju funkcije sudije – postao savremeni instrument kaznenog sistema? Šta je neobično u činjenici da zatvor liči na fabrike, škole, kasarne, bolnice, koje sve opet liče na zatvore?”11 Pretežno u nordijskim zemljama, visokog životnog standarda, odnos prema humanijem pristupu postaje deo arhitektonske prakse. Da li referisanje na Mišela Fukoa označava transgresiju zatvora kao kompleksne tipologije? Postavlja se pitanje granice – mere projektanskog procesa i takođe uočava kauzalnost državnih institucija i uspostavljanje istovetnih sistema, koji se ostvaruju kroz zadate prostorno-vremenske okvire. Da li zatvorenika treba posmatrati kao jedinstven entitet koji treba da uživa jednaka prava?

11 Michel Foucault, “Discipline and Punish: The Birth of the Prison”, New York: Pantheon Books, (1975): 258

266

Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora

Percepcija vremena u zatvorenom prostoru tretira se kao ekstenzija sadašnjosti. Tipologija zatvora je kompleksna, polivalentna i postavlja veoma značajna i intrigantna pitanja, kako sociološka i filozofska, tako i ona koja se odnose na arhitektonsku struku. U svojoj strukturi poseduje eklektičnost socio-psihološkog fenomena i politike. Savremeni arhitektonski pristup projektovanju zatvora čini, u sve većoj meri, ovu tipologiju hibridnom. Ona najpre proističe iz intersekcije divergentnih sadržaja i pružanja zatvorenicima znatno višeg stepena slobode kretanja, a samim tim mišljenja i življenja en général.

O.P.

Bibliografija Hajdeger, Martin. “Putni znakovi”. Beograd, (2003) Foucault, Michel. “Discipline and Punish: The Birth of the Prison”. New York: Pantheon Books, (1975) Serres, Michel. “Der Parasit”, The Johns Hopkins university press, Baltimor and London, (1980) Till, Jeremy. “Architecture depends”. MIT Press Ltd; London, (2013) ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Archdaily, Storstrøm Prison / C.F. Møller, (2017), https://www.archdaily. com/885376/storstrom-prison-cf-moller [pristup 4.8.2020]

267

Lidija Manojlović

Expressdogest, “Danish prison designed to look like collage”, (2019), https:// expressdigest.com/danish-prison-designed-to-look-like-a-college [pristup 4.8.2020]

268

Transgresivna priroda savremene arhitekture zatvora

O.P.

Marko Gavrilović

Rad u krevetu i mobilna kancelarija Prostori nematerijalne proizvodnje u digitalnoj eri

O.P.

Uvod Gde danas radimo? U kakvim okruženjima stvaramo? Zahvaljujući savremenim tehnologijama i Internetu, rad kao osnovna ljudska delatnost se drastično menja, a samim tim menja se i prostor u kojem se isti obavlja. Biblioteka, kafić, klupa u parku, avion, krevet – danas gotovo bilo koje mesto na planeti može postati radno okruženje. Polje delovanja arhitekte je toliko ekstenzivno i kompleksno da možda ni sami arhitekti više nisu sigurni čime se konkretno bave. Takva situacija direktna je posledica razvoja računarskih softvera i digitalnih medija koji su imali snažan uticaj na proces projektovanja, kao i na samu realizaciju arhitektonskih objekata.1 U startu možemo uvideti da se i poslovi arhitektonske struke u velikoj meri obavljaju u režimu rada od kuće, uglavnom kada je reč o projektovanju i nadzoru izgradnje objekta kilometrima udaljenog od autora i pružanju honorarnih usluga preko interneta.

Cilj istraživanja Predmet istraživanja usmeren je na neformalne tipove radnog prostora koji još uvek nisu prepoznati kao specifična kategorija u arhitektonskim tipologizacijama. Aktuelnost teme u eri interneta koja je preplavila svaku tačku planete kao nijedna prethodna era i lično neposredno iskustvo oblikovali su interesovanje za ovo istraživanje. Definisana su tri cilja istraživanja:

1 Phillip Bernstein and Peggy Deamer, Building (in) the Future: Recasting Labor in Architecture (New Haven: Yale School of Architecture - New York: Princeton Architectural Press, 2010), 40.

270

Rad u krevetu i mobilna kancelarija

o prepoznavanje tematske problematike u savremenoj arhitektonskoj teoriji; o otkrivanje prostornih, ambijentalnih i pragmatičnih kvaliteta fenomena; o postavljanje teorijskog okvira za dalje projektovanje.

O.P.

Problem istraživanja Savremeni trenutak u kojem se fenomen odvija daje tematskom istraživanju potencijalnu relevantnost i značaj, ali problemi istraživanja ove teme se manifestuju u nedovoljnoj dostupnosti naučne literature i izvora za dalji rad. Tehnike istraživanja bile su ograničene pošto su jedini dostupni alati bili računar i Internet. Istraživanje je moglo uključiti više metoda i tehnika te bi rezultati bili kvalitetniji. Ipak, ostaje ideja da se ovim predlogom istraživanja usmeri svetlo pažnje arhitekata na ovu temu.

Teorijski okvir Razumevanje materije i cilja ovog tematskog istraživanja zahteva prethodno tumačenje aktuelnog socio-političkog i ekonomskog konteksta koji je nastao kroz paradigmu postmodernizma. Novi postfordistički modeli poslovanja, za razliku od prethodnog u kojem se radne operacije obavljaju repetitivno na traci, donose divergentnost rada u kome se procesi proizvodnje oslanjaju primarno na informacione tehnologije. Uprkos promeni modela, paradoks kapitalizma postaje sve dominantniji. Takav sistem poseduje sklonost ka krizi, stalnim previranjima i labilnosti pokazujući u isto vreme moć da održi institucije i poznata pravila i norme. Novi model je takođe svrstan u kategoriju režima akumulacije.2 Nematerijalna radna snaga (eng. immaterial labour): marksistički koncept koji opisuje kako se vrednost proizvodi iz afektivnih i kognitivnih aktivnosti. Opisuje tip radne snage koja stvara različita nematerijalna dobra kao što su kultura, informacija i znanje. Vrste proizvodnje usko su povezane sa takozvanom „kreativnom industrijom“ i „ekonomijom znanja“ kao savremenim pojmovima.3

271

Marko Gavrilović

Iako je krajnji proizvod arhitektonskog delovanja fizički objekat, proces projektovanja i planiranja, njegove metode, kao i vrednosti koje nastaju u tom procesu, arhitekturu svrstavaju u kategoriju nematerijalne radne snage.

2 Francuska regulaciona škola, odnosno neo-marksistički pristup, objašnjava da su modeli proizvodnje i potrošnje u kapitalističkom društvu režimi akumulacije moći kroz formalne i neformalne načine. 3 Ian Buchanan, A Dictionary of Critical Theory (Oxford: Oxford University Press, 2010). https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803095958481 [pristup 23.08.2020.]

O.P. Ilustracija 1: Julia Scher, Surveillance Bed III, 1994, Izvor: https://www.estherschipper.com/ artists/51-julia-scher/works/1086/

Beatriz Kolomina (Beatriz Colomina), teoretičarka i istoričarka arhitekture, profesor na Univerzitetu Prinston (Princeton University) na kome je osnovala program Mediji i modernitet piše o fenomenu kancelarije u krevetu odnosno sub-kategoriji rada od kuće. U publikaciji The Century of Bed (2014) opisuje kako su milioni disperzivno pozicioniranih kreveta u gradu zamenili koncentraciju rada u neboderima i velikim strukturama:

4 Beatriz Colomina, The Century of Bed (Vienna: Kreativzentrum der Wirtschaftsagentur Wien, 2014), 19.

272

Rad u krevetu i mobilna kancelarija

„Proces industrijalizacije doneo je osmočasovno radno vreme i jasnu podelu između kuće i fabrike/kancelarije, odmora i rada, noći i dana. Postindustrijalizacija vraća proces rada nazad u naše domove i čak ga pozicionira unutar spavaće sobe u sam krevet“.4

O.P.

Istorijski kontekst Rad u krevetu Fenomen rada u krevetu ili praktično bilo kog drugog mesta van konvencionalne kancelarije omogućen je, kao što je prethodno spomenuto, tek razvojem računarskih tehnologija, i ubrzo je postao veoma poželjan model mladima. Zapravo, ova ideja se diskretno pojavljuje u nekoliko specifičnih okolnosti u prethodnom stoleću. Prema rečima Džonatana Krerija (Jonathan Crary), kapitalizam predstavlja kraj spavanja, tako što je zaposeo svaki minut našeg života proizvodnjom i potrošnjom te same aktivnosti dobrovoljnih usamljenika nisu tako dobrovoljne.5 Tendencija da se stvori veza između procesa rada i samog spavanja javlja se i u Sovjetskom Savezu. Godine 1929. kada je radno vreme postalo veoma dugo i iscrpljujuće, tadašnja Vlada organizuje konkurs za izgradnju novog grada za odmor koji bi udomio sto hiljada radnika. Konstantin Melnikov predlaže rešenje romantičnog naziva Sonata spavanja, novu tipologiju arhitektonskih objekata za kolektivni smeštaj sa mehanizovanim krevetima koji radnike dovode do tačke uspavljivanja i nagnutim podovima kojim bi se uklonila potreba za jastucima.6 Centralne kontrolne kabine bi regulisale temperaturu, vlažnost, miris i zvukove kao što su „šuštanje lišća i tihe melodije talasa“.7 Sredinom prošlog veka javljaju se prvi vidljivi manifesti današnjeg koncepta rada iz kreveta. Radno mesto u kojem se čita, radi, sprema, jede, spava, vodi ljubav – i niz drugih aktivnosti – bila je zapravo životna filozofija Hju Hefnera (Hugh Hefner), urednika poznatog i kontroverznog časopisa Playboy.

273

Marko Gavrilović

Poznato je da Hefner gotovo nikada nije napuštao krevet, a kamoli svoj dom. Trenutak kada je 1960. godine integrisao kancelariju u svoj krevet, nakon što se preselio u sedište Plejboja u Čikagu, bio je ključan za njegovu karijeru i uspeh časopisa.

5 Jonathan Crary, 24/7: Late Capitalism and the Ends of Sleep (New York: Verso, 2013). 6 Beatriz Colomina, „The 24/7 Bed“, Work, Body, Leisure (2018), https://workbody-leisure.hetnieuweinstituut.nl/247-bed [pristup 16.08.2020.] 7 Aleksandra Selivanova, „10 Utopian projects by Soviet avant-gardists“, Russkiy Mir Foundation (2018), https://russkiymir.ru/en/publications/249304/ [pristup 23.08.2020.]

O.P. 274

To je bio jasan znak da krevet postaje ultimativni radni prostor. Od sredine 50-ih godina, krevet postaje sve udobniji i sofisticiraniji, opremljen ekranima i telefonima, poput jedne vrste kontrolne sobe. Časopis se bavio i pitanjem dizajna idealnog kreveta u mnogobrojnim člancima.

Rad u krevetu i mobilna kancelarija

Ilustracija 2: Konstantin Meljnikov, “Zeleni grad” - predlog rešenja za grad rekreacije, 1930, Izvor: http://www.recentering-periphery.org/visions-for-the-future-city/

O.P.

Ilustracija 3: Hju Hefner u krevetu, 1966. Magnum Pictures, Izvor: https://work-body-leisure. hetnieuweinstituut.nl/247-bed

Hefner nije bio sam u ovoj ideji. U intervjuu za „Paris Review“ iz 1957. godine, Truman Kapote (Truman Capote) izjavio je da je u potpunosti autor u horizontali.8 „Ne, ja ne koristim pisaću mašinu, makar ne na početku. Moje prve ideje zapisujem ležeći ispruženom rukom, pa onda revidiram tekstove, takođe na isti način… Ne ustajem iz kreveta ni kad kucam na mašini. Pozicioniram je u krilu i na neki način pronađem balans; u stanju sam da iskucam i do sto reči za jedan minut“.9 Posleratni period donosi nove ključne tačke produktivnosti – u vidu kreveta s udobnim dušecima i elektronikom – koji su anticipirali novu generaciju.

275

Marko Gavrilović

Određeni broj arhitekata nove avangarde proizveli su mobilne sofisticirane enterijere s raznolikim ekstenzijama kojima su mogli da regulišu osvetljenje, boje, atmosferu, miris.

8 Beatriz Colomina, The Century of Bed (Vienna: Kreativzentrum der Wirtschaftsagentur Wien, 2014), 20. 9 Ibid.

O.P. Ilustracija 4: Spavaća soba Riharda Nojtre, Los Anđeles, Izvor: https://work-body-leisure. hetnieuweinstituut.nl/247-bed

276

Ilustracija 5: Dejvid Grin, “Cushicle”, 1964, Izvor: https://work-body-leisure.hetnieuweinstituut.nl/247-bed

Rad u krevetu i mobilna kancelarija

O.P.

Hans Holajn: mobilna kancelarija

Ilustracija 6: Hans Holajn u svojoj mobilnoj kancelariji, 1969, Izvor: http://thecityasaproject. org/2015/01/1962/

Austrijski arhitekt i dobitnik Prickerove nagrade Hans Holajn (Hans Hollein), 1969. izvodi svoj čuveni performans, odnosno, montira objekat mikro-arhitekture koji je bio vid male pokretne kancelarije. Avangardni projekat otvorio je put razvoju društvenih i arhitektonskih modela zahvaljujući novim materijalima i tehnologijama. Postavljanjem u vezu sa aktuelnim trenutkom, projekat je predvideo i mnoge sudbine zaposlenih u svetu automatizacije.

277

Marko Gavrilović

Mobilna kancelarija10 bila je instalacija koja se sastojala od tanke PVC folije, usisivača, pisaće mašine, telefona, table za crtanje, olovke, gumice i špenadli. Zapravo, projekat mobilne kancelarije je performans od dva minuta i dvadeset sekundi koji je bio napravljen za televiziju. Obrt u arhitektonskoj paradigmi u tom vremenu paralelno teče sa promenom organizacije rada posle rata. Fordističke strukture su pred kolapsom usled naleta novog radničkog društva. Nakon prelaska na postfordistički model, dominantne forme proizvodnje se vezuju za nematerijalno odnosno intelektualističko delanje. Tehnokratsko upravljanje postavilo je zajedno čoveka, mašine i aparate u istu ravan kao entitete čije se ponašanje može kodirati te je istim moguće menjati konfiguraciju.11 Upravo računari 10 Mobilna kancelarija predstavlja naziv performansa Hansa Holajna kojim pokazuje budućnost i efemernost radnih procesa. 11 Andreas Rumpfhuber, „The Architect As Entrepreneurial Self: Hans Hollein’s TV performance Mobile Office“ in The Architect as Worker, ed. Peggy Deamer

O.P.

i mašine polako preuzimaju obavljanje repetitivnih proizvodnih procesa koji su bazirani na poznatim informacijama. Čovek kao radno biće preuzima one poslove koji zahtevaju viši nivo odluke u kojem postoji faktor neizvesnosti i koji se ne mogu definisati kroz jedan algoritam. Tako se određena grupa radnika klasifikuje kao stručna u firmama koji će preuzeti odgovornost za ozbiljnije poslove. U talasu promena radnih procesa praćenih pojavom nezapamćenog slobodnog vremena, arhitektonska praksa dobija novo polje delovanja. Sredinom veka mnogi avangardni pokreti (na primer Arhigram [Archigram]) uveliko zamišljaju društvo u kojem je konvencionalni rad prošlost, te se njihovi projekti bave prostorom svakodnevne dokolice. U poređenju s tim, Holajnov performans je kontra-stav. Autor predstavlja novog arhitektu, drugu vrstu radnika u radikalizovanom svetu; život nije opisan beskonačnim slobodnim vremenom već je pun produktivnosti.

Projekat mobilne kancelarije pomera poznatu granicu arhitekture. U isto vreme radikalno menja smisao posla arhitekte, kao i samog arhitektonskog proizvoda. Čak je i medij prezentacije promenjen. Holajn bira televiziju kao, u tom trenutku, novu i naprednu tehnologiju kojom svoj rad prikazuje široj publici. Televizija, kao pokretna slika, omogućava da prenese poruke efemernosti i mobilnosti, nove paradigme, onoga što može biti arhitektura. A prema njegovim rečima, sve je arhitektura.12

Rad u krevetu i mobilna kancelarija

(London: Bloomsbery, 2015), str. 50 12 Naslov teksta-manifesta Hansa Holajna „Sve je arhitektura“.

278

Ilustracija 7: Holajn izlazi iz aviona neposredno pre performansa, 1969, Izvor: https:// archinect.com/features/article/150057955/screen-print-66-hans-hollein-s-mobile-officeand-the-new-workers-reality

O.P.

Ilustracija 8: Hans Holejn, performans mobilne kancelarije za televiziju, 1969, Izvor: https:// archinect.com/features/article/150057955/screen-print-66-hans-hollein-s-mobile-officeand-the-new-workers-reality

Savremeni kontekst: nova svakodnevica Tehnologija je postala veoma sofisticirana i dostupna svima, a mnoge alate i funkcije koje danas svakodnevno koristimo do pre četvrt veka bile su gotovo domen naučne fantastike. Nekad kamera, skener, pisaća mašina, tabla za crtanje, mikrofon kao posebni uređaji, danas su praktično objedinjeni u jedinstvenu formu lako prenosivog personalnog računara — laptopa ili smartfona. Podatak koji prenosi The Wall Street Journal kaže da čak 80% mladih profesionalaca u Njujorku posao obavlja direktno iz kreveta. Ne samo da su digitalni servisi omogućili kancelariju iz kreveta, već su pomogle da ostvarimo vekovnu želju da se umrežimo kao celokupna zajednica.

279

Marko Gavrilović

Najnovija pandemija virusa korona u 2020. godini naterala je mnoge zaposlene, kao i učenike i studente da svoje aktivnosti organizuju remotely, od kuće preko raznih Internet platformi. Prognozira se da će se tako, nenadano, ubrzati proces digitalizacije. Upravo ta situacija čini ovu temu još aktuelnijom; mnoge firme planiraju da apsolutno, ili u kombinaciji sa postojećim režimima poslovanja, pređu na rad od kuće. Stvaranje novog prostornog okvira za produktivnost odigrava se pred našim očima. Potrebno je otkriti, definisati, a zatim i remodelovati odnose u prostoru, njihove ključne elemente i razumeti kako mi, kao arhitekti, možemo doprineti ovoj temi kroz teorijski i praktični rad.

O.P.

Antiteza

280

Rad u krevetu i mobilna kancelarija

Očigledno je da dolazi do radikalne promene. Proces digitalizacije, a potom i automatizacije postepeno zauzima svaki aspekt čovekovog života. Da li smo spremni da prihvatimo novine neće zavisiti isključivo od lične želje, već i od socio-ekonomske paradigme koja će krenuti ili putem zajedničkog napretka ili nastaviti sa eksploatacijom. Uprkos sve većem broju ljudi koji posao obavlja van kancelarije, određene kompanije grade velike arhitektonske strukture sa raznim sadržajima. Da li je ipak blizak ljudski susret neophodan kako bismo izbegli otuđenje kao i zagarantovali uspeh u radu?

O.P. 281

Marko Gavrilović

režimi kor

Analitič sinteza kreveta kao radnog prostora i Holejnove Marko Gavrilov

O.P. 282

čki crtež e “mobilne kancelarije” u savremenom kontekstu vić 2019_21040

Rad u krevetu i mobilna kancelarija

rišćenja

O.P.

Bibliografija Bernstein, Phillip, and Peggy Deamer. Building (in) the Future Recasting Labor in Architecture. New Haven: Yale School of Architecture, New York: Princeton Architectural Press, 2010. Buhanan, Ijan. A Dictionary of Critical Theory. Oxford: Oxford University Press, 2010. Colomina, Beatriz. The Century of Bed. Vienna: Kreativzentrum der Wirtschaftsagentur Wien, 2014. Deamer, Peggy. The Architect as Worker. London: Bloomsbery, 2015. Colomina, Beatriz. „The 24/7 Bed“, Work, Body, Leisure, 2018. https://work-body-leisure.hetnieuweinstituut.nl/247-bed [pristup 16.08.2020.] Colomina, Beatriz. „The Bed in the Age of COVID-19“, Vitra, 19. jun 2020. https://www.vitra.com/fr-fr/magazine/details/the-bed-in-the-age-of-covid-19 [pristup 23.08.2020.] Goldberg, Makenzi. „Screen/Print #66: Hans Hollein’s Mobile Office and the New Workers’ Reality“, Archinect, 5. april 2018. https://archinect.com/features/article/150057955/screen-print-66-hans-hollein-s-mobile-office-and-the-new-workers-reality [pristup 16.08.2020.]

283

Marko Gavrilović

Selivanova, Aleksandra. „10 Utopian projects by Soviet avant-gardists”, Russkiy Mir Foundation, 28. novembar 2018, https://russkiymir.ru/en/publications/249304/ [pristup 23.08.2020.]

284

Rad u krevetu i mobilna kancelarija

O.P.

Luka Rajšić

Stanovanje u izolaciji Pouke proučavanja života u svemiru kroz razvoj prve svemirske stanice SkyLab 1963—1973

O.P.

Uvod Odloženo, po redu 17. Bijenale arhitekture u Veneciji, u svom naslovu sadržalo je direktno pitanje: How will we live together?1 Iako pod time obuhvata značajno širi spektar iznad prostornog, nagla promena konteksta početkom 2020. godine izbijanjem globalne pandemije drastično preoblikuje problem iz korena dajući mu novi stepen urgentnosti, ali istovremeno i blage ironije. Ističući važnost arhitektonske profesije u svojoj izjavi pre izložbe, kao i pre same pandemije, kurator Hašim Sarkis (Hashim Sarkis) piše: „As artists, we defy the inaction that comes from uncertainty to ask What if?. The confluence of roles in these nebulous times can only make our agency stronger and, we hope, our architecture more beautiful.”2

1 Hashim Sarkis, „Biennale Architettura 2020: How will we live together“, La Biennale di Venezia, 2020. 2 Hashim Sarkis, „Biennale Architettura 2020: Introduction“, La Biennale di Venezia, 2020.

286

Stanovanje u izolaciji

Ovakav stav, iako čvrsto utemeljen u kontekstu i aktuelnom globalnom problemu zajedničkog života na više osnova, vrlo uverljivo opstaje i zadržava aktuelnost iako sam kontekst na kome je baziran biva značajno promenjen. Alati za rešavanje problema ostaju relativno slični, dok problem koji rešavaju poprima potpuno novu dimenziju.

O.P.

Izolacija Prostorni aspekt zajedničkog života najsnažnije je pogođen procesom fizičke izolacije ljudi, prinudno svodeći osnovne kontakte na druge, manje direktne vidove komunikacije. Prostori stanovanja prolaze kroz svojevrstan ispit kvaliteta života i izdržljivosti njihovih stanara u uslovima kada su najviše potrebni. Nekadašnji prostor stana sada dobija svoje nepredviđene dopune kao prostor rada, rekreacije i edukacije. Problem prostora života u izolaciji, iako nema direktno nepoznatih elemenata i funkcija koje su nužno nove, kao njihov kolektivni skup predstavlja nešto nepoznato i nedovoljno istraženo. Koji je to prostor u kome čovek može živeti sam, bez uobičajenog sistema mreže interakcija sa neposrednim ili širim okruženjem? Kako uopšte početi sa rešavanjem ovakvog problema imajući u vidu sve članove skupa koji međusobno moraju funkcionisati na organski način u skladu sa čovekom i svim njegovim osetljivim nametima i potrebama? Pri ovom istraživanju glavna prepreka jeste nedostatak već postojećih istraživanja kojima se neko bavio ili ih makar pomenuo. Ponajviše iz tog razloga, proces izučavanja krenuo je sa samog početka, odnosno od pitanja: ko su najusamljeniji ljudi i kako oni žive? Pojam usamljenosti zbog svoje moguće interpretacije i na psihičkom i na fizičkom nivou može se definisati na različite načine. U skladu sa problemom izolacije i njenom fizičkom prirodom, usamljenost će u ovom slučaju biti bliže određena kao udaljenost, izolovanost, distanca.

287

Luka Rajšić

Da li je to traper u lovu, mornar u podmornici, zaboravljeni stanovnik prašume, vozač kamiona ili možda zatvorenik u samici? Iako iz različitih sfera i okruženja, svi ovi životi i dalje poseduju aspekt osnovne socijalizacije i života u zajednici. Jedini preostali korak jeste tražiti tamo gde nema zajednice niti života – u svemiru.

Ilustracija 1: Dimenzionalne analize bestežinskog stanja, Izvor: ilustracija autora teksta

O.P.

Svemir 16. jula 1969. godine tročlana posada Apola 11 izvela je istorijsko sletanje na Mesec. Dok su Nil Armstrong i Baz Aldrin koračali svoje prve korake na mesečevoj površini, treći član posade Majkl Kolins ostao je u orbiti sam sa letelicom održavajući komandu i čekajući povratak svojih kolega. Kolins je u orbiti Meseca proveo 92 sata potpune samoće. Iako već odvojen 360.000 kilometara od svog doma na Zemlji, u orbiti sa druge strane meseca Kolins bi ostao u mraku i apsolutnoj tišini bez bilo kakvog vida komunikacije u periodima od 48 minuta. U tim trenucima Majkl je bio najusamljeniji čovek u celom svemiru. U tekstu sutrašnjih novina osvanula je rečenica: “ ...not since Adam has any human known such solitude as Mike Collins.”3

William Rogers, “Man Walk on Moon“, New York Times, 1969.

288

Primer Majkla Kolinsa jeste ekstreman, ali ipak teže primenjiv na problem stanovanja jer je cilj njegovog projekta i dalje daleko od samog života u svemiru. Iz tog razloga kao predmet za analizu izabran je prvi projekat svemirske stanice SkyLab iz relativno sličnog vremenskog perioda.

Stanovanje u izolaciji

Ilustracija 2: Banson, David, Izvor: „Living and Working in Space, a history of SkyLab“, National Aeronautics and Space Administration (1981): nepaginirano

O.P.

