3D-printen voor makers
Speciale uitgave 3D-printbijeenkomst RNCT
3D-PRINT:
De techniek en mogelijkheden
RnCT
Verbinden van innovatie
3Dvoor het MKB
Welke bedrijven deden mee?
Colofon: Redactie: Yvonne Keijzers yvonne@pasklaarcommunicatie.nl
Vormgeving en opmaak: Eric Rooijakkers eric@regelrecht.eu
Fotografie: Wim Wilmers info@wimwilmers.nl Druk: Drukwerkdeal.nl Uitgever: RNCT
3D-print: volop mogelijkheden voor toekomstige innovatie
Inhoudsopgave:
3D-print spreekt tot de verbeelding. De techniek is geschikt voor allerlei soorten toepassingen in allerlei Voorwoord
2
sectoren. En dus ook voor verschillende soorten bedrijven in de maakindustrie. Dat bleek duidelijk bij de bijeenkomst 3D-print voor bedrijven in de maakindustrie die het Regionaal Nijmeegs Centrum voor
Fotoverslag
3
Technologie (RNCT) op 8 mei 2014 organiseerde. Zo’n 250 ondernemers en geïnteresseerden kwamen die dag naar De Vasim om kennis te maken met de mogelijkheden van 3D-print voor hun bedrijf. Een opkomst
3D-printen: wat is het?
4
Nieuws uit de 3D-markt
6
Fotoverslag: in beeld
8
Juridische zaken
12
Handige adressen
15
Coverfoto: Mecon is een technologieleverancier
die boekdelen sprak.
O
ndernemers in de maakindustrie zijn sterk
Naar de toekomst
betrokken bij hun bedrijf, dat zult u ongetwijfeld
Er zullen ongetwijfeld mooie initiatieven voortvloeien uit deze dag.
herkennen. Deze betrokkenheid bij de producten
En dat is precies ook de doelstelling van het RNCT: een platform zijn
die zij produceren en leveren, maakt dat er bijzon-
om innovatie te stimuleren bij het MKB uit de ‘maakindustrie’ in de
dere en innovatieve producten ontstaan. Het was
regio groot-Nijmegen.
dan ook mooi om te zien dat er ook tijdens deze bijeenkomst al snel
Ik vond het een waar genoegen zoveel mensen enthousiast te zien
systemen. Sinds 1989 realiseert Mecon
een ‘buzz’ ontstond en ondernemers volop in gesprek gingen met
worden van de mogelijkheden van 3D-print. Ik hoop dat u mij op de
technische oplossingen voor industrie
leveranciers en experts die hun kennis kwamen delen.
hoogte houdt van nieuwe producten, diensten en oplossingen die
van mechatronische producten en
en wetenschap.
hieruit voortkomen. Laat het me vooral ook weten als u plannen heeft Tijdens de dag en ook daarna reageerden bezoekers én exposanten
om iets met 3D-print te gaan doen. Graag onderzoek ik op welke
enthousiast. ‘Veel geleerd’, ‘interessant’, ‘inspirerend’, ’veel ant-
manier ik uw plannen vanuit het RNCT kan ondersteunen. Want dat
woorden gekregen op vragen’… om maar een paar van de reacties
3D-print invloed zal hebben op producten, productiemethoden en
te noemen die we ontvingen.
-processen , dat is duidelijk geworden na deze dag. Voorwoord: Joost Bouman
2 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014
fotografie: wim wilmers ©
Joost Bouman Directeur / Innovatiemakelaar Regionaal Nijmeegs Centrum voor Technologie
2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 3
tekst: yvonne keijzers
Joost Bouman opent de dag. ‘3D-print staat volop in de belangstelling. Iedere dag is er nieuws en de ontwikkelingen gaan snel. Deze innovatie zal veel invloed hebben op de manier waarop u nu produceert.’
Welke mogelijkheden biedt 3D-print voor MKB-bedrijven? Om antwoord te krijgen op die vraag gingen zo’n 250 bezoekers op 8 mei 2014 naar Vasim Nijmegen. Een verslag in woord en beeld.
In beeld: 3D-print voor het MKB Geïnspireerde gesprekken aan de kennistafels.
Hoe zet je als bedrijf 3D-print in? Nanning de Jong van 3Dwergen laat zien hoe bedrijven 3D-print kunnen toepassen in hun bedrijfsvoering. Als voorbeeld noemt hij een reclamebureau dat van medewerkers actiefiguurtjes maakte en die als visitekaartje gebruikt. ‘Je hoeft dan niet meer te zeggen dat je creatief bent, want dat is gelijk duidelijk. Enige nadeel is dat het gesprek daarna vooral over 3D-print gaat.’
