Белорусский язык 11 класс учебник

Âó÷ýáíû äàïàìîæí³ê äëÿ 11 êëàñà àãóëüíààäóêàöûéíûõ óñòàíî¢ ç áåëàðóñêàé ³ ðóñêàé ìîâàì³ íàâó÷àííÿ Äàïóø÷àíà ̳í³ñòýðñòâàì àäóêàöû³ Ðýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü

̲ÍÑÊ ÍÀÖÛßÍÀËÜÍÛ ²ÍÑÒÛÒÓÒ ÀÄÓÊÀÖÛ²

2010

ÓÄÊ 811.161.3(075.3=161.3=161.1) ÁÁÊ 81.2Áåè-922 Á43 À ¢ ò à ð û: Âàëî÷êà Ã. Ì. («Àðôàãðàô³÷íûÿ íîðìû», «Ïàäàãóëüíåííå ³ ñ³ñòýìàòûçàöûÿ âûâó÷àíàãà çà ãîä»); Âàñþêîâ³÷ Ë. Ñ. («Êóëüòóðà âóñíàãà ³ ï³ñüìîâàãà ìà¢ëåííÿ», «Àðôàýï³÷íûÿ íîðìû», «Àêöýíòàëàã³÷íûÿ íîðìû», «Ñ³íòàêñ³÷íûÿ íîðìû»); ̳õí¸íàê Ñ. Ñ. («Ïóíêòóàöûéíûÿ íîðìû»); Ñà¢êî Ó. Ï. («Ìàðôàëàã³÷íûÿ íîðìû», «Äàêëàäíàñöü ³ ëàã³÷íàñöü ìà¢ëåííÿ», «×ûñö³íÿ ìà¢ëåííÿ», «Áàãàööå ìà¢ëåííÿ», «Âûðàçíàñöü ìà¢ëåííÿ», «Äàðý÷íàñöü ìà¢ëåííÿ») Ð ý ö ý í ç å í ò û: êàôåäðà ñó÷àñíàé áåëàðóñêàé ìîâû Áåëàðóñêàãà äçÿðæà¢íàãà ¢í³âåðñ³òýòà (êàíäûäàò ô³ëàëàã³÷íûõ íàâóê, äàöýíò Ç. ². Áàäçåâ³÷); íàñòà¢í³ê áåëàðóñêàé ìîâû ³ ë³òàðàòóðû âûøýéøàé êàòýãîðû³ äçÿðæà¢íàé óñòàíîâû àäóêàöû³ «Ã³ìíàç³ÿ ¹ 1 ³ìÿ Ô. Ñêàðûíû ã. ̳íñêà» Í. Ó. Öåëÿïóí

Óìî¢íûÿ àáàçíà÷ýíí³: òýàðýòû÷íû ìàòýðûÿë;

!

òýàðýòû÷íû ìàòýðûÿë ó ïðàêòûêàâàíí³;

l äàäàòêîâûÿ çàäàíí³;

* ëåêñ³÷íàå çíà÷ýííå ñëîâà òëóìà÷ûööà ¢ ñëî¢í³êó; ÿñíû ô ôàíåòû÷íû ðàçáîð ñëîâà; âûñîêàñë ñëîâà¢òâàðàëüíû ðàçáîð; ëüåööàñ ðàçáîð ñëîâà ïà ñàñòàâå; ïàéøî¢ ì ìàðôàëàã³÷íû ðàçáîð ñëîâà; Äçåíü ö¸ïëû.ñí ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð ñêàçà ISBN 978-985-465-681-6

© Âàëî÷êà Ã. Ì., Âàñþêîâ³÷ Ë. Ñ., ̳õí¸íàê Ñ. Ñ., Ñà¢êî Ó. Ï., 2010 © Àôàðìëåííå. ÍÌÓ «Íàöûÿíàëüíû ³íñòûòóò àäóêàöû³», 2010

ÊÓËÜÒÓÐÀ ÂÓÑÍÀÃÀ ² ϲÑÜÌÎÂÀÃÀ ÌÀ¡ËÅÍÍß

§ 1. Àñíî¢íûÿ ÿêàñö³ êóëüòóðû ìà¢ëåííÿ Êóëüòóðà ìà¢ëåííÿ ãýòà 1) íàâóêà àá ïðàâ³ëüíûì (íàðìàòû¢íûì ³ äàñêàíàëûì) ìà¢ëåíí³; 2) ðàçäçåë ë³íãâ³ñòûê³, ó ÿê³ì âûçíà÷àþööà ë³òàðàòóðíûÿ íîðìû íà êîæíûì ìî¢íûì óçðî¢í³ (àðôàýï³÷íûì, àêöýíòàëàã³÷íûì, àðôàãðàô³÷íûì, ëåêñ³÷íûì, ôðàçåàëàã³÷íûì, ãðàìàòû÷íûì, ïóíêòóàöûéíûì, ñòûë³ñòû÷íûì); 3) óçîðíàå âàëîäàííå ìîâàé ó àäïàâåäíàñö³ ç àãóëüíàïðûíÿòûì³ íîðìàì³. Àñíî¢íûÿ ÿêàñö³ êóëüòóðû ìà¢ëåííÿ: l ïðàâ³ëüíàñöü àäïàâåäíàñöü íîðìàì ë³òàðàòóðíàé ìîâû; l äàêëàäíàñöü âûêàðûñòàííå ñëî¢, ôðàçåàëàã³çìࢠç óëàñö³âûì ³ì çíà÷ýííåì, àäïàâåäíàñöü âûêàçâàííÿ ìýöå ³ ñ³òóàöû³ ¢æûâàííÿ; l ëàã³÷íàñöü ÿê ñýíñàâàÿ íåñóïÿðý÷ë³âàñöü ïàì³æ óæûòûì³ ìî¢íûì³ àäç³íêàì³ ³ çàêîíàì³ ëîã³ê³; l ÷ûñö³íÿ àäñóòíàñöü ó ìà¢ëåíí³ íåë³òàðàòóðíûõ ñëî¢ ³ âûðàçࢠ(æàðãàí³çìà¢, ñëî¢-ïàðàç³òà¢, áåñïàäñòà¢íà ¢æûòûõ äûÿëåêòíûõ ³ çàïàçû÷àíûõ ñëî¢); l äàðý÷íàñöü, ïðû ÿêîé ìî¢íûÿ ñðîäê³ àäïàâÿäàþöü ñòûëþ, æàíðó, ìýòàì ³ ¢ìîâàì çíîñ³í; l áàãàööå âûêàðûñòàííå ðàçíàñòàéíûõ ñ³íàí³ì³÷íûõ ìî¢íûõ ñðîäêà¢; l âûðàçíàñöü ÿê ýìàöûÿíàëüíàå ¢çäçåÿííå âûêàçâàííÿ, ðàçâ³öö¸ ¢âàã³, ö³êàâàñö³ ÷ûòà÷î¢ (ñëóõà÷î¢) ïðàç ôàíåòû÷íûÿ, ñ³íòàêñ³÷íûÿ ñðîäê³, ïðàç ìàñòàöê³ÿ òðîïû (ïàðà¢íàííå, ìåòàôàðà, ýï³òýò ³ ³íø.).

3

Êóëüòóðà ìà¢ëåííÿ ïàäðàçóìÿâàå âåäàííå ìîâû, âàëîäàííå íîðìàì³ ³ ñòûëÿì³ ë³òàðàòóðíàé ìîâû ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ìýòàé ³ çàäà÷àì³ çíîñ³í. Ïàíÿööå ¢êëþ÷àå ³ çàõàâàííå àñíî¢íûõ ÿêàñöåé êóëüòóðû ìà¢ëåííÿ, ³ ìà¢ëåí÷àå ìàéñòýðñòâà, ³ ¢ìåííå âûáðàöü ç íåêàëüê³õ ìàã÷ûìûõ íàéáîëüø äàêëàäíû, äàðý÷íû, äàñêàíàëû âàðûÿíò.

1. Ïðà÷ûòàéöå âûêàçâàíí³ àé÷ûííûõ âó÷îíûõ. ϳñüìîâà àäêàæûöå íà ïûòàííå ×àìó ïðàâ³ëüíàñöü ìà¢ëåííÿ âûñòóïàå àñíîâàé ìà¢ëåí÷àé êóëüòóðû?

Ìà¢ëåííå ïðàâ³ëüíàå, êàë³ ¢ ³ì íÿìà ïàðóøýííÿ àðôàýï³÷íûõ, àêöýíòàëàã³÷íûõ, ñëîâà¢òâàðàëüíûõ, ìàðôàëàã³÷íûõ, ñ³íòàêñ³÷íûõ, ëåêñ³÷íûõ, ôðàçåàëàã³÷íûõ, ïðûêàçêàâûõ íîðìà¢. Àñíî¢íàÿ ¢ìîâà ïðàâ³ëüíàñö³ ìà¢ëåííÿ äîáðàå âåäàííå íàçâàíûõñë íîðìࢠë³òàðàòóðíàé ìîâû, à çíà÷ûöü, ³ ¢ìåëàå âàëîäàííå ³ì³ (². Ëåïåøà¢). Óíàðìàâàíàñöü ñ³íîí³ì ïðàâ³ëüíàñö³ íàéâàæíåéøàÿì ¢ëàñö³âàñöü ë³òàðàòóðíàé ìîâû (À. ̳õíåâ³÷). Ìåíàâ³òà ïðàâ³ëüíàñöü ìà¢ëåííÿ çàáÿñïå÷âàå ÿãî àäç³íñòâà, «àõî¢âàå» àäíàçíà÷íàñöü, àãóëüíàçðàçóìåëàñöü ³íôàðìàöû³, ÿêàÿô ïåðàäàåööà ³ ¢ñïðûìàåööà. Ïðàâ³ëüíàñöü ìà¢ëåííÿ, òàê³ì ÷ûíàì, çàêëþ÷àåööà ¢ àäïàâåäíàñö³ ìî¢íàé ñòðóêòóðû òûì çàêîíàì ³ ïðàâ³ëàì, ÿê³ÿ äçåéí³÷àþöü ó ìîâå (Ò. Òàìàøýâ³÷). Ïðàâ³ëüíàñöü ìà¢ëåííÿ àñíîâà, ÿêàÿ äàå ìàã÷ûìàñöü àñîáå ïàñòàÿííà ¢äàñêàíàëüâàöü ñâภìà¢ëåí÷àå ìàéñòýðñòâà.ñí Ãàëî¢íàÿ ¢ìîâà äàñÿãíåííÿ ñóàäíîñ³í ïàì³æ çìåñòàì ³ ÿãî ìà¢ëåí÷àé ôîðìàé ñòðîãàå çàõàâàííå ë³òàðàòóðíûõ íîðìà¢, ìýòàçãîäíàñöüñë âûêàðûñòàííÿ òûõ àáî ³íøûõ ìî¢íûõ àäç³íàê ó ïðàöýñå çíîñ³í (². Íàâàñåëüöàâà). l Çàï³øûöå âûêàçâàííå, ÿêîå, íà âàøó äóìêó, íàéáîëüø äàêëàäíà, ïî¢íà àêðýñë³âàå ïðàâ³ëüíàñöü ÿê àñíî¢íóþ ÿêàñöü êóëüòóðû ìà¢ëåííÿ. Ïàäêðýñë³öå ãðàìàòû÷íûÿ àñíîâû, äàéöå àãóëüíóþ õàðàêòàðûñòûêó ñêàçàì. l Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó ïðàöÿæí³êà ¢ ïðûâåäçåíûõ âûêàçâàííÿõ.

4

2. Ïðà÷ûòàéöå. Ðàñòëóìà÷öå çíà÷ýííå âûäçåëåíûõ ñëî¢.

Àðòàëîã³ÿ íàâóêà àá ïðàâ³ëüíûì ìà¢ëåíí³ ñëóæûöü àäíîé ìýöå: äàïàìàã÷û àñýíñàâàöü ôàêòû ìîâû, ïàäêðýñë³öü ðîëþ ìî¢öû, íàâó÷ûöü ñâÿäîìà ñòàâ³ööà äà ¢ëàñíàãà ìà¢ëåííÿ. Òðû ãýòûÿ àñïåêòû àíàë³çó ¢òâàðàþöü ïàíÿööå êóëüòóðà ìîâû. Ïý¢íû ÷àñ âûðàç «êóëüòóðà ìîâû» ïåðàäàâࢠ³ çíà÷ýííå «êóëüòóðà ìîâû ÿê ãðàìàäñêàÿ ç ÿâà», ³ çíà÷ýííå «êóëüòóðà ìîâû àñîáíàãà ÷àëàâåêà ç ÿâà ³íäûâ³äóàëüíàÿ». Àäíàê ïàíÿöö³ ìîâà ³ ìà¢ëåííå ðàçìÿæî¢âàþööà. Ïàðà¢í.: íÿì. Sprache i Rede, àíãë. language i speech, ôðàíö. language i parole, óêð. ìîâà ³ ìîâëåííÿ, ðóñ. ÿçûê ³ ðå÷ü, ïîëüñê. mowa i mî´wienie ³ ã. ä. Ѹííÿ êóëüòóðà áåëàðóñêàé ìîâû ÿê ñàöûÿëüíàÿ ç ÿâà íå âûêë³êàå òýðì³íîâàé ïàòðýáû ¢ ÿå ¢äàñêàíàëüâàíí³, áî êàë³ íà òîé ö³ ³íøàé ìîâå ñòâîðàíà âûñîêàìàñòàöêàÿ ë³òàðàòóðà ³ ³ñíóå ÿå ë³òàðàòóðíàÿ ôîðìà, òî â³äàâî÷íà, øòî òàêàÿ ìîâà äàñÿãíóëà âûñîêàé ñòóïåí³ ðàçâ³ööÿô ³ ìîæíà ãàâàðûöü ïðà ÿå ÿê ïðà ÷àñòêó æûâîé íàöûÿíàëüíàé êóëüòóðû. Êóëüòóðà ìà¢ëåííÿ ãýòà íåàáñÿæíàÿì ñòûõ³ÿ áûòàâàííÿ íàöûÿíàëüíàé ìîâû ¢ âóñíàõ ëþäçåé, ³ òóò, áÿññïðý÷íàñë, óçí³êàå øìàò ïðàáëåì, çâÿçàíûõ ñë ç ÿêàñöþ ³íäûâ³äóàëüíàãà âàëîäàííÿ ñ³ñòýìàé íàöûÿíàëüíàé ìîâû, ç óìåííåì àñîáû âûá³ðàöü ç ãýòàé ñ³ñòýìû òûÿ ñðîäê³, ÿê³ÿ çðîáÿöü óëàñíàå ìà¢ëåííå ç ÿâàéô âûñîêàé êóëüòóðû (À. ̳õíåâ³÷). l Çàï³øûöå àïîøí³ ñêàç ç òýêñòó, çðàá³öå ÿãî ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð. l Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó êîñê³ àáî ÿå àäñóòíàñöü ïåðàä çëó÷-

í³êàì ³. l Çàï³øûöå ïðûêëàäû äà ïóíêòàãðàìû «Ïðàöÿæí³ê ïàì³æ äçåéí³êàì ³ âûêàçí³êàì».

3. Ïðà÷ûòàéöå. Çàï³øûöå ïðîçâ³ø÷û íàâóêî¢öà¢, íàçâû ïðàö, ïðûñâå÷àíûÿ ïûòàííÿì êóëüòóðû ìà¢ëåííÿ.

Ïûòàííÿì êóëüòóðû áåëàðóñêàé ìîâû ³ ìà¢ëåí÷àãà ìàéñòýðñòâà ïðûñâå÷àíû øìàòë³ê³ÿ àðòûêóëû ß. Êîëàñà, ß. Êó5

ïàëû, Ê. ×îðíàãà, Ó. Äóáî¢ê³, Ê. Êðàï³âû, ß. Áðûëÿ, Í. óëåâ³÷à ³ ³íøûõ äçåÿ÷ࢠáåëàðóñêàé êóëüòóðû. Óâàãà äà êóëüòóðû ðîäíàé ìîâû àñàáë³âà ïðàÿâ³ëàñÿ ïàñëÿ âûäàííÿ ²íñòûòóòàì ìîâàçíà¢ñòâà ÀÍ ÁÑÑÐ ó 1957, 1959 ³ 1961 ãàäàõ ðàñïðàöîâàê «Êóðñࢠáåëàðóñêàé ë³òàðàòóðíàé ìîâû». Ïðàöÿãàì «Êóðñࢻ ç ÿâ³ë³ñÿ ïðàöû Ô. ßíêî¢ñêàãà «Ïûòàíí³ êóëüòóðû ìîâû» (1961 ã.), «Âóñíàÿ ìîâà ³ âûðàçíàå ÷ûòàííå (1962 ã., ñàà¢òàð Ó. Êàëåñí³ê), Ì. Ö³êîöêàãà «Ïðàêòû÷íàÿ ñòûë³ñòûêà áåëàðóñêàé ìîâû» (1962 1965 ãã.), ÿê³ÿ çàêëàë³ àñíîâû òýîðû³ ³ ïðàêòûê³ íîâàé äëÿ áåëàðóñêàãà ìîâàçíà¢ñòâà ãàë³íû êóëüòóðû áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðíàé ìîâû. Ó ñó÷àñíûì ìîâàçíà¢ñòâå ïûòàíí³ êóëüòóðû ìîâû ³ ìà¢ëåííÿ ðàçãëÿäàþööà ¢ ïðàöàõ ̳êîëû Àáàáóðê³, Ãàë³íû Àðàøîíêàâàé, Àëåñÿ Êà¢ðóñà, Âàëÿíö³íû Ëåìöþãîâàé, ²âàíà Ëåïåøàâà, Àëÿêñàíäðà Ëóêàøàíöà, Àðíîëüäà ̳õíåâ³÷à, Ïà¢ëà Ñöÿöêî, ̳êîëû Ö³êîöêàãà, Ëüâà Øàêóíà ³ ³íøûõ íàâóêî¢öà¢. l ϳñüìîâà ïðàñêëàíÿéöå àäç³í ë³÷ýáí³ê ç òýêñòó. Ðàñêàæûöå ïðà àñàáë³âàñö³ ñêëàíåííÿ êîëüêàñíûõ ³ ïàðàäêàâûõ ë³÷ýáí³êà¢. l Ïåðàãëåäçüöå ÷àñîï³ñû «Áåëàðóñêàÿ ìîâà ³ ë³òàðàòóðà», «Ðîäíàå ñëîâà», «Ìàëàäîñöü», «Ïîëûìÿ» (íà âûáàð) çà àïîøí³ ãîä. Ðàñêàæûöå ïðà çìåñò ïóáë³êàöûé, ïðûñâå÷àíûõ êóëüòóðû áåëàðóñêàãà ñëîâà, ìà¢ëåííÿ. Ñêëàäç³öå òýç³ñû ïà ìàòýðûÿëàõ àäíîé ç ïóáë³êàöûé.

4. Ïðà÷ûòàéöå. Ðàñêàæûöå ïðà àñíî¢íûÿ ÿêàñö³ êóëüòóðû ìà¢ëåííÿ ïà-áåëàðóñêó.

Êóëüòóðà ðå÷è ïðåäïîëàãàåò îâëàäåíèå âñåìè êà÷åñòâàìè õîðîøåé ðå÷è: ïðàâèëüíîñòüþ, ÷èñòîòîé, áîãàòñòâîì, òî÷íîñòüþ, ëîãè÷íîñòüþ, âûðàçèòåëüíîñòüþ è óìåñòíîñòüþ. Ïðàâèëüíîñòü ðå÷è ýòî å¸ ñîîòâåòñòâèå íîðìàì ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà. Ïðàâèëüíîñòü ðå÷è ýòî îñíîâíîå óñëîâèå äëÿ îâëàäåíèÿ âñåìè îñòàëüíûìè êà÷åñòâàìè õîðîøåé ðå÷è. ×òî, íàïðèìåð, ìîæíî ñêàçàòü î êóëüòóðå ðå÷è ÷åëîâåêà, êîòîðûé äîïóñêàåò ñëåäóþùóþ ôðàçó: ß îáû÷íî ëîæó ñâîè äîêó´ìåíòû â ïî´ðòôåëü (áåçóñëîâíî, ïðàâèëüíî: êëàäó äîêóìå´íòû â ïîðòôå´ëü). ßñíî, ÷òî â äàííîì ñëó÷àå êóëüòóðà ðå÷è ïðîñòî îòñóòñòâóåò, ïîñêîëüêó íàðóøåíû íîð6

ìû ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêà. Ïîýòîìó ïðàâèëüíîñòü ðå÷è ýòî ôóíäàìåíò äëÿ õîðîøåé ðå÷è, êîòîðàÿ îòëè÷àåòñÿ áîãàòñòâîì, òî÷íîñòüþ, ëîãè÷íîñòüþ, âûðàçèòåëüíîñòüþ. ×èñòàÿ ðå÷ü ýòî ðå÷ü, â êîòîðîé îòñóòñòâóåò ëþáàÿ íåëèòåðàòóðíàÿ ëåêñèêà: ñëîâà-ïàðàçèòû, ãðóáûå, æàðãîííûå, ïðîñòîðå÷íûå ñëîâà, íåöåíçóðíûå âûðàæåíèÿ è ò. ä. Ýòè ñëîâà çàñîðÿþò ðå÷ü, èõ ÷ðåçìåðíîå óïîòðåáëåíèå ãîâîðèò î íèçêîé ðå÷åâîé êóëüòóðå. Áîãàòñòâî ðå÷è ñâÿçàíî ñî ñëîâàðíûì çàïàñîì ÷åëîâåêà, ñ èñïîëüçîâàíèåì âñåâîçìîæíûõ ÿçûêîâûõ ñðåäñòâ. ×åì ðàçíîîáðàçíåå ðå÷ü, òåì îíà áîãà÷å. Áîãàòàÿ ðå÷ü îòëè÷àåòñÿ ìíîãîîáðàçèåì íà âñåõ óðîâíÿõ ÿçûêà, îíà ïîäðàçóìåâàåò è ëåêñè÷åñêîå áîãàòñòâî, è ñèíòàêñè÷åñêîå, è èíòîíàöèîííîå. Ëîãè÷íîñòü ðå÷è ïðåäïîëàãàåò óìåíèå âëàäåòü ëîãèêîé ðàññóæäåíèÿ, ëîãè÷íî ìûñëèòü, çíàòü è óìåòü ïðèìåíÿòü ÿçûêîâûå ñðåäñòâà, ñïîñîáñòâóþùèå ñìûñëîâîé îðãàíèçàöèè âûñêàçûâàíèÿ. Âûðàçèòåëüíîé íàçûâàåòñÿ òà ðå÷ü, êîòîðàÿ ñïîñîáíà íå òîëüêî ïîääåðæèâàòü âíèìàíèå èëè èíòåðåñ ÷èòàòåëÿ, íî è óñèëèâàòü ýôôåêòèâíîñòü âîçäåéñòâèÿ ðå÷è íà àäðåñàòà.  óñòíîé ðå÷è çíà÷èòåëüíóþ ðîëü èãðàþò èíòîíàöèîííàÿ âûðàçèòåëüíîñòü, ìàíåðà ãîâîðèòü, äèêöèÿ, ãîëîñ.  ïèñüìåííîé ðå÷è âûðàçèòåëüíîñòü ñêëàäûâàåòñÿ èç âñåõ êà÷åñòâ õîðîøåé ðå÷è â çàâèñèìîñòè îò çàäà÷ ñòèëÿ. Óìåñòíîñòü ðå÷è ýòî ñîîòâåòñòâèå âûñêàçûâàíèÿ êîíêðåòíîé ñèòóàöèè. Óìåñòíàÿ ðå÷ü ýòî òàêàÿ ðå÷ü, â êîòîðîé ó÷èòûâàåòñÿ, ÷òî ãîâîðèò àâòîð, êîìó îí ýòî ãîâîðèò, ãäå, êîãäà è êàê äîëãî (Í. Êóçíåöîâà). l Ç äàïàìîãàé òýêñòó ïàäðûõòóéöå ï³ñüìîâàå âûêàçâàííå íà òýìó «Àñíî¢íûÿ êàìóí³êàòû¢íûÿ ÿêàñö³ ìà¢ëåííÿ».

5. Ïðà÷ûòàéöå. Ðàñòëóìà÷öå çíà÷ýííå ïðûâåäçåíûõ ïàðîí³ìà¢. Ñêëàäç³öå ñëîâàçëó÷ýíí³ (ñêàçû) ç ³ì³. ßê çâÿçàíà ïàðàí³ì³ÿ ç äàêëàäíàñöþ ìà¢ëåííÿ? Êàðûñòàéöåñÿ «Òëóìà÷àëüíûì ñëî¢í³êàì áåëàðóñêàé ìîâû» àáî «Ñëî¢í³êàì ïàðîí³ìࢠáåëàðóñêàé ìîâû» Ñ. Ãðàá÷ûêàâà.

Àáàãóë³öü àáàãóëüí³öü, àäðàñàò àäðàñàíò, ïóáë³÷íû ïóáë³öûñòû÷íû, äâà³ñòû äâàéíû, ïàäà¢æýííå 7

ïàäâàåííå, ñïåöûÿëüíàñöü ñïåöûÿë³çàöûÿ, ÷àëàâå÷û ÷àëàâå÷íû, ÷àñòîòíû ÷àñòû, ýêñêóðñ ýêñêóðñ³ÿ, ýôåêòíû ýôåêòû¢íû, óëàñíû óëàñí³öê³, âûõàâàíåö âûõàâàëüí³ê, ìî¢íû ìà¢ëåí÷û, àáàíåíò àáàíåìåíò.

§ 2. Ìà¢ëåí÷û ýòûêåò Ìà¢ëåí÷û ýòûêåò ñ³ñòýìà ¢ñòîéë³âûõ ôîðìóë çíîñ³í, ïðûíÿòûõ ó ãðàìàäñòâå, ÿê³ÿ âûêàðûñòî¢âàþööà ¢ òûïîâûõ êàìóí³êàòû¢íûõ ñ³òóàöûÿõ. Ìà¢ëåí÷û ýòûêåò âûñòóïàå ÿê ôîðìà âûðàæýííÿ âåòë³âàñö³, ïàâàæë³âûõ, äîáðàçû÷ë³âûõ àäíîñ³í äà ñóáÿñåäí³êà. Ýòûêåòíûÿ ìà¢ëåí÷ûÿ ôîðìóëû âûêàðûñòî¢âàþööà ¢ ñ³òóàöûÿõ çíà¸ìñòâà, çâàðîòó, ïðûâ³òàííÿ, ðàçâ³òàííÿ, ïðû âûðàæýíí³ ïàäçÿê³, ïàæàäàííÿ, ïðàáà÷ýííÿ, ïðîñüáû, çàïðàøýííÿ, ïàðàäû ³ ã. ä. Ïðàâ³ëû ìà¢ëåí÷àãà ýòûêåòó ìàþöü íàöûÿíàëüíû, àäìåòíû õàðàêòàð. Âåäàííå ãýòûõ ïðàâ³ëࢠäàïàìàãàå ýôåêòû¢íà âûêàðûñòî¢âàöü óñòîéë³âûÿ ôîðìû âåòë³âàñö³ ¢ àäïàâåäíûõ óìîâàõ çíîñ³í. Àäñóòíàñöü òàê³õ ïðàâ³ëࢠàáî íåïðàäóìàíàå ³õ âûêàðûñòàííå ìîãóöü ñòâàðàöü ïñ³õàëàã³÷íû áàð åð ïàì³æ ñóáÿñåäí³êàì³. Ïðû ¢æûâàíí³ ôîðìóë âåòë³âàñö³ òðýáà ¢ë³÷âàöü ³õ ã³ñòàðû÷íóþ çìåíë³âàñöü. Òàê, äà ñëóõà÷î¢ ó ðîçíûÿ ïåðûÿäû ðàçâ³ööÿ ãðàìàäñòâà ¢æûâàë³ñÿ íàñòóïíûÿ ìà¢ëåí÷ûÿ çâàðîòû: òàâàðûøû, ãðàìàäçÿíå, ãðàìàäà, ïàíîâå, ñïàäàðñòâà. Âåäàííå ³ äàðý÷íàå âûêàðûñòàííå ïðàâ³ëࢠìà¢ëåí÷àãà ýòûêåòó âûÿ¢ëÿå ¢çðîâåíü àãóëüíàé êóëüòóðû àñîáû, ÿå ³íòýë³ãåíòíàñöü, âûõàâàíàñöü.

6. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. ϳñüìîâà òýç³ñíà ïåðàäàéöå ÿãî çìåñò, âûêàðûñòî¢âàþ÷û áåëàðóñê³ÿ ìà¢ëåí÷ûÿ ôîðìóëû ýòûêåòó.

Ìà¢ëåí÷û ýòûêåò ç ÿâà ¢í³âåðñàëüíàÿ, àäíàê ó òîé æà ÷àñ êîæíû íàðîä ñêëࢠñâàþ, àäìûñëîâóþ ñ³ñòýìó ïðàâ³ëࢠìà¢ëåí÷ûõ ïàâîäç³í.ñí Òàê, êàë³ ¢ Ðàñ³³ ïðû ñóñòðý÷û 8

àáìåíüâàþööà ïàæàäàííåì áûöü çäàðîâûì (Çäðàâñòâóéòå!), òî ¢ Ãåðìàí³³, çãîäíà ç ýòûêåòàì, äà 12 ãàäç³í äíÿ æàäàþöü Äîáðàé ðàí³öû, ç 12 äà 17 Äîáðàãà äíÿ, à äàëåé Äîáðàãà âå÷àðà, àëå ìîãóöü àáìåæàâàööà ³ çâû÷àéíûì ïðûâ³òàííåì. Ó áîëüøàñö³ å¢ðàïåéñê³õ êðà³í ³ ¢ Àìåðûöû ïðûâ³òàííå ¢òðûìë³âàå ïûòàííå ßê ñïðàâû? Ó àäêàç ÷óþöü Äîáðà ö³ Íàðìàëüíà, à çàòûì çàäàåööà àíàëàã³÷íàå ñóñòðý÷íàå ïûòàííå, ïðû ãýòûì íå ïðûíÿòà àäêàçâàöü, øòî ñïðàâû äðýííûÿ. Ó çàëåæíàñö³ àä ÷àñó ñóòàê áåëàðóñû ¢æûâàþöü íàñòóïíûÿ ïðûâ³òàíí³ ³ ðàçâ³òàíí³: Äçåíü äîáðû! Äîáðû âå÷àð! Äàáðàíà÷! (àïîøíÿå âûêàðûñòî¢âàåööà ³ ÿê ðàçâ³òàííå íà íî÷, ³ ÿê ïàæàäàííå, àíàëàã³÷íàå ðóñêàìó Ñïîêîéíîé íî÷è!); Äà ïàáà÷ýííÿ! (ïðû æàäàíí³ íîâàé ñóñòðý÷û), Áûâàé(öå)! (ðóñ. Ïðîùàé(òå)!), Áûâàé çäàðî¢! (Çäàðîâåíüêà!), Áóäçü(ìà)! (ó ëþáîé ñ³òóàöû³), Æàäàþ (çû÷ó) óñÿãî íàéëåïøàãà! Ó íàøàé êðà³íå, ó ñ³òóàöû³ ðóñêà-áåëàðóñêàãà äâóõìî¢ÿ, òðýáà ¢ àäíîëüêàâàé ñòóïåí³ âàëîäàöü ÿê áåëàðóñê³ì³, òàê ³ ðóñê³ì³ ýòûêåòíûì³ ìà¢ëåí÷ûì³ íîðìàì³. Ïðû ãýòûì íåàáõîäíà ¢ë³÷âàöü, øòî àäíîëüêàâûÿ êàìóí³êàòû¢íûÿ íàìåðû ¢ ðóñêàé ³ áåëàðóñêàé ìîâàõ ìîãóöü âûðàæàööà ïàðîçíàìó. Íàïðûêëàä, áåë. Äàçâîëüöå ïàçíà¸ì³öü Âàñ ç... ³ ðóñ. Ïîçâîëüòå ïðåäñòàâèòü Âàì... (çíà¸ìñòâà); áåë. Çðàá³öå ëàñêó ³ ðóñ. Ñäåëàéòå îäîëæåíèå (ÿê ñïðîáà çâÿðíóöü óâàãó); áåë. Ñàðäý÷íà çàïðàøàåì ³ ðóñ. Äîáðî ïîæàëîâàòü (ïðûâ³òàííå-çàïðàøýííå); áåë. Òàê, áåçóìî¢íà ³ ðóñ. Äà, êîíå÷íî (çãîäà); áåë. Âåëüì³ ¢äçÿ÷íû, Ø÷ûðà äçÿêóþ Âàì ³ ðóñ. Áîëüøîå ñïàñèáî, Èñêðåííå áëàãîäàðþ Âàñ (ïàäçÿêà); áåë. Íà æàëü, Âû ïàìûëÿåöåñÿ (Âû íå ìàåöå ðàöû³) ³ ðóñ. Ê ñîæàëåíèþ, Âû îøèáàåòåñü (Âû íå ïðàâû) (íÿçãîäà) (². Íàâàñåëüöàâà). l ×àìó, íà Âàøó äóìêó, íà ïûòàííå ßê ñïðàâû? çâû÷àéíà àäêàçâàþöü Äîáðà àáî Íàðìàëüíà? l Ïàäáÿðûöå ³ çàï³øûöå ñ³íîí³ìû äà ïðûìåòí³êࢠç ïåðøàãà ñêàçà. l Âûï³øûöå ç òýêñòó ïðûêëàäû, øòî ³ëþñòðóþöü àðôàãðàìó «Ïðàâàï³ñ ñóô³êñࢠäçåÿñëîâࢻ.

9

7. Ïðà÷ûòàéöå. Ðàñêàæûöå ïðà ñòðóêòóðó â³íøàâàëüíàãà òýêñòó. Ö³ âàðòà, íà âàøó äóìêó, àäñòóïàöü àä ïðàïàíàâàíàé ñòðóêòóðû? Ö³ ïåðàøêàäæàå ¢ñòîéë³âàñöü ôîðìóë âûÿâ³öü àðûã³íàëüíàñöü, òâîð÷àñöü à¢òàðà â³íøàâàííÿ?

³íøàâàííå ñêëàäàåööà ç íåêàëüê³õ àáàâÿçêîâûõ ÷àñòàê: (1) ïðûâ³òàëüíàÿ ôîðìóëà, (2) â³íøàâàëüíàÿ ÷àñòêà, (3) ïàæàäàëüíàÿ ÷àñòêà, (4) ïîäï³ñ. ³íøàâàëüíàÿ ÷àñòêà, ÿê ïðàâ³ëà, óòðûìë³âàå òðû êàìïàíåíòû: àäðàñàíò àäðàñàò ïàäñòàâà (ìàòû¢ â³íøàâàííÿ). Êîæíû ç êàìïàíåíòࢠìàäýë³ ìîæà ïðàïóñêàööà ¢ êàíêðýòíàé ñ³òóàöû³ ìà¢ëåí÷ûõ çíîñ³í. Ïàðà¢íàåì: ³íøóþ Âàñ (öÿáå) ç Íîâûì ãîäàì! (ñà ñâÿòàì(³), ç áë³çê³ì³ ñâÿòàì³); ³íøóþ Âàñ (öÿáå)! ³íøóþ ñà ñâÿòàì! ³íøóþ! Ìàå â³íøàâàíí³! Äàñûëàþ (øëþ) Âàì ñâàå ø÷ûðûÿ â³íøàâàíí³ ç íàãîäû ïðûåìíûõ ³ ÷àêàíûõ ñâÿò! Ñà ñâÿòàì Âàñ (öÿáå)! Ñà Ñâÿòàì! Ïàæàäàëüíàÿ ÷àñòêà â³íøàâàííÿ òàêñàìà ñêëàäàåööà ç òðîõ êàìïàíåíòà¢: àäðàñàíò àäðàñàò çìåñò ïàæàäàííÿ, ÿê³ÿ ïðû ïý¢íûõ êàìóí³êàòû¢íûõ óìîâàõ ìîãóöü àäñóòí³÷àöü. Íàéáîëüø ïðàäóêòû¢íûÿ ¢ ñó÷àñíàé ìà¢ëåí÷àé ïðàêòûöû íàñòóïíûÿ ïàæàäàëüíûÿ ôîðìóëû: Íàéëåïøûÿ ñâÿòî÷íûÿ ïàæàäàíí³! Ñàìûÿ ëåïøûÿ ïàæàäàíí³ çäàðî¢ÿ, íàñòðîþ, ïë¸íó! Ø÷àñë³âàãà ñâÿòà! Âÿñ¸ëûõ, çäàðîâûõ ³ ø÷àñë³âûõ ñâÿò ³ ¢ñÿãî íîâàãà ãîäà! Óñÿãî ñàìàãà äîáðàãà, ðàäàñíàãà ³ ñâåòëàãà! Ïîñïåõࢠâà ¢ñ³õ ñïðàâàõ! Äîáðàãà çäàðî¢ÿ! Ø÷àñöÿ! Óäà÷û! Ñÿìåéíàãà äàáðàáûòó! Çäçÿéñíåííÿ ¢ñ³õ æàäàííÿ¢, ìàð, ñïàäçÿâàííÿ¢, ïëàíà¢! Ñïàêîþ! Äàáðà! Êâåòàê! Êàõàííÿ! Ðàäàñö³! Óñìåøàê! Óçàåìàðàçóìåííÿ! Íîâûõ çäçÿéñíåííÿ¢ ³ çäàáûòêà¢! Øìàò íàãîä äëÿ ðàäàñö³! Õàé ø÷àñö³öü ó Íîâûì ãîäçå! Õàé Íîâû ãîä áóäçå ëåïøû, ïðûíÿñå øìàò ðàäàñö³! Õàé Íîâû ãîä ïðûíÿñå Âàì íîâûÿ íàäçå³ ³ ñïà¢íåííå ¢ñ³õ ìàð! Íÿõàé Âàñ çà¢ñ¸äû àêðóæàþöü áë³çê³ÿ ³ ëþá³ìûÿ ëþäç³! Íÿõàé Íîâû ãîä ñòàíå ãîäàì íîâûõ ìàã÷ûìàñöåé ³ çäçÿéñíåííÿ¢, ãîäàì ðýàë³çàöû³ íîâûõ ïðàôåñ³éíûõ ³ àñàá³ñòûõ äàñÿãíåííÿ¢! Õàé Íîâû ãîä ïðûíÿñå ¢ Âàø äîì øìàò íîâàãà, äîáðàãà, ïðûåìíàãà!

10

Ïàäñòࢠäëÿ â³íøàâàííÿ¢ ó íàñ øìàò. Ãýòà ðîçíûÿ ñÿìåéíûÿ ³ ðýë³ã³éíûÿ ñâÿòû, à òàêñàìà âàæíûÿ, ðàäàñíûÿ ³ ïðûåìíûÿ ïàäçå³ô ¢ æûöö³ñ êîæíàãà ç íàñ ó àñàá³ñòûì ïëàíå àáî ¢ ïðàôåñ³éíàé ñôåðû: äçåíü íàðàäæýííÿ, ³ìÿí³íû, þá³ëå³, óñòóïëåííå ¢ øëþá, íàðàäæýííåñë äç³öÿö³ì, ïðàôåñ³éíûÿ ïîñïåõ³ ³ ã. ä. À çíà÷ûöü, ¸ñöü ïàäñòàâà øòîäíÿ â³íøàâàöü äîáðûõ ëþäçåé ç ñàìûì³ ðîçíûì³ ñâÿòàì³ (÷ûòàé: ñâÿòûì³ äëÿ íàñ äíÿì³) (Ïàâîäëå Ñ. Âàæí³êà). Çàï³øûöå ìà¢ëåí÷ûÿ ôîðìóëû, ÿê³ÿ á âàì õàöåëàñÿ ñêàðûñòàöü ó â³íøàâàëüíàé ³ ïàæàäàëüíàé ÷àñòêàõ. Ñêëàäç³öå òýêñò â³íøàâàëüíàé ïàøòî¢ê³ ðîäíûì (áë³çê³ì, çíà¸ìûì) äà íàéáë³æýéøàãà ñâÿòà. l Âûï³øûöå ç òýêñòó ñêëàäàíû ñêàç, çðàá³öå ÿãî ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð. l Âûï³øûöå ïðûêëàäû äà ïðàâ³ëà «Ïðàâàï³ñ êàí÷àòêࢠíàçî¢í³êࢠ1-ãà ³ 2-ãà ñêëàíåííÿ¢ ó ôîðìå ðîäíàãà ñêëîíó».

8. Ïðà÷ûòàéöå. Âûï³øûöå ñêàç, ÿê³ ïåðàäàå àñíî¢íóþ äóìêó òâîðà. Ðàñòëóìà÷öå äàðý÷íàñöü óæûâàííÿ çàéìåíí³êà Òû ¢ âåðøû. Ðàñêàæûöå ïðà àñàáë³âàñö³ âûêàðûñòàííÿ çâàðîòࢠòû âû ¢ ñ³ñòýìå ìà¢ëåí÷àãà ýòûêåòó.

Íàñòà¢í³ê, Òû ÿê Áîã ñëÿïûõ â³äóø÷ûø, äàþ÷û ³ì âî÷û.ñí Ç êàëåíü ïàäíÿööà ìíîã³ì äàïàìîã, õòî äà íàâóê³ çìàëêó áû¢ àõâî÷û. Êàðîòê³ Òâîé çàñâî³¢ ÿ ¢ðîê, ó äà¢ãó ïåðàä Òàáîþ íåàïëàòíûì, øòî Òû ³ ìîé àçîðû¢ ñëîâàì çðîê, äࢠçðàçóìåöü ó ÷àñ, íà øòî ÿ çäàòíû. ß ïîìíþ ñ¸ííÿ öåñíû Òâîé ïàêîé, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÿê òàì çá³ðà¢ñÿ øàëàïàÿ¢ ðîé, ³ êîæíû ðàäû áû¢ Òâà³ì ïàðàäàì.

11

Ó íåâÿë³ê³ìì íàøûì ãàðàäêó, äçå ¢ñå ³ ¢ñ¸ íàâ³äàâîêóì, Òàáå ç ïàêëîíàìñë ÿ ïàäà´ ì ðóêó ³ ö³õà âûñëóõàþô, áûööàì íà ¢ðîêó. Ì. Êóðûëà Ñêëàäç³öå òýêñò â³íøàâàëüíàé ïàøòî¢ê³ ç íàãîäû ïðàôåñ³éíàãà ñâÿòà ñâàéìó ïåðøàìó øêîëüíàìó íàñòà¢í³êó. l Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ¢ àïîøí³ì ñêàçå òýêñòó. l Âûçíà÷öå â³ä äàäàíûõ ÷àñòàê ó ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçàõ.

9. Ïðà÷ûòàéöå. Âûï³øûöå ìà¢ëåí÷ûÿ ôîðìóëû, ÿê³ÿ âûêàðûñòî¢âàþööà ¢ ýòûêåòíàé ñ³òóàöû³ «àáÿöàííå» (óëàñíà àáÿöàííå, çàðîê, ïàðóêà, çàïý¢í³âàííå, áàæáà*, êëÿöüáà). ×ûì, íà âàøó äóìêó, âûòëóìà÷âàåööà áàãàööå ïàäîáíûõ ýòûêåòíûõ ôîðìóë?

1. Êàë³ áóäçå äóæà öÿæêàô, íàï³øû. Äàïàìàãó, ÷ûì çìàãó (Ò. Áîíäàð). 2. Ñëóõàé ëåïø ìÿíåì, óñ¸ äîáðà áóäçå! (ßäâ³ã³í Ø.). 3. Ñïðàâû çàòðûìàë³ñ. Àëå ìû çàòîå ïàçíåé ïàçàéìàåìñÿ (ß. Êóïàëà). 4. ×àãî çàæóðûë³ñÿ, õëîïöû? Áóäçå æûöü ëåïåé, ê³íüöå ñóì äû ðàçâàãó (Õ. Øûíêëåð).

5. Çðàá³öå ëàñêó, íå êàæûöå í³êîìó àá ìà¸é ç âàì³ ðàçìîâå. Íå ïàëîõàéñÿ! ͳõòî àá ãýòûì âåäàöü íå áóäçå (ß. ͸ìàíñê³). 6. ß áóäó ÷àêàöü öÿáå, Ïåöÿ! ß áóäó ÷àêàöü... Òû âåðûø ìíå? (À. Ìàêà¸íàê). 7. Àáÿöàé ìíå, øòî òû í³êîë³ íå çäûìåø ñà ñöåíê³ ìàéãî ïàäàðóíêàñí (Ó. Êàðàòêåâ³÷). 8. Òû ñëîâà äàé öÿïåð... (Ï. Ãàëàâà÷). 9. ß äîáðàé áóäó äà öÿáå. ß ¢ñ¸-¢ñ¸ çðàáëþ (Ó. Êàðàòêåâ³÷).

10. Ãýòà ¢ ìà¸é ñ³ëå. ² òàáå öâ¸ðäàô àáÿöàþñ (À. Àñ³ïåíêà).

11. Àáÿöàþ! Äàêëÿðóþ! Äàþ ñëîâà! 12. ß àáÿöàþ! Ìภñëîâà íåïàðóøíàå! l Ïðàäóìàéöå ³ ðàçûãðàéöå ìà¢ëåí÷óþ ñ³òóàöûþ «Ïðîâàäû ¢ àðì³þ» ç âûêàðûñòàííåì ôîðìóë àáÿöàííÿ. l Âûï³øûöå ñêàçû ñà çâàðîòêàì. Çðàá³öå ³õ ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð.

12

10. Ïðà÷ûòàéöå â³íøàâàíí³ ç íàãîäû þá³ëåþ ÷àñîï³ñà «Ðîäíàå ñëîâà». Ïðàñà÷ûöå, ÿê ïðàç â³íøàâàëüíû òýêñò âûÿ¢ëÿåööà ìî¢íàÿ àñîáà, ÿå òâîð÷àñöü, äàë³êàòíàñöü, àðûã³íàëüíàñöü, äóõî¢íàñöü.

³íøóåì âàñ, øàíî¢íûÿ êàëåã³, ç þá³ëååì. Íÿõàé ³ íàñòóïíûÿ ãàäû áóäóöü ñâåòëûì³, òâîð÷ûì³, ïë¸ííûì³. Áóäçüìà ðàçàì! * * * Ø÷ûðà, ïà-ñÿáðî¢ñêó çû÷ûì âàì íàòõíåííÿ ³ ðàäàñö³, ñâåòëàé ëþáîâ³, ïë¸ííàé ïðàöû ³ âåðíàé ñëóæáû íà êàðûñöüô Áåëàðóñ³, ðîäíàé çÿìë³. Íÿõàé ³ íàñòóïíûÿ ãàäû ïðûíÿñóöü íàì óñ³ìì æàäàíàå ¢çàåìàðàçóìåííå ³ àçîðàöü ³ì äàëåéøû øëÿõ äà ì³ðó ³ çãîäû.ñí * * * Äà òàêîé ïðûãîæàé äàòû õî÷àööà çíàéñö³ íåçâû÷àéíûÿ ñëîâû. Äçÿêóé çà òîå, øòî ïîáà÷ ç âàì³ çíî¢ ³ çíî¢ çà÷àðî¢âàåøñÿô ðîäíûì ñëîâàì. Ñïàäçÿ¸ìñÿñ, øòî ÿø÷ý äî¢ã³ÿ ãàäû ìû áóäçåì ìåöü ìàã÷ûìàñöüñ âó÷ûööà ¢ âàñ ëþáîâ³ äà ðîäíàãàì ñëîâà. * * * Íàì äàðàã³ âàø ø÷ûðû ³ äîáðû òàëåíò ñëóæûöü Ñëîâó, ëþäçÿì.ñí Íå ñòàìëÿéöåñÿñ áûöü ÷àëàâå÷íûì³! l Ïàäðûõòóéöå òýêñò â³íøàâàëüíàé ïàøòî¢ê³ ç äí¸ì íàðàäæýííÿ (äëÿ ìàö³, áàöüê³, áàáóë³, äçÿäóë³, ñÿñòðû÷ê³, áðàö³êà). Çíàéäç³öå äàðàã³ÿ, êðàíàëüíûÿ ñëîâû, ïàñòàðàéöåñÿ âûêàçàöü ñâàþ ëþáî¢ ³ ïÿø÷îòó äà ðîäíàãà ÷àëàâåêà.

ÏÐÀ²ËÜÍÀÑÖÜ ÌÀ¡ËÅÍÍß

§ 3. Ïàíÿööå ë³òàðàòóðíàé íîðìû Íàéâàæíåéøàé ïðûìåòàé ë³òàðàòóðíàé ìîâû ç ÿ¢ëÿåööà ÿå íàðìàòû¢íàñöü, ÿêàÿ õàðàêòýðíàÿ äëÿ ï³ñüìîâàé ³ âóñíàé ôîðìࢠìà¢ëåííÿ. ˳òàðàòóðíàÿ íîðìà àãóëüíàïðûíÿòûÿ ïðàâ³ëû, çàìàöàâàíûÿ ¢ ìà¢ëåí÷àé ïðàêòûöû ³ çàô³êñàâàíûÿ ¢ ñëî¢í³êàõ, äàâåäí³êàõ, ãðàìàòûêàõ. Ó ñó÷àñíàé áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðíàé ìîâå ³ñíóþöü àðôàýï³÷íûÿ, àêöýíòàëàã³÷íûÿ, ëåêñ³÷íûÿ, ôðàçåàëàã³÷íûÿ, ñëîâà¢òâàðàëüíûÿ, àðôàãðàô³÷íûÿ, ìàðôàëàã³÷íûÿ, ñ³íòàêñ³÷íûÿ, ïóíêòóàöûéíûÿ ³ ñòûë³ñòû÷íûÿ íîðìû. Õ à ð à ê ò ý ð í û ì ³ à ñ à á ë ³ â à ñ ö ÿ ì ³ ë³òàðàòóðíàé íîðìû ç ÿ¢ëÿþööà: l àäíîñíàÿ ¢ñòîéë³âàñöü, óëàñö³âàÿ äëÿ ïý¢íàãà ïåðûÿäó ðàçâ³ööÿ ìîâû; l øûðîêàÿ ðàñïà¢ñþäæàíàñöü ó ìà¢ëåí÷àé ïðàêòûöû; l àá åêòû¢íàñöü, àäëþñòðàâàííå òûïîâàñö³, çàêàíàìåðíàñö³ ïý¢íàé ìî¢íàé ç ÿâû; l çàô³êñàâàíàñöü ó ñëî¢í³êàõ, äàâåäí³êàõ, ïàäðó÷í³êàõ. Íîðìû äàïàìàãàþöü ë³òàðàòóðíàé ìîâå çàõàâàöü öýëàñíàñöü, àãóëüíàçðàçóìåëàñöü. ßíû àáåðàãàþöü ìîâó àä íåàïðà¢äàíàãà ¢æûâàííÿ äûÿëåêòíàãà ìà¢ëåííÿ, æàðãàí³çìà¢, ïðàñòàìî¢íûõ, âóëüãàðíûõ ñëî¢. Äçÿêóþ÷û ë³òàðàòóðíûì íîðìàì äàñÿãàåööà àäç³íñòâà ìîâû, óçàåìàðàçóìåííå ¢ ìà¢ëåí÷ûõ çíîñ³íàõ. ˳òàðàòóðíàÿ íîðìà ç ÿâà ã³ñòàðû÷íàÿ, çìåíë³âàÿ, àáóìî¢ëåíàÿ ðàçâ³öö¸ì ìîâû. Òîå, øòî áûëî íîðìàé äëÿ ïý¢íàãà ïåðûÿäó ðàçâ³ööÿ, ç ÷àñàì ìîæà ðàçãëÿäàööà, êâàë³ô³êàâàööà ÿê àäõ³ëåííå àä íîðìû. Óñòàðýëûÿ íîð14

ìû ç ÷àñàì ìîãóöü ñòàíàâ³ööà àãóëüíàïðûíÿòûì³. Íàïðûêëàä, ñ¸ííÿ ¢æûâàþööà ¢ñòàðýëûÿ ñëîâû: áîðòí³ê ï÷àëÿð, âàêàöû³ êàí³êóëû, ãóòà øêëîçàâîä, ìûòà ïîøë³íà, ñêðûæàë³ çàêîíû, ñïàäàð ãàñïàäàð, òàâàðûø. ˳òàðàòóðíàÿ íîðìà ìîæà áûöü âàðûÿíòíàé.  à ð ûÿ í ò í à ñ ö ü í î ð ì û ãýòà ïàðàëåëüíàå ñó³ñíàâàííå ìàã÷ûìûõ, ðà¢íàöýííûõ âàðûÿíòࢠñëîâà¢æûâàííÿ, ñëîâà¢òâàðýííÿ. ßê ïðàâ³ëà, àäç³í ç âàðûÿíòࢠáîëüø ÷àñòîòíû, ðàñïà¢ñþäæàíû àáî ¢í³âåðñàëüíû. Íàïðûêëàä, ó ñó÷àñíàé áåëàðóñêàé ìîâå ¢æûâàþööà: âà÷ûìà ³ âà÷àì³, ôîðì ³ ôîðìà¢, ïåñíÿé ³ ïåñíÿþ, ÿäç³ì ³ ÿìî. l ϳñüìîâà àäêàæûöå íà ïûòàíí³:

1. ßêàÿ ç ÿâà âûñòóïàå íàéâàæíåéøàé ïðûìåòàé ë³òàðàòóðíàé ìîâû?