Svemirski projekat SkyLab (1963—1973) predstavlja prvi čovekov pokušaj dužeg boravka u svemiru. Ovaj desetogodišnji proces razvoja, pun uspona i padova, deli značajne sličnosti sa aktuelnim problemom izolacije na nekoliko nivoa: o Čovek ne može izaći iz svog doma zbog opasnosti od spoljašnjeg sveta. Stan gubi status integrisane karike u mreži i postaje jedinka za sebe. o Stan mora biti celina usaglašenih funkcija koje rade u cilju održavanja života svog stanara. o Stan treba da svojim dizajnom, sadržajima i namenom održava mentalno zdravlje i motivaciju osobe koja u njemu živi u aktuelnom stanju minimalnih socijalnih interakcija. Svemirsko istraživanje pruža direktan set odgovora na problem stanovanja u izolaciji zbog svog specifičnog prepleta multidisciplinarnosti, konstantnog balansa naučnog i čovekomernog, kao i do tada nezabeleženog entuzijazma svih uključenih, sa gotovo romantičnim. „Bilo je jako tesno.. Uporedio bih to sa prednjim sedištima Volksvagena. Taj maleni prostor bio je dom Frenku Bormanu i meni 14 dana u Geminiju 7. Ne biste verovali koji broj sitnih neprijatnosti može istolerisati čovek na putu u svemir“.4

289

Luka Rajšić

Ilustracija 3: Prikaz aktivnosti i prostora u okviru stanice, Izvor: ilustracija autora teksta

Rani svemirski pohodi poput Apola i Geminija imali su jasno utvrđene misije koje su diktirale čitave dinamike rada i dizajna opreme. Naučna načela vladala su u svakom delu procesa razvoja, preko začetka ideje pa sve do izbora posade. Malo je, ako je uopšte, ostavljano prostora pitanju komfora putnika i života u letelici. Dokumentarni izveštaj NASE iz 1960. godine5 navodi 41 dokument od kojih se samo 4 Campton, David i Benson, Charles. „Living and Working in Space, a history of SkyLab“. National Aeronautics and Space Administration, (1981): nepaginirano 5 Gilruth, Robert. „NASA, The Long Range Plan“, NASA Publishing Agen-

O.P.

jedan bavi komforom. On samo uopšteno navodi da upravljanje orbitirajućom stanicom ima velike sličnosti sa održavanjem svetionika – prilično monotonim zadatkom, i sa time u vidu navodi principe i predloge koji mogu odobrovoljiti buduće generacije da rade u svemiru nakon što prođe romantični aspekt i uzbuđenje oko cele stvari. Projekat stanice SkyLab integriše u svoj dizajn do tada nezapaženi nivo brige o životnom okruženju posade, njihovim potrebama, udobnosti i mentalnom zdravlju. Uključujući stručnjake iz disciplina van inženjerskog spektra, poput dizajnera, bivših astronauta, pilota, posada podmornica i umetnika, ovaj projekat verovatno je jedno od najdetaljnijih izučavanja stambeno — životnih potreba čoveka i njegovog neposrednog odnosa sa jedinicom u kojoj stanuje.

cy(1960): nepaginirano

290

Stanovanje u izolaciji

Kao što Džejms Lovel u šali navodi kako se čovek može prilagoditi većini neprijatnosti i nezavidnih uslova u svemiru dokle god postoji viši cilj operacije, može se uspostaviti veza sa stambenim okruženjem u savremenom kontekstu pre izolacije koje kao da ispunjava minimalnu ulogu upadajući u drugi plan jer nas u međuvremenu okupiraju drugi sadržaji i problemi. Novonastali karantin navodi čoveka da provodi gotovo sve dostupno vreme u svoja četiri zida polako gubeći određene spoljne sadržaje na koje je toliko navikao i postepeno biva osuđen samo na one koje ima u svom domu. U obe sfere, kako kod kuće, tako i na SkyLab-u, čovek sa ograničenim prostorom oko sebe traži nova rešenja kako bi ga bolje naklonio sebi, uviđajući koliko je prostor suštinski neprilagođen njegovim najosnovnijim potrebama.

O.P. Luka Rajšić

291

Ilustracija 4: Prikaz particije prostora u okviru stanice, Izvor: ilustracija autora teksta

O.P.

Dizajn Kao jednog od ključnih članova tima, SkyLab je za potrebe projekta angažovao poznatog industrijskog dizajnera Rejmonda Loujia (Raymond Loewy) koji je na projekat dominantno mašinsko-inženjerskog senzibiliteta dodao nivo humanosti i topline kroz različite dizaj- nerske odluke. U svom izveštaju iz 1968. godine Loui navodi čitav spisak lako rešivih problema poput neusaglašenosti boja, loše rasvete, vizuelne pretrpanosti funkcijama i oblicima. Sa organizacionog aspekta pridata je velika važnost podeli prostora na bilo koji način, ako je to već nemoguće direktno zidom, barem bojom ili funkcijom. Po Louiju, ovime se postiže jedan kutak čija je jedina namena odmor i ništa osim toga. Ovakva pomalo drastična intervencija kasnije će se pokazati jednim od ključnih poteza za očuvanje morala i mentalnog stanja posade. U aktuelnom kontekstu izolacije i rada od kuće mnogi su imali problem baš sa ovim aspektom nedovoljno odvojenih funkcija rada i ostatka doma, manifestujući smanjenu produktivnost i generalno manje zadovoljstvo i entuzijazam u obavljanju svakodnevnih aktivnosti.

6 Loewy, Raymond, „SkyLab Workshop Report“, NASA Publishing Agency (1962): nepaginirano

292

Život u izolaciji u današnjem vremenu, iako potpuno različit od onog u svemirskoj stanici od pre više od pola veka, ima sličnosti koje su ostale prisutne verovatno zbog svoje jednostavnosti i prirodnosti. Uobičajena stvar poput prozora može pružiti toliko toga osobi koja u tom trenutku ne može da oseti kako je to sa one druge strane. Bilo to van zemaljske kugle ili duboko u gradu, prozor je tu da pored same vizuelne veze sa spoljašnjim svetom pruži i pasivan osećaj zajednice i zajedničkog mesta čiji smo i dalje sastavni i nezamenjivi deo.

Stanovanje u izolaciji

Najveći konflikt dizajnera i inženjera letelice izbio je po pitanju prozora. Inženjeri su zbog tehnoloških razloga i ogromne pridodate cene projektovali letelicu bez prozora koja praktično nema nikakav vizuelni kontakt sa spoljnim okruženjem. Dizajner Rejmond Loui prozor karakteriše kao apsolutno najvažniji element za uspeh cele misije. Prozor po njemu nije samo atrakcija, već i podsetnik da postoji nešto izvan prostora u kome se trenutno nalazimo, nešto što nas stimuliše i motiviše za dalji rad, pa i generalno stanovanje. Posle dugih pregovora uspostavljen je dogovor za integrisanje jednog malog prozora, ne većeg od tanjira. Loui je izjavio na jednom od pregovora da „ nema smisla da se bavimo svim ovim pitanjima aparata, fizičkog zdravlja i hrane kad će se astronaut ubiti od dosade već petog dana – morate razumeti, prozor je ključ uspeha ove misije”.6

O.P. Luka Rajšić

293

Stanovanje u izolaciji; Pouke proučavanja života u svemiru i razvoj prve svemirske stanice SkyLab 1963-1973

294

Stanovanje u izolaciji

Analitički crtež

Luka Rajšić

O.P.

Bibliografija Campton, David i Benson, Charles. „Living and Working in Space, a history of SkyLab“. National Aeronautics and Space Administration, (1981): nepaginirano Rosner, Victoria. „Machines for Living: Modernism and Domestic Life“. Oxford University Press, (2020): nepaginirano Akens, David. „SkyLab illustrated chronology 1962-1973“. Marshall Space Flight Center (1975): nepaginirano ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Gilruth, Robert. „NASA, The Long Range Plan“, NASA Publishing Agency(1960): nepaginirano Loewy, Raymond, „SkyLab Workshop Report“, NASA Publishing Agency (1962): nepaginirano

295

Luka Rajšić

Whitehead, Claire. „The Loneliest Man in the Whole Lonely Universe“, Solitudes, (2019), https://solitudes.qmul.ac.uk/blog/the-loneliest-man-in-the-whole-lonelyuniverse/ (pristup 2.7.2020.)

296

Stanovanje u izolaciji

O.P.

Milica Simić, Vid Savić

Modeli stambene arhitekture namenjeni interno raseljenim licima tokom devedesetih godina XX veka Uporedna analiza tri primera socijalnog stanovanja u Beogradu

O.P.

Uvod u istraživačku temu

Najveći talasi izbeglica desili su se 1991/92. usled ratova u Hrvatskoj i BiH (200.000 ljudi), potom 1995. nakon operacije „Oluja“ (400.000 ljudi, prema popisu UNHCR 1996) i 1999. nakon ulaska NATO snaga na teritoriju Kosova i Metohije (200.000 ljudi). „Od 537.937 izbeglica i 79 791 ratom ugroženih lica, registrovanih na popisu iz 1996. godine, više od 300.000 lica steklo je državljanstvo Republike Srbije što predstavlja najveći proces integracije izbeglica u savremenoj Evropi. Dugotrajnost izbegličke krize u Republici Srbiji dovela je do toga da 2008. godine Visoki komesarijat za izbeglice UN (UNHCR) uvrsti Srbiju među pet zemalja u svetu sa produženom izbegličkom situacijom čije rešavanje zahteva zajedničku akciju i saradnju zemalja u regionu“.2 Tema ovog istraživanja ukazuje na problem nedovoljno razvijenog opšteg modela socijalnog stanovanja i analizira mogućnosti njegovog unapređenja u Beogradu. Stambeno pitanje predstavlja osnovni problem sa kojim se bore interno raseljena lica (IRL) i podru- čje u kome arhitektura igra bitnu ulogu. Prema podacima UN OCHA (Kancelarija za koordinaciju humanitarnih akcija UN-a) iz 2001. „38% interno raseljenih lica živi u iznajmljenom smeštaju, 37% kod porodice i prijatelja, 7% u sopstvenom smeštaju i 7% u kolektivnim centrima. Interno raseljena lica su mahom smeštena u centralnim 1 Goran Penev, Migracije, krize i ratni sukobi na Balkanu s kraja 20. veka (Društvo demografa Srbije, 2011.), str. 16 2 Službeni glasnik RS, br. 62, „Nacionalna strategija za rešavanje pitanja izbeglica i interno raseljenih lica za period od 2015. do 2020. godine“, Beograd, 2015.

298

„Najmasovnija međunarodna migraciona kretanja unutar granica Balkana su se odnosila na stanovništvo koje je tražilo zaštitu za vreme ratnih sukoba u bivšoj Jugoslaviji“.1

Modeli stambene arhitekture namenjeni interno raseljenim licima tokom davedesetih godina XX veka

Ilustracija 1: Fotografija imigracije srpskog stanovništva tokom operacije „Oluja“, Izvor: https://insajder.net/sr/sajt/vazno/6215/

O.P. 299

Milica Simić, Vid Savić

delovima Srbije, najviše u Beogradu“.3 Ovakvi podaci nam omogućuju da uvidimo važnost unapređivanja arhitekture socijalnog stanovanja radi socijalne integracije IRL u Srbiji. Analizom izvedenih arhitektonskih rešenja socijalnog stanovanja, upoređivanjem njihovih prednosti i mana, pokušaće se doći do novog modela koji se može posmatrati kao poželjan u rešavanju ovog, nažalost, i dalje aktuelnog problema.

3 Danijela Korać Mandić, Nenad Opačić, Bojana Škorc, Danica Ćirić, Siniša Volarević, Nada Muždeka, Integracija kao dugoročno rešenje za izbeglice i raseljena lica u Srbiji, (Novi Sad: NSHC (Novosadski humanitarni centar), 2006.), str. 19

O.P.

Predmet istraživanja

Predmet istraživanja razmatra vezu između tri različita tipa socijalnog stanovanja, sa ciljem unapređenja postojećih modela stambene arhitekture namenjene ugroženim licima na tlu Beograda. Uporednom analizom tri primera prakse izgradnje socijalnih stanova u Beogradu: 1. Socijalno rentalno i socijalno neprofitno naselje Dr Ivan Ribar u Bloku 72 na Novom Beogradu, arhitekata Tamare Petrović-Кomlenić i Miloša Кomlenića (2010. do 2012); 2. Objekat socijalno neprofitnog stanovanja PFC 10 u Bloku 61 na Novom Beogradu, arhitekata Dejana Milovanovića i Grozdane Šišović (2008. do 2009) i 3. Socijalno rentalno naselje Kamendin u Zemun Polju (2007. do 2008), dolazi se do saznanja kakva je arhitektura ovih tipova naselja i da li je ona u stanju da poboljša živote raseljenih lica i prevaziđe probleme prošlosti? Ove primere karakteriše potpuno različiti pristupi u projektovanju, od odabira lokacije, preko uspostavljanja socijalnog miksa (sva tri primera karakteriše različita socijalna struktura), ali i različiti pristupi u upravljanju zajednicom. Sada, nekoliko godina kasnije, ovaj rad treba na osnovu empirijskog istraživanja da donese zaključak koji oblik prakse se ispostavio kao najispravniji za naše podneblje.

Službeni glasnik RS, br. 72/09

5 Vesna Mila Čolić Damjanović, Unapređenje modela socijalnog stanovanja u Beogradu u okviru novih paradigmi planiranja i projektovanja (Univerzitet u Beogradu - Arhitektonski fakultet, doktorska disertacija, 2015.), str. 303

300

Modeli stambene arhitekture namenjeni interno raseljenim licima tokom davedesetih godina XX veka

Pojam socijalno stanovanje najbliže je objašnjen u Zakonu o socija-lnom stanovanju, u Članu 2 iz 2009. godine, koji ovaj pojam definiše kao „stanovanje odgovarajućeg standarda koje se obezbeđuje uz podršku države, u skladu sa strategijom socijalnog stanovanja i programima za realizaciju strategije, domaćinstvima koja iz socijalnih, ekonomskih i drugih razloga ne mogu da obezbede stan po tržišnim uslovima“.4 Usled jedne od glavnih karakteristika stambenog sektora Srbije da je samo mali udeo stanova u javnoj svojini (u Beogradu iznosi 1%)5 i da privatno vlasništvo dominira u strukturi stambenog fonda, u Srbiji postoji veliki deficit pristupačnih stambenih jedinica, posebno u kategoriji socijalnog stanovanja. Glavni problem istraživanja su nedovoljno definisani modeli socijalnog stanovanja u Srbiji.

O.P.

Analiza primera Fokus analize primera predstavljaju aspekti socijalnog stanovanja: socijalna kohezija i socijalna inkluzija, dva parametra koja za cilj imaju integraciju marginalizovanih grupa, među koje ubrajamo i interno raseljena lica. Prema načinu sticanja prava na stan, socijalno stanovanje u Srbiji možemo podeliti na dve osnovne kategorije: socijalno neprofitno stanovanje i socijalno rentalno stanovanje. Кompleks višeporodičnog socijalno rentalnog i socijalno neprofitnog stanovanja Dr Ivan Ribar u Bloku 72, najvećim delom izgrađen 2010. godine, predstavlja pionirski pokušaj ove prakse u Srbiji, a budući da je od vremena njegovog useljenja do danas prošlo osam godina, značajan je kao reprezentativan primer stečenih iskustava. U urbanističkoj koncepciji lokacija je podeljena u dve zone, zonu socijalno neprofitnog stanovanja i zonu socijalno rentalnog stanovanja (odnos neprofitnog i rentalnog stanovanja: planirano — 70% : 30%; ostvareno — 66% : 34%6), sa željom da se ostvari socijalna raznovrsnost i time poveća stepen socijalne inkluzije i kohezije. Objekat socijalno neprofitnog stanovanja u Bloku 61 na Novom Beogradu, arhitekata Dejana Milovanovića i Grozdane Šišović karakteriše racionalnost u organizaciji arhitektonskog sklopa stanova i dobra povezanost sa saobraćajem i drugim infrastrukturnim sistemima, čime je nivo socijalne inkluzije na visokom nivou.

Milica Simić, Vid Savić

Za razliku od novobeogradskih primera, u naselju Kamendin u Zemun polju dominantan je tip socijalno rentalnog stanovanja, gde dominiraju korisnici osetljivih i ugroženih grupa, što je potpuno suprotno od želje da se stvori socijalni miks kao u primeru naselja Dr Ivan Ribar. Naselje je udaljeno od javnih sadržaja i saobraćajne infrastrukture, zbog čega se postavlja pitanje o problemima socijalne i fizičke segregacije koju je potrebno izbeći. Stvaranje visoke koncentracije socijalnog stanovanja na područjima koja su već sama po sebi nerazvijena, kao što je slučaj naselja Kamendin, nepovoljno utiču na nivo socijalne inkluzije. Teme koje su pokrenute u analizi važno je uvideti i razmotriti u slučaju buduće izgradnje objekata socijalnog stanovanja. Otvara se pitanje važnosti odabira lokacije za ovakve tipove naselja i objekata, kao i ideja stvaranja opštih kriterijuma koji bi bili od pomoći za rešavanje problema sa kojim se susreću ne samo interno raseljena lica, već i mnogi drugi. Istraživanje bi moglo doprineti stvaranju novog modela koji bi pomogao pri rešavanju arhitektonske strane problema.

301

Vesna Mila Čolić Damjanović, Unapređenje modela socijalnog stanovanja u Beogradu u okviru novih paradigmi planiranja i projektovanja (Univerzitet u Beogradu - Arhitektonski fakultet, doktorska disertacija, 2015.), str. 297-298

Tip naselja

Broj stanova Tip socijalnog stanovanja Prostorna pristupačnost

Struktura nova

731+399 neprofitno + rentalno Loša, rub grada, loša veza sa GSP mrežom sta- Stanovi različitih struktura, najviše jednoiposobnih

105 neprofitno Dobra, dobra povezanost sa ostatkom grada Stanovi različitih struktura, najviše jednoiposobnih

Nivo socijalne Srednji, nizak Visok, komuinkluzije nivo socijalnog nikacija sa miksa okruženjem, potencijal za dalji razvoj

O.P.

Naselje Kamendin 1 Zemun Polje Naselje satelitskog tipa 453 rentalno Loša, udaljeno 17 km od Trga Republike Stanovi različitih struktura, Najviše dvosobnih Veoma nizak, visoka koncentracija siromaštva, nedostatak socijalnih ustanova, getoizacija

Modeli stambene arhitekture namenjeni interno raseljenim licima tokom davedesetih godina XX veka

Lokacija

Objekat PFC 10 Novi Beograd, Blok 61 Veći objekat na singularnoj lokaciji

302

Naselje dr Ivan Ribar Novi Beograd, Blok 72 Naselje koje nastavlja urbanu matricu

303

Milica Simić, Vid Savić

O.P.

Ilustracije naselja

O.P.

Prethodna studija Tri analitička crteža koja su u formi stripa indirektno doprinose temi. Oni se bave samim akterima koji su polazna tačka istraživanja. Crteži ilustruju probleme sa kojima se nose interno raseljena lica i situacije u kojima su se nalazili. Ilustracija 1: Prostorni prikaz privremenog stanovanja interno raseljenih lica tokom devedesetih godina XX veka Ilustracija 2: Prikaz raseljavanja stanovništva tokom operacije „Oluja“ tokom devedesetih godina XX veka

Poslednja dva dijagrama prikazuju prostornu distribuciju socijalno rentalnog i socijalno neprofitnog stanovanja. Brojevima 1, 2 i 3 redom su označeni naselje Dr Ivan Ribar (1), objekat PFC 10 (2) i naselje Kamendin (3).

304

Na mapi Beograda dijagramski su označeni različiti tipovi socijalnog stanovanja i njihova distribucija. Mape nam detaljnije objašnjavaju problem sa kojim se sreće socijalno stanovanje u Beogradu — ekscentrično pozicionirana veća naselja u odnosu na centar grada (Trg Republike) što dodatno otežava postizanje socijalne inkluzije i kohezije.

Modeli stambene arhitekture namenjeni interno raseljenim licima tokom davedesetih godina XX veka

Ilustracija 3: Interpretacija fotografije dokumentarnog fotografa i antropologa Igora Čokoa sa izložbe „Subverzivna estetika ulice – Prizori raskošne stvarnosti” 2015. godine

305

Milica Simić, Vid Savić

O.P.

306

Modeli stambene arhitekture namenjeni interno raseljenim licima tokom davedesetih godina XX veka

O.P.

Rečnik korišćenih skraćenica i pojmova Interno raseljena lica (IRL) Pod pojmom interno raseljena lica podrazumevaju se pojedinci ili grupe pojedinaca koji su prisiljeni da beže ili napuste svoje domove ili prebivališta, usled oružanog sukoba ili da bi sprečili posledice oružanog sukoba, situacije opšteg nasilja, povrede ljudskih prava, katastrofe bilo prirodne ili uzrokovane ljudskom rukom, a koji nisu prešli međunarodno priznatu državnu granicu.7 NATO Organizacija Severnoatlantskog sporazuma (NATO–North Atlantic Treaty Organization) Socijalna inkluzija je obezbeđivanje marginalizovanim pripadnicima društva i onima koji su siromašni veće učešće u donošenju odluka koje se odražavaju na njihov život, što će im omogućiti da poboljšaju svoj životni standard i ukupno blagostanje.8 Socijalna kohezija predstavlja sposobnost jednog društva da osigura dobrobit svim svojim članovima, da svede na minimum nejednakosti i izbegne podele.9 Socijalno neprofitno stanovanje karakterišu programi izgradnje socijalnih stanova koji podržavaju privatno vlasništvo i obuhvataju različite modele neprofitne prodaje stanova. Glavna karakteristika ove vrste socijalnog stanovanja je kupovina stana subvencionisanim stambenim kreditom. Ovi programi su namenjeni stambeno nezbrinutim licima, koja su stalno zaposlena i pripadaju grupi kreditno delimično sposobnih korisnika, kojima je neophodna pomoć za rešavanje stambenog pitanja.10

307

Milica Simić, Vid Savić

Socijalno rentalno stanovanje karakterišu programi koji omogućavaju stanovanje pod zakup u stanovima u javnoj svojini kojima gazduje nadležna lokalna stambena agencija. Kod ovog tipa stanovanja podrazumeva se i delimičan povraćaj uloženih sredstava, što doprinosi njegovoj ekonomskoj održivosti.11

7 Komesarijat za izbeglice i migracije Republike Srbije http://www.kirs.gov. rs/wb-page.php?kat_id=133 [ pristup: 20.3.2020. ] 8 Urbanistički zavod Beograda, Studija socijalnog stanovanja. (Beograd, Urbanistički zavod Beograda, 2009), str 7-8 9 Urbanistički zavod Beograda, Studija socijalnog stanovanja. (Beograd, Urbanistički zavod Beograda, 2009), str 8 10 Vesna Mila Čolić Damjanović, Unapređenje modela socijalnog stanovanja u Beogradu u okviru novih paradigmi planiranja i projektovanja (Univerzitet u Beogradu - Arhitektonski fakultet, doktorska disertacija, 2015.), str. 262 11 Vesna Mila Čolić Damjanović, Unapređenje modela socijalnog stanovanja u Beogradu u okviru novih paradigmi planiranja i projektovanja (Univerzitet u Beogradu - Arhitektonski fakultet, doktorska disertacija, 2015.), str. 263

O.P.

Socijalno stanovanje Pojam socijalno stanovanje najbliže je objašnjen u Zakonu o socijalnom stanovanju, u članu 2 iz 2009. godine koji ovaj pojam definiše kao „stanovanje odgovarajućeg standarda koje se obezbeđuje uz podršku države, u skladu sa strategijom socijalnog stanovanja i programima za realizaciju strategije, domaćinstvima koja iz socijalnih, ekonomskih i drugih razloga ne mogu da obezbede stan po tržišnim uslovima“.12 UNHCR Visoki komesarijat za izbeglice UN-a (UNHCR — United Nations High Commissioner for Refugees)

Službeni glasnik RS, br. 72/09

308

Modeli stambene arhitekture namenjeni interno raseljenim licima tokom davedesetih godina XX veka

UN OCHA Kancelarija za koordinaciju humanitarnih akcija UN-a (UN OCHA — United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs)

O.P.

Bibliografija Borden, I., Ray, K.R. The Dissertation: A Guide for Architecture students. Third Edition. Routledge, 2014. Camina, M.M., Wood, M.J. Parallel Lives: Towards a Greater Understanding of What Mixed Communities Can Offer. Urban Studies, 2009. Čolić Damjanović, V. M. Unapređenje modela socijalnog stanovanja u Beogradu u okviru novih paradigmi planiranja i projektovanja. Univerzitet u Beogradu - Arhitektonski fakultet, doktorska disertacija, 2015. Đokić, V., Gligorijević, Ž., Čolić Damjanović, V. M. „Towards Sustainable Development of Social Housing Model in Serbia - Case Study Belgrade“. Spatium International Review. Urban and Spacial Planning, Architecture, Housing Building, Geodesia, Enviroment, 2015. Ferenčak, M. „Regulisanje i unapređenje neformalnih naselja”, u: Četiri strateške teme stambene politike u Srbiji, Grau, P. Beograd: UN-HABITAT (UN Human Settlements Programme), 2006., str. 13-26. Komlenić, M. U idejama: inspiracije, koncepti i projekti, Beograd, Arhitektonski fakultet, Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2011. Korać Mandić, D., Opačić, N., Škorc, B., Ćirić, D., Volarević, S., Muždeka, N. Integracija kao dugoročno rešenje za izbeglice i raseljena lica u Srbiji. Novi Sad: NSHC (Novosadski humanitarni centar), 2006. „Nacionalna strategija za rešavanje pitanja izbeglica i interno raseljenih lica za period od 2015. do 2020. Godine”. Službeni glasnik RS. br. 62, Beograd, 2015. Penev, G. Migracije, krize i ratni sukobi na Balkanu s kraja 20. Veka. Društvo demografa Srbije, 2011. Urbanistički zavod Beograda. Studija socijalnog stanovanja. Beograd, Urbanistički zavod Beograda, 2009. Vilenica, A. „Contradictions and Antagonisms in (Anti-) Social(ist) Housing in Serbia”, u: ACME (An International Journal for Critical Geographies), 2019. str. 1262-1282. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

309

Milica Simić, Vid Savić

Allen, R. (jul 2016.) Podrška za IRL u Srbiji – Skraćeni izveštaj i preporuke, Beograd: Visoki komesarijat ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR) http://www. unhcr.rs/media/docs/Support_for_IDPs_in_Serbia_SER_01-IZMENE--01-11-2016. pdf [pristup 20.03.2020.] Komesarijat za izbeglice i migracije Republike Srbije (2013) „Dokumenti i publikacije – Izvod iz štampe“, Beograd: Komesarijat za izbeglice i migracije, http:// www.kirs.gov.rs/media/uploads/Dokumenti-i-publikacije/Izvodi-iz-stampe/2013_ SEP.pdf [pristup 15.03.2020.] Komesarijat za izbeglice i migracije Republike Srbije (2013) „Pregled stanja u formalnim kolektivnim centrima u Republici Srbiji” http://www.kirs.gov.rs/media/ uploads/Kolektivni-centri/kolektivni_centri_pregled_stanja_2013.pdf [pristup 15.03.2020.] Ramirez, L., Mojović, Đ., Galassi, B., Čolić, R., Vuksanović-Macura, Z. (2008) Knjiga o SIRP-u – Program stanovanja i trajne integracije izbeglica u Srbiji 2005-2008, Beograd: UN-HABITAT (UN Human Settlements Programme) https:// www.academia.edu/22366186/Social_Housing_Construction_in_Serbia_Izgradnja_stanova_za_socijalno_stanovanje_u_Srbiji [pristup 20.03.2020.]

310

Modeli stambene arhitekture namenjeni interno raseljenim licima tokom davedesetih godina XX veka

O.P.

Umetnost // Film

[U.F.]

Tijana Žišić // Istraživanje prostora i osvetljenja za izlaganje i posmatranje skulptura: Alberto Đakometi, Čovek koji hoda (1960) ��313 Milijana Živković // Simbolička veza spektakla i arhitektonskog prostora u serijalu Mladi papa Paola Sorentina................................................327 Aleksandra Ljubičić // Prostor kao narativ u filmu Parazit i seriji Tajkun Uloga arhitekture i scenografije u kinematografiji ��341

Tijana Žišić

Istraživanje prostora i osvetljenja za izlaganje i posmatranje skulptura: Alberto Đakometi, Čovek koji hoda (1960)

U.F.

