2
Profesyonel Zekâ
HAKAN YÖNEY 1983’te İ. Ü. İstanbul Tıp Fakültesi’ni bitirdi. 1990’da Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde psikiyatri uzmanı, 1995’te doçent ve 2001’de profesör oldu. ABD Ulusal Sağlık Enstitüsü’nde (National Institutes of Health – NIH, Washington) psikiyatrik hastalıkların beyin mekanizmaları konusunda araştırmalarda bulundu. Profesyonel gelişim programları, koçluk, çalışanlara destek programı, yönetsel danışmanlık ve İK süpervizyonu Prof. Yöney’in çalışma alanları arasındadır. Danışmanlık faaliyetlerinin yanı sıra Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi öğrencilerine Beyin ve Davranış, İnsanda Zekâ Kavramı, Organizasyonel Davranış başlıklı dersleri sürdürmektedir. Prof. Yöney, hangi bireysel özelliklerin profesyonel başarı açısından önemli olduğu, bunların bilinen beyinsel süreçlerle ilişkileri ve bu özelliklerin nasıl geliştirilebileceği; motivasyon, konsantrasyon ve performansın nasıl artırılabileceği, işyerinde iletişim gibi konular üzerinde çalışmaktadır. 2012’de PQ Enstitüsü’nü kurarak, Profesyonel Zekâ proje sini kurumlar ve çalışanların yararına hayata geçirme konusunda daha kapsamlı çalışmalar yapmaya başlamıştır. Dr. Yöney’in bilimsel dergilerde yayınlanmış pek çok araştırma ve makaleleri ile iş-insan etkileşimi hakkında yazılarınınyanı sıra editörlüğünü üstlendiği bir kitabı daha vardır. Tıpta Uzmanlık Seçimi, Hakan Yöney, Dilek Gogas (Editörler), Marmara Üniversitesi Yayınları, 2009. Prof. Hakan Yöney evli ve iki çocuk babasıdır. pq-institute.com
Prof. Dr.
HAKAN YÖNEY
PROFESYONEL ZEKA (PQ ) Başarılı ve Mutlu Bir İş Yaşamı İçin Üç Boyutlu Psikomedikal Rehber
(Geliştirilmiş ve Yenilenmiş Basım)
3
4
Profesyonel Zekâ
Profesyonel Zeka_Hakan Yöney_1-4
5
Tüm çalışanlara…
6
Profesyonel Zek창
İçindekiler
İçindekiler
Önsöz..................................................................................9 Giriş..................................................................................13 Profesyonel Zekâ PQ........................................................15 PQ Modeli .......................................................................21 PQ Gözlüğü ile İş Yaşamı . ..............................................30 Kurumsal Performans ve PQ’nun Değerlendirilmesi ...33 PQ’nun Beş Bileşeni.........................................................36 Zihinselleştirme................................................................37 Yönetsel İşlevler...............................................................67 Zihinsel Aktivite ..............................................................93 Nöroplastisite.................................................................125 Profesyonel Ben..............................................................141 PQ Gözlüğüyle Duygu İşçiliği ......................................160 Sonsöz.............................................................................166 Yararlanılan ve Önerilen Kaynaklar..............................169
7
8
Profesyonel Zek창
Önsöz
9
Önsöz
Kurumları bugünlerine getiren ve yarınlarına taşıyacak olanlar düşünen, çalışan, emek veren insanlardır. Dışarıdan bakıldığında ürünler, binalar, reklamlar ön plana çıksa da, her kurumun ekonomik parametrelere göre değeri olsa da, kurumların esas sahip olduğu servet çalışanlarıdır. Çalışanların profesyonel değerlerine katkı sağlamak ve kurumsal performansı artırmak için sunulan çalışma koşulları, görünen ve görünmeyen kurallar, ilkeler yani kurum kültürü de kurumların sahip olduğu ve kısa zamanda elde edilemeyecek özelliklerdir. İş yaşamının çalışan bireylerin psikolojik ve bedensel sağlıkları üzerindeki etkilerini tüm boyutlarıyla gözlemlemiş bir uzman olarak her düzeyde çalışanın iyilik durumunun profesyonel hayatın en önemli bileşenlerinden biri olduğunu düşünüyorum. İş yaşamına yön veren yöneticilerin kurumsal performans yanında nasıl fiziksel çevreye zarar vermemeyi ve hatta katkıda bulunmayı bir sorumluluk ve başarı kriteri olarak algılamaları önemli ise çalışanların mutluluklarını da dikkate almaları ve bir başarı kriteri olarak benimsemeleri gerekir. Bireylerin iyilik durumları, onların ailelerine ve topluma da olumlu şekilde yansımaktadır. Yapılan çalışmalar zaten bu yaklaşımın kurumlara fazlasıyla geri döndüğünü de göstermektedir. Tüm yönetimlerin bu birey-kurum arasındaki kazan-kazan durumunu kavramaları önemlidir.
