Otters en bevers op het spoor

Otters en bevers op het spoor K n a g e nd e v rag en, s c herpe a n tw o o rde n

Terug van weggeweest In 1848 werd de laatste wilde bever in BelgiĂŤ doodgeschoten. Na een afwezigheid van ruim anderhalve eeuw werden opnieuw bevers uitgezet in WalloniĂŤ en Vlaams Brabant en sindsdien rukken ze op naar Vlaanderen. Ook in de regio van Broek de Naeyer, de Biezenweiden en het Broek te Blaasveld is de bever opgedoken en is hij stilaan zijn plaats in het landschap aan het heroveren.

Sinds de jaren tachtig van werd ook de mysterieuze otter niet meer waargenomen in onze contreien.

Mede dankzij de stijgende kwaliteit van ons zoetwatermilieu en de omliggende natuurgebieden werkt de otter gestaag aan zijn comeback.

Een prima aanleiding om hun spoor te volgen en een speels onderzoek te starten naar hun leefwijze, gedrag, voorkomen en leefgebied.

2

Otters en bevers op het spoor

Praktisch In deze brochure vind je de suggestielus ‘Otters en bevers op het spoor’. Het basistraject omvat een actieve gezinswandeling van 3,8 km met onderweg infopanelen en leuke doe-opdrachten. Dit traject kan worden uitgebreid met twee aansluitende lussen van respectievelijk 2,2 km en 10 km. De routes volgen een stuk van Wandelnetwerk Rivierenland, een netwerk van wandelpaden die elkaar kruisen in genummerde knooppunten.

Het vertrek- en eindpunt bevindt zich aan het Sashuis, Sasplein 18, 2830 Klein-Willebroek, waar je een sleutel moet oppikken waarmee je kistjes kan openen om de doe-opdrachten uit te voeren. Bij het einde van de wandeling kan je de sleutel afleveren in de postbus aan het Sashuis en krijg je een beloning in de plaats.

Deze infobrochure bevat binnenin een kinderluik met extra vraagjes en info voor bij de doe-opdrachten.

Basistraject: 3,8 km over zowel verharde als onverharde wegen over de Rupeldijk en doorheen Broek de Naeyer. (geschatte duurtijd: 2u) Uitbreidingslus 1: +2,3 km doorheen de Biezenweiden (Natuurpunt) Uitbreidingslus 2: +10,8 km langs Biezenweiden, domein Hazewinkel en het Broek te Blaasveld waar je in het Scheyvaertshof de otterbevertentoonstelling kan bezoeken.

Knagende vragen, schepre antwoorden 3

Legende Basistraject met infopanelen en doe-kistjes Uitbreidingslus 1 Uitbreidingslus 2 Startplaats Otter-beverpad Andere startplaatsen Wandelnetwerk Rivierenland Restaurant

Brasserie Cafe Veerpont Parkeerplaats Museum Infopunt Scheyvaertshof OriĂŤntatietafel Kasteel - burcht

4

Otters en bevers op het spoor

Fietsbruggen

Merkwaardige hoeve Kerk Kapel Watertoren Verharde ondergrond Onverharde ondergrond

Natuur- of bosgebied Hier primeert de natuur en de rust.

Honden zijn niet toegelaten. Voor de organisatie van activiteiten is toestemming nodig van de terreinbeheerder, en op www. natuurenbos.be vind je eventuele specifieke voorwaarden.

Fragment uit de topografische kaart omgeving Willebroek met toelating A2926 van Nationaal Geografisch Instituut – www.ngi.be

Knagende vragen, scherpe antwoorden 5

Symboolsoorten Het is geen toeval dat we in deze waterrijke regio een wandeltraject uitstippelen rond de otter en de bever.

De voorbije decennia onderging ons rivierenland langs Rupel, Nete, Dijle en Zenne immers een ware metamorfose. Het werd opnieuw een leefgebied voor heel wat vissoorten, vlinders, vogels, amfibieën en sinds enkele jaren ook voor bevers en zelfs voor de otter. Ontwikkelingen waar we tien jaar geleden amper van konden dromen.