Uvod Ukoliko zaboravimo na staru, rigidnu podelu umetnosti na periode, možemo sagledati dve jasne celine koje se očitavaju u doživljaju ovih dela: period kada je posedovanje, posmatranje i analiza bila privilegija elite, i period globalne mreže – interneta – kada je umetnost dostupna većini, uz detalje za koje mogu biti zainteresovani. Internet je uz dostupnost promenio i način sagledavanja dela. U celoj velikoj mreži, veliki udeo u promeni posmatranja muzeja i umetničkih dela imala je jedna aplikacija, koja je ostvarila popularnost na osnovu estetike fotografija koje korisnici postavljaju – Instagram. Ne samo da su mlađe generacije počele da posećuju kulturne prostore i manifestacije samo da bi postavljale slike na svoje društvene mreže, već je ovaj trend počeo da oblikuje i arhitekturu i umetnost i sam način izlaganja dela – kako bi cela atmosfera delovala „instagramično“.

Značaj ove teme leži u činjenici da se klasična skulptura ne može potpuno prevesti u digitalni format, niti sagledati virtuelno. Sa druge strane, istraživani faktori u velikoj meri utiču na utisak koji ostaje na posetiocima i celokupnoj doživljenoj atmosferi pri posmatranju uživo.

1 Malcolm Baker, “Writing about displays of sculpture historiography and some current questions”, http://onvisualculture.com/why-cant-we-take-pictures-inart-museums/ [pristup 1.6.2020.]

314

Međutim, kada je u pitanju izlaganje dela koja nisu namenjena novonastaloj publici, već se posmatraju kao komadi od kulturnog, istorijskog ili socijalnog značaja – kao i „Čovek koji hoda”, u ovom slučaju, moramo se vratiti korenima muzejskih postavki i analizirati isključivo jednosmerno sagledavanje, a internet koristiti isključivo u vidu medijuma za prikupljanje informacija.

Istraživanje prostora i osvetljenja za izlaganje i posmatranje skulptura

Mnogi projektanti i kustosi muzeja priznali su da je puno zabrana fotografisanja1 ukinuto u poslednjih par godina, jer bi u suprotnom upropastili sebi besplatni marketing. Uz to, dizajneri priznaju da je planiranje rasvete postalo dvosmerno: ka delima - kako bi bila saglediva, i ka otvorenom prostoru — kako bi obezbedili što bolju osnovu za fotografisanje.

U.F.

O delu Alberto Giacometti Za dalje razumevanje same skulpture, neophodno je najpre upoznati se sa likom i delom umetnika koji ju je stvorio iz neobrađene sirovine. Alberto Đakometi (Alberto Giacometti) živeo je u periodu od 1901. do 1966. godine u Švajcarskoj i u Parizu. Njegova vajarska dela u najvećoj meri pripadaju pravcu nadrealizma, između kojih su zapaženi bronzani komadi sa ljudskim likom: „Projekat za jedan trg“, „Sedam figura i jedna glava“, „Čovek koji hoda“.

Tijana Žišić

Ilustracija 1: Pain-wracked Giacometti, fotograf: Yousuf Karsh, 1965, Izvor: karsh.org/photographs/alberto-giacometti/ [pristup: 1.6.2020]

315

Njegova tehnika proizašla je iz iskustva iz ateljea Antoana Burdela, gde je upoznao kubizam i vajarstvo Afrike i Grčke. Najčešće je formirao skulpture u gipsu, koje bi kasnije prefarbao ili ih izlivao u bronzi. Njegove skulpture „Čovek koji pokazuje“ i „Čovek koji hoda“ su prve na listi najskupljih skulptura sveta, prodate na aukcijama 2010. i 2015. godine za preko 100 miliona dolara.2

2 Lista najskupljijh skulptura na svetu, prodatih na aukcijama: https:// en.wikipedia.org/wiki/List_of_most_expensive_sculptures, [pristup 31.5.2020.]

U.F.

„Čovek koji hoda” Ovaj naziv, „Čovek koji hoda”, zapravo predstavlja ime bilo koje livene bronzane skulpture u datoj formi čiji je autor Đakometi. Poznato je da postoji šest finalnih serija i još četiri probe koje je umetnik izradio, a koje su trenutno izložene širom sveta. Period nastanka je oko 1960-ih. Materijal izrade je bronza, izlivena i neobrađena. Visina skulpture je 183 cm. Đakometi je govorio da je inspiraciju za seriju skulptura dobio od svoje prijateljice, koja je jedne večeri posetila njegov atelje, u vreme dok je imao porudžbinu za dve statue na trgu u Njujorku. Dok je odlazila, on je stajao na vratima i gledao je kako nestaje u daljini. Čekao je trenutak kada će njena silueta postati bezlična, i kada više neće moći da je prepozna u daljini – taj trenutak mu je delovao kao idealni koncept za uhvatiti i prikazati u skulpturi.

Izlaganje

Kada govorimo o Đakometijevim delima, postoji velika prednost u startu istraživanja – umetnik je uživao u prikazivanju, skiciranju i fotografisanju svog studija u kojem su dela nastajala. Iako je datu prostoriju nazivao „jazbina od ateljea“, i žalio se na činjenicu da nema dovoljno prostora, znao je kako da smeni i prikaže svoja dela na sceni za rad – u centru prostora. Zanimljivo je da je Fondacija Đakometi i dalje u procesu renoviranja studija, tako da još jedan značajan deo francuske umetničke baštine postane dostupan – većina umetničkih dela koja se našla u studiju bila je previše krhka da bi se mogla transportovati, stoga nikada nije prikazana u javnosti. Dakle, baš kao što postoji dijaloški odnos između tekstova o istoriji

316

Skulpture namenjene izričito za postavke galerija – autonomni estetski objekti – u izvesnom smislu mogu predvideti svoj položaj i funkciju još u galeriji u kojoj se prvobitno prikazuju (umetnikov atelje). Međutim, da li postoji poseban način prikazivanja skulptura koje su namenjene za javne postavke – trgove ili bašte, i kako uticati na gledaoca da se upozna sa originalnom zamisli umetnika i odigra zamišljenu ulogu u odnosu na skulpturu bez prethodno pročitanog scenarija. Definitivno je najveći izazov i teret vezan za izlaganje verskih skulptura, kao što su preživeli fragmenti oltara.

Istraživanje prostora i osvetljenja za izlaganje i posmatranje skulptura

Prostor

U.F.

umetnosti i istorije umetnosti koji se grade kroz muzejske postavke, tako su i skulpture u muzejskim postavkama na različite načine odgovor na način na koji je skulptura prvobitno prikazana. Ranije su originalne funkcije i kontekst nastajanja skulptura marginalizovani i akcenat je stavljan na identitet galerije u kojoj se dela postavljaju. U novije vreme, raniji konteksti dela – samo nastajanje koncepta i skulpture – simulirani su i predloženi u okviru izloženih artefakata, kako bi se utisak o delu pojačao i ostvarila konekcija između umetnika i posmatrača.

317

Tijana Žišić

Ilustracija 2: Prostor za izlaganje u Louisiana Museum of Modern Art, Denmark na osnovu fotografija i video zapisa iz prostora, Izvor: ilustracija autora teksta

Ilustracija 3: Prostor za izlaganje u National Arts Center, Tokyo na osnovu fotografija i video zapisa iz prostora, Izvor: ilustracija autora teksta

U.F. Istraživanje prostora i osvetljenja za izlaganje i posmatranje skulptura

Ilustracija 5: Prostor za izlaganje u USA National Gallery of Art, East wing Washington, na osnovu fotografija i video zapisa iz prostora, Izvor: ilustracija autora teksta

318

Ilustracija 4: Prostor za izlaganje u Guggenheim museum, New York na osnovu fotografija i video zapisa iz prostora, Izvor: ilustracija autora teksta

U.F. 319

Tijana Žišić

Ilustracija 6: Prostor za The Art Institute of Chicago, Chicago na osnovu fotografija i video zapisa iz prostora, Izvor: ilustracija autora teksta

Ilustracija 7: Prostor za izlaganje u Foundation Giacometti, Paris na osnovu fotografija i video zapisa iz prostora, Izvor: ilustracija autora teksta

U.F.

Svetlost Džon Bojd (John Boyd), savremeni britanski slikar, prokomentarisao je da je „osvetljenje u vidu efekta na umetničkom delu kao osvetljenje koje je nepotpuno namenjeno“. Dodao je: „Sećam se da sam upitao jednom Daglas Čartersa (Douglas Charters), nakon predavanja od pre mnogo godina, kako treba da osvetlimo sliku – Stavite je u dobro osvetljenu sobu, rekao je. U vreme kada sam čuo ovu rečenicu mislio sam da je cinična, sada verujem da je tačna“. (Boyd, 1971) Ova dva uslova osvetljenja: dobro osvetljena soba ili efektivno spuštanje svetla na projektovane tačke – dve su krajnosti kontinuuma, i između njih postoji mnogo nivoa na kojima se rasveta može uravnotežiti. Međutim, trebalo bi da razlika između ova dva tipa osvetljenja ima više veze sa prikazanim objektima nego sa osvetljenošću okolnog prostora.

320

Ponovo se vraćamo na uslove Đakometijevog studija, gde je svetlo zapravo dolazilo sa lanterne, u vidu sunčevih zraka. U drugom koraku treba shvatiti da je „Čovek koji hoda” namenjen spoljnoj postavci, u sklopu serije figura koja je napravljena za izlaganje u Njujorku – na trgu, gde su ljudi sa skulpturom bliski i nenajavljeni, i gde je ponovo sunčeva svetlost ta koja doprinosi ambijentu u najvećem delu dana.

Istraživanje prostora i osvetljenja za izlaganje i posmatranje skulptura

Gladaoci mogu biti slobodni da usmere svoj pogled na ono što im privlači pažnju, možda čak i pronađu svoj put kroz sva izložena dela – u slučaju jakog ambijentalnog osvetljenja. Sa druge strane, kako se intenzitet svetla smanjuje, sve je veća moć u rukama kuratora da vodi pogled i pokrete publike, prikazujući samo vizuelne atribute prostora ili dela, ili čak samo detalje sa određenim svetlosnim efektima.

U.F.

Ilustracija 8: Osvetljenje za izlaganje: difuzno svetlo u prostoriji + reflektor na skulpturi, Izvor: ilustracija autora teksta

321

Tijana Žišić

Ilustracija 9: Osvetljenje za izlaganje: reflektor sa leve strane, Izvor: ilustracija autora teksta

U.F. 322

Ilustracija 11: Osvetljenje za izlaganje: dalji reflektori sa zadnje strane, Izvor: ilustracija autora teksta

Istraživanje prostora i osvetljenja za izlaganje i posmatranje skulptura

Ilustracija 10: Osvetljenje za izlaganje: reflektor sa desne strane + dalji reflektor spreda, Izvor: ilustracija autora teksta

U.F.

Ilustracija 12: Osvetljenje za izlaganje: difuzno svetlo (spreda), Izvor: ilustracija autora teksta

323

Tijana Žišić

Ilustracija 13: Osvetljenje za izlaganje: difuzno svetlo (sa zadnje strane), , Izvor: ilustracija autora teksta

U.F.

Zaključak Posmatranje i izlaganje dela, posebno kada je u pitanju skulptura, može se pratiti po sledećim koracima i u toku odlučivanja evaluirati koji deo vodiča je značajniji za delo/publiku/prostor u kojem se izlaže:

Svojim postamentom figura je osigurala težinu u prostoru, i dodatno stavila do znanja da nije postojala zamisao o rasveti dela efektima, jer se svetlo prelama pri udaru o podlogu i počinje da privlači pažnju na sam kvadratni deo ispod „Čoveka koji hoda”.

324

Izlaganje skulpture „Čovek koji hoda” kroz date parametre prvenstveno bi impliciralo jako ambijentalno svetlo, bez prikaza konkretnih detalja na skulpturi – baš kao u vreme nastanka Đakometijeve ideje, gledajući prijateljicu izdaleka, bez finih linija. Postavljanje forme u prostor sa galerijom na spratu doprineo bi osećaju ambijenta umetnikovog studija. Nikada nije utvrđeno zašto, ali Alberto Đakometi je svoje skulpture analizirao uvek sa gornje platforme svog ateljea, uz dim omiljene cigarete – možda bi takva atmosfera značila za sagledavanje široj publici. Uz to, postavljanje komada uz stepenice doprinosi podsticanju iznenađenja – kakvo je bilo planirano i očekivano da je skulptura bila postavljena na trgu. Ograničeno sagledavanje, tek nakon što ulični front dozvoli otvaranje (ili u ovom slučaju – visinska razlika) omogućava svojevrsni naboj adrenalina i koketira sa posmatračima.

Istraživanje prostora i osvetljenja za izlaganje i posmatranje skulptura

o pokušaj prikaza skulpture (umetničkog dela) u fazi nastajanja ili po primarno zamišljenoj funkciji o delo se ne sme dovesti u pitanje oštećenja – mehaničkog od strane ljudi, niti svetlosnog ili hemijskog od strane rasvete ili korišćenih preparata o u sklopu prethodnih koraka razmisliti o najautentičnijim detaljima na delu, ispitati mogućnost akcentovanog prikaza (uglu, visini…) o osigurati komfor posmatraču u smislu osvetljenja, pritiska, temperature, provetrenosti o ostaviti osećaj težine – kako bi posetioci shvatili da stoje ispred jedinstvenog i originalnog komada o pomoći publici da shvati značaj dela i razlog zbog kojeg je delo prikazano na izabrani način o ukoliko postoji prostora, uvezati celu seriju ili postavku u sličan ambijent, kako bi se dobilo na osećaju celine unutar muzeja ili galerije

U.F. Tijana Žišić

325

Uz samo delo, značajno bi bilo postaviti par odabranih elemenata iz datog perioda umetnikovog života, kako bi se dočarao ambijent i vremenski interval u kojem je delo nastalo, iz subjektivnog (umetnikovog) ugla posmatranja.

U.F.

Bibliografija Fredericksen, Rune & Marchand, Eckart. „Plaster Casts: making, collecting and displaying from classical antiquity to the present“, Berlin: De Gruyter (2010): 485-500 Knoll, Kordelia. „Das Albertinum vor 100 Jahren: die Skulpturensammlung Georg Treus“, Dresden: Staatliche Kunstsammelungen (1994): nepaginirano Cuttle, Christopher. „Light for Art’s sake“, Oxford Elsevier Ltd (2007): 3-13, 213279 Potts, Aleks. „Hands holding the Voide (City Art Museum of St Louis)“, London: The Burlington Magazine, Vol. 109, No. 774 (September 1967.): 532-537 Rae, John. „A Giacometti portrait, postmodern emergence and creativity“, Methodological Innovations Volume 9 (2016): 1-9 Maubert, Franck. „L’Homme qui marche“, Fayard (2016): nepaginirano Bonnefoy, Yves. „Alberto Giacometti: biographie d’une ceuvre“, Flamarion Paris (1991): nepaginirano Sylvester, David. „Looking at Giacometti“, Henry Holt & Co. (1996): nepaginirano ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

326

Istraživanje prostora i osvetljenja za izlaganje i posmatranje skulptura

Baker, Malcolm. „The Reproductive Continuum: plaster casts, photographs, paper mosaics and alternative modes of reproduction in the nineteenth-century museum“, https://journals.openedition.org/cel/332 [pristup 7.6.2020.]

Milijana Živković

Simbolička veza spektakla i arhitektonskog prostora u serijalu Mladi papa Paola Sorentina

U.F.

Uvod

Ilustracija 1: Valérie Paquette, fotografija instalacije na 14. Međunarodnom arhitektonskom bijenalu u Veneciji, Izvor: http://socks-studio.com/img/blog/effimero-04.jpg, 238 [pristup 10.3.2021]

1 Mariabruna Fabrizi, ,,Effimero: or the Postmodern Italian Condition (14th Venice Biennale of Architecture – 2014)”, SOCKS, Microcities Socks-Studio, objavljeno 09. februara 2018, pristupljeno 05. juna 2020, http://socks-studio. com/2014/06/16/effimero-or-the-postmodern-italian-condition-14th-venice-biennale-of-architecture-2014

328

Italijanska kinematografija se nakon tih vremena značajno razvijala pod uticajem postmoderne dijalektike, ali i nekog stepena apsurdnosti koju ona sa sobom nosi. Paolo Sorentino (Paolo Sorrentino) jeste savremeni italijanski majstor apsurdne naracije u kinematografiji i jukstapozicije efemernog i trajnog, provokativnog i konzervativnog u filmu i životu. Tema kojom se bavi u svom ostvarenju iz 2016. godine, seriji ,,Mladi papa’’, jeste stara i oprobana u svetu filma, ali na njegovom primeru uočava se mogućnost kritike i disekcije jednog očvrslog jezgra koje predstavlja katolička crkva, kroz gotovo fiktivni sistem likova, mesta i radnji i njihovog međusobnog odnosa.

Simbolička veza spektakla i arhiteonskog prostora u serijalu Mladi papa Paola Sorentina

,,Društveno i politički turbulentna vremena sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog veka, praćena terorističkim napadima i mnogobrojnim građanskim protestima, u savremenoj istoriji Italije poznata su kao Olovne godine (Anni di Piombo). Kulturna scena ove zemlje tada se transformiše u postmoderni model stapanja elitne i masovne kulture i pronalaženja njihovog prostora u konzervativnim sferama društva i istorijskim centrima gradova formiranjem novih vidova spektakla’’.1

U.F.

Postmodernističko shvatanje kulture u Italiji Na 14. Međunarodnom arhitektonskom bijenalu u Veneciji izložen je istraživački projekat arhitekte i istoričara Lee-Katrin Zake (Léa-Catherine Szacka) kao deo izložbe pod nazivom ,,Monditalia’’. Projekat se fokusira na istraživanje savremene situacije kulture i društva u Italiji i nosi naziv ,,Effimero: or the Postmodern Italian Condition’’. Tadašnji domaćin Bijenala, Rem Kolhas (Rem Koolhaas) izjavio je: ,,U trenutku u kome se dešavaju fundamentalne političke promene, odlučili smo da posmatramo Italiju kao ,,fundamentalnu’’ zemlju, potpuno jedinstvenu, ali i uvezanu u globalnu situaciju u kojoj se države bave balansiranjem između haosa i shvatanja svog punog potencijala (...)’’.2 Sama umetnica daje uvid u turbulentna vremena Olovnih godina u Italiji: ,,Između početka sedamdesetih i kraja osamdesetih godina, umetnost u Italiji bazirala se na kreiranju efemernih struktura koje su predstavljale odgovor na tadašnje sociokulturološke neprilike poznate kao Olovne godine. Utopijski prostori teatra, umetnost performansa i drugi vidovi zabave postali su katalizatori kolektivne imaginacije društva koji, idući pod ruku sa ponovnim interesom ljudi za umetnost i arhitekturu baroka, kreirali su novi smisao pojma spektakla. Istorijski centri gradova postali su poligoni za sve, brišući granicu između visoke i masovne kulture (...)’’.3

329

Milijana Živković

Italija zaista i jeste fundamentalna zemlja, težnje u razvitku kulture u Italiji uvek su predstavljale ideal prosvećenosti i depikciju hedonizma za ostatak kontinenta, kao i duhovno jezgro katoličkog sveta. I upravo ta borba između haosa i reda jeste nešto što je u današnjem vremenskom okviru izuzetno relevantno jer nam daje uvid u to koji će se fenomeni, koji se trenutno ispoljavaju u društvu (npr. demonstracije i institucije protiv kojih su one usmerene), zadržati na lestvici čovečanstva, a koji će izgubiti na snazi (konkretno u Italiji se dešava opadanje broja pripadnika socijalističkih pokreta).4

2 Mariabruna Fabrizi, ,,Effimero: or the Postmodern Italian Condition (14th Venice Biennale of Architecture – 2014)” 3 Ibid. 4 Clodagh J. Brook, ,,Screening Religions in Italy: Contemporary Italian Cinema and Television in the Post-secular Public Sphere’’, (Toronto: University of Toronto Press, 2019), 113.

U.F.

Pojam transgresije i arhitektonske reklame kod Bernara Čumija

Globalne tendencije u dvadeset prvom veku omogućile su neverovatno brz i lak pristup informacijama svakom pojedincu koji ima sreću da živi u razvijenijem delu sveta. Takva vrsta izloženosti vrlo lako dovodi i čitava društva koja stanuju u velikim gradovima do ispoljavanja potpuno blaziranih stavova, indiferentnosti prema svetu koji ih okružuje. Smatra se da je uloga arhitekte i umetnika da i u ovakvim okolnostima pruže lek umrtvljenom društvu kako bi se 5 Ana Miljacki, ,,The Logic of the Critical and the Dangers of ,,Recuperation’’, or, Whatever Happened to the Critical Promise of Tschumi’s Advertisements for Architecture?’’, (Brisel: The NeTCHA Colloquia Series #3, ,,Critical Tools’’, La Lettre Volee, 2011), 142-149

330

Ilustracija 2: Bernard Tschumi, ,,Advertisements for Architecture’’, Izvor: http://www. tschumi.com/projects/19/, 240 [pristup 10.3.2021]

Simbolička veza spektakla i arhiteonskog prostora u serijalu Mladi papa Paola Sorentina

Nakon majskih protesta u Francuskoj 1968. godine, arhitekt Bernar Čumi u svojim teorijskim radovima naglašava značaj uloge arhitekte u sveopštim promenama koje se dešavaju u društvu. Iz tog razloga objavljuje set eksperimenata pod nazivom ,,Advertisements for Architecture’’ koji u isto vreme preuzimaju formu masovnih medija, ali ih na neki način satirično uvlači u polje arhitektonske kritike. Ovaj eksperiment predstavlja začetak njegovog rada na pojmu transgresije jer sebe postavlja u ulogu agitatora i želi da skrene pažnju šire javnosti na arhitekturu i njen značaj u tim događajima.5

U.F.

mogao započeti novi krug inovacija u različitim poljima ljudske delatnosti i prevazići krizna vremena koje je obeležio početak novog veka.

,,The Manhattan Transcripts’’

331

Milijana Živković

,,Advertisements for Architecture’’ predstavlja neku vrstu uvertire u publikaciju koju će Čumi objaviti 1994. godine pod nazivom ,,The Manhattan Transcripts’’, u kojoj se oseća nedostatak pređašnjeg političkog sentimenta. U ovoj publikaciji on sprovodi neku vrstu eksperimenta gde traga za strukturom arhitektonskog prikaza koji može da otelotvori ono što se u prostoru dešava, ono što arhitektonski crteži u svojoj tradiciji ne prikazuju. On se i ovde kreće po određenim marginama, prikazujući smrt, nasilje i slične teme uokvirene prostorom Menhetna. Primetna je razlika u samom prikazivanju arhitektonskog prostora – u Reklamama arhitektonski prostor je statičan, ,,ostavljen’’, zapušten i uhvaćen objektivom, dok u Transkriptima vidimo elemente arhitekture koji se kreću, plešu i prepliću se poput živih bića.

Ilustracija 3: Bernard Tschumi, Izvor: ,,The Manhattan Transcripts’’, The Tower, 42-43, 241 [pristup 10.3.2021]

U.F.

Režija Paola Sorentina u sferi post-sekularnog

Lik Lenija Belarda (Lenny Belardo), mladog pape, tumači britanski glumac Džud Lo (Jude Law), koga karakterišu plave oči, svetao ten i lice i telo karakteristično za modele. Takav izbor glavnog glumca ukazuje na nameru reditelja o formiranju idola oličenog u ulozi pape. Kroz čitavu seriju protkane su niti paradoksa – posmatramo lik Lenija Belarda koji razmišlja o svojoj mladosti i svom odrastanju u manastiru koji je snimljen tako da podseća na neka davna vremena. Zatim nas zatiče scena u kojoj isti taj papa vežba na pokretnoj traci u hodniku svoje rezidencije ili pali cigaretu sedeći pored bazena i gledajući kako pored njega protrčava konj. Sam narativ serije je takav da se u poslove crkve i vere upliću masovni mediji, tražeći da se na tanjirima koje crkva prodaje kao suvernire odštampa lice novog pape, što on odbija kako bi hranio misteriju o sebi. I ta misterija i uzdržavanje takođe predstavlja neku vrstu gotovo revolucionarne ideje u današnjem dobu, gde je život ubrzan do te mere da se ne čeka u redu ni za spas. Sama scena prvog obraćanja pape naro-

6 Clodagh J. Brook, ,,Screening Religions in Italy: Contemporary Italian Cinema and Television in the Post-secular Public Sphere’’, 54. 7 Clodagh J. Brook, ,,Screening Religions in Italy: Contemporary Italian Cinema and Television in the Post-secular Public Sphere’’, 49.

332

,,Mladi papa’’ – kontrast u odnosu arhitektonskog prostora i narativne šeme

Simbolička veza spektakla i arhiteonskog prostora u serijalu Mladi papa Paola Sorentina

Post-sekularizam ili desekularizam u užem smislu jeste pojam koji opisuje trenutno stanje pojedinih zemalja zapadnog i mediteranskog bloka u Evropi, gde se uviđa da je sekularizam dostigao svoj kraj i društvo se vraća religiji.6 U sredini kakva je Italija, u kojoj je religija oduvek igrala važnu ulogu identifikacije sa nasleđem i mestom, crkva kao zvanična institucija imala je veliki značaj i političku moć. Kada je kinematografija u pitanju, iako katolička crkva ima velikog udela u samoj industriji, ona predstavlja model u ikonografskom i peformativnom smislu, kao i paradoksalno, centar velikih protesta protiv same crkve. Sam Paolo Sorentino mogao bi se opisati kao obožavalac simbola, ikone koju crkva predstavlja, imajući na umu da on sam nije religiozan i sebe deklariše kao agnostika.7 Sama činjenica da reditelj takvog profila snima seriju u kojoj konstruiše lik pape koji postaje oličenje svetog i nedodirljivog, govori o pasivnom uticaju koji crkva ima na italijansku kulturu.

U.F.

du prikazuje dalje namere ovog vođe, koji počinje da deluje u isto vreme kao glavni negativac, ali i glavni junak te priče. Sorentino kroz čitav serijal vodi dijalog sa konceptom onoga što je dobro i onoga što je zlo, onoga što je realnost i onoga što je fantazija. Spektakl u ovoj seriji definisan je kroz banalno predstavljene radnje koje izgledaju kao da su karikatura nekog obreda. Jedna od scena u kojoj je kontrast okruženja (koje nije nužno arhitektonsko, ali jeste teatralno) i radnje/obreda najveći jeste scena u kojoj mladi papa, čije lice niko još uvek nije ugledao, kleči na kolovozu benzinske pumpe ispred parkiranih kamiona i moli se Bogu za pravdu. Drugi primer bio bi scena u kojoj državni sekretar kardinal Vojelo (Vioello) sedi u dresu svog omiljenog fudbalskog tima i na tri različita uređaja prati dešavanja utakmice. To su upravo trenuci koji keiraju sponu između idola, autoriteta i mlađe publike koja je na neki način naviknuta na rušenje tabua.

