3d magazine 1 2014 def

3D-printen voor makers

Speciale uitgave 3D-printbijeenkomst RNCT

3D-PRINT:

De techniek en mogelijkheden

RnCT

Verbinden van innovatie

3Dvoor het MKB

Welke bedrijven deden mee?

Colofon: Redactie: Yvonne Keijzers yvonne@pasklaarcommunicatie.nl

Vormgeving en opmaak: Eric Rooijakkers eric@regelrecht.eu

Fotografie: Wim Wilmers info@wimwilmers.nl Druk: Drukwerkdeal.nl Uitgever: RNCT

3D-print: volop mogelijkheden voor toekomstige innovatie

Inhoudsopgave:

3D-print spreekt tot de verbeelding. De techniek is geschikt voor allerlei soorten toepassingen in allerlei Voorwoord

2

sectoren. En dus ook voor verschillende soorten bedrijven in de maakindustrie. Dat bleek duidelijk bij de bijeenkomst 3D-print voor bedrijven in de maakindustrie die het Regionaal Nijmeegs Centrum voor

Fotoverslag

3

Technologie (RNCT) op 8 mei 2014 organiseerde. Zo’n 250 ondernemers en geïnteresseerden kwamen die dag naar De Vasim om kennis te maken met de mogelijkheden van 3D-print voor hun bedrijf. Een opkomst

3D-printen: wat is het?

4

Nieuws uit de 3D-markt

6

Fotoverslag: in beeld

8

Juridische zaken

12

Handige adressen

15

Coverfoto: Mecon is een technologieleverancier

die boekdelen sprak.

O

ndernemers in de maakindustrie zijn sterk

Naar de toekomst

betrokken bij hun bedrijf, dat zult u ongetwijfeld

Er zullen ongetwijfeld mooie initiatieven voortvloeien uit deze dag.

herkennen. Deze betrokkenheid bij de producten

En dat is precies ook de doelstelling van het RNCT: een platform zijn

die zij produceren en leveren, maakt dat er bijzon-

om innovatie te stimuleren bij het MKB uit de ‘maakindustrie’ in de

dere en innovatieve producten ontstaan. Het was

regio groot-Nijmegen.

dan ook mooi om te zien dat er ook tijdens deze bijeenkomst al snel

Ik vond het een waar genoegen zoveel mensen enthousiast te zien

systemen. Sinds 1989 realiseert Mecon

een ‘buzz’ ontstond en ondernemers volop in gesprek gingen met

worden van de mogelijkheden van 3D-print. Ik hoop dat u mij op de

technische oplossingen voor industrie

leveranciers en experts die hun kennis kwamen delen.

hoogte houdt van nieuwe producten, diensten en oplossingen die

van mechatronische producten en

en wetenschap.

hieruit voortkomen. Laat het me vooral ook weten als u plannen heeft Tijdens de dag en ook daarna reageerden bezoekers én exposanten

om iets met 3D-print te gaan doen. Graag onderzoek ik op welke

enthousiast. ‘Veel geleerd’, ‘interessant’, ‘inspirerend’, ’veel ant-

manier ik uw plannen vanuit het RNCT kan ondersteunen. Want dat

woorden gekregen op vragen’… om maar een paar van de reacties

3D-print invloed zal hebben op producten, productiemethoden en

te noemen die we ontvingen.

-processen , dat is duidelijk geworden na deze dag.

Voorwoord: Joost Bouman

2 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014

fotografie: wim wilmers ©

Joost Bouman Directeur / Innovatiemakelaar Regionaal Nijmeegs Centrum voor Technologie

2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 3

tekst: yvonne keijzers

Joost Bouman opent de dag. ‘3D-print staat volop in de belangstelling. Iedere dag is er nieuws en de ontwikkelingen gaan snel. Deze innovatie zal veel invloed hebben op de manier waarop u nu produceert.’

Welke mogelijkheden biedt 3D-print voor MKB-bedrijven? Om antwoord te krijgen op die vraag gingen zo’n 250 bezoekers op 8 mei 2014 naar Vasim Nijmegen. Een verslag in woord en beeld.

In beeld: 3D-print voor het MKB Geïnspireerde gesprekken aan de kennistafels.

Hoe zet je als bedrijf 3D-print in?

Nanning de Jong van 3Dwergen laat zien hoe bedrijven 3D-print kunnen toepassen in hun bedrijfsvoering. Als voorbeeld noemt hij een reclamebureau dat van medewerkers actiefiguurtjes maakte en die als visitekaartje gebruikt. ‘Je hoeft dan niet meer te zeggen dat je creatief bent, want dat is gelijk duidelijk. Enige nadeel is dat het gesprek daarna vooral over 3D-print gaat.’

4 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014

fotografie: wim wilmers ©

Sergio Sergio Canestrelli, Canestrelli, beheerder beheerder vanvan hethet FABLAB FABLAB Arnhem Arnhem legtlegt in zijn in zijn presentatie presentatie uit uit watwat de verschillende de verschillende 3D-printtechnieken 3d-printtechnieken zijn.zijn.

‘De‘De diversiteit diversiteit vanvan materiaal materiaal groeit groeit en en hethet aantal aantal toepassingsgebieden toepassingsgebieden ook’, ook’, aldus aldus Canestrelli.

Canestrelli.

Toepassingen Toepassingen zijnzijn te vinden te vinden op het op het gebied gebied vanvan kleding, kleding, kunst, kunst, zorg, zorg, onderwijs, onderwijs, sport, sport, communicatie, communicatie, voeding, voeding, ontspanning, ontspanning, onderwijs, onderwijs, energie, energie, werk, werk, veiligheid, veiligheid, religie, religie, transport transport en onderdak. en onderdak.

