On İkinci Gece / William Shakespeare by Remzi Kitabevi

3 Giriş

on ikinci gece / William Shakespeare

Orijinal adı: Twelfth Night or What You Will Her hakkı saklıdır. Bu yapıtın aynen ya da özet olarak hiçbir bölümü, telif hakkı sahibinin yazılı izni alınmadan kullanılamaz. Yayına hazırlayan: Gül Özseven Kapak: Ömer Erduran

ısbn 978-975-14-1580-6 birinci basım: Ekim 2013 Remzi Kitabevi A.Ş., Akmerkez E3-14, 34337 Etiler-İstanbul Sertifika no: 10705 Tel (212) 282 2080 Faks (212) 282 2090 www.remzi.com.tr post@remzi.com.tr Baskı ve cilt: Remzi Kitabevi A.Ş. basım tesisleri 100. Yıl Matbaacılar Sitesi, 196, Bağcılar-İstanbul Sertifika no: 10648

ON İKİNCİ GECE

On İkinci Gece ya da Nasıl İsterseniz Üstüne(1) “Ben, ben değilim.” (Viola-Cesario) Yazılış, oynanış ve basım tarihleri: Oyunun tek güvenilir metni Shakespeare’in ölümünden sonra yayımlanan toplu basım First Folio (1623)’da yer alıyor. Fazla hata içermeyen bu metnin bir sahne kopyasına dayalı olduğu tahmin ediliyor. Oyun muhtemelen 1600-1602 tarihleri arasında yazılmış. Shakes peare’in çağdaşı, hukuk öğrencisi ve günlük yazarı John Manningham günlüğünde, stajyer avukatların eğitildiği bir tür hukuk derneği olan ve zaman zaman tiyatro oyunlarının da sergilendiği Middle Temple’da 2 Şubat 1602’de On İkinci Gece’yi izlediğini yazıyor.(2) Araştırmacı Leslie Hotson ise oyunun ilk gösteriminin sarayda yapılmış olabileceğini savunuyor.(3) Kaynaklar: Shakespeare bu oyunda kısmen Barnaby Riche’in Askerlik Mesleğine Veda (1581) adlı kitabının ikinci hikâyesi olan “Apo lonius ile Silla”dan yararlanmış. Riche de hikâyesinin konusunu yazarı belli olmayan, genelde “aldatma” ve “aldanma” temaları üzerine kurulu Gli’ Ingannati adlı İtalyan komedisinin Fransızca çevirisinden almış. (1) On İkinci Gece: Noel’i izleyen on ikinci geceye rastlayan, doğulu üç bilginin İsa’yı ziyaretinin yıl dönümü (“Epiphany Bayramı”) kutlamaları kapsamında şenlikler düzenlenirmiş. Shakespeare On İkinci Gece’yi bu şenlikler sırasında oynanmak üzere yazmış ve oyuna “Size Nasıl Geliyorsa”ya benzer bir alt başlık (Nasıl İsterseniz) koymuş. (ç.n.) (2) A Shakespeare Encyclopaedia, s. 901. (Kaynaklarla ilgili bibliyografya bilgisi için bu giriş bölümünün sonuna bakınız.) (ç.n.) (3) A Shakespeare Encyclopaedia, s. 902.