10
Profesyonel Zekâ
Yönetimde üst basamaklara doğru çıktıkça başkalarının yaptıklarından veya yapmadıklarından etkilenmek, daha üst düzey dinamiklerin arasında kalmak gündeme gelecektir. Bazen aile dinamikleri ve özel yaşamın gerçekleri işleri daha da karmaşık hale getirebilmektedir. Gelecek projeksiyonu, proaktif olmak, değişime açık olmak, sürekli öğrenme zorunluluğu, tahminler, ilişkiler ve yüksek tempo içinde pek çok konuda kör noktalar oluşmakta ve kurum içindeki süreçlere ilişkin farkındalık azalmaktadır. İnsanların ben merkezcilikleriyle, hırslarıyla, katılıklarıyla, isteksizlikleriyle, dağınıklarıyla başa çıkmak gerekebilmektedir. Belirsizlikler içinde strateji oluşturmak, üst düzeydeki kişileri fazlasıyla yormakta ve mükemmele ulaşma çabaları içinde zaman zaman destek ihtiyacı çok artabilmektedir. Özellikle orta düzeyde görev yapan yöneticiler, sistem açısından çok kritik bir konumda olup, yeri geldiğinde tek tek çalışanlarla yeri geldiğinde stratejik yönetsel politikalarla etkileşim içindedirler. Hesap vermek, geri bildirimde bulunmak, özeleştiri yapmak ve bazen de herkesten daha fazla yük taşımak zorunda kalmaktadırlar. Onları desteklemek ve belki daha önemlisi işlerini zorlaştırmamak herkesin yararına olacaktır. Üst düzey performansa ulaşma süreçlerinde bireyleri, yöneticileri, kurum üst düzey sorumluluklarını rahatlatacak, daha net veri ve dolayısıyla farkındalık sağlayacak yaklaşımların gerekli olduğu aşikârdır. Performansı artırmaya yönelik çalışmaların ve atılan adımların ne derece doğru olduğunun sağlamasının yapılabilmesi de gerekir. Bu amaçla gereken değerlendirme/farkındalık için sürekli veri toplama sistemleri ve müdahale yöntemlerinin oluşturulması önemlidir. İşte PQ modeli ve PQ uygulama metodolojisi bu amaçla, yani kurumsal kültür ve iklim; kurumsal yapı ve iş akışları oluşturulup bunların performans üzerine etkileri araştırılırken kullanılabilecek bir davranışsal modelin çok yararlı olacağı
Önsöz
11
düşüncesinden hareketle geliştirilmiştir. Profesyonel Zekâ modelinin karmaşık iş ortamında bulunan yöneticilerin, insan kaynakları alanında çalışanların, danışmanlık hizmeti verenlerin ve tüm çalışanların başvurabilecekleri bir rehber olmasına özen gösterilmiştir. İlk kez 2007 yılında ortaya koyduğumuz PQ modeli ile davranışsal teorik alt yapı ve sonra geliştirilen üç boyutlu PQ uygulama metodolojisiyle sürekli farkındalık, gelişim ve destek sağlamak amaçlanmaktadır. Profesyonel Zekâ kavramı, yapısı itibarıyla yeni bilimsel veriler ve geliştirilen kavramlar, iş yaşamına ilişkin yeni gereksinimler, geri bildirimler ve üretilen yeni düşünceler ışığında gelişmeye, değişmeye daima açıktır ve gelişmelidir de. Aradan geçen zaman içinde PQ’nun kurumlara uygulanmasını mümkün kılmak ve kolaylaştırmak amacıyla deneyimlerimiz ışığında PQ modelinin bileşen sayısı beş olarak belirlenmiş ve ayrıca bireysel, grup ve kurumsal düzeylerde incelemeye olanak veren üç boyut eklenmiştir. Bu şekilde her düzeyde çalışanın ve yöneticinin anlaması ve uygulaması açısından daha uygun bir yapı oluşturulması amaçlanmıştır. PQ’nun beş bileşen ve üç boyutuyla kurumu bir bütün olarak ele alan ve çalışan birey, kurum üst yönetimi, ara kademe yönetici ve tek tek çalışanlar tarafından başlatılabilecek, mobil ve e-learning yöntemlerinin kullanıldığı mekanizmalarla sürekli kurumsal farkındalık, destek ve gelişme olanaklarının sağlanmasının yukarıda sözü edilen kritik faktörleri kapsayan bütünsel bir yaklaşım için uygun olacağı düşüncesindeyim. Tüm çalışanlara bireylerin kendilerini ve kurumların da çalışanlarını keşfettikleri, herkes için fırsatların bol olduğu, birey ve kurumların amaçlarının sinerji yarattığı, olumlu duyguların işleri kolaylaştırdığı bir çalışma yaşamı dilerim.