De otter is het topje van de voedselpiramide in het zoetwatermilieu. Als er iets mis gaat met dat milieu, gaat het mis met de otter. Maar ook omgekeerd: als de otter er terug gezond kan leven, mag je er zeker van zijn dat het met dit watermilieu de goede kant uit gaat, voor plant, dier en mens.

De bever is een volleerde landschapsarchitect en een handige houtbewerker die als enige diersoort in staat is een ecosysteem te beïnvloeden en naar zijn poot te zetten.

Deze twee vaststellingen maken enerzijds dat de wandellus ‘Otters en bevers op het spoor’ een absolute must is voor liefhebbers van natuur, dieren, water en verwondering.

Anderzijds benadrukt dit traject de positieve evolutie van een regio die nog niet zo lang geleden bekend was omwille van de vervuiling, industrie en algemene verloedering.

6

Otters en bevers op het spoor

Het Sashuis Het Sashuis gelegen langs de oude arm van de Vaart van Willebroek, en vertekpunt van het Otter-beverpad, belicht de geschiedenis van Klein-Willebroek. Het werd in 1573, samen met de aanleg van het Sas, gebouwd als tolhuis en sluiswachterswoning. Door de tumultueuze periode van de Spaanse overheersing werd het Sashuis herhaaldelijk beschadigd en uiteindelijk door een brand vernield. In 1608 werd het huidige Sashuis gebouwd. Deze datum werd met smeedijzeren cijfers in de gevel aangebracht. Na de sluiting van het Sas van Klein-Willebroek in 1980, verloor het, en dit na 5 eeuwen, zijn oorspronkelijke functie. Na een grondige restauratie werd het Sashuis in 1987 officieel als gemeentelijk museum geopend.

De omgeving van het Sashuis werd reeds in 1981 beschermd als dorpsgezicht.

‘Otters en bevers op het spoor’: Basistraject met infopanelen en doe-opdrachten Ga vanaf het Sashuis de brug over richting knooppunt 121 en wandel vanaf daar rechtdoor de dijk op. Volg de Rupel richting knooppunt 197.

Voor je aan het Sashuis vertrekt moet je eerst via het sporendoolhof ontdekken welke sporen je op de dijk moet volgen om het territorium van de otter en de bever te vinden.

Knagende vragen, scherpe antwoorden 7

De Rupel, links van de dijk, is de kortste rivier van BelgiĂŤ. Ze ontstaat door de samenvloeiing van Nete en Dijle, ter hoogte van Rumst en mondt 12 km verder in de Schelde uit. Door de invloed van het getij van de Noordzee ontstaan er slikken en schorren. Bijna 100 jaar lang was de Rupel een open riool. Afvalwaters werden ongezuiverd in de Rupel en haar zijrivieren geloosd. Vandaag zwemmen er opnieuw meer dan 25 vissoorten zoals paling en blankvoorn, maar ook baars, bot, Europese meerval en spiering. De naam Rupel zou teruggaan op de Keltische termen rim(stromend) en -pel (moeras, poel).

Wanneer je verder over de dijk wandelt zie je rechts Broek de Nayer. Dit gebied van 66 ha was vroeger meer een stortplaats voor industrieel afval dan een groendomein. Gelukkig heeft Provincie Antwerpen de natuur hier de kans gegeven om zich te herstellen.

Het resultaat is een prachtige mozaĂŻek van diverse biotopen met een rijke fauna en flora. Heel wat vogels, libellen en vlinders vinden hier hun plekje en ook de bever keerde na jarenlange afwezigheid terug. Naast de bever werd ook de otter, waarvan men vermoedde dat hij in Vlaanderen niet meer voorkwam, hier meermaals geobserveerd sinds 2012.