‘Het‘Het Fablab Fablab Arnhem Arnhem werkt werkt aanaan diverse diverse samenwerkingsverbanden. samenwerkingsverbanden.

Iedereen Iedereen metmet eeneen ideeidee kankan bij ons bij ons aankloppen’. aankloppen.’

Exposanten: 3D-print in de praktijk

Daniel ter Braak studeert Industriële vormgeving aan de HAN. Hij ontwikkelde een DIY Headphone.

‘Als je een koptelefoon koopt, betaal je erg veel voor het merk. De speakertjes zelf zijn niet zo duur. Dus wilde ik een koptelefoon op maat ontwikkelen die je via 3D-print kan uitprinten.’

In zijn ontwerp gaat Daniel uit van een koptelefoon die online aangemeten wordt. Maar hoe maak je zo’n koptelefoon passend? Hoe meet je dit via een foto? Hij bedacht een meetmethode, waarbij de gebruiker een ‘Selfie’ maakt van zijn hoofd, met een 5 cent munt die tussen de ogen en op de slaap geplakt zit als referentie. Dit referentiepunt maakt meten mogelijk.

3D-geprinte actiefiguurtjes als visitekaartje.

Kitty Tenten (Platform Lach, rechts) en Yvonne Keijzers (Pasklaar Communicatie) organiseerden samen met Joost Bouman het event.

2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 5

NEWS

tekst: yvonne keijzers

Industriële 3D-printopleidingen gebundeld in Additive Manufacturing Academy

Wakker worden met Nescafé Reclamebureau NOTlabs ontwikkelde voor Nescafé Mexico een ‘wekkerdop’. De dop van de pot is 3D-geprint en voorzien van een wekker.

De gebruiker kan kiezen uit 7 tonen en lichtcombinaties die ervoor

In aansluiting op de beurs RapidPro is een nieuw

AM Academy is een ‘nonprofit’ initiatief waarin

zorgen dat je lekker wakker wordt.

initiatief gelanceerd dat moet zorgen voor meer

initiatiefnemers

De wekkerdop is in Nylon geprint via Shapeways op een SLS printer.

samenhang tussen de opleidingen op het gebied

centrum en Additive Industries nauw samen-

van industrieel 3D-printen.

werken.

Additive Manufacturing Academy (AM Academy)

Fontys richt zich binnen haar Center of Expertise

heeft de ambitie om het kennisniveau van

op hands-on trainingen in haar nieuwe objeXlab.

de Nederlandse industrie op het gebied van

Additive Industries organiseert masterclasses voor

3D-printen structureel en continu te ontwikkelen

beslissers uit de (maak)industrie. Mikrocentrum

tot ‘World Class’. AM Academy ontwikkelt hiervoor

breidt haar bestaande portfolio in AM opleidingen

een

sterk uit met nieuwe opleidingen voor de industrie.

samenhangend

palet

aan

opleidingen,

Fontys

Hogescholen,

Mikro-

Bekijk de video via de QR code

trainingen, workshops en masterclasses op het gebied van industrieel 3D-printen en Additive

“Door de krachten te bundelen en inzicht te

Manufacturing. Hierbij worden alle aspecten van

krijgen in het aanbod op alle niveaus kunnen we

3D-printen integraal bekeken van 3D-ontwerp

witte vlekken invullen en kan overlap worden

en engineering via materiaalkeuze en het daad-

voorkomen” aldus Arno Gramsma van KMWE 3DP

werkelijke printproces tot het nabewerken, testen

die namens de industrie betrokken is bij dit nieuwe

en kwalificeren.

initiatief.

Meer functionaliteit uit je printer

Huizen printen Het Chinese bouwbedrijf WinSun printte in 24 uur 10 echte huizen met enorme 3D-printers. De huizen hebben een vloeroppervlak van

Het Canadese bedrijf Structur3D-Printing voegt

Het bedrijf toonde onlangs op de Maker Faire

200 vierkante meter per stuk.

aan de standaard 3D-printer voor thuisgebruik een

in Amerika voorbeelden van prints, zoals een

Dit meldt de Britse International Business Times. Het heeft de

extra optie toe. Het bedrijf werkt aan extruders voor

inlegzool en een siliconen band.

Chinezen 12 jaar en 2,3 miljoen euro gekost om een 3D-printer

RepRap-machines, Makerbots en Ultimakers. Met

Op Thingiverse zijn overigens meer voorbeelden te

te ontwikkelen met een lengte van 150 meter. Grote 3D-printers

de extruders kunnen gebruikers bijvoorbeeld klei,

vinden van Extruders.

worden al langer gebruikt om vliegtuigonderdelen en prototypes te

keramiek, maar ook voedsel zoals marsepein en

http://www.structur3dprinting.com

maken, maar nooit eerder werden er huizen mee geprint.

meringue printen. Het bedrijf wil de ontwikkeling

De kosten om een huis te printen vallen mee, een huis van 200

van de extruder finanieren via Kickstarter.

vierkante meter wordt gebouwd voor zo’n 3500 euro. Het bedrijf heeft

De extruder werkt met open source software, zoals

maar liefst 77 patenten op de apparaten.