12
Profesyonel Zek창
Giriş
13
Giriş
Bu kitabın amacı, yıllardır normal ve normal dışı insan davranışını derinlemesine anlamak ve beyin mekanizmalarını çözümlemek için yaptığım çalışmaların ve farklı alanlardan farklı düzeylerde profesyonellerle gerçekleştirdiğim gelişim faaliyetlerinin kazandırdığı deneyimi okuyucularla paylaşmaktır. Profesyonel becerileri yüksek olan bireylerin oluşturduğu toplumların, daha üretken ve yaşamları için daha iyi koşullar oluşturabilen toplumlar olmaları da beklenir. Bu nedenle profesyonel zekânın geliştirilmesi anne babaların, kişilerin kendilerinin, iş yerlerinin, eğitim kurumlarının, kısaca herkesin katkıda bulunmasında yarar olan bir faaliyet olarak görülmelidir. İnsan kendi kaynaklarını en iyi şekilde yönetirken iş ve özel yaşam arasındaki dengeyi de sağlıklı biçimde sürdürebilmelidir. Kişinin Profesyonel Zekâ kavramında ele alınan zihinsel işlevler konusunda bilinçlenmesi ve onları kendi istekleri doğrultusunda nasıl geliştirebileceğini anlaması hem kendi gelişimi açısından önem taşır hem de başkalarıyla olan ilişkilerine olumlu yansır. Asıl amaç, iş dünyasında var olan insan potansiyelinin en yüksek oranda ve en iyi şekilde değerlendirilmesi ve profesyonel ortamın her açıdan daha verimli, renkli ve sağlıklı kılınmasıdır. İş dünyasının olumlu yanları, iş dışındaki alanlara da mutlaka yansıyacaktır.
14
Profesyonel Zekâ
İş, insanların iç dünyalarında önemli bir yer tutmakta, onların mutluluk düzeylerini etkilemekte ve zorlanmalar insanlarda derin yaralar açabilmektedir. Tüm bunların pek çok canlı örneğiyle karşılaşmış olmak ve yine işle ilgili sorunların toplumdaki sıklığını bilmek, bu konularda bireyselden çok yönetsel düzeyde, daha geniş ve nitelikli çalışmalar yapmanın insan davranışıyla ilgilenenlerin görevi olduğunu düşündürüyor. İnsanın doğasında bir araya gelme, organizasyonlar kurma ve yönetme, diğer insanlarla hem işbirliği yapma hem de rekabet etme eğilimleri vardır. İnsanın soyut düşünebilme, yazılı ve sözlü dille iletişim kurabilme yetenekleri, birlikte üretebilmenin, güç ve becerilerini birleştirebilmenin altında yatan en önemli zihinsel özelliklerdir. İnsan davranışını anlamak istiyorsak, hem beyni hem de beyin-beden etkileşimini kavramamız, analiz etmemiz doğru olur. İş yaşamında insanların bedensel ve zihinsel kapasitelerini en üst düzeyde kullanabilmeleri, birbirlerinin ne yapacaklarını önceden kestirmeleri, diğer bireylerle olan etkileşimlerini amaçlarına uygun şekilde yönetmeleri gerekir. Bütün bunlar göz önüne alındığında, profesyonel yaşamda psikolojik dinamiklerin ve beynin nasıl bilgi işlediğinin çok önem kazandığı anlaşılır. Davranışı anlamak, etkilemek için yapılan faaliyetlerde beynin nasıl çalıştığı hakkında da belli ölçülerde fikir sahibi olmak gerekir. Bu noktadan hareketle, Profesyonel Zekâ’nın bileşenlerini anlatırken, her bileşenin beyinsel karşılıkları hakkında açıklamalara yer verildi. İş dışındaki yaşam açısından da önemli olan insan davranışı ve biyolojik mekanizmalarına ilişkin bu bilgiler entelektüel uyarım yaratması ve profesyonel yaşamda daha iyiye ulaşma çabalarına ışık tutması amacıyla okuyucuya sunulmuştur.”
Profesyonel Zekâ (PQ)
15
Profesyonel Zekâ (PQ) Profesyonel Zekâ Nedir?