4 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014
fotografie: wim wilmers ©
Sergio Sergio Canestrelli, Canestrelli, beheerder beheerder vanvan hethet FABLAB FABLAB Arnhem Arnhem legtlegt in zijn in zijn presentatie presentatie uit uit watwat de verschillende de verschillende 3D-printtechnieken 3d-printtechnieken zijn.zijn. ‘De‘De diversiteit diversiteit vanvan materiaal materiaal groeit groeit en en hethet aantal aantal toepassingsgebieden toepassingsgebieden ook’, ook’, aldus aldus Canestrelli. Canestrelli. Toepassingen Toepassingen zijnzijn te vinden te vinden op het op het gebied gebied vanvan kleding, kleding, kunst, kunst, zorg, zorg, onderwijs, onderwijs, sport, sport, communicatie, communicatie, voeding, voeding, ontspanning, ontspanning, onderwijs, onderwijs, energie, energie, werk, werk, veiligheid, veiligheid, religie, religie, transport transport en onderdak. en onderdak. ‘Het‘Het Fablab Fablab Arnhem Arnhem werkt werkt aanaan diverse diverse samenwerkingsverbanden. samenwerkingsverbanden. Iedereen Iedereen metmet eeneen ideeidee kankan bij ons bij ons aankloppen’. aankloppen.’ Exposanten: 3D-print in de praktijk
Daniel ter Braak studeert Industriële vormgeving aan de HAN. Hij ontwikkelde een DIY Headphone. ‘Als je een koptelefoon koopt, betaal je erg veel voor het merk. De speakertjes zelf zijn niet zo duur. Dus wilde ik een koptelefoon op maat ontwikkelen die je via 3D-print kan uitprinten.’ In zijn ontwerp gaat Daniel uit van een koptelefoon die online aangemeten wordt. Maar hoe maak je zo’n koptelefoon passend? Hoe meet je dit via een foto? Hij bedacht een meetmethode, waarbij de gebruiker een ‘Selfie’ maakt van zijn hoofd, met een 5 cent munt die tussen de ogen en op de slaap geplakt zit als referentie. Dit referentiepunt maakt meten mogelijk.
3D-geprinte actiefiguurtjes als visitekaartje.
Kitty Tenten (Platform Lach, rechts) en Yvonne Keijzers (Pasklaar Communicatie) organiseerden samen met Joost Bouman het event.
2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 5
NEWS
tekst: yvonne keijzers
Industriële 3D-printopleidingen gebundeld in Additive Manufacturing Academy
Wakker worden met Nescafé Reclamebureau NOTlabs ontwikkelde voor Nescafé Mexico een ‘wekkerdop’. De dop van de pot is 3D-geprint en voorzien van een wekker. De gebruiker kan kiezen uit 7 tonen en lichtcombinaties die ervoor
In aansluiting op de beurs RapidPro is een nieuw
AM Academy is een ‘nonprofit’ initiatief waarin
zorgen dat je lekker wakker wordt.
initiatief gelanceerd dat moet zorgen voor meer
initiatiefnemers
De wekkerdop is in Nylon geprint via Shapeways op een SLS printer.
samenhang tussen de opleidingen op het gebied
centrum en Additive Industries nauw samen-
van industrieel 3D-printen.
werken.
Additive Manufacturing Academy (AM Academy)
Fontys richt zich binnen haar Center of Expertise
heeft de ambitie om het kennisniveau van
op hands-on trainingen in haar nieuwe objeXlab.
de Nederlandse industrie op het gebied van
Additive Industries organiseert masterclasses voor
3D-printen structureel en continu te ontwikkelen
beslissers uit de (maak)industrie. Mikrocentrum
tot ‘World Class’. AM Academy ontwikkelt hiervoor
breidt haar bestaande portfolio in AM opleidingen
een
sterk uit met nieuwe opleidingen voor de industrie.
samenhangend
palet
aan
opleidingen,
Fontys
Hogescholen,
Mikro-
Bekijk de video via de QR code
trainingen, workshops en masterclasses op het gebied van industrieel 3D-printen en Additive
“Door de krachten te bundelen en inzicht te
Manufacturing. Hierbij worden alle aspecten van
krijgen in het aanbod op alle niveaus kunnen we
3D-printen integraal bekeken van 3D-ontwerp
witte vlekken invullen en kan overlap worden
en engineering via materiaalkeuze en het daad-
voorkomen” aldus Arno Gramsma van KMWE 3DP
werkelijke printproces tot het nabewerken, testen
die namens de industrie betrokken is bij dit nieuwe
en kwalificeren.
initiatief.
Meer functionaliteit uit je printer
Huizen printen Het Chinese bouwbedrijf WinSun printte in 24 uur 10 echte huizen met enorme 3D-printers. De huizen hebben een vloeroppervlak van
Het Canadese bedrijf Structur3D-Printing voegt
Het bedrijf toonde onlangs op de Maker Faire
200 vierkante meter per stuk.
aan de standaard 3D-printer voor thuisgebruik een
in Amerika voorbeelden van prints, zoals een
Dit meldt de Britse International Business Times. Het heeft de
extra optie toe. Het bedrijf werkt aan extruders voor
inlegzool en een siliconen band.
Chinezen 12 jaar en 2,3 miljoen euro gekost om een 3D-printer
RepRap-machines, Makerbots en Ultimakers. Met
Op Thingiverse zijn overigens meer voorbeelden te
te ontwikkelen met een lengte van 150 meter. Grote 3D-printers
de extruders kunnen gebruikers bijvoorbeeld klei,
vinden van Extruders.
worden al langer gebruikt om vliegtuigonderdelen en prototypes te
keramiek, maar ook voedsel zoals marsepein en
http://www.structur3dprinting.com
maken, maar nooit eerder werden er huizen mee geprint.
meringue printen. Het bedrijf wil de ontwikkeling
De kosten om een huis te printen vallen mee, een huis van 200
van de extruder finanieren via Kickstarter.
vierkante meter wordt gebouwd voor zo’n 3500 euro. Het bedrijf heeft
De extruder werkt met open source software, zoals
maar liefst 77 patenten op de apparaten.