Slic3r en Repetier. (bron: Emerce.nl)

Kickstarter

Nieuwe printers komen in rap tempo op de markt. Zo toont Aziatische start-up Kast3DP de nieuwe Kast 3D-printer. Dit is een stereolithografie 3D-printer waarmee volgens de bouwers hoog kwaliteit kunststof snel wordt geprint, zo’n 12 keer sneller dan bestaande machines, dankzij de ‘Retina Casting’ technologie waarvoor het bedrijf een patentaanvraag heeft lopen. De Kast printers komen binnenkort op Kickstarter. Retailprijs zal rond 3.000 dollar liggen, de eerste bieders op Kickstarter kunnen de printer kopen voor 1,790 dollar. http://kast3dp.com/

6 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014

Wohlers Report: jaarlijkse groei printmarkt komt in 2014 uit op 34,9% Het gezaghebbende onderzoeksbureau Wohlers

Volgens het bureau zal de markt ook de komende

Associates

brengt jaarlijks een onderzoek uit

jaren een sterke groei laten zien. Met name de

naar de 3D-printmarkt. Volgens het bureau

verkoop van printers onder de 5.000 dollargrens

breekt de markt dit jaar door de 3 miljard grens,

en het gebruik van de technologie voor productie

3,07 miljard om precies te zijn. De groei van 34,9

van onderdelen, in het bijzonder metaal, zijn de

procent is de hoogste in 17 jaar. Gemiddeld groeide

motoren achter de groei.

de 3D-printmarkt de afgelopen 27 jaar met 27 procent.

www.wohlersassociates.com

Specifieke 3D-geprinte lenstoepassingen Het Inventor Software pakket van Autodesk maakte het

wordt gebruikt, wilde F-Sign een variant met een

voor de optische ontwerpers van LUXeXceL mogelijk

specifieke lichtstraal van 60º voor effectieve belichting

om voor de Duitse fabrikant F-Sign een zeer specifieke

van het werkvlak. Ook moest het lensontwerp worden

lenstoepassing te ontwikkelen op basis van de nieuwe

geoptimaliseerd om verblinding te voorkomen.

mogelijkheden met LUXeXceL’s geprinte LED optieken.

F-sign is een fabrikant van ultra-vlakke, designvolle

Het component is in twee weken ontworpen, geproduceerd

binnenverlichting. Het product, met de naam ONE LED, is

en afgeleverd. De lens bestaat uit 36 individuele lenzen

een 4 mm dunne tafellamp, voorzien van LED-technologie.

welke in arrayvorm zijn geplaatst om een eenvoudige montage mogelijk te maken.

De originele armatuur was een lamp met een lichtstraal van 120º, maar omdat de lamp ook veel in kantoren

www.luxexcel.com

foto: ©LUXeXceL

Organen en botten, het wordt allemaal geprint In de gezondheidszorg buitelen de ontwikkel-

met verschillende ‘inkten’. De ene bestond

ze de gesmolten bloedvatinkt, zodat holle

ingen op het gebied van 3D-print over elkaar

uit extracellulaire matrix, het biologische

buisjes overbleven. In die buisjes werden

heen. Het Australische bedrijf Anatomics

materiaal dat cellen aan elkaar verbindt

endotheelcellen

haalde samen met chirurg Bon Verwey de

tot weefsels, een andere bevatte zowel

bekleding vormen voor de buisjes, zodat ze

wereldpers door een 3D-geprinte schedel te

extracellulaire matrix als levende cellen.

vloeistof kunnen bevatten.

implanteren.

Een derde inkt zorgde voor de bloedvaten.

geïnjecteerd,

die

een

Deze inkt was zo ontworpen dat hij smelt

Een netwerk van bloedvaten is niet alleen

Maar ook het printen van organen is volop

bij afkoeling in plaats van verwarming. Alle

essentieel voor organen die moeten worden

in ontwikkeling. Zo bedacht Jennifer Lewis,

inkten konden bij kamertemperatuur worden

getransplanteerd, maar zou het ook mogelijk

materiaalwetenschapper op de Harvard

geprint.

maken om dikkere en langer levende ‘stand-in’-organen te vervaardigen voor

University, een manier om met 3D-printers vereenvoudigde versies van weefsel te

Het team printte het weefsel van inkten,

creëren, compleet met bloedvaten. Zij rustte

met daarin een wirwar van ‘vaten’. Daarna

een printer uit met minuscule printkoppen

koelden ze het materiaal en verwijderden

laboratoriumproeven met medicijnen. (bron: engineersonline.be)

2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 7

Expert

Art2Print: traditioneel en innovatief Art2Print combineert traditioneel werk met de nieuwste ontwikkelingen, en maakt zo ruimtelijke kunst bereikbaar voor iedereen. De portretten zijn niet alleen als 3D-sculptuur te verkrijgen, maar van ieder portret is ook een live wallpaper (LWP) voor smartphones met Android beschikbaar in ‘the Google Play store’. Art2print is een samenwerkingsverband tussen art centre Zutphen en I.E.D. Deventer.

Alle portretten worden op een traditionele manier in klei gemaakt door de kunstenaars. De beelden worden 3D-gescand en hierdoor is de uitstraling van de portretten krachtig en vind je de toets van de kunstenaars er in terug.

Het traditioneel vervaardigde portret in klei is gefotografeerd en met behulp van de digitale techniek in een nieuw jasje gestoken.

De portretten komen één voor één in de webshop van Shapeways. Daar is het mogelijk om het formaat, materiaal en kleur zelf te kiezen. www.art2print.nl

Expert

CNC Speedform: High Speed voor uw ideeën CNC Speedform AG is al 15 jaar actief op de Nederlandse mark en kenmerkt zich als een precieze, dynamische en flexibele partner in productontwikkeling. Met de onderstaande activiteiten blazen we leven in ideeën van bedrijven. De activiteiten vinden in eigen huis plaats met 130 enthousiaste en ervaren medewerkers.