333

Milijana Živković

Ilustracija 5: Scena na benzinskoj pumpi, ,,The Young Pope’’, reditelj Paolo Sorentino

334

Simbolička veza spektakla i arhiteonskog prostora u serijalu Mladi papa Paola Sorentina

U.F.

335

Milijana Živković

U.F.

336

Simbolička veza spektakla i arhiteonskog prostora u serijalu Mladi papa Paola Sorentina

U.F.

337

Milijana Živković

U.F.

338

Simbolička veza spektakla i arhiteonskog prostora u serijalu Mladi papa Paola Sorentina

U.F.

Bibliografija Brook, Clodagh J. Screening Religions in Italy: Contemporary Italian Cinema and Television in the Post-secular Public Sphere, Toronto: University of Toronto Press, 2019. McGloin, Martin. ,,What is Cinematic Architecture?’’, ISSUU, 2014. Miljacki, Ana. ,,The Logic of the Critical and the Dangers of Recuperation or Whatever Happened to the Critical Promise of Tschumi’s Advertisements for Architecture?’’, objavljeno u Critical Tools, Hynen, Hilde. ur, Brussels: La Lettre Volee, 2011. Tschumi, Bernard. The Manhattan Transcripts, London: Academy Group LTD, Editorial Offices, 1994. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------,,What is Cinematic Architecture?’’, Pascal Schoning’s Diploma Unit 3 in Architectural Association and Cinematic Architecture, pristupljeno 04. marta 2020, https://sites.google.com/site/cinematicarchitecturetokyo/what-is-cinematic-architecture_en Mariabruna Fabrizi, ,,Effimero: or the Postmodern Italian Condition (14th Venice Biennale of Architecture – 2014)”, SOCKS, Microcities Socks-Studio, objavljeno 09. februara 2018, pristupljeno 05. juna 2020, http://socks-studio. com/2014/06/16/effimero-or-the-postmodern-italian-condition-14th-venice-biennale-of-architecture-2014/

339

Milijana Živković

Romullo Baratto, ,,How Architecture Speaks Through Cinema’’, pristupljeno 04. marta 2020, https://www.archidaily.com/872754/how-architecture-speaks-through-cinema.

340

Simbolička veza spektakla i arhiteonskog prostora u serijalu Mladi papa Paola Sorentina

U.F.

Aleksandra Ljubičić

Prostor kao narativ u filmu Parazit i seriji Tajkun Uloga arhitekture i scenografije u kinematografiji

U.F.

Predmet rada Predmet istraživanja je analiza specifičnih arhitektonskih prostora u izabranim filmovima, koji aktivno učestvuju u predstavljanju narativa, daju pozadinu likovima, prenose specifičan doživljaj na posmatrača, i izazivaju različite emocije i raspoloženja. Iako su u pitanju ograničeni kadrovi koji grade prostor iz prikaza, dovoljno intrigriraju i pozicioniraju posmatrača u svet i radnju filma, poistovećujući ga sa likovima. Analiza filmova je fokusirana na njihove arhitektonske i prostorne aspekte i na načine percipiranja okruženja koji grade ljude i filmske likove. Analiza filmova vrši se tehnikama koje su opisane u navedenoj literaturi.

Filmovi koju su predmet rada: 1. Dogville (2003), Lars von Trier – specifičan prikaz i doživljaj prostora koji se interpretira kroz linije nacrtane kredom na podu, drastičnom dinamikom osvetljenja i minimalističkom scenografijom daju poseban akcenat na likove i glumačku interpretaciju prostora. 2. Rear Window (1954), Alfred Hitchcock – film u kome se radnja odvija kroz kratak vremenski period, prostorno ograničena, unutar jednog stana, iz kog su svi događaji i kadrovi snimljeni, kroz prozor koji gleda na unutrašnje dvorište jedne zgrade u Njujorku. Ceo film posmatrač proživljava iz perspektive jednog lika.

Uporednom analizom filma ‚‚Parasite” i domaće serije ‚‚Tajkun”, uz pomoć kriterijuma preuzetih iz prethodno analiziranih filmova ‚‚Dogville” i ‚‚Rear Window”, u radu se postavlja pitanje kakvu ulogu ima arhitektura u scenografiji, poredeći domaću scenu sa stranom, i koje su mogućnosti njihove interpretacije.

342

4. Tajkun (2020), Đorđe Milosavljević – serija o kontroverznom biznismenu koji je omražen u državi zbog načina na koji je stekao bogatstvo tokom raspada Jugoslavije devedesetih godina dvadesetog veka. Scenografija serije se odvija u smenjujućem ambijentu luksuza i bede, javnog i tajnog, koji daje akcenat na smeni materijalnih dobara, moći i ugleda u borbi za prevlast, kao i načinu plasiranja istina i laži u cilju manipulacije.

Prostor kao narativ u filmu Parazit i seriji Tajkun

3. Parasite (orig. Gisaengchung) (2019), Bong Joon Ho – film u kom scenografija i arhitektura igraju veoma značajnu ulogu u prikazivanju likova, njihovog života i društvenog statusa, kao i sociološkog aspekta savremenog društva.

U.F. 343

Aleksandra Ljubićić

Ilustracija 1: Film „Dogville“, Lars von Trier, 2003.

Ilustracija 2: Film „Rear Window“, Alfred Hitchcock, 1954.

U.F. 344

llustracija 4: Serija „Tajkun“, Đorđe Milosavljević, 2020.

Prostor kao narativ u filmu Parazit i seriji Tajkun

llustracija 3: Film „Parasite“, Bong Joon Ho, 2019.

U.F.

Tema istraživanja Za arhitekte tokom projektovanja veoma je važan način prikazivanja. Projektovanje i samo poimanje prostora prožima se metodom prikazivanja–promišljanja–prikazivanja, zbog čega je veoma važan korak u samom procesu upravo metod i medij prikaza. U savremenom dobu tehnologije i njene pristupačnosti, imamo mnogo mogućnosti za eksperimentisanje različitim vidovima prikazivanja ideje, vizije i arhitekture. Upravo izborom načina prikazivanja prostora, ili kombinovanjem različitih pristupa u arhitekturi možemo doći do najboljih rezultata. Svakim novim korakom projektant bira na kojoj ideji želi da nastavi da radi, a koju da odbaci, i zbog toga izbor samo jedne metode prikazivanja neminovno vodi do samo jednog rešenja dizajna, odbacujući sve ostale. Zbog toga je neophodno proći kroz što veći broj metoda prikazivanja.

Film i prostor

345

Aleksandra Ljubićić

Film je važan medij prikazivanja i doživljavanja arhitekture. Filmovi prikazuju arhitekturu urbanih prostora, gradova u različitim istorijskim trenucima, fokusiraju se na različite aspekte društva, politike, socijalnih odnosa – prikazuju gradove iz drugačijeg ugla u odnosu na oko posmatrača i daju nam mogućnost da ih na određeni, ili drugačiji način doživimo nego što bismo ih doživeli uživo. Sa druge strane, filmovi imaju mogućnost sopstvene interpretacije prostora, kao i njegove izmene, što nam daje mogućnost reinterpretacije i formiranja ličnog doživljaja. Ono što je važno za arhitektu jeste mogućnost sagledavanja prostora iz različitih perspektiva kao i doživljavanje prostora kroz ljude, i obrnuto. Prostor poseduje sopstveni karakter koji mu arhitekta nameće, koji takođe utiče i na osobu koja u njemu boravi, na sličan način kao što prostori i scenografija u filmu daju pozadinu likovima i pružaju trodimenzionalni doživljaj posmatraču, kako vizuelni tako i emotivni. Film ima mogućnost manipulacije prostorom i njegove interpretacije kroz metode montaže, kadriranja, osvetljenja i boja, perspektive i kretanja kamere. Zahvajući tome, može da manipuliše kako prostorom, tako i vremenom. U arhitekturi prostor postoji zahvaljujući toku vremena, ali ono što se dizajnira je prostor, vreme je nekontrolisano, ali je vreme upravo to što daje dinamiku prostoru koji je statičan. Sa druge strane, u filmu su i vreme i prostor dizajnirani, ali je vreme pod kontrolom promene prostora, jer je vreme predstavljeno prelaskom iz jedne tačke u drugu. Žan Nuvel (Jean Nouvel) smatra da nas je kinematografija naučila da vidimo slike u kontekstu vremena i da je danas doživljavanje i razumevanje grada moguće kroz kretanje, odnosno putovanje. Ideja putovanja u smislu stvaranja arhi-

U.F.

tektonskih kompozicija postala je manifest u modernim arhitektonskim trendovima u pogledu dizajna. Prema Delezu (Gilles Deleuze), arhitektura u filmu dobija pokretnost. Arhitektonski prostor je uvek statičan, u pokretu su njegovi korisnici. U filmu prostor je dinamičan zahvaljujući kretanju kamere, sporijem ili bržem, jedino što je statično je publika. Zahvaljujući ovome prostor dobija pokretnu sliku koja mu pruža dinamiku. Iz ovoga možemo da zaključimo da je neophodno uzimati u obzir kretanje čoveka u prostoru prilikom njegovog dizajna. Arhitektura i scenografija

lustracija 5: Ritmički prostor, Adolf Apia, 1911.

346

Prostor kao narativ u filmu Parazit i seriji Tajkun

Arhitektura i scenografija su po svojoj prirodi veoma bliske discipline, i upravo je jedan arhitekta napravio najveći doprinos razvoju scenografije, u ovakvu kakvu je danas poznajemo. Adolf Apia (18621928), švajcarski arhitekta, bio je prvi scenski arhitekta dvadesetog veka. On je uveo trodimenzionalnost u pozorišnu scenografiju, u trenutku kada su dvodimenzionalna slikana platna glavni element na pozornici i bila standard. 1911. godine, stvorio je svoj poznati „Ritmički prostor” – raspored stepenica i platformi koje stvaraju različite module vertikala i horizontala promenjivog karaktera. Stvaranje „Ritmičkog prostora” omogućilo je glumcima da budu izolovani na sceni bez dodatnog dekora, čime je započela revolucija u pozorištu i potraga za skulpturalnijim trodimenzionalnim scenskim dizajnom.

U.F.

Analiza scena iz filma ‚‚Parazit” i serije ‚‚Tajkun” „Parazit” „Parazit” je film o dve kuće, jedna predstavnika visoke klase, druga predstavnika niže klase. Obe kuće su napravljene specijalno za film, sa idejom naglaska na razlici u klasama. Jedan od glavnih metoda narativa u filmu jeste prozor i prisustvo, tj. odsustvo svetlosti koje predstavlja visinu na klasnoj lestvici, koja se simbolično prikazuje kroz blizinu Suncu. Koncept prostora filma ističe se kroz njegovu vertikalnost i višeslojnost. Penjanje i silaženje stepenicama je važan motiv ovog filma i njegove poruke. Odabrane dve pokretne scene, koje se nalaze na početku filma, predstavljaju važan deo narativa koji, bez veoma značajnih i opisnih dijaloga, dočarava karakter likova, njihov ekonomski i socijalni status.

Scena 1

347

Aleksandra Ljubićić

Uvodna scena filma započinje pogledom kroz mali prozor, kroz koji se vide točkovi automobila i kanalizacija, iz čega posmatrač dolazi do zaključka da je pogled iz suterena. Kroz prozor ulazi veoma malo svetlosti u mali prostor koji spoznajemo dalje kroz scenu kao dnevni boravak, trpezariju i kuhinju. Scena prati mladog momka koji se kreće kroz svoj dom pokušavajući da uhvati internet signal. Kroz njegovu šetnju vidimo da se njegov dom sastoji od uskog hodnika koji vodi do jedine osvetljene prostorije koju smo videli u prvoj sceni, dve male spavaće sobe u koje staje samo krevet i poneki deo nameštaja, i kupatilo u čijem ćošku je jedino dostupan internet. Tokom cele scene, i dijaloga, prostor je veoma mračan, skučen, neuredan i prljav. Nameštaj je star sa višenamenskom improvizovanom funkcijom. Scena se završava momkovim izlaskom iz kuće i penjanjem uz stepenice kako bi izašao na ulicu. Kroz celu pokretnu scenu potencira se njihova pripadnost nižoj klasi i siromaštvo.

Scena 2 Druga scena započinje kadrom u kom se momak penje uz stepenice kako bi od ulice došao do kuće bogate porodice, što naglašava njihovu uzvišenost. Kadar je obasjan suncem, koje je metaforički bliže ovoj kući. Ubrzo se ponovo javlja motiv prozora koji je veličine celog zida i gleda na veliki zeleni travnjak, za razliku od kuće niže klase čiji prozor gleda na ulicu. Kuća je puna svetlosti i prostranosti. Kroz količinu svetlosti se dočarava bolji život više klase. Oni su uzdignuti na ekonomskoj i socijalnoj lestvici, uzdignuti fizički i samim tim bliži

U.F.

Suncu. Zbog toga prvi put vidimo sunce kada vidimo prvi put i ovu kuću. Kadrovi kroz prozore ove dve kuće uvek su snimani iz istog ugla. Pogled kroz prozor iz kuće pripadnika niže klase sniman je sa desne strane, dok je prozor kuće više klase sniman sa leve. Na taj način kuće su stavljene u uporedni horizontalni odnos, jedna naspram druge, ujedno poredeći nižu i višu klasu. Kuće su takođe u jasnom vertikalnom odnosu. Namerna naglašenost vertikalnosti prostora, gde se kuća niže klase nalazi ispod nivoa ulice, do koje se pristupa silaženjem niz stepenice u suteren, dok se do kuće više klase pristupa penjanjem uz stepenice, jasno se stvara granica i homogenost ove dve klase, koje nemaju nikakvog dodira. Upravo samo kroz scenografiju posmatrač se upoznaje sa likovima i smešta ih u određeni prostorni, vremenski, društveni i ekonomski okvir, koji daju dodatni smisao samoj radnji, i ujedno prenose poruku o klasnim razlikama.

348

llustracija 7: Film „Parazit“, scena 2

Prostor kao narativ u filmu Parazit i seriji Tajkun

llustracija 6: Film „Parazit“, scena 1

U.F.

„Tajkun” Scenografija serije se odvija u smenjujućem ambijentu luksuza i bede, javnog i tajnog, koji daje akcenat na smeni materijalnih dobara, moći i ugleda u borbi za prevlast, kao i načinu plasiranja istina i u cilju manipulacije. Odabrane su tri scene koje prikazuju različite slike društva, ideala, morala i statusa.

Scena 1 Prva scena predstavlja krsnu slavu porodice Vladana Simonovića, ‚‚tajkuna”. Prikazuje bogatstvo i raskoš kroz scenografiju prepunu ukrasa od zlata. Veliki broj zvanica pokazuje ugled i moć koju Vladan Simonović ima, i potrebu za dokazivanjem kroz veliko i skupoceno slavlje. Pojavom njegovog oca na slavi, saznajemo da njegov otac nije domaćin slave, već Vladan, koji je ekonomski moćniji od svog oca, i pravi veliko slavlje. Scena naglašava važnost materijalnih sredstava u društvu i njihovog pokazivanja.

Scena 2 Druga scena prikazuje čoveka koji živi u zgradi koja spolja ne izgleda kao stambeni objekat, u neurednom i mračnom prostoru, sa starim nameštajem i polomljenim ogledalom. Njemu ne vidimo lice, vidimo da nosi pušku, što je deo misterije same radnje. Vidimo da on živi sa zečevima kao kućnim ljubimcima koji su pušteni po stanu, što predstavlja izvor zaraze, prljavštinu i nemar koji vlada prostorom. Ovom scenom uvodi se u radnju čovek koji predstavlja samo dno klasne lestvice, siromaštvo, ujedno predstavljen kao ubica.

349

Aleksandra Ljubićić

Scene 3 i 4 Treća scena odvija se u kancelariji firme tajkuna. Kancelarija je osvetljena i pristupačna, što ukazuje na njenu dostupnost javnosti, legalan biznis koji je maska za nelegalne poslove. Nasuprot trećoj sceni, četvrta scena odigrava se u podrumu. Prostor nema prozore, u potpunosti je zamračen i predstavlja kancelariju tajkuna za tajne poslove. Sakriven je od očiju javnosti i dostupan samo odabranima. U njemu se nalaze skupa pića i vina, što ukazuje na poslove koje vode bogati ljudi daleko od očiju javnosti. Prostor je luksuzno opremljen, što opet daje na značaju materijalnih vrednosti.

U.F.

Seriju karakteriše česta smena kadrova i scena koje predstavljaju suprotstavljene strane. Kroz radnju nisu jasno definisane uloge pozitivaca i negativaca, jer su obe strane višeslojni karakteri i uloge se smenjuju, za razliku od scenografije koja jasno definiše i razgraničava sociološki i ekonomski status, bogatstvo i siromaštvo, dobro i zlo, koje je nekada prikazano kroz luksuz, a nekada kroz bedu, a zahvaljujući odnosu prostora sa likovima se raspoznaje šta je šta u kom momentu.

llustracija 8: Serija „Tajkun“, scena 1

llustracija 10: Serija „Tajkun“, scena 3

Prostor kao narativ u filmu Parazit i seriji Tajkun

llustracija 9: Serija „Tajkun“, scena 2

350

llustracija 11: Serija „Tajkun“, scena 4

U.F.

Uporedna analiza

351

Aleksandra Ljubićić

Film ‚‚Parazit” i serija ‚‚Tajkun” imaju sličnu interpretaciju vertikalnosti prostora i korišćenje svetlosti kao motiva. Na sličan način scenografija dočarava klasnu razliku i daje pozadinsku priču likovima. ‚‚Parazit” ima veoma jasnu i direktnu uporednu analizu, jasno odvajajući dva pojma koji čine radnju, i upravo jačina te razlike je ono što ih povezuje. Sa druge strane, ‚‚Tajkun” ima ispreplitane višeslojne strukture likova i prostora koji su predmet radnje, koji su u konstantnoj smeni uloga, i prikazuju upravo to da nije sve ‚‚crno ili belo”.

U.F.

Bibliografija Al-Saati, Maha, Botta, David, and Woodbury, Robert. Depictions of Architectural Spaces in Film. The international journal of the image Dadić Dinulović, Tatjana. Fenomenologija spektakla: Scenski dizajn kao sredstvo konstrukcije događaja. Univerzitet u Novom Sadu Asocijacija centara za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije i istraživanja, 2013. Kutucu, Seçkin. Transformation of meaning of architectural space in cinema: The case of „Gattaca“ and „Truman show“, 2005. Massera, Aroztegui. Architectural representation and experiencing space in film. Carmen Universidad ORT Uruguay, 2010. Pallasmaa, Juhani. The Architecture of Image: Existential Space in Cinema. Pallasmaa, Juhani. The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses. London: Academy, 1996.

-------------------------------------------------------------------------------------------------Flight, Tomas. The Visual Architecture of Parasite. https://www.youtube.com/watch?time_continue=76&v=AvO8-925Edc&feature=emb_title Baratto, Romullo. Architecture Speaks Through Cinema. Archdaily, https://www. archdaily.com/872754/how-architecture-speaks-through-cinema

352

Prostor kao narativ u filmu Parazit i seriji Tajkun

Ponjavić, Monika. Film i prostor – Scenografija kao glavni lik filma. http://srpskacafe.com/2016/04/26870-2/

Metodologija // Komunikacija

[M.K.]

Selena Markićević // Virtuelno u arhitekturi: Model kao generator savremene virtuelne komunikacije ��355 Emilija Petrinjac // Moderni u Beogradu o moderni u Beogradu: Šta je arhitekta hteo da kaže ��387 Nevenka Rajković Batinić // Konkurs – reinvencija komunikacije: Jugoslovenski urbanistički konkurs-izložba za mlade, 1982–1985. godine ��407 Jelena Šćekić // Piter protiv Pitera: Uporedna analiza dela Pitera Ajzenmana i Pitera Cumtora korišćenjem metodoloških alata arhitekata ��439

Selena Markićević

Virtuelno u arhitekturi Model kao generator savremene virtuelne komunikacije

M.K.

Uvod Virtuelno je ono što ne nalazi svoje fizičko oblikovanje, ali ima svoje postojanje. Razvojem i napretkom tehnologije, naš uži, ali i širi kontekst, i onaj društveni, profesionalni, poslovni i ekonomski, transformišu se i postepeno gube. Komunikacija i odnosi se prenose u virtuelni svet. Ovakav razvojni talas nosi i promene u arhitektonskoj praksi. Svakodnevno se iznalaze novi načini i alati za oblikovanje i iznošenje projektovanog prostora. Tradicionalne načine percipiranja menjaju novi i virtuelno generisani. Pojam virtuelnog prostora postao je naša svakodnevica. Godina 2020. je bila od posebnog značaja za razvoj virtuelnog sveta. Usled pandemije COVID-19, realan svet je stavljen na pauzu, dok je virtuelni zaživeo kao nikada do tada. Upravo ova činjenica temu virtuelnog u arhitekturi i njenog spoja sa realnim čini savremenom i u skladu sa celokupnom svetskom situacijom. Jedna od polaznih tačka ovog istraživanja je eksperiment Frenka Gerija (Frank O. Gehry) i Pitera Ajzenmana (Peter Eisenman) na temu digitalnog i virtuelnog i odnosa virtuelnog sa realnim u arhitekturi — Architectures of the Digital Realm: Experimentations by Peter Eisenman I Frank O. Gehry.

356

1 “In the past and the present we witness confusion regarding the real and the imaginary, the real and the virtual, as well as confusion regarding the architecture of the digital with those architectures the digital medium is capable of generating. It is in this context that my paper attempts to situate the architecture of the digital realm. Two questions come to mind: First, what role is played by the real and the imaginary, and how do both, in close cooperation, constitute contemporary architectural theory and practice?”, M. Rocker, Ingeborg; Architectures of the Digital Realm: Experimentations by Peter Eisenman | Frank O. Gehry; Bauhaus-Universzitet u Veimar-u, Fakultet za arhitekturu i urbanizam, Teorija i moderna arhitektura (ur.); Weimar, Nemačka; serija Schriften der Bauhaus-Universität Weimar; 2008. prevela Markićević

Virtuelno u arhitekturi

,,U prošlosti, ali i u sadašnjosti, svedoci smo konfuzije onog realnog i imaginarnog, realnog i virtuelnog, ali i konfuzije po pitanju arhitekture digitalnog i onoga što digitalni mediji mogu generisati. U ovom kontekstu, kroz svoj rad, pokušavam da pozicioniram i situiram arhitekturu digitalnog carstva. Prvo što mi pada na pamet, koja je uloga realnog i imaginarnog i kako oba, blisko vezana, konstituišu savremenu arhitektonsku teoriju i praksu?”1

M.K.

Predmet i tema istraživanja su upravo generisani ovim načelima. Predmet istraživanja kroz model, virtuelni i realni, koji svojim okruženjem generiše vizuelizaciju prostora i komunikaciju sa korisnicima (virtuelnu komunikaciju) i time predstavlja virtuelno u arhitekturi.

Etimologija Virtuelno virtualisu (lat.) – moguć, ostvariv virtus (lat.) – 1. hrabrost, sposobnost, vrlina; 2. nešto što proizilazi iz privida, što nema svoj fizički oblik; 3. virtuelno je ono što nije stvarno i postoji samo u umu, a nekada može posedovati neke kvalitete; 4. fizički ne postoji, nije opipljivo već je vidljivo na kompjuterskom softveru.2 Realno

357

Selena Markićević

reel (fra.) – stvarno, postojeće, istinsko realis (lat.) – stvarno, pripadajuće samom sebi res (lat.) – posed, dobra, materijalno rayim, rayah (lat.) – posed, bogatstvo2

Komunikacija communication (fra.) – razgovarati, raspravljati, debatovati communicationem/imenica, nominativ communicatio/ (lat.) - uticaj communicare /glagol/ (lat.) – uticati, informisati, udružiti communis /imenica/ (lat.) – zajedničko, javno, generalno 2

https://www.etymonline.com/search

M.K.

Cilj istraživanja Cilj istraživanja se ogleda upravo u razumevanju sličnosti i razlika projektantskih procesa, različitih pristupa arhitekturi kroz različite modelarske tehnike i promena u načinu vizuelizacije prostora (budućeg ili sadašnjeg). Takođe, sagledavanje značaja tradicionalnih analognih alata projektovanja kroz planove, koji virtuelnim softverima bivaju potisnuti. Proces arhitektonskog projektovanja je složen, slojevit i zahtevan proces, koji mora počivati na tradicionalnim vrednostima arhitektonske discipline poput crteža, plana, makete, ali isto tako i biti unapređen novim virtuelnim mogućnostima za prezentaciju i percepciju prostora.

358

Virtuelno u arhitekturi

Napomena: Oba projektantska procesa su predstavljena kroz predmet istraživanja ,,Lumino City” – video igrica. Prvi proces je proizvod analize i rada na osnovu dosadašnjeg iskustva stečenog tokom školovanja. Drugi proces je upravo karakterističan za predmet istraživanja, na koji je naveo njegov odabir.

M.K.

Problem istraživanja Problematizacija istraživanja se dešava u poslednjoj etapi procesa projektovanja – vizuelizaciji. Uporednom analizom, proces vizuelizacije se odvija u virtuelnom okruženju u oba slučaja. Načini sagledavanja i prezentacije se razlikuju u zavisnosti od modela kojim je vizuelizacija generisana. U prvom slučaju, model je virtuelan, vizuelizacija je takođe virtuelna, ali je prezentacija u vidu ambijentalizacije karakterističnih kadrova. Sagledavanje celokupne strukture je na ovaj način otežano. U drugom slučaju, model je realan, dok su vizuelizacija i prezentacija virtuelne. Vizuelizacija i prezentacija su ostvarene kroz animaciju, planskim i vođenim kretanjem kroz projektovanu strukturu. Ovim se istovremeno sagledava arhitektura iz korisnikove perspektive, ali i celokupna struktura.

359

Selena Markićević

Problem celokupnog istraživanja se upravo ogleda u valjanosti i važnosti različitih vrsta vizuelne komunikacije, u virtuelnom okruženju. Da li je neophodno postojanje velikog broja različitih vrsta virtuelne komunikacije, ili je to samo proizvod konzumerističkog društva i njegovih nikad sitih potreba? Kolike su suštinske razlike između ambijentalizacije i animacije? Koliko one zapravo utiču na percipiranje prostora od strane korisnika? Da li je virtuelan svet arhitekture, kroz stagnaciju analognih alata, doneo napredak celokupnoj praksi?

M.K.

Tema istraživanja Model i virtuelno U arhitekturi pojam model se javlja mnogo ranije nego što to savremena praksa nalaže. Model je, pre digitalizacije, a potom i virtualizacije celog sveta i arhitektonske discipline, bio jedina vrsta arhitektonske vizuelizacije (vizuelizacija u stvarnosti - realnosti). Pored/uz crtež je činio medij arhitektonske komunikacije, ali i percepcije buduće arhitekture. Pojavom virtuelnog sveta, virtuelne realnosti i uvođenjem pojma virtuelno u svet arhitekture, dolazi do značajnih promena i napredaka. Najdrastičniji pomak se desio upravo pojavom softvera za virtuelnu 3D percepciju i projektovanje prostora. Ovim digitalnim alatima, modeli su postali virtuelni, a i njihova vizuelizacija.