Meer informatie Provinciaal Groendomein Broek de Naeyer Tel. 015 45 13 80

8

Otters en bevers op het spoor

Aan knooppunt 197 ga je dwars door het domein Broek de Nayer, waar een beverfamilie zich spontaan gevestigd heeft, richting knooppunt 198.

Bevers en otters huisvesten zich in het overgangsgebied tussen land en water, zoals moerassen, langs beken, rivieren en waterplassen, liefst met een rijke oevervegetatie. Bij het betreden van hun leefgebied hangt er een vreemd geurtje. Bevers markeren hun territorium met bevergeil of castoreum dat vroeger gegeerd was om zijn pijnstillende werking en als bestanddeel van parfum. Otters laten op hun beurt geurvlaggen achter met hun uitwerpselen.

Een beverburcht of -dam is ĂŠĂŠn van de duidelijkste sporen van beveractiviteit. Daarnaast laat de bever door zijn bouwwoede her en der verspreide knaagsporen achter met de vaak typische zandlopervormige inkeping. Verder verraden ook pootafdrukken en keutels zijn aanwezigheid.

Natuurlijke glijbanen en visresten kunnen dan weer wijzen op het voorkomen van een otter.

Knagende vragen, scherpe antwoorden 9

Broek de Nayer en omgeving herbergen voldoende voedselbronnen voor beide dieren. De maaltijd van de bever is zuiver plantaardig. Hij eet voornamelijk bast en twijgjes. Zachte loofhoutsoorten zoals wilg, populier en berk genieten zijn voorkeur. In de zomer wordt naast hout ook ander plantaardig materiaal gegeten, zoals waterlelie, gele plomp, waterkers, riet en lisdodde. De otter daarentegen is een echte viseter. Paling, baars, snoek en karper staan regelmatig op het menu.

Hij verorbert ook amfibieĂŤn, watervogels, ratten, rivierkreeften, krabben, wormen en insecten: in feite alles wat zwemt of kruipt onder het wateroppervlak.

De kans dat je tijdens deze wandeling een otter of bever te zien krijgt is jammer genoeg niet erg groot. Beide dieren zijn schuw en vooral tijdens de schemerperiode en de nacht actief. Om hun aanwezigheid tastbaar te maken hebben we een voelkast geplaatst waar je hun waterdichte vacht kan aanraken. Deze vacht werd vroeger gebruikt om bontjassen en winterhoeden van te maken.

10

Otters en bevers op het spoor

Beste otter-bevervriendje, 1. Welkom in Broek de Naeyer. Wij zijn Castor Bever en Lutra Otter, tenminste dat zijn onze wetenschappelijke namen. Kan jij ons helpen om een troetelnaam te kiezen? Zo eentje die begint met een O of met een B, bijvoorbeeld Otje Otter en Bartje Bever?

2. Bevers zijn knaagdieren. Ken jij nog andere knaagdieren? Otters horen bij de familie van de marterachtigen zoals de fret, de bunzing, de hermelijn en de das. Als je ons wil volgen moet je weten welke onze sporen zijn. Zoek jij onze pootafdruk? Eerst in het sporendoolhof en daarna op de dijk.

3. Wij zijn hier in Rivierenland komen wonen omdat hier veel water is. Als wij ergens heen gaan doen we dat vaak al zwemmend. Onze pels is een waterdicht duikerspak en onze poten hebben zwemvliezen.

Zeg heb jij eigenlijk een zwembrevet? Ja, hoeveel meter kan jij dan zwemmen? Heb jij al eens met zwemvliezen over land gelopen? Probeer eens, maar wel voorzichtig zijn, want het is best wel moeilijk.

Knagende vragen, scherpe antwoorden 11

G ek k e g e ur tj e

s

4. Wij werken niet met gsm’s of deurbellen. Nee, wij laten vreemde geurtjes achter om elkaar te vertellen waar we wonen. Ruik maar even. Vind jij dat het stinkt? Vroeger werden onze geurtjes gebruikt om parfum van te maken.