Slic3r en Repetier. (bron: Emerce.nl)
Kickstarter
Nieuwe printers komen in rap tempo op de markt. Zo toont Aziatische start-up Kast3DP de nieuwe Kast 3D-printer. Dit is een stereolithografie 3D-printer waarmee volgens de bouwers hoog kwaliteit kunststof snel wordt geprint, zo’n 12 keer sneller dan bestaande machines, dankzij de ‘Retina Casting’ technologie waarvoor het bedrijf een patentaanvraag heeft lopen. De Kast printers komen binnenkort op Kickstarter. Retailprijs zal rond 3.000 dollar liggen, de eerste bieders op Kickstarter kunnen de printer kopen voor 1,790 dollar. http://kast3dp.com/
6 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014
Wohlers Report: jaarlijkse groei printmarkt komt in 2014 uit op 34,9% Het gezaghebbende onderzoeksbureau Wohlers
Volgens het bureau zal de markt ook de komende
Associates
brengt jaarlijks een onderzoek uit
jaren een sterke groei laten zien. Met name de
naar de 3D-printmarkt. Volgens het bureau
verkoop van printers onder de 5.000 dollargrens
breekt de markt dit jaar door de 3 miljard grens,
en het gebruik van de technologie voor productie
3,07 miljard om precies te zijn. De groei van 34,9
van onderdelen, in het bijzonder metaal, zijn de
procent is de hoogste in 17 jaar. Gemiddeld groeide
motoren achter de groei.
de 3D-printmarkt de afgelopen 27 jaar met 27 procent.
www.wohlersassociates.com
Specifieke 3D-geprinte lenstoepassingen Het Inventor Software pakket van Autodesk maakte het
wordt gebruikt, wilde F-Sign een variant met een
voor de optische ontwerpers van LUXeXceL mogelijk
specifieke lichtstraal van 60º voor effectieve belichting
om voor de Duitse fabrikant F-Sign een zeer specifieke
van het werkvlak. Ook moest het lensontwerp worden
lenstoepassing te ontwikkelen op basis van de nieuwe
geoptimaliseerd om verblinding te voorkomen.
mogelijkheden met LUXeXceL’s geprinte LED optieken. F-sign is een fabrikant van ultra-vlakke, designvolle
Het component is in twee weken ontworpen, geproduceerd
binnenverlichting. Het product, met de naam ONE LED, is
en afgeleverd. De lens bestaat uit 36 individuele lenzen
een 4 mm dunne tafellamp, voorzien van LED-technologie.
welke in arrayvorm zijn geplaatst om een eenvoudige montage mogelijk te maken.
De originele armatuur was een lamp met een lichtstraal van 120º, maar omdat de lamp ook veel in kantoren
www.luxexcel.com
foto: ©LUXeXceL
Organen en botten, het wordt allemaal geprint In de gezondheidszorg buitelen de ontwikkel-
met verschillende ‘inkten’. De ene bestond
ze de gesmolten bloedvatinkt, zodat holle
ingen op het gebied van 3D-print over elkaar
uit extracellulaire matrix, het biologische
buisjes overbleven. In die buisjes werden
heen. Het Australische bedrijf Anatomics
materiaal dat cellen aan elkaar verbindt
endotheelcellen
haalde samen met chirurg Bon Verwey de
tot weefsels, een andere bevatte zowel
bekleding vormen voor de buisjes, zodat ze
wereldpers door een 3D-geprinte schedel te
extracellulaire matrix als levende cellen.
vloeistof kunnen bevatten.
implanteren.
Een derde inkt zorgde voor de bloedvaten.
geïnjecteerd,
die
een
Deze inkt was zo ontworpen dat hij smelt
Een netwerk van bloedvaten is niet alleen
Maar ook het printen van organen is volop
bij afkoeling in plaats van verwarming. Alle
essentieel voor organen die moeten worden
in ontwikkeling. Zo bedacht Jennifer Lewis,
inkten konden bij kamertemperatuur worden
getransplanteerd, maar zou het ook mogelijk
materiaalwetenschapper op de Harvard
geprint.
maken om dikkere en langer levende ‘stand-in’-organen te vervaardigen voor
University, een manier om met 3D-printers vereenvoudigde versies van weefsel te
Het team printte het weefsel van inkten,
creëren, compleet met bloedvaten. Zij rustte
met daarin een wirwar van ‘vaten’. Daarna
een printer uit met minuscule printkoppen
koelden ze het materiaal en verwijderden
laboratoriumproeven met medicijnen. (bron: engineersonline.be)
2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 7
Expert
Art2Print: traditioneel en innovatief Art2Print combineert traditioneel werk met de nieuwste ontwikkelingen, en maakt zo ruimtelijke kunst bereikbaar voor iedereen. De portretten zijn niet alleen als 3D-sculptuur te verkrijgen, maar van ieder portret is ook een live wallpaper (LWP) voor smartphones met Android beschikbaar in ‘the Google Play store’. Art2print is een samenwerkingsverband tussen art centre Zutphen en I.E.D. Deventer. Alle portretten worden op een traditionele manier in klei gemaakt door de kunstenaars. De beelden worden 3D-gescand en hierdoor is de uitstraling van de portretten krachtig en vind je de toets van de kunstenaars er in terug. Het traditioneel vervaardigde portret in klei is gefotografeerd en met behulp van de digitale techniek in een nieuw jasje gestoken. De portretten komen één voor één in de webshop van Shapeways. Daar is het mogelijk om het formaat, materiaal en kleur zelf te kiezen. www.art2print.nl
Expert
CNC Speedform: High Speed voor uw ideeën CNC Speedform AG is al 15 jaar actief op de Nederlandse mark en kenmerkt zich als een precieze, dynamische en flexibele partner in productontwikkeling. Met de onderstaande activiteiten blazen we leven in ideeën van bedrijven. De activiteiten vinden in eigen huis plaats met 130 enthousiaste en ervaren medewerkers. Rapid Prototyping: SLA, SLS (9 machines = 1.500 liter bouwvolume), FDM, Objet, 3D-frezen, Vacuumgieten, RIM gieten, metalen prototypes via het verloren wasgietprocedé of via SLM (Selective Laser Melting), lamineren, lakken. Rapid Tooling: Aluminium matrijzen/mallen voor kleine serietechnieken en stalen spuitgietmatrijzen.