2. Íàçàâ³öå ³ ïàòëóìà÷öå õàðàêòýðíûÿ àñàáë³âàñö³ ë³òàðàòóðíàé íîðìû.

3. Çàï³øûöå ïà ïàìÿö³ àçíà÷ýííå ë³òàðàòóðíàé íîðìû.

4. ßê³ÿ íîðìû õàðàêòýðíûÿ äëÿ ñó÷àñíàé áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðíàé ìîâû?

5. Øòî àçíà÷àå ã³ñòàðû÷íàñöü, çìåíë³âàñöü ë³òàðàòóðíàé íîðìû?

6. Ö³ ìîæà ë³òàðàòóðíàÿ íîðìà áûöü âàðûÿíòíàé? Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû.

11. Ïðà÷ûòàéöå íàç³ðàíí³ äàñëåä÷ûöû ². Øêðàáû íàä óæûâàííåì âàðûÿíòࢠñëîâà ¢ ìàñòàöê³ì òýêñöå. Ç äàïàìîãàé òýêñòó àäêàæûöå íà ïûòàííå Ç ÿêîé ìýòàé ï³ñüìåíí³ê³ ¢æûâàþöü âàðûÿíòíóþ ëåêñ³êó?

Àöýíüâàþ÷ûì ¢æûâàííå ñëîâà ¢ ìàñòàöê³ì òâîðû, òðýáà øóêàöü àäêàç íà ïûòàííå, ÷àìó à¢òàð ñêàðûñòࢠìàëàïàøûðàíû, íåë³òàðàòóðíû àáî àðõà³÷íû âàðûÿíò, ÿê³ÿ íîâûÿ ìàã÷ûìàñö³ ¢ ïàðà¢íàíí³ ç âàðûÿíòàì ë³òàðàòóðíàé ìîâû ¸í äàå ¢ ðóê³ ìàñòàêà. Âàðûÿíòû ïðûöÿãâàþöü óâàãó ï³ñüìåíí³êà òàìó, øòî êîæíàå «íåçâû÷àéíàå» ñëîâà íÿñå ¢ ìàñòàöê³ì êàíòýêñöå íàãðóçêó äàäàòêîâàé âûðàçíàñö³ ³ ìàëÿ¢í³÷àñö³. Âÿäîìà, 15

÷ûì áîëüø çâûêëàå ñëîâà, òûì ÷àñöåé ³ì êàðûñòàþööà, òûì ìåíø àä÷óâàåööà ñõàâàíàÿ ¢ ³ì âîáðàçíàñöü. Íàïðûêëàä, êàá âûðàøûöü âîáðàçíûÿ, ãóêàï³ñíûÿ, ñòûë¸âûÿ çàäà÷û, Ð. Áàðàäóë³í çâÿðòàåööà ¢ âåðøû «Âîçåðà Çâîíü» äà âàðûÿíòíàé ëåêñ³ê³. Ó ãýòûõ àäíîñ³íàõ âåëüì³ õàðàêòýðíàÿ ñòðàôà, ÿêàÿ ìàëþå àäíà÷àñîâà çðîêàâû ³ ãóêàâû âîáðàç âîçåðà: Âÿòðýö-õ³òðýö Ç çÿë¸íûõ ñõîâ³í Àá êîð÷ çàìøýëû âûòíå ëîá. Âàäó, ÿê õîðò, Õëÿáî÷à ÷îâåí Äàë¸êà ÷óåööà ïðûõë¸á... Ïàýò àääࢠïåðàâàãó âàðûÿíòàì âÿòðýö, õ³òðýö, ñõîâ³í, õëÿáî÷à, ïðûõë¸á ïåðàä ³õ àäïàâåäí³êàì³ âåòðûê, õ³òðóí, ñõîâàíàê, õëåá÷à, ïðûõë¸áâàííå. Áûëî á íÿïðàâ³ëüíà òëóìà÷ûöü ãýòà òîëüê³ ïàòðýáàì³ âåðøàâàíàãà ïàìåðó ³ ðûòìó. Ïàýò çà¢ñ¸äû âûá³ðàå òîé ðûòì ³ ïàìåð, ÿê³ÿ áîëüø ïðûäàòíûÿ äëÿ ¢âàñàáëåííÿ çàäóìû. Ïàðàçâàæàéöå, ÷àìó ïàýò âûáðࢠäëÿ âåðøà âàðûÿíòû âÿòðýö, õ³òðýö, ñõîâ³í, õëÿáî÷à, ïðûõë¸á. l Âûï³øûöå ç òýêñòó ïðîñòûÿ ñêàçû, çðàá³öå ³õ ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð. l Ðàñòëóìà÷öå ëåêñ³÷íàå çíà÷ýííå âûäçåëåíûõ ó òýêñöå ñëî¢.

12. Äàïî¢í³öå ñêàçû àäïàâåäíûì³ òýðì³íàì³.

Àäíàñòàéíàå âûìà¢ëåííå ãóêࢠ³ ³õ ñïàëó÷ýííÿ¢ ó ñëîâàõ âûçíà÷àþöü... Ïðàâ³ëüíóþ ïàñòàíî¢êó íàö³ñêó ïðàäóãëåäæâàþöü... Ïðàâ³ëû ïåðàäà÷û íà ï³ñüìå âóñíàé ìîâû àêðýñë³âàþöü... Ïðàâ³ëüíàãà ¢æûâàííÿ ñëî¢ âà ¢ëàñö³âûõ ³ì çíà÷ýííÿõ, çàñâåä÷àíûõ ñëî¢í³êàì³, ïðàâ³ëüíàãà ñýíñàâàãà ñïàëó÷ýííÿ ñëî¢ ïàòðàáóþöü... Óæûâàííå ôîðìࢠñëî¢ âûçíà÷àþöü... Àñàáë³âàñö³ ñïàëó÷ýííÿ¢ ñëî¢ ó ñëîâàçëó÷ýííÿõ ³ ñêàçàõ âûçíà÷àþöü...

16

Ïðàâ³ëüíàå âûêàðûñòàííå ìî¢íûõ ñðîäêࢠàäïàâåäíà ñòûëþ ìà¢ëåííÿ, çìåñòó, ôîðìå ³ ìýöå ïàâåäàìëåííÿ, õàðàêòàðó çíîñ³í çàáÿñïå÷âàþöü... Ïðàâ³ëüíàé ðàññòàíî¢ê³ çíàêࢠïðûïûíêó ïàòðàáóþöü... l Íàçàâ³öå àçíà÷ýíí³, ïàáóäàâàíûÿ ÿê ïðîñòû ¢ñêëàäíåíû ñêàç. Çðàá³öå ³õ ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð. l Ðàñêàæûöå, ó ÿê³õ ñëî¢í³êàõ, äàâåäí³êàõ çàô³êñàâàíûÿ ë³òàðàòóðíûÿ (àðôàýï³÷íûÿ, àêöýíòàëàã³÷íûÿ, àðôàãðàô³÷íûÿ, ëåêñ³÷íûÿ ³ ìàðôàëàã³÷íûÿ) íîðìû ñó÷àñíàé áåëàðóñêàé ìîâû.

13. ϳñüìîâà ïåðàêàæûöå òýêñò ïà-áåëàðóñêó. Çàï³øûöå çàãàëîâàê, àäïàâåäíû ñòûëþ òýêñòó.

ßçûêîâûå íîðìû íå âûäóìûâàþòñÿ ó÷åíûìè. Îíè îòðàæàþò çàêîíîìåðíûå ïðîöåññû è ÿâëåíèÿ, ïðîèñõîäÿùèå â ÿçûêå, è ïîääåðæèâàþòñÿ ðå÷åâîé ïðàêòèêîé. Ê îñíîâíûì èñòî÷íèêàì ÿçûêîâîé íîðìû îòíîñÿòñÿ ïðîèçâåäåíèÿ ïèñàòåëåé-êëàññèêîâ è ñîâðåìåííûõ ïèñàòåëåé, ñðåäñòâà ìàññîâîé èíôîðìàöèè, îáùåïðèíÿòîå ñîâðåìåííîå óïîòðåáëåíèå, äàííûå æèâîãî è àíêåòíîãî îïðîñîâ, íàó÷íûå èññëåäîâàíèÿ ó÷åíûõ-ÿçûêîâåäîâ. Ëèòåðàòóðíàÿ íîðìà çàâèñèò îò óñëîâèé, â êîòîðûõ îñóùåñòâëÿåòñÿ ðå÷ü. ßçûêîâûå ñðåäñòâà, óìåñòíûå â îäíîé ñèòóàöèè (áûòîâîå îáùåíèå), ìîãóò îêàçàòüñÿ íåëåïûìè â äðóãîé (îôèöèàëüíî-äåëîâîå îáùåíèå). Íîðìà íå äåëèò ñðåäñòâà ÿçûêà íà õîðîøèå è ïëîõèå, à óêàçûâàåò èõ êîììóíèêàòèâíóþ öåëåñîîáðàçíîñòü (Ë. Ââåäåíñêàÿ, Ï. ×åðâèíñêèé). l Çðàá³öå ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð ñêëàäàíàãà ñêàçà ç òýêñòó. l Ðàñòëóìà÷öå çíà÷ýííå âûäçåëåíûõ òýðì³íà¢.

14. Ïðà÷ûòàéöå. Ïàðàçâàæàéöå íàä ïûòàííÿì³, ÿê³ÿ çàäàå à¢òàð. Ñâàå ðàçâàã³ çàï³øûöå íà áåëàðóñêàé ìîâå ÿê çâÿçíû òýêñò.

Íóæíà ëè âîîáùå íîâûì ïîêîëåíèÿì êóëüòóðà ðå÷è? Íåêîòîðûå ìîëîäûå ëþäè óòâåðæäàþò, ÷òî êëàññè÷åñêîãî ðóññêîãî ÿçûêà äëÿ ìîëîä¸æè íå ñóùåñòâóåò, ÷òî íå íóæíî 17

ñëåäîâàòü ëèòåðàòóðíûì íîðìàì. Ðÿä èññëåäîâàíèé, ïðîâåä¸ííûõ ó÷åíûìè-ôèëîëîãàìè, êàñàþùèåñÿ àíàëèçà òåêñòîâ ñîâðåìåííîé ëèòåðàòóðû è ÿçûêà ÑÌÈ, ïîçâîëÿþò ñäåëàòü âûâîä î òîì, êàê ñèëüíî âëèÿíèå íà ìîëîä¸æü æàðãîííîé ëåêñèêè. Íóæíî ëè â ýòèõ óñëîâèÿõ ñîõðàíÿòü êëàññè÷åñêèé ðóññêèé ÿçûê? Ìàññà ïðîèçâåäåíèé ïåðåâåäåíû íà ÿçûê ñëåíãà, îíè ïîëüçóþòñÿ ïîïóëÿðíîñòüþ, èõ ïîêóïàþò, ÷èòàþò. Óæå èçäàíà äîâîëüíî ñâîåîáðàçíàÿ êíèæêà «Ðóññêèé òóñîâî÷íûé êàê èíîñòðàííûé», â êîòîðîé ìíîãî óïðàæíåíèé: ïåðåâîäîâ ñî ñëåíãà íà îáû÷íûé ðóññêèé, ñ ðóññêîãî íà ñëåíã. ×òî ýòî èãðà èëè îïðåäåë¸ííàÿ òåíäåíöèÿ, êîòîðóþ ñëåäóåò ïðèíèìàòü ñåðü¸çíî?  ñâîåé ñðåäå âû, âîçìîæíî, îáùàåòåñü íà ñëåíãå, íî, êîãäà ïðèõîäèòå â êëàññ, â òåàòð, ìàãàçèí, âû ãîâîðèòå íà òîì ñàìîì ðóññêîì ëèòåðàòóðíîì ÿçûêå, êîòîðîìó âàñ ó÷àò â øêîëå. È åñëè âû ïîéä¸òå íà ðàáîòó, èëè áóäåòå ïîñòóïàòü â âóç, èëè ïîåäåòå â äðóãîé ãîðîä, çàõîòèòå ïðî÷èòàòü êíèãó, ïîñìîòðåòü ôèëüì, âàì íóæåí áóäåò èìåííî òîò íîðìàòèâíûé ÿçûê, êîòîðûé ïðåäñòàâëÿåòñÿ òàêèì ñêó÷íûì è òðåáóþùèì èçó÷åíèÿ. Ñîãëàñíû ëè âû ñ òåì, ÷òî âîñïèòûâàòü ÿçûêîâóþ êóëüòóðó íåîáõîäèìî ñ äåòñòâà? Ìîæíî ëè â äåòñêèõ ïåðåäà÷àõ, ôèëüìàõ, ìóëüòôèëüìàõ äîïóñêàòü, ÷òîáû èõ ãåðîè ãîâîðèëè íåïðàâèëüíî? Âçðîñëûå-òî ïîíèìàþò, ÷òî ñëåíã â ýòèõ ïåðåäà÷àõ óïîòðåáëÿåòñÿ äëÿ «ñìåõà è ïðèêîëà», íî â ñîñòîÿíèè ëè ðåá¸íîê îïðåäåëèòü, ÷òî ïðàâèëüíî, à ÷òî äëÿ ñìåõà? (Í. Êóçíåöîâà). l Ðàñòëóìà÷öå çíàê³ ïðûïûíêó ¢ òýêñöå.

§ 4. Àðôàýï³÷íûÿ íîðìû Àðôàýï³÷íûÿ íîðìû âûçíà÷àþöü ñ³ñòýìó ¢çîðíàãà âûìà¢ëåííÿ ãóêࢠ³ ³õ ñïàëó÷ýííÿ¢ ó ë³òàðàòóðíàé ìîâå. Àñíî¢íûÿ ðûñû áåëàðóñêàãà ë³òàðàòóðíàãà âûìà¢ëåííÿ, çàíàòàâàíûÿ ¢ïåðøûíþ Áðàí³ñëàâàì Òàðàøêåâ³÷àì ó «Áåëàðóñêàé ãðàìàòûöû äëÿ øêîë», çàõàâàë³ñÿ íÿçìåííûì³ íà ñ¸ííÿøí³ äçåíü.

18

Âûìà¢ëåííå ãàëîñíûõ ãóêࢠÂûìà¢ëåííå ãàëîñíûõ [³], [û], [ó] çàëåæûöü àä ñòàíîâ³ø÷à ¢ ñëîâå: l ïàñëÿ ãàëîñíàãà, à òàêñàìà ïàñëÿ çû÷íàãà ïðû ðàçäçåëüíûì âûìà¢ëåíí³ äà ãóêà [³] äàëó÷àåööà [é]: ðà´[é³]ööà, âåðàá[é³], êðà[é³]íà, [³ë é³÷] (²ëü³÷); l ó ïà÷àòêó ñëîâà, êàë³ ïàïÿðýäíÿå ñëîâà êàí÷àåööà íà ãàëîñíû, çàìåñò [³] ìîæà âûìà¢ëÿööà [é] àáî [é³]: [ïàäûñ ö ³ äàéâàíà], äàðîãà íà [é³]âàöýâ³÷û, ñÿñòðà [é] áðàò; l ïàñëÿ öâ¸ðäûõ çû÷íûõ (àïðà÷à [ã], [ê], [õ]) íà ñòûêó ïðûñòà¢ê³ ³ êîðàíÿ, ÷àñòàê ñêëàäàíûõ ñëî¢ àáî äâóõ ñàìàñòîéíûõ ñëî¢ ïðû ³õ çë³òíûì âûìà¢ëåíí³ çàìåñò [³] ãó÷ûöü [û]: ïåä[û]íñòûòóò, ñûí [û] áðàò (àëå: ³öåáñê [³] Ïîëàöê, ñìåõ [³] ãðýõ); l íåíàö³ñêíû ãàëîñíû [ó] ïàñëÿ ãàëîñíàãà ïåðàä çû÷íûì ó âûìà¢ëåíí³ çà¢ñ¸äû çàìÿíÿåööà íà [¢] (ó òûì ë³êó ³ âà ¢ëàñíûõ íàçâàõ, ³ ¢ çàïàçû÷àíûõ ñëîâàõ): áûëî [¢]÷îðà, ïàéñö³ [¢] ê³íî, çà [¢]ðàëàì, êàëÿ [¢]øà÷, äà [¢]ëàäç³ì³ðà, âà [¢]í³âåðñ³òýöå, ñïÿâàöü âà [¢]í³ñîí. Âûìà¢ëåííå çû÷íûõ ãóêࢠ1. Ãóê [ã] ó áåëàðóñêàé ìîâå (ó àäðîçíåííå àä ðóñêàé) ô ð û ê à ò û ¢ í û, ï ð à ö ÿ æ í û: [γàé] (ãàé), [γîðàò] (ãîðàä). Ó íåêàòîðûõ ³íøàìî¢íûõ ñëîâàõ ¸í âûìà¢ëÿåööà ÿê âûáóõíû (ÿê ó ðóñêàé ìîâå): [ã′óç ³ê] (ãóç³ê), ãîíòà, øâàãåð, ãâàëò, ãàðíåö, ãàíàê, íÿãåãëû, [ã′ ³ë çà] (ã³ëüçà). Âûáóõíû [ã′] âûìà¢ëÿåööà òàêñàìà ¢ ñÿðýäç³íå ³íøàìî¢íûõ ñëî¢ ïåðàä çâîíê³ì çû÷íûì: [àí ýã′äîò] (àíåêäîò), [âàã′çàë] (âàêçàë), ýêçàìåí, ýêçàòû÷íû, ýêçýìïëÿð.

2. Ñâ³ñöÿ÷ûÿ ãóê³ [ç], [ñ], [äç], [ö] ó ïàç³öû³ ïåðàä íàñòóïíûì ìÿêê³ì çû÷íûì âûìà¢ëÿþööà ìÿêêà: [ç â ýð] (çâåð), [ñ í ýõ] (ñíåã), [ç éàâà] (ç ÿâà), [äç â ³íà] (Äçâ³íà), [ö â îðäû] (öâ¸ðäû). Ïåðàä ìÿêê³ì³ [ã ], [ê ], [õ ] ñâ³ñöÿ÷ûÿ ãóê³ âûìà¢ëÿþööà öâ¸ðäà: [ñê ³â ³öà] (ñê³â³öà), [ñõ ³ë íàñ ö ] (ñõ³ëüíàñöü), [ñõ ³òðûíêàéó] (ç õ³òðûíêàþ).

3. ×àñö³öà íå, ïðûíàçî¢í³ê áåç, êàë³ ñòàÿöü ïåðàä ñëîâàì ç íàö³ñêàì íà ïåðøûì ñêëàäçå, ïàäïàðàäêî¢âà19

þööà ¢ âûìà¢ëåíí³ ÿêàííþ: [á àñêâ ýòàê] (áåç êâåòàê), [í àáóäç ý] (íå áóäçå), [á àñõë ýáà] (áåç õëåáà).

4. Øûïÿ÷ûÿ ïåðàä ñâ³ñöÿ÷ûì³ âûìà¢ëÿþööà ÿê ñâ³ñöÿ÷ûÿ, à ñâ³ñöÿ÷ûÿ ïåðàä øûïÿ÷ûì³ ÿê øûïÿ÷ûÿ: [íàðýööû] (íà ðý÷öû), [óï ýööû] (ó ïå÷öû), [øøûòà] (ñøûòà). Ñïàëó÷ýííå ÷ö âûìà¢ëÿåööà ÿê [öö]: [óáîööû], [óõóñòàööû]. Ñïàëó÷ýííå øñ ó ñòàíîâ³ø÷û ïàì³æ ãàëîñíûì³ âûìà¢ëÿåööà ÿê ïàäî¢æàíû ãóê [ñ ]: Êàë³ [òîï ³ñ ñ à] (òîï³øñÿ), òî ³ çà áðûòâó [õîï ³ñ ñ à] (õîï³øñÿ).

5. Ñïàëó÷ýíí³ ä÷ ³ ò÷ âûìà¢ëÿþööà ÿê ïàäî¢æàíû ãóê [÷]: [äàñ â ý÷÷àíàñ ö ] (äàñâåä÷àíàñöü), [äûñ ï ý÷÷àð] (äûñïåò÷àð), [ãëà÷÷ýéøû] (ãëàä÷ýéøû).

6. Ñïàëó÷ýíí³ äö ³ òö âûìà¢ëÿþööà ÿê ïàäî¢æàíû ãóê [ö ] àáî ÿê ïàäî¢æàíû [ö]: [ïàö ö àæàðàì] (ïàä öÿæàðàì), [àö ö â ³ñ ö ³] (àäöâ³ñö³), [àööàäç ³ö ] (àäöàäç³öü).

7. Ñïàëó÷ýííå äñ âûìà¢ëÿåööà ÿê ãóê [ö]: [ñïðàâàâîöòâà] (ñïðàâàâîäñòâà), [ñïàöñòîë ³íà] (ç-ïàä Ñòîë³íà), [ñàìà¢ëàöòâà] (ñàìà¢ëàäñòâà).

8. Ó ñïàëó÷ýííÿõ çû÷íûõ æñê, øñê ïðû âûìà¢ëåíí³ âûïàäàþöü øûïÿ÷ûÿ [æ], [ø]: [á ýëàâ ýñêàéà] (Áåëàâåæñêàÿ) ïóø÷à, [÷ýñêàéý] (÷ýøñêàå) øêëî, [í àñ â ³ñê ³] (Íÿñâ³æñê³) çàìàê. Ñïàëó÷ýíí³ çñê ³ äñê âûìà¢ëÿþööà àäïàâåäíà, ÿê [ñê] ³ [öê]: [êà¢êàñê ³] (êà¢êàçñê³), [ãàðàöê ³] (ãàðàäñê³).

15. Çãðóïóéöå ³ äàïî¢í³öå ïðûêëàäû àäïàâåäíà õàðàêòàðó âûìà¢ëåííÿ ñïàëó÷ýííÿ¢ çû÷íûõ.

Äà÷öý, áÿñøóìíû, ëàòûøñê³, çæàöü, ïàêàç÷ûê, ïðàç øûáó, íà êëàäà÷öû, ç øàô¸ðàì, ó äçåæöû, âó÷ûøñÿ, àäçåíåøñÿ, ðàñ÷îñêà, ðýç÷ûê, ç ÷ûãóíê³, óçëåçøû, åçäæó.

16. Ïðà÷ûòàéöå ïðûêàçê³, çàõî¢âàþ÷û àðôàýï³÷íûÿ íîðìû áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðíàé ìîâû. Àñàáë³âóþ ¢âàãó çâÿðí³öå íà âûìà¢ëåííå ÷àñö³öû íå ³ ïðûíàçî¢í³êà áåç.

1. ßê íå ïàñååø, òî ³ çá³ðàöü íå áóäçå ÷àãî. 2. Âó÷ûööà í³êîë³ íå ïîçíà. 3. Ç áÿäîþ ³ ñîíöà íå ¢áà÷ûø. 4. Êàá 20

äçÿäû íå âåäàë³ áÿäû, à ¢íóê³ íå áà÷ûë³ ìóê³. 5. Íå òîå áàãàööå, øòî öåñöü ç öåø÷àþ äàë³, à øòî ìàëàäûÿ ñàì³ íàæûë³. 6. Áåç õëåáà íÿìà àáåäà. 7. Áåç ñàëà êóñà íÿìà æûööÿ ¢ áåëàðóñà. 8. Êàâàëü áåç ñÿêåðû, à øàâåö* áåç áîòà¢. 9. Ñïàäçÿâàéñÿ íà ëåïøàå, íå áîéñÿ íàïàòêàöü ãîðøàå. 10. Áåç ñêðûïà÷ê³, áåç äóäû* õîäçÿöü íîã³ íå òóäû. 11. Õëåá ïëÿ÷ýé íå ãîðá³öü. 12. Áåç ïðàöû íå áóäçå ø÷àñöÿ.

17. Ïðà÷ûòàéöå ïðûêàçê³, âóñíà ðàñòëóìà÷öå ³õ ñýíñ. Âûï³øûöå ñëîâû, âûìà¢ëåííå ÿê³õ ïåðàäàå ïý¢íóþ àðôàýï³÷íóþ íîðìó áåëàðóñêàé ìîâû. Ó äóæêàõ ïàêàæûöå àñàáë³âàñöü âûìà¢ëåííÿ. Ó ç î ð: íå çëîâ³ø [í àçëîâ ³ø].

1. Òðýáà ðîçóìàì íàäòà÷ûöü, äçå ñ³ëà íå âîçüìå. 2. ²äó÷û ïà êëàäà÷öû, íà áàê³ íå ãëÿäç³. 3. ²äç³ ç ëþäçüì³, òî íå çãóá³øñÿ. 4. Íå ñìåéñÿ ç ëþäçåé ñìåéñÿ ç ñÿáå ö³ ñà ñâà³õ äçÿöåé. 5. Íå áîéñÿ çâÿãë³âàãà*, à áîéñÿ êóñë³âàãà.

6. Àä ñïåõó íàðàá³¢ ñìåõó. 7. Ñàíë³âàãà íå äàáóäç³øñÿ, ëÿí³âàãà íå äàøëåøñÿ ³ íå äàæäæýøñÿ. 8. Âÿñíà êàæà: óðàäæó, âîñåíü êàæà: ÿø÷ý ïàãëÿäæó. 9. Áóäçå äîæäæ ³ñö³, áóäçå õëåá ðàñö³. 10. Ïóñö³ ñâ³ííþ ïàãðýööà, òî ³ ñàìîìó íå áóäçå äçå äçåööà. 11. Áåç õëåáà ÿäà äà ïàðîãà õàäà. l Çàï³øûöå ïà ïàìÿö³ 4 5 ïðûêàçàê.

18. Ïðà÷ûòàéöå. ϳñüìîâà àäêàæûöå íà ïûòàííå ßê³ÿ àñíî¢íûÿ ïðû÷ûíû ïàðóøýííÿ àðôàýï³÷íûõ íîðìà¢? Ñâîé àäêàç àôîðì³öå ÿê òýêñò-ðàçâàæàííå.

Ïðàâ³ëüíàå âûìà¢ëåííå ³ñòîòíû* êàìïàíåíò ïàíÿööÿ «êóëüòóðà âóñíàãà ìà¢ëåííÿ». ²ñíóþöü àäç³íûÿ, àáàâÿçêîâûÿ äëÿ ¢ñ³õ íîñüá³òࢠìîâû íîðìû ë³òàðàòóðíàãà âûìà¢ëåííÿ, ÿê³ÿ, àäíàê, íÿðýäêà ïàðóøàþööà ïà ðîçíûõ ïðû÷ûíàõ. Ïåðøàÿ ç ³õ çàõàâàííå ¢ âûìà¢ëåíí³ äûÿëåêòíûõ ðûñ ðîäíàé ãàâîðê³. Ó ìàñòàöê³õ òâîðàõ ï³ñüìåíí³ê³ íÿðýäêà àáãðóíòàâàíà âûêàðûñòî¢âàþöü ôàíåòû÷íûÿ äûÿëåêòûç21

ìû äëÿ ìà¢ëåí÷àé õàðàêòàðûñòûê³ ïåðñàíàæà¢. Íàïðûêëàä, ó ðàìàíå ². Ìåëåæà «Ëþäç³ íà áàëîöå» ÷ûòàåì: Ö³õî òû, ö³õî, Ãàííà÷êî! Êîð÷ åçäç³¢ ó ìÿñöå÷êî ïà äîõòàðà. Äðóãîé ïðû÷ûíàé ïàðóøýííÿ àðôàýï³÷íûõ íîðìà¢, íà äóìêó À. Ïàäëóæíàãà, «ç ÿ¢ëÿåööà äâóõìî¢íàÿ ñ³òóàöûÿ, ïðû ÿêîé àäç³í ³ òîé æà ÷àëàâåê êàðûñòàåööà òî ðóñêàé, òî áåëàðóñêàé ìîâàé. Ïðû ñëàáà âûïðàöàâàíûõ íàâûêàõ âûìà¢ëåííÿ çâû÷àéíà ïàðóøàþööà àðôàýï³÷íûÿ íîðìû ÿê àäíîé, òàê ³ äðóãîé ìîâû» (². Ëåïåøà¢). l Âóñíà ïàäðûõòóéöå âûêàçâàííå íà òýìó «×àìó òðýáà çàõî¢âàöü àðôàýï³÷íûÿ íîðìû». l Çàï³øûöå ñêàçû ç ïàáî÷íûì³ ñëîâàì³, çðàá³öå ³õ ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð.

19. Ïðà÷ûòàéöå. Çàï³øûöå ïðàïàíàâàíûÿ ñëîâû ¢ òðàíñêðûïöû³, àäëþñòðàâà¢øû àðôàýï³÷íóþ íîðìó.

Ãðóç÷ûê, ìÿäçâåäçü, ðàçíåñö³, ñøûòàê, ³ñêðà, âåðàá ³íû, ñíåã, ³äçå, öâ³ê³, ñïàðòçàë, ïàäæûëê³, äæûíñû, íàäâîð å, âîïðàòêà, çáîææà, çàãàä÷ûê, ÷àöâåð, õâàëþåøñÿ, ñÿì ÿ, õàâàåøñÿ, ñê³áà, ³õí³, äîæäæ, äçâåñöå, öâ¸ðäû, àá ³íåöü, àäìî¢å, äàêëàä÷ûê, áàðàöüáà, âûÿçäæàöü.

§ 5. Àêöýíòàëàã³÷íûÿ íîðìû. Ëàã³÷íû íàö³ñê Àêöýíòàëàã³÷íûÿ íîðìû ïðàäóãëåäæâàþöü ïðàâ³ëüíóþ ïàñòàíî¢êó íàö³ñêó, ðýãóëþþöü ìåñöà ðàçìÿø÷ýííÿ íàö³ñêó ¢ ñëîâå. Íàö³ñê ó áåëàðóñêàé ìîâå ð ó õ î ì û (à´äðàñ àäðàñû ´), ð î ç í à ì ÿ ñ ö î â û, ìîæà áûöü ÿê íà ïåðøûì, òàê ³ íà ³íøûõ ñêëàäàõ ñëîâà (æí³´âåíü, êàñòðû ´÷í³ê, ìàá³ë³çà´öûÿ). Íàö³ñê ìàþöü òîëüê³ ïà¢íàçíà÷íûÿ ñëîâû. Íåïà¢íàçíà÷íûÿ (ñëóæáîâûÿ) ïðûìûêàþöü äà ïàïÿðýäíÿãà ñëîâà (ýíêë³òûê³): ñõàäç³¢ áû àáî äà íàñòóïíàãà ñàìàñòîéíàãà ñëîâà (ïðàêë³òûê³): ïà âàäó. Àä ìåñöà íàö³ñêó çàëåæàöü: 22

l àäðîçíåííå àäíîëüêàâûõ ïà ãóêàâûì ñàñòàâå ñëî¢: à´òëàñ àòëà´ ñ; l ïðàâ³ëû íàï³ñàííÿ ãàëîñíûõ: ëÿñí³´ê, ëåñí³÷î ´¢êà, âûñàêàÿ´êàñíû, øûðîêàôàðìà´òíû; l àäðîçíåííå ãðàìàòû÷íûõ ôîðìࢠñëîâà: ðó ´ê³ ðóê³´; l àäðîçíåííå ôîðìࢠçàêîí÷àíàãà ³ íåçàêîí÷àíàãà òðûâàííÿ äçåÿñëîâà: àäðý´çàöü àäðàçà´ öü. Àêöýíòíûÿ (àêöýíòàëàã³÷íûÿ) âàðûÿíòû äàïóñêàþöü äâàÿê³ íàö³ñê ó ìåæàõ íîðìû: ë³´òàñö³âû ë³òàñö³´âû, ñó´ïðàöü ñóïðî´öü, õëî´ïåö õëàïå´ö, íàâî´êàë íàâàêî´ë. Ó ìîâå ³ñíóå âÿë³êàÿ ãðóïà ñëî¢, ó ÿê³õ íàö³ñê íåàáãðóíòàâàíà ïåðàíîñ³ööà íà ³íøû ñêëàä. Ãýòà òëóìà÷ûööà ÿê ñëàáûì çàñâàåííåì àêöýíòàëàã³÷íûõ íîðìà¢, òàê ³ íåäàñòàòêîâûì âàëîäàííåì ìîâàé óâîãóëå. Àêöýíòàëàã³÷íûÿ ïàìûëê³ äàïóñêàþööà ³ ¢ àñîáíûõ ãðàìàòû÷íûõ ôîðìàõ. Òàê, ó äçåÿñëîâàõ ìíîæíàãà ë³êó ïðîøëàãà ÷àñó ïðàâ³ëüíûì³ áóäóöü ôîðìû ¢çÿë³´, äàë³´, àääàë³´, ïðûíÿë³´. Ó äçåÿñëîâàõ 2-é àñîáû ìíîæíàãà ë³êó öÿïåðàøíÿãà ³ áóäó÷àãà ïðîñòàãà ÷àñó àáâåñíàãà ëàäó íàðìàòû¢íûì³ ç ÿ¢ëÿþööà âàðûÿíòû æûâÿöå´, ³äçÿöå´. Ó ïðûñëî¢ÿõ âûøýéøàé ñòóïåí³ ïàðà¢íàííÿ íàö³ñê ïàäàå íà àïîøí³ ñêëàä: äàëå´é, âûøý´é. Àêöýíòàëàã³÷íûÿ íîðìû çàìàöàâàíû ¢ «Ñëî¢í³êó íàö³ñêó ¢ áåëàðóñêàé ìîâå» Ì³êàëàÿ Á³ðûëû, ó àðôàãðàô³÷íûõ, òëóìà÷àëüíûõ äàâåäí³êàõ.

20. Ïðà÷ûòàéöå ³ çàï³øûöå ñëîâû. Ïàñòà¢öå íàö³ñê. Ïðàâ³ëüíàñöü ïàñòàíî¢ê³ íàö³ñêó ïðàâåðöå ïà ñëî¢í³êó.

Àåð*, âûïàäàê, ³ìÿ, ñòàòóò, ãåíåç³ñ, ãë³íÿíû, êàìåííû, ³ëüíÿíû, çâû÷àé, Óëàäç³ì³ð, êðàñàâ³ê, ýêñïåðò*, ïàäïàðàäêàâàííå, ãðàìàäçÿí³í, áåëàðóñû, àêñþìàðàí*, àíàïåñò, ôàêñ³ì³ëå*, íàâ³íà, ñàäàâ³íà, ñï³íà, ïàâåäàì³öü, æóðàâåëü, âÿðáà, êàòàëîã, äàêóìåíò, ñòàðû, êóë³íàðûÿ, ìàãàç³í, àéâà*, àëüòðó³çì*, áðóêàâàíêà*, â³äàðûñ*. l Ñêëàäç³öå ñêàçû ç ïÿööþ çàïàçû÷àíûì³ ñëîâàì³.

23

21. Ïðà÷ûòàéöå ïåðàä àäíàêëàñí³êàì³ ñâîé ëþá³ìû âåðø âûðàçíà, ç çàõàâàííåì àðôàýï³÷íûõ ³ àêöýíòàëàã³÷íûõ íîðìà¢. Ðàñòëóìà÷öå ñâîé âûáàð òâîðà äëÿ ÷ûòàííÿ. Ñëóõà÷û ïàâ³ííû àöàí³öü, íàêîëüê³ âàøà ìà¢ëåííå àäïàâÿäàå ë³òàðàòóðíûì íîðìàì áåëàðóñêàé ìîâû.

22. Çàï³øûöå ïà-áåëàðóñêó. Ó áåëàðóñê³õ àäïàâåäí³êàõ ïàñòà¢öå íàö³ñê³.

Äåÿòåëü, äîêðàñíà, äîëãîæèòåëü, äîëþøêà, äî÷åíüêà, äðîâîñåê, çàöåïùèê, åäèíè÷íîñòü, æóðàâë¸íîê, çàøíóðîâàííûé. Ñíèçó äîâåðõó, çàìêíóòàÿ äâåðü, êðàñèâàÿ çàñò¸æêà, ãðàâèéíûé ó÷àñòîê, íå óñïåë äàæå èêíóòü, âûìûòü äî÷èñòà, íàáîæíîñòü êðåñòüÿíñòâà, êðàñèâàÿ íàáåðåæíàÿ, èäòè ïî ïîëþ.

23. Ïðà÷ûòàéöå. Çíàéäç³öå ¢ òýêñöå äçåâÿöü ñëî¢ ç ïàìûëêàì³, âûêë³êàíûì³ íÿâåäàííåì àêöýíòàëàã³÷íàé íîðìû. Çàï³øûöå ãýòûÿ ñëîâû ïðàâ³ëüíà, àáàçíà÷öå íàö³ñê.

Ñåðàäç³íà êàñòðû÷í³êà, ïà÷àòàê ë³ñòàïàäà ñàìîãà ÷àñó çáîðó øûïøûíû. Âîñü òàêîþ ïàðîþ êîæíû ãîä äàá³ðà¢ñÿ ÿ íà Ëûñóþ ãàðó, áî øûïøûíû òóò áóéíàé, ñïåëàé áûëî òàê ìíîãà, øòî àæ ãíóë³ñÿ àä ÿå êóñòû. Íà ãýòû ðàç ñîíöà ÿø÷ý íå ïàäíÿëîñÿ ³ äà ïàëàâ³íû íåáà, à ìîé ëàäíû ðóêçàê áû¢ ïà¢íåíüê³ ÿãàä. ×àñó áûëà øìàò. Ìíå çàõàöåëàñÿ ïàáëóêàöü ïà ëåñå, ìîæà, óäàñöà çíàéñö³ ÿê³-íåáóäçü ãðûá. Ñïóñö³¢ñÿ ç ãàðû, ÿêóþ ç äâóõ áîêࢠàáñòóïàë³ ìàëàäûÿ àñ³ëê³-äóáû, ³ ïàäà¢ñÿ ¢ ãëûá³íþ ëåñó. Ïðàéøî¢ â¸ðñòû ñà òðû, óâàæë³âà ïðûãëÿäàþ÷ûñÿ äà çåìë³, àëå, àêðàìÿ íåêàëüê³õ ìóõàìîðà¢, íå ñóñòðý¢ í³ÿêîãà ãðûáà (Ïàâîäëå ß. Ãàëóáîâ³÷à). l Çàï³øûöå äâà àïîøí³ÿ ñêàçû, çðàá³öå ³õ ïî¢íû ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð. Âóñíà âûçíà÷öå ÷àñö³íû ìîâû ¢ ãýòûõ ñêàçàõ.

24

24. Çàï³øûöå ë³÷ýáí³ê³ ¢ ôîðìå íàçî¢íàãà ³ òâîðíàãà ñêëîíà¢. Ïàñòà¢öå íàö³ñê. Ïðàâ³ëüíàñöü ïàñòàíî¢ê³ íàö³ñêó ïðàâåðöå ïà ñëî¢í³êó.

3, 4, 5, 6, 7, 8, 11, 14, 50, 60, 70, 80, 200, 600, 800, 2 (õëîï÷ûê³), 2 (äçÿ¢÷ûíê³).

25. Çàï³øûöå íàçî¢í³ê³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó 2-ãà ñêëàíåííÿ ¢ ðîäíûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó ³ ¢ íàçî¢íûì ñêëîíå ìíîæíàãà ë³êó, àáàçíà÷öå íàö³ñê³.

Á³íò, áóñåë, âåöåð, âî¢ê, âîëàñ, ãîëóá, äî¢ã, çóáð, êàìåíü, ìàðîç, ïëîò, ïëóã, ðî¢, ðîò, öåñöü, âóñ, ðîã.

26. Çàï³øûöå ñëîâû ïà-áåëàðóñêó, ïàñòà¢öå íàö³ñê.

Àïîñòðî´ô, àðà´õèñ, àñèììåòðèÿ, ´ áåêî´í, áîñî´é, áîÿçíü, ´ áðàòà´òüñÿ, âå´ðáà, âå´ðåñêîâûé, âêëþ÷¸ííûé, âíåñ¸ííûé, âîäà´ (âî´äó), âîçäóõîïðîâî´ä, âîñïðèíÿòûé, âïåðåäè, ´ ´ âïëåò¸ííûé, ´ ãðàôôèòè, âòðèäîðîãà, ãëèíÿíûé, ãîðà´ (ãî´ðó), ãðàæäà´íñòâî, ´ ´ ´ äîãîâî ð, äî íèçó, äîïðèçûâíèê, äîñêà äèñïàíñå´ð, äëèííûé, ´ ´ ´ ´, äîñóã, ´ èêîíîïèñü*, ´ ´ çàêîííîðîæä¸ííûé, çà´íÿòûé, çíàõàðü, èíñóëüò, èñêðà, êàòàëî ã*, êî ìïàñ, êðàïè âà, êðåñòüÿ ´ ´ ´ ´ ´ ´íèí, ìåäèêàìå´íòû, ìóñîðîïðîâî ´ä, íà´÷àòûé, íåêðîëî´ã*, ïàðòåð*, ´ ïåðåîöåí¸ííûé, ðåøåòî, òèãðî âûé, òîâà ðèùåñòâî, ´ ñòàòóò*, ´ ´ ´ òðèïòèõ*, óãëóáë¸ííûé, õîäàòî´æäåñòâî*, òîïîíèìèÿ*, ´ ´ ´ òàéñòâî, õðèñòèàíèí, ùàâå ëåâûé, ýêñïå ðòíûé. ´ ´ ´ l Ðàñòëóìà÷öå ëåêñ³÷íàå çíà÷ýííå âûäçåëåíûõ ñëî¢. Ñêëàäç³öå ñêàçû ç ³ì³. l Íàçàâ³öå ñëî¢í³ê³, ÿê³ÿ àäëþñòðî¢âàþöü íîðìû ë³òàðàòóðíàé ìîâû.

27. Ïðà÷ûòàéöå ïðàâ³ëû, ñôàðìóëÿâàíûÿ ìîâàçíà¢öàì Ò. Òàìàøýâ³÷àì. Âûêàðûñòî¢âàéöå ìàã÷ûìàñö³ ãîëàñó ïðû âûçíà÷ýíí³ ëàã³÷íàãà íàö³ñêó ¢ ñêàçàõ-ïðûêëàäàõ.

Äàñëåä÷ûê³ êóëüòóðû ìà¢ëåííÿ àäçíà÷àþöü íàñòóïíûÿ íàéáîëüø ÷àñòûÿ âûïàäê³ âûäçÿëåííÿ ëàã³÷íûõ öýíòðà¢: 25

1. Ó öýëàñíûõ ñëîâàçëó÷ýííÿõ íàö³ñê ïàäàå íà àïîøíÿå ñëîâà: çàñëóæàíû äçåÿ÷ êóëüòóðû Àëåñü ̳êàëàåâ³÷ Áåëàêîç.

2. Ëàã³÷íàãà íàö³ñêó ïàòðàáóþöü ñëîâû, ÿê³ÿ âûðàæàþöü ïàðà¢íàííå: ßê øàáëÿì³, íà ÷àñòê³ Ëÿ ãîðíàå ðàê³ Ñÿêóöü êðûëàì³ ëàñòà¢ê³ Ðàñïàëåíû áëàê³ò. Ï. Ïàí÷àíêà 3. Âûäçÿëÿþööà ëàã³÷íûì íàö³ñêàì ñëîâû, ÿê³ÿ âûðàæàþöü ñóïðàöüïàñòà¢ëåííå: Íå âûïàäàê, à âàæíàÿ ñïðàâà ïàêë³êàëà ìÿíå ñþäû.

4. Ëàã³÷íû íàö³ñê ïðûìàå ïðûäàòàê: Ýõ, àäæû¢ òû ñâîé âåê, æî¢òû ë³ñò-áåäà÷îê (ß. Êîëàñ).

5. Âûäçÿëÿåööà íàö³ñêàì çâàðîòàê íà ïà÷àòêó ñêàçà: Áîæà ìîé! Êàë³ ïà¢ñòàíå ¢ ñâåöå çãîäà òàÿ? (ß. Êîëàñ).

6. Ëàã³÷íûì íàö³ñêàì âûäçÿëÿþööà àäíàðîäíûÿ ÷ëåíû ñêàçà: Çÿìëÿ âûõâàëÿåööà äç³¢íàé ðàñêîøàé: ãðàíàòàì³, ðûñàì, ñàëîäêàé àéâîé (Ï. Ïàí÷àíêà).

7. Âûäçÿëÿþööà ëàã³÷íûì íàö³ñêàì íåäàïàñàâàíûÿ àçíà÷ýíí³: Âÿëà àä áÿäû íàñ äàðîãà æûööÿ (À. Êóëÿøî¢).

8. Ëàã³÷íû íàö³ñê ïàäàå íà àïîøíÿå âûêàçàëüíàå ñëîâà ñàñòà¢íîãà âûêàçí³êà: Âîñü-âîñü àïàäçå ðàñà, à ¢ òðàâå çàãóäóöü ï÷îëû ³ áóõìàòûÿ ÷ìÿë³, ïà÷íå ïàäñûõàöü ïàêîøà (À. Áàðî¢ñê³).

9. Ó ïûòàëüíûõ ñêàçàõ ëàã³÷íàãà íàö³ñêó ïàòðàáóþöü ñëîâû, ÿê³ÿ çàêëþ÷àþöü ñóòíàñöü ïûòàííÿ: Âîáðàçû ì³ëûÿ ðîäíàãà êðàþ, ñìóòàê ³ ðàäàñöü ìàÿ! Øòî ìภñýðöà äà âàñ ïàðûâàå? (ß. Êîëàñ). l Âûï³øûöå ïðûêëàäû ïðîñòûÿ ¢ñêëàäíåíûÿ ñêàçû. Ðàñòëóìà÷öå çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ³õ.

28. Ïðà÷ûòàéöå, ñôàðìóëþéöå àñíî¢íóþ äóìêó âåðøà. Ñï³øûöå òýêñò, ðàññòà¢ëÿþ÷û çíàê³ ïðûïûíêó. Ïàäêðýñë³öå ñëîâû, ÿê³ÿ ïàòðàáóþöü ñýíñàâàãà âûäçÿëåííÿ ëàã³÷íûì íàö³ñêàì ïðû ÷ûòàíí³.

Àä ñëîâà ñýðöà õàëàäçåå Ïðàõîäç³öü ñîí ³ çàáûöö¸ 26

Àä ñëîâà ðóøàööà íàäçå³ Àä ñëîâà ñâåö³ööà æûöö¸. Àä ñëîâà âûðàñòàþöü êðûëû À ¢ ñýðöû ñòóêàå ëþáî¢ Àä ñëîâà ïðûáûâàþöü ñ³ëû Äûê íå øêàäóéöå ø÷ûðûõ ñëî¢! À çäàòíûì òîëüê³ íà äàêîðû ² ãó÷íà ñëîâàì³ ãðûìåöü Êàá íå ïðûíîñ³öü ëþäçÿì ãîðà Áûëî á íàéëåïåé àíÿìåöü. Ñ. Ãðàõî¢ñê³ l Âûï³øûöå çâàðîòíûÿ äçåÿñëîâû, çðàá³öå ³õ ìàðôåìíû ³ ñëîâà¢òâàðàëüíû ðàçáîðû. l Ïàáóäóéöå ñõåìó ñêëàäàíàãà ñêàçà ç òýêñòó, ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó.

29. Ïàñòà¢öå íàö³ñê ó íàñòóïíûõ ñëîâàõ. Ïðàâ³ëüíàñöü ÿãî ïàñòàíî¢ê³ ïðàâåðöå ïà ñëî¢í³êó.

Êàìáàéíåð, ïàðòýð, æûõàð, íåêòàð, ïðûíåñëà, òóìàíû, ìûñëåííå, òàâàðûøû, ãðàìàäçÿí³í, öýìåíò, äûñïàíñåð, (ïà) âàäó, ê³ëàìåòð, âÿðáà, ãë³íÿíû, ñòàòóñ, àëôàâ³ò, êàðàáåëü, âóñû, âûïàäàê, êðûõó, áûëà, íåñö³, æàëüáà, Óêðà³íà, ñëàáû, í³áû, íåðóø*, ïàñëàíåö, äýô³ñ. l Ñêëàäç³öå ñêàçû ç âûäçåëåíûì³ ñëîâàì³.

30. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò, âûçíà÷öå ÿãî òûï ³ ñòûëü. Âûáåðûöå àäïàâåäíû çàãàëîâàê äà òýêñòó, àáãðóíòóéöå ñâîé âûáàð: «Ì³êàëàé Âàñ³ëüåâ³÷ Á³ðûëà», «Çðîáëåíàå âó÷îíûì», «Ñïàä÷ûíà ìîâàçíà¢öà Ì. Â. Á³ðûëû», «Òîå, øòî çðàá³¢ âó÷îíû», «Çíàêàì³òû ìîâàçíàâåö», «Íàï³ñàíàå çàñòàåööà».