Rapid Prototyping: SLA, SLS (9 machines = 1.500 liter bouwvolume), FDM, Objet, 3D-frezen, Vacuumgieten, RIM gieten, metalen prototypes via het verloren wasgietprocedé of via SLM (Selective Laser Melting), lamineren, lakken.

Rapid Tooling: Aluminium matrijzen/mallen voor kleine serietechnieken en stalen spuitgietmatrijzen.

Tip: Voel de vrijheid, ontwerp dat wat je nodig hebt en kies de juiste techniek!

8 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014

Additive Manufacturing: Het produceren van kleine en middelgrote series middels selective lasersintering (SLS) met diverse materialen en finishing. www.cnc-ag.de

Expert

Dyvsign: 3D-geprinte sieraden Dyvsign zet haar kennis en ervaring op het gebied van 3D-printen om in exclusieve sieradendesigns. De inspiratie voor haar designs haalt Yvonne van Zummeren (1984, Kunstgeschiedenis Universiteit Leiden) uit kunstwerken. Als kunsthistorica ziet ze haar draagbare ontwerpen als een medium om het oorspronkelijke verhaal van de kunstenaar aan een groter publiek over te brengen.

“Tijdens mijn studie Kunstgeschiedenis kwam ik erachter dat ik graag meer over het verhaal achter het kunstwerk vertel, om mensen te enthousiasmeren over kunst. De sieraden, geïnspireerd op kunstwerken, worden geprint in een 3D-printer om het traditionele met het moderne te combineren.”

Al met al zijn de ontwerpen van Dyvsign heuse draagbare conversation pieces, zowel door het maakproces als door het narratieve en kunstzinnige concept. 3D-printen is vaak negatief (pistolen) of futuristisch (organen, bloedvaten) in het nieuws, Dyvsign wil met haar ontwerpen aantonen dat 3D-printen ook mooie sieraden voortbrengt die NU gedragen worden.

Dyvsign heeft zo’n 40 verkooppunten in 5 landen. www.dyvsign.nl

Tip: Blijf vooral doen waar je zelf goed in bent en probeer het overige uit te besteden.

Expert

Heijcon 3D-Solutions Heijcon 3D-Solutions is al vijf jaar het adres voor 3D-printen, hierbij richten wij ons voornamelijk op het voortraject. Met twee industrieel ontwerpers in huis zijn wij in staat mee te denken tijdens het gehele ontwerpproces.

In overleg met onze klanten maken we 3D-tekeningen en printbare bestanden. Heeft u al een 3D-tekening? Dan geven we graag advies omtrent materialen, verschillende (print)technieken en afwerkingsmethodes.

We beschikken over verschillende printtechnieken, waaronder MJM, een zeer gedetailleerd proces.

Ook de afwerking van geprinte producten zoals het aflakken van schaalmodellen of de complete presentatie op een zuil, afgedekt met plexiglazen kap voor bijvoorbeeld een beurs, verzorgen wij graag voor u.

Wilt u meer weten? Sinds begin 2013 houden we kleinschalige 3D-Print events waarbij iedereen welkom is om toe te treden tot de wondere wereld van het 3D-Printen. www.heijcon.nl

Tip: Ook al verwacht u niet zo snel 3D-printen toe te passen binnen uw bedrijf, het is een nieuwe techniek die een heleboel voordelen kan opleveren. Laat u zich eens informeren, wij maken graag tijd voor u vrij.

2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 9

tekst: yvonne keijzers

3D-Print: wat is het?

Wat zijn de voordelen?

• kostenreductie in het ontwerpproces, onder andere door goedkoper tot een fysisch model te komen; • verkorten ontwerpproces door sneller tot tastbare prototypes te komen. Het produceren en kunnen tonen van een product dat visueel identiek is aan het productiestuk, lang voordat er echte productiestukken beschikbaar zijn; • risicobeperking door het vooraf kunnen assembleren van onderdelen of elektronica, en door het kunnen uitvoeren van ergonomische tests en functionele tests; • betere keuze materialen. Door de tastbaarheid kan er een betere keuze gemaakt worden.

Verpakkingsontwerpers kunnen in een vroeger stadium hun ontwerp maken; • nieuwe ontwerpmogelijkheden; • reductie transport en dus CO2-gebruik.

3D-Print, ofwel Rapid prototyping is een techniek om, uitgaande van een CAD model, rechtstreeks een fysisch model te creëren. De oorsprong van de techniek dateert uit 1988 met de Stereo Lithography.

Eerste patenten dateren uit 1892 onder de noemer ‘Layered Manufacturing’. De patenten voor Stereo Lithography dateren uit 1977.

R

apid Prototyping is een verzamelnaam voor verschil-

Bekende technieken:

lende technieken, die ieder hun eigen toepassing

SLA:

Stereo Lithography Apparatus

kennen. Het gemeenschappelijke kenmerk is dat bij

SLS:

Selective Laser Sintering

alle technieken materiaal laag voor laag wordt aan-

FDM:

Fused Deposition Modeling

gebracht. Afhankelijk van de techniek wordt achteraf

PJT:

Polyjet Technologie

een deel van het geprinte materiaal verwijderd, zoals bij PJT. Hierbij

3DP:

3D-Printen (Ook wel Multi-Jet Modeling)

wordt het model in een gel-achtige materiaal gebouwd dat na de

DMLS/SLM: Laser Cusing

productie eenvoudig met een waterstraal kan worden verwijderd.