Virtuelna komunikacija kroz vizuelizaciju Celokupna situacija koja nas je zatekla u godini 2020. sa pandemijom Covid-19, samo nam je još više ukazala na važnost vizuelizacije i to virtuelne vizuelizacije prostora. Virtuelna vizuelizacija je okosnica teme ovog predloga istraživačkog rada. Njom se ostvaruje virtuelna komunikacija projekta sa njegovim budućim korisnicima. Međutim, poseban akcenat je stavljen i na vrstu/medij modela na osnovu kojeg je rađena vizuelizacija. Model, kao predmet virtuelne vizuelizacije, ne mora nužno da bude virtuelnog karaktera, što zaključujemo i na osnovu predmeta ovog istraživanja. Transformacijom modela, to jest okruženja u kojem je on po sebi projektovan (virtuelno ili realno), transformišemo i projektantski proces. Oba procesa u sebi nose više i manje pozitivne aspekte, koje treba sagledati.

Početna faza oba procesa je analogna u realnom okruženju, u kojem se kroz skicu i crtež iskazuje početna ideja, misao i koncept. Vremenski interval ove faze u oba slučaja je isti. Sledeća faza je faza projektovanja. U prvom slučaju, ona je sačinjena od svih tradicionalnih načina oblikovanja prostora kroz horizontalne i vertikalne planove. Ova faza u jednakoj meri može biti i

360

Dva projektantska procesa, oba savremena, prvi je generisan virtuelnim modelom, dok je kod drugog taj model realan (maketa). U oba procesa su upotrebljeni savremeni alati, digitalni i/ili analogni. Mesta i vremenski intervali smene virtuelnih i realnih okruženja projektovanja su glavni faktori promena i razlika među ovim procesima.

Virtuelno u arhitekturi

Model kao generator vizualizacije i komunikacije

M.K. Selena Markićević

361

u realnom i u virtuelnom okruženju. Nakon nje sledi izrada modela koji je virtuelnog karaktera. Drugi posmatran slučaj posle konceptualizacije nastupa sa probnom vizuelizacijom (samo segmenti) u virtuelnom okruženju. Proces izrade modela koji potom sledi isključivo je u realnom okruženju.

M.K.

Model kao predmet istraživanja Realno vs virtuelno ,,...Kada ste u projektantskom procesu bilo kog objekta, počnite jednostavnim modelom (maketom) i vidite kuda vas to može odvesti...”3 Od nastanka arhitektonske discipline i razvoja projektantskog procesa, model je imao jednu od ključnih uloga i u početnim fazama projekta i njegovog oprostoravanja kroz koncept, preko radnih verzija ovog 3D alata arhitektonske komunikacije (provere zamišljene i projektovane strukture), do finalne prezentacije i vizuelizacije projekta. Model je oduvek predstavljao vezu realnog 2D i 3D okruženja kroz maketu, a napretkom tehnologije i digitalnih medija, vezu realnog 2D i virtuelnog 3D prostora. Kroz model se ostvarivao kontakt i komunikacija i na nivou odnosa projektanta sa svojim delom (proces projektovanja), ali i arhitektonskog dela sa budućim korisnicima, klijentima (vizuelizacija). I na početku treće decenije 21. veka, tema modela, realnog i virtuelnog se podstiče i upravo njihov značaj ističe. Onlajn časopis ,,Build“ navodi pet punktova koji ukazuju na važnost modela u celokupnom procesu arhitektonskog projektovanja, posebno u domenu vizuelizacije:

3 ,, ...When you build a building, any building, start with the simple block model to see where that goes...” Frank, Gahry. ,,O arhitekturi i dizajnu”_ MasterClass, februar 2017, https://www.masterclass.com/classes/frank-gehry-teaches-design-and-architecture, prevela Markićević Selena, septembar 2020 , prevela Markićević Selena, septembar 2020 4 ,,BUILD“, časopis. ,,Model Making in Architecture: Why Does it Matter?”, online članak, januar 2020, pristup jun 2020, https://www.build-review.com/modelmaking-in-architecture-why-does-it-matter/

362

Predmet istraživanja za ovu studiju je odabran zbog važnosti modela (makete) za celokupan projektantski proces. U ovom primeru finalno arhitektonsko delo i cilj je realna 3D maketa. Postupak vizuelizacije je mesto prelaska u virtuelno okruženje upotrebom savremenih digitalnih alata, dok se komunikacija sa korisnicima ostvaruje kroz animaciju. Kod standardnog arhitektonskog projektovanja i njegovog

Virtuelno u arhitekturi

1. Model naglašava prednosti koje nisu vidljive kroz skicu 2. Modeli su prezentacija – demonstracija za potencijalne klijente 3. Modeli su esencijalni deo kreativnog procesa 4. Modeli su neophodnost projekata multifunkcionalnih objekata 5. Modeli su sve češće potrebni za proces legalizacije”4

M.K.

procesa model i vizuelizacija su produkti virtuelnog projektovanja i isključivo sredstva prezentacije budućeg arhitektonskog objekta. Ove razlike u pristupu projektovanju i strukturi arhitektonskog dela ne umanjuju važnost ove vrste arhitektonske prakse.

Predmet istraživanja „Lumino City – From Paper to Play“

Kroz obrazloženje metodologije za odabir predmeta istraživanja, ovaj primer arhitektonske prakse je za svoj Ilustracija 1: Logo igrice ,, Lumino finalni cilj imao izradu realnog mode- City”, Izvor: http://www.luminocitygla – makete i time potpuno drugačiji ame.com/ i transformisan projektantski proces. Upravo njegovim odabirom se sagledavajuvažnosti određenih etapa, elemenata procesa, koje su u savremenoj arhitektonskoj praksi postepeno zanemarene i zamenjene virtuelnim alatima. I u ovom primeru, vizuelizacija kao finalni deo procesa je virtuelna, čime se poklapa sa procesom projektovanja objekata. Međutim, ona zastupa drugačiji ugao percepcije u odnosu na korisnika i komunikaciju ostvaruje kroz animaciju. Predmet rada se karakteriše kao avanturistička video igrica zagonetke, u žanru puzla – avanturistička igrica (paper – world adventure). Datum prvog izdanja je 03. decembar 2014. godine za OS XIWindows platforme, dok je za iOS platformu u pogon puštena u oktobru 2015. godine.

363

Selena Markićević

Razvojni programer i izdavačka kuća koja stoji iza ovog projekta je State Of Play Games, kompanija koja je osnovana 2008. godine od strane Luka Vajtakera (Luke Whittaker, Co-founder, lead designer /@ state_of_play/). Autori su i poznatih igrica animacije Kami i Kami 2. Arhitektonski tim koji je zaslužan za razvoj ideje i koncepta čine mladi arhitekti, Katarina Bidvel (Katherine Bidwell), Den Fauntin (Dan Fountain) i Katrin Stjuart (Catrina Stewart). Oni su začetnici celokupne ideje o ovakvoj vrsti interpretacije arhitektonske prakse. Njihov prvi poduhvat ovakve vrste je igrica ,,Lume“, čiji je ,,Lumino City” nastavak.

M.K. Virtuelno u arhitekturi

364

Video igrica je 2015. godine nominovana za izuzetnost na polju vizuelnih umetnosti /eng. “Excellence in Visual Art” i od strane IGF-a (Independent Games Festival). Bafta nagrade (British Academy Games Awards), su nagradile invenciju ,,Lumino City” u kategoriji ,,Umetničkih dostignuća“ (“Artistic Achievement” category).

M.K.

Ilustracija 2: Lumino City: model – maketa celokupne strukture, Izvor: http://www.luminocitygame.com/index.html

Ilustracija 3: Lumino City: model – maketa celokupne strukture, Izvor: https://architizer. com/

365

Selena Markićević

Način igranja je isključivo 1 igrač (Single Player).5 ,,U našem gradu postoji vetrenjača koju smo mogli snimiti ,,stop-motion” tehnologijom, ali smo želeli prirodnu, realističnu i blagu rotaciju. Koristeći motor, a potom snimajući ga, uz tračak zamagljenja pozadine i savršenu rotaciju postigli smo suptilnost za kojom smo tragali”, kazao je Luk Vitaker.6 5 http://www.luminocitygame.com/ https://architizer.com/blog/inspiration/collections/how-a-video-game-is-madefrom-paper-and-cardboard/ 6 “There’s a windmill in the city, which we could have filmed with stop motion but we wanted a very natural, realistic, and smooth rotation. Using a motor and then filming it, with the associated slight blur and perfect rotation creates that subtlety

M.K.

Reči jednog od autora i kreatora ovog virtuelno-arhitektonskog projekta ukazuju nam pravo na nivo suptilnosti i posvećenosti u vizuelnoj/virtuelnoj vizualizaciji. Autorska pažnja je bila okrenuta i ka projektovanju i izvođenju realnog modela, ali i njegovog adekvatnog sprovođenja u virtuelni svet. Ovim postupcima su postignuti bolji rezultati prilikom generisanja animacije, kao medija virtuelno-vizuelne komunikacije i video igrice kao njene funkcije. Arhitektonska postavka strukture je sačinjena od 3 glavna, noseća i konstruktivna elementa (2 monolitne mase i 1 točak strukture). Manje prostorne podjedinice su nosioci karaktera i života cele strukture. Pomoćni linijski i cevasti elementi daju prostoru dubinu i utiču na percepciju njegove složenosti. Raznolik kolorit i visok nivo detaljnosti izrade ovog modela-makete, pospešuju kasniju virtuelizaciju i vizuelizaciju ovog projekta. Svi elementi su isključivo izrađeni od različitih vrsta papira i kartona (uključujući i vegetaciju), dok je postolje, zarad stabilnosti, izliveno.

we were after.”, Luke, Wittker, Intervju za INDIEGAMES, april 2015, https://architizer. com/blog/inspiration/collections/how-a-video-game-is-made-from-paper-andcardboard/, prevela Markićević Selena, avgust 2020.

366

Virtuelno u arhitekturi

Proces igranja igrice se odvija kroz obilazak manjih arhitektonskih grupacija, svaka sa svojom temom i specifičnim nazivom, uz rešavanje postavljenih zadataka i zagonetki. Putanja kretanja (igranja) je jasno postavljena kroz mape kretanja i distribucije potrebnih sadržaja (dijagrame kretanja i funkcionalne šeme).

367

Selena Markićević

M.K.

368

Virtuelno u arhitekturi

M.K.

369

Selena Markićević

M.K.

370

Virtuelno u arhitekturi

M.K.

371

Selena Markićević

M.K.

372

Virtuelno u arhitekturi

M.K.

373

Selena Markićević

M.K.

374

Virtuelno u arhitekturi

M.K.

375

Selena Markićević

M.K.

376

Virtuelno u arhitekturi

M.K.

377

Selena Markićević

M.K.

378

Virtuelno u arhitekturi

M.K.

379

Selena Markićević

M.K.

380

Virtuelno u arhitekturi

M.K.

381

Selena Markićević

M.K.

382

Virtuelno u arhitekturi

M.K.

Ilustracija 4: Detalj – maketa segmenta – grupacija, Izvor: https://www.stateofplaygames. com/luminocity [pristup: avgust 2020]

383

Selena Markićević

Ilustracija 5: Detalj – Maketa segmenta – prostorna jedinica, Izvor: https://www.stateofplaygames.com/luminocity [pristup: avgust 2020]

Ilustracija 6: Detalj – Maketa segmenta – obrada enterijera, Izvor: https://www.stateofplaygames.com/luminocity [pristup: avgust 2020]

M.K.

Zaključak Uporednom analizom i parametrima poput zastupljenosti projektovanja u virtuelnom i realnom okruženju (dijagram 1), mestima i vrstom ostvarene komunikacije- kontakta (dijagram 2) i postupnim razlaganjem virtuelne vizuelizacije (dijagram 3), uočene su 3 glavne faze procesa. Prva – koncept, ista je u oba slučaja, druga – projektovanje i izrada modela se suštinski razlikuje u okruženju nastanka modela (virtuelno ili realno). Kod virtuelnog modela proces počinje tradicionalnim 2D planovima sa tačno definisanim dimenzijama (u ovoj analizi softver – Autodesk Autocad), nastavlja kroz izradu podloga za virtuelno modelovanje i krajnje modelovanje u 3D softveru (u ovoj analizi – Rhinoceros). Proces je počeo u realnom okruženju, a završen je u virtuelnom. Kod primera procesa projektovanja sa realnim modelom, 3D softver se koristi u početnoj fazi i to samo na segmentima, bez preciziranih i tačnih dimenzija. Potom se kroz realno okruženje definišu dimenzije i izrađuje model – maketa. Proces je otpočeo u virtuelnom okruženju, a završio u realnom. Vizuelizacija je u oba slučaja virtuelna. Kod virtuelnog modela ona je pojednostavljena kroz kadrove i ambijentalizaciju. Kod realnog modela animacijom se ostvaruje vizuelni kontakt. Skup pokretnih slika je generisan fotografijom i snimkom. Kao značajan element se uvodi dijagram kretanja kojim se strateški planira način i dinamika kontakta korisnika sa prostorom (putanje kretanja, uglovi percepcije i mesta zaustavljanja).

384

Virtuelno u arhitekturi

Spojem i preklapanjem ova dva procesa može se dobiti kompletna virtuelna, ali i realna slika arhitektonskog dela. Princip kombinovanja virtuelnog 2D i 3D projektovanja kroz planove i kadrovska vizualizacija – ambijentalizacija ključni su za prvi primer arhitektonskog projektovanja, ali i svaku vrstu arhitektonskog delovanja. Iz procesa sa realnim modelom uočavamo značaj makete i realnog modela za percepciju prostora i dimenzionu proveru planova. Animacija, sa jasnim i preciziranim dijagramom kretanja, doprinosi kadrovskoj ambijentalizaciji, daje širu sliku i na zanimljiv način intrigira i uvlači korisnika u virtuelni svet novoprojektovane strukture.

M.K.

Bibliografija Borden, Ruedi-Ray;The Diseratation; Arhitectual Press; Oxford, Engleska; drugo izdanje; 2006 M. Rocker, Ingeborg; Architectures of the Digital Realm: Experimentations by Peter Eisenman | Frank O. Gehry; Bauhaus-Universzitet u Veimar-u, Fakultet za arhitekturu i urbanizam, Teorija i moderna arhitektura (ur.); Weimar, Nemačka; serija Schriften der Bauhaus-Universität Weimar; 2008. Eisenman, Peter; Ingeborg, M.Rocker; The Virtual: The Uniform in Architecture; časopis ANY; John Rajchman (ur.); Nju Jork, SAD; br. 19/20 (dvostruko izdanje); Septembar 09.1997god Ettlinger, Or; The Architecture of Virtual Space; Arhitektonski fakultet; Ljubljana ,,AD INTERVIEWS- Peter Eisenman”, https://www.youtube.com/watch?v=HP8ifcS8wMw Frank, Gahry. ,, O arhitekturi i dizajnu“_februar 2017, https://www.masterclass. com/classes/frank-gehry-teaches-design-and-architecture ,,BUILD“, časopis. ,,Model Making in Architecture: Why Does it Matter?” , online članak, januar 2020 /pristup jun 2020, https://www.build-review.com/modelmaking-in-architecture-why-does-it-matter/ Peter, Eisenman.,, DIAGRAM DIARIES,Universe Architecture Series, Universe, 1999. Andrew,Chaplin. ,,The Architecture of Diagrams- A taxonomy of architectural diagrams”, London, 2014. Paul, Laseau, ,,Graphic Thinking for Architects and Designers” , treće izdanje,Los Anđeles, SAD, 2000. Michael, Brawne. ,,Architectural thought: the design process and the expectant eye”, 2003 Collins, Rives. Cooper, Pamela. ,,The power of story: Teaching through storytelling”, Gorsuch Scarisbrick,1997. Jason, Lankow. Ross, Crooks. ,,Infographics: The Power of Visual Storytelling“, 2012. Roberta, Spallone. Giulia, Bertola. ,,Drawing Image Language. Three Authors for IBA 84 †”,naučni rad,Department of Architecture and Design, Politecnico di Torino, 10129 Torino, Italy, 24. novembar 2017.

385

Selena Markićević

Ana, Torres. Juan, Serra . ,,The Need And Experience Of Drawing With Ingeniuty. An Analysis Of The Graphic Practice In Architectural Education”, Universitat Politècnica de València, Valensija, 2015. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------2D- Autocad, Autodesk (AutoCAD je computer-aided design (CAD) i softverska aplikacija za izradu nacrta) 3D- Rhinoceros 6, McAffee (Rhinoceros (tipično skraćeno Rhino ili Rhino3D) je komercijalni 3D kompjuterska grafika i CAD aplikativni softver koji je razvio Robert McNeel & Associates, američka kompanija, osnovana 1980. godine. na NURBS matematičkom modelu, koji se fokusira na generisanje matematički preciznog prikaza krivih i površina slobodne forme u kompjuterskoj grafici.)

386

Virtuelno u arhitekturi

M.K.

Emilija Petrinjac

Moderni u Beogradu o moderni u Beogradu Šta je arhitekta hteo da kaže

M.K.

Uvod Proces kompjuterizacije bitno je uticao na stepen civilizacijskog razvoja, ne samo na tehnološko-proizvodnom nivou. Artificijelizacija je prisutna u gotovo svim delatnostima svakodnevnih privatno-poslovnih aspekata života i zasniva se na informatičkim principima (information-based society) i optimizaciji utrošenog vremena, odnosno brzini transportovanja pomenutih informacija, ljudi, stvari, impulsa... Upravo u toku razvoja ovako ustrojene privrede i društva, tendenciozni prelazak sa masovnog konzumerizma, koji je prethodno opisan proces omogućio, na individualistički preferentno društvo, označava suštinski početak perioda digitalizacije.1 U tom smislu, rad pruža uvid u pregled uslovnosti savremenog konteksta arhitektonskog kritičko-istraživačkog, kao i projektantskog stvaralaštva, u okviru kog postavlja pitanja o pozicioniranosti arhitektonske delatnosti kao i metodološkoj sistematizaciji i kompatibilnosti njenih istraživačkih alata sa fokusom na grafički narativ kao alat za metodu kritičke reinterpretacije. Metodom intervjua sa članovima, sa aspekta teme istraživanja relevantne arhitektonske grupe Moderni u Beogradu, diskutuje postavljena pitanja u zadatom tematskom okviru.

Takođe, identifikujemo problem tektonike2 kao osnovnog principa hijerarhije elemenata objekata i problem razmere kao posledice digitalizacije u arhitekturi.3 U tom smislu, nije reč samo o problematici virtuelne (ne)sagledivosti koju sa sobom uvodi pogodnost digitalne alatke zoom in/zoom out, naročito primetne 1 Nicholas Negroponte, Being Digital (NJujork: Vintage Books, 1996) 2 Kenneth Frampton, ‚‚Introduction”, Studies in Tectonic Culture, http:// designtheory.fiu.edu/readings/frampton_studies_intro.pdf [pristup maj 2020] 3 Antoine Picon, Digital Culture in Architecture (Bazel: Birkhauser, 2010), str. 10.

388

Dalje govoreći o uticaju digitalizacije na samu arhitekturu, pored najdirektnijeg udela u vidu mehanizacije samih procesa, kako izvođenja (čime se u domenu masovne proizvodnje redefiniše identitet arhitektonske profesije), tako i promišljanja projektantskih postupaka (npr. softverska manipulacija kompleksnim geometrijama, parametarsko modelovanje i sl), primetna je značajna rekonceptualizacija našeg doživljaja građene sredine i fizičkog sveta uopšte, kako na nivou grada, tako i na nivou njegovih pojedinačnih gradivnih entiteta – objekata i otvorenih gradskih površina, kao i restrukturiranju osnovnih projektantskih tehnika.

Moderni u Beogradu o mederni u Beogradu

Tema istraživanja

M.K.

u procesu digitalizacije projektovanja, grafičkog istraživanja i predstavljanja, već o načinu promišljanja i saodnošenja osnovnih arhitektonskih elemenata. Time dolazimo do preispitivanja hije- rarhijskih odnosa principa projektantskog procesa, dodatno pretpostavljajući praksu digitalnog ornamenta kao arhitektonskog principa organizacije na mestu principa tektoničnosti (sl 1).4 Naime, posledica ovoga dovodi do nesagledavanja konstruktivnog sistema objekta kao njegove prostorne odrednice, odnosno dodatno zamagljuje odnos infrastrukturnih i konstruktivnih elemenata objekata, pri čemu, koristeći princip vizuelnog doživljaja i modelovanja elemenata konstrukcije, doprinosi nečitljivosti istih kao nosećih elemenata strukture objekta.5 Jedan od primera iz prakse jeste primer Nacionalnog stadiona u Pekingu, Herzog & de Meuron arhitektonskog biroa (sl 2). Pomenuto upravo potvrđuje period savremenosti kao često ambivalentan sa karakteristično pervazivnim razgraničenjima, što nije posledica samo nejasno definisanih ograničenja, već inicijalne potrebe za prožimajućim karakterom stvarnosti. Time čitanje i razumevanje građene sredine dobija na dodatnoj slojevitosti čije sagledavanje zahteva postupan analitički pristup.

Ilustracija 1: Mikroprocessor (CRISP) Diagram, 1986, AT&T Laboratories, Njujork, MoMA, Izvor: https://www.moma.org/collection/works/4275 [pristup: maj 2020]

389

Emilija Petrinjac

Ilustracija 2: Nacionalni stadion, Herzog & de Meuron, Peking, 2008, Izvor: https://inhabitat.com/beijings-olympic-stadium-by-herzog-and-demeuron/ [pristup: jun 2020]

U kontekstu pomenutog, neizbežno je suočavanje sa digitalizacijom arhitektonskog crteža kao posrednog medijuma između vizuelnog i taktilnog doživljaja projektovane sredine, kao i jednog od osnovnih metoda rada arhitektonske delatnosti. U slučaju savremenog arhitektonskog ornamenta npr, govorimo o njegovom oprostoravanju skaliranjem i pikselizacijom.6 Takođe, pored dodatnog razvoja ra4 Ibid, 124-133 5 Farshid Moussavi, The Function of Form, https://doarch252spring2015. files.wordpress.com/2015/01/moussavi_farshid-the-function-of-form-small1.pdf, pristup april 2020. 6 Antoine Picon, Digital Culture in Architecture (Bazel: Birkhasuer, 2010), str.

Navodeći komponentu vremena kao jednu od bitnih faktora u projektantskoj delatnosti savremene arhitektonske prakse, neophodno je promatranje arhitekture, bilo nasleđene, bilo one u nastajanju, ili buduće, kao pitanje događaja i scenarija u vremenskom okviru.

12. 7 Emilly Abruzzo, Eric Ellingsen, Jonathan D. Solomon, Models (Njujork: 306090 Books, 2007), str. 17. 8 Ibid, str. 19.

M.K. Moderni u Beogradu o mederni u Beogradu

U širem kontekstu, nameće se tema kompatibilnosti arhitektonskih medija. Arhitektura zahteva prevođenje svojih metodoloških postupaka u jezik koji na komunikacijskom nivou omogućava interakciju sa spoljašnjim faktorima.7 U tom smislu, ono što primećujemo u slučaju prezentovanja realnosti, kako u slučaju prezentacije fizičkim modelom, tako i u slučaju reprezentativnog grafičkog narativa, jeste da odnos sagledavanja i prezentovanja stvarnosti više ne doživljavamo na klasičan način kao dve zasebne krajnosti, već kao dva korespondirajuća nivoa promišljanja iste.8 Na osnovu pomenutog, pretpostavka je da građena sredina postoji u različitim scenarijima korišćenja, društveno-ekonomskim, kulturološkim, kao i ekološkim specifičnostima, te da, promišljajući je kroz princip fizičkog modelovanja, ispitujemo njene fizičke sklopove, dok su grafički alati pogodniji za istraživanje karaktera kako konkretne građene sredine, tako i celokupnog konteksta koji je okružuje. Time pomenutim arhitektonskim medijima, inače zastupljenim u sklopu osnovnih metodologija rada u okviru arhitektonske prakse, pretpostavljamo kompatibilan, nadopunjujuć odnos. Takođe, ono što se čini jeste da su pominjanim periodom digitalizacije upravo značajniji pomak u vidu učestalosti i ekspanzije, čak popularizacije primene, doživele grafičke metode istraživanja čiju kompleksnost izrade kompenzuje smanjeni utrošak vremena usled kompjuterizacije procesa nego što je slučaj sa ranijom, analognom crtačkom metodom, kao i metodom istraživanja kroz fizički model – maketu.

390

zličitih tehnika vizuelizacije i izrade arhitektonskog crteža i prezentacije, digitalizacijom se uvode i ispituju novi slojevi značenja arhitektonskog grafičkog narativa i njegovog predmeta istraživanja, odnosno prikazivanja, kao i dodatni komunikološki nivoi pristupa sagledavanja. Tako se u postupku digitalizacije arhitektonskih crteža, upravo sa aspekta pogodnosti samog procesa (npr. pomenuti zoom in) javljaju spekulativni prostori istraživanja, ali često sa potencijalom za isključivo zavodljiv finalni vizuelni efekat, u kom slučaju sam proces istraživanja kroz grafički medij gubi na sopstvenoj relevantnosti. Tako crtež kao narativ biva produkt niza analiziranih specifičnosti i spontane, često čak intuitivne reakcije, formirane u odnosu na analizirane specifičnosti i odnose.

M.K.

„Vreme, ne prostor, determinisaće naš udeo u urbanom životu”.9 U tom smislu, događaji postaju ono što determiniše vrednosti urbane sredine i urbanog života vrednovane učestalošću događaja u prostoru, a ne kroz geometrijske obrasce istog.10 U svojim Transkriptima Menhetna, Bernar Čumi, upravo putem grafičkog narativa, strukturira tri nivoa stvarnosti – nivo objekata, nivo pokreta i nivo događaja, čije elemente fragmentarno izoluje iz celokupnog gradskog konteksta, prikazujući ih uporedo u sekvencama. Smisao njihovog ovako koncipiranog dovođenja u međuodnos nije u pukom prezentovanju, već u poigravanju sa realnim parametrima i imaginarnim konceptom, kao i u konstantnom preispitivanju tako uspostavljenih arhitektonskih značenja.11

Ilustracija 3: The Street Fragment, segment ilustrativnog narativa, Bernard Čumi, The Manhattan Transcripts, 1976-1981, Izvor: https://www.archdaily.com/548021/bernardtschumi-on-his-education-work-and-writings/541468b0c07a80f112000077-bernardtschumi-on-his-education-work-and-writings-image?next_project=no [pristup: jun 2020]

Građena sredina, baš kao i neizgrađena, podložna je konstantnoj promeni. Objekti nakon izgradnje nastavljaju sopstveni život učestvujući u svakodnevnom životu ljudi i celokupnog urbanog konteksta. Time čine aktivan arhitektonski materijal koji se pomenutim interakcijama modifikuje usložnjavajući sopstvene arhitektonske slojeve, kreira i validira širi prostorni kontekst. Ovakav pristup arhitektonskoj analizi opredeljuje aspekat savremenosti, ne kao činjenicu o hronološkoj pozicioniranosti, već kao arhitektonsku strategiju koja identifikuje arhitektonsko područje definišući set operativnosti koji ga čini senzitivnim na vremensku protočnost.12

391

Emilija Petrinjac

Osvešćujući pristup opisanim problemima i principima savremenosti, te sintetišući strategije arhitektonskog istraživanja u tako koncipiranom kontekstu, integrišući aspekt kritičkog sagledavanja i 9 Jean Baudrillard and Jean Nouvel, The Singular Objects of Architeccture, trans. Robert Bononno (Minneapolis: The Universiti of Minnesota Press, 2000) str. 47. 10 Antoine Picon, Digital Culture in Architecture (Bazel: Birkhasuer, 2010), str. 13. 11 Bernard Tschumi, “Introduction”, The Manhattan Transcripts (Njujork: Academy Editions, 1994), str. 8. 12 Sylvia Lavin, “The Temporary Contemporary”, Flash in The Pan (London: Architectural Association London, 2014) str. 15.