̳êàëàé Âàñ³ëüåâ³÷ Á³ðûëà âÿäîìû áåëàðóñê³ ìîâàçíàâåö, äîêòàð ô³ëàëàã³÷íûõ íàâóê, àêàäýì³ê, Çàñëóæàíû äçåÿ÷ íàâóê³ Áåëàðóñ³. Ïàä ê³ðà¢í³öòâàì ³ íåïàñðýäíûì óäçåëå Ì. Â. Á³ðûëû áûë³ ñòâîðàíû «Ðóññêî-áåëîðóññêèé ñëîâàðü îáùåñòâåííîïîëèòè÷åñêîé òåðìèíîëîãèè» (1970), «Ñëî¢í³ê áåëàðóñêàé 27

ìîâû: àðôàãðàô³ÿ, àðôàýï³ÿ, àêöýíòóàöûÿ, ñëîâàçìÿíåííå» (1981), «Àíàìàñòû÷íû ñëî¢í³ê òâîðࢠßêóáà Êîëàñà» (1990), «Ñëî¢í³ê íàö³ñêó ¢ áåëàðóñêàé ìîâå» (1992). «Ñëî¢í³ê íàö³ñêó ¢ áåëàðóñêàé ìîâå» àäðàñàâàíû âó÷íÿì ñòàðýéøûõ êëàñà¢. Ðýåñòðàâàÿ ÷àñòêà ÿãî íàë³÷âàå êàëÿ 5500 ñëî¢ ðîçíûõ çíàìÿíàëüíûõ ÷àñö³í ìîâû: íàçî¢í³êà¢, ïðûìåòí³êà¢, ë³÷ýáí³êà¢, çàéìåíí³êà¢, äçåÿñëîâࢠ³ ïðûñëî¢ÿ¢. ßíû ïàäàäçåíû ¢ àëôàâ³òíûì ïàðàäêó ç ãðàìàòû÷íûì³, ñåìàíòû÷íûì³, ôóíêöûÿíàëüíà-ñòûë³ñòû÷íûì³ ïàìåòàì³ ³ ç óêàçàííåì íàö³ñêó. Ôîðìû ñëî¢ ó ñëî¢í³êàâûõ àðòûêóëàõ ïðûâîäçÿööà âûáàðà÷íà. Äëÿ íàçî¢í³êࢠç íåðóõîìûì íàö³ñêàì òîëüê³ ôîðìà ðîäíàãà ñêëîíó àäç³íî÷íàãà ë³êó, äëÿ äçåÿñëîâࢠç íåðóõîìûì íàö³ñêàì ôîðìû àäç³íî÷íàãà ³ ìíîæíàãà ë³êó öÿïåðàøíÿãà ³ áóäó÷àãà ïðîñòàãà ÷àñó, ôîðìà äðóãîé àñîáû àäç³íî÷íàãà ë³êó çàãàäíàãà ëàäó. Àäçíà÷àþööà àêöýíòàëàã³÷íûÿ âàðûÿíòû ç íàéáîëüø óæûâàëüíûì íàö³ñêàì íà ïåðøûì ìåñöû, íàïðûêëàä: âÿðøà´ë³íà ³ âåðøàë³´íà. Ïðàöàâࢠíà í³âå ðîäíàé êóëüòóðû Ì. Â. Á³ðûëà ñàìààääàíà, çðàá³¢ ÿê âó÷îíû âåëüì³ ìíîãà. ßãî áàãàòàÿ òâîð÷àÿ ñïàä÷ûíà ç ÿ¢ëÿåööà àäìåòíàé ñòàðîíêàé ó ã³ñòîðû³ áåëàðóñêàãà ìîâàçíà¢ñòâà (². Ãåðìàíîâ³÷). l Ðàñòëóìà÷öå ëåêñ³÷íàå çíà÷ýííå ñëî¢ ç òýêñòó: àíàìàñòû÷íû, ðýåñòðàâàÿ (÷àñòêà), ðóõîìû/íåðóõîìû (íàö³ñê), àêöýíòàëàã³÷íûÿ (âàðûÿíòû), ñïàä÷ûíà (ë³íãâ³ñòû÷íàÿ). l Ñêëàäç³öå ïëàí, íà ÿãî àñíîâå ïàäðûõòóéöå ïàäðàáÿçíû ïåðàêàç òýêñòó. l Äà âûäçåëåíûõ ó òýêñöå ñëî¢ ïàäáÿðûöå ³ çàï³øûöå àíòîí³ìû.

ÊÀÍÒÐÎËÜÍÛß ÏÛÒÀÍͲ ² ÇÀÄÀÍͲ 1. ßê³ÿ çíà÷ýíí³ ìàå òýðì³í êóëüòóðà ìîâû?

2. Íàçàâ³öå àñíî¢íûÿ ÿêàñö³ êóëüòóðû ìà¢ëåííÿ, àõàðàêòàðûçóéöå ³õ.

3. Øòî àçíà÷àå òýðì³í ìà¢ëåí÷û ýòûêåò?

4. Äëÿ ÷àãî ïàòðýáíà âåäàöü ïðàâ³ëû ìà¢ëåí÷àãà ýòûêåòó?

5. Çàï³øûöå áåëàðóñê³ÿ ôîðìóëû âåòë³âàñö³, ÿê³ÿ âû ¢æûâàåöå äàâîë³ ÷àñòà.

6. Äàéöå àçíà÷ýííå ïàíÿööÿ ë³òàðàòóðíàÿ ìîâà.

28

7. Ïåðàë³÷ûöå ³ ïðàêàìåíö³ðóéöå õàðàêòýðíûÿ àñàáë³âàñö³ ë³òàðàòóðíàé ìîâû.

8. Ó ÿê³õ âûïàäêàõ ë³òàðàòóðíàÿ íîðìà ìîæà áûöü âàðûÿíòíàé? Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû.

9. Øòî âûçíà÷àþöü àðôàýï³÷íûÿ íîðìû?

10. Ðàñêàæûöå ïðà àñàáë³âàñö³ âûìà¢ëåííÿ ãàëîñíûõ ³ çû÷íûõ ãóêࢠó áåëàðóñêàé ìîâå. Ïðà³ëþñòðóéöå ãýòûÿ àñàáë³âàñö³ ïðûêëàäàì³.

11. Øòî ïðàäóãëåäæâàþöü àêöýíòàëàã³÷íûÿ íîðìû?

12. Íàçàâ³öå äàâåäí³ê³, ÿê³ÿ àäëþñòðî¢âàþöü ë³òàðàòóðíûÿ íîðìû áåëàðóñêàé ìîâû.

ÀÐÔÀÃÐÀÔ²×ÍÛß ÍÎÐÌÛ

Íàï³ñàíí³, çàñíàâàíûÿ íà ôàíåòû÷íûì ïðûíöûïå Ïðàâàï³ñ áåëàðóñêàé ìîâû ¢ àñíî¢íûì ãðóíòóåööà íà ôàíåòû÷íûì ³ ìàðôàëàã³÷íûì ïðûíöûïàõ. Ôàíåòû÷íû ïðûíöûï ïðàâàï³ñó ïðàäóãëåäæâàå ïåðàäà÷ó ãóêࢠíà ï³ñüìå ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ë³òàðàòóðíûì âûìà¢ëåííåì (ÿê ÷óåì, òàê ³ ï³øàì). Íà ãýòûì ïðûíöûïå ãðóíòóþööà íàñòóïíûÿ ïðàâ³ëû: l ïåðàäà÷à àêàííÿ ³ ÿêàííÿ: íîã³ íàãà, ãîëàñ ãàëàñû, âå÷àð âÿ÷ýðí³; l íàï³ñàííå ë³òàðû û íà ìåñöû ýòûìàëàã³÷íàãà [ý] ó íåêàòîðûõ çàïàçû÷àíûõ ñëîâàõ: ³íæûíåð, àðûøò, áðûçåíò; l íàï³ñàííå ñïàëó÷ýííÿ¢ ãàëîñíûõ ó ñëîâàõ ³íøàìî¢íàãà ïàõîäæàííÿ: ᳸í³êà, ðàöû¸í, á³áë³ÿòýêà; l ïðàâàï³ñ ïðûñòàâàê áåç- (áÿç-, áåñ-, áÿñ-), ç- (ñ-), ðàç- (ðàñ-, ðîç-, ðîñ-), óç- (óñ-), öåðàç- (öåðàñ-): óçãàäàöü óñïîìí³öü, áÿçäóøíû áÿñøóìíû; l ïåðàäà÷à íà ï³ñüìå äçåêàííÿ ³ öåêàííÿ: êàìàíäà êàìàíäç³ð, âàäà ó âàäçå, á³ëåò á³ëåö³ê; l ïðàâàï³ñ ñïàëó÷ýííÿ¢ çí, íö, ðö, ñí, ñë íà ìåñöû ýòûìàëàã³÷íûõ [çäí], [ëíö], [ðäö], [ðäí], [ñòí], [ñòë]: ïðàÿçíû, ñîíöà, ñýðöà, êàïóñíû, ïîñíû, ïàäàñëàöü; 29

l ïåðàäà÷à íà ï³ñüìå ôàíåòû÷íàãà ïàäà¢æýííÿ çû÷íûõ: ïûòàííå, óçâûøøà, àñÿðîääçå, æûöö¸; l óçí³êíåííå ïðûñòà¢íûõ ãóêà¢: ³ìãëà, ³ëüíÿíû, âóãàë, âó÷ûöü; l íàï³ñàííå ë³òàðû ñ íà ìåñöû ã³ñòàðû÷íûõ ñïàëó÷ýííÿ¢ [æñ], [ãñ], [øñ], [õñ] ³ ñïàëó÷ýííÿ [ññ] íà ñòûêó êîðàíÿ ³ ñóô³êñà: ìíîñòâà, õàðàñòâî, êíÿñòâà, ïòàñòâà, àäýñê³, ïàëåñê³; l íàï³ñàííå ë³òàðû ò íà ìåñöû ñïàëó÷ýííÿ [äò] íà êàíöû ³íøàìî¢íûõ ñëî¢: Øì³ò, Ðýìáðàíò; íàï³ñàííå ë³òàðû ö íà ìåñöû ñïàëó÷ýííÿ¢ [òñ], [÷ñ], [êñ], [öñ]: ñàâåöê³, òêàöê³, ìàñòàöê³, ëåëü÷ûöê³; l ïðàâàï³ñ ó ³ ¢ ó çàëåæíàñö³ àä ïàç³öû³ ¢ ñëîâå: ÷ûòࢠó êëàñå, òðà¢êà, âî¢ê; l íàï³ñàííå ñïàëó÷ýííÿ ÷÷ ó ãåàãðàô³÷íûõ íàçâàõ òûïó Ïîëà÷÷ûíà, Ñëó÷÷ûíà íà ìåñöû ñïàëó÷ýííÿ [öê]; l çàõàâàííå íà ï³ñüìå àñ³ì³ëÿöû³ ñâ³ñöÿ÷ûõ äà øûïÿ÷ûõ ó íåêàòîðûõ ñëîâàõ: ïÿø÷îòíû, í³ø÷ûìíû, ø÷àñöå ³ ³íø.; l íàï³ñàííå àäíîé ë³òàðû ¢ ñëîâàõ àëåÿ, êàñà, êëàñ, òîíà, ìàñà ³ ³íø. Ç à ¢ â à ã à. Âûêëþ÷ýíí³ ç ïðàâ³ëࢠíå àäïàâÿäàþöü ôàíåòû÷íàìó ïðûíöûïó íàï³ñàííÿ.

§ 6. Ïðàâàï³ñ ãàëîñíûõ î, ý, à 1. Ãàëîñíûÿ ë³òàðû î, ý çâû÷àéíà ï³øóööà ¢ áåëàðóñêàé ìîâå òîëüê³ ïàä íàö³ñêàì, íå ïàä íàö³ñêàì ó àäïàâåäíàñö³ ç áåëàðóñê³ì ë³òàðàòóðíûì âûìà¢ëåííåì íà ìåñöû î, ý ï³øàööà à: ìî´âà ìà¢ëå´ííå, øý´ëåñò øàëÿñöå´öü.

2. Ó íåêàòîðûõ ñïðàäâå÷íà áåëàðóñê³õ ñëîâàõ ñà ñêëàäàì³ ðî, ëî çàìåñò î íå ïàä íàö³ñêàì ï³øàööà ë³òàðà û: áðî´âû áðûâî´, ãëî´òêà ãëûòà´ öü, äðî´âû äðûâî´òíÿ, êðî¢ êðûâà´âû, à òàêñàìà ¢ ñëîâàõ ÿ´áëûê, ÿ´áëûíÿ, ÿ´áëû÷íû, ÿ´áëûíåâû. Ó àäïàâåäíàñö³ ç áåëàðóñê³ì ë³òàðàòóðíûì âûìà¢ëåííåì ë³òàðà û ï³øàööà ¢ íåêàòîðûõ çàïàçû÷àíûõ ñëî30

âàõ: áðûçå´íò, äðûç³´íà, ³íæûíå´ð, ïî´÷ûðê, êàíöûëÿ´ðûÿ, ðûñî´ðà, öûðûìî´í³ÿ, òðûâî´ãà, à ¢ íåêàòîðûõ ñëîâàõ ï³øàööà ë³òàðà ³: áë³ñêàâ³´öà, áë³ø÷à´öü, áë³´ñêà¢êà, àëå: áëÿñê, áëÿøà´íêà.

3. ˳òàðà ý ï³øàööà ÿê ïàä íàö³ñêàì, òàê ³ íå ïàä íàö³ñêàì: à) ïàñëÿ çàöâÿðäçåëûõ, à òàêñàìà [ä] ³ [ò]: æýðäêà, ´ ÷ýðñòâû, òýàòð, ´ ´ âåòýðà´í, ðýäà´êòàð, êà´òýò, äýòà´ëü, öýëû, Æýíåâà, ´ àöýíêà, ´ øýëåñò, ´ ´ Öýéëîí; ´ á) ó ïà÷àòêó íåêàòîðûõ (ïåðàâàæíà çàïàçû÷àíûõ) ñëî¢: ýðà, ýêâà´òàð, ýêçýìïëÿð, ´ ýïàñ, ´ ý¢ðûêà, ´ ´ Ýñòîí³ÿ, ´ Ýô³îï³ÿ; ´ â) íà êàíöû çàïàçû÷àíûõ íÿçìåííûõ ñëî¢, à òàêñàìà ¢ëàñíûõ ³ì¸í, ãåàãðàô³÷íûõ íàçâࢠïàñëÿ çû÷íûõ, àêðàìÿ ë, ê: êóïý, ´ êàôý,´ ãàë³ôý,´ êàøíý,´ êàðàòý,´ Õàñý,´ Äóøàíáý´ (àëå: ô³ëå, ´ ñàëüòà-ìàðòàëå, ´ ï³êå,´ êàìþí³êå). ´ 4. ˳òàðà à ï³øàööà íå ïàä íàö³ñêàì íåçàëåæíà àä ïàõîäæàííÿ ñëîâà: õîëàä, ´ ðàìîíò, ´ õàðà´êòàð, Ñàêðà´ò, Øà¢÷ýíêà, Òîê³à. ´ ´ òðûà, ´ ñàëüôåäæûà, ´ 5. Êàíöàâûÿ íåíàö³ñêíûÿ -ýëü, -ýð ó çàïàçû÷àíûõ ´ ´ êàìï þ-´ ñëîâàõ ïåðàäàþööà ÿê -àëü, -àð: øí³öàëü, ë³äàð, ´ òàð, ñâ³òàð, ìåíåäæàð, ïýéäæàð, àëå âà ¢ëàñíûõ ³ì¸íàõ ´ ´ íåñëàâÿíñêàãà ïàõîäæàííÿ çàõî¢âàþööà -ýëü, -ýð: Ëà´í´ Îäýð. ´ äýð, Þï³òýð, 31. Ñï³øûöå, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû.

Ìÿñò..÷êà, àö..íêà, ñ..êðàòàð, ë³ò..ðà, ñ..êð..ò, á..ëîòà, àäàæû.., æ..ëåçà, àö..í³öü, ÷..ìï³ÿíàò, ×..ðíûøýâ³÷, êð..âàâû, ð..ôîðìà, ìàéñò..ð, ø..ñíàööàöü, ð..êîðä, øýä..¢ð, ø..ðàíü, ³íæ..íåð, ñ..ðäý÷íû, ø..ðñöü, ø..ðñöÿíû.

32. Çìÿí³öå ñëîâû àáî ïàäáÿðûöå äà ³õ àäíàêàðàí¸âûÿ, êàá íàö³ñêíûÿ [î], [ý] ñòàë³ íå ïàä íàö³ñêàì. Çàï³øûöå ñëîâû ïàðàì³, ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ î, ý, à.

Ïðîñüáà, ãîëàñ, öýëû, ìîëàäçü, ðýôîðìà, Ãîìåëü, äîáðû, ïîøòà, öýãëà, øýïò, æýðäêà, ôóòáîë, íåàä÷ýïíû, àäðýçàöü, äîãëÿä, âîñòðû, êîíêóðñ, êðýïàñöü.

31

33. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û çàìåñò êðîïàê ïàòðýáíûÿ ë³òàðû. Ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ.

1. ²øë³ ã..äû çà ã..äàì³, ³ íàäóìàë³ñÿ àñ³ëê³ ç çÿìëÿíàê âûõîäç³öü, ã..ð..äç³ø÷û áóä..âàöü (À. ßê³ìîâ³÷). 2. Ó àäíó íî÷ ïà÷àë³ á³öüô ø..ë¸íûÿ ì..ë..íê³, ãð..ìåöü ï..ðóíû (Ó. Êàðàòêåâ³÷). 3. Òàì, äçå âîëüíà íÿñå ñâ..å â..äû Ïðûïÿöü, ó êðà³ äð..ìó÷ûõ ï..ëåñê³õ ëÿñî¢, ðàçìÿñö³¢ñÿ ã..ð..äîê Òóðࢠ(Ê. Êàìåéøà). 4. Ó ñâà¸é àñíîâå ð..ôîðìà ïà òûì ÷àñå í..ñ³ëà ïàç³òû¢íû õ..ð..êò..ð (Ó. Àðëî¢). 5. Ó ð..ñïóáë³öû ³ñíàâàë³ øêîëà, á..ëüí³öà, à òàêñàìà ñöÿã ç ãåðáàì, ìåòàë³÷íûÿ ãðîøû (Ó. Àðëî¢). 6. dzðíåø ³ ð..äêà äçå ¢áà÷ûø àäç³íîê³ ÿáë..ê, øòî áë..ø÷ûöü ì³æ ë³ñöÿ íà àïîøí³ì ñîíöû (ß. ѳïàêî¢). 7. Ðûáà äàãóëüâàëà íà âîë³, ÿø÷ý íå øóêàþ÷û ãë..áîê³õ ÿì, êàá çàá³ööà ¢ ³õ íà ç³ìó (Ã. Ìàð÷óê). 8. Íå çà¢âàæû¢øû àñàáë³âûõ íåïàëàäàê ó ðàáîöå, áðûãàäç³ð ïàäà¢ñÿ äà êàíö..ëÿðû³ (Ó. Øàõàâåö).

34. Ïàäáÿðûöå áåëàðóñê³ÿ àäïàâåäí³ê³ äà ñëî¢ ðóñêàé ìîâû. Ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ î, ý ¢ íåíàö³ñêíûõ ñêëàäàõ.

Ðåàêòîð, òåîðåìà, ðåêëàìà, àêàäåìè÷åñêèé, õàðàêòåðèñòèêà, Æåíåâà, ×åðíèãîâ, ×åëÿáèíñê, Âàòåðëîî, äåìîãðàôè÷åñêèé, êàðöåð, êðàòåð, àäðåñ, ìàñòåð, ãàðäåðîá, òðåâîãà, ÿáëî÷íûé, áðîâü, ñåêðåòàðü, ðåññîðà.

35. Âûï³øûöå ñëîâû, ó ÿê³õ íà ìåñöû ïðîïóñêó ï³øàööà ë³òàðà ý.

×..ðí³ëà, áð..çåíò, àð..øò, âûñòð..ë, ð..ïðàäóêòàð, ö..ãëÿíû, êàð..ñïàíäýíò, ò..ðàðûçì, ð..äûñêà, ìàä..ëüåð, ÷..ìàäàí, ø..ðàâàòû, ýï³ò..ò, æ..ëåçà, ñ..ðöà.

36. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Äàêàæûöå òýç³ñ, ñôàðìóëÿâàíû ¢ ïåðøûì ñêàçå.

Æìåíüêà çÿìë³ ìîæà ñòàöü ðýë³êâ³ÿé. Ðîäíàé çÿìåëüöû, ó ÿêîé áûë³ ïàõàâàíû ïðîäê³, ïðûï³ñâàë³ñÿ àõî¢íûÿ ôóíêöû³.ñí Âûïðà¢ëÿþ÷ûñÿ ¢ ÷óæóþ ñòàðàíó, ÷àëàâåê áðࢠç 32

ñàáîþ æìåíþ çÿìë³ ³, ÿê ï³ñࢠÀ. Áàãäàíîâ³÷, «çàøû¢øû ÿå ¢ øìàòîê ïàëàòíà, âåøࢠíà ãðóäçÿõ: êàë³ äàâÿäçåööà ïàìåðö³ íà ÷óæûíå, òî ÿãî ïðàõ óñ¸ æ áóäçå ñïà÷ûâàöü ðàçàì ç ðîäíàé çÿìåëüêàþ». Çÿìëþ áðàë³ ¢ ïàäàðîææà ³ äëÿ òàãî, êàá âûñûïàöü íà ÷óæûíå ¢ êðûí³öó, êàë³ âàäà òàì íÿñìà÷íàÿ. Çÿìëÿ ¢ ôàëüêëîðíûõ òâîðàõ õàðàêòàðûçóåööà ÿê íàéìàöíåéøàÿ, áàãàòàÿ, ïëàäàâ³òàÿ, ïî¢íàÿ, ïðàöàâ³òàÿ, ø÷îäðàÿ, ÷ûñòàÿ. Àäñþëü ïàæàäàííå «Áóäçü âåñåë, ÿê ñâàò íà âÿñåëë³, çäàðî¢, ÿê âàäà, áàãàò, ÿê çÿìëÿ!» (Ïàâîäëå ². Øâåä). Âûï³øûöå ç òýêñòó ñëîâû, ïðû çìåíå ÿê³õ (ïàäáîðû àäíàêàðàí¸âûõ ñëî¢) íàö³ñêíû ãóê [î] ÷àðãóåööà ç íåíàö³ñêíûì [à]. Çàï³øûöå ñëîâû ïàðàì³. Ó ç î ð: ìîæà ìàãëà. l Ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ âûäçåëåíûõ ñëî¢. l Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû áåëàðóñê³õ ïðûêàçàê, ó ÿê³õ ñëîâû

çÿìëÿ, âàäà ¢æûâàþööà ¢ ïàìÿíøàëüíà-ëàñêàëüíàé ôîðìå.

§ 7. Ïðàâàï³ñ ãàëîñíûõ å, ¸, ÿ 1. Ó áåëàðóñêàé ìîâå ë³òàðà ¸ ï³øàööà òîëüê³ ïàä íàö³ñêàì: ë¸ãê³, ö¸òêà, â¸ñêà, ö¸ìíû, ö¸ïëû, ì¸ä, ñ¸ñòðû. Ç à ¢ â à ã à. à) ë³òàðà ¸ ï³øàööà íå ïàä íàö³ñêàì ó ñëîâàõ ç êîðàíåì ¸ä- ³ ¸ò-: ¸äàï³ðûí, ¸òàâàííå, à òàêñàìà ¢ ñêëàäàíûõ ñëîâàõ ç ïåðøàé ÷àñòêàé ðàäû¸-: ðàäû¸ãðàìà, ðàäû¸ñòàíöûÿ, ðàäû¸àíòýíà; á) êàë³ ïåðøàÿ ÷àñòêà ñêëàäàíàãà ñëîâà ç ÿ¢ëÿåööà âûòâîðíàé àä íàçâû õ³ì³÷íàãà ýëåìåíòà ðàäûé, òî ï³øàööà ë³òàðà å: ðàäûåàêòû¢íàñöü, ðàäûåìåòðû÷íû ³ ´ ´ ïàä. (àëå ¢ ïåðøûì ñêëàäçå ïåðàä íàö³ñêàì: ðàäûÿìåò´ ´ ðàäûÿëîã³ÿ). ðûÿ, ðàäûÿõ³ì³ÿ, ´ 2. Ó ïåðøûì ñêëàäçå ïåðàä íàö³ñêàì çàìåñò å, ¸ ï³øàööà ë³òàðà ÿ: â¸ñêà âÿñêîâû, ´ ì¸ä ìÿäîâû, ´ ö¸ï33

ëû öÿïëåéøû, äçåâÿöü äçÿâÿòû, ´ ´ äçåñÿöü äçÿñÿ-´ òû, ñåì ñÿìíàööàöü, âîñåì

âàñÿìíàööàöü. ´ ´ Ó ³íøûõ íåíàö³ñêíûõ ñêëàäàõ å çàõî¢âàåööà: âîñåíü, ´ ´ äçåñÿòêîâû, ëåñí³÷î¢êà, ´ ´ ìåäóí³öà, ´ öåïëàâàòû, ´ äçåâÿòíàö´ öàòû, öåìåíü, ÷ýðâåíü, çåëÿí³íà. ´ ´ ÇÀÏÎÌͲÖÅ!

1. Ó çàïàçû÷àíûõ ñëîâàõ ó ïåðøûì ñêëàäçå ïåðàä íàö³ñêàì ï³øàööà ë³òàðà å: ñåêóíäà, ëåãåíäà, ñåìåñòð, ãåíåðàë, ìåòðî, ãåðîé, êåô³ð, êåðàì³êà, ìåëîäûÿ, áàëåðûíà, ïåðñïåêòûâà, Âåðñàëü,  åòíàì, Áåòõîâåí, Ïàëåñö³íà.

2. ˳òàðà å ï³øàööà ¢ ïà÷àòêó íåêàòîðûõ çàïàçû÷àíûõ ñëî¢: åãåð, åðýòûê, Å¢ðîïà, å¢ðàïåéñê³, Åðýâàí, Å¢ïàòîðûÿ, Å¢ôðàò.

3. Êàðàí¸âàÿ ýòûìàëàã³÷íàÿ ë³òàðà ÿ çàõî¢âàåööà íà ï³ñüìå íåçàëåæíà àä íàö³ñêó ¢ ñëîâàõ âÿçàöü, ñóâÿçü, ëÿìàíòàâàöü, çàâÿçü, öÿæêàâàòû, ìÿêêàâàòû, ñâÿòêàâàöü, òûñÿ÷à, ïîÿñ, ìåñÿö, ïàìÿöü, äçåâÿöü, Ïðûïÿöü ³ ³íø.

4. ˳òàðà ÿ ï³øàööà ¢ ïàñëÿíàö³ñêíûõ ñêëàäàõ ó íåêàòîðûõ ñóô³êñàõ íàçî¢í³êࢠ(ðî¢íÿäçü, áîÿçü, äðîáÿçü) ³ äçåÿñëîâࢠ(ëàÿöü, âåÿöü, ñåÿöü, êàøëÿöü, áàÿöü, ìóëÿöü), à òàêñàìà ¢ àääçåÿñëî¢íûõ íàçî¢í³êàõ (ëàÿíêà, âåÿëêà, ñåÿëêà).

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´ ´

´ ´

´

´

´ ´

´

´

´

´ ´

´

´

37. Ñï³øûöå, óñòà¢ëÿþ÷û ë³òàðû å, ¸ ö³ ÿ.

Ñï..âàê, âàñ..ìíàööàòû, ïàñë..äî¢í³ê, êàë..íäàð, â..ñÿëîñöü, çà..ö, á..äíàòà, Àë..êñàíäð, Ñìàë..â³÷û, âîçüì..ø, ë..áÿäà, çåë..íü, ïîéäç..ø, Ï..òðî¢, í..ñö³, ã..ðîé, ïàì..öü, âûãë..ä, ..êóáîâ³÷, ïîë.., á..ç ïàìÿö³, Ã..íàäçü, Ñ..ðãåé, Äç..ðæûíñê, ñ..ìåñòð, ..ñòðàá, ñóâ..çü, ñ..ìñîò, äç..ñÿöü, êàøë..íóöü, í.. áðàëà, ö..ïåðàøí³, í..¢òàéìàâàíû, í..äà¢í³, ë..ñí³êîâû, í..ñó÷û, â..ñíàâû, ñå..ëêà.

38. Ïàäáÿðûöå äà ñëî¢ ðóñêàé ìîâû áåëàðóñê³ÿ àäïàâåäí³ê³, çàï³øûöå, ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ å, ¸ ³ ÿ.

Ñïåêòàêëü, âåñåííèé, äåæóðíûé, Ïå÷îðà, áåðåçêà, ëåãåíäàðíûé, ãåðáàðèé, ñåðæàíò, òåìíîâàòûé, ìåòàëë, Âàëåí34

òèí, âåäåòå, ïîéäåòå, âîçüìåòå, Íåâà, Ïðèïÿòü, çìååëîâ, Øâåéöàðèÿ, ïåððîí, Âüåòíàì, òÿæåëîâàòûé. ÇÀÏÎÌͲÖÅ! ×àñö³öà íå ³ ïðûíàçî¢í³ê áåç çà¢ñ¸äû ï³øóööà ç ë³òàðàé å: íå áðà¢, íå äóìà¢, áåç ïðû÷ûíû, íå áåç ñìåõó. Ïðû íàï³ñàíí³ ðàçàì íå ³ áåç ïàäïàðàäêî¢âàþööà àãóëüíàìó ïðàâ³ëó íàï³ñàííÿ å, ÿ: íÿõàé, íÿø÷àñöå, áÿçäî ìíû, áÿñêðàéí³ (àëå: íåïàâàðî òë³âû, áåñïàäñòà¢íà, áåñêàðû ñíà).

´

´

´

´ ´

´

´

39. Ñï³øûöå, óñòà¢ëÿþ÷û íà ìåñöû ïðîïóñêࢠë³òàðû å, ¸ ö³ ÿ.

Ìóñ³öü, í..ìà íà ñâåöå ëåïøàé àñàëîäû, ÷ûì òàÿ, ÿêóþ äîðûöü äóøû ÷àëàâåêà ïåñ..ííû ï..ðàäâ..÷ýðí³ ÷àñ. Çàõîïëåíû ãàëàñàì³ í..ñö³õàíàé ïòóøûíàéì ñ³ìôîí³³, ÿ çóñ³ì çàáû¢ñÿ, øòî çíàõîäæóñÿ íà ðàöý, øòî ÿ ç ÿâ³¢ñÿ ñþäû íå ÿê çá³ðàëüí³ê ïòóøûíûõ ì..ëîäûé, à ÿê ïðîñòû ðûáàê. Ïðûõ³íó¢ñÿì ñï³íàþ äà ñòâàëà ñàñíû, ñëóõࢠ³ í.. ìîã âàðóõíóööà, áàþ÷ûñÿ çá³öü ç ðûòìó õîöü àäíàãî êðûëàòàãà ñï..âàêà. Ïà÷àë³ ïàòðîõó íàñî¢âàööà ïðûö..ìê³. Ïàö..ãíóëà õâàë..ì³ â..÷ýðíÿé ïðàõàëîäû. Êàíöýðò ë..ñíûõ ñï..âàêî¢ ðàçëàäç³¢ñÿ: ñïà÷àòêó ñö³õë³ äðàçäû, à çà ³ì ³íøûÿ ïòàõ³. Òîëüê³ çàðàíêà í.. çìà¢êàëà, í..ñòîìíà ñöâ..ðäæàëà, øòî ïåñ..ííàÿ ïåðàêë³÷êà í.. ñêîí÷àíà (Ïàâîäëå Ê. ʳðýåíê³).

40. Çìÿí³öå ñëîâû àáî ïàäáÿðûöå àäíàêàðàí¸âûÿ, êàá ãàëîñíûÿ å ³ ¸ ñòàë³ íå ïàä íàö³ñêàì. Çàï³øûöå ñëîâû ïàðàì³, ðàñòëóìà÷öå íàï³ñàííå.

˸ä, çÿë¸íû, ïàäçåìíû, âå÷àð, áåã÷û, âåöåð, ëåñ, âåë³÷, íåñö³, ñíåæíû, äàë¸êà, ñâåòëû, áåëû, ìåñöà, í¸ñ.

41. Âûï³øûöå ñëîâû, ó ÿê³õ ï³øàööà ë³òàðà ÿ.

Ñóâ..çíû, äðîá..çü, ñâ..òêàâàöü, ìà..òí³ê, âûñ..ÿöü, äç..âÿòû, Á..òõîâåí, Ñâ³ö..çü, ï..õîòà, Ïåö..ðáóðã, ö..ïëåöü, çàâ..çü, ñí..ãàâ³ê, ïî..ñ, ë..ñí³êîâû, ì..äóí³öà, ãë..äà÷û, ã..ðáàðûé, êàðû÷í..âû, ö..ãàâ³òû, êîë..ð, êâåö..íü.

35

42. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Çíàéäç³öå ¢ ³ì ³ çàï³øûöå ñëîâû, ó ÿê³õ ïðàÿ¢ëÿåööà àêàííå ³ ÿêàííå. Ó ç î ð: óñïàì³íàåööà ïîìí³öü.

² çíî¢ óñïàì³íàåööà ìàé. Ìàëàäàÿ çåëÿí³íà âàêîë. Óñ¸ òàêîå æà¢òàâàòà-çÿë¸íàå. Áàáà Âàñ³ë³íêà òàêîþ ïàðîþ ïåðøû ðàç âûïóñö³öü ç õëÿâà êàðî¢. Êàðîâû ðàçûäóööà ïà ëóæêóì, à áàáà Âàñ³ë³íêà àäõ³ë³ööà àä ³õ, ïîéäçå ïà âûñïå*, ³ çíî¢ òàäû íàðîäç³ööà ïåñíÿ. Ñâåòëàÿ ³ òðàïÿòêàÿ, ÿê ãýòû âûñîê³ âÿñíîâû äçåíü, ÿê ãýòà çÿë¸íàÿ ìàëàäàÿ òðàâà. Ïðàç ãàäû ÿ ÷óþ ÿå, òóþ ïåñíþ, ³ ìíå êîæíû ðàç çäàåööà, øòî ãýòà ñïÿâàå ñàìà çÿìëÿ; ïðàç ãàäû áà÷ó, ÿê íÿñòîìíàì íàã³íàåööà äà ãýòàé çÿìë³ ìàÿ ñòàðàÿ ñóñåäêà (Ïàâîäëå Õ. Ëÿëüêî).

§ 8. Ïðàâàï³ñ ãàëîñíûõ ó ñêëàäàíûõ ñëîâàõ Ñêëàäàíûÿ ñëîâû ¢òâàðàþööà ç äçâþõ ³ áîëüø àñíî¢ ç äàïàìîãàé çëó÷àëüíûõ ãàëîñíûõ àáî áåç ³õ: ÷àðíàáðîâû, øìàòãàäîâû, äâóõìåòðîâû. Ó ñêëàäàíûõ ñëîâàõ çëó÷àëüíûÿ ãàëîñíûÿ î, ¸ ï³øóööà òîëüê³ ïàä íàö³ñêàì, ãàëîñíàÿ à ó ëþáûì íåíàö³ñêíûì ñòàíîâ³ø÷û: ³ëüíîâàëàêíî, á³á본ãðàô, ³ëüíàâîäñòâà, ïðûáîðàáóäà¢í³÷û, ´ ìàðîçàòðûâàëû. ´ ´ Çëó÷àëüíàÿ ãàëîñíàÿ å ¢ ñêëàäàíûõ ñëîâàõ ïåðàõîäç³öü ó ÿ, êàë³ íàö³ñê ïàäàå íà ïåðøû ñêëàä äðóãîé ÷àñòê³ ñêëàäàíàãà ñëîâà: çåðíåñóøûëêà, çåðíÿñêëàä; ´ ´ çåìëåêàðûñòàííå, çåìëÿðîá÷û; æûööåàï³ñàííå, æûööÿ´ ´ ´ ðàäàñíû. ´ Çëó÷àëüíàÿ ãàëîñíàÿ å ¢ ñêëàäàíûõ ñëîâàõ çàõî¢âàåööà, êàë³ äðóãàÿ ÷àñòêà ïà÷ûíàåööà ç ¢ (ó íåñêëàäîâàãà): âîãíå¢ñòîéë³âû, çåðíå¢áîðêà. ´ ´ 43. Óòâàðûöå ³ çàï³øûöå ñêëàäàíûÿ ñëîâû. Ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ çëó÷àëüíàé ãàëîñíàé.

Çåìëå- (çåìëÿ-): ...êàïàëêà, ...çíà¢ñòâà, ...ðîáñòâà, ...êàðûñòàëüí³ê, ...ïðàõîäçåö, ...¢ëàäàëüí³öê³.

36

Âóãëå- (âóãëÿ-): ...ïàãðóçà÷íû, ...ïðàìûñëîâàñöü, ...êîï, ...äðàá³ëêà, ...íîñíû, ...çäàáûâàëüíû. Ïóöå- (ïóöÿ-): ...ïðàâîä, ...¢êëàä÷ûê, ...âîäíû, ...ïàãðóç÷ûê, ...ïàä ¸ìí³ê. Æûööå- (æûööÿ-): ...ñöâÿðäæàëüíû, ...¢ñòîéë³âû, ...àï³ñàëüíû, ...çäîëüíàñöü, ...ðàçóìåííå, ...ëþáñòâà, ...àä÷óâàííå, ...çàáåñïÿ÷ýííå, ...ðàäàñíû, ...ï³ñ, ...ëþá³âû, ...äçåéíàñöü.

1. Ó ñêëàäàíûõ ñëîâàõ ìîæà áûöü àäç³í àñíî¢íû ³ àäç³í àáî íåêàëüê³ ïàáî÷íûõ íàö³ñêà¢. Êàë³ ¢ äðóãîé ÷àñòöû ñêëàäàíàãà ñëîâà íàö³ñê ïàäàå íà ïåðøû ñêëàä, òî ¢ ïåðøàé ÷àñòöû çàìåñò î ï³øàööà à: äàáðàäçåé, ´ âàñòðàçóáû, ´ ÷àðíàâîê³, ´ âàäàçáîð, ´ ðà¢íàïðà¢å; ´ êàë³ ¢ äðóãîé ÷àñòöû íàö³ñê ïàäàå íå íà ïåðøû ñêëàä, òî ¢ ïåðøàé ÷àñòöû ïàÿ¢ëÿåööà äàäàòêîâû (ïàáî÷íû) íàö³ñê ³ ´ âîñòðàêàíå÷íû, çàõî¢âàåööà íàï³ñàííå î: äîáðàçû÷ë³âû, ´ ´ ´ ÷îðíàâàëîñû, âîäàçàáåñïÿ÷ýííå, ðî¢íàçàëåæíû. ´ ´ ´ ´ ´ ´ 2. ˳òàðà î ï³øàööà ¢ ïåðøàé ÷àñòöû ñêëàäàíûõ ñëî¢, êàë³ äðóãàÿ ÷àñòêà ïà÷ûíàåööà ç ¢ (ó íåñêëàäîâàãà): ìàðîçà¢ñòîéë³âàñöü, çáîææà¢áîðà÷íû, òîðôà¢òâàðýííå, âîãíå¢ñòîéë³âû.

3. Ãóê [ý] ó ïåðøàé ÷àñòöû ñêëàäàíûõ ñëî¢ çàõî¢âàåööà ³ àáàçíà÷àåööà ë³òàðàé ý: ìýòàíàê³ðàâàíû, ìýòàçãîäíà, ðýäêàçóáû, øýðàâîê³, àðýõàïàäîáíû, êðýäûòàçäîëüíàñöü, òýëåáà÷àííå, øýñöüñîò.

4. Ó ñêëàäàíûõ ñëîâàõ, óòâîðàíûõ àä ë³÷ýáí³êà ¢ ñïàëó÷ýíí³ ç íàçî¢í³êàì, ïåðøàÿ ÷àñòêà (ë³÷ýáí³ê) ñòàâ³ööà ¢ ôîðìå ðîäíàãà ñêëîíó: òðû äí³ òðîõäç¸ííû, ÷àòûðû ïàâåðõ³ ÷àòûðîõïàâÿðõîâû, ïÿöü òûäíÿ¢ ïÿö³òûäí¸âû, ñòî ìåòðࢠñòàìåòðîâû, ñòàãàäîâû, ñòàòûñÿ÷íû, ñòàãðàäóñíû; ñÿì³êëàñí³ê, âàñüì³ãàäîâû, äçåâÿö³ãðàäóñíû, ñàðàêàãîääçå. ÇÀÏÎÌͲÖÅ! ˳òàðà î çàõî¢âàåööà ¢ ñêëàäàíûõ ñëîâàõ, ïåðøàé ÷àñòêàé ÿê³õ ç ÿ¢ëÿþööà ñëîâà-, øòî-, ôîòà-, ìîòà-: ñëîâàçëó÷ýííå, ñëîâàôîðìà; øòîãîä, øòîäçåíü; ôîòàçäûìàê, 37

ôîòàëàáàðàòîðûÿ (àëå: ôàòàãðàô³ÿ ³ âûòâîðíûÿ àä ÿãî); ìîòàñïîðò, ìîòàãîíê³ (àëå: ìàòàöûêë, ìàòàâîç ³ âûòâîðíûÿ àä ³õ), à òàêñàìà ¢ ³íøûõ ñëîâàõ, àñàáë³âà íàâóêîâûõ òýðì³íàõ, ó ÿê³õ âûðàçíà ïðàÿ¢ëÿåööà ïàáî÷íû íàö³ñê, õîöü ´ çáîæàñíî¢íû íàö³ñê ïàäàå íà ïåðøû ñêëàä: àçîòíàê³ñëû, æàñõîâ³ø÷à, ìîâàçíà¢ñòâà, ôîíäàñõîâ³ø÷à, ðàáîòàäà¢öà, ´ ´ ´ ´ ìàòîðàçáîðêà, âîêàìãíåííà, ñâàáîäàëþáñòâà, ðóæîâàòâàðû, ´ ´ ´ ´ íàðîäà¢ëàääçå, óñõîäàçíà¢ñòâà. ´ ´ 44. Ñï³øûöå ñëîâû, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû. Ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ ãàëîñíûõ î, ý ¢ ñêëàäàíûõ ñëîâàõ.

Ï..¢íàïðà¢íû, øò..õâ³ë³ííà, ñë..âà¢æûâàííå, ñâ..å÷àñîâàñöü, á..åïðûïàñû, ô..òàãðàô³ÿ, âàã..íàðàìîíòíû, â..ãíå¢ñòîéë³âû, â..ñüì³ãàäîâû, ø..ñö³ñòâîëüíû, òð..õäç¸ííû, øêë..çàâîä, ä..áðàñóñåäñê³, âûñ..êàâ³òàì³ííû, ä..¢ãàëåööå, ñò..ãîääçå, ãàë..âàëîìêà, í..âàãîäí³, ð..çíàêàëÿðîâû, ñò..ãàäîâû.

45. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû, ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ.

1. Ïàãëÿäç³ íà æ..¢òàë³ñòû ñàä. Âóíü ³äçå ì³æ ÿáë..íü ë³ñò..ïàä (Â. ³òêà). 2. Öÿêëà ¢ ãýòûì ìåñöû ñð..áíàâîäíàÿ ðàêà Ñòðóìåíü. Áûëà ³ äðóãàÿ, òàêàÿ æ ï..¢íàâîäíàÿ ðàêà ßçäà, àä ÿêîé çàñòàëàñÿ ñ¸ííÿ òîëüê³ íåâÿë³÷êàÿñë æûâàòî÷ûíêà (Ê. Êàìåéøà). 3. Ïà çàãàäçå Åôðàñ³íí³ çðàá³¢ Ëàçàð Áîãøà çíàêàì³òû øàñö..êàíöîâû êðûæ (Ó. Áóòðàìåå¢). 4. Óäçåíü ó ñàä íàâåäâàë³ñÿ ÷ûðâ..íàãðóäûÿ ñí..ã³ðû (Ç. Áÿñïàëû). 5. Íà ñàìûì ïà÷àòêó âåðàñí¸¢ñêàé ðàí³öû ìÿíå ñóñòðýë³, âûá..ãøû ç áîðó, êðýïê³ÿ ÷..ðíàãàëîâûÿ áàðàâ³ê³ (À. Âÿëþã³í). 6. Ä..¢ãàõâîñòûÿ äçÿòëû çà¢çÿòà áàðàáàíÿöü ïà äðýâàõ ñâà³ì³ âîñòðûì³ äçþáàì³ (À. ßê³ìîâ³÷). 7. Ðàíàê ïðûí¸ñ ä..¢ãà÷àêàíóþ íàâ³íó: ïðûëÿöåë³ æàäàíûÿ ãîñö³! (Â. ³òêà).

38

1. Ó ïåðøàé ÷àñòöû ñêëàäàíàãà ñëîâà ë³òàðà å çàõî¢âàåööà íåçàëåæíà àä òàãî, íà ÿê³ ñêëàä ïàäàå íàö³ñê ó ´ âåðõíåçóáíû, äðóãîé ÷àñòöû: ñåíàêàñ³ëêà, ´ áåëàñíåæíû, ´ çåìëåòðàñåííå, ´ ñâåòà¢ñïðûìàííå, ´ ñâåæàìàðîæàíû. ´ Êàë³ ïåðøàé ÷àñòêàé ç ÿ¢ëÿåööà àñíîâà âåë³ê-/âÿë³ê-, òî íàï³ñàííå ë³òàðû å àáî ÿ çàëåæûöü àä òàãî, ÿê³ ñêëàä ó äðóãîé ÷àñòöû íàö³ñêíû: êàë³ ïåðøû, òî ï³øàööà å, êàë³ äðóã³ ï³øàööà ÿ: âåë³êàðîñëû, âåë³êàêíÿæàöê³, ´ ´ âåë³êàñâåöê³ ´ (àëå: Âÿë³êäçåíü); ´ Âÿë³êàáðûòàí³ÿ, ´ âÿë³êàäçÿðæà¢íû, âÿë³êàãàëîâû. ´ ´ 2. Ó ïåðøàé ÷àñòöû ñêëàäàíàãà ñëîâà ë³òàðà ¸ çàõî¢âàåööà, êàë³ íàö³ñê ïàäàå íå íà ïåðøû ñêëàä äðóãîé ÷àñòê³, ³ çàìÿíÿåööà íà å, êàë³ íàö³ñê ïàäàå íà ïåðøû ñêëàä äðóãîé ÷àñòê³: ë¸ãêààòëåòû÷íû, ëåãêàâåðíû; ´ ´ ë¸äà´ äðàá³ëüíû, ëåäàðýç; ì¸äàâàðýííå, ìåäàíîñíû. ´ ´ ´ ÇÀÏÎÌͲÖÅ! Ñêëàäàíàñêàðî÷àíûÿ ñëîâû ïðû íàï³ñàíí³ çâû÷àéíà ðàçãëÿäàþööà ÿê ïðîñòûÿ ñëîâû ç àäíûì íàö³ñêàì: çÿìôîíä, ëÿñãàñ ³ ³íø. Êàë³ ñêëàäàíûÿ ñëîâû ìàþöü ó ñâà³ì ñàñòàâå áîëüø çà äçâå ÷àñòê³, òî êîæíàÿ ÷àñòêà ï³øàööà ÿê àñîáíà ¢çÿòàå ñëîâà: ïàðàâîçàâàãîíàðàìîíòíû, àâ³ÿìàòîðàáóäàâàííå, àýðàôîòàïðûáîð.

46. Óòâàðûöå ³ çàï³øûöå ñêëàäàíûÿ ñëîâû (ïðûìåòí³ê³) àä ïðûâåäçåíûõ ñëîâàçëó÷ýííÿ¢.

Æî¢òû ë³ñò, âîñòðû êàíåö, ìíîãà äç¸í, ÷îðíûÿ âî÷û, äî¢ã³ÿ âàëàñû, äî¢ãàÿ áàðàäà, âîñòðû âóãàë, ÷ûðâîíû òâàð, øìàò ïàâåðõà¢, ðîçíàå ñïðàæýííå, ðîçíû êîëåð, ðîçíûÿ ìîâû.

47. Ñï³øûöå òýêñò, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû.

ÌÓÇÛ×ÍÛ Ñ²ÌÂÀË ÁÅËÀÐÓѲ

Áåëàðóñê³ íàðîä òàë..íàâ³òû, ìóçû÷íû, òâîð÷û, âûíàõîäë³âû. Íà ïðàöÿãó ñâà¸é ã³ñòîðû³ ãýòû øìàòàáë³÷íû 39

ã..í³ÿëüíû ìóçûêàíò ñòâàðû¢ öóäî¢íûÿ, ñàìàáûòíûÿ, ð..çíàñòàéíûÿ ïåñí³, òàíöû, ³íñòðóì..íòàëüíûÿ íàéãðûøûñ ³ àð..ã³íàëüíûÿ ìóçû÷íûÿ ³íñòðóì..íòû íàø äóõî¢íû àðñ..íàë. Ó «ñÿì ³» íàðîäíûõ ³íñòðóì..íòࢠÁåëàðóñ³ öûìáàëû ñàìû, áàäàé, ëþá³ìû ³ ðàñïà¢ñþäæàíû. Ãýòà ³íñòðóì..íò ñà ñòàðàæûòíûì ð..äàâîäàì, ïðûãàæîñöü ³ ãîíàð áåëàðóñà¢. Äà ¢äàñêàíàëåííÿ öûìáàëû áûë³ ïðûíàëåæíàñöþ ñåëüñê³õ ìóçûêࢠ³, âåðàãîäíà, ç ãýòàé ïðû÷ûíû ë³÷ûë³ñÿ «ìóæû..ê³ì» ³íñòðóì..íòàì. Ìóçûê³-öûìáàë³ñòû, ÿê ïðàâ³ëà, âûñòóïàë³ ¢ òðîõ ³ïàñòàñÿõ*: âûðàáëÿë³ ³íñòðóì..íò, ³ãðàë³ íà ³ì ³ ðûõòàâàë³ ñ..áå çìåíó. Ó íàðîäçå ³õ ïà÷ö³âà íàçûâàë³ ¢ìåëüöàì³... (Ïàâîäëå Ì. Ñîëàïàâà). l Ïàäêðýñë³öå ñêëàäàíûÿ ñëîâû, ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ. l Íàçàâ³öå ³íøûÿ ñ³ìâàëû Áåëàðóñ³ (êâåòêó, æûâ¸ëó, ïòóøêó

³ ã. ä.).