ON İKİNCİ GECE

Shakespeare’in, “erkek kılığında hizmetine girdiği soyluya âşık olan kadın” konusu dışında başka kaynaklardan fazla yararlanmadığı düşünülüyor. Oyunun özeti: Birinci perdede, hayali ülke Illyria’nın Dükü, aşırı romantik mizaçlı Orsino, Kontes Olivia’ya olan aşkından yanıp tutuşmaktadır. Olivia ise kısa süre önce ölen kardeşinin yasını tuttuğu gerekçesiyle yedi yıl süreyle evlenmemeye yemin etmiştir. Ancak Olivia’nın kardeşine olan bu duygusal bağlılığı Orsino’nun aşkını daha da pekiştirir. Bu arada Viola ile ikiz kardeşi Sebastian fırtınada gemileri batınca birbirlerinden ayrı düşerler. Viola kıyıya çıkmayı başarır ancak kardeşinin ölmüş olabileceğinden korkmaktadır. Karaya çıktığı yerin Illyria olduğunu öğrenince babasının bu ülkeyi yöneten Dük Orsino’dan bir ara övgüyle söz ettiğini hatırlar ve yabancı diyarda bir genç kızın başının derde girebileceğini düşünerek erkek kılığında Dük Orsino’nun yanına uşak olarak girmeye karar verir. Dük Orsino’ya da kendini “Cesario” diye tanıtır. Orsino kısa zamanda bu genç uşağın kıvrak zekâsından etkilenir ve Olivia’ya olan ateşli aşkını iletmek üzere onu aracı olarak görevlendirir.(1) “Cesario” elinden geleni yapacağına söz verir ama bu arada kendisi de Orsino’ya âşık olmuştur. Maria ile Sör Toby Belch, Olivia’nın evinde konuk olarak kalmakta olan aklı kıtça Sör Andrew Aguecheek’e bir oyun oynamaya karar verirler. Sör Andrew’u matemdeki Kontes’in gizliden gizliye ona âşık olduğuna inandırırlar ve Olivia’ya kur yapması için teşvik ederler. Ancak Olivia hiç aşk havasında değildir. Ayrıca, soytarı Feste’nin patavatsızca konuşmaları ve şaklabanlıkları yanında ev halkının evdeki matem havasını hiçe sayarak kendi aralarında eğlenmeleri de sabrını zorlamaktadır. “Cesario” (Viola) Dük Orsino adına Olivia’ya kur yapmaya geldiğinde Olivia bu genç adamın cazibesinden ve güzel konuşmasından etkilenir. Cesario’nun Orsino’dan armağan olarak getirdiği bir yüzüğü geri gö(1) Shakespeare’in yaşadığı dönemde kadın rollerine (kimi zaman çocuk sayılacak yaşta) genç erkekler çıkıyormuş. Bu oyunda da Viola’yı ve Olivia’yı erkekler oynuyor. Yani, bir anlamda, gerçek yaşamda erkek olan, ama erkek kılığında kadın rolü oynayan Viola, gerçekte erkek olan ama kadın rolü oynayan Olivia’ya aracı olarak gidiyor. Olivia da erkek kılığındaki Viola’ya âşık oluyor. Orsino ile Viola ve Viola ile Olivia arasındaki ilişkiler bu açıdan On İkinci Gece’ye ilginç bir komedi boyutu katıyor. (ç.n.)

ON İKİNCİ GECE

türmeyi unuttuğunu bahane ederek kâhyası Malvolio’ya Cesario’yu bulması için talimat verir. Malvolio Cesario’ya yüzüğü iade edecek ve hanımının Orsino’nun aşkına neden karşılık vermediğini öğrenmek istiyorsa ertesi gün tekrar gelmesini söyleyecektir. İkinci perdede, Viola’nın ikiz kardeşi Sebastian Illyria sahiline çıkar. “Kötü talihine tek başına katlanmak istediği” gerekçesiyle arkadaşı Antonio’dan yollarını ayırmalarını ister. Sebastian Orsino’nun sarayına giderken Antonio sarayda düşmanları olduğunu söyleyerek kendi yoluna gider. Malvolio Cesario’yu bulur ve Olivia’nın verdiği yüzüğü iade etmek ister. Ancak Cesario (Viola) Olivia’ya yüzük filan bırakmadığını belirtir, ama yalnız kaldığında Olivia’nın kendisine âşık olduğunu anlar. Malvolio, Maria, Sör Toby, Feste ve Sör Andrew’nun birlikte keyif çatıp eğlendiklerini keşfeder ve onların bu uygunsuz davranışını hanımına ihbar etmeye karar verir. Ayrıca, Maria’yı bu gürültülü âlemleri özendirmekle suçlayınca Maria bir intikam planı kotarır: Hanımının elinden çıkmış gibi bir aşk mektubu yazacak, Malvolio da bu mektubu bulduğunda Olivia’nın ona âşık olduğuna inanacaktır. Maria’nın grubu da bu komployu hararetle destekler. Gecenin ilerleyen saatlerinde artık yatmaya değmeyeceğini düşünen Sör Toby içmeye devam eder. Orsino’nun sarayında soytarı Feste çok yönlü yeteneğini kullanarak Dükü ve yanındakileri eğlendirirken Orsino ile Cesario aşktan söz ederler. Viola, kimliğini açığa vurmadan imalı ve dolaylı ifadelerle Orsino’ya olan duygularını dile getirir. O arada Dük Orsino, Olivia’ya sunması için Cesario’ya bir yüzük verir. Olivia’nın bahçesinde Maria ve ötekiler hizmetkâr Fabian’ın da katılmasıyla, hazırlanan komplo uyarınca gizlenir ve Malvolio’yu gözetlerler. Malvolio yalnız olduğunu sanarak Kont Malvolio’luk hayalleri kurar. Daha sonra Maria’nın Olivia’nın ağzından yazdığı mektubu bulur. Mektupta Olivia isimsiz sevdalısını çapraz dizbağlı, sarı çoraplı ve hep gülümser halde görmek istediğini yazmaktadır. Mektubun kendisine hitaben yazıldığına inanan Malvolio’nun, kavuşacağı yeni toplumsal statünün hayaliyle içi içine sığmaz. Üçüncü perdede, Viola ile “bilge” soytarı Feste karşılıklı atışıp laf cambazlığı yaparlar. Bahçede Olivia, Cesario’ya olan aşkını açığa vurur. Bu açıklama karşısında Cesario (Viola) dikkatli seçilmiş kaçamak sözlerle du-