LOM:

Een veelgebruikte methode bij 3D-printen is het gebruikmaken van

Een STL-file is een standaard formaat geworden. Een STL-file is

een fijn poeder (gips, plantaardige stoffen, bioplastic, polyurethaan,

opgebouwd uit driehoeken.

Laminated Object Manufacturing

polyester, epoxy), zoals inkjetprinters gebruiken, waarbij er telkens lagen van deze poeder met elkaar verbonden worden zodat deze een vaste vorm aannemen. Deze bindingen worden gedefinieerd door een CAD-bestand. Deze methode is de enige methode waarbij je een model volledig met kleuren kunt uitprinten.

Expert

ADMATEC: printen in keramiek ADMATEC Europe BV is gespecialiseerd in Additive Manufacturing gebaseerd op de DLP technologie. Met dit proces worden producten uit geavanceerd keramiek vervaardigd. In kleine en middelgrote series. Op dit moment zijn er twee beproefde recepturen beschikbaar, te weten Al2O3 (aluminiumoxide) en ZrO2 (zirkoonoxide).

Vele klanten hebben inmiddels gebruik gemaakt van de voordelen, zoals geen initiële kosten voor tooling, maximale vormvrijheid, geen meerkosten bij vormveranderingen in de ontwerpfase en natuurlijk de keramische eigenschappen.

Op dit moment wordt de technologie doorontwikkeld, zodat in de toekomst het materialenpalet uitgebreid kan worden. Daarnaast is de ontwikkeling gericht op het produceren van grotere afmetingen met behoud van resolutie. www.formatec.nl

10 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014

Expert

Ondernemen over de grens STRICK – Rechtsanwälte & Steuerberater biedt Nederlandse ondernemers die in Duitsland zaken (willen) doen, alomvattend juridisch en fiscaal advies. Onze juristen en belastingadviseurs beschikken over economisch en commercieel inzicht en zijn zich terdege bewust van het belang van de ondernemer. Alle advocaten en fiscalisten zijn tweetalig, evenals een groot aantal medewerkers. Cliënten van ons kantoor bevinden zich daarom in de riante positie onderwerpen in eigen taal te bespreken, terwijl onze adviseurs hen de Duitse wetgeving in het Nederlands uitleggen. De filosofie van ons kantoor luidt: vroegtijdig advies helpt problemen voorkomen.

Nederlandse ondernemers krijgen bij STRICK maatwerk advies op de volgende gebieden: • Het oprichten van vennootschappen • Het sluiten van overeenkomsten, zoals agentuur- en distributieovereenkomsten • Het opstellen van Algemene Voorwaarden en contracten • Arbeidsrecht • Bouw- en architectenrecht • Intellectueel eigendom en merkenrecht • Incasso en kredietmanagement • Fusies & overnames • Herstructurering van ondernemingen • Belastingrecht • Jaarafsluitingen • Salarisadministratie • Sociale zekerheid

Tip: Een goede voorbereiding is de basis voor duurzaam zakelijk succes. Juridische en fiscale adviseurs die beide culturen kennen zijn dan waardevolle partners.

www.strick.de

Expert

Geopoints: specialist in scannen Geopoints is specialist in het vastleggen en verwerken van 3D-scans. Met behulp van 3D-scandata voeren we reverse engineering en kwaliteitscontrole uit voor diverse toepassingen in zeer uiteenlopende industrieën. Na het doorgronden van het vraagstuk van de klant, kiezen we uit verschillende hardware en software-oplossingen de beste oplossing. We kunnen het hele 3D-scanproces op ons nemen of bedrijven adviseren en trainen om zelf met 3D-scanmethoden te werken.

Advies Daarnaast vertegenwoordigt Geopoints meerdere bedrijven die hardware en softwareoplossingen leveren voor het vastleggen en verwerken van 3D-scans. Aangezien we dagelijks werken met deze hardware en software, in zeer uiteenlopende toepassingen, zijn we goed in staat bedrijven te adviseren welke oplossing het beste past bij hun toepassing. Na de keuze van de juiste hardware en software helpt Geopoints bedrijven bij de implementatie van de apparatuur. We geven trainingen die tot doel hebben dat de gebruiker zelfstandig met de apparatuur en software leert werken. www.geopoints.nl

Tip: Stel bij de keuze voor een 3D-printer of scanner altijd uw toepassing centraal. Dan kom je tot een geschikte keuze.

2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 11

tekst: yvonne keijzers

Tip Maak in een vroeg stadium juridisch steekhoudende contractuele afspraken met zowel leveranciers als afnemers ten aanzien van intellectuele eigendomsrechten en (product) aansprakelijkheid.

De juridische aspecten van 3D-printing

Waarom advies inwinnen?

De Clercq Advocaten Notarissen adviseerde een MKB-bedrijf dat door een grote fabrikant van huishoudelijke apparaten werd verzocht om met haar 3D-printers onderdelen voor een huishoudelijk apparaat te produceren.

Het MKB-bedrijf vroeg hen op welke manier zij met de verschillende betrokken partijen goede afspraken kon maken: met de opdrachtgever (de fabrikant van huishoudelijke apparaten), de leverancier van het CAD-bestand en de leverancier van de grondstoffen. Een mogelijk gebrek in een geproduceerd onderdeel kan immers vele oorzaken hebben en het MKB-bedrijf wilde de verantwoordelijkheden tussen de verschillende partijen vooraf zo goed mogelijk verdelen. Het bedrijf wilde ook vooraf duidelijkheid over intellectuele eigendomsrechten, dit om vervelende situaties achteraf te voorkomen.