5. Bevers en otters zijn echte lekkerbekken. Toch verschilt hun dagelijkse maaltijd enorm. Kan jij op de bordjes iets lekkers serveren? Trouwens, wat is jouw lievelingseten?

6. Wij zijn erg propere dieren. Dat moet ook wel. Als we onze vacht niet elke dag goed verzorgen, dan is deze niet meer waterdicht en krijgen wij het veel te koud.

Wist je trouwens dat onze vacht 70 keer meer haartjes heeft (per cm²) dan een mensenhoofd? Kan jij voelen welke pels van de otter is, welke pels van de bever is en waar het tapijt van de bomma zich bevindt?

12

Otters en bevers op het spoor

7. Kijkhut de Visarend is een venster dat uitkijkt op een prachtige waterplas. Hier moet je heel stil zijn zodat de dieren niet gestoord worden. Kan jij dat, 1 minuut geen lawaai maken?

Ke g

ele

nd eO

tte

r

8. Je zou het misschien niet zeggen, maar wij zijn vrij grote dieren. De bever meet van kop tot en met staart 1m30 en ook de otter is net iets groter dan 1 meter. Hoe groot ben jij? Neem de kegelhouding aan en zet je tegen de achterkant van de boom. Ik durf het niet goed te zeggen, maar bevers zijn een klein beetje dikker. Wij wegen 20-30 kg en de otter slecht 5-13 kg. Probeer ons gewicht op de wip maar eens in te drukken, je zal je spierballen moeten gebruiken.

9. Wij zijn erg lieve dieren en hebben dan ook niet veel vijanden. Wel zijn we heel bang van fabrieken, auto’s en vervuiling.

Als je een vuiltje ziet mag je het voor ons oprapen en in de vuilbak gooien. Dankjewel, jullie zijn schatjes!

We lke vij an

de

n

Knagende vragen, scherpe antwoorden 13

10. Het was fijn om met jullie door onze tuin te wandelen.

We hebben nog ĂŠĂŠn vraagje. Zouden jullie een bouwwerkje kunnen maken en daar dan een foto van nemen en opsturen? Als je geen zin hebt om te bouwen, dan kan je ook knagen als een bever of een otter na-apen en hier een foto van maken. Wij hangen deze dan omhoog in onze beverburcht en ons otterhol zodat wij jullie nooit meer vergeten!

Foto opsturen naar info@rlrl.be

14

Otters en bevers op het spoor

Tussen knooppunt 197 en 198 tref je vogelkijkhut de Visarend aan. Neem stilletjes eens een kijkje binnenin.

De grote kracht van de natuur is, wanneer je stil bent en goed kijkt, ze vanzelf naar jou toekomt.

Kijkhut de Visarend is zo’n plek. Wie weet kan je hier wel aalscholvers bewonderen, want in Broek de Naeyer bevindt zich één van de grootste kolonies van Vlaanderen. Ook de wintertaling, de pijlstaart, de blauwe reiger en de grote zilverreiger laten zich regelmatig zien. Heb je een verrekijker? Dan kan je aan de oevers van de waterplas ook de door bevers afgeknaagde boomstammen spotten.

Knagende vragen, scherpe antwoorden 15

Alvorens je knooppunt 198 bereikt moet je de otter en de bever nog even goed meten en bestuderen voordat je Broek de Naeyer verlaat.

De bever is het grootste knaagdier van Europa. Hij weegt 20-30 kg en heeft een lichaamslengte van 100 cm. Zijn platte, geschubde en onbehaarde staart is 30 cm lang en doet dienst als roer bij het zwemmen, als vetopslagplaats, als warmteregulator en als zitkussen.

Bij gevaar slaan bevers hun staart krachtig op het water om hun soortgenoten te waarschuwen.