ON İKİNCİ GECE

rumu kurtarmaya çalışır. İkisi arasındaki konuşmaya kulak misafiri olan Sör Andrew, Olivia’nın itirafını duyunca artık onun peşinde koşmanın anlamsız olacağını düşünür. Ancak Sör Toby Sör Andrew’yu, Olivia’nın sadece onun duygularını sınamakta olduğuna inandırır ve Cesario’ya bir mektup yazarak ona meydan okumasını öğütler. Bu arada Malvolio Maria’nın yazdığı mektupta kendinden istenenleri aynen uygular. Antonio Sebastian’a, geçmişteki bir olay yüzünden Dük Orsino’nun kendisine garezi olduğunu söyler. O nedenle, Illyria’da kendisini tanıyan olursa kan dökülebileceğinden endişe etmektedir. Bu durumda Sebastian’la birlikte gidemese de ona gerektiğinde harcaması için bir kese dolusu para verir. Ayrılmadan önce, daha sonra bir handa buluşmak üzere sözleşirler. Olivia, Malvolio’nun kederli ve ağırbaşlı tavrının kendi duygularını bastırmada yardımcı olacağı düşüncesiyle onu yanına çağırtır. Ancak Malvolio geldiğinde onun çapraz dizbağlı, sarı çoraplı ve sürekli sırıtan halini görünce dehşete düşer. Oysa Olivia, Cesario’yla konuşmak üzere ayrıldığında Malvolio yine her şeyi kendine göre yorumlar. Sör Toby ile Maria, Malvolio’nun “deliliğini” tedavi etmek için onu karanlık bir odaya kapatmaya karar verirler. Sör Andrew, Cesario’ya oldukça karmaşık bir mektup yazarak meydan okumuştur. Sör Toby bu mektubu Cesario’ya iletmeyi üstlenir ve ilk fırsatta onunla dövüşmesi için Sör Andrew’yu yüreklendirir, Cesario’ya da rakibi Sir Andrew’nun yaman bir kılıç ustası olduğunu söyler. Oysa Viola böyle bir rakibinin varlığından bile habersizdir. Sör Toby, Sör Andrew’ya da Cesario’nun ölümcül bir düşman olduğunu belirterek çok dikkatli olmasını öğütler. Sonuçta birbirinden ödlek Viola ile Sör Andrew gönülsüzce kılıç çektiklerinde Antonio ortaya çıkar ve Sebastian sandığı Viola’yı kurtarır. Güvenlik görevlileri Dükün emriyle Antonio’yu tutuklar. Antonio götürülürken Viola’ya Sebastian diye hitap edip ona verdiği para kesesini hatırlatınca Viola önce şaşırır ama sonra kardeşinin belki de kurtulmuş olabileceğini düşünür. Dördüncü perdede, Feste Sebastian’ı Cesario ile karıştırır ve onunla tartışmaya başlar. Sör Andrew da Sebastian’ı Cesario sanır ve onunla dövüşmeye kalkışır. Bunun üzerine Sebastian kılıcını çeker ve hem Sör Andrew’yu hem de onu kurtarmaya gelen Sör Toby’yi yaralar. O sırada Olivia gelir, kavgacıları ayırır, Cesario sandığı Sebastian’ı evine alıp bir