§ 9. Ïðàâàï³ñ ñïàëó÷ýííÿ¢ ãàëîñíûõ ó çàïàçû÷àíûõ ñëîâàõ 1. Ó áåëàðóñêàé ìîâå ñïàëó÷ýíí³ ãàëîñíûõ ë³òàð óæûâàþööà çâû÷àéíà ¢ ñëîâàõ ³íøàìî¢íàãà ïàõîäæàííÿ. Íàï³ñàííå òàê³õ ñëî¢ ïåðàäàåööà ¢ àäïàâåäíàñö³ ç áåëàðóñê³ì ë³òàðàòóðíûì âûìà¢ëåííåì: ó áîëüøàñö³ ³íøàìî¢íûõ ñëî¢ ðàçâ³¢ñÿ ¢ñòà¢íû ãóê [é], øòî ïåðàäàåööà íà ï³ñüìå ñïàëó÷ýííÿì³ ³å (ûå), ³¸ (û¸), ³ÿ (ûÿ) ³ ³íø.: ³å (ûå): ó ïà÷àòêó ñëîâà ³ ïàñëÿ ìÿêêàãà çû÷íàãà ï³øàööà ³å, à ïàñëÿ öâ¸ðäàãà çû÷íàãà ûå: ³åðàðõ³ÿ, ³åðîãë³ô, ²åðóñàë³ì, êë³åíò; àðûåíòàöûÿ, àá³òóðûåíò, äûåòà; ³¸ (û¸), ³ÿ (ûÿ): ó ñÿðýäç³íå ñëîâà ïàä íàö³ñêàì ³ ¢ ïà÷àòêó ñëîâà ï³øàööà ³¸ (û¸), à ¢ ñÿðýäç³íå ñëîâà íå ïàä íàö³ñêàì ³ÿ (ûÿ): àêñ³¸ìà, ᳸ãðàô, ᳸ëàã, ïàòðû¸ò, ïåðû¸äûêà; àêñ³ÿìàòû÷íû, á³ÿãðàô³ÿ, á³ÿëîã³ÿ; ´ ´ ´ ïàòðûÿòû÷íû, ïåðûÿäû÷íû (àëå: ðàäû¸); 40

´

´

³î (³à): ó ïà÷àòêó ñëîâà ïàä íàö³ñêàì ï³øàööà ³î, à íå ïàä íàö³ñêàì ³à: ³îí, ²îñ³ô; ´ ³îííû, ´ ´ ³àí³çàöûÿ, ´ ´ ²àí³÷íàå ìîðà, ²àøêàð-Àëà, ´ ²ààí; ´ åî (åà), ýî (ýà): ó ñÿðýäç³íå ñëîâà ïàä íàö³ñêàì ï³øàööà åî, ýî: àðõåîëàã, ïàíòýîí, ´ ´ ´ ôðàçåîëàã, ´ õàðýîãðàô, íå ïàä íàö³ñêàì åà, ýà: àðõåàëîã³ÿ, ´ ôðàçåàëîã³ÿ, ´ ´ ðýàá³ë³òàöûÿ; õàðýàãðàô³ÿ, à òàêñàìà Íåà´ïàëü, ´ ðýàë³ñò, ´ ðýà´ë³ÿ (âûêëþ÷ýííå: àê³ÿí). Ñïàëó÷ýííå ³à ïåðàäàåööà íà ï³ñüìå ÿê ³ÿ (ûÿ) íåçàëåæíà àä íàö³ñêó: àâ³ÿöûÿ, ãåí³ÿëüíû, ²ë³ÿäà, ´ ´ ´ ï³ÿí³ñò, ´ âàðûÿíò, ìàòýðûÿë. ´ ´ ´ ñàöûÿëüíû, 2. Ó íåêàòîðûõ ñëîâàõ ³íøàìî¢íàãà ïàõîäæàííÿ ï³øóööà ñïàëó÷ýíí³ ãàëîñíûõ ë³òàð ç ïàïÿðýäí³ì³ ü (ìÿêê³ì çíàêàì) ³ àïîñòðàôàì: àëüÿíñ, ³òàëüÿíñê³, ïàðöüåðà, ì³ëü¸í, ì³ëüÿðä, êàð åðà, ïðýì åðà, ñàô ÿí.

3. Ñïàëó÷ýííå çû÷íàãà ãóêà [é] ç ãàëîñíûì³ ¢ ñëîâàõ ³íøàìî¢íàãà ïàõîäæàííÿ ïåðàäàåööà ¸òàâàíûì³ ãàëîñíûì³, ÿê ³ ¢ ñëîâàõ óëàñíàáåëàðóñê³õ: l ó ïà÷àòêó ñëîâà: ¨ôå, Íüþ-¨ðê; ¸ã, ¸ãóðò, ¸ä; l ïàñëÿ ãàëîñíàãà ¢ ñÿðýäç³íå ñëîâà: ìà¸ð, ìàÿíýç, ðà¸í, ìàÿðàò, Àþíñê³; l ïàñëÿ ãàëîñíàãà íà êàíöû ñëîâà: ôàå, ñåêâîÿ, Ìàÿ.

48. Ñï³øûöå, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ñïàëó÷ýíí³ ë³òàð, ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ.

Àë³ìï..äà, ä..ãíàç, àêñ..ìàô, ïàòýíö..ë, àáðýâ..öûÿ ô, ïð..ðûòýò, ä..ãðàìà, Ì..ðû, ìàð..íåòêà, òðûë..í, á..í³êà, àâ..òàð, ã..ëàã, â³ä..òýõí³êà, ô..ðâåðê, àô³ö..íò, àâ..ïîøòà, ä..ìåòð, ðàä..àíòýíà, ñòàö..íàð, ä..òà, ê..ñêô.

49. Çàï³øûöå ñëîâû ïà-áåëàðóñêó, ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ ñïàëó÷ýííÿ¢ ãàëîñíûõ.

Êëèåíò, áàñòèîí, ïàòðèîò, ðåàêòèâ, áèáëèîòåêà, ìèëëèîí, íåîí, ôðàçåîëîãèÿ, èäåîëîã, ðåãèîí, ìàéîíåç, áèîãðàôèÿ, âàðèàöèÿ, ìåëèîðàöèÿ, ãåíèàëüíûé, ôåéåðâåðê, ðàéîí, ëàóðåàò, áèîëîã, ðàäèîàêòèâíûé, ðàöèîí, èîí, ðàäèî, ðàöèî41

íàëüíûé, îôèöèàíò, ìàéîð, ïèàíèíî, ãëàäèîëóñ, Íèàãàðà, àðõåîëîãèÿ, òåîðåìà, ôèîëåòîâûé, ñïàðòàêèàäà, ðàäèîóçåë, ïåðèîäèêà, äèàëåêòèêà, ïðîåêò, ëåîïàðä, ãðàíäèîçíûé, ïðèîðèòåò, ôèàëêà, éîä.

50. Çìÿí³öå ³ çàï³øûöå ñëîâû òàê, êàá íàö³ñêíûÿ ñïàëó÷ýíí³ ãàëîñíûõ ñòàë³ íå ïàä íàö³ñêàì, ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ.

Á³¸ëàã á³ÿëàã³÷íû (á³ÿëîã³ÿ), ÷ýìﳸí, ïàòðû¸ò, àêñ³¸ìà, 곸ñê, ᳸ãðàô, ñàöû¸ëàã, ìåòýîð, ³äýîëàã, àðõåîëàã, ðý㳸í.

51. Âûï³øûöå òîëüê³ òûÿ ñëîâû, ó ÿê³õ ñïàëó÷ýííå ãàëîñíûõ ïåðàäàåööà íà ï³ñüìå ÿê ³¸ (û¸).

Êë..íò, áàñò..í, á..í³êà, äûâ³ç..í, àá³òóð..íò, êàíâ..ð, ðàö..í, ³ä..ëîã³ÿ, àêàðä..í, ðàä..àíòýíà, ðýã..í, àá³òóð..íò, ðàö..íàëüíû.

52. Ïðà÷ûòàéöå òýêñòû ïðà âÿäîìûõ ëþäçåé Áåëàðóñ³. Øòî ÿø÷ý ïðà ³õ âû ìîæàöå ðàñêàçàöü? Çàï³øûöå òýêñò (íà âûáàð), óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ñïàëó÷ýíí³ ë³òàð, ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ.

1. Ëÿ Ö³õàãà àê..íà, òàì, äçå äà ÿãî ïàäñòóïàþöü ìàãóòíûÿ âÿðøûí³ Àíäà¢, ó ïà¢äí¸âààìåðûêàíñêàé êðà³íå ×ûë³ çíàõîäç³ööà ãîðàä Äàìåéêà. À êðûõó ïà¢íî÷íåé ãîðíû õðûáåò, ÿê³ íîñ³öü òîå æ ³ìÿ. Ã..ëàã³ ìîãóöü íàçâàöü ì³íåðàë, áàòàí³ê³ ô..ëêó, ç..ëàã³ ìàëþñêà, çâÿçàíûõ ç ³ìåì Äàìåéê³. Ñûí áåëàðóñêàé çÿìë³, ²ãíàò Äàìåéêà ¢âàéøî¢ ó ñóñâåòíóþ íàâóêó, ïàê³íó¢øû ïðûêìåòíû ñëåä ó ô³ç³öû, õ³ì³³ ³ ìåòàëóðã³³, ã..ãðàô³³ ³ áàòàí³öû, ã..ëîã³³ ³ ïåäàãîã³öû, ýòíàãðàô³³ ³ ç..ëîã³³ (À. Ìàëüäç³ñ).

2. Íàéáîëüøûõ äàñÿãíåííÿ¢ áåëàðóñ ïà ïàõîäæàíí³ ²âàí Äçÿìåíöüåâ³÷ ×ýðñê³ äàá³¢ñÿ ¢ ãàë³íå ã..ãðàô³³ ³ ã..ëîã³³. Àëå ¸í áû¢ ñàïðà¢äíû íàòóðàë³ñò ç íàäçâû÷àé øûðîê³ì ïðîô³ëåì: çíà÷íû ñëåä ¸í ïàê³íó¢ ó ç..ëîã³³, àíàòîì³³, àðõ..ëîã³³, ìåò..ðàëîã³³, ö³êàâ³¢ñÿ áàòàí³êàé, ýòíàãðàô..é, ôàëüêëîðàì. ×ýðñê³ àäêðû¢ ìíîãà ã..ãðàô³÷íûõ àá åêòà¢, ó òûì 42

ë³êó íîâûÿ õðûáòû, ñàáðࢠ³ àï³ñࢠøýðàã ñó÷àñíûõ ³ âûêàïí¸âûõñë æûâ¸ë. ²âàí Äçÿìåíöüåâ³÷ âûâó÷ࢠã..ëàã³÷íóþ áóäîâó Ñàÿí, Ïðûñàÿííÿ, Ïðûàíãàð ÿ, áàñåéíࢠðýê Ñåëåíã³ ³ Òóíãóñê³... (Ïàâîäëå Ð. Ãàðýöêàãà).

3. Íà ôàêòàõ á..ãðàô³³ ãàíàðîâàãà ãðàìàäçÿí³íà Ãðýöû³ Çûãìóíòà ̳íåéê³ ìîæíà íàï³ñàöü íå àäç³í ðàìàí. Ñëàâó ÿìó ïðûíåñë³ íå òîëüê³ ïðàåêòû äàðîã ³ ìàñòî¢, àëå ³ ÿðê³ÿ ýñý ³ àðòûêóëû ¢ ïåð..äûöû. Àïðà÷à òàãî, ¸í íàëàäç³¢ àðõ..ëàã³÷íûÿ ýêñïåäûöû³ ³ çíàéøî¢ ó Äàäîíå õðàì Çå¢ñà. Ó ÷àñ Áàëêàíñêàé âàéíû 1912 1913 ãàäî¢ Ì³íåéêà íàéáîëüø ÿñêðàâàì ïðàÿâ³¢ ñâàå çäîëüíàñö³ âàéñêîâàãà ñïåö..ë³ñòà. Ãýòà ïðûíåñëà ÿìó çâàííå ãàíàðîâàãà ãðàìàäçÿí³íà êðà³íû, çà ÿêóþ ¸í âàÿâà¢... (Ïàâîäëå Ó. Àðëîâà). Ðàñêàæûöå, øòî âû âåäàåöå ïðà ³íøûõ áåëàðóñà¢, ÿê³ÿ ñòàë³ âÿäîìûÿ ¢ñÿìó ñâåòó.

§ 10. Ïðàâàï³ñ ë³òàð ³, û, é ïàñëÿ ïðûñòàâàê 1. Ãóê [³] ïàñëÿ ïðûñòàâàê íà ãàëîñíóþ ÷àðãóåööà ç [é], øòî ïåðàäàåööà íà ï³ñüìå ë³òàðàé é: l ó ñëîâàõ ç êîðàíåì ³ñ-ö³, ³ãð-àöü, ³ì-ÿ, ³íà÷-àé íà ìåñöû íåíàö³ñêíîãà ïà÷àòêîâàãà êàðàí¸âàãà [³]: âûéñö³, çàéñö³, ïàéñö³; âûéãðàöü, çàéãðàöü, âûéãðûø; íàéìåííå, ïåðàéìåíàâàöü, çàéìåíí³ê, ïàéìåííû; ïåðàéíà÷ûöü, ïåðàéíà÷àííå; l ó ñëîâàõ çàéìàöü, íàéìàöü, ïåðàéìàöü, ïåðàéìàííå, ïðàéìàöü. Ó àñòàòí³õ âûïàäêàõ ïà÷àòêîâû êàðàí¸âû ãóê [³] ïàñëÿ ïðûñòàâàê íà ãàëîñíû ïåðàäàåööà íÿçìåííà: çà³ñêðûööà, çà³êàööà, çà³íåöü, çà³íòðûãàâàöü, ïðà³ëþñòðàâàöü, ïðà³ñíàâàöü, íå³ñòîòíû, Ïðû³ðòûøøà, Çà³ë³éñê³.

2. Ïà÷àòêîâàå ³ çàõî¢âàåööà ïàñëÿ ïðûñòàâàê çâûø-, ì³æ-, ïàí-, ñóïåð-, òðàíñ-, êîíòð-: çâûø³ìêë³âû, ñóïåð³íòýëåêò, ì³æ³íñòûòóöê³, ïàí³ñëàì³çì, òðàíñ³íäûéñê³, êîíòð³äýÿ, à òàêñàìà ¢ ñêëàäàíûõ ñëîâàõ: áîðò³íæûíåð, ñïîðò³íâåíòàð, ñïåö³íñòðóêòàæ, ïåä³íñòûòóò ³ ³íø.

43

3. Ïðû ñïàëó÷ýíí³ ïðûñòàâàê, ÿê³ÿ çàêàí÷âàþööà íà çû÷íû (àá-, àä-, ïàä-, íàä-, ðàç-, ç- (ñ-), óç-, ñïàä-, ïåðàä-, äýç-, ñóá-), ñà ñëîâàì³, øòî ïà÷ûíàþööà ç ³, âûìà¢ëÿåööà ³ ï³øàööà û: àáûñö³, íàäûøî¢, àáûãðàöü, ïàäûãðàöü, çûíà÷ûöü, àäûìåííû, óçûõîä, ñïàäûëáà, ñïàäûñïàäó, ïåðàäûñïûòíû, ñóáûíñïåêòàð, äýçûíôàðìàöûÿ, äýçûíòýãðàöûÿ ³ ³íø.

53. Çàï³øûöå ôðàçåàëàã³çìû, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, ë³òàðû.

Âû..ñö³ ñóõ³ì ç âàäû, äóõ çà..ìàöü, àäû..ñö³ ¢ íÿáûò, àáû..ñö³ áîêàì, ïðû..ñö³ ¢ ãàëàâó, àä..ãðûâàöü ðîëþ, ðàç..ãðûâàöü êàìåäûþ, ïåðà..ñö³ äàðîãó. Ðàñòëóìà÷öå ñýíñ ôðàçåàëàã³çìà¢. Ñêëàäç³öå ñêàçû ç òðûìà ôðàçåàëàã³çìàì³ (íà âûáàð).

54. Âûï³øûöå ñëîâû, ó ÿê³õ íà ìåñöû ïðîïóñêó òðýáà ï³ñàöü ë³òàðó û.

Àá..ãðàöü, çâûø..íôëÿöûÿ, óç..õîä, äýç..íòýãðàòàð, êîíòð..ãðà, äçÿðæ..íñïåêòàð, ãàð..íñïåêöûÿ, çâûø..íäóñòðûÿëüíû, ïàë³ò..íôàðìàöûÿ, ïåðàä..ìïåðñê³, ç..ìïðàâ³çàâàöü, äýç..íô³öûðàâàöü, öÿæ..íäóñòðûÿ.

55. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, ë³òàðû ³, û, é.

1. Íà àäëåãëàñö³ äçåñÿö³ êðîêࢠóãàäâàë³ñÿ òîëüê³ øýðûÿ àáðûñû çà..íåëûõ äðý¢ (Ç. Áÿñïàëû). 2. Âîñü-âîñü ïàâ³ííà áûëî ¢çû..ñö³ ñîíöà (Ó. Øàõàâåö). 3. Ïà..øî¢ äîæäæ, ñïà÷àòêó áûööàì íåàõâîòíà, íåâÿë³ê³ ³ ðýäê³ô, àñîáíûì³ êðîïëÿì³. Ïîòûì óñ¸ ÷àñöåé ³ ÷àñöåé. Äîæäæ ïåðà..øî¢ ó ë³âåíü («Ðîäíàÿ ïðûðîäà»). 4. Áû¢ ñàìû ðàíàê, ÷àñ, êàë³ ïà÷ûíàå ñ..õîäç³öü ç çÿìë³ òóìàí... (Ï. Ãàëàâà÷).

5. Âàðóõíåööà ìóðàâà ïàä âåòðàì ³ çà..ñêðûööà ðàñîé (Ï. Ãàëàâà÷). 6. Çàìàðîæàíàåì ìëûíàâàå êîëà ìà¢÷àëà ïàä ïàðýí÷àì³: ë¸ä óêàâࢠÿãî ñïàä..ñïàäó ³ íàìÿðçࢠãóçàì³ (Ê. ×îðíû). 7. ² ÿê òîëüê³ ðàí³öàþ ¢çíÿëîñÿ íàä íåáàñõ³ëàìñë ñîíöà, àäðàçó ïåðà..íà÷û¢ñÿ ëåñ (Ì. Ïàñëÿäîâ³÷). 8. ²äó÷û, íå çà¢âàæû¢, ÿê ïàäû..øî¢ äà äðà¢ëÿíàãà ìàñòêà öåðàç íåâÿë³êóþ ëÿñíóþ ðà÷óëêó (Ç. Áÿñïàëû).

44

56. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Êàë³ àäáûâàþööà ïàäçå³, ïðà ÿê³ÿ ïàâåäàìëÿåööà ¢ òýêñöå?

Âåñåëà ãàìîíÿ÷û, âàëà÷îáí³ê³ ïàäû..øë³ äà ñóñåäíÿé õàòû. Ñòóêàë³, ñòóêàë³ íå äàñòóêàë³ñÿ. Òóò æû¢ Ãóãí³âû Ðûñü, ÿê ÿãî äðàæí³ë³ íà ñÿëå. ¨í, ìàáûöü, íà¢ìûñëÿ íå àäêë³êà¢ñÿ, áî ÷àëàâåê áû¢ ñêóïû ³ íåïðûâåòíû. Ñêóïÿíäçÿ! ãóêíó¢ õòîñü ç âàëà÷îáí³êà¢. À Ïë¸í ñòࢠñïÿâàöü ïåðà..íà÷àíàå â³íøàâàííå, ïàä..ãðûâàþ÷û ñàáå íà ãàðìîí³êó: Íå äàë³ ÿå÷êà, êàá çäîõëà àâå÷êà! Êàá íà âàøàé õàöå ëåáÿäà ðàñëà, Êàá âàøà ãàñïàäûíÿ ¢ïðî÷ ïà..øëà! Ãîäçå òàáå! çàêðû÷àë³ âàëà÷îáí³ê³ íà Ïë¸íà. À òî ÿø÷ý âû..äçå ç õàòû äû ëàÿööà ñòàíå. Ïàä âÿñ¸ëû íà..ãðûø âàëà÷îáí³ê³ àä..øë³ (Ïàâîäëå ß. ˸ñ³êà). Âûï³øûöå ç òýêñòó âûäçåëåíûÿ ñëîâû, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû. Ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ.

ÇÀÏÎÌͲÖÅ! Çëó÷í³ê ³ ¢ ðîçíûõ ñòàíîâ³ø÷àõ ìîæà àáàçíà÷àöü ãóê³ [é] àáî [û], øòî íà ï³ñüìå íå ïåðàäàåööà. Çëó÷í³ê ³ âûìà¢ëÿåööà: ÿê [é], êàë³ ïàïÿðýäíÿå ñëîâà çàêàí÷âàåööà íà ãàëîñíû: ãóê³ ³ ë³òàðû [ãóê ³ é ë ³òàðû], ÿíà ³ ÿ [éàíà é éà]; ÿê [û] ïàñëÿ ñëîâà íà öâ¸ðäû çû÷íû (àêðàìÿ çàäíåÿçû÷íûõ ã, ê, õ): áðàò ³ ñÿñòðà [áðàò û ñ àñòðà], äîì ³ ñàä [äîì û ñàò], àëå Ïîëàöê ³ ³öåáñê [ïîëàöê ³ â ³ö ýïñê], íå ìîã ³ ìàðûöü [í à ìîõ ³ ìàðûö ].

57. Çàï³øûöå âûðàçû, ïðûâåäçåíûÿ ¢ òðàíñêðûïöû³.

[c â àòëî é ö ýìðà], [ïàéñ ö ³ ïà éâàíà], [ëóê ³ ñòðýëû], [áàö êà é ñûí], [äç ýò û áàáà], [ñ ì ýõ ³ ãðýõ], [òîðáà é ì ýõ], [òîíê ³ é òî¢ñòû], [ñòîë û ñòîë ³ê].

45

§ 11. Ïðàâàï³ñ ïðûñòà¢íûõ ãàëîñíûõ, ïðûñòà¢íûõ ³ ¢ñòà¢íûõ çû÷íûõ 1. Ïðûñòà¢íàÿ ãàëîñíàÿ ³ ï³øàööà: l ó ïà÷àòêó ñëîâà ïåðàä ñïàëó÷ýííÿì³ çû÷íûõ ç ïåðøàé ë³òàðàé ì: ³ìøàðà, ³ì÷àöü, ³ìãëà, ³ìãíåííå, ³ìêë³âû; l ó ïà÷àòêó íåêàòîðûõ ñëî¢ ïåðàä ñïàëó÷ýííÿì³ çû÷íûõ ç ïåðøûì³ ë³òàðàì³ ð, ë, êàë³ ñëîâà ç òàê³ì³ ñïàëó÷ýííÿì³ çû÷íûõ ïà÷ûíàå íîâû ñêàç àáî ñòà³öü ïàñëÿ çíàêà ïðûïûíêó ö³ ñëîâà, øòî çàêàí÷âàåööà íà çû÷íóþ: ïàä ³ëüäîì, áåç ³ëüãîò; ïà÷àðíåëû, ³ðæàâû öâ³ê; ³ëüíÿíîå ïàëàòíî. Êàë³ ñëîâà ç òàê³ì ïà÷àòêîâûì ñïàëó÷ýííåì çû÷íûõ ñòà³öü ïàñëÿ ñëîâà, ÿêîå çàêàí÷âàåööà íà ãàëîñíóþ, ³ ïàñëÿ ÿãî íÿìà çíàêà ïðûïûíêó, òî ïðûñòà¢íàÿ ë³òàðà ³ íå ï³øàööà: íà ëüäç³íå, íà ðæàâûì öâ³êó, ïàëàòíî ëüíÿíîå.

2. Ó íåêàòîðûõ ñëîâàõ ìîæà ç ÿ¢ëÿööà ïðûñòà¢íàÿ ãàëîñíàÿ à: ³ìøàðà ³ àìøàðà, ³ðæàíû ³ àðæàíû, ³ðæûø÷à ³ àðæàí³ø÷à.

3. Ïàñëÿ ïðûñòàâàê ³ ïåðøàé ÷àñòê³ ñêëàäàíàãà ñëîâà, ÿê³ÿ çàêàí÷âàþööà íà ãàëîñíóþ, ïðûñòà¢íûÿ ë³òàðû ³, à ïåðàä ð, ë, ì íå ï³øóööà: çàðæàâåöü, çàðæàöü, çàðäçåööà, çàìãë¸íû, çàìøýëû, ïðûì÷àööà, âîêàìãíåííà. Ïàñëÿ ïðûñòàâàê íà çû÷íû ë³òàðà ³ ìÿíÿåööà íà û: àáûëãàöü, àäûìæýöü.

58. Âûï³øûöå ñëîâû, ó ÿê³õ ¸ñöü ïðûñòà¢íàÿ ãàëîñíàÿ ³ àáî à.

²ì÷àööà, ³ìïåðàòàð, ³ëüãîòû, àðæàíû, àðêåñòð, àç¸ðû, ³ìêë³âû, àëãàðûòì, ³ìãëà, àáë³÷÷à, ³ñêðà, ³ðâàíóöü.

59. Çàï³øûöå ñëîâû, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, ïðûñòà¢íûÿ ãàëîñíûÿ. Ðàñòëóìà÷öå ³õ íàÿ¢íàñöü àáî àäñóòíàñöü.

Íà ..ëüäç³íå, ïàä ..ëüäç³íàé, íîâû ..ëüíîêàìá³íàò, ñåðï ..ðæàâû, ñëîâû ..ëæûâûÿ, ïàêðûööà ..ðæîé, äà âåäࢠ..ìêíóööà, ïðàâà íà ..ëüãîòíû ïðàåçä, íàä ..ëáîì, àáóòàê ..ðâåööà, ïà ..ðæý¢í³êó, ïðàåçä ..ëüãîòíû, à¢òîáóñ ..ì÷ûöü, 46

ìîã ñ..ëãàöü, ëàñòà¢êà ..ìêë³âàÿ, óïåðàä ..ðâàíó¢ñÿ, ðýàêöûÿ ..ìãíåííàÿ.

60. Ñêëàäç³öå ç ïðàïàíàâàíûì³ ïàðàì³ ñëî¢ ñêàçû, êàá ó àäíûì âûïàäêó áû¢ ïðûñòà¢íû ãàëîñíû, ó äðóã³ì íå áûëî.

²ëãàöü ëãàöü, ³ëüíÿíû ëüíÿíû, ³ðâàíóööà ðâàíóööà, ³ðæàâû ðæàâû.

1. Ïðûñòà¢íàÿ ë³òàðà â ï ³ ø à ö ö à: l ïåðàä íàö³ñêíûì î ¢ ïà÷àòêó ñëî¢: âîçåðà, âîëüõà, ´ ´ âîñåíü, âîñü, âîñïà, âîêíû, âîéêàöü, âîðûâà, âîáëàêà, ´ ´ ´ ´ ´ ´ âîáëàñöü, âîñòðà¢, Âîãíåííàÿ Çÿìëÿ, Âîëüãà ´ ´ ´ ´ ³ ³íø., ó âûòâîðíûõ àä ³õ ñëîâàõ ïàñëÿ ïðûñòàâàê: àäâîðâàöü, ïàâîéêàöü, óâîñåíü (àëå: îêàöü ³ âûòâîðíûÿ àä ÿãî, îäóì). Ïðû çìåíå ìåñöà íàö³ñêó î ïåðàõîäç³öü ó à ³ ïðûñòà¢íàÿ â ó ãýòûõ ñëîâàõ íå ï³øàööà: âîñåíü àñåíí³, ´ ´ âîñòðࢠàñòðà¢íû, ´ àêíî; ´ ´ ´ âîçåðà ´ àç¸ðíû, âîêíû l ïåðàä ïðûñòà¢êàì³ î-, îá-, îä- (îò-): âîê³ñ, ´ ´ âîê³ñåë, âîêë³ê, âîêë³÷, âîêðûê, âîï³ñ, âîáûñê, âîäãàëàñ, ´ ´ ´ ´ ´ ´ âîáçåìëþ, ´ âîäãóê, âîääàëü, âîäçû¢, âîäïóñê, âîäñâåò, âîäñòóï ³ ³íø., ´ ´ ´ ´ ´ ´ à òàêñàìà íàâîáìàöàê, íàâîääàëåê, ïàâîäëå, íàâîäøûáå ´ ´ ´ ´ ³ ³íø.; l ó çàïàçû÷àíûõ ñëîâàõ: âîõðà, ³ âûòâîðíûõ ´ âîöàò ´ ´ àä ³õ: âîõðûöü, ïàâîõðûöü, âîöàòíàê³ñëû ³ ³íø.; ´ ´ l ïåðàä êàðàí¸âûì ó ¢ ïà÷àòêó ñëî¢: âóãàë, âóäà, ´ ´ âóãàëü, âóæ, âóçåë, âóíü, âóñ, âóñíû, âóõà, ´ ´ âóë³öà, ´ ´ ´ ´ âóçû, âó÷àíü, à òàêñàìà ¢ âûòâîðíûõ àä ³õ íåçàëåæíà àä ìåñöà ´ íàö³ñêó: àáâóãëåíû, êàìåííàâóãàëüíû, ÷àòûðîõâóãîëüí³ê, ´ ´ ´ ´ çàâóëàê, íàâóäç³öü, âóäç³ëüíà, âóçëû, âóçëàâàòû, âóñàòû, ´ ´ ´ ´ ´ ÷àðíàâóñû, âóñà÷, âó÷ûööà, íàâóêà, ïåäâó÷ûë³ø÷à, âóøàì³, ´ ´ ´ ´ ´ ´ ´ ëàïàâóõ³, çàâóøí³öû, ´ ³ ³íø.; ´ çàëàòàâóñò l ïåðàä íàö³ñêíûì³ ïðûñòà¢êàì³ ó-, óç- (óñ-): âóï´ ðàæ, âóçãàëà¢å, âóñö³ëêà, âóñö³ø, âóñö³øíà; ´ ´ ´ ´ l ó ñëîâàõ âîêà, âàêîë ´ âîñòðû, ´ ³ âûòâîðíûõ àä ³õ ´ íåçàëåæíà àä íàö³ñêó: âî÷û, âà÷ýé, ´ ´ óâà÷÷ó,´ âà÷àíÿòû, ´ çàâî÷íû; âàñòðûöü, âàñòðûíÿ; ´ íàâàêîëëå, ´ ´ ´ ´ âàñòðýéøû, âàêîë³öà. ´

47

2. Ïðûñòà¢íàÿ ë³òàðà â í å ï ³ ø à ö ö à: l ïåðàä ïà÷àòêîâûì íàö³ñêíûì î ¢ çàïàçû÷àíûõ ñëîâàõ ³ íåêàòîðûõ óëàñíûõ ³ì¸íàõ ³ íàçâàõ: îïåðà, ´ ´ ³ ³íø.; ´ îïåðíû, îäà, Îì, Îðøà ´ ´ îô³ñ, ´ Îêñôàðä, l ïåðàä íàö³ñêíîé ïà÷àòêîâàé ó ¢ çàïàçû÷àíûõ ñëîâàõ ³ íåêàòîðûõ óëàñíûõ ³ì¸íàõ ³ íàçâàõ: óëüòðà, óíòýð, ´ ´ óí³êóì, óí³ÿ, óðíà (àëå: âóñòðûöà); Óëüÿíà, Óçäà, ´ ´ ´ ´ ´ ´ Óðàë, ´ ´ Óçáåê³ñòàí, Óêðà³íà, Óøà÷û ³ ³íø.; ´ ´ l ïåðàä ïðûñòàâà÷íûì ó ³ ïåðàä ó, ÿêîå ïàõîäç³öü ç â: óäâóõ, ´ óãíàåííå, ´ óíóê, ´ ó÷îðà, ´ óëàäà, ´ óâàãà. ´ 3. Óñòà¢íàÿ ë³òàðà â ï³øàööà: l ïåðàä íàö³ñêíûì î ¢ ñÿðýäç³íå íåêàòîðûõ ñëî¢: í³âîäíû, Ëÿâîí, Ëàðûâîí, ´ ´ Ëÿâîí÷àíêà, ´ Ðàäç³âîí, ´ Ðàäç³âî-´ ´ íࢠ³ ³íø.; l ïåðàä íàö³ñêíûì ó: ïàâóê, ´ ö³âóí, ´ êàðàâóë, ´ åñàâóë, ´ à òàêñàìà ¢ âûòâîðíûõ àä ³õ íåçàëåæíà àä ìåñöà íàö³ñ´ ö³âóíîì, êó: ïàâóö³ííå, åñàâóëüñê³; ´ ´ êàðàâóëüíû, ´ l ïåðàä ó âà ¢ëàñíûõ ³ì¸íàõ ³ ãåàãðàô³÷íûõ íàçâàõ: Ìàòýâóø, Íàâóì, Íàâóìåíêà, Òàäýâóø ´ Íàâóìà¢êà, ´ ´ ´ ´ ³ ³íø.

4. Ïðûñòà¢íàÿ ë³òàðà ã ï³øàööà ¢ çàéìåíí³êàõ ãýòû, ´ ãýòàê³, ãýòóëüê³; ó ïðûñëî¢ÿõ ãýòàê, ãýòàêñàìà, ´ ´ àäãý-´ ´ ´ òóëü, äàãýòóëü; ó âûêë³÷í³êàõ ãýé, ãî, ãà, ãý. ´ 61. Çàï³øûöå ñëîâû, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, ë³òàðó â.

Íà..ó÷àííå, ..îãíåííû, ..óñòðûöà, ..óâàãà, ..óïàðòû, ..óçíàãàðîäà, ..îðãàí, ..îïåðà, ..óêëàä, ..îê³ñíû, ..îëüõà, ..óãîð, ..îðäàð, ..óðàä, ..óãàëü, ..îáðàç, ..óòîï³ÿ, ..îïðàòêà, ..àñòðàñëî¢å, ..îáëàñöü, ..óäçåë, ..îô³ñ, ..óðàãàí, ..îñòðà¢, ..îïûòíû, ..îêàííå, ..óçðîñò, ..óäç³ëüíà, ..àñòðýéøû, ..óøàíêà.

62. Çàï³øûöå ñëîâû ïà-áåëàðóñêó.

Óðîæàé, îñòðîíîñûé, ïàóòèíà, îñåííèé, îñåíü, îçåðî, óðíà, óãëîâîé, óãîëü, ðàáî÷èé-óãîëüùèê, çàîñòðèòü, óëüòðàçâóê, âüþí, îáëàêî, îáîä, îáûñê, Íàóì, Îëüãà, Îáü, Óëüÿíà, Óçäà, Îãíåííàÿ Çåìëÿ, ýé.

48

63. Âûáåðûöå ïðàâ³ëüíû âàðûÿíò, çàï³øûöå ÿãî.

Îëàâà âîëàâà, îê³ñ âîê³ñ, íàóøí³ê³ íàâóøí³ê³, óçåë âóçåë, îïòûêà âîïòûêà, óíòýð-àô³öýð âóíòýðàô³öýð, çàî÷íû çàâî÷íû, ó÷ûë³ø÷à âó÷ûë³ø÷à, óëåé âóëåé, îïòàì âîïòàì.

64. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, ïðûñòà¢íûÿ (óñòà¢íûÿ) â, ã, ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ.

1. Ïàñëÿ òàãî áÿçìåæíàãàñë ëåòà íàäûõîäç³ëà ..îñåíü (À. Ñÿì¸íàâà). 2. Âî÷û ÿå áëàê³òíûÿ, êîëåðó ..àç¸ðíàé õâàë³, çà¢ñ¸äû ¢ñì³õàë³ñÿ (Ç íàðîäíàãà). 3. Íÿë¸ãêà æûëîñÿ ìàëàäîìó ïàýòó, íÿë¸ãêà áûëî ÿìó àòðûìàöü ³ íà..óêó (². Íàâóìåíêà). 4. Çâîíÿöü çâàíû íàä ìîã³ëêàì³ ñòà âàñüì³äçåñÿö³ øàñö³ â¸ñàê, äçå íå çàñòàëîñÿ í³..îäíàé ñÿì ³ô, äçå íå çáóäàâàíà íà ïàïÿë³ø÷û í³..îäíàé íîâàé õàòû (². Øàìÿê³í). 5. Ãýòà ÿíû (ïðàðîê³) òâàðûë³ íàøó ã³ñòîðûþ, áî âûäçÿëÿë³ñÿ ç óñÿãî ëþäó ñâàéãî êðàþ âÿë³ê³ì òàëåíòàì, íåàäîëüíàé ïðàãàé äà ñëóæýííÿ Áàöüêà¢ø÷ûíå, ..óí³âåðñàëüíûì³ âåäàì³ ³ ..óçí¸ñëàé äóõî¢íàñöþ (Ó. Êîíàí). 6. Âåçë³ ³ íåñë³, øòî õòî ìå¢, áóðøòûí, êðýìåíü, ..îõðó, çåðíå, ñàáàë³íûÿ øêóðê³ (Ì. ×àðíÿ¢ñê³). 7. Ç ãýòàãà ÷àñó ïàëà÷àíåì çàõî¢âàë³ ðýë³êâ³þ* ¢ Ñàô³éñê³ì ñàáîðû, ÿê³ ç êàíöà 16 ñòàãîääçÿ äà 1839 ãîäà áû¢ ..óí³ÿöê³ì õðàìàìñí (Ó. Àðëî¢).

65. Ïðà÷ûòàéöå âûêàçâàííå, ðàñòëóìà÷öå ÿãî ñýíñ.

Ñëîâà! Òû ïðûñÿãà âî³íà ³ òàéíà äç..âî÷àãà ñýð..öà, ..îêë³÷, ç ÿê³ì ³äóöü ó áîé, ³ ïåðøû ðàäàñ..íû ..îêë³ê äç..öÿö³, òû í..áà÷íàÿ öûòàäýëü*, øòî ñïûíÿå âîðàãà, òû ³ ïà..óö³íêà, øòî ..ðâåööà àä ñàìàãà êâîëàãà ïàâåâó âåòðûêó (Ïàâîäëå Â. ³òê³). Ñï³øûöå, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû. Ïàäêðýñë³öå ñëîâû ç ïðûñòà¢íûì³ ³ ¢ñòà¢íûì³ çû÷íûì³, ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ. l Ïàäáÿðûöå ñ³íîí³ì äà ñëîâà öûòàäýëü.

49

§ 12. Ïðàâàï³ñ ó ³ ¢ 1. ˳òàðà ó àáàçíà÷àå ãàëîñíû ãóê [ó] ³ ï ³ ø à ö ö à: l ó ïà÷àòêó ñêàçà, ïàñëÿ çíàêࢠïðûïûíêó ³ ïàñëÿ çû÷íûõ: ó÷îðà çàêîí÷ûë³; ó ñëîâå «ïðûñëî¢å» 8 ë³òàð ³ 9 ãóêà¢; l ó ïà÷àòêó ¢ëàñíûõ íàçâà¢: êàëÿ ðàê³ Óøà÷û, Óëàäç³ì³ð Óëüÿíà¢, âà Óçáåê³ñòàíå; l ó çàïàçû÷àíûõ ñëîâàõ, ÿê³ÿ çàêàí÷âàþööà íà -óì, -óñ: ïðýç³äûóì, ðàäûóñ, ñòðàóñ, ñîóñ ³ âûòâîðíûõ àä ³õ; l ó ñëîâàõ ç íàö³ñêíûì ó: àó´ë, áàó ´ë, Áðýñöêàÿ ó´í³ÿ, êàëÿ ó´ðíû, ïðûâåçë³ ó´íòû, ïà÷óëàñÿ ó´õàííå; l íà êàíöû çàïàçû÷àíûõ ñëî¢ íå ïàä íàö³ñêàì: ôðà ´ó, Øî´ó, Êàðàòà´ó, òîê-øî´ó, íîó-õàó.

2. ˳òàðà ¢ (ó íåñêëàäîâàå) àáàçíà÷àå çû÷íû ãóê [¢] ³ ï ³ ø à ö ö à: l ïàñëÿ ãàëîñíûõ ó ïà÷àòêó ñëîâà: íà ¢êðà³íñêàé ìîâå, ñîíöà ¢çûøëî, íà ¢çëåñêó, âà ¢í³âåðñ³òýöå, öàðêâà ¢í³ÿöêàÿ, ìåòàäû ¢í³âåðñàëüíûÿ; l ó ñÿðýäç³íå ñëîâà ïàñëÿ ãàëîñíûõ ïåðàä çû÷íûì³: à¢äûòîðûÿ, ïà¢çà, ìà¢çàëåé, ëà¢ðýàò, ñà¢íà, ôà¢íà, ìà¢çåð, äæî¢ëü, ìà¢ð, à¢ðà, ðà¢íä; l ïðû ÷àðãàâàíí³ [ë] ç [¢]: ÷ûòà¢, äóìà¢, ñïÿâà¢, âî¢ê, øî¢ê, øà¢êîâû, ïî¢íû, ïà¢ìåòðà, ø÷î¢êíóöü, ìî¢÷ê³ (àëå: ïàëêà, ïàìûëêà, ñåÿëêà, Àëæûð, Âàëäàé, Áàëãàðûÿ, Àëáàí³ÿ); l ïðû ÷àðãàâàíí³ [â] ç [¢]: ëà¢êà (ëàâà), à¢ñà (àâ¸ñ), áàöüêࢠ(áàöüêàâû), ëþáî¢ (ëþáîâ³), êðî¢ (êðûâ³), à¢òîðàê, À¢ñòðûÿ, À¢ñòðàë³ÿ, Êà¢êàç (àëå: âà  åòíàìå, íà ðàöý Âëòàâà); l ïàñëÿ çëó÷êà ö³ äâóêîññÿ, êàë³ ïàïÿðýäíÿå ñëîâà çàêàí÷âàåööà íà ãàëîñíû: ìàñòàê³-¢ìåëüöû, ïà¢íî÷íà¢ñõîäí³, ó «Âûáðàíàå» ¢âàéøë³, ãó÷íàå «¢ðà».

66. Ñï³øûöå, óñòà¢ëÿþ÷û ó ö³ ¢.

Æî..òû, êðàñ¸íöû-÷à..íà÷ê³, àêâàðû..ì, ñî..ñ, êàëÿ ..çäû, âà ..êðà³íå, ͳíà ..ëàäç³ì³ðà..íà, ö¸òêà ..ëàäçÿ, 50

ïà-..÷àðàøíÿìó, ïà..çà, áðà..í³íã, äûíàçà..ð, ïà..äí¸âà..ñõîäí³, ëà..ðýàò, ïðýç³äû..ì, âàêó..ì, à..äûòîðûÿ, êàëÿ ..âàõîäó, íàï³ñà..øû ..ñ³ì ï³ñüìû, Çà..ðàëëå, ìîöíû ..ðàãàí, Å..ðîïà.

67. Âûï³øûöå ñïà÷àòêó ñëîâû, ó ÿê³õ ï³øàööà ó, à çàòûì òûÿ, ó ÿê³õ ï³øàööà ¢.

Àêâàíà..ò, ìàö³-..êðà³íêà, Áðýñöêàÿ ..í³ÿ, ãà..ïòâàõòà, ïðýç³äû..ì, ñòðà..ñ, àêòû..íû, ïà..ãîääçå, øýäý..ð, âåëüì³ ..âàæë³âû, Âàëÿ ..ëàíàâà, æûöü âà ..øà÷àõ, ãó÷íàå «..ðà», âà ..í³ñîí, æàí÷ûíà-..ðà÷, äà ..ëàäç³ì³ðà, ÷àñîï³ñ «Ìàëàäîñöü» ..çíàãàðîäç³¢ óäçåëüí³êà.. êîíêóðñó, à..êöû¸í, ëà..ðýàò, ïðûñëî..å «..÷îðà», êàëÿ ..ëàäç³âàñòîêà, ìà..çàëåé, àñòðàíà..ò, ñ³ìïîç³..ì, à..òàñòðàäà, êàëÿ ..í³âåðñàëüíàãà ìàãàç³íà, êàíòðîëüíà-..ë³êîâû, çà..âàãà, ôà..íà, ãýòà ..òîï³ÿ, ìàíå..ð, áà..ë.

68. Ñï³øûöå ñêàçû, âûá³ðàþ÷û ç äóæàê ïàòðýáíóþ ë³òàðó, ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ.

1. Äîáðûì ñëîâàì (ó/¢)ñïàì³íàå âÿë³êàãà ñûíà (¡/Ó)êðà³íà ìàëàäàÿ (ß. Êóïàëà). 2. Ãàçåòà çàêë³êàëà ñÿëÿí äà áàðàöüáû çà íàöûÿíàëüíóþ ³ ñàöûÿëüíóþ âîëþ, äà âÿðòàííÿ áàöüêî¢ñêàé âåðû (ó/¢)í³³, äà âûçâàëåííÿ àä öàðûçìó... (ß. ßíóøêåâ³÷). 3. Ôðàíñóà çàç³ðíó¢ (ó/¢) ëîíäàíñêóþ áåëàðóñêóþ öàðêâó, çàõàï³¢ñÿ (ó/¢)í³ÿöê³ì³ ñïåâàì³ ³ íàøàé ã³ñòîðûÿé, ñàìàñòîéíàñë âûâó÷û¢ ìîâó, à ç ÷àñàì çðàá³¢ñÿ âÿäîìûì (ó/¢) ñâåöå áåëàðóñ³ñòàì... (Ó. Àðëî¢).

4. Íàïàëåîí Îðäà, ñêîí÷û(ó/¢)øûì Ñâ³ñëàöêóþ ã³ìíàç³þ, ïàåõࢠâó÷ûööà (ó/¢) ³ëåíñê³ (ó/¢)í³âåðñ³òýò (Ë. Ïðàêîï÷ûê). 5. Ìû íà ïà(ó/¢)íî÷íà-(ó/¢)ñõîäíÿé (ó/¢)ñêðà³íå ãîðàäà, íà Ìàñêî(ó/¢)ñêàé øàøû (Â. Âîëüñê³). 6. Íåêàë³ ïåðàåçä áû¢ ç øëàãáà(ó/¢)ìàì, âàðòà(ó/¢)í³êîì, ÿê³ æû¢ (ó/¢) äðóãîé áóäöû (². Íàâóìåíêà). 7. Ãýòà áûëà âÿë³çíàÿ, ÷àëàâåê íà ñòî, à(ó/¢)äûòîðûÿ ç ÷îðíàé äîøêàé ëÿ äçâÿðýé (À. Êóäðàâåö).

51

69. Âûï³øûöå ñëîâû, ó ÿê³õ ïðû ïåðàêëàäçå ç ðóñêàé ìîâû íà áåëàðóñêóþ àäáûâàåööà ïåðàõîä ë ó ¢. Ó ç î ð: âîëê âî¢ê.

Âîëãà, âîëê, ø¸ëê, ìîë÷à, ñêàçàë, ïîëíûé, êîëáàñà, ïîëòûñÿ÷è, êîëõîç, áîëòàòü, ï÷¸ëêà, ÷åëíîê.

70. Ñï³øûöå òýêñò, óñòà¢ëÿþ÷û çàìåñò êðîïàê ó ö³ ¢, ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ.

Êîëüê³ ïàìÿòàþ ñÿáå, ñëîâà Êîëàñàâà áûëî ... íàøàé õàöå ãýòêàå æ çâû÷àéíàå, ÿê àêðàåö õëåáà, øòî çà..ñ¸äû ëÿæࢠíà ñòàëå ïàä áåëûì ñàìàòêàíûì àáðóñàì. ² ñ¸ííÿ ñòà³öü ÿø÷ý ... íàñ äîìà ñòàðàÿ, çðàäçåëàÿ ..æî ... ãîëë³ ãðóøà-êàñöÿíêà. Íåêàë³ âàêîë ÿå ñëàëàñÿ øà..êîâàÿ, óòóëüíàÿ ìóðà..êà. ² òàê ïðûåìíà áûëî ïðûëåã÷ûñë ö³ ïàñÿäçåöü íà ¸é ... ãàðà÷ûíþ, ... ñïÿêîòíû äçåíü. À ..ëåòêó òûñÿ÷à äçåâÿöüñîòô äâàööàöü äðóãîãà ãîäà ïðûÿçäæà.. ... íàøó â¸ñêó ³ ñÿäçå.. ïàä ãýòàé ñàìàé êàñöÿíêàé ßêóá Êîëàñ. ¨í ÷ûòà.. «Íîâóþ çÿìëþ». ×ûòà.. «Ðàí³öó ... íÿäçåëüêó», «Äçÿäçüêà ... ³ëüí³» ³ «Ïàäãëÿä ï÷îë». À ÿê ñêîí÷û.., ìóæ÷ûíû ïàäê³äàë³ ÿãî íà «..ðà» ³ ãýòàê íà ðóêàõ äà ñàìàå øêîëû äàíåñë³. Íå âåäàþ, ç òàãî ÷àñó ö³ ðàíåé ÿø÷ý, àëå ... íàøàé õàöå «Ðàí³öó ... íÿäçåëüêó» ..ñå âåäàë³ íà ïàìÿöü (À. Âàñ³ëåâ³÷).

§ 13. Ïðàâàï³ñ ä ³ äç, ò ³ ö Ó áåëàðóñêàé ìîâå ë³òàðû ä, ò ï³øóööà äëÿ ïåðàäà÷û íà ï³ñüìå öâ¸ðäûõ çû÷íûõ ãóêࢠ[ä], [ò], à ë³òàðû äç, ö äëÿ ïåðàäà÷û ìÿêê³õ çû÷íûõ ãóêࢠ[äç ], [ö ].

1. ×àðãàâàííå öâ¸ðäûõ çû÷íûõ ãóêࢠ[ä], [ò] ç ìÿêê³ì³ [äç ], [ö ] (äçåêàííå ³ öåêàííå) àäáûâàåööà: l ïåðàä ãàëîñíûì³ å, ¸, þ, ÿ, ³: íàðîä ó íàðîäçå, ³äó ³äçåø, âàäà âàäç³öà, êàðòà íà êàðöå, òðó öåðö³, ëàòûíü ëàö³íêà. l ïåðàä ìÿêê³ì [â ]: äâà äçâå, äçâåñöå, ÷ýðñòâû ñ÷àðñöâåëû; 52

l ïåðàä ñóô³êñàì³ ³ ñïàëó÷ýííÿì³ ñóô³êñàëüíàãà ïàõîäæàííÿ -³í-, -³ð-, -³ê-, -¸ð-, -ååö, -åéñê- ó ñëîâàõ ³íøàìî¢íàãà ïàõîäæàííÿ, à òàêñàìà ¢ ñëîâàõ, âûòâîðíûõ àä ³õ: êàìàíäà êàìàíäç³ð, ³íäçååö, ³íäçåéñê³ (àëå: ²íäûÿ ³íäûåö, ³íäûéñê³, ³íäûéöû), ãâàðäûÿ ãâàðäçååö, ãâàðäçåéñê³, á³ëåò á³ëåö¸ð, á³ëåö³ê.

2. ˳òàðû äç ³ ö ïåðàä [â ] ï³øóööà çãîäíà ç âûìà¢ëåííåì ó ñëîâàõ äçâåðû, ÷àöâåð, ïîäçâ³ã, ìÿäçâåäçü, öâ¸ðäû, öâÿðîçû, öâ³ê, öâ³ëû, öâ³ñö³, ë³öâ³í, ë³öâ³íêà, ÿöâÿã, Äçâ³íà, Ìàöâåé ³ ³íø.  û ê ë þ ÷ ý í í å: òâ³ñò.

3. Ïðûñòàâà÷íû [ä] ³ ñóô³êñàëüíû [ò] ïåðàä [â ] ïåðàäàþööà àäïàâåäíà ë³òàðàì³ ä ³ ò: àäâåçö³, ïàäâÿçàöü, ó òàâàðûñòâå, ó àãåíöòâå, ó âûäàâåöòâå, àá ïðûðîäàçíà¢ñòâå, ó áðàòýðñòâå; á³òâà ó á³òâå, áðûòâà áðûòâå, áðûòâåííû, êëÿòâà êëÿòâå, êëÿòâåííû. ˳òàðû ä ³ ò ï³øóööà òàêñàìà ¢ íåêàòîðûõ ³íøûõ ñëîâàõ: ìàðäâà ìàðäâå, ìàðäâ³í, Ìàðäâ³íà¢, ˳òâà ó ˳òâå.

4. Ó ïåðàâàæíàé áîëüøàñö³ ñëî¢ ³íøàìî¢íàãà ïàõîäæàííÿ ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ë³òàðàòóðíûì âûìà¢ëåííåì ï³øóööà ä ³ ò: ñòóäýíò, äýïóòàò, äûâ³ç³ÿ, äýìàêðàòûÿ, ìåäûöûíà, àïëàäûñìåíòû, äûñöûïë³íà, äýëåãàò, àòýñòàò, êâàòýðà, òûãð, ìàéñòàð, ìàòýðûÿë, óí³âåðñ³òýò, àâàíòóðà ³ ³íø. Ó íåêàòîðûõ ñëîâàõ ³íøàìî¢íàãà ïàõîäæàííÿ ¢ àäïàâåäíàñö³ ç òðàäûöûÿé ³ ë³òàðàòóðíûì âûìà¢ëåííåì ï³øóööà äç, ö: ö³ð, àðöåëü, ýöþä, öþëüïàí, êàðàíö³í, êàðöå÷, êàñöþì, äçþäî, ìóíäç³ð, äçþøýñ, áàðäçþð ³ ³íø.