De oren, ogen en neusgaten van een bever liggen op ĂŠĂŠn lijn, zodat ze tijdens het zwemmen allemaal boven water blijven. Bevers hebben 4 grote oranje bijtelvormige snijtanden die hun hele leven lang blijven doorgroeien. Dat moet ook wel, want door het knagen aan de bomen slijten ze voortdurend af.

Hoewel de hele familie helpt bij de opvoeding van de jongen, sterven 3 op 4 beverjongen in landen met veel predatoren nog voor ze volwassen zijn. Eenmaal volwassen worden bevers gemiddeld 10 tot 15 jaar oud.

16

Otters en bevers op het spoor

De otter heeft een slank torpedovormig lichaam dat van snuit tot staarttopje tussen 100-120 cm lang is en perfect is aangepast aan zijn amfibische levenswijze.

Om zijn omgeving te onderzoeken staat de otter op zijn achterpoten, met het lichaam rechtop en de staart als steun. Dit noemt men ‘kegelen’. Als hij zich over land voortbeweegt doet hij dit vaak met kromme rug (te vergelijken met de houding van een kwade kat). Het gewicht van de otter varieert tussen 5 en 13 kg. Otters kunnen 7 tot 8 uur aan één stuk zwemmen.

Tussen de tenen van alle vier de poten heeft hij zwemvliezen. Met zijn voorpoten is de otter erg handig in het hanteren van voorwerpen en voedsel. Hoewel otters in gevangenschap tot 18 jaar oud kunnen worden, is de gemiddelde levensverwachting in de ‘wilde’ natuur nauwelijks 4-5 jaar.

Wist je dat in het 16e eeuwse Visboeck staat te lezen dat in die tijd volgens pauselijk gebod de otter en de bever tot de vissen mochten worden gerekend. Op vrijdagen en in vastenperiodes werden otters en bevers -volgens het Visboeck- gepaneerd en als vis geserveerd.

Knagende vragen, scherpe antwoorden 17

Via knooppunt 198 wandel je terug naar knooppunt 121 om zo aan het Sashuis te eindigen. Tijdens het laatste deel van de wandeling staat de overgang van natuur naar industrie en recreatie centraal.

Bevers en otters werden van oudsher bejaagd vanwege hun pels en hun vlees. Voor dode otters werden premies uitgereikt omdat men overtuigd was dat ze alle vis wegroofden. Bevers worden, ook nu nog, vooral gevreesd voor de schade die ze aanrichtten aan landbouwgewassen. Natuurlijke vijanden hebben volwassen bevers en otters in Vlaanderen niet.

Honden en vossen vormen wel een bedreiging voor de jongen.

Vandaag zijn versnippering van natuurgebieden, het drukke verkeer, watervervuiling, de toenemende industrialisering, het gebruik van pesticiden, giftige stoffen in de grond en waterwegen met betonnen oevers de grootste bedreigingen voor beide dieren.

Aan de jachthaven in Klein-Willebroek kan je op de bank nog even verpozen vooraleer je naar huis gaat.

18

Otters en bevers op het spoor

Uitbreidingslus 1: De Biezenweiden (2,3 km) De Biezenweiden is een natuurgebied van ongeveer 40 ha beheerd door Natuurpunt Mechels Rivierengebied.

Het domein ligt tussen Broek De Naeyer en zeilvijver De Bocht.

Zoals de naam laat vermoeden, bestond het gebied vroeger uit vochtige weilanden. Voor de moderne landbouw waren deze gronden niet meer interessant.

Sommige percelen werden beplant met populieren terwijl op andere percelen spontaan een bosvegetatie ontwikkelde. Natuurpunt streeft naar een gevarieerd en open bos.

Meer informatie Natuurpunt Mechels Rivierengebied, Tel. 015 43 61 09 www.mechelsrivierengebied.be

Knagende vragen, scherpe antwoorden 19

Uitbreidingslus 2: Hazewinkel, Het Broek en Scheyvaertshof (10,8 km) Het Bloso-centrum Hazewinkel heeft met zijn watersportbaan internationale faam verworven voor de kajak- en roeisport. Je kan hierrond ook heerlijk wandelen.