ON İKİNCİ GECE

rahip çağırtır ve şaşkınlıktan ne yapacağını bilemeyen Sebastian’la evlilik öncesi bağlayıcı bir sözleşme yapar. Öte yandan Maria’nın önerisiyle soytarı Feste din görevlisi Sör Topas kılığında Malvolio’nun kapatıldığı karanlık odaya girer ve kâhyayı uzun uzadıya alaya alarak ona “delilik testi” uygular. Beşinci perdede, Dük Orsino, Cesario kılığındaki Viola ve ötekiler Olivia’nın evinin önüne gelir. Aynı zamanda Dükün adamları da tutuklu Antonio’yu getirir. Antonio yeniden para kesesinden söz edince Cesario böyle bir keseden haberi olmadığını tekrarlar. Orsino da Cesario’nun sözlerini doğrular. Ancak Olivia, Cesario’yla “evlendiğini” iddia edip tanık olarak da onları evlendiren rahibi çağırınca Orsino Viola’ya fena halde çıkışır. Bu arada Sör Toby ile Sör Andrew yaralarından kanlar akarak gelip Cesario’yu suçladıklarında işler iyice karışır. Ardından Viola’nın ikiz kardeşi Sebastian’ın ortaya çıkması yine büyük şaşkınlığa yol açar ama sonuçta durumu açıklığa kavuşturur. Dük Orsino, erkek sandığı uşağının güzel bir kız olduğunu öğrenince Olivia’yı seve seve Sebastian’a bırakıp Viola’yla evlenmeye karar verir. Sör Toby zekâsına hayran olduğu Maria’yla evlenir. Karanlık odadan kurtulan Malvolio ise kendisine oynanan oyunu hazmedemez. Bu eğlenceli komedi, “Hepinizden öcümü almazsam!” diye bir tehdit savuran Malvolio’nun sözleriyle buruk bir sona bağlanır. On İkinci Gece Shakespeare’in en eğlenceli, en şaşırtıcı ve düşündürücü komedilerinden biri. Oyunda irdelenen temel konular arasında başta gelenler: Aşkın anlamı ve anlamsızlığı, kader ve kısmet, özlemler ve gerçekler, oyun ve oyunbozanlık, inanç ve yanılgı; aldatma, aldanma ve kendini kandırma; kimlikler ve kılıklar; oyun, iletişim ve iletişimsizlik aracı olarak söz; düşünen, konuşan ve söz sanatının ince örneklerini verebilen insanın konuşarak anlaşmayı beceremeyişi; aradığını bulan, ne aradığını bilmeyen, kendini tanımayan, yanlış idealler peşinde koşan insanoğlunun kaderi. Oyunun odak noktasında Shakespeare’in en sevimli kadın karakterlerinden Viola var. Viola oyunun başında güvenlik gerekçesiyle erkek kılığına girerek kendini ilginç bir çıkmaza sokuyor. Dük Orsino’ya olan aşkını açıkça gösteremiyor, gösterebildiği kadarını da doğal olarak Dük anlamıyor. Öte yandan, kendisine âşık olan Olivia’ya da inandırıcı bir açıklama yapamıyor. Viola’nın ikilemi hem (seyirci açısından) ko-