Tip: Voel de vrijheid, ontwerp dat wat je nodig hebt en kies de juiste techniek!
8 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014
Additive Manufacturing: Het produceren van kleine en middelgrote series middels selective lasersintering (SLS) met diverse materialen en finishing. www.cnc-ag.de
Expert
Dyvsign: 3D-geprinte sieraden Dyvsign zet haar kennis en ervaring op het gebied van 3D-printen om in exclusieve sieradendesigns. De inspiratie voor haar designs haalt Yvonne van Zummeren (1984, Kunstgeschiedenis Universiteit Leiden) uit kunstwerken. Als kunsthistorica ziet ze haar draagbare ontwerpen als een medium om het oorspronkelijke verhaal van de kunstenaar aan een groter publiek over te brengen. “Tijdens mijn studie Kunstgeschiedenis kwam ik erachter dat ik graag meer over het verhaal achter het kunstwerk vertel, om mensen te enthousiasmeren over kunst. De sieraden, geïnspireerd op kunstwerken, worden geprint in een 3D-printer om het traditionele met het moderne te combineren.” Al met al zijn de ontwerpen van Dyvsign heuse draagbare conversation pieces, zowel door het maakproces als door het narratieve en kunstzinnige concept. 3D-printen is vaak negatief (pistolen) of futuristisch (organen, bloedvaten) in het nieuws, Dyvsign wil met haar ontwerpen aantonen dat 3D-printen ook mooie sieraden voortbrengt die NU gedragen worden. Dyvsign heeft zo’n 40 verkooppunten in 5 landen. www.dyvsign.nl
Tip: Blijf vooral doen waar je zelf goed in bent en probeer het overige uit te besteden.
Expert
Heijcon 3D-Solutions Heijcon 3D-Solutions is al vijf jaar het adres voor 3D-printen, hierbij richten wij ons voornamelijk op het voortraject. Met twee industrieel ontwerpers in huis zijn wij in staat mee te denken tijdens het gehele ontwerpproces. In overleg met onze klanten maken we 3D-tekeningen en printbare bestanden. Heeft u al een 3D-tekening? Dan geven we graag advies omtrent materialen, verschillende (print)technieken en afwerkingsmethodes. We beschikken over verschillende printtechnieken, waaronder MJM, een zeer gedetailleerd proces. Ook de afwerking van geprinte producten zoals het aflakken van schaalmodellen of de complete presentatie op een zuil, afgedekt met plexiglazen kap voor bijvoorbeeld een beurs, verzorgen wij graag voor u. Wilt u meer weten? Sinds begin 2013 houden we kleinschalige 3D-Print events waarbij iedereen welkom is om toe te treden tot de wondere wereld van het 3D-Printen. www.heijcon.nl
Tip: Ook al verwacht u niet zo snel 3D-printen toe te passen binnen uw bedrijf, het is een nieuwe techniek die een heleboel voordelen kan opleveren. Laat u zich eens informeren, wij maken graag tijd voor u vrij.
2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 9
tekst: yvonne keijzers
3D-Print: wat is het? Wat zijn de voordelen? • kostenreductie in het ontwerpproces, onder andere door goedkoper tot een fysisch model te komen; • verkorten ontwerpproces door sneller tot tastbare prototypes te komen. Het produceren en kunnen tonen van een product dat visueel identiek is aan het productiestuk, lang voordat er echte productiestukken beschikbaar zijn; • risicobeperking door het vooraf kunnen assembleren van onderdelen of elektronica, en door het kunnen uitvoeren van ergonomische tests en functionele tests; • betere keuze materialen. Door de tastbaarheid kan er een betere keuze gemaakt worden. Verpakkingsontwerpers kunnen in een vroeger stadium hun ontwerp maken; • nieuwe ontwerpmogelijkheden; • reductie transport en dus CO2-gebruik.
3D-Print, ofwel Rapid prototyping is een techniek om, uitgaande van een CAD model, rechtstreeks een fysisch model te creëren. De oorsprong van de techniek dateert uit 1988 met de Stereo Lithography. Eerste patenten dateren uit 1892 onder de noemer ‘Layered Manufacturing’. De patenten voor Stereo Lithography dateren uit 1977.
R
apid Prototyping is een verzamelnaam voor verschil-
Bekende technieken:
lende technieken, die ieder hun eigen toepassing
SLA:
Stereo Lithography Apparatus
kennen. Het gemeenschappelijke kenmerk is dat bij
SLS:
Selective Laser Sintering
alle technieken materiaal laag voor laag wordt aan-
FDM:
Fused Deposition Modeling
gebracht. Afhankelijk van de techniek wordt achteraf
PJT:
Polyjet Technologie
een deel van het geprinte materiaal verwijderd, zoals bij PJT. Hierbij
3DP:
3D-Printen (Ook wel Multi-Jet Modeling)
wordt het model in een gel-achtige materiaal gebouwd dat na de
DMLS/SLM: Laser Cusing
productie eenvoudig met een waterstraal kan worden verwijderd.