“Ailem beni en iyi okullarda okuttu, yurtdışında yüksek lisans da yaptım. Ancak iş yaşamı beni mutlu etmedi. Okuldaki başarımı iş yerlerinde yakalayamadım. Sık sık ve sorunlu şekilde işlerden ayrıldım. Sorun bende mi yoksa çalıştığım yerde mi, bir türlü anlayamadım.”
Bireylerin profesyonel yaşamdaki başarıları, yaptıkları işe ilişkin bilgi ve becerileriyle ya da zekâ düzeyleriyle her zaman doğru orantılı değildir. Herkesin yakın çevresinden de gözlemlediği gibi profesyonel başarı için bunlardan farklı bazı etkenler de gereklidir. Çok zeki, kapasiteli ve bilgili kişilerin çalıştıkları kurumlar için öngörüldüğü kadar yararlı olamamaları çok sık karşılaşılan bir durumdur. Aslında performansı yeterli olanların bir bölümünde de, kendi potansiyelini işine yansıtabildiği hissi, bireysel tatmin ve mutluluk düzeyi düşük olmaktadır. PQ, insanı profesyonel faaliyetlerinde başarıya götüren zihinsel özellikleri tanımlar ve onun iş yaşamındaki başarısını belirleyen yeteneklerin, davranışların toplamını içerir.
16
Profesyonel Zekâ
PQ, insanı profesyonel faaliyetlerinde başarıya götüren zihinsel özellikleri tanımlar ve onun iş yaşamındaki başarısını belirleyen yeteneklerin, davranışların toplamını içerir. Söz konusu edilen, profesyonel yaşama yansıyan zihinsel özellikler ve bunların hangi faktörlerden etkilendikleridir. Bu arada insanın zihinsel performansına yönelik iki kavrama, IQ ve EQ’ya da kısaca değinmekte yarar var. IQ akademik başarıya yöneliktir ve iş başarısını öngörmekte yetersiz olduğu bilimsel çalışmalar ile kanıtlanmıştır. Sosyal ve duygusal beceriler ile ilgili olan EQ’nun profesyonel ilişkiler için önemli olduğu açıktır, ancak profesyonel başarı için tek başına belirleyici olmaktan uzaktır. EQ becerilerinden bazılarına “Zihinselleştirme” bileşeni içinde farklı bir açıdan değinilmektedir. Etkili profesyonel per-
Profesyonel Zekâ (PQ)
17
formans için belirli bir IQ ve EQ düzeyi gereklidir, ancak profesyonel performansı anlamak ve geliştirmek için bunların ötesinde farklı zihinsel yetiler de olmalıdır. PQ profesyonel başarıyı etkileyen her faktörü dikkate alır. Başarısızlık durumlarında bu faktörlerin hepsini taramaya olanak sağlayan bir yapıya sahiptir. Örneğin, tiroid bezi az çalışan ancak fazla belirti vermediği için gözden kaçan bir kişide, yaşam kalitesi yanında profesyonel performans da olumsuz etkilenir. Acaba nasıl bir sistematik yapı geliştirmeliyiz ki, buna benzer belki yıllarca farkına varılmadan kişinin profesyonel yaşam kalitesini olumsuz etkileyebilen basit faktörler hemen farkına varılıp düzeltilebilsin? Bu konuda davranış bilimleri, tıp ve nörobiyoloji bize pek çok olanaklar sunmaktadır. Tek yapılması gereken makul, anlaşılabilir ve pratik bir model ile bunu iş yaşamına entegre etmektir. İşte PQ kavramı, bu açığı doldurmak amacıyla ortaya konulmuştur. Her PQ bileşeni, çalışılan hemen her alanda gereklidir, ancak bazı zihinsel özelliklerin belirli iş kollarındaki ağırlığı daha fazladır. Örneğin; bilgisayar programı yazan ve yeni program dilleri öğrenmesi gereken bir kişi için PQ bileşenlerinden “Nöro plastisite”, buna karşılık satış veya halkla ilişkiler alanında faaliyet gösterenler için “Zihinselleştirme” daha ön plandadır. Profesyonel zekâsı daha yüksek bireylerden oluşan kurumlar ve topluluklar, birlikte üretme konusunda daha başarılı olacaklardır. Eğitim kurumları da özellikle kendi alanlarında önemli olan PQ bileşenleri açısından öğrencilerini hazırlamak ve geliştirmek için çaba göstermelidir. A ileler de, gelecekte başarılı olacak bireyler yetiştirme çabalarında, çocuklarının akademik kazanımlarının yanında proPZ 2