ON İKİNCİ GECE

mik durumlara yol açıyor hem de Shakespeare’in bu unutulmaz karakterinin söz ustalığını ve hazırcevaplığını sergilemesi için fırsatlar yaratıyor. Viola-Orsino-Olivia üçgenindeki etkileşim ve diyaloglar; imalı, kinayeli, nükteli ve sanatlı konuşmalar On İkinci Gece’nin geniş anlamda üst düzey “komik” unsurları arasında. Hayali belde Illyria’nın romantik Dükü Orsino, Leydi Olivia’ya çılgınca âşık ya da kendi öyle sanıyor. Ancak gün geçtikçe sevimli, zeki, becerikli ve hazırcevap uşağı Cesario (Viola)’ya farkında olmadan tuhaf bir yakınlık duymaya başlıyor. Shakespeare Orsino’nun kişiliğinde aşk kavramının anlamını, anlamsızlığını, boyutlarını ve karmaşıklığını irdeliyor. Olivia varlıklı, soylu ve alımlı bir hanımefendi. Kısa süre önce ölen kardeşinin yasını tutuyor ve yedi yıl süreyle evlenmemeye yeminli. O nedenle Dük Orsino’ya ve Sör Andrew Aguecheek’e yüz vermiyor. Ancak günün birinde Cesario (Viola) adlı çekici bir genç gelip aklını başından alınca yeminini unutuyor. Kişinin kendi için yaptığı planlarla kaderin planları bir kez daha uyuşmuyor. Olivia’nın “profesyonel” soytarısı Feste, Olivia ile Orsino arasında mekik dokuyarak şaklabanlıkları, şarkıları, hazırcevaplığı, sivri dili, zekice ve “bilgece” çıkışlarıyla oyunun komik dokusuna ayrı bir boyut katıyor. Malvolio, Olivia’nın malikânesinde baş kâhya. Becerikli, otoriter, katı, tahammülsüz, kendini beğenmiş, resmi ve dalkavuk kişiliğiyle ev halkının düşmanlığını kazanmış. Sör Toby, Sör Andrew ve Maria’nın kendi aralarında yiyip içmelerine, eğlenmelerine içerliyor. Egoistliği, kendine olan teveccühü, ihtirası, sınıf atlama hevesi yüzünden evdekilerin kurduğu tuzağa kolay düşüyor ve evin hanımefendisi Olivia’nın kendisiyle evlenmek isteyebileceğine inanıyor. Ancak Shakespeare, Shylock örneğinde olduğu gibi, “mağdur olmuş, kendini aldatma eğilimli, toplumdan dışlanmış bir kişiye aşırı hoşgörüyle yaklaşıyor.”(1) Oyunun sonunda Malvolio’nun içine düştüğü acıklı ve küçültücü durum bu eğlenceli oyuna buruk bir damga vuruyor. İri yarı, göbekli, içkici, biraz densiz ve patavatsız Sör Toby Belch Olivia’nın akrabası (bazı araştırmacılara göre amcası). Olivia akrabasının evinde yaşamasına izin veriyor ama onun aşırılıklarından, yersiz (1) Shakespeare: Bir Yaşam, s. 355.

ON İKİNCİ GECE

şakalarından, yeme içmeye, keyif çatmaya düşkünlüğünden hoşlanmıyor. Olivia’nın ufak tefek, genç, kurnaz ve muzır hizmetkârı Maria burnu büyük Malvolio’ya kurulan komplonun başarıya ulaşmasında başrolü oynuyor. Oyunda genellikle Sör Toby Belch’le birlikte görülen, içkide ona eşlik eden Sör Andrew zayıf, “mısır püskülü” saçlı, parası çok, aklı kıt, oyunun fars yönüne katkıda bulunan bir soylu. Kendini zeki, yürekli, çok dil bilen, iyi dans eden biri sanan Sör Andrew Aguecheek de Malvolio gibi ev halkının ona kurduğu tuzağa düşüyor ve Leydi Olivia’ya kur yapmaya kalkınca hüsrana uğruyor. Viola’nın ikiz kardeşi Sebastian bir anlamda kaderin piyonu durumunda. Gemi kazasından kurtulduktan sonra yakın arkadaşı ve hamisi Antonio ile birlikte Illyria’ya geliyor ve kardeşine tıpatıp benzerliği sayesinde oyunun sonunda Viola’da umduğunu bulamayan Leydi Olivia ile evleniyor. Arkadaşlıkları süresince Sebastian’a duygusal bir ilgi duymaya başlayan Antonio ise kendini terk edilmiş hissediyor. Malvolio ile Antonio’nun ayrı düzlemlerde olsa da yalnızlıkları Shakespeare’in komedilerinde sık rastlanan, yeryüzü sahnesinde yaşamın başka boyutları da olduğunu hatırlatan bir “hüzün” motifi. Bülent Bozkurt