5. Âà ¢ëàñíûõ íàçâàõ ä, ò ³ äç, ö ï³øóööà ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ë³òàðàòóðíûì âûìà¢ëåííåì: Äýôî, Áàëòûêà, Âàòûêàí, Àíòàðêòûäà, Òýãåðàí, Ëþäì³ëà, Òýðýçà, «Þìàí³òý»; Õðûñö³íà, Äç³êåíñ, Àðãåíö³íà, Ö³ìêàâ³÷û.

71. Ðàñêàæûöå ïðà äçåêàííå ³ öåêàííå ¢ áåëàðóñêàé ìîâå. Ïàðà¢íàéöå, ÿê âûìà¢ëÿþööà ¢ áåëàðóñêàé ³ ðóñêàé ìîâàõ íàñòóïíûÿ ñëîâû.

Ñöÿáëî ñòåáåëü, äçåö³ äåòè, äçâåðû äâåðü, ö³øûíÿ òèøèíà, ìÿäçâåäçü ìåäâåäü, ö³ð òèð, àêö¸ð àêò¸ð.

53

72. Çàï³øûöå ñëîâû ¢ äâà ñëóïê³, âûá³ðàþ÷û ç äóæàê ïàòðýáíûÿ ë³òàðû: 1) ñëîâû ç ä, ò; 2) ñëîâû ç äç, ö.

(Ä/äç)âåðû, áàìáàð(äû/äç³)ðàâàöü, (äý/äçå)ïî, ïðàê(òû/ ö³)êàíò, êàìàí(äû/äç³)ðî¢êà, (äý/äçå)ïóòàò, (òý/öå)ëåâ³ç³éíû, (äý/äçå)êàáðûñòû, àï(òý/öå)êà, (Òû/Ö³)áåò, àïëà(äû/äç³)ñìåíòû, (òý/öå)ô(òý/öå)ë³, Ëþ(ä/äç)ì³ëà, (äû/ äç³)ÿòýç, (òû/ö³)ðàæ, (Òý/Öå)ëÿõàíû, Ïàëåñ(òû/ö³)íà.

73. Ñï³øûöå ñêàçû, ðàñêðûâàþ÷û äóæê³. Ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ ñëî¢ ç ä, ò, äç, ö.

1. Ó ñâà³ì êíÿñòâå Ãå(äû/äç³)ì³í (äý/äçå)êëàðàâࢠðýë³ã³éíóþ öÿðï³ìàñöü ³ ðî¢íàå ñòà¢ëåííå äà ¢ñ³õ ³íøàâåðöà¢, ³ ç öÿãàì ÷àñó ãýòà âûë³ëàñÿ ¢ òðà(äû/äç³)öûþ ãðàìàäñêàãà æûööÿ ¢ Âÿë³ê³ì Êíÿñòâå ˳òî¢ñê³ì (Ê. Òàðàñà¢). 2. Öóäî¢íûÿ âåäû Ñêàðûíû, ÿãî øûðîêàÿ ýðó(äû/äç³)öûÿ çâÿðíóë³ ¢âàãó áåëàðóñê³õ âÿëüìîæ (Ñ. Ïàëóÿí). 3. Íà ñöåíàõ óí³âåðñ³(òý/öå)òà ñêðîçü ïàìÿòíûÿ çíàê³ ýìáëåìû, ãåðáû ñëàâóòûõ ðîäࢠ(À. Êëûøêà). 4. ßê íÿìàÿ ñâåäêà äà¢í³íû, ÿê â³ç³òíàÿ êàðòà÷êà ãîðàäà ¢çâûøàþööà íàä ³ì (ä/äç)âå ðàçáóðàíûÿ âåæû àä êîë³øíÿãà ìàãóòíàãàì çàìêà (Ñ. Àëåêñàíäðîâ³÷). 5. Íà ñöýíå ìîæíà áûëî ¢áà÷ûöü ³ ôàíàáýðûñòàãà øëÿõ(ò/ö)þêà, ³ äîêòàðà-øàðëàòàíà («Ðîäíû êðàé»). 6. Íà ïî¢íà÷û Áåëàðóñ³, òàì, (ä/äç)å íåâÿë³÷êàÿñ ðý÷êà Ïàëàòà ¢ïàäàå ¢ Çàõîäíþþ (Ä/Äç)â³íó, óçí³ê à(ä/äç)³í ç ñàìûõ ñòàðàæûòíûõ ãàðàäî¢ Ïîëàöê (Ó. Áóòðàìåå¢). 7. Óñ³ì³ ïðûñóòíûì³ òàì äàêòàðàì³ Ñêàðûíà áû¢ àáâåø÷àíû äîêòàðàì ìå(äû/äç³)öûíû (À. Êëûøêà). 8. Æàí÷ûíà ¢ñïîìí³ëà, øòî ñàëäàò òîé áû¢ ìàëàäû, ç ãâàð(äý/äçå)éñê³ì çíà÷êîìñí (Â. Õîì÷àíêà).

74. Çàï³øûöå ñëîâû ³ ñëîâàçëó÷ýíí³ ïà-áåëàðóñêó, ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ.

Äâå, àâòîðèòåò, àïòå÷íûé êèîñê, ëàòèíñêèé, ýòþä, äâåñòè, òèãðîâàÿ øêóðà, ïàðòèçàí, òâ¸ðäûé, ïëîòèíà, Ãàèòè, Òþìåíü, Äèäðî, ñòàäèîí, òåõíèêà, êàðàíòèí, àêàäåìèÿ, êàíäèäàò, êîìàíäèð, âåòåðàí, äþøåñ, óâåðòþðà, äèêòàòóðà.

54

75. Ïåðàêëàäç³öå âûêàçâàííå íà áåëàðóñêóþ ìîâó, ïàðà¢íàéöå âûìà¢ëåííå ³ ïðàâàï³ñ ä ³ ò ó ñëîâàõ ³íøàìî¢íàãà ïàõîäæàííÿ.

Îòêðûòîñòü ëèðè÷åñêîãî «ÿ» ïèñàòåëÿ ... ïðèäàåò ïðîçå ßíêè Áðûëÿ òîò ëèðè÷åñêèé íàñòðîé è âîçâûøåííóþ ïîýòè÷íîñòü, êîòîðûå òàê ÷àñòî ïðèíèìàþòñÿ â êðèòèêå çà ðîäîâûå ïðèçíàêè ðîìàíòèçìà. Ìåæäó òåì ðîìàíòè÷åñêèé ìåòîä è ðîìàíòè÷åñêèé ñòèëü, ðîìàíòèçì êàê òèï òâîð÷åñòâà è ðîìàíòèêà êàê âûðàæåíèå ïîýòè÷åñêîé îáðàçíîñòè ÿâëåíèÿ ðàçíîãî ïîðÿäêà (Â. Îñêîöêèé).

§ 14. Ïðàâàï³ñ ïàäî¢æàíûõ çû÷íûõ 1. Ó áåëàðóñêàé ìîâå ¢ ñòàíîâ³ø÷û ïàì³æ ãàëîñíûì³ çû÷íûÿ ãóê³ [ç ], [ë ], [í ], [ñ ], [äç ], [ö ], [æ], [ø], [÷] ìîãóöü âûìà¢ëÿööà ï à ä î ¢ æ à í à. Òàêîå ³õ âûìà¢ëåííå íà ï³ñüìå ïåðàäàåööà ïàäâîåíûì íàï³ñàííåì àäïàâåäíûõ ë³òàð: ñîëëþ, íàñåííå, êàëîññå, ïÿööþ, çáîææà, óçâûøøà, íî÷÷ó, Íàòàëëÿ, Ïàëåññå. Ïàäî¢æàíû ãóê [äç ] ïåðàäàåööà íà ï³ñüìå ñïàëó÷ýííåì ë³òàð ääç: ñóääçÿ, ñòàãîääçå.

2. Ïàäà¢æýííå çû÷íûõ í å à ä á û â à å ö ö à: l ó ñëîâàõ ²ëüÿ, Óëüÿíà, Êàñüÿí, Åìÿëüÿí, Þëüÿí, Þëüÿíà ³ âûòâîðíûõ àä ³õ: ²ëü³í, ²ëü³÷, ²ëü³íñê³, Óëüÿíà¢, Óëüÿíà¢ñê, óëüÿíà¢ñê³, Êàñüÿíàâ³÷, Åìÿëüÿíàâ³÷ ³ ³íø., à òàêñàìà ¢ ñëîâàõ, óòâîðàíûõ àä äçåÿñëîâà ë³öü: ëüå, ëüåööà, âûëüþ, íàëüþ ³ ³íø.; l ó çàïàçû÷àíûõ ñëîâàõ, ó òûì ë³êó âà ¢ëàñíûõ ³ì¸íàõ ³ íàçâàõ, ³ âûòâîðíûõ àä ³õ ñëîâàõ: êàëåêòû¢, ñóìà, àëåÿ, ãðóïà, êëàñ, êàëîíà, Àëà, ²íà, Íîíà, ʳðûë, Ãåíàäçü, Àäýñà, Ìàðîêà, ͳöà.  û ê ë þ ÷ ý í í å ñêëàäàþöü ñëîâû: âàííà, ìàííà, ïàííà, áîííà, ìàäîííà, ñàâàííà, Ãàííà, Æàííà, Ñþçàííà, Ìåêêà ³ ³íø.

76. Çàï³øûöå ñëîâû, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû.

Êàë..åêöûÿ, ïàëîç..å, äâàíàö..àöü, ãíåçäàâàí..å, óçáÿðýæ..à, áàð..ûêàäà, òîí..à, ðàë..ÿ, ñ¸í..ÿ, ìàñ..àæ, âàí..à, 55

ï³ñüìåí..³ê, íàë..þ, íàâàêîë..å, ðà¢íàäóø..à, ïðàìåí..å, àäçåí..å, ïûòàí..å, Óë..ÿíàâ³÷, ²ë..³÷, ðàçâîä..å, òýð..ûòîðûÿ, ãðàì..àòûêà, àáë³÷..à, ñâ³òàí..å, íî÷..ó, òðàë..åéáóñ, ðàçäîë..å. ÇÀÏÎÌͲÖÅ! Àä ïàäî¢æàíûõ çû÷íûõ íåàáõîäíà àäðîçí³âàöü ïàäâîåíûÿ çû÷íûÿ, ÿê³ÿ ¢çí³êàþöü íà ñòûêó ïðûñòà¢ê³ ³ êîðàíÿ, êîðàíÿ ³ ñóô³êñà: áåññýíñî¢íû, àááåã÷û; êàìåííû, ê³øýííû.

77. Âûï³øûöå ñïà÷àòêó ñëîâû ç ïàäà¢æýííåì çû÷íûõ, à çàòûì ç ïàäâàåííåì.

Ðàññûïàöü, àääàöü, ïûòàííå, ãóëë³âû, Ãàííà, äç¸ííû, ñó÷÷à, ë³ìîííû, êàìåííå, êàìåííû, Óðó÷÷à, çàìåææà, ñóâÿççþ, æûöö¸âû, çáîææà, ðàññìÿÿë³ñÿ, ðî¢íÿääçþ, ïðûâîëëå, àñåíí³, öåìðàääçþ, Òàööÿíà, áÿññïðý÷íû, ïàääóâàöü, áÿçäîííû, íî÷÷ó, íåáûöö¸, ðàççëàâàíû.

78. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû.

1. Ìíîã³ÿ ðýäê³ÿ êí³ã³ ç ãýòàé á³áë³ÿòýê³ ñòàë³ ïà÷àòêàì êàøòî¢íàé êàë..åêöû³ å¢ðàïåéñê³õ âûäàí..ÿ¢ 16 17 ñòàãîä..ÿ¢ (Ë. Ïðàêîï÷ûê). 2. Âàêîë³öà ïðàâàãà ¢çáÿðýæ..à ͸ìàíà, ÿêàÿ ìåñö³ööà ì³æ ÿãî ðý÷ûø÷àì ³ áàëîòàì³ Ïàëåñ..ÿ, íàëåæûöü äà ñàìûõ óðàäë³âûõ ó Å¢ðîïå (Â. Êàðàòûíñê³). 3. Ìàö³ íå õâàëþåööà. Çà ÷àñ ÿê íå ñòàëà Âàñ³ëÿ, ÿíà ïåðàáà÷ûëà øìàò êàð..ýñïàíäýíòࢠ³ í³êîë³ íå àäìà¢ëÿåööà àä çàïðàøýí..ÿ¢ äà äçÿöåéô ó øêîëó (Ó. Àðëî¢).

4. Áóøóå íàä àáøàðàì³* ñöþäç¸í..û àñåí..³ âåöåð, çìÿòàå ïàä ïðûçáû* ïàæî¢êëàå ë³ñöå, ãîéäàå ìîêðàå ãàë..¸ ¢ ñàäêó (Â. Áûêà¢). 5. Êàë³ ïåð..îí ñö³õ, àïóñöå¢, ñòàðàÿ ¢ñëåä çà àïîøí³ì³ ïàñ..àæûðàì³ âûéøëà íà Ïðûâàêçàëüíóþ ïëîø÷óñí (². Ìåëåæ).

79. Âûï³øûöå ç òýêñòó ñïà÷àòêó ñëîâû (ó ïà÷àòêîâàé ôîðìå) ç ïàäî¢æàíûì³, à çàòûì ç ïàäâîåíûì³ çû÷íûì³.

¨í ìíîãà ïåðàæû¢ ó ãýòûÿ àäïóø÷àíûÿ æûöö¸ì, êàðîòê³ÿ ìàëàäûÿ â¸ñíû ³ øìàò çðàá³¢, ø÷ûðà, àääàíàñë.

56

² íå ÿãî â³íà, øòî íå çìîã áîëåé. Ìàêñ³ì Áàãäàíîâ³÷ àäç³í ç ïåðøûõ ñÿðîä íîâàé áåëàðóñêàé ³íòýë³ãåíöû³ ñâÿäîìà æû¢ àáóäæýííåì íàðîäà... ¨í âåäà¢, øòî òàêîå ì³íó¢ø÷ûíà äëÿ íàðîäà¢, ÿê³ÿ âûõîäçÿöü íà øëÿõ ñàìà¢ñâåäàìëåííÿ. ² òðýáà õóò÷ýéô âÿðòàöü ñâàþ ã³ñòîðûþ, âÿðòàöü çàãóáëåíûÿ ñòàãîääç³. ¨í âåäà¢: ì³íóëûÿ ïàêàëåíí³ òîëüê³ òàäû ïàì³ðàþöü ó ã³ñòîðû³, êàë³ ¢ ÷àëàâåöòâà íå çàñòàåööà ³õ ïàìÿö³, ³õ ìàñòàöòâà (À. Êëûøêà).

80. Âûï³øûöå ñëîâû, ïðû ïåðàêëàäçå ÿê³õ ç ðóñêàé ìîâû íà áåëàðóñêóþ çàõî¢âàåööà ïàäâîåíàå íàï³ñàííå ë³òàð.

Âàííà, àïïåòèò, êîëîííà, ãðèïï, ïðîãðàììà, Àííà, Îäåññà, Æàííà, ìàäîííà, ñóììà, ìàííàÿ (êðóïà), ãðàììàòèêà.

81. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Ç ÿêîãà ë³òàðàòóðíàãà òâîðà ¢çÿòû ãýòû ¢ðûâàê? Íàçàâ³öå ñêàç, ó ÿê³ì ñôàðìóëÿâàíà àñíî¢íàÿ äóìêà òýêñòó. Ñï³øûöå, ðàñêðûâàþ÷û äóæê³ ³ ¢ñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû. Ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ.

ßê áû¢ ÿ ìàëû, ðàçðî(ñ/ññ)ÿ ïàä Ñóìë³÷àì³ êóñò øûïøûíû. À êàë³ ÿ ³øî¢ íà âàéíó, êóñò áû¢ óæî ö..ëûì çàðà(ñ/ññ)í³êàì. Ïàêóòóþ÷û äóøîé ó òîé ïðàêëÿòàé Íÿìå(ö÷/÷÷)ûíå, ÿ òîëüê³ ³ äóìࢠïðà Âîëå÷êó ³ ïðà òóþ øûïøûíó. Áåç Âîëå÷ê³ ³ áåç øûïøûíû íÿìà äëÿ ìÿíå ³ ðîäíàé áàöüêà¢ø÷ûíû. Äëÿ ìÿíå áóäçå ðàäàñöü, êàë³ ÿ ïðàéäó ïà¢ç òîé çàðà(ñ/ññ)í³ê, óâàõîäç..÷û ¢ Ñóìë³÷û. Íà ìîé ðîçóì, òîëüê³ òîé ÷àëàâåê, õòî, êàë³ ÿãî âûðâóöü ç ðîäíàãà ìåñöà, áóäçå ðâà(ö/öö)à òóäû, ïàêóëü æûâû. Íÿìà ìíå æû(ö/öö)ÿ òàì, äçå íå ðàñöå òàÿ øûïøûíà, øòî ¢ ìà³ì ìàëåí(ñ/ö)òâå öåøûëà ìíå âî÷û. Ëåïø ãðû(ñ/ç)ö³ ç..ìëþ ¢ ðîäíûì êóòêó, ÷ûì êàá öÿáå ë³õ³ì âåòðàì ê³äàëà ïà ÷óæûì ñâåöå (Ê. ×îðíû). l Øòî ñ³ìâàë³çóå øûïøûíà ¢ òýêñöå? l Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû áåëàðóñê³õ ïðûêàçàê, ñýíñ ÿê³õ ïåðàäàå

äóìêó, âûêàçàíóþ ¢ àïîøí³ì ñêàçå òýêñòó. l ßê âûìà¢ëÿåööà ïðûíàçî¢í³ê áåç ó ñïàëó÷ýííÿõ ç íàçî¢í³êàì³ «áåç Âîëå÷ê³», «áåç øûïøûíû»? l Çàï³øûöå 5 7 íàçâࢠíàñåëåíûõ ïóíêòࢠÁåëàðóñ³ ç ïàäî¢æàíûì³ çû÷íûì³.

57

§ 15. Ïðàâàï³ñ íåêàòîðûõ ñïàëó÷ýííÿ¢ çû÷íûõ 1. Ó áåëàðóñêàé ìîâå ¢ àñîáíûõ ñëîâàõ àäáûëîñÿ ñïðàø÷ýííå ãðóï çû÷íûõ: ã³ñòàðû÷íûÿ ñïàëó÷ýíí³ çäí, çãí, ñòí, ñêí, ñòë, ðäí âûìà¢ëÿþööà ÿê [çí], [ñí], [ñë], [ðí], øòî ³ àäëþñòðî¢âàåööà íà ï³ñüìå: çäí çí: ïðàÿçíû, âûÿçíû (ïàðà¢í.: ïðûåçä, âûåçä), ïîçíà, ñïàçí³ööà, Ïîçíûøà¢; çãí çí: áðàçíóöü (ïàðà¢í.: áðàçãàöü); ñòí ñí: ïà÷ýñíû (ïàðà¢í.: ÷ýñöü), ñêàðàñíû (ïàðà¢í.: ñêîðàñöü), êîëüêàñíû (ïàðà¢í.: êîëüêàñöü), àáëàñíû (ïàðà¢í.: âîáëàñöü), ïîñíû (ïàðà¢í.: ïîñò); òîå æ ó çàïàçû÷àííÿõ: êàíòðàñíû (ïàðà¢í.: êàíòðàñò), êàìïîñíû (ïàðà¢í.: êàìïîñò), ôàðïîñíû (ïàðà¢í.: ôàðïîñò), àâàíïîñíû (ïàðà¢í.: àâàíïîñò); ñêí ñí: áë³ñíóöü (ïàðà¢í.: áë³ñêàöü, áë³ñêàâ³öà, áëÿñê), ïûðñíóöü (ïàðà¢í.: ïûðñêàöü), ïëÿñíóöü (ïàðà¢í.: ïëÿñêàöü), òðýñíóöü (ïàðà¢í.: òðýñêàöü); àëå: â³ñêíóöü, íàö³ñêíû; ñòë ñë: æàëàñë³âû (ïàðà¢í.: æàëàñöü), ø÷àñë³âû (ïàðà¢í.: ø÷àñöå), ïîìñë³âû (ïàðà¢í.: ïîìñòà), ïàñëàöü (ïàðà¢í.: ïàñöÿëþ, ïàñöåëü); ðäí ðí, ðäö ðö: ì³ëàñýðíû, ì³ëàñýðíàñöü; ñýðöà (ïàðà¢í.: ñàðäý÷íû).

2. Ñïàëó÷ýíí³ çû÷íûõ ñê, ñò, cö [ñ ö ] íà êàíöû êîðàíÿ ñëîâà ìîãóöü ÷àðãàâàööà ç ø÷, øòî ³ ïåðàäàåööà íà ï³ñüìå: âîñê âàø÷ûöü, ãóñòû ãóø÷àð, õðûñö³öü õðûø÷îíû; àëå: ïÿñ÷[ø÷]àíû, ïÿñ÷[ø÷]ûíêà, ïÿñ÷[ø÷]àí³ê, ñóïÿñ÷[ø÷]àíû, ñóïÿñ÷[ø÷]àí³ê. ÇÀÏÎÌͲÖÅ! Ñïàëó÷ýííå çû÷íûõ äò íà êàíöû ñëî¢ ³íøàìî¢íàãà ïàõîäæàííÿ ïåðàäàåööà ïðàç ò: Ãóìáàëüò, Êðàíøòàò, Øì³ò, ôàðøòàò.

82. Çàï³øûöå ñëîâû, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, çû÷íûÿ ä ö³ ò.

Ïðàÿç..íû, áûöü ïðàåç..àì, íåì³ëàñýð..íû, ïàõ³ñ..íóööà, õ³ñ..ê³, ñâ³ñ..íóöü, ñâ³ñ..àíóöü, ðàçàñ..ëàíû, áÿçë³òàñ..íû, 58

ôàðïîñ..íû, àáàðàíÿöü ôàðïîñ..û, Ðýìáðàí..ò, ïà÷ýñ..íû, íÿ¢ðûìñ..ë³âû, ñýð..öà.

83. Çàï³øûöå ñëîâû, ÿê³ÿ àäïàâÿäàþöü ïðûâåäçåíûì çíà÷ýííÿì.

1. Âå÷àðûíêà ¢ àêö¸ðà¢, ñòóäýíòࢠ³ ³íøûõ ç ñàìàäçåéíûì³ íóìàðàì³ æàðòà¢ë³âà-ïàðàäûéíàãà çìåñòó. 2. Ñõ³ëüíàñöü äà ñïàãàäû ³íøûì, äà ë³òàñö³ íàä ê³ì-íåáóäçü. 3. Öýíòðàëüíàå íÿáåñíàå öåëà Ñîíå÷íàé ñ³ñòýìû, ÿêîå ç ÿ¢ëÿåööà ã³ãàíöê³ì âîãíåííûì øàðàì, øòî âûëó÷àå ñâÿòëî ³ öÿïëî.

4. ßê³ ìàå àäíîñ³íû äà âîáëàñö³, íàëåæûöü ¸é. 5. Òîé, ÿêîìó äàäçåíà ø÷àñöå, ÿê³ ìàå, àä÷óâàå ø÷àñöå, ðàäàñöü, çàõàïëåííå àä ÷àãî-íåáóäçü. 6. Åæà áåç ìÿñà ³ ìàëàêà, íå ñêàðîìíàÿ; ÿêóþ ¢æûâàþöü ó ÷àñ ïàñòà. 7. Çàñíàâàíû íà êàíòðàñöå. 8. ßê³ äàå ïðàâà íà ïðàåçä ÿê³ì-íåáóäçü â³äàì òðàíñïàðòó.

84. Çàï³øûöå ñëîâû ïà-áåëàðóñêó.

Êðîíøòàäò, ïîçäíèé, êàïóñòíûé, ìèëîñåðäíûé, ïåñ÷àíûé, ñêîðîñòíîé, óñòíî, ñîëíûøêî, áåññìåðòíûé, ñ÷àñòëèâ÷èê, øåñòíàäöàòûé, ñåðäöåâèíà.

85. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û, êàë³ òðýáà, ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû.

1. Ç äçÿö³íñòâà ¸í ïàëþá³¢ ïðûðîäó, íàâó÷û¢ñÿ ñýð..öàì àä÷óâàöü ÿå òàÿìí³öû ³ õàðàñòâî (². Íàâóìåíêà). 2. ß ëÿæó ¢ àêîïå íà ðàçàñ..ëàíûì øûíÿë³ ³ äî¢ãà ãëÿäæó ¢ãîðó, ó ñ³íþþ áåçäàíü ëåòíÿãà íåáà (Â. Áûêà¢). 3. Ó ÷àñ ñòûõ³éíûõ áåäñòâࢠ³ êàòàñòðîô ì³ëàñýð..íûÿ ëþäç³ ïåðøûì³ ïðûõîäçÿöü íà äàïàìîãó ïàöÿðïåëûìñ («Ñóñâåò»). 4. Ïà êðàÿõô áàëîòà çàðàñ..ëî êóñòàì³ ëàçû, àñàêîþ ³ òðûñ..íÿãîì... (Ç. Áÿñïàëû). 5. Ãëÿäçå¢ íà ¢ñ¸ ãýòà àäç³í òóòýéøû äçÿöþê, ãëÿäçå¢ ³ íå âûòðûìࢠêðûêíó¢-ñâ³ñ..íó¢ õëàïöî¢ ñâà³õ ³ êàæà... (ß. Ïàðõóòà). 6. À ìóçûêà ñòà³öü ³ âûâîäç³öü ÿø÷ý æàëàñ..íåé, ÿø÷ý íóäíåé (Ì. Áàãäàíîâ³÷). 7. Êíÿçü äࢠçãîäó íà øëþá, àëå òðýáà áûëà çãîäà 59

³ ñëóöêàãà êíÿçÿ, ÿê³ âûçíà÷à¢ñÿ æîðñ..êàñöþ ³ áÿçë³òàñ..íàñöþ ¢ àäíîñ³íàõ äà ïðûãîííûõ (Ç. Øûøûã³íà).

8. Òàì íà âÿë³ê³ì ïëîñê³ì êàìåí³ ëÿæàëà ðàçàñ..ëàíàÿ øêóðà, à íà ¸é âûêëàäçåíû ðîçíûÿ áóðøòûíàâûÿ âûðàáû (Ì. ×àðíÿ¢ñê³). 9. Êàíöýïöûÿ Ãóìáàëü..òà àï³ðàëàñÿ íà ³äýþ ¢çàåìàçâÿçàíàãà ðàçâ³ööÿ ìîâû, ìûñëåííÿ ³ «äóõó íàðîäà» (Ë. Ñÿìåøêà).

§ 16. Ïðàâàï³ñ ïðûñòàâàê íà ç, ñ Íàï³ñàííå çû÷íûõ ç ³ ñ ó ïðûñòà¢êàõ àäïàâÿäàå âûìà¢ëåííþ: ïåðàä ãàëîñíûì³ ³ çâîíê³ì³ çû÷íûì³ ï³øóööà ïðûñòà¢ê³ ç-, óç-, áåç- (áÿç-), ðàç-: çäç³â³ööà, óçãàäàöü, áåçàáàðîííû, áÿçäóìíû, ðàçáåã; ïåðàä ãëóõ³ì³ çû÷íûì³ ï³øóööà ïðûñòà¢ê³ ñ-, óñ-, áåñ- (áÿñ-), ðàñ-: ñï³ñàöü, óñïîìí³öü, áåñïàìûëêîâà, áÿñøóìíà, ðàñ÷àõë³öü. Ïðû ñïàëó÷ýíí³ ïðûñòàâàê ç êîðàíåì, ÿê³ ïà÷ûíàåööà çáåãàì çû÷íûõ, äàëó÷àåööà à: ñàáðàöü (çáÿðó), ñàðâàöü (çðûâàöü), ðàçàãíóöü (ðàçã³íàöü). ÇÀÏÎÌͲÖÅ! Ïðûñòà¢êà ³íøàìî¢íàãà ïàõîäæàííÿ äýç- ï³øàööà íÿçìåííà: äýçàêòûâàöûÿ, äýçàðûåíòàöûÿ, äýçûíôåêöûÿ; ó ïðûñòà¢öû äûç- ïåðàä ãàëîñíûì³ (ó òûì ë³êó ¸òàâàíûì³) ï³øàööà ç, à ïåðàä çû÷íûì³ ñ: äûçàñàöûÿöûÿ, äûç þíêöûÿ; äûñêâàë³ô³êàöûÿ, äûñãàðìîí³ÿ.

86. Óòâàðûöå ³ çàï³øûöå àä ïðûâåäçåíûõ ñëî¢ íîâûÿ, âûêàðûñòî¢âàþ÷û ïðûñòà¢ê³ ç-, óç-, ðàç-, áåç-. Ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ ïðûñòàâàê. Ó ç î ð: ðàäàâàööà óçðàäàâàööà, áÿçðàäàñíû; ï³ñàöü ñï³ñàöü, ðàñï³ñàöü.

Ðàäàâàööà, ï³ñàöü, ëàìàöü, ñûïàöü, ñóøûöü, ñìÿÿööà, öÿãíóöü, äàïàìàãàöü, êëàñö³, ïà÷ûíàöü.

60

87. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û ë³òàðû ç, ñ, ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ.

1. Ó ñ³íþþ áÿ..ìåæíóþ äàëå÷ áåãëà ÷ûãóíêà (². Íàâóìåíêà). 2. Þðûñò ïà àäóêàöû³, Áàãóøýâ³÷ âåëüì³ äîáðà áà÷û¢ áÿ..ïðà¢å ³ áå..àáàðîííàñöü ÷àëàâåêà ³ íàðîäà ïåðàä ïàë³òû÷íûì óö³ñêàì ³ íàöûÿíàëüíûì ïðûí³æýííåì (Ë. Òàðàñþê). 3. Áûâàëà, ëåäçü òîëüê³ ¢..ûäçå ñîíöà, ëåäçü ðà..öåëþööà íà âåðñå ëÿñî¢ ³ ¢çãîðêࢠÿãî çàëàòûÿ àáðóñû, ÿê ãýòàå çåðíå ¢æî íå ..âîäç³öü âà÷ýé ç ñ³íÿé äàë³ (ß. Êîëàñ).

4. Òóò ñ..áðàíû ðý÷û, ..íîéäçåíûÿ ¢ ÷àñ ðà..êîïàê: íàêàíå÷í³ê³ ñòðýë, êîï ³, íàæû, êðýñ³âû... (Ê. Êàìåéøà). 5. Óáà÷ûë³ ï³íñê³ÿ ëþäç³ àäíó áÿ..áðîéíóþ äçÿ¢÷ûíó, àïàìÿòàâàë³ñÿ ³ ñìåëà ê³íóë³ñÿ çà ¸þ íà âîðàãࢠ(Â. Âîëüñê³). 6. Ç òîé ïàðû ßçýï ó ëþáîå íàäâîð å õàäç³¢ íà ìåñöà ³õ àïîøíÿãà ðà..òàííÿ ³ ïðàâîäç³¢ òàì öýëûÿ ãàäç³íû (Ç. Øûøûã³íà).

7. Ïàäíàïÿ¢ñÿ àñ³ëàê-êàâàëü äû ..öÿãíó¢ ç ÿñåíÿ öýëû òóç³í* ..âÿçàíûõ àäíîé âÿðî¢êàé âåäçüìàêî¢ (Ç íàðîäíàãà).

88. Ïðà÷ûòàéöå àôàðûçìû, ðàñòëóìà÷öå ³õ ñýíñ. Ñï³øûöå, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû ³ ðàñêðûâàþ÷û äóæê³, ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ çû÷íûõ.

1. Ó áë³(ç/ñ)ê³õ ìîâàõ áë³(ç/ñ)êàñöü ðîäíûõ äóø, àäç³íàé äðóæáû ÷..ñòûÿ êðûí³öû (Í. Ãàëüïÿðîâ³÷). 2. Øêàäà, øòî êàçà÷íûÿ ñëîâû ìû õî÷àì (ç/ñ)áåðà..÷û íà ïîòûì (Ñ. Çàêîíí³êà¢). 3. (Ç/ñ)õàâàé âûáóõîâàå ñëîâà íà âîðàãà. À äðóãó õàé áóäçå à..êðûòà äóøà (Ï. Ìàêàëü). 4. ² í³êîë³ íå ¢(ç/ñ)ûäçå çåðíå, øòî ¢ïàëà ¢ áÿ(ç/ñ)ïëîäíû ïÿñîê (Â. ³òêà). Ïàäðûõòóéöå âóñíàå ñà÷ûíåííå-ì³í³ÿöþðó íà òýìó àäíàãî ç àôàðûçìࢠ(òûï ìà¢ëåííÿ ðàçâàæàííå).

89. Âóñíà ïåðàêëàäç³öå òýêñò íà áåëàðóñêóþ ìîâó. Íàçàâ³öå ñëîâû, ÿê³ÿ àäïàâÿäàþöü ïðàâ³ëó «Íàï³ñàííå ïðûñòàâàê íà ç-, ñ-», çàï³øûöå ñëîâû ïàðàì³ (íàïðûêëàä, áåççâó÷íî áÿçãó÷íà).

Ãèáðàëòàð ïðîõîäèëè â ïîëíî÷ü. ß ñòîÿë íà ïàëóáå, âãëÿäûâàÿñü â áåðåãîâûå îãíè, â íî÷íîå çâ¸çäíîå íåáî.

61

Ãîëóáîâàòûé ëó÷ âðàùàþùåãîñÿ ìàÿêà ïðîíçèòåëüíî è áåççâó÷íî ðàññåêàë ìðàê. Áûëî ÷òî-òî áåñïîêîéíîå â ýòîì òðåâîæíî ñêîëüçèâøåì è ïîãàñøåì ëó÷å. Íåèñ÷èñëèìû, âåëèêîëåïíû áûëè íàä êîðàáëåì çâ¸çäû. Âñþ íî÷ü ÿ ïðîñòîÿë íà ïàëóáå, âãëÿäûâàÿñü â áåçäîííóþ ãëóáèíó íåáà, â òàèíñòâåííîå ìåðöàíèå îãíåé... Äâóðîãèé ñåðï ìåñÿöà âñïëûâàåò íàä ìîðåì, â ñåðåáðÿíîì åãî ñâåòå îäíà çà äðóãîé ìåðêíóò íàä ìà÷òàìè çâ¸çäû. Ìåñÿö ïîäíèìàåòñÿ âûøå. Íåâåäîìî îòêóäà ïîÿâèâøèéñÿ ïàðóñíèê, òèõî ïîêà÷èâàÿñü, ïåðåñåêàåò æèâóþ ñåðåáðÿíóþ äîðîãó. Òî÷íî òàèíñòâåííûé ïðèçðàê, êàê íî÷íîå âèäåíèå, áåç åäèíîãî ïðèçíàêà æèçíè ïðîïëûâàåò áåçìîëâíîå ñóäíî, è îïÿòü áëåñòèò, áåñ÷èñëåííûìè ÷åøóéêàìè ñèÿåò ðàñêèíóòàÿ ê ìåñÿöó äîðîãà. ß áðîæó ïî ïàëóáå äî óòðà. Ìåäëåííî ðàçãîðàåòñÿ íà âîñòîêå íåáî. Ñîëíöå ÿðêî ñâåòèò, îñëåïèòåëüíî ñèíåå áåñêðàéíå ðàññòèëàåòñÿ ìîðå (Ïî È. Ñîêîëîâó-Ìèêèòîâó). Ñëî¢í³ê âðàùàòüñÿ êðóö³ööà, âàðî÷àööà, âÿðöåööà; ìåðöàíèå ì³ãàííå, ì³ãàöåííå, ì³ãöåííå; ìåðêíóòü öÿìíåöü, ãàñíóöü; òî÷íî (òóò) áûööàì, í³áû; âèäåíèå ïðûâ³ä, çäàíü, óÿ¢ëåííå; ÷åøóéêà ëóñêà; ñèÿòü ççÿöü, ñâÿö³öü, áë³ø÷àöü, ç³õàöåöü; áðîäèòü õàäç³öü, áàäçÿööà, âàëà÷ûööà, áëóêàöü; ðàññòèëàòüñÿ ðàññö³ëàööà

Íàï³ñàíí³, çàñíàâàíûÿ íà ìàðôàëàã³÷íûì ïðûíöûïå Ìàðôàëàã³÷íû ïðûíöûï ïðàäóãëåäæâàå àäíàñòàéíàå íàï³ñàííå ìàðôåì íåçàëåæíà àä òàãî, ÿê ÿíû âûìà¢ëÿþööà. Íàïðûêëàä, ó àäíàêàðàí¸âûõ ñëîâàõ ãîðàä, ãàðàäû, ãàðàäñê³ ¢ êîðàí³ âûìà¢ëÿþööà ðîçíûÿ ãóê³ ([ãîðàò], [ãàðàäû], [ãàðàöê ³]), àëå íÿçìåííà çàõî¢âàåööà ë³òàðà ä ïðû íàï³ñàíí³.

62

§ 17. Ïðàâàï³ñ çâîíê³õ ³ ãëóõ³õ, øûïÿ÷ûõ ³ ñâ³ñöÿ÷ûõ, ñïàëó÷ýííÿ¢ çû÷íûõ íà ñòûêó êîðàíÿ ³ ñóô³êñà, ïðûñòà¢ê³ ³ êîðàíÿ Ó ñó÷àñíàé áåëàðóñêàé ìîâå íà ìàðôàëàã³÷íûì ïðûíöûïå ãðóíòóþööà íàñòóïíûÿ íàï³ñàíí³: 1. Íàï³ñàííå çâîíê³õ çû÷íûõ ïåðàä ãëóõ³ì³ ¢ ñÿðýäç³íå ³ ¢ êàíöû ñëîâà: êàçêà êà[ñ]êà, êëàäêà êëà[ò]êà, ëûæêà ëû[ø]êà, ìàðîç ìàðî[ñ].

2. Íàï³ñàííå ãëóõ³õ çû÷íûõ ïåðàä çâîíê³ì³: ìàëàöüáà ìàëà[äç ]áà, ôóòáîë ôó[ä]áîë, êàñüáà êà[ç ]áà.

3. Íàï³ñàííå ñâ³ñöÿ÷ûõ ïåðàä øûïÿ÷ûì³: áÿñøóìíà áÿ[øø]óìíà, çæàöü [ææ]àöü, ðàñ÷ýñâàöü ðà[ø÷]ýñâàöü; øûïÿ÷ûõ ïåðàä ñâ³ñöÿ÷ûì³: êóïàåøñÿ êóïàå[ñ ñ ]ÿ, ìûåøñÿ ìûå[ñ ñ ]ÿ.

4. Íàï³ñàííå ñïàëó÷ýííÿ¢ çû÷íûõ ä÷, ò÷, äö, òö, ÷ö: ñïàä÷ûíà ñïà[÷÷]ûíà, ë¸ò÷ûê ë¸[÷÷]ûê, êëàäöû êëà[öö]û, ïàëàòöû ïàëà[öö]û, ðý÷öû ðý[öö]û.

5. Íàï³ñàííå ñïàëó÷ýííÿ¢ çû÷íûõ çñ, æñ, øñ, ãñ, êñ ó ïðûìåòí³êàõ, óòâîðàíûõ àä ãåàãðàô³÷íûõ íàçâà¢: íÿñâ³æñê³ íÿñâ³[ñ]ê³, ôðàíöóçñê³ ôðàíöó[ñ]ê³, ÷ýøñê³ ÷ý[ñ]ê³, âûáàðãñê³ âûáàð[ñ]ê³, êàçáåêñê³ êàçáå[ö]ê³.

6. Íàï³ñàííå ïðûñòàâàê àá-, àä-, íàä-, ïàä- ³ ïðûíàçî¢í³êࢠàá, àä, íàä, ïàä: àá[ï]ñûïàöü, àä[ò]õîä, ïàä[ò]êàçàöü, íàä[ò]ï³ñàöü, àä[ò] õàòû, ïàä[ò] ñòîãàì, íàä[ò] ïîëåì.

7. Íàï³ñàííå ë³òàðû ä ó ïðûìåòí³êàõ, óòâîðàíûõ ç äàïàìîãàé ñóô³êñà -ñê-: ñóñåäñê³ ñóñå[ö]ê³, çàâîäñê³ çàâî[ö]ê³, ãàðàäñê³ ãàðà[ö]ê³.

90. Çàï³øûöå ñëîâû, âûá³ðàþ÷û ç äóæàê ïàòðýáíóþ ë³òàðó.

Äîêà(ç/ñ), ìà(ã/õ)÷ûìàñöü, à(á/ï)õàï³öü, àáÿ(ç/ñ)ñ³ëåíû, ñòî(ã/õ), ãàçå(ò/÷)÷ûê, áàðà(äç/ö)üáà, âî(ç/ø)÷ûê, ðà(ø/ ñ)÷àðàâàööà, à(ä/ò)êîñ, à(ä/ò)òóë³íà, âûãëÿ(ä/ò), ñàìàëþ(á/ï)ñòâà, äàñâå(ä/÷)÷àíàñöü, (ç/ñ)õàï³öü, à(á/ï)õ³òðûöü, ïàäâî(ç/ø)÷ûê, öÿ(æ/ø)êàñöü, à(á/ï)öåðàá³öü, âîçüìå(ø/ñ)ñÿ.

63

91. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Ðàñòëóìà÷öå âûáàð ç äóæàê ïàòðýáíàé ë³òàðû.

ÄÀÐÎÃÀ ÄÀÕÀÒÛ

Àõ òû, äàðî(æ/ø)êà äàõàòû! Íåìà(ã/õ)÷ûìà àï³ñàöü óñþ áåçäàíü ïà÷óööÿ¢, øòî ðàïòàì àõîïë³âàþöü òâภñýðöà. ² íÿõàé òàì í³êîãà (ç/ñ) áë³(ç/ñ)ê³õ íå çàñòàëîñÿ, ³ õàòû äà¢íî íÿìà, ³ ãðóøà ñàëî(ä/ò)êàÿ ñï³ëàâàíà, íÿõàé ðà(ç/ ñ)ëÿöåë³ñÿ òâàå ñÿáðû-àäíàãî(ä/ò)ê³, ïàâûõîäç³ë³ äà¢íî çàìó(æ/ø) ñóñå(äñ/ö)ê³ÿ äçÿ¢÷àòû, íÿõàé òû ñþäû íå íàâå(ä/ò)âà¢ñÿ «òûñÿ÷ó ãàä ïà ñâà¸é âîë³, ïðà ¢ñ¸ ãýòà íå õî÷àööà äóìàöü, áî ø÷ûìë³âà íûå ðàäàñöþ ñýðöà (ç/ñ) êîæíûì íîâûì ê³ëàìåòðàì. Àäíî ïðîñ³ööà: «Õó(ä/ò)÷ýé, õó(ä/ò)÷ýé!» Çà Ñòîë³íàì, ïðàÿ(ç/æ)äæàþ÷û ñàìóþ äî¢ãóþ âóë³öó â¸ñê³ Áåëàâóøà, íåíàäî¢ãà ñóïàêîéâàå(ø/ñ)ñÿ: «Çäàåööà, äàåõࢻ. Ìàëþñåíüêóþ â¸ñà÷êó Óãàëåö íå ïàñïÿâàåø ³ ðà(ç/ñ)ãëåäçåöü êóëÿé, çäàåööà, íÿñå öÿáå à¢òîáóñ ïà áðóêàâàíöû (Ïàâîäëå Ã. Ìàð÷óêà).

92. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû, ïàðà¢íàéöå ³õ âûìà¢ëåííå ³ íàï³ñàííå.

1. Äâà ÷àëàâåê³ ³øë³ ïà¢.. ðý÷êó ³ ïðà.. 60 70 êðîêࢠñïûíÿë³ñÿ, àäç³í ç ³õ õâ³ë³í íà ïÿöü ñÿäࢠíà âÿäðî ö³ êîøûê, à..ïà÷ûâà¢, äðóã³ ñòàÿ¢ ïîáà÷ (Ô. ßíêî¢ñê³). 2. Íàïÿðýäàäí³ ðàçâ³òàëüíàãà âå÷àðà ñà øêîëàþ âûïóñêí³ê³ ¢ñ³ì êëàñàì ï³ñàë³ ñâà¸é íàñòà¢í³öû ïðî..üáó çàâ³òàöü õîöü íà õâ³ë³íêó íà âûïóñêíû âå÷àð (Ô. ßíêî¢ñê³). 3. Öýëû ãàé ñòàðàñâåöê³õ äóáî¢ ðà..ê³íó¢ñÿ íà áåðàçå ͸ìàíà. ²õ íå ÷àïàëà ðóêà ëþ..êàÿ, òîëüê³ äî¢ã³ÿ ÷àñû ïàëàæûë³ ñâîé ñëå.. (ß. Êîëàñ). 4. Íà Íàâàãðó..÷ûíå øìàò ìÿñö³í, äçå áû¢ ïàýò ³ ÿê³ÿ âåëüì³ ëþá³¢ (Ñ. Àëåêñàíäðîâ³÷). 5. Äàðîãà òóäû âÿäçå ö³õàÿ ñåëüñê³ ïÿ..÷àíû ïðàñ¸ëàê... (Ë. Ïðàêîï÷ûê). 6. Êàë³ñüö³ Íÿñâ³..ñê³ì çàìêàì âàëîäàë³ êíÿç³ Ðàäç³â³ëû (Ï. Ðàìàí÷óê).

64

ÇÀÏÎÌͲÖÅ! Íà ìàðôàëàã³÷íûì ïðûíöûïå íàï³ñàííÿ çàñíàâàíû òàêñàìà íàï³ñàíí³: 1. Ïðàâàï³ñ ïðûíàçî¢í³êà áåç ³ ÷àñö³öû íå: áåç [á ýñ] êàí³êóëà¢, áåç [á àñ] õëåáà, íå [í à] äóìà¢.

2. Ïðàâàï³ñ êàðàí¸âàãà ÿ (ïîÿñ, ìåñÿö, çàÿö) ³ ñóô³êñࢠ-ÿçü, -ÿäçü (áîÿçü, äðîáÿçü, ðî¢íÿäçü), à òàêñàìà ¢ñå âûêëþ÷ýíí³ ç ïðàâ³ëà¢.

93. Ïðà÷ûòàéöå àôàðûçìû, ðàñòëóìà÷öå ³õ ñýíñ. Ñï³øûöå, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû ³ ðàñêðûâàþ÷û äóæê³, ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ çû÷íûõ.

1. Òàáå çðàá³¢ñÿ áë³(ç/ñ)ê³ì öýëû ñâåò! À ö³ áë³æýéøûì ñòࢠòàáå ñóñå(ä/ò)? (Í. óëåâ³÷). 2. Ëþáî¢ ³ ëà(ä/ò) óçâûøàþöü, âÿäóöü çà äàëÿãëÿ(ä/ò). Âàðîæàñöü ³ çëîñöü ïðûí³æàþöü, à(ä/ò)ê³äâàþöü íàçà(ä/ò) (À. Âÿðö³íñê³).

3. Ó íàñ äîáðàÿ ñïà(ä/÷)÷ûíà, ïàáîëåé áû äîáðûõ ñïà(ä/ ÷)÷ûíí³êࢠ(Ì. Ñòðàëüöî¢). 4. Òîëüê³ áë³(ç/ñ)ê³õ (ç/ñ)áë³æàå ðî(ç/ñ)òàíü. Òîëüê³ (ç/ñ) áë³(ç/ñ)ê³ì³ ÷àñ ó (ç/ñ)ãîäçå (Í. Ìàöÿø). 5. À(ä/ò)ëåãëàñöü à(ä/ò) ñÿ¢áû äà æí³âà äà¢æýéøàÿ çà âåê ëþ(äñ/ö)ê³ áûâàå (Ï. Ìàêàëü). 6. Áåëàðóñó ³ ¢ Ïàðûæû ñíÿööà á..ë³çíà áÿðî(ç/ñ) ³ ñîñåí ìå(äç/ö)ü (Ï. Ïàí÷àíêà). 7. ß ñ³ðàòà á..(ç/ñ) ìà¸é Áåëàðóñ³. À(ä/ò) ðî(ä/ò)íàé ìîâû, à(ä/ò) ðî(ä/ò)íàé íàöû³ íå à(ä/ò)öóðàþñÿ, íå à(ä/ò)ðàêóñÿ (Ï. Ïàí÷àíêà). Ïàäðûõòóéöå ñà÷ûíåííå-ì³í³ÿöþðó íà òýìó àäíàãî ç àôàðûçìࢠ(òûï ìà¢ëåííÿ ðàçâàæàííå).

Ïðàâàï³ñ ìÿêêàãà çíàêà ³ àïîñòðàôà § 18. Çìÿê÷àëüíû ìÿêê³ çíàê 1. Ìÿêê³ çíàê ï ³ ø à ö ö à ïàñëÿ çû÷íûõ ç, ë, í, ñ, ö (ç ìÿêêàãà ò), äç (ç ìÿêêàãà ä): l äëÿ àáàçíà÷ýííÿ íà ï³ñüìå ìÿêêàñö³ çû÷íàãà íà êàíöû ñëîâà: ìÿäçâåäçü, ìàçü, ñîëü, ðóíü, âó÷àíü, ãóñü, âîñü, øòîñü, ïàìÿöü, äóìàöü, äçåâÿöü, â³øàíü; 65

l äëÿ àáàçíà÷ýííÿ íà ï³ñüìå ìÿêêàñö³ çû÷íàãà ïåðàä öâ¸ðäûì, à òàêñàìà ïåðàä ìÿêê³ì çû÷íûì, ÿê³ ïðû çìåíå ñëîâà ìîæà ÷àðãàâàööà ç öâ¸ðäûì: ðýäçüêà, áàðàöüáà, ï³ñüìåíí³ê ï³ñüìî, íà êàñüáå êàñüáà, äçüìå äçüìóöü; l ïàñëÿ [ë ] ïåðàä öâ¸ðäûì àáî ìÿêê³ì çû÷íûì, çà âûêëþ÷ýííåì ïàäî¢æàíàãà [ë ]: áóëüáà, âåëüì³, ïàëüöû, áîëüø (àëå: ìåíø); ãàëë¸, âÿñåëëå; 2. Ìÿêê³ çíàê ï ³ ø à ö ö à ¢ íåêàòîðûõ ãðàìàòû÷íûõ ôîðìàõ: l ó äçåÿñëîâàõ çàãàäíàãà ëàäó ïåðàä êàí÷àòêàì 1-é àñîáû ìíîæíàãà ë³êó -ìà, ïåðàä êàí÷àòêàì 2-é àñîáû ìíîæíàãà ë³êó -öå, ïåðàä ïîñòô³êñàì -ñÿ: ê³íüìà, ñòàíüìà, ãëÿíüìà; ãëÿíüöå, ñòàíüöå; ê³íüñÿ, àãëåäçüñÿ, çàñòàíüñÿ; l ó íàçî¢í³êàõ ïåðàä êàí÷àòêàì òâîðíàãà ñêëîíó ìíîæíàãà ë³êó -ì³: ëþäçüì³, ñëÿçüì³, êîíüì³; l ïåðàä ñóô³êñàì -÷ûê, êàë³ ñëîâà áåç ãýòàãà ñóô³êñà çàêàí÷âàåööà íà ìÿêê³ çíàê: êàìåíü êàìåíü÷ûê, ðýìåíü ðàìåíü÷ûê, àãîíü àãåíü÷ûê; l ïåðàä ñóô³êñàì -ê- ïàñëÿ ìÿêêàãà [í ]: â³øàíüêà, áàíüêà, ïåñåíüêà; l ó ñêëàäàíûõ ë³÷ýáí³êàõ ïÿöüäçÿñÿò, øýñöüäçÿñÿò, ïÿöüñîò, øýñöüñîò, äçåâÿöüñîò; l ó ïðûñë ëåäçüâå (ÿê ³ ¢ ñëîâå ëåäçü); l ó ïîñòô³êñå -ñüö³: õòîñüö³, øòîñüö³, êàìóñüö³, äçåñüö³, ÷àìóñüö³; l ïåðàä ñóô³êñàì -ñê- ó ïðûìåòí³êàõ, óòâîðàíûõ àä íàçâࢠìåñÿöࢠíà -íü ³ àä ñëîâà âîñåíü: æí³âåíü æí³âåíüñê³, âîñåíü âîñåíüñê³; l ó ñóô³êñàõ ïðûìåòí³êࢠ-àíüê-, -åíüê-, -ýíüê-: ìàëþñåíüê³, äîáðàíüê³, ïðûãîæàíüê³, ñòàðýíüê³, ìàëåíüê³.