M.K. Moderni u Beogradu o mederni u Beogradu

392

raslojavanja predmetne stvarnosti, dolazimo do metodološkog principa reinterpretacije. Pretpostavka je da upravo pomenutom metodologijom promišljanja određenog arhitektonskog područja, pored raslojavanja njegove arhitektonsko-kulturološke prošlosti, u fokus dodatno stavljamo bavljenje karakterom njegove savremenosti, pa i budućnosti.

M.K.

Predmet istraživanja Autorsku grupu Moderni u Beogradu, iz oblasti arhitekture i urbanizma, osnovanu 2018. godine, čine arhitekti Bekić Iva, Gajić Irena, Dukanac Dalia, Đorđević Stefan, Zlatković Snežana, Ješić Mirjana, Stojanović Hristina i Cigić Petar. Grafički narativ predstavlja osnovni izražajni alat navedenog kolektiva. Interpretirajući ikoničke objekte modernističkog perioda sa teritorije grada Beograda, grupa autora ispituje koncepte arhitektonsko-urbanističkih postavki građene sredine hladnoratovskog perioda na pomenutom području. Svoja dosadašnja istraživanja Moderni su reprezentovali triptihom izložbenih postavki pod nazivom Moderni u Beogradu (april –maj 2019. godine) – izložba u okviru Beogradske internacionalne nedelje arhitekture, sa svojom aneks-izložbom u izlagačkom prostoru galerije Kolektiv u sklopu njenog 3m3 programa, a pod nazivom 3m3: Nešto trodimenzionalno (april 2019. godine), zatim izložba Leto u Beogradu (u Uličnoj galeriji, jun–jul 2019. godine) i Crno na belo (galerija Ozon, decembar 2019. godine).

393

Emilija Petrinjac

Ilustracija 4: Hristina Stojanović, Sava centar, Izvor: http://www.arh.bg.ac.rs/2019/04/16/ izlozba-33-nesto-trodimenzionalno-grupe-autora-moderni-u-beogradu-u-galeriji-kolektiv/ sava-centar-autor-ilustracije-hristina-stojanovic/ [pristup: april 2020]

U kontekstu navedenih izložbenih postavki, svaki od članova grupe obradio je i interpretativno prikazao kroz arhitektonsko-urbanistički, pa i enterijerski okvir, specifičnost jednog određenog objekta. Na taj način, kako arhitektonskoj, tako i široj publici, približena su, najpre grafičkim medijumom, dvadeset četiri objekta sa teritorije Beograda i to Muzej vazduhoplovstva, Hotel za samce na Dorćolu, Palata federacije (SIV), Muzej revolucije, stambena zgrada za univerzitetske radnike („Toblerone” zgrada), zgrada Urbanističkog zavoda Beograda, Sava centar, zgrada DSNO (Zgrada generalštaba vojske Srbije i Crne Gore i Ministarstva odbrane) – izložba u okviru BINA-e, delimično prikazana i u galeriji Kolektiv, Vojnomedicinska akademija, Sportski centar 25. maj, hotel Jugoslavija, Muzej savremene umetnosti, Istočna kapija – zgrada Rudo, zgrada Energoprojekta, zgrada Fakulteta dramskih umetnosti, Zapadna kapija – Geneks kula – izložba Leto u Beogradu; Dom omladine Beograda, Kiosk K67, Zgrada društveno-političkih organizacija, zgrada ambasade SD Nemačke,

M.K.

Palata „Beograd” – Beograđanka, sportska dvorana „Pionir I”, zgrada Narodne biblioteke i Dom štampe na Trgu republike – izložba Crno na belo.

Ilustracija 5: Snežana Zlatković, zgrada Generalštaba: digitalni crtež, fotografija fizičkog modela, 3D model, digitalni crtež (redom od vrha ka dnu stranice), Izvor: lična arhiva autora

Ilustracija 6: Petar Cigić, Hotel za samce na Dorćolu, Izvor: lična arhiva autora

13 Najava izložbe ‚‚Crno na belo”, SEEcult.org, Novembar 30, 2019, http:// www.seecult.org/vest/moderni-u-beogradu-crno-na-belo, pristup april 2020.

394

U januaru 2020. godine, grupa je pobedom na arhitektonskom konkursu izabrana za predstavnika Srbije na 17. Bijenalu arhitekture u Veneciji, čime pored ličnog afiniteta, načina izražavanja, tehnika i predmeta sopstvenog istraživanja, čini relevantnog sagovornika u diskutovanju istraživačkih pitanja.

Moderni u Beogradu o mederni u Beogradu

Svojim izražavanjem kroz različit medij digitalnog i analognog crteža, fotografije, ilustracija, tehnika prezentacije, materijala i prostornih odnosa, Moderni upućuju na slojevitost interpretativnog postupka i čitanja arhitektonskih projekata. Takođe, neophodno je naglasiti da rad ove grupe autora nikako ne smemo okarakterisati kao isključivo reprezentativnog ili interpretativnog karaktera. Naime, njihov doprinos ‚‚uključuje jasnu kritičku reinterpretaciju modernističkog arhitektonskog nasleđa iz perspektive društveno-političke, kulturološke, ekološke i ekonomske održivosti”.13 U tom smislu, zajedničko za svaku od navedenih izložbi, u kontekstu metodologije istraživačkog postupka i prikazivanja, jeste sugestivan karakter, stimulišuće i informativno obraćanje stručnoj i široj publici, specifična i slobodna opredeljenost likovnosti grafičkog narativa, kao i jasan kritički stav.

M.K.

Pregled sprovedenog intervjua U svrhu istraživanja na predmetnu temu, sa članovima grupe Moderni u Beogradu – Snežanom Zlatković i Petrom Cigićem (u pregledu intervjua naznačenih inicijalima), obavljen je razgovor u formi pitanje-odgovor intervjua. Kroz diskusiju sagovornicima su postavljena pitanja koja se tiču metodologije rada, kako njihove sopstvene, tako i celokupnog kolektiva, istraživačko-saznajnih tehnika projektantskog procesa, kao i slojevitosti sagledavanja građene sredine i kompatibilnosti arhitektonskih medija, sa akcentom na grafičkom narativu kao kritičkom alatu i osnovnom izražajnom sredstvu grupe MUBGD. Ostali članovi kolektiva su imali konstantan uvid u tok intervjua, te su izrazili saglasnost sa odgovorima navedenih sagovornika. Sledi pregled intervjua:

1. Pretpostavka je da autorska grupa ispituje iskustveni doživljaj građene sredine Beograda uopšte, te da okvir delovanja prevazilazi isključivo bavljenje periodom moderne?

395

Emilija Petrinjac

SZ: Grupa inicijalno nastaje sa namerom, ili preciznije bližim interesovanjem za objekte koji pripadaju uslovno rečeno periodu moderne. Međutim, sam pojam moderne je po sebi rastegljiv, posebno kada je u pitanju njeno razvijanje u okviru našeg regiona, koje se svakako kasni sa nastankom moderne u svetu. Ukoliko bismo gledali sa optimističnije strane, moglo bi se reći da je ta istorijska distanca donela sa sobom jedan potencijal ka građenju prostornih elemenata koji prave razliku u odnosu na mesto na kome nastaju. Isto tako, period koji sledi nakon moderne nosi sa sobom i probijanje granica onog prethodnog, pa s’ tim u vezi inicira dalja preispitivanja, odnosno, inspiriše ka traganju sasvim drugih prostornih ekstrema od modernog. PC: Usled složenosti i višestrukosti pristupa u okviru onoga što smatramo modernom arhitekturom, hronološki okvir arhitektonskog modernizma različito je postavljen u istraživanjima istoričara i teoretičara arhitekture. Pojam moderne, kako ga razumem, još je širi od pojma modernizma i obuhvata različite društveno-prostorne i kulturne procese koji čine kontekst transformacija unutar arhitektonske kulture. Naš fokus nije na tumačenju ovako složenih fenomena u arhitekturi i kulturi, već na samim objektima. Ogroman deo izgrađene sredine Beograda datira iz perioda od nekoliko decenija nakon Drugog svetskog rata, i ti objekti aktivno učestvuju u našem svakodnevnom životu. Projektovani i izvedeni u specifičnom društvenom i kulturnom okviru, ovi objekti kao materijalne činjenice nastavljaju da postoje i

M.K.

u savremenim uslovima, pri čemu njihovi arhitektonski aspekti dobijaju nove slojeve upotrebe i smisla. Stoga se predmet rada odnosi prevashodno na fragmente u savremenom prostoru, gde svaki ima svoju konkretnu istoriju i sadašnjost.

2. U tom smislu, a na osnovu sprovedenih studija slučaja, kako biste okarakterisali pozicioniranost sopstvenog predmeta istraživanja u sklopu jednog šireg urbanističkog, arhitektonskog, pa i kulturološkog, konteksta? PC: Upravo taj proces je za nas najprovokativniji aspekt objekata koje posmatramo. U njemu se prelamaju različiti tokovi i mi pokušavamo da razumemo te neočekivane susrete između elegantne, stroge, svečane, banalne, naivne, optimistične, ekcesivne ili kakve već arhitekture sa jedne, a promenljive, problematične, vesele, tragične, nasilne ili odsutne kulture sa druge strane.

PC: Smatram da je analiza pojedinačnih arhitektonskih slučajeva jedan od osnovnih načina učenja arhitektonskog projektovanja. Posmatrajući zgrade u prostoru, suočavamo ih sa sopstvenim iskustvom

396

SZ: Kako vam je poznato kolektiv se sastoji od osam arhitekata, toliko je isto i pristupa u čitanju projekata, razumevanju arhitektonskog nasleđa moderne. Čini se kao krajnje tipičan odgovor, ali zapravo je on kroz procese, analize različitih objekata vremenom doneo izvesnu sinhronizaciju različitosti koju razumemo kao dragocenu za delovanje tima. Razvoji su isto tako bili individualni i po svojoj prirodi su drugačiji. Kada je u pitanju proces kroz koji ja stvaram, mogla bih da kažem da mi je od krucijalnog značaja vremenska distanca između perioda kada studiram, analiziram i saznajem prostor jednog objekta, i onog kada treba da odregujem na njega, bilo da je u pitanju analitički crtež ili istraživanje kroz seriju crteža. Potrebno mi je da u izvesnom smislu zaboravim na sve precizne parametre, ili da zapravo oni postanu deo mog saznanja kako bi mogla da težim ka tome da pružim nešto drugo o objektu kojim se bavim. Iznova me intrigira pitanje kako prikazati objekte moderne, pa i druge, van nama poznatih arhivskih materijala, tehničkih crteža, fotografija... Tačnije, kroz svaki crtež pokušavam da uspostavim pitanje da li on može da otkrije izvesne poremećaje samih prostora, njihovih svakodnevnih dešavanja kao potencijale?

Moderni u Beogradu o mederni u Beogradu

3. U skladu sa pomenutim, kada biste reprezentovanje arhitektonskog nasleđa moderne u Beogradu, što je u trenutnom stvaralačkom fokusu kolektiva, smatrali finaliziranom etapom sopstvene strategije razvoja, kako ste je okarakterisali prilikom jednog od intervjua?

M.K.

stanovanja i projektovanja, kao i trenutnim ličnim raspoloženjima. Analiza projektne dokumentacije istih zgrada je sasvim drugačiji proces. Samo puko precrtavanje planova je za mene veoma dragoceno, jer prevođene sa papira u digitalni crtež nameće niz pitanja, a dosta njih se tiču dimenzija pojedinih elemenata koji opet povlače šire probleme. Tako je ceo postupak precrtavanja neka vrsta fragmentarne simulacije projektovanja. S obzirom da se u slučaju naših izložbi ne radi o naučnom istraživanju, već o projektantskim spekulacijama i grafičkim narativima, dajemo sebi dosta slobode da maštamo, nagađamo, pretspostavljamo, nasumično odlučujemo. Postupno, u svakom pojedinačnom slučaju ove proizvoljnosti sugerišu neku svoju strukturu, koja je delom vezana za konkretan objekat, a delom rezultuje iz naših trenutnih preokupacija. Tako, bar kod mene, i nastaje finalni crtež. Iskustvo analize neke zgrade je stoga vrlo slično iskustvu projektovanja neke druge. To je kontinuiran proces učenja, dosta haotičan, smotan, često naizgled tup i nesvrsishodan. Nikad finalan.

397

Emilija Petrinjac

Ilustracija 7: Hristina Stojanović, zgrada Narodne biblioteke, Izvor: lična arhiva autora

M.K.

4. Kada je reč o istraživačkom procesu reinterpretativnog karaktera, jasno je da odnosi koji se ispituju variraju u zavisnosti od specifičnosti konkretnih objekata i njihovog celokupnog konteksta. Međutim, može li se govoriti o opštim kriterijumima interpretacije, kao vrsti kodeksa koji se uspostavlja pri istraživačko-stvaralačkom procesu, te je kao metodu čini relevantnom?

Mislim da postupak rada zavisi pre svega od ličnih veština, i ko se na kom terenu oseća najprijatnije. Postoji i velika prednost u fokusu na tehnike grafičkog prikazivanja, jer i one mogu da otvore put ka razumevanju i tumačenju zgrada.

5. Dalje govoreći o reinterpretiranju kao istraživačkoj metodi, koji doprinos prepoznajete nakon, na taj način koncipiranog, delovanja grupe, rezultiralog prikazanim izložbenim postavkama? SZ: Možda je zahvalnije napraviti izvestan otklon prema doprinosu, isuviše smo mladi kada se posmatra vremensko delovanje

398

PC: Osnovni kriterijum na osnovu koga bismo mogli da posmatramo naše radove jesu njihova vizuelna ubedljivost i slojevitost značenja. Sa tim u vezi, proizvodnja crteža jeste uzajamno ispitivanje vizuelnih efekata i njihovog smisla u kontekstu konkretnog predmeta - zgrade koju posmatramo. Ne postoji neki utvrđen metod, sve što se pokaže korisnim, dobrodošlo je. U samom procesu, osnovni kriterijum je vreme - teorijski bismo mogli beskrajno dugo da se bavimo svakim slučajem, ali smo prinuđeni da za kratko vreme proizvedemo crtež. Pokušavam da izbegnem da uspostavim neki previše sistematičan grafički obrazac koji bi optimizovao proces rada i davao vizuelno zavodljiv rezultat, jer se bojim da bi to obesmislilo proces. Mnogo je zanimljivije krenuti od konkretnog slučaja i njegovih problema, pa tek onda eksperimentisati sa grafičkim jezikom. Naravno da se pri tome ne radi o autentičnoj grafičkoj invenciji, već prosto o pozajmicama iz različitih tradicija grafičke reprezentacije.

Moderni u Beogradu o mederni u Beogradu

SZ: Opšti kriterijumi ne postoje, osim što smo kroz vreme zadavali sami sebi prema izložbama veoma jednostavne, može se reći i banalne podteme grafičkog izraza kao što je npr. bila poslednja beogradska izložba u galeriji O3ONE Art Space crno-bela, dok je u Uličnoj galeriji fokus bio predletnje raspoložnje tropske moderne, pa sve do prve izložbe u galeriji Kolektiv gde smo beton rastvorili fluorescentnim bojama. Naizgled vrlo mali zajednički sadržalac je u izvesnoj meri, pomogao u sinhronizaciji različitosti koju sam prethodno pominjala. Nekada je nezahvalno tumačiti sopstveni proces, ali se čini da se reinterpretativni karakter svakog člana ponaosob menjao tokom vremena u određenoj dozi, pa je svako pravio male iskorake i eksprerimente istraživačkog procesa.

M.K.

grupe. Mogli bismo da govorimo da je spontanost koja je postojala od početka nastanka grupe donela jednu dozu rasterećenja prilikom delovanja, ali sa druge strane omogućila je iskrenost prilikom pristupa. Prepoznajemo ljude koji često reaguju na to što radimo. Svakako je to i bio jedan od ciljeva, unošenje trzaja u svakodnevicu, pokušaj da i arhitektura postane deo šire kulturne publike, i da sve više stanovnika počne da stvara odnos prema kućama koje ih okružuju. Često se čini da smo odrasli u okruženju gde arhitektura nije deo kulture. Ukoliko biste pitali prolaznika šta misli o bilo kom projektu moderne, procentualno bi sasvim sigurno bilo više stanovnika koji radije ne bi ni da postoje kuće koje vi cenite. Arhitekte se razumeju između sebe, tajno komuniciraju u divljenju detaljima, poznavanju istorije grada, ali arhitektura grada se tiče svih njegovih stanovnika. Introvertnost naše struke često dostiže upitne granice. Odgovorni smo za pronalaženje makar i malih metoda kojima takvo stanje možemo da izmenimo. Ukoliko smo mi na tragu toga, onda smo možda na putu ka doprinosu.

399

Emilija Petrinjac

PC: Sama izložba jeste događaj koji može da ima sopstvenu vrednost. U radu na dosadašnjim izložbama grupe je sve prilično spontano i uslovljeno datim okolnostima, skučenim vremenskim i finansijskim uslovima, što je nekad relaksirajuće, nekad frustrirajuće, često obe stvari istovremeno. Smatram je naša lična dobit od svih ovih kratkih poduhvata upravo u tome da se relaksiramo u jednom prilično problematičnom kontekstu rada. Opet, opasnost postoji da se previše relaksiramo i da prihvatimo takav kontekst kao prirodan. Ovo se naravno ne odnosi na projekat za Bijenale, jer je to sasvim drugačije od naših dosadašnjih izložbi. Ali svakako je jako interesatno da učestvujemo u izložbama gradskih galerija i kroz taj rad ispitamo koje su stvarne praktične mogućnosti i ograničenja, i da u dijalogu sa njima dalje razvijamo naš pristup ka njegovom maksimalnom poboljšanju, jer svi modeli arhitektonskih praksi “u proširenom polju” vizuelnih umetnosti koje poznajemo, nisu baš primenljivi u našoj situaciji. Tako da, intenzivna proizvodnja izložbi funkcioniše za nas i kao terensko ispitivanje mogućeg konteksta rada. Sa druge strane, nadamo se da su naše izložbe vesele, nepretenciozne i komunikativne, i da posetioci počnu da razmišljaju o zgradama na neke nove i zanimljive načine. Stanovnici Beograda često ne uživaju previše u predmetima koji ih okružuju. Tako gubimo iz vida koliko su brojne zgrade zaista zanimljive u svojoj svakodnevnoj interakciji sa stanovnicima. Rigidnost i sladunjavost savremene izgradnje u gradu, naročito one sa arhitektonskim pretenzijama, svedoči o previđanju ovog aspekta građenja.

M.K.

6. Za vašu istraživačku delatnost karakteristično je reverzibilno promatranje objekata kroz grafički narativ nakon njihove već izvedene realizacije, što nije toliko uobičajen postupak u arhitektonskoj praksi. Može li se upravo to, pored ličnog afiniteta za ilustraciju i tehnike grafičkog predstavljanja u arhitekturi, povezati sa opredeljenošću kolektiva za arhitektonski crtež kao osnovni istraživački alat? SZ: Crtež kao metodološki alat u arhitekturi se možda trenutno nalazi u jednoj od najinteresantnih istorijskih pozicija. Digitalno doba je sa sobom otvorilo niz mogućnosti, razbilo je kanone prethodnog analognog izraza. Trenutak u kome se nalazimo omogućava arhitekturi da ne bude više opsenarski okrenuta prema tehnološkom napretku, već da iznova preispituje prethodne alate, i teži inovativnoj sintezi. S’ tim u vezi domeni crteža su danas potpuno otvoreni, on kao istraživački alat pruža mogućnost potpunog rastvaranja objekata i ponovnog sastavljanja u drugačijem obliku. Čini se da upravo on kao alat može da ispriča neku drugu priču o objektu, ili da ukaže na ne tako vidljive projektantske namere, ili pak da izdvoji istorijske i referentne vrednosti...

7. Dalje govoreći o metodama istraživanja i različitom arhitektonskom mediju, ukoliko bi postojala naredna faza vašeg istraživačkog fokusa i u pogledu istraživačkih tehnika, da li biste se opredelili za izradu fizičkih modela – maketa, kao jednog od elementarnih postupaka u procesu arhitektonskog istraživanja, a ujedno možda i najprijemčivijeg za širu publiku? (Npr. kao što je bio slučaj sa izložbom 3m3: Nešto trodimenzionalno)

400

Mislim da grafički narativi koje pravimo imaju smisla u kontekstu dijaloga o pitanju “karaktera” zgrada, koji se tiče kako same arhitekture, tako i mreža u koje je ona upletena. Upravo zgrade iz perioda realnog socijalizma često imaju karakter koji je iz sadašnje perspektive dosta zanimljiv. Neke su skroz pomodarske, neke vešte i elegantne, neke duboko promišljene i suptilne, neke vrlo opore i direktne. Istovremeno, preovlađujuće tendencije u okviru profesije i discipline na prostoru Srbije, utiču da se i u okviru stručne i naučne javnosti gubi iz vida pitanje “karaktera” zgrada, koje nosi svoje opasnosti ali i mogućnosti.

Moderni u Beogradu o mederni u Beogradu

PC: Postupak istraživanja izgrađene sredine kroz arhitektonski crtež jeste jedan od osnovnih metoda rada u okviru discipline arhitekture i u savremenoj praksi u svetu zapravo su veoma česta praksa uglavnom u akademskom kontekstu, mada postoje i brojni arhitektonski biroi koji se bave istraživanjem prostora, arhitektonskom ilustracijom, stripom itd. Pri tome, različite forme crteža spregnute su sa različitim predmetima i ciljevima istraživanja.

M.K.

SZ: Maketa se kao postupak u procesu istraživanja pomenute izložbe pokazala čak i neočekivano uzbudljivo. Sasvim sigurno da bi kao alat mogla da se nađe i u nekoj narednoj izložbi, kroz redefinisan oblik. Kada je reč o opredeljivanju, čini mi se da se nismo vodili do sada time, već usklađivanju u određenim situacijama i mogućnostima. Pomenuta spontanost uz ograničenja finansija i izlagačih mogućnosti iznedre makar neku novu nit alata kojim istražujemo. PC: Nisam siguran koliko su makete medij koji je stran široj publici i da postoji u smislu recepcije velika razlika između trodimenzionalnih i dvodimenzionalnih prikaza. Zapravo, deluje mi da je često i obrnuto, da su reakcije kod šire publike intezivnije kada se radi o maketama. Naravno, mora se uzeti u obzir i konkretan pristup maketi kao alatu istraživanja/prikazivanja. Makete koje se koriste u nastavi arhitektonskog projektovanja svakako nisu nešto što bi šira publika lako razumela. Ali opet, mi stalno pokušavamo da nađemo prikaze koji su i jedno i drugo, istraživački i komunikativni. Mislim da u svakom slučaju tehnika rada ne nosi neku sebi svojstvenu nepronicljivu magiju, već da su samo neke podesnije u jednoj situaciji, druge u drugoj, i da zapravo sve učestvuju u jednom te istom postupku.

8. Da li bismo to mogli okarakterisati kao kritičku reinterpretaciju objekata kroz crtež i kritičku interpretaciju samog crteža kroz fizički model kao dodatnu filtraciju informacija i srazmeravanje prostornih odnosa fizički izgrađene sredine sa njenim fizičkim reinterpretativnim ekvivalentom u vidu modela?

401

Emilija Petrinjac

PC: Ako su se u grafičkim prilozima prikazivale situacije u kojima pojedine zgrade figuriraju na različite načine, onda smo makete razumeli kao jedne moguće situacije posmatranih zgrada. Dakle, nismo pokušavali da kroz makete razumemo “istinu” zgrade, već da se igramo pokušavajući da izdvojimo njihove pojedine aspekte i upotrebimo kao sočivo kroz koju bismo posmatrali čitavu zgradu. Ispostavlja se da su makete podesnije za ispitivanje samo fizičkog sklopa zgrade, a grafički narativ za procese stanovanja unutar i oko zgrada. Tako da su dosta komplementarni u tom smislu.

M.K. Ilustracija 8: Kolektiv MuBGD, fizički modeli sa otvaranja izložbe 3m3: Nešto trodimenzionalno, april 2019, Izvor: lična arhiva autora

PC: Do projekta Nacionalne prezentacije na Venecijanskom bijenalu 2020. godine, radili smo kao pojedinci na svojim crtežima, a međusobna komunikacija bila je fokusirana na tehnička pitanja postavke konkretnih izložbi, prijavljivanja na konkurse galerija, prikupljanja sredstava i sl. Teme izložbi odnosile su se na vizuelne elemente crteža kao najdirektnija sredstva za postizanje kakve-takve koherentnosti individualnih priloga, koji bi se na izložbi našli u istom prostoru. U kontekstu bijenala, prelazak sa individualnog na kolektivni režim rada u našem slučaju pokazao se kao dosta komplikovan i i dalje je toku. Pokušavamo da napravimo takav okvir u kome ćemo, kroz generalno razumevanje predmeta istraživanja, da izdvojimo aspek-

402

SZ: Sve prethodne izložbe u okviru gradskih galerija su omogućavale dovoljno prostora za prilično jednostavan odnos između pojedinca i kolektiva. Trudili smo se da jasno podelimo zadatke i da se toga držimo. Podrazumeva se, iskliznuća su se dešavala, mi smo se prilagođavali, sve što pripada jednom prirodnom toku. Venecijansko bijenale je otvorilo jedan nov izazov za nas kao kolektiv, sasvim sigurno je naša vrednovana spontanost morala da ostane po strani. Tome se i dalje prilagođavamo i učimo. Bijenale je sa sobom donelo sasvim drugačiju vrstu odgovornosti, a pored toga, uz sve novonastale okolnosti oko korona virusa, donelo je i nikad drugačije Bijenale i tako smo i mi kao tim morali da odreagujemo na različite specifične okolnosti tokom prethodnih meseci.

Moderni u Beogradu o mederni u Beogradu

9. Relacija pojedinac–kolektiv. U tom smislu, na konkretnom primeru grupe Modernih, kako se manifestuje ovaj dualitet ujedno konvergirajući u jednu koherentnu grupu pojedinačnih autorskih serija istraživanja?