ON İKİNCİ GECE

Kaynaklar Downer, D. D. and Riding, A. Essential Shakespeare Handbook. London, 2004. Honan, Park. Shakespeare: Bir Yaşam. Türkçe’ye çeviren Bülent Bozkurt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000. The Norton Shakespeare Based on the Oxford Edition. General Editor: Stephen Greenblatt. New York, 1997. Schmidt, Alexander. Shakespeare Lexicon and Quotation Dictionary. New York, N.Y.: Dover, 1971. A Shakespeare Encyclopaedia. Edited by O. J. Campbell and E. G. Quinn. London: Methuen, 1966.

ON İKİNCİ GECE

KİŞİLER

KİŞİLER ORSINO

Illyria Dükü

SEBASTIAN

Viola’nın ikiz erkek kardeşi

ANTONIO

Kaptan, Sebastian’ın arkadaşı

KAPTAN

Viola’nın tanıdığı

VALENTINE(1)

Dükün maiyetinde bir soylu

CURIO(2)

Dükün maiyetinde bir soylu

SÖR TOBY BELCH(3)

Olivia’nın akrabası(4)

SÖR ANDREW AGUECHEEK Sör Toby’nin arkadaşı, aklı kıt bir soylu (5)

MALVOLIO

Olivia’nın kâhyası

FABIAN

Olivia’nın hizmetkârı

FESTE

Olivia’nın soytarısı

OLIVIA

Varlıklı bir kontes

VIOLA

Sebastian’ın ikiz kız kardeşi

MARIA

Olivia’nın nedimesi ve yardımcısı

LORDLAR, RAHİP, GEMİCİLER, GÖREVLİLER, ÇALGICILAR, MAİYETTEKİLER

(Olayların geçtiği yer: Hayali belde Illyria ve yakın sahili)

(1) “Valentayn” okunur. (ç.n.) (2) “Kuryo” okunur. (ç.n.) (3) “Sör Tobi Belç” okunur. Obur ve içkici Sör Toby’nin soyadı (“Belch”) “geğirme” demek. (ç.n.) (4) Sör Toby Belch’in Olivia ile akrabalık derecesi belli değil; kimi metinlerde yer yer Olivia’nın amcası olarak geçiyor. Ancak ben Olivia’nın ona karşı tavrını da göz önünde tutarak son araştırmalara göre güncellenmiş Oxford metnini esas aldım. (ç.n.) (5) “Sör Endru Egyuçiyk” okunur. (ç.n.) OİG 2

KİŞİLER

I. Perde, I. Sahne

BİRİNCİ PERDE

B ir in ci

S ah n e

(Dük Orsino’nun sarayı. Illyria Dükü Orsino, Curio, diğer lordlar ve çalgıcılar girer.) DÜK

Müzik aşkın gıdasıymış madem, çalın! Verin o gıdayı bana, durmadan verin; Fazlasından hasta düşsün, ölsün şu heves. Yine o nağme! Uzaklaşıyor, ölüyor. Ah, o ses! Menekşeyle bezeli yamaçtan gelen, Kokusunu çalıp bana getiren Bir esinti sanki kulağımda. Yeter, bu kadar yeter! Eski tadı kalmadı. Ne canlı, ne doyulmazsın, ey aşk! Engin denize karışmak gibi seninle tanışmak: O denize bir karışan, Ne kadar değerli, kusursuz olsa da Anında düşer değeri, bir hiç olur. Akıllara sığmaz aşk, öyle gizemli, Öyle tılsımlı bir şeydir o. CURIO

Ava gidecek misiniz lordum? DÜK

Ne avına, Curio?