12 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014

3D-printing fascineert mensen. De schier oneindige mogelijkheden, de materialen, de futuristische mogelijkheden die het lijkt te bieden… 3D-printing biedt perspectieven op veranderende bedrijfsmodellen, nieuwe productiemethoden en andere logistieke oplossingen. Maar in het geweld van de technologie, liggen er in het kader van onder andere eigendomsrecht en aansprakelijkheidsrecht problemen op de loer, waar een enthousiaste starter nog niet aan denkt. Onterecht, want 3D-printing is een ‘disruptive’ technologie waar juristen en overheden zich nog de tanden stuk op zullen bijten.

A

uteursrecht, Modellenrecht, Octrooirecht of

“Bedrijven moeten zich realiseren met welke juridische aspecten ze

Merkenrecht. Het zijn allemaal rechtsgebieden

te maken kunnen krijgen als ze beginnen met 3D-printen”, zegt Van

die van toepassing kunnen zijn op 3D-printing.

Duuren. “Dat betekent niet dat zij niets moeten doen, maar dat ze

‘De technologie staat nog in de kinderschoenen

hun contracten zo moeten opstellen dat er zoveel mogelijk rekening

en de mogelijkheden zijn nog lang niet

wordt gehouden met eventuele consequenties.”

uitputtend onderzocht’, zegt advocaat/partner

Natascha van Duuren van De Clercq Advocaten Notarissen. Tijdens

Als voorbeeld noemt Van Duuren het Auteursrecht. “Deze heeft als

het event 3D-print voor het MKB was De Clercq aanwezig om

uitgangspunt dat alleen de maker van een werk gerechtigd is dit

bedrijven te adviseren over de juridische invalshoek van 3D-printing.

werk te verveelvoudigen en openbaar te maken. Maar er is ook een

beperking van deze exclusieve rechten van de maker

die de diverse wet- en regelgeving hebben voor hun

opgenomen, de zogenaamde thuiskopie. Op grond van

positie. Is de printshop gerechtigd in opdracht van

artikel 16b van de Auteurswet is het onder bepaalde

een consument een object uit te printen? Of kan de

voorwaarden toegestaan om zonder toestemming van

printshop aansprakelijk worden gesteld wegens inbreuk

de rechthebbende en uitsluitend voor eigen oefening,

op een intellectueel eigendomsrecht? Kan de printshop

studie of gebruik, één of enkele kopieën te maken van

aansprakelijk worden gesteld als het 3D-geprinte object

een fysiek werk. Op het moment dat op grote schaal

schade veroorzaakt? En kan de printshop aansprakelijk

gebruik wordt gemaakt van deze mogelijkheid, zullen

worden gesteld, indien een klant een pistool uitprint?”

auteursrechthebbenden inkomsten mislopen. Er bestaat

Het zijn issues waar de komende jaren nog veel over

immers op dit moment geen mogelijkheid een ‘billijke

geschreven en geprocedeerd zal worden. Maar voorlopig

compensatie’ te krijgen, zoals muziek-producenten

is er nog nauwelijks jurisprudentie over verschenen.

bijvoorbeeld krijgen van de Stichting Thuiskopie. Dit betekent dat zij na zullen moeten denken over andere business modellen en samenwerkingen.

Printen voor een ander

www.declercq.com

Vooral voor printshops of andere dienstverleners is het

www.3Dprintadvocaten.nl

verstandig na te denken over de nodige consequenties

3dprint@declercq.com

Voorbeeld van wetgeving Op grond van de tekeningen- en modellenwet is het toegestaan reparatieonderdelen te printen. Het 3D-geprinte reparatieonderdeel moet dan wel hetzelfde uiterlijk hebben als het origineel. Het is natuurlijk de vraag of een printshop altijd even goed in staat is vast te stellen of aan dit vereiste wordt voldaan en – met andere woorden – of zij hier het risico loopt door de fabrikant aansprakelijk te worden gesteld. De mogelijkheid reparatieonderdelen eenvoudig te printen, brengt ook voor de fabrikant risico’s met zich mee. Het risico bestaat immers dat reparatieonderdelen van een slechte kwaliteit worden geprint die de werking van hun product negatief beïnvloeden. De kans dat de consument vervolgens bij de fabrikant aanklopt is groot, ondanks het feit dat hij zélf een reparatieonderdeel van slechte kwaliteit heeft geprint (of heeft laten printen). Hier speelt dan weer een ander issue, namelijk van productaansprakelijkheid.

Expert

KNNS: spil tussen vraag en aanbod KNNS Business Solutions is de spil tussen informatie en de ontsluiting daarvan. Wij inventariseren hoe de informatie is georganiseerd, waar de pijnpunten zitten en komen dan met een oplossing. Zo wordt informatie, in elk denkbaar formaat, op elk tijdstip en op elk device beschikbaar voor diegene die het nodig heeft. Zo is er controle over bedrijfsinformatie; zeer betrouwbaar en bedrijfszeker.

3D-Kenniscentrum In ons 3D-Kenniscentrum kunt u uiteenlopende 3D-machines in werking zien. Wij geven workshops waarin u kunt ontdekken welke 3D-mogelijkheden u kunt toepassen in uw vakgebied. U ontdekt hoe 3D-software gebruikt wordt om een 3D-idee om te zetten naar 3D-ontwerpen. Zo krijgt u een beeld wat 3D in de toekomst voor u kan betekenen.

Tip: Ziet u kansen voor 3D, maar wilt u eerst ervaring opdoen? Maak dan gebruik van ons 3D-Kenniscentrum om uw eerste opdrachten te printen.

www.knns.nl

Expert

Layerwise: printen in metaal Layerwise is een Belgische serviceprovider en één van de grootste productiebedrijven op het gebied van metaal-printen.