M.K.

te kojima ćemo se baviti individualno, tako da svako, prema svom afinitetu, može najbolje, sa najmanje nelagodnosti i najviše uživanja, da obuhvati pojedinačan aspekt i da najefikasnije iskomunicira rezultate sa ostalim članovima grupe. Potom razmatramo kako pojedinačni radovi funkcionišu u kontaktu sa ostalim prilozima - gde se preklapaju, gde se sukobljavaju, gde bespotrebno ponavljaju itd. Takav postupak omogućava da se stvari preispituju i dodatno fokusiraju, a najzanimljivije je što u svakom narednom koraku dolazi do redefinicije ranije postavljenih tematskih podcelina i samim tim, sticanja novih uvida u sam predmet rada.

10. Sve što je moglo ili trebalo da se pita, a nije (aka želje, čestitke, pozdravi etc) SZ: Aurit camtalje (Zlatni pozdrav, vlaški jezik)

403

Emilija Petrinjac

PC: Čestitam i pozdravljam

M.K.

Pogovor Sprovedenom metodom intervjua, uz konsultovanje navedene literature i izvora, zaključujemo da je upravo u skladu sa postavljenom pretpostavkom o procesu arhitektonskog istraživanja celokupnog arhitektonskog konteksta, kako izgrađene, tako i neizgrađene sredine, a u domenu u formulaciji istraživačke teme opisanim problemima i principima savremenosti, raznovrstan arhitektonski medij međusobno komplementaran, te da je svaka istraživačka tehnika koja promišlja arhitektonske slojeve istraživane predmetnosti, u tom smislu dobrodošla. Potvrđeno je, takođe, da u polju delovanja arhitektonske prakse, vremenski okvir figurira kao bitan faktor u istraživačko-stvaralačkom procesu, kako u domenu reprezentovanja rezultujućih instanci, tako i u pogledu odabira samih tehnika istraživanja, kao i generalnog sagledavanja arhitektonskog materijala. Međutim, ono što koncipira sam istraživački alat određeno je prevashodno specifičnostima konkretnog predmeta istraživanja i istraživačkog okvira, a potom ličnog afiniteta u domenu vizuelne kulture izražavanja.

404

Moderni u Beogradu o mederni u Beogradu

Sama metoda reinterpretacije, u tom smislu, sintetiše činjenice arhitektonskih slojeva građene sredine strateški je osavremenjujući, pretpostavljajući joj događaje i scenarije kroz aktivnu interakciju sa društveno-ekonomskim, političkim, ekološkim i kulturološkim okolnostima.

M.K.

Ilustracija 9: Snežana Zlatković, Zgrada Generalštaba, digitalni crtež, Izvor: lična arhiva

405

Emilija Petrinjac

autora

M.K.

Bibliografija Abruzzo, Emilly. Ellingsen, Eric . Solomon, D. Jonathan. Models. Njujork: 306090 Books, 2007, str. 17, 19. Baudrillard, Jean. Nouvel, Jean. The Singular Objects of Architeccture, Translated by Robert Bononno. Minneapolis: The Universiti of Minnesota Press, 2000, str. Frampton, Kenneth. ‚‚Introduction: Reflection on the Scope of the Tectonic”, u: Studies in Tectonic Culture, http://designtheory.fiu.edu/readings/frampton_studies_intro.pdf [pristup maj 2020] Lavin, Sylvia. Flash in The Pan. London: Architectural Association London, 2014, str. 15. Moussavi, Farshid. The Function of Form. Barcelona: Actar, 2009. https://doarch252spring2015.files.wordpress.com/2015/01/moussavi_farshidthe-function-of-form-small1.pdf [pristup april 2020] Negroponte, Nicholas. Being Digital. Njujork: Vintage Books, 1996. Picon, Antoine. Digital Culture in Architecture. Bazel: Birkhauser, 2010. str. 10 13, 124 - 133 Tschumi, Bernard. The Manhattan Transcripts. Njujork: Academy Editions, 1994, str. 8.

-------------------------------------------------------------------------------------------------Abruzzo, Emilly. Ellingsen, Eric . Solomon, D. Jonathan. Models. Njujork: 306090 Books, 2007. Baudrillard, Jean. Nouvel, Jean. The Singular Objects of Architeccture, Translated by Robert Bononno. Minneapolis: The Universiti of Minnesota Press, 2000. Borden, Ian. Ruedi, Ray, Katerina. The Dissertation: An Architecture Student’s Handbook, second edition Architectureal Press, 2006.

http://designtheory.fiu.edu/readings/frampton_studies_intro.pdf [pristup maj 2020] Johnson, Thimoty P. ‚‚Digital Drawing”, American Society of Landscape Architecture, Landscape Architecture Magazine, novembar 2001. (https://www.jstor.org/ stable/44671094, april 2020) Kubo, Michael. Moussavi, Farshid. The Function of Ornament, Barcelona: Actar, 2006. Lavin, Sylvia. Flash in The Pan. London: Architectural Association London, 2014. Moussavi, Farshid. The Function of Form. Barcelona: Actar, 2009. https://doarch252spring2015.files.wordpress.com/2015/01/moussavi_farshidthe-function-of-form-small1.pdf [pristup april 2020] Negroponte, Nicholas. Being Digital. Njujork: Vintage Books, 1996.

406

Frampton, Kenneth. Studies in Tectonic Culture,

Moderni u Beogradu o mederni u Beogradu

Deleuze, Gilles. Difference and Repetition. Njujork: Columbia University Press, 1994.

M.K.

Olson, Marisa. ‚‚Lost Not Found:The Circulation of Images in Digital Visual Culture”, Words without pictures, septembar 2008. Picon, Antoine. Digital Culture in Architecture. Bazel: Birkhauser, 2010. Thomas, Helen. Drawing Architectrue. London: Phaidon Press, oktobar 2018. Tschumi, Bernard. The Manhattan Transcripts. Njujork: Academy Editions, 1994. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Designed, Najava izložbe ‚‚Leto u Beogradu”, 28.06.2019, https://www.designed. rs/news/izlozba_leto_u_beogradu_arhitektonske_grupe_moderni_u_beogradu?p=1 pristup april 2020. Najava izložbe ‚‚Crno na belo”, novembar 2019. http://www.arh.bg.ac.rs/2019/11/26/o3one-art-space-moderni-u-beograducrno-na-belo-29-11-05-12-2019-godine/?pismo=lat, pristup april 2020. Radioaparat, O izložbi 3m3: Nešto trodimenzionalno sa kolektivom Moderni u Beogradu, Beograd, 22.04.2019,

407

Emilija Petrinjac

https://www.mixcloud.com/RADIO_APARAT/o-izlo%C5%BEbi-3m3-ne%C5%A1to-trodimenzionalno-sa-kolektivom-moderni-u-beodradu-220419/ pristup april 2020.

408

Moderni u Beogradu o mederni u Beogradu

M.K.

Nevenka Rajković Batinić

Konkurs – reinvencija komunikacije Jugoslovenski urbanistički konkurs-izložba za mlade, 1982–1985. godine

M.K.

Uvod Arhitektonski i urbanistički konkursi su u stručnoj i naučnoj literaturi označeni kao pozicije manifestacije autonomije arhitekture,1 patent koji približava arhitekturu statusu autonomne umjetnosti, uprkos neophodnosti klijenta za realizaciju djela.2 Označeni su i kao javni diskurzivni događaji koji imaju potencijal da mjenjaju konvencionalne ideje o arhitekturi,3 kao platforma koja omogućava eksperiment i4 razvoj individualne arhitektonske prakse, kao presječna tačka između istraživanja i prakse.5 Helen Lipštad zapaža promjenljivost kompozicije, ali ne i strukture konkursa, opisujući ga kao „proces koji očekivano proizvodi neočekivane rezultate, tradiciju koja je sama eksperiment“.6

410

1 Grozdana Šišović, „Arhitektonska konkursna praksa i pitanje autonomije arhitekture“, (doktorska dis., Arhitektonski fakultet, Univerzitet u Beogradu, 2016), 182 2 Helene Lipstadt, “Experimenting with The Experimental Tradition, 19892009: On Competitions and Architecture Research”, Nordic Journal of Architectural ResearchVol. 21, br. 2/3 (2009): 13 3 Magali Sarfatti Larson, “Architectural Competitions as Discursive Events“, Theory and SocietyVol. 23, br. 4 (1994): 472 4 Helene Lipstadt, “Experimenting with The Experimental Tradition, 19892009: On Competitions and Architecture Research”, Nordic Journal of Architectural ResearchVol. 21, br. 2/3 (2009): 12 5 Pedro Guilherme i Joao Rocha, “Architectural competitons as a lab – A study on Souto de Moura’s competition entries“, u Architectural competitions – Histories and Practice, urednici: Jonas E. Anderson, Gerd Bloxham Zettersten and Magnus Ronn (Hamburgsund: The Royal Institute of Technology and Rio Kulturkooperativ, 2013), 159 6 Helene Lipstadt, “Experimenting with The Experimental Tradition, 19892009: On Competitions and Architecture Research”, Nordic Journal of Architectural ResearchVol. 21, br. 2/3 (2009): 12 7 Nenad Novakov, „Prvi jugoslovenski urbanistički konkurs – izložba za mlade, Trgovi za naše gradove“, Arhitektura urbanizam, br. 88-89 (1982): 71

Konkurs - reinvencija komunikacije

1982. godine u SFRJ, u Beogradu, raspisan je jedan „neobičan“ urbanistički konkurs, kako ga karakteriše inicijator Nenad Novakov.7 U biltenu Komunikacija 5, objavljen je poziv za Urbanistički konkurs-izložbu za mlade u organizaciji Umjetničkog paviljona „Cvijeta Zuzorić“ i Centra za planiranje urbanog razvoja, pod nazivom „Trgovi za naše gradove, predlozi za unapređenje i humanizaciju“. Zadatak konkursa je dat u samo jednoj rečenici, gdje je na autoru rješenja da odabere trg u nekom jugoslovenskom gradu i da predlog za njegovo „humanije sadržajno i oblikovno uređenje“.

M.K.

Predmet rada Široka tema, izostanak konkretne lokacije i sloboda pristupa temi nisu jedine karakteristike koje razlikuju ovaj od tradicionalnih konkursa (pod tradicionalnim konkursom se podrazumijeva pravilna struktura konkursa regulisana i sprovođena tokom XX vijeka). Selektor konkursa vrši odabir radova za izložbu, a nakon toga, „nezavisno i na osnovu sopstvenih merila“ selektor dodjeljuje jednu, žiri jednu nagradu i pet priznanja. Učesnici Savjetovanja urbanista Jugoslavije Komunikacije ’82 i učesnici konkursa tokom trajanja izložbe glasanjem dodjeljuju jednu nagradu, čineći na taj način sistem vrednovanja trojakim.8 U sedmom broju Komunikacija osnivači slave uspjeh, sa 132 pristigla rada za 104 trga iz 40 jugoslovenskih gradova, a naziv konkursa je izmjenjen, sa oznakom „Prvi“.9 Ilustracija 1: Naslov u Komunikaciji, Izvor: Komunikacija, br.07 (1982): nepaginirano

411

Nevenka Rajković Batinić

Marta sledeće godine, Komunikacija 14 donosi raspis Drugog urbanističkog konkursa-izložbe za mlade sa temom „Prostori za slobodno vreme, oblikovno i sadržajno osmišljavanje“, sa neznatno izmjenjenom strukturom konkursa.10 Veliki iskorak dogodio se 1984. godine kada konkurs postaje internacionalni, sa devetočlanim žirijem među kojima su Alesandro Anselmi, Aldo Rosi i Boris Podreka, pod temom „Živeti sa prirodom, koegzistencija prirodnih vrednosti i graditeljskih mogućnosti čoveka“. U organizaciju se uključuje Studentski kulturni centar, gdje se održava petodnevni seminar na temu konkursa-izložbe.11 8 Centar za planiranje urbanog razvoja – Beograd projekt, „Urbanistički konkurs – izložba za mlade“, Komunikacija, br.05 (1982): nepaginirano 9 Nenad Novakov, „Prvi urbanistički konkurs – izložba za mlade, Trgovi za naše gradove“, Komunikacija, br.07 (1982): nepaginirano 10 Centar za planiranje urbanog razvoja – Beograd projekt, „Drugi urbanistički konkurs – izložba za mlade“, Komunikacija, br.14 (1983): nepaginirano 11 Studentski kulturni centar Beograd i Umjetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“, „Prvi internacionalni i treći jugoslovenski urbnistički konkurs – izložba“, Komunik-

M.K.

Najavljeni Četvrti urbanistički konkurs-izložba za mlade predstavlja projekat koji se odvija u tri etape i traje godinu dana, pod temom „Grad nade, principi, koncept, projekt, urbanističko istraživanje kroz dijalog“. Krajnji rezultat rada se opisuje kao: „otvaranje „istorijske perspektive“ Grada nade, projekat „konkretne utopije”.12 Umjesto najavljene prve etape, u maju 1985. godine izlazi publikacija „Grad nade: Trgovi za jugoslovenske gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom“, sa nagrađenim radovima sa tri konkursa-izložbe. U uvodnom tekstu Novakov definiše konkurse kao traganje za kulturno-ideološkim viškom kao „zametkom novog oblika“.13

acija, br.24 (1984): nepaginirano 12 Centar za planiranje urbanog razvoja – Beograd projekt, „Četvrti urbanistički konkurs – izložba za mlade“, Komunikacija, br.36 (1985): nepaginirano 13 Nenad Novakov, „Grad nade“, u Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano 14 Cathelijne Nuijsink, „Susret arhitektonskih ideja“, Oris, broj 122 (2020), http://oris.hr/hr/casopis/clanak/[284]susret-arhitektonskih-ideja,4443.html (pristup 4.6.2020)

412

Iako je ovaj konkurs-izložba bio novina na području SFRJ, na međunarodnoj sceni može se staviti u ravan sa „The Shinkenchiku Residential Design Competition“, koji se od 1965. godine organizuje kao međunarodni konkurs za inovativne koncepte u području stambene arhitekture. U današnjim istraživanjima, ovaj konkurs je označen kao „kontakt-zona“, „transkulturalni susret arhitektonskih ideja“, mjesto razmjene, informisanja i nadahnuća učesnika, organizatora i članova žirija.14

Konkurs - reinvencija komunikacije

Ilustracija 2: Fotografije sa konkursa-izložbe “Živeti sa prirodom”, 1984.godine: S.Jovanović, Izvor: Čovjek i prostor, br. 380 (1984): 21, 23, 25

M.K. 413

Nevenka Rajković Batinić

Odziv, uspjeh i radovi mladih jugoslovenskih arhitekata na Shinkenchiku konkursu 1983. godine, sa temom „Živeti sa istoricizmom i lokalizmom“, sa 14 radova iz SFRJ, od kojih je jedan osvojio prvo mjesto, a dva treće, predstavljen je u časopisu Čovjek i prostor.15 Među autorima nagrađenih radova je čak pet imena učesnika sva tri konkursa-izložbe, a vijest o uspjehu je objavljena i u Komunikaciji.16

15 Branko Silađin, „Uspjeh Jugoslavenskih arhitekata (...ili arhitekture) u Japanu“, Čovjek i prostor, br. 374 (1984): 21 16 -, „Vesti, Shinkenchiku ’83“, Komunikacija, br.22 (1983): nepaginirano

M.K.

Ciljevi istraživanja i istraživačka pitanja Cilj istraživanja će biti da se Urbanistički konkurs-izložba za mlade stavi u kontekst ambijenta koji su stvorile društveno-ekonomske prilike i arhitektonski diskursi osamdesetih godina dvadesetog vijeka i iz te pozicije objasni njegova pojava i struktura, na koja pitanja traži odgovor, njegov značaj za arhitektonsku zajednicu i istoriju. U analizi Postmodernizma u Beogradu, Ljiljana Blagojević daje pregled društveno-ekonomskih procesa osamdesetih godina dvadesetog vijeka, kao što su početak dezintegracije SFRJ i socijalističkog sistema, upliva postmodernističke misli u vidu kritike birokratije i dovođenja u pitanje veze moderne i društva. U zaključku analize, Blagojević predstavlja bilten Komunikacija kao „arhipelag uredničke prakse Miloša Bobića, koja je gajila koegzistenciju više mišljenja i interrelacija pozicija u arhitektonskom diskursu postmodernizma“.17 Sam Bobić Komunikacije definiše kao „dio velikog utopijskog programa za stvaranje boljeg okružja ljudskog življenja“, koje su prerasle „od dokumenta o vremenu u njegova sagovornika“.18 Cilj Prvog konkursa-izložbe pojašnjava Nenad Novakov koji konstatuje krizu u „oblasti teorije i prakse urbanizma kod nas i u svetu”, te da se proces planiranja gradova mora „podruštvljavati”, a kao rješenje ističe neminovnost istraživanja mogućnosti na “najširoj osnovi”.19

17 Ljiljana Blagojević, „Postmodernism in Belgrade architecture: between cultural modernity and societal modernization“, SPATIUM International Review, br. 25 (2011): 23-29 18 Miloš Bobić, „O traganju za pozitivnom utopijom“, Čovjek i prostor, br. 380 (1984): 7 19 Nenad Novakov, „Prvi jugoslovenski urbanistički konkurs – izložba za mlade, Trgovi za naše gradove“, Arhitektura urbanizam, br. 88-89 (1982): 73 20 Ranko Radović, „Trgovi su i realnost i stav“, Komunikacija, br.08 (1982): nepaginirano 21 Miloš Bobić, „Od ličnog ka kolektivnom“, Komunikacija, br.08 (1982): nepaginirano

414

Pitanje vrednovanja, već nakon prvog konkursa, obrazlaže Miloš Bobić upoređujući autoritet pojedinca koji podrazumijeva stav i diskutabilni kompromis delegiranog žirija.21 Da je proces žiriranja privukao pažnju, svjedoči Ivan Mlađenović ističući da je, naspurot nagradi selektora, nagrada žirija „izazvala

Konkurs - reinvencija komunikacije

Strukturu organizacije konkursa-izložbi možemo posmatrati kroz redoslijed aktivnosti koji stavlja izložbu u gotovo istu vremensku ravan sa vrednovanjem, što je za Ranka Radovića ključno u sagledavanju konkursa kao cjeline, a ne kao pojedinačne elaborate na „uobičajenim utakmicama arhitekata i urbanista“.20

M.K.

dosta revolta“. Pored toga, on se osvrće na pitanje smisla konkursa-izložbe i uz prateću karikaturu zaključuje da je važno nizati „zrnca mudrosti“ sopstvenog rada, uprkos uvjerenju da će konkursni radovi otići „u vetar, u tamu zaborava“.22 O ovim pitanjima se u stručnim časopisima raspravljalo i 1983. godine, a doprinos diskusiji daje Aleksandar Milenković koji vjeruje da od konkursa-izložbe više koristi ima „establišment“ nego učesnici, ne negirajući njihovu moć da proizvedu promjene. Posebnu kritiku trpi „nagrađivačka preokupacija organizatora“, a kao ispravno rješenje izdvaja glasanje učesnika i publike. Radovi su izdvojeni u tri, u pristupu različite kategorije: „koncepcioni graforizam“, „arhetipski funkcionalizam“ i „filozofske poruke“. Interesantno je i pitanje grafičke prezentacije i njenog uticaja na vrednovanje, gdje se izdvajaju radovi Aljoše Kolenca i Matjaža Požlepa. Njihov kvalitet „filozofsko-prostornog iskaza“ je neosporan, ali im se pripisuje „artizam“, i predviđa uticaj na stvaranje „nove škole“.23

415

Nevenka Rajković Batinić

Značajno je pomenuti i stav Vladimira Macure koji doprinos konkursa-izložbe vidi u saznanju da postmodernistički front obuhvata gotovo kompletnu mlađu generaciju.24

Ilustracija 3: Karikatura uz „Biti u orbiti, 5, Trg i Komunikacije“, autor: Dragan Rumenčić, Izvor: Čovjek i prostor, br. 351 (1982): 8

22 Ivan Mlađenović, „Biti u orbiti, 5, Trg i Komunikacije“, Čovjek i prostor, br. 351 (1982): 8 23 Aleksandar Milenković, „Drugi turnir mladih urbanista“, Čovjek i prostor, br. 364 (1983): 29, 30 24 Vladimir Macura, „Iracionalnu autoritet postmodernizma“, Komunikacija, br.08 (1982): nepaginirano

M.K. Ilustracija 4: Konkursni rad autora Aljoše Kolenca i Matjaža Požlepa, Prostori za slobodno vreme, 1983.godina, nagrada žirija i učesnika, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

Očekivani rezultat rada

Istraživanje konkursa-izložbi za mlade u organizaciji Umjetničkog paviljona “Cvijeta Zuzorić” i Centra za planiranje urbanog razvoja, 1982-1985. godine, pored značaja za istoriju, može doprinijeti daljem promišljanju konkursa kao javnog događaja koji pokreće međugeneracijsku komunikaciju, u vremenima kada je potrebno preispitati odnos prema određenim društvenim i arhitektonskim temama.

416

Značaj teme

Konkurs - reinvencija komunikacije

Očekivani rezultat rada je provjera hipoteze da je konkurs-izložba za mlade nastao kao pokušaj pronalaska zajedničkih stavova u periodu upliva postmoderne, a struktura konkursa postavljena kao pokretač komunikacije, koja u svom kontinuitetu preispituje više tema, na više nivoa.

M.K. Nevenka Rajković Batinić

417

Ilustracija 5: Vremenski raspored događaja na Prvom urbanističkom konkursu-izložbi za mlade “Trgovi za naše gradove”, 1982. godine, Izvor: ilustracija autora teksta

M.K. Konkurs - reinvencija komunikacije

418

Ilustracija 6: Vremenski raspored događaja na Drugom urbanističkom konkursu-izložbi za mlade “Prostori za slobodno vreme”, 1983. godine, Izvor: ilustracija autora teksta

M.K. Nevenka Rajković Batinić

419

Ilustracija 7: Vremenski raspored događaja na Trećem jugoslovenskom i Prvom internacionalnom urbanističkom konkursu-izložbi za mlade “Živeti sa prirodom”, 1984 .godine, Izvor: ilustracija autora teksta

M.K. Konkurs - reinvencija komunikacije

420

Ilustracija 8: Planirani vremenski raspored događaja na Četvrtom urbanističkom konkursu-izložbi za mlade “Grad nade”, 1985. godine, koji nije realizovan, Izvor: ilustracija autora teksta

M.K. Nevenka Rajković Batinić

421

Ilustracija 9: Uporedni dijagram sastava žirija i raspodjele nagrada na Urbanističkim konkursima-izložbama za mlade od 1982. do 1985. godine, Izvor: ilustracija autora teksta

M.K. Konkurs - reinvencija komunikacije

422

Ilustracija 10: Uporedni dijagram strukture tradicionalnog konkursa i Jugoslovenske konkurs-izložbe za mlade 1982.-1985. godine, Izvor: ilustracija autora teksta

M.K. Nevenka Rajković Batinić

423

Ilustracija 11: Konkursni rad Aljoše Kolenca i Matjaža Požlepa, Trg na Gornjem gradu u Ljubljani, 1982. godina, nagrada selektora i učesnika na konkursu i učesnika Savjetovanja urbanista Jugoslavije Komunikacije ‘82, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. 424

Ilustracija 13: Konkursni rad Darka Radovića, Trg u Mostaru, 1982. godina, priznanje žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

Konkurs - reinvencija komunikacije

Ilustracija 12: Konkursni rad Milana Tomića, Trg na Novom Beogradu, 1982. godina, nagrada žirija, izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. Nevenka Rajković Batinić

425

Ilustracija 14: Konkursni rad Branimira Popovića, Vlada Simića, Miloša Milosavljavića, Zorana Lazovića, Jovana Jovanovića, Trg u Čačku, 1982.godina, priznanje žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. Ilustracija 15: Konkursni rad Dragana Stamenovića i Ružice Božović, Trg u Novom naselju, 1982. godina, priznanje žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd,

426

Ilustracija 16: Konkursni rad Ladislava Tratnika, Trgovi u Ljubljani, 1982.godina, priznanje žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

Konkurs - reinvencija komunikacije

1985), nepaginirano

M.K. Nevenka Rajković Batinić

427

Ilustracija 17: Konkursni rad Mira Krajnca, Trg u Piranu, 1982. godina, priznanje žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. Ilustracija 18: Konkursni rad Metod Prijatelj, Sanja Jurca, Prostori za slobodno vreme, 1983. godina, nagrada selektora i žirija, izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja,

428

Ilustracija 19: Konkursni rad Marine Oreb-Mojaš, Prostori za slobodno vreme, 1983.godina, nagrada žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

Konkurs - reinvencija komunikacije

Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. 429

Nevenka Rajković Batinić

Ilustracija 20: Konkursni rad Milete Prodanovića, Prostori za slobodno vreme, 1983. godina, nagrada žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

Ilustracija 21: Konkursni rad Predraga Janića i Jovanke Tasovac, Prostori za slobodno vreme, 1983. godina, nagrada žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. Konkurs - reinvencija komunikacije

430

Ilustracija 22: Konkursni rad Nena Kezića, Živeti sa prirodom, 1984. godina, nagrada selektora i žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. Nevenka Rajković Batinić

431

Ilustracija 23: Konkursni rad Aljoše Kolenca i Matjaža Požlepa, Živeti sa prirodom, 1984. godina, nagrada žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. 432

Ilustracija 25: Konkursni rad Predraga Vertovšeka, Živeti sa prirodom, 1984. godina, nagrada žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

Konkurs - reinvencija komunikacije

Ilustracija 24: Konkursni rad Aljoše Kolenca i Matjaža Požlepa, Živeti sa prirodom, 1984. godina, nagrada žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. 433

Nevenka Rajković Batinić

Ilustracija 26: Konkursni rad Zorice Savičić i Ivana Raškovića, Živeti sa prirodom, 1984. godina, nagrada žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

Ilustracija 27: Konkursni rad Branimira Medića i Damira Radakovića, Živeti sa prirodom, 1984. godina, nagrada žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. Konkurs - reinvencija komunikacije

434

Ilustracija 28: Konkursni rad Jelene Erceg i Radivoja Dinulovića, Živeti sa prirodom, 1984. godina, nagrada žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. 435

Nevenka Rajković Batinić

Ilustracija 29: Konkursni rad Dragana Živkovića, Živeti sa prirodom, 1984. godina, nagrada žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

Ilustracija 30: Konkursni rad Ivana Kucine i Aleksandra Kucine, Živeti sa prirodom, 1984. godina, nagrada žirija, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

M.K. 436

Ilustracija 32: Konkursni rad Branislava Popovića i Zorana Lazovića, Živeti sa prirodom, 1984. godina, nagrada učesnika, Izvor: Grad nade: Trgovi za naše gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom, (Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985), nepaginirano

Konkurs - reinvencija komunikacije

Ilustracija 31: Konkursni rad Olivere Filipović, Živeti sa prirodom, 1984. godina, nagrada žirija, Izvor: Čovjek i prostor, br. 380 (1984): 22

M.K.