3. Ìÿêê³ çíàê í å ï ³ ø à ö ö à: l ïàñëÿ çàöâÿðäçåëûõ çû÷íûõ, à òàêñàìà ïàñëÿ ãóáíûõ á, â, ì, ï, ô: íîæ, äîæäæ, ìûø, ïå÷, êóïåö, öàð, ãîëóá, âåðô, íàñûï, ñåì, ñòýï; l ïàñëÿ çû÷íûõ [ç ], [ñ ], [ö ], [äç ] ïåðàä ìÿêê³ì³, êàë³ ïðû çìåíå ñëîâà àáîäâà çû÷íûÿ çàñòàþööà ìÿêê³ì³ àáî ñòàíîâÿööà öâ¸ðäûì³: çâåð çâÿðû, ïåñíÿ ïåñíþ, äçâå äâà, çá³ðàöü çáîðû, äçâåðû äçâÿðýé;

66

l ïàì³æ ïàäî¢æàíûì³ çû÷íûì³: êàëîññå, ñòàãîääçå, ñóìëåííå, ãîëëå; l ïåðàä ñóô³êñàì -ñê- ó ïðûìåòí³êàõ, óòâîðàíûõ àä íàçî¢í³êࢠíà -íü, êàë³ ãýòûÿ íàçî¢í³ê³ íå ç ÿ¢ëÿþööà íàçâàì³ ìåñÿöà¢: êîíü êîíñê³, Ðàçàíü ðàçàíñê³, Ëþáàíü ëþáàíñê³ (àëå: ×ýðâåíüñê³ ðà¸í), Öÿíü-Øàíü öÿíü-øàíñê³.

94. Âûçíà÷öå, ÿê àáàçíà÷àíà ìÿêêàñöü çû÷íûõ ó ïðûâåäçåíûõ ñëîâàõ. Çàï³øûöå ñëîâû, ïàäêðýñë³öå çû÷íûÿ, ìÿêêàñöü ÿê³õ íà ï³ñüìå íå ïåðàäàåööà.

Ñóâÿçü, ïûòàííå, ñìåõ, òîëüê³, ñòàðýíüê³, áàöüêî¢ñê³, ãëÿíüöå, ñöÿáë³íê³, âîçüìåø, äçâå, íàñöåæ, âîñåì, ïàêóëü, ïàñëÿ, çàáóäçüöå, ñìåëàñöü, ëåäçü, ë³òàñöü, âÿñåëëå, êàñüáà, äçåíü, äçÿäçüêà, óñìåøêà.

95. Óòâàðûöå àä ïðûâåäçåíûõ äçåÿñëîâࢠôîðìû 2-é àñîáû àäç³íî÷íàãà ³ ìíîæíàãà ë³êó çàãàäíàãà ëàäó, çàï³øûöå ³õ.

ʳíóöü, ãëÿíóöü, çâåñ³öü, çëàç³öü, ñóñòðýöü, ñòàÿöü, çàñòàööà, ïðûãëåäçåööà, çëàç³öü, íàìûë³ööà.

96. Çàï³øûöå ñëîâû. Óñòà¢öå, äçå òðýáà, ìÿêê³ çíàê.

Äç..âå, äç..ìå, øûð.., ðàñïóñ..ö³ööà, ï³ñ..ìî, óñ..ìåøë³âû, ñìàðãîí..ñê³, ëåäç..âå, ÷àìóñ..ö³, ëþáàí..ñê³, Êàïûë..ñê³ (ðà¸í), áàðàö..á³ò, ÷ýðâåí..ñê³ (íóìàð), ñëÿç..ì³, äç..âåðû, êàðýí..íå, êàðýí..÷ûê, ïðûãîæàí..ê³, ñâåæàñ..öü, çàâåç..ö³, ëþäç..ì³, çàñòàí..ñÿ, ×ýðâåí..ñê³ (ðûíàê), ö..â³ñ..ö³, ìåí..øû, ñåì.. .

§ 19. Ðàçäçÿëÿëüíû ìÿêê³ çíàê ³ àïîñòðàô Ðàçäçÿëÿëüíû ìÿêê³ çíàê ï ³ ø à ö ö à ïàñëÿ çû÷íûõ ë, ñ, ö (ç ìÿêêàãà ò), äç (ç ìÿêêàãà ä) ³ íåïðûñòàâà÷íûõ í ³ ç ïåðàä ãàëîñíûì³ å, ¸, þ, ÿ, ³: l ó ñëîâàõ ³íøàìî¢íàãà ïàõîäæàííÿ: êàëüå, ìåäàëü¸í, êàíôåðàíñüå, êàíü¸í, ì³ëüÿðä, ðýëüåô, ïàðöüåðà, ì³ëü¸í, Ëàâóàçüå; àëå: áóë¸í; 67

l âà ¢ëàñíûõ ³ì¸íàõ ³ íàçâàõ, óòâîðàíûõ àä ³ì¸íࢠíà -³é (-ûé), ïåðàä ñóô³êñàëüíûì -å¢- (-åâ-): Ñàâåëüå¢, Ñàâåëüåâ³÷, Âàñ³ëüå¢, Âàñ³ëüåâ³÷, Àðñåíüå¢, Àðñåíüåâ³÷, Ëà¢ðýíöüå¢, Ëà¢ðýíöüåâ³÷, Àíàòîëüåâ³÷, Âàñ³ëüå¢ñê³ âîñòðà¢, Âàñ³ëüå¢êà; l ó ñëîâàõ ²ëüÿ, Óëüÿíà, Êàñüÿí, Åìÿëüÿí, Þëüÿí, Þëüÿíà ³ âûòâîðíûõ àä ³õ: ²ëü³í, ²ëü³÷, Óëüÿíà¢, Óëüÿíà¢ñê, óëüÿíà¢ñê³, Êàñüÿíàâ³÷, Åìÿëüÿíàâ³÷ ³ ³íø.; l ó ñëîâàõ, óòâîðàíûõ àä äçåÿñëîâà ë³öü: íàëüþ, ðàçàëüþ, ëüå, íåäàëüå.

Ç à ¢ â à ã à. Ïàñëÿ ã, ê, õ ³ çáåãó çû÷íûõ, àêðàìÿ íö, ïåðàä ñóô³êñàëüíûì -å¢- (-åâ-) ï³øàööà ³ (û): Ãåîðã³å¢, ²ðàêë³åâ³÷, Àíóôðûåâ³÷, Äçì³òðûå¢ (àëå: ³êåíöüåâ³÷, Ëà¢ðýíöüå¢, Ëà¢ðýíöüåâ³÷, Êë³ìåíöüåâ³÷ ³ ³íø.).

97. Âûï³øûöå ñïà÷àòêó ñëîâû, ó ÿê³õ ìÿêê³ çíàê àáàçíà÷àå ìÿêêàñöü çû÷íûõ, à çàòûì ñëîâû ç ðàçäçÿëÿëüíûì ìÿêê³ì çíàêàì.

Ìåäàëü¸í, ìàëàöüáà, òðûëü¸í, øýñöüñîò, ëüþ÷û, Âàñ³ëüå¢, Àíàòîëüå¢íà, êàìåíü÷ûê, õòîñüö³, öüìÿíû, ï³ñüìåííàñöü, êàíôåðàíñüå, ²ëü³÷, ïàðöüåðà, êàñüáà, Óëüÿíà¢, ñåíü¸ð, øàìï³íü¸í, ñòóäçåíüñê³, áîëüø, áóëüáà. Àïîñòðàô ï ³ ø à ö ö à ïðû àñîáíûì âûìà¢ëåíí³ çû÷íûõ ç íàñòóïíûì ãàëîñíûì: l ïàñëÿ ïðûñòàâàê, ÿê³ÿ çàêàí÷âàþööà íà çû÷íóþ, ïåðàä å, ¸, þ, ÿ ³ íàö³ñêíûì ³: àá åçä, ïàä åõàöü, àá ¸ì, àá ÿäíàííå, ðàç þøàíû, àá ÿâà, àá ³íåöü, ç åäë³âû, ì³æ ÿðóñíû; l ó ñÿðýäç³íå ñëîâà ïàñëÿ çû÷íûõ, àêðàìÿ ç, ë, í, ñ, ö (ç ìÿêêàãà ò), äç (ç ìÿêêàãà ä): àá ¸ì, âåðàá ³, êóï ³ñòû, ³íòýðâ þ, ï åñà, íàäâîð å, ï å, ñÿì ÿ, áàð åð, Äçÿì ÿí, Ëóê ÿíà¢, Ãðûãîð å¢, Ïðàêîô å¢,  åòíàì, Ìàð ³íà Ãîðêà; l ó ñêëàäàíûõ ñëîâàõ ïàñëÿ ÷àñòàê äâóõ-, òðîõ-, ÷àòûðîõ-, øìàò-: äâóõ ÿðóñíû, òðîõ ÿðóñíû, ÷àòûðîõ ÿðóñíû, øìàò ¸ì³ñòû.

68

ÇÀÏÎÌͲÖÅ! Àïîñòðàô í å ï ³ ø à ö ö à: ïàñëÿ ¢ (ó íåñêëàäîâàãà) ïåðàä ë³òàðàì³ å, ¸, þ, ÿ, ³: çäàðî¢å, ñàëࢳ, ðàçíàòðà¢å, ïðàâàñëà¢å, ïðûñëî¢å, ëþáî¢þ; ó ñêëàäàíûõ ³ ñêëàäàíàñêàðî÷àíûõ ñëîâàõ íà ìÿæû ñàñòà¢íûõ ÷àñòàê, ó òûì ë³êó, êàë³ ³õ ÷àñòê³ ï³øóööà ïðàç çëó÷îê: öýõÿ÷ýéêà, äçÿðæþðâûäàâåöòâà, òðýä-þí³¸íû.

98. Ñï³øûöå, óñòà¢ëÿþ÷û àïîñòðàô àáî ìÿêê³ çíàê.

Àä..þòàíò, ³íòýðâ..þ, ç..åçä, ðàçàë..þ, àá..åçä, ðàç..þøàíû, àá..ÿâà, àá..¸ì, ìàäç..ÿð, áðûë..ÿíòû, ï..åäýñòàë, òðîõ..ÿðóñíû, õàäç..áà, ïðýì..åð, áðàêàí..åð, ³òàë..ÿíåö, àá..åçäç³öü, êàð..åðà, ²ãíàö..å¢, êóï..³ñòû, ïåð..å, ì³ë..¸í.

99. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, ìÿêê³ çíàê ö³ àïîñòðàô.

1. Àäíàê ÿ òîë..ê³ ñë³çãàíó¢ ïà ³ì àáûÿêàâûì ïîç³ðêàì ³ íå ç..âÿðíó¢ í³ÿêàé óâàã³ ãýòà æ áóð..ÿí, ïóñòàçåë..ëå, áûë..í¸ã (ß. ѳïàêî¢). 2. Òàÿ ñ..öåæêà ìàëþñåí..ê³, òàíþñåí..ê³ ñ..öÿæîê, í³òêà àäíîé ç ñóñ..âåòíàé áåç..ë³÷û äàðîã, ÿê³ÿ àïàâóö³í..âàþöü íàøó ïëàíåòó (ß. Áðûëü).

3. Õîðàøà ëþäç³ ñêàçàë³: ë..å ÿê ç âÿäðà (ß. ѳïàêî¢).

4. Àäëÿöåë³ ç Æýëàí³ ñàëà¢..³, ç..í³êë³ êðûí³öû, óïàë³ ïàä áóë..äîçåðàì âåðáû, à ðàçàì ç óñ³ì ïàçáàâ³ë³ñÿ ëþäç³ ïðûâàáíàãà êóòî÷êà çÿìë³ (Â. Õë³ìàíà¢). 5. Íà êóï..³ æóðàâ³íû, øòî òîë..ê³ ïà÷àë³ ðóæàâåö.. (². Ïòàøí³êà¢).

6. Ðàç..â³òàííå ç ϳë³ïàì Àíäðýåâ³÷àì ÿ çíàðîê àäêëࢠíà àïîøí³ÿ äí³, êàë³ ¢ ìÿíå ¢æî íå çàñòàâàëàñÿ í³ÿê³õ òýðì³íîâûõ ñïðà¢, çâÿçàíûõ ç àä..åçäàì. Ó íàñ ç ³ì áûëà äà¢íÿÿ äðóæáà, ³ ÿ õàöå¢ ïàä..åõàöü äà ÿãî, ïàãàâàðûö.. êàëÿ âå÷àðîâàãà àãàí..êó (Ó. Êðà¢÷àíêà).

100. Çàï³øûöå äà ñëî¢ áåëàðóñê³ÿ àäïàâåäí³ê³, ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ.

Íàðî÷ü, íàäïèñü, îáúåêò, ïîëûíü, ñåðü¸çíûé, ñåìüÿ, ïÿòüþäåñÿòüþ ñåìüþ, èþíüñêèé, Ãðèãîðüåâà, Àðñåíüåâ, 69

Êàðäèëüåðû, Ìîëüåð, ñîëîâüè, ñèäèøü, ïüåñà, âîñåìüñîò, îáúåçä, áàðüåð, ïî÷òàëüîí, ðåëüåô, ñîëüôåäæèî, Ñèáèðüþ, ñîçâåçäèå, Äâèíà, Çàãîðüå, ìèëëèàðä, Âüåòíàì, áèëüÿðä, âåðôü, âîñåìü.

101. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Ðàñòëóìà÷öå íàï³ñàííå (àáî àäñóòíàñöü) ìÿêêàãà çíàêà ö³ àïîñòðàôà.

ÏÅÐØÛ ËÅÒͲ ˲ÂÅÍÜ

Óâåñ.. äçåí.. ïàðûëà. Íà òûì áåðàçå Äç..â³íû ³ì÷àë³ñÿ ãðóçàâûÿ ìàøûíû ïà ðàçìÿêëûì àä ñ..ïÿêîòû àñôàë..öå, ³ òîë..ê³ ðýõà äàíîñ³ëà çàïîçíåíûÿ ãóê³, í³áûòà øûíû àäðûâàë³ñÿ àä ãóñòà íàìàçàíàé êëååì øàøû. Âåöåð çóñ³ì ñ..ö³õ, à ç-çà ëåñó ïà÷àëà âûïà¢çàö.. øýðà-ñ³íÿÿ õìàðà, àêàéìàâàíàÿ çàëàòûì àáàäêîì ÷ýðâåí..ñêàãà ñîíöà. Ðàçàìëåëûÿ êóðû êóïàë³ñÿ ¢ ñûïê³ì ïÿñêó, à ÿê òîë..ê³ äçåñ..ö³ äàë¸êà çàâóðêàòࢠãëóõ³ ãðîì, ïà÷àë³ çá³ðàö.. æî¢öåí..ê³õ êóðàíÿò ïàä ñâภãóñòîå ïåð..å. Ïà øûðîêàé Äç..â³íå çàñêàêàë³ ñïîðíûÿ äàæäæûíê³. Çäàâàëàñÿ, õòîñ..ö³ íÿáà÷íàþ ðóêîþ çàá³âàå ì³ë..¸íû øêëÿíûõ ö..â³êî¢ ó øýðóþ ðî¢íÿäç.. âàäû. Ïà÷à¢ñÿ ïåðøû ëåòí³ ë³âåí.. (Ïàâîäëå Ñ. Ãðàõî¢ñêàãà).

102. Çàï³øûöå ïðûêàçê³, óñòà¢ëÿþ÷û, äçå òðýáà, ìÿêê³ çíàê ö³ àïîñòðàô. Ðàñòëóìà÷öå ñýíñ ïðûêàçàê.

1. Ó âåðàá..ÿ áàãàòàÿ ñÿì..ÿ: ó êîæíàãà âåðàáåéê³ ïà òðû êàïåéê³. 2. Ïàí ç ïàíàì á..åööà, à ¢ ìóæûêà ëîá òðàø÷ûö.. . 3. ² ïå÷àíàå ðýäç..ê³ ç..ÿñ³, êàë³ âûãàëàäàåøñÿ.

4. Ñâàå á..þööà, à ÷óæû íå ¢ìåøâàéñÿ. 5. Ïÿö.. ïàë..öࢠíà ðóöý ³ ¢ñ³õ øêîäà. 6. Ðîçóì íå êóëåø, ó ãàëàâó íå ¢âàë..åø. 7. Áà÷ûë³ âî÷û, øòî áðàë³, à öÿïåð ïëà÷..öå, õîöü ïàâûëàç..öå. 8. ̸ä íà ñòàëå çäàðî¢..å ¢ äîìå.

9. Íà ìàëàöý àïàðû¢ñÿ, òî ³ íà õàëîäíóþ âàäó äç..ìóõàå.

10. Ó ðîäíàé ñòàðîíà÷öû ïòóøê³ ïÿþö.., à ¢ ÷óæîé ñòàðîíà÷öû ÷àñòà ñë¸çû ë..þöü.

70

§ 20. Ïðàâàï³ñ âÿë³êàé ³ ìàëîé ë³òàð Ç âÿë³êàé ë³òàðû ï ³ ø ó ö ö à: l ïðîçâ³ø÷û, ³ì¸íû, ³ì¸íû ïà áàöüêó, ïñå¢äàí³ìû, ìÿíóøê³, êë³÷ê³ æûâ¸ë, ïòóøàê ³ ³íø.: ²âàí Äàì³í³êàâ³÷ Ëóöýâ³÷ (ßíêà Êóïàëà), Äóí³í-Ìàðö³íêåâ³÷, Âîëüãà ²âàíà¢íà, ʳðûëà Òóðà¢ñê³, ñàáàêà Òóç³ê, ïàïóãàé Ãîøà, êàðîâà Êðàñóëÿ, à òàêñàìà ïðîçâ³ø÷û, ³ì¸íû ¢ ìíîæíûì ë³êó, êàë³ ÿíû âûñòóïàþöü ÿê íàçâû ðîäó, ãðóïû àñîá ö³ ¢æûâàþööà ¢ çíà÷ýíí³ àãóëüíàé íàçâû: ̳öêåâ³÷û, áðàòû Ãàðýöê³ÿ, ðîä Ðàäç³â³ëà¢, áÿçðîäíûÿ ²âàíû; Çàñëîíàâû (àëå: ãàðëàõâàöê³ÿ, êðó÷êîâû, êàë³ ïåðàäàþöü ïàãàðäë³âûÿ, çíåâàæàëüíûÿ àäíîñ³íû); Ç à ¢ â à ã à. Íàçâû íàöûÿíàëüíàñöåé, ïëÿì¸í, à òàêñàìà ñëîâû, ÿê³ÿ ïàêàçâàþöü íà ìåñöà ïðàæûâàííÿ, ï³øóööà ç ìàëîé ë³òàðû: ãðóç³íû, äðûãàâ³÷û, áåëàðóñ, ì³í÷àí³í; l ãåàãðàô³÷íûÿ, äçÿðæà¢íûÿ, àäì³í³ñòðàöûéíà-òýðûòàðûÿëüíûÿ ³ àñòðàíàì³÷íûÿ íàçâû (àêðàìÿ ñëî¢ ç ðîäàâûì çíà÷ýííåì ðàêà, ãîðàä, âîñòðà¢, âóë³öà, ïëîø÷à, âîáëàñöü, ðà¸í, çîðêà, ìûñ ³ ã. ä.): Ãîìåëü, ͸ìàí, Íîâàå Ñÿëî, À¢ñòðàë³ÿ, Ðýñïóáë³êà Áåëàðóñü, Âåíåðà, Áàëêàíñê³ ïà¢âîñòðà¢, âîçåðà Íàðà÷, Ãîìåëüñêàÿ âîáëàñöü, Êàñòðû÷í³öêàÿ ïëîø÷à, Äíÿïðî¢ñêà-Áóãñê³ êàíàë, ìûñ Äîáðàé Íàäçå³, ѳá³ð; l íàçâû äçÿðæà¢íûõ îðãàíࢠ³ ³íøûõ àðãàí³çàöûé: à) óñå ñëîâû ¢ íàéìåííÿõ âûøýéøûõ îðãàíࢠçàêàíàäà¢÷àé, âûêàíà¢÷àé ³ ñóäîâàé óëàäû: Ñàâåò ̳í³ñòðࢠÐýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü, Êàíñòûòóöûéíû Ñóä Ðýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü, Äçÿðæà¢íàÿ Äóìà Ôåäýðàëüíàãà Ñõîäó Ðàñ³éñêàé Ôåäýðàöû³, Íàöûÿíàëüíû Êàíãðýñ (ó ÇØÀ); á) ïåðøàå ñëîâà ¢ íàéìåííÿõ ðýñïóáë³êàíñê³õ îðãàíࢠäçÿðæà¢íàãà ê³ðàâàííÿ ³ ³íøûõ àðãàí³çàöûé: ̳í³ñòýðñòâà àäóêàöû³ Ðýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü, Íàöûÿíàëüíû àêàäýì³÷íû òýàòð ³ìÿ ßíê³ Êóïàëû, Ôåäýðàöûÿ ïðàôñàþçࢠÁåëàðóñ³, Å¢ðàïåéñê³ ñàþç, ̳æíàðîäíû àë³ìï³éñê³ êàì³òýò, ̳íñê³ àáëàñíû âûêàíà¢÷û êàì³òýò, Áåëàðóñê³ ðýñïóáë³êàíñê³ ñàþç ìîëàäç³; 71

â) ïðîñòûÿ ³ ñàñòà¢íûÿ ¢ëàñíûÿ íàçâû ¢ ñêëàäçå ¢ëàñíûõ íàéìåííÿ¢ äçÿðæà¢íûõ îðãàíࢠ³ ³íøûõ àðãàí³çàöûé: Àäì³í³ñòðàöûÿ Ïðýç³äýíòà Ðýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü, Ïàðëàìåíöêàÿ àñàìáëåÿ Ñàâåòà Å¢ðîïû, ̳æíàðîäíû ñóä Àðãàí³çàöû³ Àá ÿäíàíûõ Íàöûé, Òàâàðûñòâà ×ûðâîíàãà Êðûæà; ã) ñëîâà Ñàâåò ó çíà÷ýíí³ îðãàíà ¢ëàäû: ̳íñê³ àáëàñíû Ñàâåò äýïóòàòà¢, ñåëüñê³ Ñàâåò äýïóòàòࢠ(àëå: ñåëüñàâåò); ä) ñëîâû Äîì, Ïàëàö ó ïà÷àòêó íàéìåííÿ ¢ñòàíîâû: Äîì êóëüòóðû, Äîì íàðîäíàé òâîð÷àñö³, Ïàëàö ñïîðòó (àëå: Ëÿäîâû ïàëàö, äîì àäïà÷ûíêó); l àäíàñëî¢íûÿ ¢ëàñíûÿ íàçâû ³ ïåðøàå ñëîâà ¢ ñàñòà¢íûõ íàçâàõ êí³ã, ãàçåò, ÷àñîï³ñà¢, óñòàíî¢, àðãàí³çàöûé, çàâîäà¢, êàðàá븢, ìàðàê ìàøûí ï³øóööà ç âÿë³êàé ë³òàðû ³ áÿðóööà ¢ äâóêîññå: ÷àñîï³ñ «Áÿðîçêà», à¢òàìàá³ëü «Ìàñêâ³÷», îïåðà «Êàñòóñü Êàë³íî¢ñê³», âåðø Ì. Áàãäàíîâ³÷à «Ñëóöê³ÿ òêà÷ûõ³», ìåäûöûíñêàÿ ñëóæáà «Õóòêàÿ äàïàìîãà», õëåá «Âîäàð»; Ç à ¢ â à ã à. Íàçâû ñàì³õ âûðàáà¢, àêðàìÿ íàçâà¢, øòî ñóïàäàþöü ç àñàáîâûì³ ³ ãåàãðàô³÷íûì³ íàçâàì³, ï³øóööà ¢ äâóêîññ³ ç ìàëîé ë³òàðû: «ìàñêâ³÷», «âîëüâà», «áî³íã», «ãàðûçîíò» (òýëåâ³çàð); àëå: «Ì³íñê» (õàëàäç³ëüí³ê), «Âîëãà» (à¢òàìàá³ëü); l àäíàñëî¢íûÿ ¢ëàñíûÿ íàçâû ³ ïåðøàå ñëîâà ¢ ñàñòà¢íûõ íàçâàõ çíàìÿíàëüíûõ ïàäçåé ³ äàò, ïåðûÿäࢠ³ ýïîõ, ñâÿò: Àäðàäæýííå, Âàðôàëàìåå¢ñêàÿ íî÷, Ëÿäîâàå ïàáî³ø÷à, Ïåðøàÿ (Äðóãàÿ) ñóñâåòíàÿ âàéíà; Êàëÿäû, Íîâû ãîä, Òàööÿí³í äçåíü, Äçåíü âåäà¢, Âÿë³êàÿ ñóáîòà (àëå: ãðàìàäçÿíñêàÿ âàéíà, ³ìïåðûÿë³ñòû÷íàÿ âàéíà, ëþòà¢ñêàÿ ðýâàëþöûÿ, êàéíàçîéñêàÿ ýðà, ýïîõà ôåàäàë³çìó, íåàë³ò, çàëàòû âåê, ñàí³òàðíû äçåíü); l ñëîâû àáî ñïàëó÷ýíí³ ñëî¢, ÿê³ÿ ç ÿ¢ëÿþööà àô³öûéíûì³ íàçâàì³ àñîáû íà âûøýéøûõ äçÿðæà¢íûõ ³ ðýë³ã³éíûõ ïàñàäàõ: Ïðýç³äýíò Ðýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü, Ñòàðøûíÿ Ñàâåòà ̳í³ñòðà¢, Ãàëî¢íàêàìàíäóþ÷û Óçáðîåíûì³ Ñ³ëàì³ Ðýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü, ̳òðàïàë³ò ̳í72

ñê³ ³ Ñëóöê³, Ïàòðûÿðøû Ýêçàðõ óñÿå Áåëàðóñ³, Ïàïà Ðûìñê³; Ç à ¢ â à ã à. Ó íåàô³öûéíûì óæûâàíí³ ñëîâû ïðýç³äýíò, êàðîëü, ³ìïåðàòàð ï³øóööà ç ìàëîé ë³òàðû: â³ç³ò ïðýç³äýíòà, ïðû¸ì ó êàðàëåâû; l íàéìåíí³ íàéâûøýéøûõ áîæàñòâࢠ(áîñòâà¢) ó ðýë³ã³éíûõ êóëüòàõ, àñàáîâûÿ ³ì¸íû çàñíàâàëüí³êࢠðýë³ã³éíûõ âó÷ýííÿ¢, á³áëåéñê³õ àñîá, ³ì¸íû ëåãåíäàðíûõ ³ ì³ô³÷íûõ àñîá, óëàñíûÿ íàçâû êàçà÷íûõ ³ñòîò ³ ãåðîÿ¢ ë³òàðàòóðíûõ òâîðà¢, íàçâû êóëüòàâûõ êí³ã: Áîã, Àëàõ, Óëàäûêà Íÿáåñíû, Ñâÿòàÿ Òðî³öà; ²ñóñ Õðûñòîñ, Áóäà, Ñâÿòû Ïàâåë; Ãåðêóëåñ, Çå¢ñ; ×ûðâîíàÿ Øàïà÷êà, Êàëàáîê, Êàçà-äçåðàçà; Á³áë³ÿ, Êàðàí; Ç à ¢ â à ã à. Ç ìàëîé ë³òàðû ï³øóööà ñëîâû áîã (ãàñïîäçü) âà ¢ñòîéë³âûõ âûðàçàõ òûïó áîã (àëàõ) ÿãî âåäàå, äàé áîæà, äçÿêàâàöü áîãó, àëàõ ç ³ì, à òàêñàìà àãóëüíûÿ íàçâû ¢ÿ¢íûõ ³ñòîò: àí¸ë, õåðóâ³ì, ìóçà, ëÿñóí, ãíîì, òðîëü ³ ³íø.; l óñå ñëîâû ¢ íàçâàõ äçÿðæà¢íûõ ³ íàöûÿíàëüíûõ, âàåííûõ ³ êóëüòóðíûõ ðýë³êâ³é: Êðûæ Åôðàñ³íí³ Ïîëàöêàé, Ïîìí³ê Ïåðàìîã³, Êóðãàí Ñëàâû; l óñå ñëîâû ¢ ïî¢íûõ íàçâàõ îðäýíà¢, ìåäà븢 (àêðàìÿ ñëî¢ îðäýí, ìåäàëü, ñòóïåíü): îðäýí Ôðàíöûñêà Ñêàðûíû, îðäýí Ñëàâû ² ñòóïåí³, îðäýí Ïàøàíû, Ãåîðã³å¢ñê³ Êðûæ (àëå: îðäýí Äðóæáû íàðîäà¢); l ïåðøàå ñëîâà ¢ íàçâàõ äçÿðæà¢íûõ ñ³ìâàëà¢, ïðýì³é, ãðàìàò, ïðûçî¢ ³ ³íø.: Äçÿðæà¢íû ñöÿã Ðýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü, Äçÿðæà¢íàÿ ïðýì³ÿ Ðýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü, Íîáåëå¢ñêàÿ ïðýì³ÿ, Êóáàê ñâåòó, Êàðàëå¢ñê³ êóáàê; l ïðûìåòí³ê³ âà ¢ëàñíûõ íàçâàõ, êàë³ ÿíû ïàêàçâàþöü ïðûíàëåæíàñöü (óòâîðàíû ïðû äàïàìîçå ñóô³êñࢠ-åâ- (-¸â-, -¸¢-), -îâ- (-àâ-, -î¢-), -³í- (-ûí-) àä óëàñíûõ ³ì¸í, ìÿíóøàê, êë³÷àê æûâ¸ë) àáî ¢âàõîäçÿöü ó ñêëàä ñ³íàí³ì³÷íûõ íàçâࢠñà ñëîâàì³ ³ìÿ, ïàìÿö³: Òàí³í ñøûòàê, Êóïàëàâà ïàýìà, Áàðñ³êàâà ì³ñêà; Êîëàñà¢ñêàÿ ïðýì³ÿ (ïðýì³ÿ ³ìÿ ß. Êîëàñà), Êóïàëà¢ñê³ ñêâåð (ñêâåð ³ìÿ ß. Êóïàëû), Òàíêà¢ñê³ÿ ÷ûòàíí³ (÷ûòàíí³, ïðûñâå73

÷àíûÿ ïàìÿö³ Ì. Òàíêà) (àëå: êîëàñà¢ñê³ÿ ìÿñö³íû, êóïàëà¢ñê³ÿ ïåðñàíàæû, í¸ìàíñê³ÿ êðàÿâ³äû, ñî÷ûíñê³ÿ êóðîðòû, à òàêñàìà ïðûìåòí³ê³, óòâîðàíûÿ àä àñàáîâûõ íàçâà¢, ÿê³ÿ ¢æûâàþööà ¢ ñêëàäçå ¢ñòîéë³âûõ ñïàëó÷ýííÿ¢ àáî ¢ ñêëàäçå ñàñòà¢íûõ àãóëüíûõ íàçâà¢: ãîðäç³å¢ âóçåë, àõ³ëåñàâà ïÿòà, äàìîêëࢠìå÷, ï³ðàâà ïåðàìîãà, íàïàëåîíà¢ñê³ÿ ïëàíû, ðýíòãåíà¢ñê³ çäûìàê, ãåãåëå¢ñêàÿ äûÿëåêòûêà).

103. Ïðà÷ûòàéöå âûðàçû. Ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ âÿë³êàé àáî ìàëîé ë³òàðû.

Ìàðûÿ Ñêëàäî¢ñêàÿ-Êþðû, ìà¸íòàê Òûøêåâ³÷à¢, ̳õàñ¸âû ïðûãîäû, Ãàðýöê³ÿ ÷ûòàíí³, ï³ñóëüê³íû ³ ñ¸ííÿ æûâóöü ñÿðîä íàñ, áàëüçàêà¢ñê³ ¢çðîñò, ²ààí Õðûñö³öåëü, Æûæàëü, Ïÿðóí, Íàë³áîöêàÿ ïóø÷à, íàðîäû Ïî¢íà÷û, Äàâûä-Ãàðàäîê, Áåðûíãࢠïðàë³¢, ̳íñêà-Ìàëàäçå÷àíñêàå ¢çâûøøà, Àá ÿäíàíûÿ Àðàáñê³ÿ Ýì³ðàòû, òóìàííàñöü Êîíñêàÿ Ãàëàâà, çîðêà Âåíåðà, çàë³¢ Ñâÿòîãà Ëà¢ðýíö³ÿ, Êàðîëü ²àðäàí³³, îðäýí Ìàö³, Êðûæ Åôðàñ³íí³ Ïîëàöêàé, ìåäàëü «Çàëàòàÿ Çîðêà» Ãåðîÿ Ñàâåöêàãà Ñàþçà, Êóðãàí Áåññìÿðîòíàñö³, Ñóïðàö³¢ëåííå, Ðýôàðìàöûÿ, ìåñÿ÷í³ê äàðîæíàé áÿñïåê³, êàìåäûÿ ßíê³ Êóïàëû «Ïà¢ë³íêà», Ãàíàðîâàÿ ãðàìàòà Ñàâåòà ̳í³ñòðࢠÐýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü.

104. Çàï³øûöå ïà ïÿöü ïðûêëàäà¢, ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü: 1) ãåàãðàô³÷íûÿ íàçâû; 2) íàçâû áåëàðóñê³õ ãàçåò ³ ÷àñîï³ñà¢; 3) íàçâû ã³ñòàðû÷íûõ ýïîõ ³ ïàäçåé; 4) íàçâû îðäýíà¢, ìåäà븢, íàãðóäíûõ çíàêà¢.

105. Ñêëàäç³öå ñêàçû ç ïðàïàíàâàíûì³ ñëîâàì³. Àáãðóíòóéöå ³õ íàï³ñàííå.

Áåëàðóñê³ ³ áåëàðóñê³, Äçåíü ³ äçåíü, Çîðêà ³ çîðêà, Ìåëåæà¢ñê³ÿ ³ ìåëåæà¢ñê³ÿ, Óñõîä ³ ¢ñõîä, Ñàâåò ³ ñàâåò, Ïàëàö ³ ïàëàö.

74

106. Ñï³øûöå ñêàçû, âûá³ðàþ÷û ç äóæàê ïàòðýáíóþ ë³òàðó.

1. Óïåðøûíþ (Ê/ê)óïàëà¢ñêàå ³ (Ê/ê)îëàñà¢ñêàå ñëîâà ïà÷ó¢ ÿ ¢ ñàëäàöêàé ÷ûòàëüí³ (Ñ. Øóøêåâ³÷). 2. Ó ÷àñ (Ä/ä)ðóãîé (Ñ/ñ)óñâåòíàé (Â/â)àéíû (Ê/ê)ðûæ (Å/å)ôðàñ³íí³ (Ï/ï)îëàöêàé êóäûñüö³ çí³ê. Àëå àáàâÿçêîâà íàñòóï³öü äçåíü, êàë³ êðûæ âåðíåööà íà (Á/á)åëàðóñü... (Ó. ßãî¢äç³ê). 3. Íà âóë³öû, øòî çáÿãàå àä öýíòðà (Ê/ê)ðîøûíà äà (Ø/ø)÷àðû, ìåñö³ööà êàëÿ äçåñÿö³ õàò. Âîñü òóò, íà âûñîê³ì áåðàçå, ñòàÿëà êàë³ñüö³ õàòà (Ï/ï)à¢ëþêà (Á/á)àãðûìà. Øìàò ïàäàííÿ¢ õàäç³ëà ³ çàðàç õîäç³öü ïðà (Á/á)àãðûìàâà ¢ìåëüñòâà (ß. Ïàðõóòà). 4. ² òóò íà äàïàìîãó (Ï/ï)îëüñêàìó êàðàëþ ïðûéøëî íå÷àêàíàå ïàäìàöàâàííå: ãýòà êíÿçü (Â/â)³òà¢ò, ñàáðà¢øû ñâàå (Õ/õ)àðóãâû, çíî¢ ïà⸢ ³õ ó áîé. Íå âûòðûìàë³ (Ê/ê)ðûæàê³, ïà÷àë³ àäûõîäç³öü (À. Âîëüñê³). 5. Íî÷÷ó (À/à)ëåíà ¢áà÷ûëà (Ì/ì)àö³ (Á/á)îæóþ, ÿêàÿ ñõ³ë³ëàñÿ íàä ¸é, ïàêëàëà äàëîí³ íà ÿå ãàðà÷û ëîá (Ó. Àðëî¢). 6. Ïàâåäàìëÿë³, øòî ñûíó ïðûñâîåíà çâàííå (Ã/ã)åðîÿ (Ñ/ñ)àâåöêàãà (Ñ/ñ)àþçà, ãåðà³÷íû ïîäçâ³ã ÿêîãà í³êîë³ íå çàáóäçå íàø íàðîä (Ì. Øûìàíñê³).

107. Ïðà÷ûòàéöå, ðàñòëóìà÷öå âûáàð âÿë³êàé ö³ ìàëîé ë³òàðû.

Øëÿõ íàøàãà íàðîäà ïàçíà÷àíû íå òîëüê³ ñëàâóòûì³ ïàäçåÿì³, àëå ³ ñëàâóòûì³ àñîáàì³. Àäíîé ç òàê³õ àñîá ç ÿ¢ëÿåööà (Ó/ó)ñÿñëࢠ(×/÷)àðàäçåé. (Ó/ó)ñÿñëࢠáû¢ àäíûì ç ïåðøûõ êíÿ縢, ïðû ÿê³ì (Ï/ï)îëàöêàå (Ê/ê)íÿñòâà çàÿâ³ëà ïðà ñÿáå ÿê ñàìàñòîéíàÿ äçÿðæàâà. ¨í áû¢ ïåðøûì âà ¢ñ¸é (Ó/ó)ñõîäíÿé (Å/å)¢ðîïå, õòî àä÷ó¢ ïåðñïåêòû¢íàñöü ³ ã³ñòàðû÷íóþ íåàáõîäíàñöü ðàçâ³ööÿ àäíîñíà ìàëûõ íåçàëåæíûõ äçÿðæà¢. (Ó/ó)ñÿñëࢠóìàöî¢âࢠìåæû ñâàéãî êíÿñòâà-äçÿðæàâû, àëå íå çàáûâà¢ñÿ ïðà íàäç¸ííûÿ ïàòðýáû ðîçíûõ íàðîäà¢, íàñåëüí³êࢠãýòàé äçÿðæàâû, (Ê/ê)ðûâ³÷î¢, (Ä/ä)ðûãàâ³÷î¢, (Á/á)àëòà¢. Ïðà (Ï/ï)îëàöêàãà êíÿçÿ õàäç³ë³ ëåãåíäû, ïàäàíí³, áûë³íû, ï³ñࢠàá ³ì ³ à¢òàð «(Ñ/ñ)ëîâà ïðà ïàõîä (²/³)ãàðࢻ.

75

Çðàçóìåëà, íå ¢ñ¸ æûöö¸ (Ó/ó)ñÿñëàâà (Ï/ï)îëàöêàãà áûëî áåçäàêîðíûì, áî æû¢ ¸í ó ñóïÿðý÷ë³âû ³ ãåðà³÷íû ÷àñ. Àëå í³êîë³ (Ó/ó)ñÿñëࢠíå çäðàäæâࢠñâà¸é (Ð/ð)àäç³ìå (Ï/ï)îëàöêàìó (Ê/ê)íÿñòâó, äà ÿå âÿðòà¢ñÿ ç ñàìûõ äàë¸ê³õ âàíäðîâàê ³ ïàõîäࢠ(Ïàâîäëå Ê. Òàðàñàâà). Äàéöå òýêñòó çàãàëîâàê, ÿê³ ïåðàäàâࢠáû ÿãî òýìó. Ïåðàêàæûöå òýêñò.

108. Óñòàíàâ³öå àäïàâåäíàñöü ïàì³æ äàòàì³ ³ äçÿðæà¢íûì³ ñâÿòàì³, ñâÿòî÷íûì³ ³ ïàìÿòíûì³ äíÿì³. Çàï³øûöå, ðàñêðûâàþ÷û äóæê³.

à) á) â) ã) ä) å)

15 ñàêàâ³êà 9 ìàÿ 3 ë³ïåíÿ 23 ëþòàãà 1 ìàÿ 9-û äçåíü ïàñëÿ ïðàâàñëà¢íàãà (Â/â)ÿë³êàäíÿ æ) 15 ëþòàãà ç) 25 ñòóäçåíÿ

1) (Ä/ä)çåíü (Ï/ï)åðàìîã³ 2) (Ä/ä)çåíü (Ê/ê)àíñòûòóöû³ (Ð/ð)ýñïóáë³ê³ (Á/á)åëàðóñü 3) (Ð/ð)àäà¢í³öà 4) Òàööÿí³í (Ä/ä)çåíü 5) (Ä/ä)çåíü (À/à)áàðîíöࢠ(À/à)é÷ûíû ³ (Ó/¢)çáðîåíûõ (Ñ/ñ)³ë (Ð/ð)ýñïóáë³ê³ (Á/á)åëàðóñü 6) (Ñ/ñ)âÿòà (Ï/ï)ðàöû 7) (Ä/ä)çåíü (Í/í)åçàëåæíàñö³ (Ð/ð)ýñïóáë³ê³ (Á/á)åëàðóñü 8) (Ä/ä)çåíü ïàìÿö³ âî³íࢳíòýðíàöûÿíàë³ñòà¢

§ 21. Àãóëüíûÿ ïðàâ³ëû íàï³ñàííÿ ñëî¢ ðàçàì, ïðàç çëó÷îê ³ àñîáíà ϳøóööà ð à ç à ì: l ñêëàäàíûÿ ñëîâû ç ïåðøàé ³íøàìî¢íàé ÷àñòêàé àýðà-, à¢òà-, àâ³ÿ-, ôîòà-, ìîòà-, âåëà-, àãðà-, ìåòýà-, ã³äðà-, ñàöûÿ-, ñïàðò-, ñòýðýà-, íåà- ³ ³íø.: àýðàêëóá, à¢òàñàëîí, àâ³ÿá³ëåò, âåëàãîíêà, ìåòýàñëóæáà, ã³äðàñòàíöûÿ; à òàêñàìà ç ïðûñòà¢êàì³ ³ ïàäîáíûì³ äà ³õ ïà÷àòêîâûì³ ÷àñòêàì³: à-, àíòû-, àðõ³-, ã³ïåð-, äýç-, äûñ-, ³íôðà-, çâûø-, ³íòýð-, êîíòð-, ñóïåð-, ì³æ-, ïàñò-, 76

ïñå¢äà-, óëüòðà- ³ ³íø.: àëàã³çì, àíòûãóìàííû, ñóïåðìàðêåò, àðõ³âàæíû, äýçàêòûâàöûÿ, êîíòðàãåíò (àëå: êîíòð-àäì³ðàë), óëüòðàãóê, ïàñòôàêòóì, ñóïåðâîêëàäêà, ïñå¢äàíàâóêîâû, ³íôðà÷ûðâîíû; l ñêëàäàíûÿ íàçî¢í³ê³, óòâîðàíûÿ ïðû äàïàìîçå çëó÷àëüíûõ ãàëîñíûõ: ëüíîçàâîä, äàëÿãëÿä, çåìëåòðàñåííå, õëåáàïÿêàðíÿ, ÷àðíàç¸ì ³ ³íø.; l íàçî¢í³ê³ ç äçåÿñëî¢íàé ÷àñòêàé íà -³ (-û): ñàðâ³ãàëàâà, âÿðí³äóá, ïàêàö³ãàðîøàê ³ ³íø. (àëå: ïåðàêàö³ïîëå, óçâåé-âåöåð); l ñëîâû ñà ñêàðî÷àíàé ïà÷àòêîâàé ÷àñòêàé ïî¢- (ïà¢-): ïà¢ãîääçå, ïà¢÷âýðö³, ïà¢ñâåòó (àëå ç óëàñíûì³ íàçâàì³: ïà¢-̳íñêà, ïà¢-Êàìàðî¢ê³); l ñêëàäàíûÿ ïðûìåòí³ê³, ÿê³ÿ ñóàäíîñÿööà: à) ñà ñêëàäàíûì³ íàçî¢í³êàì³, øòî ï³øóööà ðàçàì: âàäàïðàâîäíû (âàäàïðàâîä), ³íøàçåìíû (³íøàçåìåö); á) ñà ñëîâàçëó÷ýííÿì³, ó ÿê³õ àäíî ñëîâà ïàäïàðàäêàâàíà äðóãîìó: àãóëüíààäóêàöûéíû (àãóëüíàÿ àäóêàöûÿ), äðýâààïðàöî¢÷û (àïðàöî¢âàöü äðýâà), øìàòðàçîâû (øìàò ðàçî¢), óñåàãóëüíû (àãóëüíû äëÿ ¢ñ³õ); â) ñà ñïàëó÷ýííÿì³ ïðûñëî¢ÿ ³ ïðûìåòí³êà, ïðûñëî¢ÿ ³ äçååïðûìåòí³êà, êàë³ ÿíû àáàçíà÷àþöü àäíî ïàíÿööå: âå÷íàçÿë¸íû, ãóñòàíàñåëåíû ³ ã. ä.; Ç à ¢ â à ã à. Çàõî¢âàþöü ñâàþ ëåêñ³÷íóþ ñàìàñòîéíàñöü ïåðàä ïðûìåòí³êàì³ ³ äçååïðûìåòí³êàì³ ïðûñë, ÿê³ÿ ¢òâàðûë³ñÿ àä àäíîñíûõ ïðûìåòí³êà¢: àñàáë³âà àäêàçíû, êåïñêà ¢çàðàíû, óñåíàðîäíà àáðàíû, ñâîå÷àñîâà ïðûíÿòû, àäíîñíà ñïàêîéíû, ìàòýðûÿëüíà çàö³êà¢ëåíû ³ ³íø.; ñêëàäàíûÿ ë³÷ýáí³ê³ ç ë³òàðíûì íàï³ñàííåì êîæíàé ÷àñòê³: øýñöüäçÿñÿò, äçâåñöå; ïÿö³äçÿñÿòû, òðîõñîòû, äâóõñîòïÿö³äçåñÿö³ì³ëü¸ííû ³ ã. ä.; àëå ñàñòà¢íûÿ ë³÷ýáí³ê³, ó òûì ë³êó àáàçíà÷ýíí³ öýëûõ ³ äðîáàâûõ ë³êà¢, ï³øóööà àñîáíà: ñòî òðûööàöü ñåì, äâàööàöü ïÿòû; òðû øîñòûÿ ³ ã. ä.; l ïðûñë, óòâîðàíûÿ øëÿõàì ñïàëó÷ýííÿ ïðûíàçî¢í³êà¢ ç ³íøûì³ ÷àñö³íàì³ ìîâû: óäâàÿ, äàáÿëà, çäàl

77

ë¸êó, íàäî¢ãà, óðàññûïíóþ, áåñïåðàñòàíêó, íà¢çäàãîí, ïàáë³çó, äàäîìó, óâåðñå, ñïà÷àòêó, òàêñàìà, øòîãîä ³ ³íø. Ç à ¢ â à ã à. Àñîáíà ï³øóööà ñïàëó÷ýíí³ íàçî¢í³êà ç ïðûíàçî¢í³êàì, êàë³ ïðû íàçî¢í³êó ¸ñöü ïàÿñíÿëüíàå ñëîâà: ç ñàìàãà ðàíêó, íà ìîé âåê, ç âåðõó äðýâà, íà âåê³ âå÷íûÿ, à òàêñàìà ñïàëó÷ýíí³ áåç êàíöà, áåç àãëÿäê³, íà ïàìÿöü, íà âîêà, íà õàäó, ïàä ïàõó, ó àáðýç, ó àäêðûòóþ ³ ³íø.; l ïðûíàçî¢í³ê³, ÿê³ÿ ïàõîäçÿöü àä ïðûñëî¢ÿ¢: íàñóñòðà÷, óïåðàäçå, çâåðõó, óí³çå, óñëåä (óñëåä çà áàöüêàì); l çëó÷í³ê³, ÿê³ÿ ç ÿ¢ëÿþööà âûí³êàì çë³ööÿ ïðûíàçî¢í³êà ç çàéìåíí³êàì ö³ ñëîâàì³ êîëüê³, ñòîëüê³: çàòîå, ïðû÷ûì, ïðûòûì, ïàêîëüê³, ïàñòîëüê³, àëå ñëîâàçëó÷ýíí³ ïðûíàçî¢í³êࢠç àäïàâåäíûì³ çàéìåíí³êàì³ ö³ íåàçíà÷àëüíà-êîëüêàñíûì³ ñëîâàì³ ï³øóööà àñîáíà: ïàâîë³ ðàá³¢, çàòîå ãðóíòî¢íà çà øòî ¢çÿ¢, çà òîå ³ àääà¢; l çàéìåíí³ê³ ³ ïðûñë ç ïîñòô³êñàì³ -ñü, -ñüö³, -ñÿ: äçåñü, õòîñü, äçåñüö³, õòîñüö³, êóäûñüö³, ÷ûìñÿ.

109. Çàï³øûöå, ðàñêðû¢øû äóæê³, òûÿ ñëîâû, ÿê³ÿ ï³øóööà ðàçàì.