LOM:
Een veelgebruikte methode bij 3D-printen is het gebruikmaken van
Een STL-file is een standaard formaat geworden. Een STL-file is
een fijn poeder (gips, plantaardige stoffen, bioplastic, polyurethaan,
opgebouwd uit driehoeken.
Laminated Object Manufacturing
polyester, epoxy), zoals inkjetprinters gebruiken, waarbij er telkens lagen van deze poeder met elkaar verbonden worden zodat deze een vaste vorm aannemen. Deze bindingen worden gedefinieerd door een CAD-bestand. Deze methode is de enige methode waarbij je een model volledig met kleuren kunt uitprinten.
Expert
ADMATEC: printen in keramiek ADMATEC Europe BV is gespecialiseerd in Additive Manufacturing gebaseerd op de DLP technologie. Met dit proces worden producten uit geavanceerd keramiek vervaardigd. In kleine en middelgrote series. Op dit moment zijn er twee beproefde recepturen beschikbaar, te weten Al2O3 (aluminiumoxide) en ZrO2 (zirkoonoxide). Vele klanten hebben inmiddels gebruik gemaakt van de voordelen, zoals geen initiële kosten voor tooling, maximale vormvrijheid, geen meerkosten bij vormveranderingen in de ontwerpfase en natuurlijk de keramische eigenschappen. Op dit moment wordt de technologie doorontwikkeld, zodat in de toekomst het materialenpalet uitgebreid kan worden. Daarnaast is de ontwikkeling gericht op het produceren van grotere afmetingen met behoud van resolutie. www.formatec.nl
10 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014
Expert
Ondernemen over de grens STRICK – Rechtsanwälte & Steuerberater biedt Nederlandse ondernemers die in Duitsland zaken (willen) doen, alomvattend juridisch en fiscaal advies. Onze juristen en belastingadviseurs beschikken over economisch en commercieel inzicht en zijn zich terdege bewust van het belang van de ondernemer. Alle advocaten en fiscalisten zijn tweetalig, evenals een groot aantal medewerkers. Cliënten van ons kantoor bevinden zich daarom in de riante positie onderwerpen in eigen taal te bespreken, terwijl onze adviseurs hen de Duitse wetgeving in het Nederlands uitleggen. De filosofie van ons kantoor luidt: vroegtijdig advies helpt problemen voorkomen. Nederlandse ondernemers krijgen bij STRICK maatwerk advies op de volgende gebieden: • Het oprichten van vennootschappen • Het sluiten van overeenkomsten, zoals agentuur- en distributieovereenkomsten • Het opstellen van Algemene Voorwaarden en contracten • Arbeidsrecht • Bouw- en architectenrecht • Intellectueel eigendom en merkenrecht • Incasso en kredietmanagement • Fusies & overnames • Herstructurering van ondernemingen • Belastingrecht • Jaarafsluitingen • Salarisadministratie • Sociale zekerheid
Tip: Een goede voorbereiding is de basis voor duurzaam zakelijk succes. Juridische en fiscale adviseurs die beide culturen kennen zijn dan waardevolle partners.
www.strick.de
Expert
Geopoints: specialist in scannen Geopoints is specialist in het vastleggen en verwerken van 3D-scans. Met behulp van 3D-scandata voeren we reverse engineering en kwaliteitscontrole uit voor diverse toepassingen in zeer uiteenlopende industrieën. Na het doorgronden van het vraagstuk van de klant, kiezen we uit verschillende hardware en software-oplossingen de beste oplossing. We kunnen het hele 3D-scanproces op ons nemen of bedrijven adviseren en trainen om zelf met 3D-scanmethoden te werken. Advies Daarnaast vertegenwoordigt Geopoints meerdere bedrijven die hardware en softwareoplossingen leveren voor het vastleggen en verwerken van 3D-scans. Aangezien we dagelijks werken met deze hardware en software, in zeer uiteenlopende toepassingen, zijn we goed in staat bedrijven te adviseren welke oplossing het beste past bij hun toepassing. Na de keuze van de juiste hardware en software helpt Geopoints bedrijven bij de implementatie van de apparatuur. We geven trainingen die tot doel hebben dat de gebruiker zelfstandig met de apparatuur en software leert werken. www.geopoints.nl
Tip: Stel bij de keuze voor een 3D-printer of scanner altijd uw toepassing centraal. Dan kom je tot een geschikte keuze.
2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 11
tekst: yvonne keijzers
Tip Maak in een vroeg stadium juridisch steekhoudende contractuele afspraken met zowel leveranciers als afnemers ten aanzien van intellectuele eigendomsrechten en (product) aansprakelijkheid.
De juridische aspecten van 3D-printing
Waarom advies inwinnen? De Clercq Advocaten Notarissen adviseerde een MKB-bedrijf dat door een grote fabrikant van huishoudelijke apparaten werd verzocht om met haar 3D-printers onderdelen voor een huishoudelijk apparaat te produceren. Het MKB-bedrijf vroeg hen op welke manier zij met de verschillende betrokken partijen goede afspraken kon maken: met de opdrachtgever (de fabrikant van huishoudelijke apparaten), de leverancier van het CAD-bestand en de leverancier van de grondstoffen. Een mogelijk gebrek in een geproduceerd onderdeel kan immers vele oorzaken hebben en het MKB-bedrijf wilde de verantwoordelijkheden tussen de verschillende partijen vooraf zo goed mogelijk verdelen. Het bedrijf wilde ook vooraf duidelijkheid over intellectuele eigendomsrechten, dit om vervelende situaties achteraf te voorkomen.