18
Profesyonel Zekâ
fesyonel alanda kullanacakları zihinsel becerileri edinmelerine özen göstermelidir. Kurum yöneticileri, insan kaynakları bölümleri, sürekli çalışanlara katkıda bulunmak, performansı artırmak için neler yapılabileceği üzerinde çalışmakta çeşitli kararlar vermektedir. Bu faaliyetlerin daha sağlam bir zemine oturtulması ve bir bütünlük içinde ele alınması açısından PQ sistemi yönlendirici olabilecektir. Teknolojinin sunduğu ileri olanakların yaygınlaşması sayesinde, artık insan davranışının mekanizmaları bilimsel olarak açıklanabilmektedir. PQ bileşenlerinde sözü edilen davranışsal özellikler, farklı beyin bölgelerinin işlevleri, özel işlevleri olan nöral ağ sistemleri, farklı sinir ileti sistemleri ve sinir hücrelerinin oluşum ve davranışlarına ilişkin veriler dikkate alınarak belirlenmiştir. Ayrıca kan şekeri, hormonların etkileri gibi beden-beyin etkileşimine ilişkin faktörler de beynin çalışmasına etkileri açısından ele alınmıştır. Daha sonra bu bilgilerin iş yaşamı açısından anlamlı hale getirilebilmesi üzerinde çalışılmış ve PQ modeli ortaya çıkmıştır. PQ, insanın zihinsel işlevleri ve psikomedikal faktörler ile ilgili olup teknik donanımı dışarıda tutarak, profesyonel yaşama ilişkin insan davranışlarını oluşturan tüm zihinsel özellikleri ele alarak inceler. Sinir sisteminin işlevlerinden biri, kendisiyle ilgili olan ve olmayan bilgileri ayırt etmek ve işlemektir. Böylece “ben ve öteki” kavramı ortaya çıkmaktadır. Gerek özel yaşamda gerekse de iş yaşamında “ben” tanımımızı nasıl yaptığımız, bundan ne anladığımız, diğer bireylere nasıl baktığımız ve ilişkilerimizi nasıl anlamlandırdığımız önem kazanır. Bu aynı zamanda, ilişkilerden beklentiler, olumlu ve olumsuz duygular, düş kırıklıkları gibi durumların da temelini oluş-
Profesyonel Zekâ (PQ)
19
turan çekirdek bir konudur. Zihinsel süreçlerin kavranması ve ilişkilerin yönetilmesi “Zihinselleştirme” bileşeninde ele alınırken, iş yaşamında “ben” tanımı “Profesyonel Ben” bileşeninde incelenmektedir. İnsanlar çalışırken zaman zaman sinir sisteminin normal kapasitesini zorlayan algılamalar ve yaşantılar söz konusu olur. Sinir sistemi, böyle durumlarda etkili bir biçimde çalışmaya devam edebilmeyi sağlamak için bazı kontrol mekanizmalarına sahiptir. Bu özellikle günümüzde baskı altında çalışan profesyonel beyinler açısından temel bir konudur. Meslek seçimiyle başlayan ve hemen hiçbir zaman bitmeyen “ne yapacağına, ne için çaba göstereceğine, hangi yoldan gideceğine karar verme” süreçleri ve bunu gerçekleştirirken çok farklı kaynaktan gelen verileri değerlendirme faaliyetleri ise beynin üst düzey karmaşık bilgi işleme mekanizmalarıyla ilişkilidir. “Yönetsel İşlevler” bileşeni, yukarda söz edilen kendini kontrol ve üst düzey zihinsel faaliyetleri içerir. Oldukça iyi performans gösteren ancak bunu zaman içinde devam ettirmekte ve farklı dış koşullarda sürdürmekte güçlük çeken profesyonellerle sık karşılaşıyoruz. Kişinin yaşam tarzından mevsimsel değişikliklere, kan tiroid seviyesinden beslenmeye, yönetici tutumundan çalışılan ortamın fizik özelliklerine kadar çeşitli faktörlerin performans üzerine etkileri ise, “Zihinsel Aktivite” bileşenine konu olmaktadır. Günümüzün çok hızlı değişen iş koşulları ve iş gerekleri, çalışanların uyum için her zamankinden daha fazla çaba göstermelerini zorunlu kılmaktadır. Farklı çalışma koşullarında, farklı kişilerle çalışırken performansı sürdürmek gerekmektedir. Sürekli öğrenmek, bunun yanında davranışsal olarak esnek olmak, işin gereği alışılmış davranış kalıplarını değiştirmek ve geliştirmek zorunlu hale gelmiş-