Het nabijgelegen Broek, beheerd door het Agentschap voor Natuur en Bos, was vroeger een bijna ontoegankelijk gebied doordat het geregeld door de Rupel werd overstroomd. Er waren gedurende vele eeuwen veenafzettingen waardoor dichte turflagen ontstonden. Het landschap veranderde sterk toen tussen de 1100 en 1300 de rivier werd ingedijkt. Na de indijking werd de turf ontgonnen als brandstof waardoor de vijvers ontstonden die zo kenmerkend zijn voor dit gebied. Later werden de vijvers ook gebruikt voor het roten van vlas.

Vandaag zorgen de populieren, wilgen en zwarte elzen voor een feeĂŤriek waterlandschap. Het broek ligt slechts 2 Ă 3 meter boven de zeespiegel en heeft een specifieke fauna en flora. In de vijvers groeit veel gele plomp en in de sloten zijn blaasjeskruid en waterviolier te vinden. Op de natte gronden treffen we typische soorten als dotterbloem, gele lis, riet en wilde hop.

Het Broek kent een grote variatie aan vogels. Naast roofvogels als de buizerd, torenvalk en sperwer komen er ook bosuilen, spechten en de ijsvogel voor.

In de lente kan je er talrijke kikkers horen kwaken en vliegen de libellen in het rond.

In het onthaalcentrum op het domein Scheyvaerts wordt het Broek op een eenvoudige manier voorgesteld. Je kan er ook heel wat opgezette vogels bewonderen, evenals beenderen van uitgestorven mammoets en andere fossielen uit de ijstijden. Sinds kort is er ook ĂŠĂŠn ruimte gewijd aan de otter en de bever. Zeker een bezoekje waard.

Het onthaalcentrum is geopend op zondag van 14u tot 17u van 1 april tot 31 oktober. Groepen zijn gans het jaar welkom op aanvraag. Op feestdagen is het onthaalcentrum gesloten.

Meer informatie -Bloso-centrum Hazewinkel, Tel. 03 886 64 64 www.bloso.be -Agentschap voor Natuur en Bos, Tel. 03 224 62 62 www.natuurenbos.be -Boswachtershuis Scheyvaerts, Tel. 0479 67 94 78

22

Otters en bevers op het spoor

Colofon Realisatie Regionaal Landschap Rivierenland vzw Toerisme Rupelstreek-Vaartland vzw In samenwerking met Agentschap voor Natuur en Bos De Beverwerkgroep Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek Natuurpunt Kern Willebroek Provinciaal groendomein Broek de Naeyer Provincie Antwerpen Met speciale dank aan Jorn Van Den Bogaert en Rudy Moens Redactie Regionaal Landschap Rivierenland V.U. Karin De Mulder, Schommelei 1/3, 2850 Boom Depotnummer: D/2013/12.159/4 Foto’s en illustraties Rudy Moens (cartoons), Stefan Vreugdenhil, Maaike Plomp, Regionaal Landschap Rivierenland, Toerisme RupelstreekVaartland Meldpunt voor problemen met de bewegwijzering www.routedokter.be Verkooppunten wandelkaart Wandelnetwerk Rivierenland www.rlrl.be, www.trvl.be Het kaartje werd gepubliceerd met de goedkeuring van het Nationaal Geografisch Instituut (NGI authorisatiecode A2926.)

Meer informatie Regionaal Landschap Rivierenland 015/21 98 53 - info@rlrl.be - www.rlrl.be Gemeente Willebroek dienst Cultuur 03/860 97 91 -cultuur@willebroek.be - www.willebroek.be Help mee aan een mooi en proper landschap en neem je afval mee naar huis!

Knagende vragen, scherpe antwoorden 23