12 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014
3D-printing fascineert mensen. De schier oneindige mogelijkheden, de materialen, de futuristische mogelijkheden die het lijkt te bieden… 3D-printing biedt perspectieven op veranderende bedrijfsmodellen, nieuwe productiemethoden en andere logistieke oplossingen. Maar in het geweld van de technologie, liggen er in het kader van onder andere eigendomsrecht en aansprakelijkheidsrecht problemen op de loer, waar een enthousiaste starter nog niet aan denkt. Onterecht, want 3D-printing is een ‘disruptive’ technologie waar juristen en overheden zich nog de tanden stuk op zullen bijten.
A
uteursrecht, Modellenrecht, Octrooirecht of
“Bedrijven moeten zich realiseren met welke juridische aspecten ze
Merkenrecht. Het zijn allemaal rechtsgebieden
te maken kunnen krijgen als ze beginnen met 3D-printen”, zegt Van
die van toepassing kunnen zijn op 3D-printing.
Duuren. “Dat betekent niet dat zij niets moeten doen, maar dat ze
‘De technologie staat nog in de kinderschoenen
hun contracten zo moeten opstellen dat er zoveel mogelijk rekening
en de mogelijkheden zijn nog lang niet
wordt gehouden met eventuele consequenties.”
uitputtend onderzocht’, zegt advocaat/partner
Natascha van Duuren van De Clercq Advocaten Notarissen. Tijdens
Als voorbeeld noemt Van Duuren het Auteursrecht. “Deze heeft als
het event 3D-print voor het MKB was De Clercq aanwezig om
uitgangspunt dat alleen de maker van een werk gerechtigd is dit
bedrijven te adviseren over de juridische invalshoek van 3D-printing.
werk te verveelvoudigen en openbaar te maken. Maar er is ook een
beperking van deze exclusieve rechten van de maker
die de diverse wet- en regelgeving hebben voor hun
opgenomen, de zogenaamde thuiskopie. Op grond van
positie. Is de printshop gerechtigd in opdracht van
artikel 16b van de Auteurswet is het onder bepaalde
een consument een object uit te printen? Of kan de
voorwaarden toegestaan om zonder toestemming van
printshop aansprakelijk worden gesteld wegens inbreuk
de rechthebbende en uitsluitend voor eigen oefening,
op een intellectueel eigendomsrecht? Kan de printshop
studie of gebruik, één of enkele kopieën te maken van
aansprakelijk worden gesteld als het 3D-geprinte object
een fysiek werk. Op het moment dat op grote schaal
schade veroorzaakt? En kan de printshop aansprakelijk
gebruik wordt gemaakt van deze mogelijkheid, zullen
worden gesteld, indien een klant een pistool uitprint?”
auteursrechthebbenden inkomsten mislopen. Er bestaat
Het zijn issues waar de komende jaren nog veel over
immers op dit moment geen mogelijkheid een ‘billijke
geschreven en geprocedeerd zal worden. Maar voorlopig
compensatie’ te krijgen, zoals muziek-producenten
is er nog nauwelijks jurisprudentie over verschenen.
bijvoorbeeld krijgen van de Stichting Thuiskopie. Dit betekent dat zij na zullen moeten denken over andere business modellen en samenwerkingen.
Printen voor een ander
www.declercq.com
Vooral voor printshops of andere dienstverleners is het
www.3Dprintadvocaten.nl
verstandig na te denken over de nodige consequenties
3dprint@declercq.com
Voorbeeld van wetgeving Op grond van de tekeningen- en modellenwet is het toegestaan reparatieonderdelen te printen. Het 3D-geprinte reparatieonderdeel moet dan wel hetzelfde uiterlijk hebben als het origineel. Het is natuurlijk de vraag of een printshop altijd even goed in staat is vast te stellen of aan dit vereiste wordt voldaan en – met andere woorden – of zij hier het risico loopt door de fabrikant aansprakelijk te worden gesteld. De mogelijkheid reparatieonderdelen eenvoudig te printen, brengt ook voor de fabrikant risico’s met zich mee. Het risico bestaat immers dat reparatieonderdelen van een slechte kwaliteit worden geprint die de werking van hun product negatief beïnvloeden. De kans dat de consument vervolgens bij de fabrikant aanklopt is groot, ondanks het feit dat hij zélf een reparatieonderdeel van slechte kwaliteit heeft geprint (of heeft laten printen). Hier speelt dan weer een ander issue, namelijk van productaansprakelijkheid.
Expert
KNNS: spil tussen vraag en aanbod KNNS Business Solutions is de spil tussen informatie en de ontsluiting daarvan. Wij inventariseren hoe de informatie is georganiseerd, waar de pijnpunten zitten en komen dan met een oplossing. Zo wordt informatie, in elk denkbaar formaat, op elk tijdstip en op elk device beschikbaar voor diegene die het nodig heeft. Zo is er controle over bedrijfsinformatie; zeer betrouwbaar en bedrijfszeker. 3D-Kenniscentrum In ons 3D-Kenniscentrum kunt u uiteenlopende 3D-machines in werking zien. Wij geven workshops waarin u kunt ontdekken welke 3D-mogelijkheden u kunt toepassen in uw vakgebied. U ontdekt hoe 3D-software gebruikt wordt om een 3D-idee om te zetten naar 3D-ontwerpen. Zo krijgt u een beeld wat 3D in de toekomst voor u kan betekenen. Tip: Ziet u kansen voor 3D, maar wilt u eerst ervaring opdoen? Maak dan gebruik van ons 3D-Kenniscentrum om uw eerste opdrachten te printen.