(Ô³ë)ôàê, (ë¸ãêà)ë¸ãêà, (òàäû)ñÿäû, (ç)í³çó õàòû, ÷àñ (àä) ÷àñó, (øòî)ñüö³, (íàñöåí)ãàçåòà, (ïðàô)ñàþç, (100)ê³ëàãðàìîâû, (âûñîêà)àäóêàâàíû, (÷àòûðîõ)ñîòû, (øýñöü)ñîòûõ, (ó)äçåíü ñâÿòà, (àíòû)ãóìàííû, (áåç)êàíöà, (ñÿì³)áàëüíû, (³íøà)ìî¢íû, (çâûø)ìàãóòíû, (êîíòð)àäì³ðàë, (íàðîäíà)ãàñïàäàð÷û, (ïàñëÿ)âàåííû, (ïåðàêàö³)ïîëå, (ïà¢)Ñëóöêà, ïàäðûõòàâàööà (ç)âå÷àðà; (ïà)êîëüê³ êóï³¢, (ïà)ñòîëüê³ ³ ïðàäà¢. ϳøóööà ï ð à ç ç ë ó ÷ î ê: l ñëîâû, óòâîðàíûÿ ñïàëó÷ýííåì äâóõ àäíîëüêàâûõ, áë³çê³õ àáî ñóïðàöüëåãëûõ ïà çíà÷ýíí³ ñëî¢: ñ³í³-ñ³í³, ëåäçü-ëåäçü, ìàìà-ìàìóñÿ, ÿê-í³ÿê, ðàç-ïîðàç; øóì-ãàì, õëåá-ñîëü, øûòà-êðûòà, áîëüø-ìåíø, æû¢-áû¢ (àëå: ç âî78

êà íà âîêà, äçåíü ó äçåíü, ïðàöà ïðàöàé, ðàç çà ðàçàì ³ ³íø.); l ñêëàäàíûÿ ñëîâû, ïåðøàé àáî àïîøíÿé ÷àñòêàé ÿê³õ ç ÿ¢ëÿþööà ë³÷áû ëþáîãà çë³÷ýííÿ, ë³òàðû ö³ ë³òàðíûÿ àáðýâ³ÿòóðû ëþáîãà àëôàâ³òà: 80-ãîääçå, ÕÕ-âÿêîâû, α-÷àñö³íêà (àëüôà-÷àñö³íêà), Ï-ïàäîáíû, ÌÀÇ-60; l ñêëàäàíûÿ íàçî¢í³ê³: à) óòâîðàíûÿ ç äçâþõ ³ áîëüø àñíî¢, ÿê³ÿ ñïàëó÷àþööà áåç çëó÷àëüíûõ ãàëîñíûõ, à òàêñàìà íàçî¢í³ê³ ç ïðûäàòêàì: ë¸í-äà¢ãóíåö, æàð-ïòóøêà, ñîí-òðàâà, ãåíåðàë-ìà¸ð, ïðýì åð-ì³í³ñòð, íîðä-îñò; á) ñà çíà÷ýííåì öýëàñíàé àäç³íê³ âûìÿðýííÿ: ê³ëàâàò-ãàäç³íà, ñàìàë¸òà-âûëåò, ÷àëàâåêà-äçåíü (àëå: ïðàöàäçåíü); â) ç ïà÷àòêîâàé ÷àñòêàé â³öý-, ëåéá-, ìàêñ³-, ì³í³-, îáåð-, óíòýð-, øòàá- (øòàáñ-), ýêñ-: â³öý-ïðýì åð, ì³í³ìàò÷, îáåð-ìàéñòàð, óíòýð-àô³öýð, ýêñ-÷ýìﳸí; ã) ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü ñàñòà¢íûÿ ³ì¸íû, ïðîçâ³ø÷û, óëàñíûÿ ãåàãðàô³÷íûÿ íàçâû: Äóí³í-Ìàðö³íêåâ³÷, Äàâûä-Ãàðàäîê; Ðàñòî¢-íà-Äîíå, Àñìàí-ïàøà; Êàìÿíåö-Ïàäîëüñê³; l ñêëàäàíûÿ ïðûìåòí³ê³: à) óòâîðàíûÿ àä ñêëàäàíûõ íàçî¢í³êà¢, ÿê³ÿ ï³øóööà ïðàç çëó÷îê: ãåíåðàë-ãóáåðíàòàðñê³ (ãåíåðàë-ãóáåðíàòàð), ñàíêò-ïåöÿðáóðãñê³ ³ ³íø.; á) ç äçâþõ ³ áîëüø àñíî¢, ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü ðà¢íàïðà¢íûÿ ïàíÿöö³: áåëàðóñêà-¢êðà³íñêà-ðóñê³; ýëåêòðîííà-âûë³÷àëüíû, ìÿñà-ìàëî÷íû; â) ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü àñàáë³âàñö³ ö³ àäöåíí³ ðàçíàðîäíàé ÿêàñö³: ê³ñëà-ñàëîäê³, æî¢òà-çÿë¸íû; ã) ç ïåðøàé ÷àñòêàé óñõîäíå-, çàõîäíå-, ïà¢äí¸âà-, ïà¢íî÷íà-, öýíòðàëüíà-, ÿêàÿ àáàçíà÷àå íàïðàìê³ ñâåòó ¢ ³õ ñïàëó÷ýíí³: Ïà¢äí¸âà-Àôðûêàíñêàÿ Ðýñïóáë³êà, ïà¢íî÷íà-çàõîäí³; l ë³÷ýáí³ê³, ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü ïðûáë³çíû ë³ê, àáî ¢ ÿê³õ ïåðøàÿ ÷àñòêà íàï³ñàíà ë³÷áàì³, à äðóãàÿ ë³òàðàì³: âîñåì-äçåñÿöü ãàäî¢, 2 3 ãàäû; 25-û, íà 10-ì ê³ëàìåòðû, 30-ãà âåðàñíÿ, 10-ì³ëü¸ííû, 18-ì³ëüÿðäíû; 79

l ïðûñë, ÿê³ÿ ñêëàäàþööà ç ïà÷àòêîâàé ÷àñòê³ ïà³ íàñòóïíàé ÷àñòê³ íà êàíöàâîå -êó, -³ (-û), -àìó (-ÿìó), -îìó (-åìó), -éìó: ïà-áåëàðóñêó, ïà-ëàòûí³, ïà-÷àëàâå÷û, ïà-ìîéìó; à òàêñàìà ñëîâû ïà-ïåðøàå, ïà-òðýöÿå ³ ã. ä.; l ñêëàäàíûÿ ïðûíàçî¢í³ê³ ç-çà, ç-ïàä, ç-íàä, ç-ïàì³æ, ïà-çà, ïà-íàä; l ñêëàäàíûÿ âûêë³÷í³ê³ ³ ãóêàïåðàéìàëüíûÿ ñëîâû: î-ãî-ãî, âîé-âîé-âîé, î-¸-¸é, à-ÿ-ÿé, õà-õà-õà, äçûí-äçûíäçûí, êó-êó, óãà-óãà ³ ã. ä.; l ñëîâû ç ïðûñòà¢êàé àáû- ³ ïîñòô³êñàì³ -íåáóäçü, -êîëå÷û (-êîëüâå÷û, -êîëüâåê), -òî: àáû-õòî, ÿê-íåáóäçü, ÿê-êîëå÷û, ñêàçàöü-òî ñêàçà¢; l ÷àñö³öà -òàê³ ï³øàööà ïðàç çëó÷îê, êàë³ ÿíà ñòà³öü ïàñëÿ äçåÿñëîâà: ïðûéøî¢-òàê³, à òàêñàìà ¢ ñëîâàõ óñ¸òàê³, òàê-òàê³, çíî¢-òàê³, äàâîë³-òàê³.

ÇÀÏÎÌͲÖÅ! Çàéìåíí³ê³ àáû-õòî, àáû-øòî, àáû-ÿê³ ïðû ñïàëó÷ýíí³ ç ïðûíàçî¢í³êàì³ ï³øóööà ¢ òðû àñîáíûÿ ñëîâû: àáû ¢ êàãî, àáû äà êàãî, àáû ç ÷ûì (àáî: ó àáû-êàãî, ç àáû-ÿê³ì). Ñëîâû, âûòâîðíûÿ àä ïðûñëî¢ÿ àáû-ÿê, ç ïðýô³êñàì àáûï³øóööà ðàçàì: àáûÿêàâû, àáûÿêàâàñöü ³ ïàä.

ϳøóööà à ñ î á í à: l ñëîâû ¢ ñàñòà¢íûõ çëó÷í³êàõ òàìó øòî, òàê øòî, õ³áà øòî, ÿê òîëüê³, ÿê áûööàì, ïåðø ÷ûì, ãýòà çíà÷ûöü; à òàêñàìà ¢ ñëîâàçëó÷ýííÿõ, ÿê³ÿ ¢æûâàþööà ¢ ðîë³ ïàáî÷íûõ ñëî¢ ìîæà áûöü, òàê³ì ÷ûíàì ³ ïàä.; l ÷àñö³öû, ó òûì ë³êó áû (á), æà (æ): ÿê ãðûìíó¢, àìàëü êîæíû, ïðûéøî¢ áû, êàçࢠæà, ÷àìó æ, à òàêñàìà øòî ¢ òàê³õ ñïàëó÷ýííÿõ, ÿê ïàêóëü øòî, àìàëü øòî, òîëüê³ øòî, ñàìà øòî, õ³áà øòî ³ ïàä.; l ñïàëó÷ýíí³ áåç äàé ïðû÷ûíû, óñ¸ àäíî, óñ¸ ðî¢íà (àëå: ÿêðàç); l ñïàëó÷ýíí³ íàçî¢í³êࢠç ïðûíàçî¢í³êàì³ ç, áåç, íà, äà: ç ðàçìàõó, áåç ïàìÿö³, äà àäâàëó, íà õàäó, íà ëÿòó; 80

l ñïàëó÷ýíí³ àäìî¢ÿ íå, í³ ç ïðûíàçî¢í³êàì³ ³ íàçî¢í³êàì³: íå ¢ ïàðó, íå ¢ ÷àñ, íå äëÿ ñìåõó; l ñïàëó÷ýíí³ ïðûíàçî¢í³êà ó ç íàçî¢í³êàì, ÿê³ ïà÷ûíàåööà ç ãàëîñíàãà: ó àáðýç, ó àäç³íî÷êó, ó àáäûìêó, ó àáõâàò.

110. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû ³ ðàñêðûâàþ÷û äóæê³. Ðàñòëóìà÷öå íàï³ñàííå ñëî¢ ðàçàì, ïðàç çëó÷îê ö³ àñîáíà.

1. (Äçå)í³äçå òîë..ê³ â³äíåë³ñÿ íà ãýòàé í..àáñÿæíàé çÿë¸íàé ðî¢íÿäç³ àñîáíûÿ êóïê³ (áåëà)íîã³õ á..ðîçàê, ÿê³ÿ ñòàÿë³ ìÿñö³íàì³, ÿê òûÿ äç..¢÷àòû ¢ êàðàãîäçå (Ï. Áðî¢êà). 2. Íàñòࢠñíåæàíü. Ó ñàäçå ñòàëà (áåëà)áåëà. Òîë..ê³ (ñÿäû)òàäû íàâåäâàë³ñÿ ñîéê³, äû ³ òûÿ äî..ãà íå òðûìàë³ñÿ (Ç. Áÿñïàëû). 3. Íàïàëåîí Îðäà ñòàíîâ³ööà (ìàñòàêîì)âàíäðî¢í³êàì, àá..åçäç³¢ àìàëü (ïà¢)Å¢ðîïû, êîæíû ðàç ïðûâîçÿ÷û ç ïàäàðî..ࢠñîòí³ ìàëþíêà¢, àêâàð..ëÿ¢ (Ë. Ïðàêîï÷ûê). 4. Äçåíü ñòàÿ¢ ö³õ³, (ïà)àñåííÿìó ö¸ïëû ³ (ïà)ëåòíÿìó ïðàçðûñòû òàê³ÿ äí³ ¢ âåðàñí³ áûâàþöü äàâîë³ ÷àñòà (Â. Õîì÷àíêà). 5. Àëå (¢ñ¸)ðî¢íà ñîíöà (ç)çà ëåñó ¢..ûõîäç³ëà ³ (çà)ëåñ çàõîäç³ëà (². Íàâóìåíêà). 6. Íåáà äð..ãàöåëà ÷àñ(àä)÷àñó, àñâÿòëÿþ÷ûñÿ áë..ñêàâ³öàì³ àä äàë¸êàãà ìàãóòíàãà ãðîìó (ß. Êîëàñ). 7. Áîëüø çà (ïà¢)âåêà õâàëþå ëþäçåé ãýòà çàãà..êà (Ê. Òàðàñà¢). 8. Äç³ê òî ¢ àäíûì, òî ¢ äðóã³ì ìåñöû âûá³ðࢠ(ÿê)ðàç òûÿ êóòî÷ê³, äçå ëåïåé çà ¢ñ¸ ðàñë³ áàðàâ³ê³ ³ ïàäàñ³íàâ³ê³ (Ç. Áÿñïàëû).

9. Ïðûõîäç³ë³ ðûôìû ³ òóò(æ/æà) á..ññëåäíà çí³êàë³ (À. Àñ³ïåíêà).

111. Óòâàðûöå àä ïðûâåäçåíûõ êîëüêàñíà-³ìåííûõ ñëîâàçëó÷ýííÿ¢ ñêëàäàíûÿ ïðûìåòí³ê³. Ó ç î ð: 5 ê³ëàìåòðࢠ5-ê³ëàìåòðîâû, ïÿö³ê³ëàìåòðîâû.

3 ãàäû, 5 òîí, 35 ê³ëàãðàìà¢, 82 ãàäû, 37 ïðàöýíòà¢, 150 ãàäî¢, 2 áàê³, 92 äí³, 4 òûäí³, 5 ìåñÿöà¢, 76 ãàäî¢, 300 âÿêî¢.

81

112. Ñï³øûöå àôàðûçìû, ðàñêðûâàþ÷û äóæê³. Ðàñòëóìà÷öå ³õ ñýíñ.

1. Äû êàë³ òû íå áÿçðîäíû ñûí ãàâàðû ñà ìíîé (ïà)áåëàðóñêó (ß. ßí³ø÷ûö). 2. Æûâ³, øóêàé, óñ¸ ðàá³ (ÿê)ñëåä, êàá íà Ðàäç³ìå òâîé ñâÿö³¢ñÿ ñëåä (Ñ. Ãðàõî¢ñê³). 3. Óñå øëÿõ³ âÿäóöü (äà)õàòû, âûòîê øàíóþ÷û (ñ)ïðàä(?)âåê (Ó. Ìàçãî). 4. Æûöö¸ (çà)¢æäû ³ñïûò íà ìóæíàñöü. ßå (æ) íå âîçüìåø (íà)ïðàêàò (Í. Ìàöÿø).

5. Áûöü áåëàðóñàì ãýòà çíà÷ûöü çà ðîäíû êðàé çãàðàöü (íà)äûì, (ïà)áåëàðóñêó ÷óöü ³ áà÷ûöü (íà)ãýòûì ñâåöå ³ (íà)òûì (Ð. Áàðàäóë³í).

113. Ïåðàêëàäç³öå òýêñò íà áåëàðóñêóþ ìîâó.

Âñêîðå äîëãîæäàííàÿ Ìàñëåíèöà ïîäêàòèëà, íàñòîÿùàÿ, ñèáèðñêàÿ: ñ áëèíàìè, ïåëüìåíÿìè, æàðåííîé â ñìåòàíå ðûáîé, âñÿ â áóáåíöàõ, â ãðèâàñòûõ òðîéêàõ, ñ êîñòðàìè, ïåñíÿìè. Äíÿ çà òðè-÷åòûðå öåëàÿ îðàâà ðåáÿòèøåê íà øèðîêîé ïëîùàäè ëàäèëà «ãîðîä» î÷åíü âûñîêèé âàë èç ñíåãà, ïî ãðåáíþ òàì-ñÿì ¸ëî÷êè óòûêàíû.  «ïðîù¸íîå» âîñêðåñåíüå óäàëüöû íà êîíÿõ «ãîðîä» áóäóò áðàòü. «Ïðîù¸íîå» âîñêðåñåíüå íà÷àëîñü ÷åñòü ÷åñòüþ: ïðàâîñëàâíûå ê îáåäíå ïîâàëèëè. Äàæå òðåçâîí êîëîêîëîâ òî÷íî âåñ¸ëûé ïëÿñ. «×åòâåðòü áëèíà, ÷åòâåðòü áëèíà!» çàäîðíî ïîäáî÷åíèâàëèñü, âûïëÿñûâàëè ìàëåíüêèå êîëîêîëà. «Ïîëáëèíà, ïîëáëèíà!» ïðèñòàâàëè ìåäíîãîðëûå ñåðåäíÿêè. È îñíîâàòåëüíî, íå òîðîïÿñü, áóõàë òðåõñîòïóäîâûé äÿäÿ: «Áëèí!» (Ïî Â. Øèøêîâó). Ñëî¢í³ê

áóáåíåö áðàçãîòêà; îðàâà ðåáÿòèøåê ÷àðàäà äçÿöåé; «ïðîù¸íîå» âîñêðåñåíüå «äàðàâàíàÿ» íÿäçåëÿ; ÷åñòü ÷åñòüþ ÿê ìàå áûöü; òðåçâîí (êîëîêîëîâ) ïåðàçâîí; ïëÿñ ñêîê³; çàäîðíî ç çàïàëàì, çà¢çÿòà; 82

ïîäáî÷åíèâàòüñÿ áðàööà ¢ áîê³; âûïëÿñûâàòü âûòàíöî¢âàöü, ñêàêàöü; îñíîâàòåëüíî ìîöíà. Ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ ñëî¢ ðàçàì ³ ïðàç çëó÷îê. l ×àìó ïåðàçâîí ïàðà¢íî¢âàåööà ¢ òýêñöå ç ãó÷àííåì ñëîâà

áë³í?

ÊÀÍÒÐÎËÜÍÛß ÏÛÒÀÍͲ ² ÇÀÄÀÍͲ 1. ßê³ÿ íàï³ñàíí³ çàñíàâàíû íà ôàíåòû÷íûì ïðûíöûïå? Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû.

2. ßê³ÿ íàï³ñàíí³ çàñíàâàíû íà ìàðôàëàã³÷íûì ïðûíöûïå? Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû.

3. Ó ÷ûì çàêëþ÷àþööà çàêîíû àêàííÿ, ÿêàííÿ, äçåêàííÿ, öåêàííÿ ¢ áåëàðóñêàé ìîâå? Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû.

4. Äà ÿêîãà ïðûíöûïó íàï³ñàííÿ àäíîñÿööà âûêëþ÷ýíí³ ç ïðàâ³ëà¢?

5. Ðàñêàæûöå àá ïðàâ³ëàõ íàï³ñàííÿ çìÿê÷àëüíàãà ³ ðàçäçÿëÿëüíàãà ìÿêêàãà çíàêà.

6. Êàë³ ¢ áåëàðóñêàé ìîâå ï³øàööà àïîñòðàô?

7. Ðàñêàæûöå àá ïðàâ³ëàõ óæûâàííÿ ³ íàï³ñàííÿ ìàëîé ³ âÿë³êàé ë³òàð. Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû.

8. Ðàñêàæûöå ïðà àãóëüíûÿ ïðàâ³ëû íàï³ñàííÿ ñëî¢ ðàçàì, ïðàç çëó÷îê ³ àñîáíà.

ÇÀÄÀÍͲ ÍÀ ÏÀÄÀÃÓËÜÍÅÍÍÅ

Âûï³øûöå: à) ñëîâû, ó ÿê³õ ë³òàðà å àáàçíà÷àå äâà ãóê³: äçåö³, íåñö³, çàåõàöü, åëüí³ê, êàëüå; á) ñïàëó÷ýíí³ ñëî¢, ó ÿêiõ çëó÷í³ê ³ âûìà¢ëÿåööà ÿê [û]: 1) íàñòà¢í³ê ³ âó÷í³; 4) ðàìàí ³ àïîâåñöü; 2) ìåñÿö ³ çîðê³; 5) ñìåõ ³ ñë¸çû; 3) ôóòðà ³ áîòû; â) ñëîâû, ó ÿê³õ ñïàëó÷ýííå ë³òàð äæ àáàçíà÷àå äâà ãóê³: ïàäæûëê³, àäæûöü, àãàðîäæà, ãàðàäæàí³í, ñàäæàíåö; ã) ñëîâû, ó ÿê³õ êîëüêàñöü ãóêࢠ³ ë³òàð íå ñóïàäàå: ïàäçåìíû, õòîñüö³, äçÿäçüêà, àëåÿ, ÷ûòàþöü; 83

ä) ñëîâû ç ôàíåòû÷íûì ïàäà¢æýííåì çû÷íûõ: êàëîññå, ïàäàêîíí³ê, ïûòàííå, ìûøøó, ññîõíóöü; å) ñëîâû, ó ÿê³õ ïðû ïåðàêëàäçå íà áåëàðóñêóþ ìîâó àäáûâàåööà äçåêàííå: äåäåðîí, èíäååö, äâå, áàíäåðîëü, äèâèçèÿ; æ) ñëîâàçëó÷ýíí³, ó ÿê³õ ïðû ¢òâàðýíí³ ïàòðýáíàé ôîðìû íàçî¢í³êà àäáûâàåööà ÷àðãàâàííå çû÷íûõ ãóêࢠ[ã]//[ç ], [ê]//[ö], [õ]//[ñ ]: 1) äçÿêàâàöü (ñÿáðî¢êà); 4) çàãàä÷ûê (á³áë³ÿòýêà); 2) íà íàøàé (ñòðàõà); 5) çâàðû¢ íà (ìàëàêî); 3) àä ïðàâàãà (áåðàã); ç) ñëîâû ç ïðûñòà¢íûì çû÷íûì ãóêàì: âîáëà, âîäñâåò, âîéñêà, âîáëàñöü, âîõðà; ³) ñëîâû, ó ÿê³õ çàìåñò ïðîïóñêó ï³øàööà ë³òàðà û: ³íæ..íåð, ÿáë..ê³, Æ..íåâà, äð..æàöü, âåò..ðàí; ê) ñëîâû, ó ÿê³õ ï³øàööà ë³òàðà ¢ (ó íåñêëàäîâàå); øà..êàïðàä, à..äûòîðûÿ, êàíòðîëüíà-..ë³êîâû, äà ..ëàäç³ñëàâà, ðàäû..ñ; ë) ñëîâû, ÿê³ÿ ï³øóööà ðàçàì: (áîå)ãàëî¢êà, (ïà¢)Ìàñêâû, (äçå)í³äçå, äóìà¢(òàê³), (øàñö³)çíà÷íû; ì) ñëîâû, ó ÿê³õ ï³øàööà àïîñòðàô: àá..³íåëû, ñàô..ÿí, íàë..å, ñàëà¢..³íû, âåë..âåò; í) ñëîâà ç ïàäâàåííåì çû÷íûõ: óðàãàííû, ñíåäàííå, ïóñòàçåëëå, ëàääçÿ, ïàëîççå. Âûï³øûöå ç òýêñòó: à) ñëîâû, ó ÿê³õ 4 ë³òàðû, 5 ãóêà¢; á) ñëîâà, ó ÿê³ì ïðû âûìà¢ëåíí³ àäáûâàåööà àçâàí÷ýííå çû÷íàãà ãóêà; â) ñëîâà, ó ÿê³ì ñïàëó÷ýííå ë³òàð äç àáàçíà÷àå äâà ãóê³. Ç íàãîäû íàðàäæýííÿ äç³öÿö³ ñÿì ÿ àäçíà÷àëà ðàäç³íû. Ãýòû àáðàä, ÿê³ ñóïðàâàäæà¢ñÿ ðîçíûì³ ïåñíÿì³, âÿäçå ñâàþ ã³ñòîðûþ ç ãëûáîêàé ñòàðàæûòíàñö³. Öàðêâà çâÿçàëà ç ³ì àáðàä õðûø÷ýííÿ äç³öÿö³, òàìó ðàäç³íû àòðûìàë³ ÿø÷ý àäíó íàçâó õðýñüá³íû (Ïàâîäëå À. Ëàêîòê³, Ñ. Áàðûñà).

84

ÌÀÐÔÀËÀò×ÍÛß ÍÎÐÌÛ Ìàðôàëàã³÷íûÿ íîðìû âûçíà÷àþöü óæûâàííå ñëîâà ¢ ñëîâàçëó÷ýííÿõ ³ ñêàçàõ ó àäïàâåäíàñö³ ç óëàñö³âûì³ ÿìó ãðàìàòû÷íûì³ êàòýãîðûÿì³, ïðàâ³ëüíàå ¢òâàðýííå ôîðìࢠñëîâà. Ïàðóøýííå ìàðôàëàã³÷íûõ íîðìࢠïðûâîäç³öü äà ãðàìàòû÷íûõ ïàìûëàê.

Íîðìû ¢æûâàííÿ íàçî¢í³êࢠ§ 22. Àäóøà¢ë¸íûÿ ³ íåàäóøà¢ë¸íûÿ íàçî¢í³ê³ 114. Êàðûñòàþ÷ûñÿ òàáë³öàì³, óñïîìí³öå, íà àñíîâå ÷àãî àäáûâàåööà ðàçìåæàâàííå íàçî¢í³êࢠíà àäóøà¢ë¸íûÿ ³ íåàäóøà¢ë¸íûÿ. Øòî àáàçíà÷àþöü àäóøà¢ë¸íûÿ íàçî¢í³ê³, øòî íåàäóøà¢ë¸íûÿ? Ö³ ìîæíà ³õ àäðîçí³öü ãðàìàòû÷íà? Ö³ çà¢ñ¸äû ãðàìàòû÷íàå ïàíÿööå «àäóøà¢ë¸íàñöü íåàäóøà¢ë¸íàñöü» ñóïàäàå ç á³ÿëàã³÷íûì ïàíÿööåì «æûâîå íåæûâîå»?

Àäóøà¢ë¸íûÿ íàçî¢í³ê³ Ëåêñ³÷íûÿ ïàêàç÷ûê³

à) á) â) ã) ä) å)

Àáàçíà÷àþöü: íàçâû æûâûõ ³ñòîò: ÷àëàâåê, âî¢ê, âåðàáåé, êàðàñü, àâàäçåíü; íàçâû ì³ôàëàã³÷íûõ ³ñòîò: ëÿñóí, ðóñàëêà, ãíîì; íàçâû öàöàê, ìåõàí³çìà¢, ïàäîáíûõ äà ÷àëàâåêà: ëÿëüêà, ðîáàò; íàçâû øàõìàòíûõ ô³ãóð, êàðò: ôåðçü, ñëîí, âàëåò; íåæûâûõ ëþäçåé: òàïåëåö, íÿáîæ÷ûê; íàçâû íåêàòîðûõ ñòðà¢: ø÷óïàê, êàðï

Ãðàìàòû÷íûÿ ïàêàç÷ûê³

Ôîðìà â³íàâàëüíàãà ñêëîíó ìíîæíàãà ë³êó ñóïàäàå ç ôîðìàé ðîäíàãà ñêëîíó ìíîæíàãà ë³êó: áà÷ó ñÿáðî¢, áóäà¢í³êî¢ (Â. ñêë., ìí. ë³ê) íÿìà ñÿáðî¢, áóäà¢í³êî¢ (Ð. ñêë., ìí. ë³ê). Ó íàçî¢í³êࢠìóæ÷ûíñêàãà ðîäó (àêðàìÿ íàçî¢í³êࢠíà -à, -ÿ) ôîðìà â³íàâàëüíàãà ñêëîíó ñóïàäàå ç ôîðìàé ðîäíàãà ñêëîíó ³ ¢ àäç³íî÷íûì ë³êó: áà÷ó ñÿáðà íå áûëî ñÿáðà 85

Íåàäóøà¢ë¸íûÿ íàçî¢í³ê³ Ëåêñ³÷íûÿ ïàêàç÷ûê³

Ãðàìàòû÷íûÿ ïàêàç÷ûê³

Àáàçíà÷àþöü: à) íàçâû ïðàäìåòࢠíåæûâîé ïðûðîäû, ç ÿ¢ ³ ïàäçåé ðý÷à³ñíàñö³: äîì, ñòîë, íàâàëüí³öà, ñóñòðý÷à; á) íàçâû ðàñë³í: êë¸í, ðóæà; â) ñóêóïíàñöü æûâûõ ³ñòîò: íàòî¢ï, àðì³ÿ; ã) íàçâû ì³êðààðãàí³çìà¢: áàêòýðûÿ, áàöûëà

Ôîðìà â³íàâàëüíàãà ñêëîíó ìíîæíàãà ë³êó ñóïàäàå ç ôîðìàé íàçî¢íàãà ñêëîíó ìíîæíàãà ë³êó: áà÷ó êí³ã³, ðó÷ê³ (Â. ñêë., ìí. ë³ê) ëÿæàöü êí³ã³, ðó÷ê³ (Í. ñêë., ìí. ë³ê). Ó íàçî¢í³êࢠìóæ÷ûíñêàãà ðîäó ôîðìà â³íàâàëüíàãà ñêëîíó ñóïàäàå ç ôîðìàé íàçî¢íàãà ñêëîíó ³ ¢ àäç³íî÷íûì ë³êó: áà÷ó äîì áóäóåööà äîì

115. Ïðà÷ûòàéöå íàçî¢í³ê³ ³ âûçíà÷öå, ÿê³ÿ ç ³õ àäóøà¢ë¸íûÿ, ÿê³ÿ íåàäóøà¢ë¸íûÿ. Ç âûäçåëåíûì³ ñëîâàì³ ¢òâàðûöå ñëîâàçëó÷ýíí³, ñòàâÿ÷û íàçî¢í³ê³ ¢ ôîðìå â³íàâàëüíàãà ñêëîíó.

Ïàäáÿðîçàâ³ê, áàòàëü¸í, ìàòûëü, ðîé, ÷îðò, ñ³í³öà, â³ðóñ, êåíòà¢ð, ñóäàê (ñòðàâà), ñîì, òàáóí, ãíîì, òóç, ìÿäçâåäçü (öàöêà), âåäçüìà, àäðàñàò, ôåðçü, äðàêîí, ì³êðîá, êàðîëü (íàçâà êàðòû), ñòàòóÿ, ÿçûê (ïàëîííû), ðàìîíàê.

116. Ðàñêðûéöå äóæê³, âûá³ðàþ÷û ôîðìó ñëîâà ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ìàðôàëàã³÷íûì³ íîðìàì³. Àáãðóíòóéöå ñâîé âûáàð.

1. Óáà÷ûöü (öÿãí³ê/öÿãí³êà) ìíå äàâÿëîñÿ òîëüê³ ¢ âàñüì³ãàäîâûì óçðîñöå. 2. Ñïà÷àòêó õëîï÷ûê äàãëÿäࢠ(ãóñ³/ãóñåé), çàòûì, êàë³ ïàäðîñ, ïàñâ³¢ (êàðîâû/êàðî¢). 3. Çà¢âàæûöü (áàðàâ³ê/áàðàâ³êà) ó òàê³ì ãóñòûì âåðàñå áûëî âåëüì³ öÿæêà. 4. Êàë³ ç ÿâ³ë³ñÿ ñó÷àñíûÿ ì³êðàñêîïû, âûâó÷àöü (áàêòýðû³/áàêòýðûé) ñòàëà ïðàñöåé. 5. Ñòðàö³¢øû (ñëîí/ñëàíà), Àëåã âûìóøàíû áû¢ ïàá³öü (êîíü/êàíÿ) ëàääç¸é. 6. Êíÿçü çàãàäࢠçàïðýã÷û ¢ ñàí³ (ìÿäçâåäç³/ìÿäçâåäçÿ¢) ³ ïàêàòàöü (ãîñö³/ãàñöåé). 7. Êîæíàå ï³ñüìî ïàâ³ííà çíàéñö³ (ñâîé àäðàñàò/ñâàéãî àäðàñàòà).

86

117. Çíàéäç³öå ¢ ñêàçàõ ãðàìàòû÷íûÿ ïàìûëê³, àáóìî¢ëåíûÿ ïàðóøýííåì ìàðôàëàã³÷íûõ íîðìà¢. Àäðýäàãóéöå ñêàçû.

1. Ó êàíöû æí³¢íÿ ³ ¢ ïà÷àòêó âåðàñíÿ äçåä çá³ðࢠïàäàñ³íàâ³êࢠ³ áàðàâ³êî¢. 2. Øàô¸ð ïàñòàâ³¢ ñâàéãî ãðóçàâ³êà íà ñòàÿíêó. 3. Ó ñóâåí³ðíûì 곸ñêó ãîñö³ ç çàäàâàëüíåííåì êóïëÿë³ ìàòðîøê³. 4. Ó ãýòûì ðûáãàñå ðàçâîäçÿöü êàðïû, ø÷óïàê³ ³ ñòðîíã³. 5. Øóêàþ÷û ë³÷ûíàê ðîçíûõ íàñÿêîìûõ, ñ³í³öà ¢âàæë³âà àãëÿäàëà íà ãðóøû êîæíóþ ãàë³íêó. 6. Ç íàñòóïëåííåì ëåòà ïàñòóõ³ ïåðàãàíÿë³ àòàðࢠó ãîðû.

§ 23. Ðîä íàçî¢í³êࢠ118. Çàï³øûöå ñëîâàçëó÷ýíí³, äàï³ñâàþ÷û êàí÷àòê³ ïðûìåòí³êࢠó àäïàâåäíàñö³ ç ðîäàì íàçî¢í³êà¢. Ïàðà¢íàéöå ðîä íàçî¢í³êࢠó áåëàðóñêàé ³ ðóñêàé ìîâàõ.

Áåë.. âóàëü, óïý¢íåí.. ïîñòóï, ïðûãîæ.. ïîäï³ñ, äç³ê.. ãóñü, ïàëÿ¢í³÷.. ñàáàêà, íÿïðàâ³ëüí.. äðîá, ñàëäàöê.. øûíåëü, çóáí.. áîëü, àêóðàòí.. çàï³ñ, äî¢ã.. öåíü, áåëàðóñê.. æûâàï³ñ, çàëàò.. ìåäàëü, òóðýöê.. öþëü, ÿ¢í.. ôàëüø, áàëþ÷.. ìàçîëü, óñåàãóëüí.. ïåðàï³ñ, äàðîæí.. ïûë.

119. Çàï³øûöå ñëîâàçëó÷ýíí³ ïà-áåëàðóñêó. Àáàçíà÷öå ðîä íàçî¢í³êà¢.

Æåíñêàÿ òóôëÿ, ëåâàÿ òàïêà, ìîëîòûé öèêîðèé, âêóñíîå ÿáëîêî, ñóõîé ïàð, ðàñöâåòøàÿ âàëåðüÿíà, ñòàðûé êîìîä, ïîëîñàòûé êîò¸íîê, òðóäíàÿ æàòâà, óçêàÿ áðîâü, âûñîêèé òîïîëü, êðàñèâûé øêàô, ìîëîäîé æèðàô.

120. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû. Çíàéäç³öå ãðàìàòû÷íûÿ ïàìûëê³, àáóìî¢ëåíûÿ íÿïðàâ³ëüíûì âûçíà÷ýííåì ðîäó íàçî¢í³êà¢. Âûïðà¢öå ïàìûëê³.

1. Áûëà ¢æî íî÷, êàë³ ÿíû ïàäàë³ñÿ ¢ ñàìû ãëûá ëåñó.

2. Ïðàç çàë³òû ñâåòàì áîð ïðàõîäç³öü æî¢òàÿ íàñûï ÷û87

ãóíê³. 3. Ïàõíå ¢ õàöå ëóãàâîé ðàìîíêàé. 4. ß ñëóõàþ, ÿê ñàëàâåé ñâîé òðýëü âÿäçå. 5. Íà òðàâå ëÿæàëà áë³ñêó÷àÿ ðîññûï âàäçÿíûõ êðîïåëü. Íàçî¢í³ê³, ÿê³ÿ íàçûâàþöü àñîá ïàâîäëå ³õ ïðàôåñ³éíàé äçåéíàñö³, ðîäó çàíÿòêࢠ³ ìàþöü íóëÿâû êàí÷àòàê, ç ÿ¢ëÿþööà íàçî¢í³êàì³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó: ïðàôåñàð, äûðýêòàð, ᳸ëàã, õ³ðóðã, ëåêòàð ³ ³íø. Àçíà÷ýíí³, øòî äàïàñóþööà äà òàê³õ íàçî¢í³êà¢, óæûâàþööà ¢ ìóæ÷ûíñê³ì ðîäçå ïðû àáàçíà÷ýíí³ àñîá ³ ìóæ÷ûíñêàãà, ³ æàíî÷àãà ïîëó: Ïàöûåíòࢠïðûìàå ìàëàäû õ³ðóðã Ïÿòðî¢ñê³. Ѹííÿ ïðàöóå ìàëàäû õ³ðóðã Ïÿòðî¢ñêàÿ. Êàë³ òàê³ÿ íàçî¢í³ê³ ¢æûâàþööà ç àñàáîâûì³ ³ì¸íàì³, ðîä äçåÿñëîâà¢-âûêàçí³êࢠó ïðîøëûì ÷àñå çàëåæûöü àä ðîäó àñàáîâàãà íàçî¢í³êà, ÿê³ ç ÿ¢ëÿåööà äçåéí³êàì: Âûñòóïࢠíîâû ëåêòàð ³êòàð Ðàçóìî¢ñê³. Âûñòóïàëà íîâû ëåêòàð Àëåíà Ðàçóìî¢ñêàÿ. Ó ìàñòàöê³ì, ïóáë³öûñòû÷íûì ³ ãóòàðêîâûì ñòûëÿõ äëÿ àáàçíà÷ýííÿ àñîá ïàâîäëå ïðàôåñ³³ ³ ïàñàäû äàñòàòêîâà ÷àñòà ¢æûâàþööà íàçî¢í³ê³ æàíî÷àãà ðîäó, óòâîðàíûÿ ñóô³êñàëüíûì ñïîñàáàì àä íàçî¢í³êࢠìóæ÷ûíñêàãà ðîäó: ëàáàðàíòêà, äûïëàìàíòêà, äûðýêòðûñà ³ ³íø., àëå áîëüøàñöü òàê³õ ñëî¢ ó òëóìà÷àëüíûõ ñëî¢í³êàõ áåëàðóñêàé ìîâû àäçíà÷àíà ïàìåòàé ðàçì. (ðàçìî¢íàå).

121. Ñï³øûöå ñêàçû, äàï³ñâàþ÷û ïàòðýáíûÿ êàí÷àòê³ ïðûìåòí³êࢠ³ ñòàâÿ÷û äçåÿñëîâû-âûêàçí³ê³ ¢ ôîðìå ïðîøëàãà ÷àñó.

1. Âîïûòí.. ïðàäàâåö ²ðûíà õóòêà ³ ïðûãîæà (çàïàêàâàöü) êóïëåíû ñóâåí³ðì. 2. Ïåñíþ «Áåëàâåæñêàÿ ïóø÷à» (íàï³ñàöü) ïàïóëÿðí.. êàìïàç³òàð Àëÿêñàíäðà Ïàõìóòàâà.

3. Íàø.. êàíñòðóêòàð ̳êàëàé Ñòàõࢠ(çàâÿðøûöü) ïðàöó íàä ïðàåêòàì. 4. Òàëåíàâ³ò.. äûçàéíåð Íàòàëëÿ Ëîáà÷ ïðûãîæà (àôîðì³öü) ôàåì. 5. Ãàë³íà ̳êàëàå¢íà öóäî¢í.. ïåäàãîã. 6. Ç ïàâåäàìëåííåì (âûñòóï³öü) ãàëî¢í.. ³íñïåêòàðì Ãàííà Ñòàñàâà.

88

122. Àä íàçî¢í³êࢠìóæ÷ûíñêàãà ðîäó ¢òâàðûöå, êàë³ ìàã÷ûìà, àäïàâåäíûÿ íàçî¢í³ê³ æàíî÷àãà ðîäó. Ó ÿê³õ ñòûëÿõ ìà¢ëåííÿ ¢æûâàþööà ãýòûÿ íàçî¢í³ê³ æàíî÷àãà ðîäó?

Àêàäýì³ê, àãðàíîì, âûêëàä÷ûê, ìåõàí³ê, êàñ³ð, äýïóòàò, æóðíàë³ñò, ðýäàêòàð, êàíäóêòàð, ïàýò, òðýíåð, ï³ÿí³ñò, ñàë³ñò, ñòóäýíò. Íàçî¢í³ê³ àãóëüíàãà ðîäó, ÿê³ÿ ¢ çàëåæíàñö³ àä óæûâàííÿ ìîãóöü àáàçíà÷àöü àñîá ö³ ìóæ÷ûíñêàãà, ö³ æàíî÷àãà ïîëó, ó ïý¢íûì êàíòýêñöå ç ÿ¢ëÿþööà íàçî¢í³êàì³ ö³ ìóæ÷ûíñêàãà, ö³ æàíî÷àãà ðîäó: òàê³ ÷ûñö¸õà Ñÿðãåé òàêàÿ ÷ûñö¸õà Ìàøà, ç ÷ûñö¸õàì Ñÿðãååì ç ÷ûñö¸õàé Ìàøàé.

123. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû ³ çíàéäç³öå íàçî¢í³ê³, ïðû ¢æûâàíí³ ÿê³õ áûë³ ïàðóøàíû ìàðôàëàã³÷íûÿ íîðìû. Âûïðà¢öå ïàìûëê³.

1. Ñòàðû ñàäî¢í³ê ñòࢠñâåäêàé çàáà¢íàé ã³ñòîðû³. 2. Àíòîí äàïàìîã ñÿáðó Ñàøû Ïÿòðîâó ðàøûöü ñêëàäàíóþ çàäà÷ó. 3. Ãàñïàäàð ìà¸íòêà áû¢ äîáðàé ïðàíûðàé. 4. «Àíäðýé, òû íå ìàåø ïðàâà çàðàç áûöü íÿ¢ìåêàþ», öâ¸ðäà ñêàçࢠñòàðøûíÿ. 5. ̳êîëà ïðûéøî¢ ñà ñâà³ì ñÿáðàé Æýíÿé. 6. Ïàñëÿ òàêîãà çäàðýííÿ ìàëåíüêàìó Øóðöû áûëî íå äà ñìåõó. 7. Àìàëü ãîä Ïåöÿ áû¢ ðîòíûì çàïÿâàëàé. Êàá ïðàâ³ëüíà âûçíà÷àöü ðîä íåñêëàíÿëüíûõ íàçî¢í³êࢠ³ íå ïàìûëÿööà ïðû ³õ óæûâàíí³, òðýáà âåäàöü ëåêñ³÷íàå çíà÷ýííå ñëîâà. Íàçâû àñîá ìóæ÷ûíñêàãà ïîëó àäíîñÿööà äà ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó, àñîá æàíî÷àãà ïîëó äà æàíî÷àãà ðîäó: âàåííû àòàøý, ãýòû ïàðöüå, ïðûãîæàÿ ëåäç³, ìàëàäàÿ ïàí³. Íàçâû æûâûõ ³ñòîò ç ÿ¢ëÿþööà, ÿê ïðàâ³ëà, íàçî¢í³êàì³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó: ìàëàäû êåíãóðó, ìàëåíüê³ øûìïàíçý.  û ê ë þ ÷ ý í í ³: öýöý (ìóõà), ³âàñ³ (ðûáà) ³ ³íø. æ. ð.

89

Íåàäóøà¢ë¸íûÿ íàçî¢í³ê³ ç ÿ¢ëÿþööà íàçî¢í³êàì³ í³ÿêàãà ðîäó: íîâàå àòýëüå, ñâåòëàå ôàå.  û ê ë þ÷ ý í í ³: ñàëÿì³ (êà¢áàñà) æ. ð., àâåíþ (âóë³öà) æ. ð., ñóëóãóí³ (ñûð) ì. ð., êàëüðàá³ (êàïóñòà) æ. ð., ñ³ðîêà (âåöåð) ì. ð., å¢ðà ì. ð. ³ ³íø. Ðîä íåñêëàíÿëüíûõ ãåàãðàô³÷íûõ íàçâࢠâûçíà÷àåööà ïà ðîäçå àãóëüíàãà íàçî¢í³êà, ÿê³ì ìîæíà çàìÿí³öü óëàñíóþ íàçâó: Òá³ë³ñ³ (ãîðàä) ì. ð., Ãà³ö³ (êðà³íà) æ. ð., Ýðû (âîçåðà) í. ð. Ðîä íåñêëàíÿëüíûõ àáðýâ³ÿòóð âûçíà÷àåööà, ÿê ïðàâ³ëà, ïà àïîðíûì ñëîâå: ÁÄÓ (Áåëàðóñê³ äçÿðæà¢íû ¢í³âåðñ³òýò) ì. ð., ÑÏ (ñóìåñíàå ïðàäïðûåìñòâà) í. ð. Ç à ¢ â à ã à. Ðîä ñêëàíÿëüíûõ àáðýâ³ÿòóð âûçíà÷àåööà ïà õàðàêòàðû àñíîâû ³ êàí÷àòêó íàçî¢íàãà ñêëîíó àäç³íî÷íàãà ë³êó: Ë³Ì (ó ˳Ìå) ì. ð.

124. Ç íàñòóïíûì³ íàçî¢í³êàì³ ñêëàäç³öå ³ çàï³øûöå ñëîâàçëó÷ýíí³, äàïàñî¢âàþ÷û äà íàçî¢í³êࢠïðûìåòí³ê³ ¢ ôîðìå íàçî¢íàãà ñêëîíó àäç³íî÷íàãà ë³êó.

Àâåíþ, êàíôåðàíñüå, àìïëóà, ïàðöüå, àë³á³, ³âàñ³, êàøïî, å¢ðà, ³ìïðýñàðûà, òàáó, êàëüðàá³, ïàí³, ñàëÿì³, ðýçþìý, ñóëóãóí³, êàøíý, ëåäç³, êàêàâà, ïåíàëüö³, òàðíàäà, êðóï å, ýñê³ìî, êàìþí³êå.

125. Ðàçìÿðêóéöå íàñòóïíûÿ ¢ëàñíûÿ íàçî¢í³ê³ íà ãðóïû ¢ àäïàâåäíàñö³ ç òûì, ÿê³ ãåàãðàô³÷íû àá åêò (êðà³íà, ãîðàä, ðàêà, âîçåðà, âîñòðà¢, ãàðà, ïóñòûíÿ) ÿíû àáàçíà÷àþöü, âûçíà÷öå ðîä íàçî¢í³êà¢.

Àé-Ïåòðû, Àíòàðûà, Ïàëåðìà, Êàëàõàðû, Çàìáåç³, Ìàêʳíë³, ̳ñóðû, Ãîá³, ͳêàðàãóà, ßíöçû, Ñóëàâåñ³, Ýðû, Ìàë³, Ñóõóì³, Õàíñþ, Ìàðîêà, Òàðòó, Òðûïàë³, Ñàí-Ôðàíöûñêà.

126. Ç íàñòóïíûì³ ñêëàäàíàñêàðî÷àíûì³ ñëîâàì³ ïàáóäóéöå ñëîâàçëó÷ýíí³ ö³ ñêëàäç³öå ñêàçû òàê, êàá ïà äçåÿñëîâå ö³ ïðûìåòí³êó ìîæíà áûëî âûçíà÷ûöü ðîä àáðýâ³ÿòóð.

ÄÀ², ÀÝÑ, ÁÍÒÓ, ÍÀÍ, ÅÝÑ, ÂÍÓ, ÀÏÊ, ÍÕË, ÌÂÔ, ÔÏÁ, ÑÍÄ, ÄÊ, ÍÏÇ, ÊÄÁ, ÒÁÌ.

90

Ðîä íåàäóøà¢ë¸íûõ ñêëàäàíûõ íàçî¢í³êà¢, ÿê³ÿ ï³øóööà ïðàç çëó÷îê, çâû÷àéíà âûçíà÷àåööà: à) ïà ïåðøàé ÷àñòöû, êàë³ çìÿíÿþööà äçâå ÷àñòê³: êðà³íà-³ìïàðö¸ð (êðà³íå-³ìïàðö¸ðó) æ. ð., òàíåö-ãóëüíÿ (ó òàíöû-ãóëüí³) ì. ð.; á) ïà çìåííàé ÷àñòöû, êàë³ àäíà ç ÷àñòàê íå çìÿíÿåööà: êàôý-ðýñòàðàí ì. ð., áýòà-âûïðàìåíüâàííå í. ð., àëüôà-íåéðîí ì. ð. Ç à ¢ â à ã à. Ó ðîë³ íÿçìåííàé ÷àñòê³ ìîãóöü âûñòóïàöü íàçî¢í³ê³, ÿê³ÿ çìÿíÿþööà: âàêóóì-êàìåðà (âàêóóì-êàìåðû), ïëàø÷-ïàëàòêà (ïëàø÷-ïàëàòêàé). Çìåííàñöü-íÿçìåííàñöü àäíîé ç ÷àñòàê òàê³õ ñêëàäàíûõ íàçî¢í³êࢠíåàáõîäíà çàïàì³íàöü ö³ ¢äàêëàäíÿöü ïà ñëî¢í³êó.

127. Ñï³øûöå ñëîâû, ïàäêðýñë³âàþ÷û òóþ ÷àñòêó, ïà ÿêîé âûçíà÷àåööà ³õ ðîä. Ó äóæêàõ óêàæûöå ðîä íàçî¢í³êà¢.

Øêîëà-³íòýðíàò, ðàìàí-ñïîâåäçü, ñàëîí-àòýëüå, ñàëîíöûðóëüíÿ, áýòà-÷àñö³öà, àëüôà-ïîëå, äà÷à-ìóçåé, ìóçåé-êâàòýðà, ñàìàë¸ò-àìô³á³ÿ, ñóêåíêà-êàñöþì, ìàøûíà-à¢òàìàò, ãàìà-ñïåêòðîìåòð, òýàòð-ñòóäûÿ.

128. Ç íàñòóïíûì³ íàçî¢í³êàì³ ïàáóäóéöå ³ çàï³øûöå ñëîâàçëó÷ýíí³, âûêàðûñòî¢âàþ÷û ¢ ÿêàñö³ çàëåæíàãà ñëîâà ïðûìåòí³ê³, çàéìåíí³ê³ ³ ïàðàäêàâûÿ ë³÷ýáí³ê³ ¢ ôîðìå íàçî¢íàãà ñêëîíó àäç³íî÷íàãà ë³êó.

Ðàêåòà-íîñüá³ò, òîíà-ê³ëàìåòð, êàôý-ñòàëîâàÿ, ïðûöýïöûñòýðíà, ïëàø÷-íàê³äêà, ê³ëàâàò-ãàäç³íà, òàíåö-ãóëüíÿ, ìàëþíàê-³ëþñòðàöûÿ, ãðàì-ìàëåêóëà, âàãîí-öûñòýðíà, ïàïêà-äàñüå, ñàìàë¸ò-ëàáàðàòîðûÿ.

91

§ 24. ˳ê íàçî¢í³êࢠ129. Êàðûñòàþ÷ûñÿ òàáë³öàì³, çðàá³öå ïàâåäàìëåííå íà òýìó «Ë³ê íàçî¢í³êࢻ.