Bibliografija Blagojević, Ljiljana. „Postmodernism in Belgrade architecture: between cultural modernity and societal modernization“. SPATIUM International Review, br. 25, (2011): 23-29 Blagojević, Ljiljana. „Sources of Postmodern Architecture in Late Socialist Belgrade“. U Investigating and Writing Architectural History: Subjects, Methodologies and Frontiers, Papers from the Third EAHN International Meeting. Urednik Michela Rosso, 736-746. Torino: Politecnico di Torino, 2014. Bobić, Miloš. „Od ličnog ka kolektivnom“. Komunikacija, br. 08, (1982): nepaginirano Bobić, Miloš. „Prvi internacionalni i treći jugoslovenski urbanistički konkurs-izložba: Živeti sa prirodom: Komunikacijom ka saznanju“. Komunikacija, br. 25, (1984): nepaginirano Bobić, Miloš. „Iz beležnice, O radovima, O izboru“. Komunikacija, br. 28, (1984): nepaginirano Bobić, Miloš, prir. „Izvod iz javne diskusije sa članovima žirija Konkursa-izložbe sa temom „Živeti sa prirodom“, održane 26. maja 1984. u 12 časova, u Umetničkom paviljonu „Cvijeta Zuzorić“, na Malom Kalemegdanu“. Komunikacija, br. 28, (1984): nepaginirano Bobić, Miloš. „O traganju za pozitivnom utopijom“. Čovjek i prostor, br. 380, (1984): 7 Bobić, Miloš. „Povelja – zakon bez sudije? Ili pokušaj stvaranja uslova za kreativno delanje planera“. Komunikacija, br. 39, (1985): nepaginirano Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd projekt. „Konkurs: urbanistički konkurs-izložba za mlade“. Komunikacija, br. 05, (1982): nepaginirano Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd projekt. „Komentar: Motivi konkursa - izložbe i osnovne karakteristike radova (izvod iz izvještaja žirija)“. Komunikacija, br. 08, (1982): nepaginirano Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd projekt. „Govor predsednika Skupštine grada Beograda druga Bogdana Bogdanovića prilikom otvaranja izložbe “Trgovi za naše gradove““. Komunikacija, br. 08, (1982): nepaginirano Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd projekt. „Konkurs: Drugi urbanistički konkurs-izložba za mlade“. Komunikacija, br. 14, (1983): nepaginirano

437

Nevenka Rajković Batinić

Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd projekt. „Kako je tekao rad žirija“. Komunikacija, br. 17, (1983): nepaginirano Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd projekt. „Uvodna reč prof.Bogdana Bogdanovića održana u Paviljonu „Cvijeta Zuzorić““. Komunikacija, br. 19, (1983): nepaginirano Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd projekt. „Prvi internacionalni i treći jugoslovenski urbanistički konkurs-izložba: Živeti sa prirodom: koegzistencija prirodnih vrednosti i graditeljskih mogućnosti čoveka“. Komunikacija, br. 24, (1984): nepaginirano Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd projekt. „Prvi internacionalni i treći jugoslovenski urbanistički konkurs-izložba: Živeti sa prirodom: koegzistencija prirodnih vrednosti i graditeljskih mogućnosti čoveka: Rad selektora, Rad žirija“. Komunikacija, br. 28, (1984): nepaginirano

M.K.

Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd projekt. „Četvrti urbanistički konkurs-izložba za mlade: Grad nade – principi, koncept, projekt, Urbanističko istraživanje kroz dijalog“. Komunikacija, br. 36, (1985): nepaginirano Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd projekt. „Povelja za naše gradove“. Komunikacija, br. 37, (1985): nepaginirano Crnković, Ivan. „Nastambe u bliskoj budućnosti“. Čovjek i prostor, br. 374, (1984): 15-16 Delalle, Radovan. „Teze za Povelju“. Komunikacija, br. 39, (1985): nepaginirano Emisija o manifestaciji “Reinkarnacija grada”, održanoj u organizaciji SKC-a, od 24. do 30 maja 1982, povodom Dana mladosti i 90-godišnjice Titovog rođenja. Reditelj Branko Kičić. Beograd: Televizija Beograd, 1982. Youtube (https:// www.youtube.com/watch?v=2zOlLNe-dqE&t=17s; https://www.youtube.com/ watch?v=pYPNQu3ZuRk; https://www.youtube.com/watch?v=2_Kg_CJ6pc0; https://www.youtube.com/watch?v=nXegT33A-Gw&t=434s, pristup 12.4.2020, 10:00) Guilherme, Pedro i Joao Rocha. “Architectural competitons as a lab – A study on Souto de Moura’s competition entries“. U Architectural competitions – Histories and Practice. Urednici Jonas E. Anderson, Gerd Bloxham Zettersten i Magnus Ronn, 159. Hamburgsund: The Royal Institute of Technology and Rio Kulturkooperativ, 2013. Jugoslovenski urbanistički konkurs/izložba za mlade 1982, 1983, 1984: Grad nade – Trgovi za jugoslovenske gradove, Prostori za slobodno vreme, Živeti sa prirodom. Beograd: Centar za planiranje urbanog razvoja, Beograd, 1985 Koželj, Janez. „Budućnost u arhitektonskim utopijama“. Čovjek i prostor, br. 374, (1984): 17-19 Kritovac, Fedor. „Publikacije: Komunikacije“. Čovjek i prostor, br. 351, (1982): 8 Kritovac, Fedor. „Povelja za naše gradove“. Komunikacija, br. 38, (1985): nepaginirano Levi, Saša. „Novokomponirani izlazak na svjetsku scenu“. Čovjek i prostor, br. 374, (1984): 19

Maras, Mate, prev. „Komentari članova žirija“. Čovjek i prostor, br. 374, (1984): 21-23 Milenković, Aleksandar. „Drugi turnir mladih urbanista: Konkurs-izložba „Prostor za slobodno vreme“ u Umetničkom paviljonu „Cvijeta Zuzorić“ u Beogradu“. Čovjek i prostor, br. 364, (1983): 29-30 Mlađenović, Ivan. „Biti u orbiti, 5: Trg i komunikacije“. Čovjek i prostor, br. 351, (1982): 8 Novakov, Nenad. „Prvi jugoslovenski urbanistički konkurs / izložba za mlade: Trgovi za naše gradove, ideje i mogućnosti mladih; 132 rada; 40 gradova; 104 trga“. Arhitektura urbanizam, br. 88/89, (1982): 71-80 Novakov, Nenad, ur. Prvi jugoslovenski urbanistički konkurs/izložba za mlade Trgovi za naše gradove: ideje i mogućnosti mladih; 132 rada, 40 gradova, 104 trga.

438

Macura, Vladimir. „Iracionalni autoritet postmodernizma“. Komunikacija, br. 08, (1982): nepaginirano

Konkurs - reinvencija komunikacije

Lipstadt, Helene. “Experimenting with The Experimental Tradition, 1989-2009: On Competitions and Architecture Research”. Nordic Journal of Architectural Research Vol. 21 br. 2/3, (2009): 9-22

M.K.

Beograd: Umetnički paviljon „Cvijeta Zuzorić“, 1982. Novakov, Nenad. „Prostori za slobodno vreme: u povodu konkursa – izložbe za mlade“. Komunikacija, br. 15, (1983): nepaginirano Novakov, Nenad. „Urbanizam nade“. Komunikacija, br. 28, (1984): nepaginirano Novakov, Nenad. „Urbanizam nade“. Čovjek i prostor, br. 380, (1984): 21-22 Nuijsink, Cathelijne. „Susret arhitektonskih ideja“. Oris, br. 122, (2020). http:// oris.hr/hr/casopis/clanak/[284]susret-arhitektonskih-ideja,4443.html (pristup 4.6.2020) Popovski Živko. „S kućom kroz budućnost“. Čovjek i prostor, br. 374, (1984): 1920 Radović, Ranko. „Trgovi su realnost i stav“. Komunikacija, br. 08, (1982): nepaginirano Radović, Ranko. „Na široko pitanje – svedeni odgovori“. Čovjek i prostor, br. 374, (1984): 16-17 Silađin, Branko. „Stanovanje u budućnosti – Natječaj UNESCO-a za mlade: Pet od šezdeset dva“. Čovjek i prostor, br. 374, (1984): 14-15 Silađin, Branko. „Uspjeh Jugoslavenskih arhitekata (...ili arhitekture) u Japanu: Rezultati međunarodnog natječaja „Stambena kuća s povijesnim i lokalnim značajkama““. Čovjek i prostor, br. 374, (1984): 21 Sarfatti Larson, Magali. “Architectural Competitions as Discursive Events“. Theory and Society Vol. 23, br. 4, (1994): 469-504 Šišović, G. „Arhitektonska konkursna praksa i pitanje autonomije arhitekture“. Doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet, 2016

439

Nevenka Rajković Batinić

„Vesti: Shinkenchiku ’83“. Komunikacija, br. 22, (1983): nepaginirano

440

Konkurs - reinvencija komunikacije

M.K.

Jelena Šćekić

Piter protiv Pitera Uporedna analiza dela Pitera Ajzenmana i Pitera Cumtora korišćenjem metodoloških alata arhitekata

M.K.

Uvod i predmet istraživanja Uočene klasifikacije u arhitekturi, pre svega, na predstavnike fenomenologije sa jedne i apstrakcije sa druge strane, posledično su dovele do pitanja kakav pristup arhitekturi treba biti. Fenomenologija podrazumeva istraživanje oslonjeno na osećaje i proživljena iskustva, te u arhitekturi stvaranje u skladu sa emocijama i željom za postizanjem određenog osećaja i iskustva kod korisnika, dok apstraktan pristup obuhvata oslobađanje od bilo kakvog osećaja, iskustva i funkcije objekta, te stvaranje arhitekture koja je nezavisna. Ovako sagledani pristupi u arhitekturi deluju međusobno isključivo, što dovodi do pitanja šta je razlog takvog sukoba i njegove opravdanosti. Ovaj rad bavi se uporednom analizom prethodno pomenutih metodoloških pristupa u arhitekturi, uočavanjem njihovih kvaliteta i potencijalnih nedostataka, ali i analiziranjem metodološkog pristupa upotrebom metoda svojstvenih suprotnoj metodologiji.

442

Piter protiv Pitera

Istraživanje se bazira na tumačenju arhitektonskih dela koji pripadaju memorijalnoj arhitekturi nastalih primenom fenomenološkog i apstraktnog pristupa. S tim u vezi, izabrana su dela arhitekata Pitera Cumtora (Peter Zumthor), predstavnika fenomenologije u arhitekturi i Pitera Ajzenmana (Peter Eisenman), predstavnika apstrakcije. Specifičnost ovog rada čini prikazivanje arhitektonskog dela fenomenološkog pristupa upotrebom alata karakterističnog za apstraktni pristup u arhitekturi i obrnuto. Razlog ovako koncipiranog istraživanja nastalog korišćenjem relevantne literature u vidu autorskih knjiga arhitekata, prepiski sa filozofima, doktorskih disertacija, na internetu dostupnih intervjua i članaka o pomenutim arhitektama i njihovim delima, jeste dolaženje do potencijalno novih zaključaka koji će preispitati međusobnu isključivost dva metodološka pristupa.

M.K.

Predmet istraživanja Tema ovog rada jeste uporedna analiza metodologije projektovanja dva tematski istorodna projekta, Steilneset Memorijala u Norveškoj, izgrađenog 2011. godine, autora Pitera Cumtora kao predstavnika fenomenologije i Memorijala žrtvama holokausta u Berlinu, izgrađenog 2005. godine, autora Pitera Ajzenmana, kao predstavnika apstrakcije u arhitekturi.

Ilustracija1: Steilneset Memorijal u Norveškoj, detalj makete, Peter Zumthor, Izvor: https://i.pinimg.com/564x/c2/ac/59/c2ac59a592db351a837022aded3, 1bb80.jpg [pristup: 29.5.2020]

443

Jelena Šćekić

Ilustracija 2: Memorijal žrtvama holokausta u Berlinu, detalj makete, Peter Eisenman, izvor https://freight.cargo.site/t/original/i/ff456c1a8114ed6d25796a7d17d6baee7d7e297 e8d1c4974e750aeda3a8ae9bc/38_BERLINMEM_MODEL2.jpg [pristup: 29.5.2020]

M.K.

Cilj istraživanja Analizirajući relevantnu literaturu u vidu autorskih knjiga arhitekata, doktorskih disertacija, autorskih tekstova, prepiski sa filozofima i na internetu dostupnih intervjua, kao i informacija o arhitektonskim delima, cilj ovog rada je prikazati dva potpuno različita pristupa arhitekturi, metodologije projektovanja i istraživanja, kritički ih analizirati, uočiti kvalitete i potencijalne nedostatke, te istražiti kakve su prostorne posledice njihove primene. Takođe, važan segment ovog rada, prikazan kroz autorske analitičke crteže, čini analiza arhitektonskog dela korišćenjem alata primenjenog u suprotnom metodološkom pristupu, te dolazak do potencijalno novih zaključaka kada je reč o međusobnoj isključivosti dve metodologije.

444

Ilustracija 4: Memorijal žrtvama holokausta u Berlinu, aksonometrija, Peter Eisenman, Izvor https://freight.cargo.site/t/original/i/04fafc45f270537e360337a0e2554fcb431c5b6dd3ec 2729dde379b0329e20b8/38_BERLINMEM_CONCEPT2.jpg [pristup: 29.5.2020]

Piter protiv Pitera

Ilustracija 3: Steilneset Memorijal u Norveškoj, izgled i presek objekta, Peter Zumthor, Izvor https://espazium.s3.eu-central-1.amazonaws.com/files/styles/espazium_280px _height/ public/migration/images/MTQzODMyODQ1OC0zNjc1ODk1MTUwLTUzNTAtMjc%3D.jpg?itok=LqDi3ZWJ [ pristup: 05.6.2020]

M.K.

Problem istraživanja Problem istraživanja jeste, zapravo, pitanje inovativnosti i svrsishodnosti. Govoriti o različitim pristupima u arhitekturi, svesti ih na dva isključiva kao što su fenomenologija i apstrakcija, nije niti nova tema niti, na prvi pogled, svrsishodan predmet istraživanja. Međutim, dovesti ova dva pristupa u dijalog, ukazati na kvalitete i potencijalne probleme, pronaći modus koji bi obuhvatio najbolje od oba i ublažio njihovu međusobnu isključivost, ukazati na drugačije poglede i načine razmišljanja, predstavlja krajnji cilj ovog rada. Zapitati, preispitati, ukazati na nove mogućnosti sagledavanja, navesti na razmišljanje, a ne odgovoriti.

445

Jelena Šćekić

Ilustracija 5: Steilneset Memorijal u Norveškoj, fotografija ulaza u objekat, Peter Zumthor, Izvor: https://www.arch2o.com/wp-content/uploads/2012/09/Arch2o-Steilneset-Memorial-Peter-Zumthor-%2B-Louise-Bourgeois-1.jpg [pristup: 29.5.2020]

Ilustracija 6: Memorijal žrtvama holokausta u Berlinu, fotografija memorijala, Peter Eisenman, Izvor: https://freight.cargo.site/t/original/i/50e558cc7e01b87c72db85 e0a0efc749157f51c1cb1ba24ce2e1c74dfe63465b/38_BERLINMEM_IMAGE2.jpg [pristup: 29.5.2020]

M.K.

Zašto postoji sukob između metodologija? Prema Kantovoj (Immanuel Kant) filozofiji, stvari imaju dva načina postojanja: fenomenološka stvar je ona koju doživljavaju naša čula, dok je nominalna stvar ona koja postoji izvan našeg iskustva (ono što stvarnost, zaista jeste sama po sebi). Sporedni efekat toga je da ljudi mogu znati samo svet fenomena, jer stvari možemo iskusiti samo svojim čulima. Većina filozofa 20. veka pokušava da se domogne nominalnog sveta, koristeći lingvistiku i racionalnu misao kao sredstvo za pristup nekoj vrsti istine. Sa druge strane, u okviru arhitektonske struke, konceptualni model vidi arhitekturu kao praksu koja treba da se preduzme sama za sebe, bilo da je to crtež ili građeno delo, dok mnogi fenomenolozi zgrade vide kao stvari koje međusobno deluju i učestvuju u ljudskom senzornom iskustvu.

446

Piter protiv Pitera

Kada na ovaj način posmatramo i analiziramo fenomenologiju i apstrakciju kao dva, na prvi pogled, međusobno isključiva metodološka pristupa, kako u filozofiji, tako i u arhitekturi, a imajući u vidu način mišljenja o arhitekturi Pitera Cumtora i Pitera Ajzenmana, nesumnjivo se dolazi do zaključka da su stavovi arhitekata podstaknuti određenim filozofskim tumačenjima i idejama, kako o arhitekturi i tome kakva bi ona trebalo da bude, tako i o svetu i postojanju uopšte. U prilog tome govore brojni intervjui pomenutih arhitekata, predavanja, knjige i naučni radovi, a među kojima su, za potrebe ovog rada, od posebnog značaja predavanje Pitera Cumtora i njegovog prijatelja fenomenologa Juhanija Palasme (Juhani Pallasmaa), organizovanog na Aalto Univerzitetu, školi umetnosti, dizajna i arhitekture, januara 2018. godine, zatim, knjiga Petera Cumtora „Misliti arhitekturu” u kojoj arhitekta otvoreno govori o svojim stavovima o arhitekturi, ali i prepiska Pitera Ajzenmana o arhitekturi i značenju reči sa filozofom Deridom (Jacques Derrida), poznatim po svom zalaganju za dekonstruktivizam i lingvistiku. Zanimljivo je da arhitekte, iako poštovaoci lika i dela onog drugog, otvoreno govore o njihovom nerazumevanju i besmislu zalaganja za arhitektonski pristup suprotan njihovom. U prilog tome, a u nastavku rada, citirane su misli dvojice arhitekata, ali i prikazani delovi njihovih intervjua u kojima transparentno iskazuju svoje stavove.

M.K.

Peter versus Peter Peter Zumthor “When I look at Eisenman’s monument it makes me so angry. It’s still a block without a general, obstacles which could cause other aggressions.”1 Peter Eisenman “I’m not interested in Peter Zumthor’s work or people who spend their time worrying about the details or the the grain of wood on one side or the color of the material on the surface, etc. I couldn’t care less.”2

Peter Zumthor “There was a time when I experienced architecture without thinking about it. Sometimes I can almost feel a particular door handle in my hand, a piece of metal shaped like the back of a spoon. I used to take hold of it when I went into my aunt’s garden. That door handle still seems to me like a special sign of entry into a world of different moods and smells. I remember the sound of the gravel under my feet, the soft gleam of the waxed oak staircase, I can hear the heavy front door closing behind me as I walk along the dark corridor and enter the kitchen, the only really brightly lit room in the house.” 3

Peter Eisenman

447

Jelena Šćekić

“The whole idea of my architecture is about stopping any communication and placing within architecture itself a device that causes you to react emotionally, physically, and intellectually. Without representation. My architecture means nothing. But the experience is something else. You walk through the Berlin memorial and it has nothing to do with what happened in the camps. It is about walking in that space and you get strange physical sensations such as undulation, tilting, leaning, and you feel perplexity, isolation, disorientation; you never know where you are. It is not about “…oh, I got the meaning, I understand.”4 1 “Peter Versus Peter: Eisenman And Zumthor’s Theoretical Throwdown“, https://architizer.com/blog/practice/tools/peter-versus-peter/ [pristup: 29.5.2020.] 2 Turner, Christofer. “Peter Zumthor’s Vardø Memorial”, https://www.iconeye.com/architecture/features/item/9674-peter-zumthor-s-vardo-memorial [pristup: 29.5.2020.] 3 Belogolovsky, Vladimir. Interview with Peter Eisenman: “I Am Not Convinced That I Have a Style”, https://www.archdaily.com/785334/interview-with-peter-eisenman-i-am-not-convinced-that-i-have-a-style [pristup: 29.5.2020.] 4 Peter Zumthor, Thinking architecture ( Basel: Birkhäuser, 1998 ), np. https://architizer.com/blog/practice/tools/peter-versus-peter/ [pristup: 29.5.2020.]

M.K.

Analiza metodologije kroz crtež Cumtor pokušava privući subjektivne osobine u svom crtežu, koristeći gledaoca da utiče na kvalitet prostora. U svojim skicama dominantno se koristi perspektivom, kako bi kreirao i prikazao željenu atmosferu. S druge strane, Ajzenman nikada ne koristi perspektivu, preferirajući aksonometrijsku projekciju zbog svoje očigledne objektivnosti. Za njega je perspektiva kompromitovana svojom subjektivnošću; ona pokazuje jedinstveno gledište koje će za svakog gledaoca biti drugačije doživljena.

448

Ilustracija 10: Studija za Kuću IV, aksonometrija, Piter Ajzenman Izvor: https://architizer-prod.imgix. net/ media/1375365547175EisenmanStudies2. jpg?fit=crop&w=625&q=60&auto=format,compress&cs=strip [pristup: 5.6.2020]

Piter protiv Pitera

Ilustracija 7: Vals terme, skica, Peter Zumthor, Izvor: https://hugobrc.files.wordpress. com/2011/05/zumthor-1_p_r.jpg [pristup: 5.6.2020]

M.K.

Ispitivanje kroz analitički crtež Iako je tema ovog rada istraživanje metodoloških pristupa projektovanju kroz uporednu analizu memorijalne arhitekture Pitera Ajzenmana i Pitera Cumtora, sam rad ne čini samo upoređivanje projekata kroz određene aspekte i njihovu valorizaciju, te dolaženje do svojevrsnog zaključka o tome koji metodološki pristup je kvalitetniji. Cilj rada, kao što je i prethodno napomenuto, jeste preispitivanje metodoloških pristupa autora i njihove međusobne isključivosti. S obzirom da se istraživanjem pristupa projektovanju dvojice arhitekata došlo do saznanja da poseduju veoma dosledan stav o načinu prikazivanja svojih objekata, te da Ajzenman ne koristi perspektivu, a Cumtor ne preferira aksonometrijske crteže, a o čemu se više govorilo u prethodnom delu rada, došlo se do ideje da se oba projekta memorijalne arhitekture prikažu kroz za autore nesvojstven način prikazivanja. Posledično, projekat Memorijala u Berlinu Pitera Ajzenmana je u okviru seta analitičkih crteža prikazan u perspektivi, a fokus je bio na prikazivanju objekta kroz oči korisnika, te ljudsku perspektivu. Nasuprot njemu, Memorijal u Norveškoj autora Pitera Cumtora prikazan je u aksonometriji, ne bi li se ostvarilo objektivno sagledavanje objekta u stvarnim odnosima dimenzija.

449

Jelena Šćekić

Cilj ovakvog prikazivanja projekata kroz analitičke crteže u funkciji je preispitivanja međusobne isključivosti dve metodologije, te dolaženja do mogućih uvida koji će ustaljena mišljenja o njihovoj različitosti kroz prostornu manifestaciju preispitati. Lično mišljenje, a do kojeg se došlo zahvaljujući istraživanju kroz analitički crtež, jeste da oba projekta, iako su njihovi autori veoma definisanih stavova po pitanju metodološkog pristupa, poseduju prostorne kvalitete specifične za obe metodologije, a koji se ogledaju, kako kroz mikro razmeru i izabrane materijale, tako i kroz sam ambijent postignut u prostoru.

450

Piter protiv Pitera

M.K.

451

Jelena Šćekić

M.K.

452

Piter protiv Pitera

M.K.

453

Jelena Šćekić

M.K.

454

Piter protiv Pitera

M.K.

455

Jelena Šćekić

M.K.

456

Piter protiv Pitera

M.K.

457

Jelena Šćekić

M.K.

458

Piter protiv Pitera

M.K.

Bibliografija Corbo, Stefano. From Formalism to weak Form - The Architecture and Philosophy of Peter Eisenman. Farnham: Ashgate Publishing, 2014. Pallasmaa, Juhani. Holl, Steven. Pérez-Gómez, Alberto. Question of perception Fenomenology of Architecture. San Francisco: William Stout Publishers, 2006. Stratimirović, Tatjana (2015). Između medija i instrumenata: savremena fenomenologija arhitektonskog modela. Doktorska disertacija, Beograd: Arhitektonski fakultet u Beogradu. Tanizaki, Junichiro. In Praise of Shadows. New York: Leete’s Island Book, 1977. Derrida, Jacques. Hanel, P. Hilary. “A Letter to Peter Eisenman”, Assemblage (Cambridge, Massachusetts), br. 12 (1990), str. 6-13. Eisenman, Peter. “A Reply to Jacques Derrida”, Assemblage (Cambridge, Massachusetts), br. 12 (1990), str. 14-17. Zumthor, Peter. Thinking Architecture. Basel: Birkhäuser, 1998. ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Ansari, Iman. “Interview: Peter Eisenman” https://www.architectural-review.com/essays/interview-peter-eisenman/ 8646893. [ pristup: 29.5.2020. ] Eisenman, Peter. “Berlin Memorial to the murdered Jews of Europe” https://eisenmanarchitects.com/Berlin-Memorial-to-the-Murdered-Jews-of-Europe-2005 [ pristup: 29.5.2020. ] Frearson, Amy. “Steilneset Memorial by Peter Zumthor and Louise Bourgeois” https://www.dezeen.com/2012/01/03/steilneset-memorial-by-peter-zumthor-and-louise-bourgeois/ [ pristup: 29.5.2020. ] Hofmeister, Sandra. “Sense of place” https://www.damnmagazine.net/2013/01/01/sense-of-place/, [pristup: 29.5.2020. ] Reuter, Jenni. “Peter Zumthor and Juhani Pallasmaa – Architecture Speaks”’ https://www.youtube.com/watch?v=ibwvGn3PkFg [ pristup: 29.5.2020. ] Turner, Christofer. “Peter Zumthor’s Vardø Memorial” https://www.iconeye.com/architecture/features/item/9674-peter-zumthor-s-vardo-memorial [ pristup: 29.5.2020. ]

459

Jelena Šćekić

Weinman, Rebecca. “Peter Zumthor: Austere Buildings With an Existential Purpose” https://theculturetrip.com/europe/germany/articles/peter-zumthor-austere-buildings-with-an-existential-purpose/ [ pristup: 29.5.2020. ] “Peter Versus Peter: Eisenman And Zumthor’s Theoretical Throwdown” https:// architizer.com/blog/practice/tools/peter-versus-peter/ [ pristup: 29.5.2020. ]

460

Piter protiv Pitera

M.K.

CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 72.01(075.8) UVOD u arhitektonsko istraživanje 2020 [Elektronski izvor]. - Beograd : Univerzitet, Arhitektonski fakultet, 2021 (Beograd : Univerzitet, Arhitektonski fakultet). - 1 elektronski optički disk (CD-ROM) ; 12 cm Sistemski zahtevi: Nisu navedeni. - Nasl. sa naslovne strane dokumenta. Tiraž 100. - Bibliografija. - Sadržaj: Praktikum / Marija R. Milinković. Zbornik radova / [redakcija zbornika Milica Božić ... [et al.]]. ISBN 978-86-7924-268-6 1. Милинковић, Марија, 1973-: Praktikum 2. Zbornik radova а) Архитектонско пројектовање б) Архитектура -- Зборници COBISS.SR-ID 47286025

2021.