www.knns.nl
Expert
Layerwise: printen in metaal Layerwise is een Belgische serviceprovider en één van de grootste productiebedrijven op het gebied van metaal-printen. Layerwise is een specialist in Laser Beam Melting. Dit is een technologie waarbij men laagsgewijs metaalpoederdeeltjes met een laserbron aan elkaar smelt. Het proces start van een basisplaat waarop een laagje van 20-30-40-60 of 90 µm metaalpoeder wordt gedeponeerd. Dit kan elk versmeltbaar metaal zijn. Een straal laserlicht wordt gebruikt en afgebogen om op de gewenste plaats de metaalpoederdeeltjes aan elkaar te smelten. Wanneer de laag volledig is samengesmolten kan men een volgende laag met poeder deponeren. Het laserlicht wordt opnieuw gebruikt om de verse laag poeder op de vorige laag samen te smelten. Dit gaat zo verder tot men een volledig object uit metaaladditief heeft samengesteld. www.layerwise.com
Tip Kennis en ervaring inzake de technologie, mogelijkheden en applicaties zijn bepalend of een bedrijf succesvol blijft groeien in deze opkomende nieuwe markt.
2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 13
Expert
Ultimaker stelt u in staat uw fantasie direct om te zetten in werkelijkheid. Sinds Ultimaker is gestart met de verkoop van de eerste Ultimaker 3D-printers in mei 2011, heeft het een prominente positie binnen de competitieve Maker-industrie verworven. Als een van de meest succesvolle open source bedrijven werkt Ultimaker zeer nauw samen met de community om een revolutie in de persoonlijke-fabricage te ontketenen.
Ultimaker: open Source 3D-print www.ultimaker.com
Tip: enkele goede sites om in de gaten te houden zijn: www.fabbaloo.com, 3dprintingindustry.com, www.3ders.org
Expert
Igepa: nieuwe generatie 3D-printers Igepa is een groothandel in papier, sign- en displaymaterialen, 2D- en 3D-printers. Igepa Nederland, gevestigd in Tiel, is onderdeel van de Duitse Igepa Group, die actief is in 28 Europese landen. Vier jaar geleden nam moederbedrijf Igepa Group een Zweeds bedrijf over, dat al bijna tien jaar 3D-printers verkocht in de Scandinavische landen. Stratasys Objet500 Connex3: breed scala aan kleuren Eén van de nieuwe modellen die Igepa introduceert, is de Stratasys Objet500 Connex3. Daarmee kunnen materialen in honderden kleuren en kleurnuances worden geprint. De Objet500 Connex3 print flexibel gekleurde materialen. Ook kan de zachtheid van het materiaal zelf worden bepaald. Hierdoor wordt het mogelijk om zelfs van de meest gedetailleerde ontwerpen een levensecht model te maken.
www.igepa.nl
Technologieën De 3D-printers van fabrikant Stratasys maken o.a. gebruik van het gepatenteerde ‘Fused Deposition Modeling’. Met behulp van deze technologie kunnen negen verschillende industriële thermoplasten worden geprint, wat resulteert in objecten van professionele productiekwaliteit. De PolyJet technologie werkt met druppeltjes vloeibare kunststof. Deze worden neergelegd in laagjes van 16 micron en uitgehard door UV-licht. Hierdoor is het mogelijk om meerdere materialen, van transparant tot rubberlike, in één model te verwerken. Expert
Hogeschool Windesheim Zwolle, Lectoraat Kunststoftechnologie Het Lectoraat Kunststoftechnologie heeft als doel het hoger onderwijs in kunststoffen te bevorderen. Dat gebeurt onder meer door onderzoek, het geven van lessen en het opzetten van projecten. Eerder uitgevoerde onderzoeken zijn: Duurzaam produceren in de kunststofindustrie, Recycling in Ontwerp, en Maakindustrie creëert met Rapid Manufacturing nieuwe ontwerpen en mogelijkheden. Binnen het Rapid Manufacturing-project zijn verschillende printtechnieken en materialen onderzocht. Daarnaast zijn bij elf MKB-ers cases uitgevoerd, waarbij de mogelijkheid van het toepassen van 3D-printen werd onderzocht.
Tip: Valideer je product met een FDM-printer, deze printtechniek is goedkoop en toegankelijk. Vervolgens kan je het product optimaliseren door te kiezen voor een andere 3D-printtechniek en materiaalcombinatie.
14 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014
In de publicatie ‘Printen in de derde dimensie’ worden naast de printtechnieken en materialen verschillende cases behandeld. Op basis van de resultaten van de onderzoeken is een beslismodel gecreëerd om de juiste printtechniek te selecteren voor een elke gewenste toepassing. www.windesheim.nl
Handige adressen in de regio Bent u op zoek naar mede-ondernemers, kennis- onderwijs-instellingen of wilt u over de grens ondernemen? Met deze adressen geeft u uw innovaties een boost.
Kennisinstellingen
Radboud Universiteit Nijmegen
Nijmeegs Ontwerp Platform, NOP
LINDUS, ondernemersvereniging Liemers
Regionaal Nijmeegs Centrum voor
Comeniuslaan 4, 6525 HP Nijmegen
E-mail: info@nijmeegsontwerpplatform.nl
Mercurion 3 , Tel: 0316-342065
Technologie
Tel: 024-3616161
Postbus 207, 6500 AE Nijmegen
6903 PX ZEVENAAR, Tel: 0316-342065 Ondernemerscontact Over-Betuwe
E-mail: info@lindus.nl www.lindus.nl
Tel: 06-53672933
ROC Nijmegen
Postbus 118, 6660 AC Elst (Gld.)