Layerwise is een specialist in Laser Beam Melting. Dit is een technologie waarbij men laagsgewijs metaalpoederdeeltjes met een laserbron aan elkaar smelt. Het proces start van een basisplaat waarop een laagje van 20-30-40-60 of 90 µm metaalpoeder wordt gedeponeerd.

Dit kan elk versmeltbaar metaal zijn. Een straal laserlicht wordt gebruikt en afgebogen om op de gewenste plaats de metaalpoederdeeltjes aan elkaar te smelten. Wanneer de laag volledig is samengesmolten kan men een volgende laag met poeder deponeren. Het laserlicht wordt opnieuw gebruikt om de verse laag poeder op de vorige laag samen te smelten. Dit gaat zo verder tot men een volledig object uit metaaladditief heeft samengesteld. www.layerwise.com

Tip Kennis en ervaring inzake de technologie, mogelijkheden en applicaties zijn bepalend of een bedrijf succesvol blijft groeien in deze opkomende nieuwe markt.

2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 13

Expert

Ultimaker stelt u in staat uw fantasie direct om te zetten in werkelijkheid.

Sinds Ultimaker is gestart met de verkoop van de eerste Ultimaker 3D-printers in mei 2011, heeft het een prominente positie binnen de competitieve Maker-industrie verworven.

Als een van de meest succesvolle open source bedrijven werkt Ultimaker zeer nauw samen met de community om een revolutie in de persoonlijke-fabricage te ontketenen.

Ultimaker: open Source 3D-print www.ultimaker.com

Tip: enkele goede sites om in de gaten te houden zijn: www.fabbaloo.com, 3dprintingindustry.com, www.3ders.org

Expert

Igepa: nieuwe generatie 3D-printers Igepa is een groothandel in papier, sign- en displaymaterialen, 2D- en 3D-printers. Igepa Nederland, gevestigd in Tiel, is onderdeel van de Duitse Igepa Group, die actief is in 28 Europese landen. Vier jaar geleden nam moederbedrijf Igepa Group een Zweeds bedrijf over, dat al bijna tien jaar 3D-printers verkocht in de Scandinavische landen.

Stratasys Objet500 Connex3: breed scala aan kleuren Eén van de nieuwe modellen die Igepa introduceert, is de Stratasys Objet500 Connex3. Daarmee kunnen materialen in honderden kleuren en kleurnuances worden geprint. De Objet500 Connex3 print flexibel gekleurde materialen. Ook kan de zachtheid van het materiaal zelf worden bepaald.

Hierdoor wordt het mogelijk om zelfs van de meest gedetailleerde ontwerpen een levensecht model te maken.

www.igepa.nl

Technologieën De 3D-printers van fabrikant Stratasys maken o.a. gebruik van het gepatenteerde ‘Fused Deposition Modeling’. Met behulp van deze technologie kunnen negen verschillende industriële thermoplasten worden geprint, wat resulteert in objecten van professionele productiekwaliteit. De PolyJet technologie werkt met druppeltjes vloeibare kunststof. Deze worden neergelegd in laagjes van 16 micron en uitgehard door UV-licht. Hierdoor is het mogelijk om meerdere materialen, van transparant tot rubberlike, in één model te verwerken.

Expert

Hogeschool Windesheim Zwolle, Lectoraat Kunststoftechnologie Het Lectoraat Kunststoftechnologie heeft als doel het hoger onderwijs in kunststoffen te bevorderen. Dat gebeurt onder meer door onderzoek, het geven van lessen en het opzetten van projecten.

Eerder uitgevoerde onderzoeken zijn: Duurzaam produceren in de kunststofindustrie, Recycling in Ontwerp, en Maakindustrie creëert met Rapid Manufacturing nieuwe ontwerpen en mogelijkheden.

Binnen het Rapid Manufacturing-project zijn verschillende printtechnieken en materialen onderzocht. Daarnaast zijn bij elf MKB-ers cases uitgevoerd, waarbij de mogelijkheid van het toepassen van 3D-printen werd onderzocht.

Tip: Valideer je product met een FDM-printer, deze printtechniek is goedkoop en toegankelijk. Vervolgens kan je het product optimaliseren door te kiezen voor een andere 3D-printtechniek en materiaalcombinatie.

14 << RNCT magazine 3D-print • mei • 2014

In de publicatie ‘Printen in de derde dimensie’ worden naast de printtechnieken en materialen verschillende cases behandeld. Op basis van de resultaten van de onderzoeken is een beslismodel gecreëerd om de juiste printtechniek te selecteren voor een elke gewenste toepassing. www.windesheim.nl

Handige adressen in de regio Bent u op zoek naar mede-ondernemers, kennis- onderwijs-instellingen of wilt u over de grens ondernemen? Met deze adressen geeft u uw innovaties een boost.

Kennisinstellingen

Radboud Universiteit Nijmegen

Nijmeegs Ontwerp Platform, NOP

LINDUS, ondernemersvereniging Liemers

Regionaal Nijmeegs Centrum voor

Comeniuslaan 4, 6525 HP Nijmegen

E-mail: info@nijmeegsontwerpplatform.nl

Mercurion 3 , Tel: 0316-342065

Technologie

Tel: 024-3616161

Postbus 207, 6500 AE Nijmegen

6903 PX ZEVENAAR, Tel: 0316-342065 Ondernemerscontact Over-Betuwe

E-mail: info@lindus.nl www.lindus.nl

Tel: 06-53672933

ROC Nijmegen

Postbus 118, 6660 AC Elst (Gld.)