E-mail: joost@rnct.nl
Campusbaan 6, 6512 BT Nijmegen
Tel: 06-51319689 (René van Horen)
www.rnct.nl
Tel: 0900-9609
E-mail: info@oco.nl
Belangenverenigingen
www.oco.nl
Health Valley
FabLab Arnhem
Technische Universiteit Eindhoven
Ruitenberglaan 26, 6926 CC Arnhem
Den Dolech 2, 5612 AZ Eindhoven
Ondernemerskring Midden-Gelderland
Radboudumc, Ingang Oost
Tel : 026-3658183
Tel: 040-2479111
Secretariaat
Routenummer 911
E-mail: doreen.tolmeijer@han.nl
E-mail: cec@tue.nl
Gerline de Nie
Tel: 024–3558737
www.han.nl
www.tue.nl
Postbus 2, 6666 ZG Heteren
E-mail: info@health-valley.nl
Tel: 06-51360707
www.health-valley.nl
Reinier Postlaan 4, 6525 GC Nijmegen
Ruitenberglaan 29, 6826 CC Arnhem
Ondernemersverenigingen/ netwerken
Tel: 026-3658348
BNI Business Network
E-mail: info@han.nl
Chapter directeur: Tom Oude Vrielink
Google+ group 3D-printers and printing NL
Nassauplein 30, 2585 EC Den Haag
www.han.nl
Tel: 06-25195756
https://plus.google.com/u/0/
Tel: 070 3114 100
communities /114289351875256701520
E-mail: info@dnhk.org
HAN Automotive Institute
post@ondernemerskringmiddengelderland.nl www.ondernemerskringmiddengelderland.nl
AHK - Nederlands Duitse Handelskamer Nederlands-Duitse Handelskamer
HAN Engineering
Centrum voor jong ondernemersschap,
Ruitenberglaan 26, 6826 CC Arnhem
Contactpersoon Koen Sieben
Mikrocentrum
Tel: 026 - 3658181
Stationsplein 12, 6512 AB Nijmegen
Kruisstraat 74
Food Valley
E-mail: info@han.nl
Tel: 024-8459478
5612 CJ Eindhoven
Nieuwe Kanaal 9D-3, 6709 PA
www.han.nl
E-mail: info@cvjonijmegen.nl
Tel: 040-2969911
Wageningen
www.cvjonijmegen.nl
E-mail: info@mikrocentrum.nl
Tel: 0317-427095
www.mikrocentrum.nl
E-mail: info@foodvalley.nl
Polymer Science Park
www.dnhk.org
Ceintuurbaan 15, 8022 AW Zwolle
Industriële Kring voor Nijmegen en
Tel: 038-8534810
Omgeving
Branchevereniging RapidPro
E-mail: info@polymersciencepark.nl
Coldplaystraat 12, 6663 HX Nijmegen
Contactpersoon: Els van de Ven
Stichting KiEMT
www.polymersciencepark.nl
E-mail: info@iknijmegen.nl
E-mail: e.ven@mikrocentrum.nl
Eusebiusbuitensingel 28, 6828 HW Arnhem
http://www.iknijmegen.nl
www.rapidprobranchevereniging.nl
Tel: 026-4461469
www.foodvalley.nl
E-mail: info@kiemt.nl www.kiemt.nl Expert
AMR Europe: professionals in 3D-printing Niets communiceert ontwerpideeën efficiënter dan een drie dimensionaal model. In de huidige competitieve markt is het essentieel om nieuwe producten zo snel mogelijk op de markt te brengen. Het verkorten van de time to market is veelal een voorwaarde tot succes. Door toepassing van additive manufacturing technieken zijn bedrijven in staat om in een zeer kort tijdsbestek functionele modellen van het ontwerp te maken. Het gebruik van deze technieken voor steeds complexere producten vraagt om nieuwe materialen waarmee functionele elementen, zoals bijvoorbeeld sensoren, geïntegreerd kunnen worden. Verleg je horizon, niets is te gek AMR Europe beschikt over de nieuwste technieken op het gebied van 3D-printing en is distributeur van diverse high-end 3D-printsystemen en ontwikkelaar op het gebied van nieuwe materialen en toepassingen op het gebied van additive manufacturing. AMR Europe beschikt over een showroom waar alle systemen operationeel staan opgesteld en ontwikkelt met haar partners nieuwe materialen en toepassingen, waaronder water oplosbaar supportmateriaal. http://amreurope.com
2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 15
Z
iet u kansen voor innovatie
met deze innovaties concurrentievoordeel
van uw bedrijf? Stichting
behaald kan worden.
Regionaal Nijmeegs Centrum
Dus heeft u ideeën en ziet u kansen, maar
voor Technologie (RNCT)
heeft u net dat extra beetje kapitaal, kennis,
stimuleert innovatie bij het MKB uit de
competenties nodig? Het RNCT steunt
‘maakindustrie’ in de regio groot-Nijmegen.
ondernemers bij innovatie door aan die
Of het nu gaat om uw product, proces,
leemtes invulling te geven.
organisatie of markt.
Aarzel niet...gebruik de kracht van ons
De focus ligt hierbij op de manier waarop
netwerk.
innovatiekansen in uw bedrijf
RNCT verbindt...
Postbus 207 6500 AE Nijmegen 06 - 53 67 29 33 joost@rnct.nl www.rnct.nl
joost.bouman
@Joost_Bouman