E-mail: joost@rnct.nl

Campusbaan 6, 6512 BT Nijmegen

Tel: 06-51319689 (René van Horen)

www.rnct.nl

Tel: 0900-9609

E-mail: info@oco.nl

Belangenverenigingen

www.oco.nl

Health Valley

FabLab Arnhem

Technische Universiteit Eindhoven

Ruitenberglaan 26, 6926 CC Arnhem

Den Dolech 2, 5612 AZ Eindhoven

Ondernemerskring Midden-Gelderland

Radboudumc, Ingang Oost

Tel : 026-3658183

Tel: 040-2479111

Secretariaat

Routenummer 911

E-mail: doreen.tolmeijer@han.nl

E-mail: cec@tue.nl

Gerline de Nie

Tel: 024–3558737

www.han.nl

www.tue.nl

Postbus 2, 6666 ZG Heteren

E-mail: info@health-valley.nl

Tel: 06-51360707

www.health-valley.nl

Reinier Postlaan 4, 6525 GC Nijmegen

Ruitenberglaan 29, 6826 CC Arnhem

Ondernemersverenigingen/ netwerken

Tel: 026-3658348

BNI Business Network

E-mail: info@han.nl

Chapter directeur: Tom Oude Vrielink

Google+ group 3D-printers and printing NL

Nassauplein 30, 2585 EC Den Haag

www.han.nl

Tel: 06-25195756

https://plus.google.com/u/0/

Tel: 070 3114 100

communities /114289351875256701520

E-mail: info@dnhk.org

HAN Automotive Institute

post@ondernemerskringmiddengelderland.nl www.ondernemerskringmiddengelderland.nl

AHK - Nederlands Duitse Handelskamer Nederlands-Duitse Handelskamer

HAN Engineering

Centrum voor jong ondernemersschap,

Ruitenberglaan 26, 6826 CC Arnhem

Contactpersoon Koen Sieben

Mikrocentrum

Tel: 026 - 3658181

Stationsplein 12, 6512 AB Nijmegen

Kruisstraat 74

Food Valley

E-mail: info@han.nl

Tel: 024-8459478

5612 CJ Eindhoven

Nieuwe Kanaal 9D-3, 6709 PA

www.han.nl

E-mail: info@cvjonijmegen.nl

Tel: 040-2969911

Wageningen

www.cvjonijmegen.nl

E-mail: info@mikrocentrum.nl

Tel: 0317-427095

www.mikrocentrum.nl

E-mail: info@foodvalley.nl

Polymer Science Park

www.dnhk.org

Ceintuurbaan 15, 8022 AW Zwolle

Industriële Kring voor Nijmegen en

Tel: 038-8534810

Omgeving

Branchevereniging RapidPro

E-mail: info@polymersciencepark.nl

Coldplaystraat 12, 6663 HX Nijmegen

Contactpersoon: Els van de Ven

Stichting KiEMT

www.polymersciencepark.nl

E-mail: info@iknijmegen.nl

E-mail: e.ven@mikrocentrum.nl

Eusebiusbuitensingel 28, 6828 HW Arnhem

http://www.iknijmegen.nl

www.rapidprobranchevereniging.nl

Tel: 026-4461469

www.foodvalley.nl

E-mail: info@kiemt.nl www.kiemt.nl Expert

AMR Europe: professionals in 3D-printing Niets communiceert ontwerpideeën efficiënter dan een drie dimensionaal model. In de huidige competitieve markt is het essentieel om nieuwe producten zo snel mogelijk op de markt te brengen. Het verkorten van de time to market is veelal een voorwaarde tot succes.

Door toepassing van additive manufacturing technieken zijn bedrijven in staat om in een zeer kort tijdsbestek functionele modellen van het ontwerp te maken. Het gebruik van deze technieken voor steeds complexere producten vraagt om nieuwe materialen waarmee functionele elementen, zoals bijvoorbeeld sensoren, geïntegreerd kunnen worden.

Verleg je horizon, niets is te gek AMR Europe beschikt over de nieuwste technieken op het gebied van 3D-printing en is distributeur van diverse high-end 3D-printsystemen en ontwikkelaar op het gebied van nieuwe materialen en toepassingen op het gebied van additive manufacturing.

AMR Europe beschikt over een showroom waar alle systemen operationeel staan opgesteld en ontwikkelt met haar partners nieuwe materialen en toepassingen, waaronder water oplosbaar supportmateriaal. http://amreurope.com

2014 • mei • RNCT magazine 3D-print >> 15

Z

iet u kansen voor innovatie

met deze innovaties concurrentievoordeel

van uw bedrijf? Stichting

behaald kan worden.

Regionaal Nijmeegs Centrum

Dus heeft u ideeën en ziet u kansen, maar

voor Technologie (RNCT)

heeft u net dat extra beetje kapitaal, kennis,

stimuleert innovatie bij het MKB uit de

competenties nodig? Het RNCT steunt

‘maakindustrie’ in de regio groot-Nijmegen.

ondernemers bij innovatie door aan die

Of het nu gaat om uw product, proces,

leemtes invulling te geven.

organisatie of markt.

Aarzel niet...gebruik de kracht van ons

De focus ligt hierbij op de manier waarop

netwerk.

innovatiekansen in uw bedrijf

RNCT verbindt...

Postbus 207 6500 AE Nijmegen 06 - 53 67 29 33 joost@rnct.nl www.rnct.nl

joost.bouman

@Joost_Bouman