Àäç³íî÷íû ³ ìíîæíû ë³ê

Íàçî¢í³ê³

Àáàçíà÷àþöü ïðàäìåòû, ÿê³ÿ ïàääàþööà ë³÷ýííþ

Ïðûêëàäû

Çà¢âàãà

äîì

äàì û , õâàë ÿ õâàë ³ , äóìê à äóìê ³ , àêí î âîêí û , ñåëÿí³í ñÿëÿí å , ÷àëàâåê ëþäç ³

Ó íåñêëàíÿëüíûõ íàçî¢í³êàõ ë³ê âûçíà÷àåööà ñ³íòàêñ³÷íà, íàïðûêëàä ïà ôîðìå äçåÿñëîâàâûêàçí³êà ö³ äàïàñàâàíàãà àçíà÷ýííÿ: ïðûåõàëà òàêñ³ (àäç. ë³ê) ïðûåõàë³ òàêñ³ (ìí. ë³ê), óòóëüíàå êàôý (àäç. ë³ê) óòóëüíûÿ êàôý (ìí. ë³ê)

Òîëüê³ àäç³íî÷íû ë³ê Íàçî¢í³ê³

Ïðûêëàäû

Çà¢âàã³

1. Áîëüøàñöü óëàñíûõ íàçî¢í³êà¢

͸ìàí, Ãîìåëü, ßêóá Êîëàñ, Âîëüãà, Ìàðñ

Óæûâàþööà ¢ ôîðìå ìíîæíàãà ë³êó, êàë³ àáàçíà÷àþöü ÷ëåíࢠàäíîé ñÿì ³, ðîäç³÷ࢠ(áðàòû Ëó÷ýâ³÷û), àñîá ç àäíîëüêàâûì³ ³ì¸íàì³ (Ó ãðóïå äâà Àíòîíû ³ òðû Âîëüã³)

2. Áîëüøàñöü ðý÷û¢íûõ íàçî¢í³êà¢

çîëàòà, âàäà, æàëåçà, ìàëàêî, ì¸ä, ñíåã

Íåêàòîðûÿ ç ³õ ìîãóöü óæûâàööà ¢ ôîðìå ìíîæíàãà ë³êó ïðû àáàçíà÷ýíí³

92

Íàçî¢í³ê³

Ïðûêëàäû

Çà¢âàã³

ñàðòî¢, â³äà¢, ìàðàê (ìàëäà¢ñê³ÿ â³íû, ³òàëüÿíñê³ÿ ñûðû, êà¢êàçñê³ÿ ì³íåðàëüíûÿ âîäû) ö³ ïðû ¢êàçàíí³ íà âÿë³êóþ êîëüêàñöü ðý÷ûâà (æî¢òûÿ ïÿñê³) 3. Çáîðíûÿ íàçî¢í³ê³

íàñåííå, ìîëàäçü, àñ³íí³ê

4. Áîëüøàñöü àáñòðàêòíûõ íàçî¢í³êà¢

ðàäàñöü, ñìåëàñöü, õàðàñòâî, ñ³íü, ðýàë³çì

5. Íàçâû ìåñÿöà¢, íàïðàìêࢠñâåòó

âåðàñåíü, ñàêàâ³ê, ïî¢íà÷, çàõàä

Íåêàòîðûÿ ç ³õ ìîãóöü óæûâàööà ³ ¢ ôîðìå ìíîæíàãà ë³êó (ïåðøûÿ ðàäàñö³, ñòóäçåíüñê³ÿ ìàðàçû)

Òîëüê³ ìíîæíû ë³ê Ñêëàíÿëüíûÿ íàçî¢í³ê³ ç êàí÷àòêàì³ -³, -û ¢ ïà÷àòêîâàé ôîðìå

Àáàçíà÷àþöü: à) ïàðíûÿ àáî ñàñòà¢íûÿ ïðàäìåòû; á) óëàñíûÿ íàçâû; â) ÷àñàâûÿ àäðýçê³, ñâÿòû, àáðàäû, ãóëüí³; ã) ðý÷ûâû, ïðàäóêòû, àäûõîäû âûòâîð÷àñö³; ä) àáñòðàêòíûÿ ïàíÿöö³; å) ñóêóïíàñöü ÷àãî-íåáóäçü; æ) ãðàìàäñê³ÿ ïðàöýñû, äçåÿíí³

Ïðûêëàäû

à) äçâåðû, âàðîòû, ñàí³; á) Êàðïàòû, Âàñ³ëåâ³÷û; â) êàí³êóëû, Êàëÿäû, çàðó÷ûíû, õîâàíê³; ã) äóõ³, êàíñåðâû, àï³ëê³; ä) ïàâîäç³íû, çíîñ³íû; å) ãðîøû, ô³íàíñû; æ) äýáàòû, ìàíå¢ðû 93

130. Çàï³øûöå íàçî¢í³ê³ ¢ ôîðìå ìíîæíàãà ë³êó, àáàçíà÷öå êàí÷àòê³, ïàñòà¢öå íàö³ñê.

Âîñòðà¢, çóáðàíÿ, ÷àëàâåê, ³ìÿ, çóáð, ãàðàäæàí³í, êîëà, ³íæûíåð, öýõ, âîáëàêà, áåëàðóñ, òîì, ðýäàêòàð, äíî, ïëåìÿ, êóðûöà, ãðàìàäçÿí³í, äûðýêòàð, ñòàðøûíÿ, òîðò, âóõà.

131. Àä íàñòóïíûõ ñëî¢ óòâàðûöå ôîðìó ìíîæíàãà ë³êó ³ çáîðíûÿ íàçî¢í³ê³. Ðàñòëóìà÷öå ðîçí³öó ëåêñ³÷íûõ çíà÷ýííÿ¢ ñëî¢ ó ôîðìå ìíîæíàãà ë³êó ³ çáîðíûõ íàçî¢í³êà¢.

Áåðâÿíî, ë³ñò, ñòóäýíò, ïÿðî, êîëàñ, ³íòýë³ãåíò, êàìåíü, íàñòà¢í³ê, âî³í, äóá, äç³öÿ, êðûëî.

132. Ïðà÷ûòàéöå íàçî¢í³ê³ ³ íàçàâ³öå òûÿ, ÿê³ÿ ¢æûâàþööà òîëüê³ ¢ ôîðìå àäç³íî÷íàãà ë³êó. Øòî ÿíû àáàçíà÷àþöü? ϳñüìîâà ñêëàäç³öå ç ³ì³ ñëîâàçëó÷ýíí³.

Ïàäçåÿ, Ïðûïÿöü, ÷àëàâåê, áëàê³ò, óñõîä, êàñòðû÷í³ê, êàëåêòûâ³çì, äàëü, ãðàìàäñòâà, íàñòðîé, ìàö³, ñàëîìà, ñìåõ, ãíÿçäî, æûòà, øêëî, ñâÿäîìàñöü, íàòî¢ï, âåöåð, ³öåáñê, òëóø÷.

133. Ïàäáÿðûöå äà íàçî¢í³êà¢, äçå ìàã÷ûìà, ñóàäíîñíûÿ ôîðìû àäç³íî÷íàãà ë³êó.

Âàðîòû, øïàëû, íàæí³öû, äðîâû, ñóòê³, ðýéê³, êàí³êóëû, ²âàöýâ³÷û, Àëüïû, êðàñî¢ê³, âÿ÷îðê³, ³ìÿí³íû, âûáàðû, ïåëüìåí³, ïàãîíû.

134. Ïàäáÿðûöå ³ çàï³øûöå áåëàðóñê³ÿ àäïàâåäí³ê³ äà íàñòóïíûõ ñëî¢. Ïàðà¢íàéöå ôîðìû ë³êó ãýòûõ íàçî¢í³êࢠó áåëàðóñêàé ³ ðóñêàé ìîâàõ.

×åðíèêà, êðóïà, ñóìåðêè, ÷åðíèëà, âîëîñû, äðîâà, ñëîâà, ïîâåäåíèå, îáðó÷åíèå, çåìëÿíèêà.

94

135. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû ³ çíàéäç³öå ñÿðîä ³õ òûÿ, ó ÿê³õ ¸ñöü ïàðóøýíí³ ìàðôàëàã³÷íûõ íîðìà¢. Àäðýäàãóéöå ñêàçû.

1. Íà ïðàâûì áåðàçå Ïðûïÿö³ ðàñê³íóë³ñÿ öóäî¢íûÿ äóáíÿê³. 2. ß ïðàïàíàâࢠÌóðöû ðûáíóþ êàíñåðâó, àëå êîøêà íàâàò íå ïàãëÿäçåëà íà ÿå. 3. Âàêîë â¸ñê³ íà ïàëÿõ ðàñë³ ãðý÷ê³ ³ à¢ñû. 4. Õëîïöó çäàâàëàñÿ, øòî âûëåö³öü ÿãî ñýðöà ç ãðóäç³ àä âÿë³êàé ðàäàñö³. 5. Ó íàâàêîëüíûõ ëÿñàõ áûëî øìàò áðóñí³ö. 6. Ó äçåäà Êîñö³ áûë³ ðîçíûÿ ìÿäû: ³ ëóãàâû, ³ âåðàñîâû, ³ ðàïñàâû. 7. Ìîöíûÿ ìàðàçû òðûìàë³ñÿ àìàëü äà ñàìàé âÿñíû.

§ 25. Ñêëàíåííå íàçî¢í³êࢠÍàçî¢í³ê³ ïåðøàãà ñêëàíåííÿ 136. Êàðûñòàþ÷ûñÿ òàáë³öàé, óñïîìí³öå, ÿê³ÿ êàí÷àòê³ ìàþöü íàçî¢í³ê³ ïåðøàãà ñêëàíåííÿ ¢ äàâàëüíûì, òâîðíûì ³ ìåñíûì ñêëîíàõ àäç³íî÷íàãà ë³êó. Ñêëîí íà öâ¸ðäû íà çàöâÿðäçåçû÷íû ëû çû÷íû

Àñíîâà íà ìÿêê³ çû÷íû

íà -ã, -ê, -õ

Ä.

í³â-å âàäç-å

áóð-û ñÿñòð-û

âîë-³ çÿìë-³

êí³ç-å, â¸ñöû, ðàö-ý´, ñòðàñ-å

Ò.

í³â-àé (-àþ) âàä-îé (-îþ)

áóð-àé (-àþ) ñÿñòð-îé (-îþ)

âîë-ÿé (-ÿþ) çÿìë-¸é (-¸þ)

êí³ã-àé (-àþ) â¸ñê-àé (-àþ) ðàê-îé (-îþ) ñòðàõ-îé (-îþ)

Ì.

(íà) í³â-å (íà) âàäç-å

(àá) áóð-û (àá) ñÿñòð-û

(íà) âîë-³ (íà) çÿìë-³

(àá) (àá) (íà) (íà)

êí³ç-å â¸ñö-û ðàö-ý´ ñòðàñ-å

137. Çàï³øûöå íàçî¢í³ê³ ïåðøàãà ñêëàíåííÿ, ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü âó÷ýáíûÿ ïðàäìåòû, øòî âûêëàäàþööà ¢ 11 êëàñå. Óòâàðûöå ³ çàï³øûöå ôîðìû äàâàëüíàãà, òâîðíàãà ³ ìåñíàãà ñêëîíࢠàäç³íî÷íàãà ë³êó ãýòûõ íàçî¢í³êà¢.

95

138. Çàï³øûöå ñëîâû ïà-áåëàðóñêó. Àáàçíà÷öå ñêëîí ³ êàí÷àòê³ íàçî¢í³êà¢, ïàäêðýñë³öå çû÷íûÿ, ÿê³ÿ ÷àðãóþööà ¢ àñíîâå.

Äîðîãà íà äîðîãå, ðåñïóáëèêà ïî ðåñïóáëèêå, êíèãà â êíèãå, ôàáðèêà ïðè ôàáðèêå, øàïêà â øàïêå, íîãà íà íîãå, ðóêà â ðóêå, ïîñàäêà ïðè ïîñàäêå, äóãà íà äóãå, ðåêà â ðåêå, óáîðêà íà óáîðêå, ëîäêà â ëîäêå.

139. Ñï³øûöå ñêàçû, àôàðìëÿþ÷û ³õ ó àäïàâåäíàñö³ ç àðôàãðàô³÷íûì³ ³ ïóíêòóàöûéíûì³ íîðìàì³ ³ ñòàâÿ÷û íàçî¢í³ê³, øòî ¢ äóæêàõ, ó ïàòðýáíûì ñêëîíå.

1. Ó íåéêàé (íàñöÿðîãà) çàìåðë³ âàêîë êàøëàòûÿ á..ðîçû (². Ïòàøí³êà¢). 2. Ó (â¸ñêà) ìàëàÿ çâ³ë³ñòàÿ ðý÷êà ïà÷àëà ¢çäûìàööà çàë³âàöü äâàðû (ß. Áðûëü). 3. Ó â..÷ýðíÿé (ö³øûíÿ) çâ³íÿöü ³ìêë³âûÿ ðó÷..éê³ (Ò. Õàäêåâ³÷).

4. I ¢ ãýòóþ âÿñíó íà (ñòðàõà) ñâà¸é õàòû ë..ñí³ê óáà÷û¢ ïðûãîæóþ ïàðóì áóñëî¢ (Ó. Äóáî¢êà). 5. À íà (çÿìëÿ), äçå âîêàì ê³íü, öâ³öå ðóíåå ðóíü áàãàòà (ß. Êóïàëà). 6. Êðó÷à íàä Äçâ³íîéì àáðûâàëàñÿ ñòðîìàé êàðû÷íåâàé ñö..íîé ³ òîëüê³ (¢)í³çå ïðû ñàìàé (ðàêà) çàêàí÷âàëàñÿ ïàêàòûì (øà¢êàâ³ñòà)çÿë¸íûì ñõ³ëàì (Ò. Õàäêåâ³÷). 7. Íà äî¢ãàé àáñàäæàíàé ñòàðûì³ òàïîëÿì³ (âóë³öà) áûëî ö³õà ³ á..çëþäíà (Â. Âîëüñê³).

Íàçî¢í³ê³ äðóãîãà ñêëàíåííÿ 140. Êàðûñòàþ÷ûñÿ òàáë³öàì³, ðàñêàæûöå, ç ÿê³ì³ êàí÷àòêàì³ ¢æûâàþööà íàçî¢í³ê³ äðóãîãà ñêëàíåííÿ ¢ ðîäíûì, òâîðíûì ³ ìåñíûì ñêëîíàõ àäç³íî÷íàãà ë³êó. Ñêëîí

96

Àñíîâà íà öâ¸ðäû çû÷íû

íà çàöâÿðäçåëû çû÷íû

Ð.

ñòàë-à, ñàä-ó, ñûí-à

äàæäæ-ó, ìîð-à, ñÿáð-à

Ò.

ñòàë-îì, ñàä-àì, ñûí-àì

äàæäæ-îì, ìîð-àì, ñÿáð-àì

Ì.

(ó) ñòàë-å, (ó) ñàäç-å, (ïðû) ñûí-å

(íà) äàæäæ-û, (ó) ìîð-û, (ïðû) ñÿáð-ó

Ñêëîí

Àñíîâà íà ìÿêê³ çû÷íû

íà -ã, -ê, -õ

Ð.

ãîñö-ÿ, öåí-þ, æûöö-ÿ

ëóã-ó, ÷àëàâåê-à, ïàâåðõ-à

Ò.

ãîñö-åì, öåí-åì, æûöö-¸ì

ëóã-àì, ÷àëàâåê-àì, ïàâåðõ-àì

Ì.

(ïðû) ãîñö-þ, (ó) öåí-³, (ó) æûöö-³

(íà) ëóç-å, (àá) ÷àëàâåê-ó, (íà) ïàâåðñ-å

Ó ðîäíûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó íàçî¢í³ê³ äðóãîãà ñêëàíåííÿ ìàþöü êàí÷àòàê -à (-ÿ) àáî -ó (-þ). Êàí÷àòàê -à (-ÿ) óëàñö³âû: à) íàçî¢í³êàì ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó, ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü: l àñîá, æûâûõ ³ñòîò: ÷àëàâåêà, àëåíÿ; l êàíêðýòíûÿ ïðàäìåòû: ñòàëà, ìåäàëÿ; l óñòàíîâû, àðãàí³çàöû³, ïðàäïðûåìñòâû: óí³âåðñ³òýòà, òýàòðà, çàâîäà; l íàñåëåíûÿ ïóíêòû, ãåàãðàô³÷íûÿ ³ àñòðàíàì³÷íûÿ íàçâû: ãîðàäà, Ãîìåëÿ, Ìàðñà; l àäç³íê³ âûìÿðýííÿ, íàâóêîâûÿ òýðì³íû, ñïàðòû¢íûÿ ïàíÿöö³: ê³ëàãðàìà, äçåÿñëîâà, õàêåÿ; á) íàçî¢í³êàì í³ÿêàãà ðîäó: âîáëàêà, æûööÿ, àêíà, ïîëÿ. Ç êàí÷àòêàì -ó (-þ) óæûâàþööà íàçî¢í³ê³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó, ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü: à) ðý÷ûâû, ìàòýðûÿë, õ³ì³÷íûÿ ýëåìåíòû ³ çëó÷ýíí³: ì¸äó, ïÿñêó, àëþì³í³þ, áåíç³íó (àëå: õëåáà, à¢ñà); á) çáîðíûÿ ïðàäìåòû: ëåñó, ãàþ; â) àáñòðàêòíûÿ ïàíÿöö³, ÿêàñö³, äçåÿíí³, ñòàí: âîïûòó, ãåðà³çìó, ðóõó, àäïà÷ûíêó; ã) ç ÿâû ïðûðîäû: äàæäæó, ãðîìó, àãíþ; ä) ïðàñòîðàâûÿ ïàíÿöö³: ñòýïó, êðàþ, ëóãó; å) íàâóêîâûÿ òýîðû³, âó÷ýíí³, ãðàìàäñê³ÿ ôàðìàöû³: ðýàë³çìó, äàðâ³í³çìó, ôåàäàë³çìó.

97

Íåêàòîðûÿ íàçî¢í³ê³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó ¢ çàëåæíàñö³ àä ëåêñ³÷íàãà çíà÷ýííÿ ¢ ðîäíûì ñêëîíå ìîãóöü ìåöü êàí÷àòê³ -à (-ÿ) ³ -ó (-þ): ñïûí³ë³ñÿ êàëÿ äóáà (ïðàäìåò) øàôà ç äóáó (ìàòýðûÿë), ñóñòðýë³ñÿ êàëÿ ïåðàõîäà (ïðàäìåò) àäïà÷ûâàë³ ïàñëÿ ïåðàõîäó (äçåÿííå).

141. Ç íàçî¢í³êàì³, øòî ¢ äóæêàõ, óòâàðûöå ³ çàï³øûöå ñëîâàçëó÷ýíí³. Âûçíà÷öå ñêëîí íàçî¢í³êà¢, ðàñòëóìà÷öå ¢æûâàííå ³õ êàí÷àòêà¢.

Âûéøë³ ç (ëåñ, äîì, ñàä, ìóçåé); ñõàâàë³ñÿ àä (õîëàä, ñÿáàð, ñíåã, âîðàã); íå êóï³ë³ (öóêàð, õëåá, øàêàëàä, àâ¸ñ); øóì (âåöåð, àê³ÿí, äîæäæ, ìàòîð); íå àä÷óâàë³ (áîëü, ñòðàõ, ñîðàì).

142. Ïðà÷ûòàéöå ïðûêàçê³, ñòàâÿ÷û íàçî¢í³ê³, øòî ¢ äóæêàõ, ó íåàáõîäíàé ôîðìå. Ðàñòëóìà÷öå ¢æûâàííå êàí÷àòêࢠãýòûõ íàçî¢í³êà¢.

1. dzìà áåç (ñíåã) âîñåíü áåç (õëåá). 2. Ëåïø ìåöü ë³øíÿãà (ñÿáàð), ÷ûì ë³øíÿãà (âîðàã). 3. Âåê ïðàæû¢, à (ðîçóì) íå íàæû¢. 4. (̸ä) íå íàêà÷àë³, à ï÷îë óçëàâàë³.

5. ×àëàâåê áåç (çàïàñ) ã³íå äà (÷àñ).

143. Ñï³øûöå ñêàçû, äàï³ñâàþ÷û ïàòðýáíûÿ êàí÷àòê³ íàçî¢í³êࢠ³ ðàññòà¢ëÿþ÷û íåàáõîäíûÿ çíàê³ ïðûïûíêó.

1. Ïà¢ç äàðîãó ïàéøë³ êóñòû àëåøí³ê.. ³ ëàçíÿê.. çà ³ì³ ïà¢ñòࢠïåðàëåñàêì (Ò. Õàäêåâ³÷). 2. Ïàñûïàë³ñÿ áóéíûÿ êðîïë³ äàæäæ.. óïàëà íåêàëüê³ ãàëàê ãðàä.. (ß. Êîëàñ). 3. Ó êàíöû ë³ñòàïàä.. 1943 ãîä.. áûëà âûçâàëåíà ìàÿ ðàäç³ìà â¸ñêà Ãàíøûí (Ê. ʳðýåíêà). 4. ¨í óñïîìí³¢ øòî Àïåéêà ç ñàìàãà ïà÷àòê.. íå òà³¢ øòî íå âåðûöü ó ïîñïåõì ãýòàãà ñõîä.. (I. Ìåëåæ). 5. Ç çàõàä.. ¢ òâàð äçüìó¢ ñöþäç¸íà-êàëþ÷û âåöåð (Ì. Òêà÷î¢). 6. Ìíîãà ñîê..-áÿðîçàâ³ê.. öÿ÷ý ç áÿðîçû áóäçå ìîêðàå ëåòà (Á. Ñà÷àíêà). 7. Íåäàë¸êà àä ãîðàä.. ïðàç ÿê³ÿ ïÿòíàööàöüô ê³ëàìåòðࢠì³í÷àí ñóñòðàêàå çîíà àäïà÷ûíê.. (Ó. Þðýâ³÷). 8. Äà¢íî ÿ íå å¢ áåëàðóñêàãà õëåá.., àä ïàõ.. ñìàë³ñòàãà áîð.. àäâûê (Ï. Ïàí÷àíêà).

98

144. Ñêëàäç³öå ïà äâà ñëîâàçëó÷ýíí³ ö³ ñêàçû ç íàñòóïíûì³ ìíàãàçíà÷íûì³ íàçî¢í³êàì³, ñòàâÿ÷û ³õ ó ðîäíûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó. Ó àäíûì âûïàäêó íàçî¢í³ê ïàâ³íåí óæûâàööà ç êàí÷àòêàì -à (-ÿ), ó äðóã³ì ç -ó (-þ).

Êë¸í, ïàä åçä, íàðîä, çàâîä, ë³ñòàïàä, ïåéçàæ, àðýõ, ïðîïóñê.

145. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû ³ çíàéäç³öå íàçî¢í³ê³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó, ÿê³ÿ ¢æûâàþööà ç êàí÷àòêàì³, íå àäïàâåäíûì³ íîðìå. Âûïðà¢öå ãðàìàòû÷íûÿ ïàìûëê³.

1. Àïîøí³ÿ êëóáû ðàí³øíÿãà òóìàíà ñõàâàë³ñÿ ¢ ëàã÷ûíàõ. 2. Êàëÿ ìÿñöîâàãà êëóáó ¢æî ñàáðàëàñÿ ìíîãà íàðîäà. 3. Äçåö³ ¢ øêîëå âûâó÷àë³ ïðàâ³ëû äàðîæíàãà ðóõà.

4. Óíà÷û áûëà çàâåÿ ³ íàìÿëî ìíîãà ñíåãà. 5. Ëîñü ïàñòàÿ¢ ³ ïàâîëüíà ïàéøî¢ ó ãëûá ëåñà. 6. Ñÿáðû ñóñòðýë³ñÿ êàëÿ ¢âàõîäó. Ó ìåñíûì ñêëîíå íàçî¢í³ê³ 2-ãà ñêëàíåííÿ ìàþöü êàí÷àòê³ -å, -³, -û, -ó (-þ). Ç êàí÷àòêàì -å ¢æûâàþööà íàçî¢í³ê³ íà öâ¸ðäóþ àñíîâó ³ ã, õ, ÿê³ÿ ÷àðãóþööà ç ç, ñ: àêíî íà àêíå, áåðàã ïðû áåðàçå, âåðõ íà âåðñå. Êàí÷àòàê -³ ¢ëàñö³âû íàçî¢í³êàì ç ìÿêêàé àñíîâàé: ãàé ó ãà³, æûöö¸ ïðû æûöö³; êàí÷àòàê -û ç àñíîâàé íà çàöâÿðäçåëû: äîæäæ íà äàæäæû, ìîðà ó ìîðû. Êàí÷àòàê -ó (-þ) ìàþöü íàçî¢í³ê³ ç àñíîâàé íà ã, ê, õ, ÿê³ÿ íå ÷àðãóþööà ç ç, ñ: ïàðê ó ïàðêó, ïîäçâ³ã àá ïîäçâ³ãó, øëÿõ íà øëÿõó, à òàêñàìà íàçî¢í³ê³, øòî àáàçíà÷àþöü àñîáó ÷àëàâåêà: ïðû áàöüêó, àá ãåðîþ, ïðû Àíäðýþ, àá Ìåëåæó. Íàçî¢í³ê³ ç öâ¸ðäàé àñíîâàé, øòî àáàçíà÷àþöü àñîá, óæûâàþööà ç êàí÷àòêàì -å: àá ñûíå, ïðû áðàöå, àá Êîëàñå.

99

146. Ñï³øûöå ñêàçû, àôàðìëÿþ÷û ³õ ó àäïàâåäíàñö³ ç àðôàãðàô³÷íûì³ íîðìàì³ ³ ñòàâÿ÷û íàçî¢í³ê³, øòî ¢ äóæêàõ, ó ìåñíûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó. Ðàñòëóìà÷öå ¢æûâàííå êàí÷àòêࢠãýòûõ íàçî¢í³êà¢.

1. Öýëû ãàé ñòàðàñâåöê³õ äóáî¢ ðàñê³íó¢ñÿ íà (áåðàã) ͸ìàíà (ß. Êîëàñ). 2. Ó äðóãîé ïàëîâå XI ñòàãîääçÿì ¢ (ì³æðý÷÷à) Ñâ³ñëà÷û ³ Í..ì³ã³ íà (íå)âÿë³÷ê³ì (óçâûøøà) áû¢ çáóäàâàíûñ äðà¢ëÿíû çàìàê-êðýïàñ(?)öü (Ó. Þðýâ³÷).

3. Æûöö¸ì ïðû (Àíäðýé) òàê ³ íå ïðûíåñëà ñïàêî.. ñòàðîé æàí÷ûíå (Ó. Êàðïà¢). 4. Ìàëàäàÿ ðàñë³íêà ñòàÿëà ïðû (ëåñ) ó (ïîëå) (ß. Êîëàñ). 5. Íà äâàðý ãóëÿå ì..öåë³öà, à ¢ ìÿíå ¢ (ïàêîé) âîñå(í/íí)þ ïàõíå (Ð. ²ãíàöåíêà).

6. Íà (ñâåò) ëåïøàãà êóòêà í..ìà, ÷ûì òîé êóòîê, äçå ìàö³ íàðàäç³ëà (Í. óëåâ³÷). 7. Ëåäçüô ñòóï³ë³ íà äâîð, íà (ãàíàê) ïàÿâ³¢ñÿ ̳êàíîð Ãëóøàê (I. Ìåëåæ).

147. Çàï³øûöå ñëîâàôîðìû ïà-áåëàðóñêó. Àáàçíà÷öå êàí÷àòê³ ³ íàö³ñê³.

 ñíåãó, íà êðàþ, î ñûíå, â ãàðàæå, íà ëóãó, â ëàãåðå, íà îðåõå, îá óñïåõå, íà áåðåãó, â ñàäó, íà êîðàáëå, â öåõó, íà ðåìíå. ²ì¸íû ³ ïðîçâ³ø÷û, ÿê³ÿ íàëåæàöü àñîáàì ìóæ÷ûíñêàãà ïîëó ³ êàí÷àþööà íà çû÷íû, ñêëàíÿþööà ÿê àäïàâåäíûÿ àãóëüíûÿ íàçî¢í³ê³ 2-ãà ñêëàíåííÿ ñà çíà÷ýííåì àñîáû: Àíäðýé Ëàáàíîâ³÷, Àíäðýÿ Ëàáàíîâ³÷à, Àíäðýþ Ëàáàíîâ³÷ó ³ ã. ä. Ïðîçâ³ø÷û íà çû÷íû, ÿê³ÿ íàëåæàöü àñîáàì æàíî÷àãà ïîëó, íå ñêëàíÿþööà: Àëåíà Ëàáàíîâ³÷, Àëåíû Ëàáàíîâ³÷, Àëåíå Ëàáàíîâ³÷. ßê àãóëüíûÿ íàçî¢í³ê³ 2-ãà ñêëàíåííÿ ñêëàíÿþööà ñëàâÿíñê³ÿ ïðîçâ³ø÷û íà -î¢ (-à¢), -å¢ (-¸¢), -³í (-ûí), àëå ¢ òâîðíûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó ÿíû ìàþöü êàí÷àòàê -ûì, óëàñö³âû ïðûìåòí³êàì: ̳õàéëà¢, ̳õàéëàâà, ̳õàéëàâó, ̳õàéëàâà, ̳õàéëàâûì, ïðû ̳õàéëàâó. ²íøàìî¢íûÿ ïðîçâ³ø÷û íà -³í (-ûí), -àí òûïó Äàðâ³í ó òâîðíûì ñêëîíå ¢æûâàþööà ç êàí÷àòêàì -àì: ×àïë³íàì, Òðóìàíàì.

100

Ñà ñêëîíàâûì³ êàí÷àòêàì³, óëàñö³âûì³ íàçî¢í³êàì 2-ãà ñêëàíåííÿ, óæûâàþööà ¢ëàñíûÿ íàçî¢í³ê³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó, øòî àáàçíà÷àþöü ãåàãðàô³÷íûÿ ³ àñòðàíàì³÷íûÿ íàçâû: Êðûì ó Êðûìå, Ìåñÿö íà Ìåñÿöû, Áûõࢠçà Áûõàâàì, Æëîá³í çà Æëîá³íàì, à òàêñàìà ¢ëàñíûÿ íàçî¢í³ê³ íàçâû ãàðàäî¢, â¸ñàê, ðýê, ÿê³ÿ ìàþöü ôîðìó í³ÿêàãà ðîäó: Æîäç³íà ó Æîäç³íå, Çààçåð å ó Çààçåð ³, Äíÿïðî ó Äíÿïðû.

148. Ñï³øûöå, ðàñêðûâàþ÷û äóæê³.

Ãàíàðûìñÿ (Âàñ³ëü Áûêà¢), àäïà÷ûâàë³ ïàä (Ëîå¢), çëàâ³ë³ ¢ (Äóíàé), óñïàì³íàë³ (Àðö¸ì Áàðàâ³ê), ïàòýëåôàíàâàë³ (Àëÿêñàíäð Äçÿì÷óê), ïàäàðîæí³÷ࢠïà (Ñàõàë³í), âó÷û¢ñÿ ¢ (Ìàëàäçå÷íà), äà÷êà (Ñÿðãåé Àäàìîâ³÷ ³ Âîëüãà Àäàìîâ³÷), ç ïàñëîì (Äýâ³ä Ìýðâ³í), ç æóðíàë³ñòàì (Ôðàíêë³í Øýêðûí), ç áàíê³ðàì (Á³ë Ðîëòàí).

149. Çàï³øûöå 10 íàçî¢í³êࢠíà -î¢ (-à¢), -å¢ (-¸¢), -³í (-ûí), ïÿöü ç ÿê³õ àáàçíà÷àë³ á ïðîçâ³ø÷û áåëàðóñê³õ ï³ñüìåíí³êà¢, ïÿöü íàçâû íàñåëåíûõ ïóíêòࢠÁåëàðóñ³. Ñêëàäç³öå ç ãýòûì³ ñëîâàì³ ñêàçû, âûêàðûñòî¢âàþ÷û íàçî¢í³ê³ ¢ ôîðìå òâîðíàãà ñêëîíó.

150. Ñï³øûöå òýêñò, àôàðìëÿþ÷û ÿãî ¢ àäïàâåäíàñö³ ç àðôàãðàô³÷íûì³, ïóíêòóàöûéíûì³ ³ ìàðôàëàã³÷íûì³ íîðìàì³. Ïàäêðýñë³öå íàçî¢í³ê³ äðóãîãà ñêëàíåííÿ, ðàñòëóìà÷öå ¢æûâàííå ³õ êàí÷àòêà¢.

Íàä óñêðàéê.. ëåñ.. äçå ïà÷ûíàë³ñÿ æî¢òûÿ ï..ñê³ çàçâ..íåëà ïåñíÿ ë..ñíîãà æàâàðàíê.. . ¨í ïåðøû òóò â³òࢠíàäûõîä äí.. ³ ïåñíÿ ðàñïëûâàëàñÿñë ¢ ìà¢êë³âûì ïàâåòð.. çâîíàì òîíêàãà äàðàãîãà ìåòàë.. . Çäàâàëàñÿ (ó/¢)ñ¸ íàâîêàë çàí..ìåëà çà÷àðàâàíàå öóäî¢íûì³ òðýë..ì³ ãýòàãà âîëüíàãà æûõàð.. ¢çëåñêࢠ³ ïÿ(ñ÷/ø÷)àíûõ ïóñòàê ì³æ ëÿñ.. . Ñíóþ÷û âûñîêàñë ¢ íåáå ðàíÿëà ïòóøêà ìÿ..ê³ÿ ëàñêàâûÿ ìåëîäû³ ñàòêàíûÿ ñà çâîí.. ñðýáðàíûõ ñòðóí ç áóëüêàòàíí.. ë..ñíûõ ðó÷àéêî¢ ç øîëàõ.. êðàñàê. ² (ó/¢)ñå ãýòûÿ òîíû ñïë..òàë³ñÿ òàê ãàðìàí³÷íà-ñâ..åàñàáë³âà ¢ ïåñí³ ë..ñíîãà 101

æàâàðàíê.. øòî ÿíà äàõîäç³ëà äà ñàìûõ ãëûá³íü ñýðö.. ³ êàëûõàëà ñàìûÿ òîíê³ÿ ñòðóíû äóøû (Ïàâîäëå ß. Êîëàñà). l Âûçíà÷öå òýìó òýêñòó ³ ÿãî ñòûëü. Çíàéäç³öå ¢ òýêñöå ìî¢íûÿ ñðîäê³, õàðàêòýðíûÿ äëÿ ãýòàãà ñòûëþ.

Íàçî¢í³ê³ òðýöÿãà ñêëàíåííÿ 151. Ðàçãëåäçüöå òàáë³öó. Ó ÿê³õ ñêëîíàâûõ ôîðìàõ íàçî¢í³ê³ òðýöÿãà ñêëàíåííÿ ìàþöü àäíîëüêàâûÿ êàí÷àòê³? Ó ÷ûì àñàáë³âàñöü óòâàðýííÿ ôîðìࢠòâîðíàãà ñêëîíó ïý¢íûõ íàçî¢í³êࢠòðýöÿãà ñêëàíåííÿ? Ñêëîí

Í. Ð. Ä. Â. Ò. Ì.

Àñíîâà íà ìÿêê³ ³ öâ¸ðäû çû÷íû

ìàëàäîñöü , ëàíü , âåðô ìàëàäîñö-³, ëàí-³, âåðô-³ ìàëàäîñö-³, ëàí-³, âåðô-³ ìàëàäîñöü , ëàíü , âåðô ìàëàäîñö-þ, ëàíí-þ, âåðô -þ (ó) ìàëàäîñö-³, ëàí-³, âåðô-³

íà çàöâÿðäçåëû çû÷íû

ö³ø ö³ø-û ö³ø-û ö³ø ö³øø-ó (ó) ö³ø-û

152. Çàï³øûöå ñëîâû ¢ ôîðìå òâîðíàãà ñêëîíó àäç³íî÷íàãà ë³êó.

Ñïàãàäë³âàñöü, Íàðà÷, ñìåëàñöü, Ñâ³öÿçü, ïåðàêàíàíàñöü, Ñâ³ð, çåëåíü, óïý¢íåíàñöü, ÷ûðâàíü, àêòû¢íàñöü, ñîëü, øýðàíü, Îá, ðóïíàñöü.

153. Çãðóïóéöå íàñòóïíûÿ íàçî¢í³ê³ ¢ ñ³íàí³ì³÷íûÿ ðàäû ³ çàï³øûöå ³õ, ñòàâÿ÷û êîæíàå ñëîâà ¢ òâîðíûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó.

Ñïàãàäë³âàñöü, ïåðàêàíàíàñöü, äàëå÷, áåçíàäçåéíàñöü, öåìåíü, õðàáðàñöü, äàëÿ÷ûíü, óïý¢íåíàñöü, öåìðàäçü, ÷óëàñöü, áåçäàïàìîæíàñöü, ìóæíàñöü, äàëü, ñìåëàñöü.

154. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû ³ ðàñêðûâàþ÷û äóæê³. Âûçíà÷öå ñêëîí íàçî¢í³êࢠòðýöÿãà ñêëàíåííÿ.

102

1. Äí³ ñòàÿë³ ö³õ³ÿ, ñîí..÷íûÿ, ïî¢íûÿ ìÿ..êàé (çàäóìåííàñöü) ³ õàðàñòâà (Ð. ²ãíàöåíêà). 2. Ëþäç³ êàæóöü, øòî ïòóøêàì, çáëóäç³¢øûì ó (íî÷), (Ì/ì)ëå÷íû (Ø/ø)ëÿõ ñëóæûöü ñöåæêàé-ïóö³íàé ó âûðàé (ß. Êóïàëà). 3. Ó íàâàëüí³÷íàé (öåìðàäçü) áëÿñê ìàëàíàê áû¢ (áåëà)ñ³í³, ïðàãàâ³òû (I. Ìåëåæ). 4. Öÿãí³ê ³ì÷ûöü ç (ïî¢íà÷) íà ïî¢äçåíü, ç êðàþ ¢çãîðêà¢, êóðãàíî¢, àñìóæàíûõ ïåð..ëåñêࢠíà â..ë³êóþ ðà¢í³íó, äçå ö..÷ý ñïàêîéíàÿ Ïðûïÿöüì (I. Íàâóìåíêà). 5. Ïà øìàòë³ê³õ ãàë³íêàõ, ïà ö¸ìíàé àä (â³ëüãàöü) êàð.. äóá.. ñïëûâàþöü ñòðóìåí³ äàæäæó (Ó. Êàðàòêåâ³÷).

Ðîçíàñêëàíÿëüíûÿ íàçî¢í³ê³ 155. Êàðûñòàþ÷ûñÿ òàáë³öàì³, óñïîìí³öå, ÿê³ÿ íàçî¢í³ê³ àäíîñÿööà äà ðîçíàñêëàíÿëüíûõ. Ðàñêàæûöå ïðà àñàáë³âàñö³ ñêëàíåííÿ ãýòûõ íàçî¢í³êà¢. Ñêëîí

Íàçî¢í³ê³, ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü íàçâû ìàëàäûõ ³ñòîò àäç³íî÷íû ë³ê

ìíîæíû ë³ê

Òðû íàçî¢í³ê³ íà -ìÿ (³ìÿ, ïëåìÿ, ñòðýìÿ) àäç³íî÷íû ë³ê

ìíîæíû ë³ê

Í.

ïòóøàí-ÿ (-¸)

ïòóøàíÿò-û

³ì-ÿ

³ì-³ (³ì¸í-û)

Ð.

ïòóøàíÿö-³

ïòóøàíÿò

³ì-ÿ (³ìåí-³)

³ì-ÿ¢ (³ì¸í , ³ì¸í-à¢)

Ä.

ïòóøàíÿö-³

ïòóøàíÿò-àì

³ì-þ (³ìåí-³)

³ì-ÿì (³ì¸í-àì)

Â.

ïòóøàí-ÿ (-¸)

ïòóøàíÿò

³ì-ÿ

³ì-³ (³ì¸í-û)

Ò.

ïòóøàí-¸ì

ïòóøàíÿò-àì³

³ì-åì (³ìåí-åì)

³ì-ÿì³ (³ì¸í-àì³)

Ì.

(ó) ïòóøàíÿö-³

(àá) ïòóøàíÿò-àõ

(ó) ³ì-³ (³ìåí-³)

(ó) ³ì-ÿõ (³ì¸í-àõ) 103

Ñêëîí

Íàçî¢í³ê³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó íà -à (-ÿ) ç íàö³ñêàì íà àñíîâå

Íàçî¢í³ê³ àãóëüíàãà ðîäó, øòî àáàçíà÷àþöü àñîá ìóæ÷ûíñêàãà ïîëó

Í. Ð. Ä. Â. Ò. Ì.

äçÿäçüê-à, äçÿäóë-ÿ äçÿäçüê-³, äçÿäóë-³ äçÿäçüê-ó, äçÿäóë-þ äçÿäçüê-ó, äçÿäóë-þ äçÿäçüê-àì, äçÿäóë-åì (ïðû) äçÿäçüê-ó, äçÿäóë-þ

ïëàêñ-à ïëàêñ-û ïëàêñ-ó ïëàêñ-ó ïëàêñ-àì (àá) ïëàêñ-å

Íàçî¢í³ê³, øòî àáàçíà÷àþöü íàçâû ìàëàäûõ ³ñòîò, ó ðîäíûì, äàâàëüíûì ³ ìåñíûì ñêëîíàõ àäç³íî÷íàãà ë³êó íàáûâàþöü ñóô³êñ -ÿö- ³ ¢æûâàþööà, ÿê ³ íàçî¢í³ê³ 3-ãà ñêëàíåííÿ, ç êàí÷àòêàì -³: äç³öÿö³, ëàñÿíÿö³. Ó òâîðíûì ñêëîíå ÿíû ìàþöü êàí÷àòàê 2-ãà ñêëàíåííÿ -¸ì: äç³ö¸ì, ïòóøàí¸ì. Âà ¢ñ³õ óñêîñíûõ ñêëîíàõ ìíîæíàãà ë³êó íàçî¢í³ê³ íàçâû ìàëàäûõ ³ñòîò ï³øóööà ç ñóô³êñàì -ÿò: ïòóøàíÿò, ÿãíÿò (àëå: äçÿöåé). Íàçî¢í³ê³ ³ìÿ, ïëåìÿ, ñòðýìÿ ïðû ñêëàíåíí³ ìîãóöü íàáûâàöü ñóô³êñ -åí- ³ çìÿíÿööà áåç ÿãî. Ç ñóô³êñàì -åí- ãýòûÿ íàçî¢í³ê³ ¢ ðîäíûì, äàâàëüíûì ³ ìåñíûì ñêëîíàõ ìàþöü êàí÷àòàê -³: ³ìåí³, ïëåìåí³, ñòðýìåí³, áåç ñóô³êñà -åí- êàí÷àòê³, óëàñö³âûÿ íàçî¢í³êàì 2-ãà ñêëàíåííÿ: ³ìÿ, ³ìþ, ³ìåì, ó ³ì³. Ó ìíîæíûì ë³êó íàçî¢í³ê³ ³ìÿ, ñòðýìÿ ¢æûâàþööà ç ñóô³êñàì -¸í- ³ áåç ÿãî: ³ì¸í ³ì¸íà¢, ³ìÿ¢; ñòðàì¸í ñòðàì¸íà¢, ñòðýìÿ¢; à íàçî¢í³ê ïëåìÿ òîëüê³ ç ñóô³êñàì -¸í-: ïëÿì¸í ïëÿì¸íà¢. Íàçî¢í³ê³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó íà -à (-ÿ) ó ðîäíûì ³ â³íàâàëüíûì ñêëîíàõ ìàþöü êàí÷àòê³ 1-ãà ñêëàíåííÿ: ìóæ÷ûíû, äçÿäóë³, ìóæ÷ûíó, äçÿäóëþ. Ó äàâàëüíûì ³ ìåñíûì ñêëîíàõ íàï³ñàííå êàí÷àòêࢠçàëåæûöü àä õàðàêòàðó àñíîâû ³ ìåñöà íàö³ñêó. Êàí÷àòàê -ó (-þ), ÿê ³ ¢ 2-ì ñêëàíåíí³, óëàñö³âû íàçî¢í³êàì ç öâ¸ðäàé ³ ìÿêêàé àñíîâàé, êàë³ íà ÿå ïàäàå íàö³ñê: áà´öüêó, äçÿäó´ëþ, ïðû áà´öüêó, ïðû äçÿäó´ëþ. Êàë³ æ íàö³ñê ïàäàå íà êàí÷àòàê, òàê³ÿ íàçî¢í³ê³, ÿê ³ ¢ 104

1-ì ñêëàíåíí³, óæûâàþööà ç êàí÷àòêàì -å: Êóçüìå´, ïðû Ôàìå´. Ó íàçî¢í³êàõ ç ìÿêêàé àñíîâàé óæûâàåööà êàí÷àòàê -³: ñóääç³´, ïðû ñòàðøûí³´. Ó òâîðíûì ñêëîíå íàçî¢í³ê³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó íà -à (-ÿ) ç àñíîâàé íà öâ¸ðäû çû÷íû ìàþöü íåíàö³ñêíû êàí÷àòàê -àì: áà´öüêàì, äçÿ´äçüêàì, íàö³ñêíû -îé (-îþ): Êóçüìîé (-îþ), Ôàìîé (-îþ). Íàçî¢í³ê³ ç ìÿêêàé àñíîâàé íåçàëåæíà àä íàö³ñêó ¢æûâàþööà ç êàí÷àòêàì -åì, -¸é (-¸þ): ̳öåì, ñòàðøûí¸é (-¸þ). Íàçî¢í³ê³ àãóëüíàãà ðîäó, øòî àáàçíà÷àþöü àñîá ìóæ÷ûíñêàãà ïîëó, ñêëàíÿþööà ÿê íàçî¢í³ê³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó íà -à (-ÿ): ö³õîíÿ ö³õîí³, ö³õîíþ, ö³õîíåì, ïðû ö³õîíþ (âûêëþ÷ýííå: ñ³ðàòà). Íàçî¢í³ê³ àãóëüíàãà ðîäó, ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü àñîá æàíî÷àãà ïîëó, ìàþöü ñêëîíàâûÿ êàí÷àòê³, óëàñö³âûÿ íàçî¢í³êàì 1-ãà ñêëàíåííÿ: ïëàêñû, ïëàêñå, ïëàêñó, ïëàêñàé (-àþ), àá ïëàêñå. ßê ðîçíàñêëàíÿëüíûÿ íàçî¢í³ê³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäó, ñêëàíÿþööà ïðîçâ³ø÷û, ÿê³ÿ ïàõîäçÿöü àä íàçâࢠïðàäìåòࢠæàíî÷àãà ðîäó ç àñíîâàé íà ã, ê, õ ³ ìàþöü íåíàö³ñêíû êàí÷àòàê -à: Áîéêà ²âàí, Áîéê³ ²âàíà, Áîéêó ²âàíó, Áîéêó ²âàíà, Áîéêàì ²âàíàì, ïà Áîéêó ²âàíó. Êàë³ æ òàêîå ïðîçâ³ø÷à íàëåæûöü àñîáå æàíî÷àãà ïîëó, ÿíî ñêëàíÿåööà ÿê íàçî¢í³ê 1-ãà ñêëàíåííÿ ç àäïàâåäíàé àñíîâàé: Áîéêà Âîëüãà, Áîéê³ Âîëüã³, Áîéöû Âîëüçå, Áîéêó Âîëüãó, Áîéêàé Âîëüãàé, ïà Áîéöû Âîëüçå.

156. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, ñòàâÿ÷û íàçî¢í³ê³, øòî ¢ äóæêàõ, ó ïàòðýáíàé ôîðìå.

1. Òóò ñòàÿ¢ çóñ³ì íåçíà¸ìû äëÿ (ëàñÿíÿ) äóõ, ÿê³ì ÿø÷ý òàì, ó ïðûëåñêó, ïàõíó¢ ãýòû ÷àëàâåê (Ã. Äàë³äîâ³÷).

2. Ñàáàêà ëÿæࢠíà áàêó ïàì³æ ÿäëî¢öàâûõ êóñòî¢ ³ ëàïàþ ãóëÿ¢ ç (âà¢÷àíÿ) (Â. Êàðàìàçà¢). 3. Íà ÿáëûíþ ñêîêíóëà ç áÿðýç³íû âàâ¸ðêà. I íå àäíà! Ç äâóìà (âàâåð÷àíÿòû) (Ì. Ëóæàí³í). 4. óñòàðû÷íûÿ çâåñòê³ àá (ïëåìÿ) êðûâ³÷î¢ ³ äðûãàâ³÷î¢ ³ àá àá ÿäíàíí³ (ïëåìÿ) ó íàðîä áåëàðóñê³ äà íàñ íå äàéøë³. 5. Íåçíà¸ìû ñïûí³¢ êàíÿ, ïðû¢çíÿ¢ñÿ íà (ñòðýìÿ) ³ ¢âàæë³âà àãëåäçå¢ íàâàêîëëå. 6. Ñòàíà¢ëåííå 105

³ ðàçâ³öö¸ áåëàðóñêàãà òýàòðà íåïàðû¢íà çâÿçàíà ç (³ìÿ) I. Áóéí³öêàãà, Ó. Ãàëóáêà, Ô. Æäàíîâ³÷à (ÁåëÑÝ). 7. Ñàìûÿ ñòàðàæûòíûÿ (³ìÿ), ÿê³ÿ øûðîêà âûêàðûñòî¢âàþööà ¢ íàø ÷àñ, ãýòà Âîëüãà, Àëåã, Àíäðýé.

157. Óòâàðûöå ñëîâàçëó÷ýíí³. Çàï³øûöå. Àáàçíà÷öå êàí÷àòê³ íàçî¢í³êࢠ³ ðàñòëóìà÷öå ³õ óæûâàííå.

Ãàâàðûöü ç (äçÿäóëÿ), áûöü ïðû (áàöüêà), ñóñòðýööà ç (äçÿäçüêà), ïðàöàâàöü (ñòàðøûíÿ), âûñîêàìó (ìóæ÷ûíà), ãóòàðûöü ñà (ñòàðàñòà), ïàâ³òàööà ç (ñóääçÿ), ãóëÿöü ç (Âàñÿ), æûöü ïðû (̳êîëà), âÿñ¸ëàìó (³öÿ), áû¢ (ñâåäêà), çàñòàâà¢ñÿ (ãàðýçà), ç ÿ¢ëÿ¢ñÿ (çàïÿâàëà), ìàëåíüêàìó (ïëàêñà), ç ãýòàé (êàïðûçóëÿ), ç (Ãàííà Äàðîæêà), ç (Ìàêñ³ì Äàðîæêà).

158. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû ³ ñòàâÿ÷û íàçî¢í³ê³, øòî ¢ äóæêàõ, ó ïàòðýáíàé ñêëîíàâàé ôîðìå.

1. Ç (áàöüêà) ÿ ¢ï..ðøûíþ à..÷ó¢ ìóçûêó íà÷íîãà íåáà ³ â..ñíîâàé ïàâîäê³ (Ê. ʳðýåíêà). 2. Ó ãàäû (Â/â)ÿë³êàé (À/à)é÷û(í/íí)àé (Â/â)àéíû áåëàðóñê³ ëåñ ñòࢠäëÿ ìíîã³õ íàäçåéí.. (àáàðîíöà) (Ï. Ïàí÷àíêà). 3. Òàíöóé íå òàíöóé, à ãðîøû (ìóçûêà) àääàé (Ïðûêàçêà). 4. Àñàáë³âà ðàäàâàë³ ìÿíå ñóñòðý÷û ç (Êóïàëà), Êîëàñàì, Ãàðòíûì, (Áÿäóëÿ), ×àðîòàì æûâûì³ êëàñ³êàì³, ïà÷ûíàëüí³êàì³ ñó÷àñíàé ë³òàðàòóðû (Ñ. Ãðàõî¢ñê³). 5. Ðóêà ÿãî ¢ ëîêö³ áîëüø íå çã³áàëàñÿ, ¸í çàñòà¢ñÿ (êàëåêà) íàçà¢ñ¸äû (Ê. ×îðíû).

159. Óòâàðûöå ñëîâàçëó÷ýíí³, ñïàëó÷àþ÷û íàçî¢í³ê³, øòî ¢ äóæêàõ, ³ äçåÿñëîâû. Ðàñòëóìà÷öå ¢æûâàííå êàí÷àòêࢠíàçî¢í³êà¢.

Äçÿêàâàöü (Ïåöÿ, ñòàðøûíÿ, ñâåäêà, ̳øà, ñóääçÿ); ãàíàðûööà (áàöüêà, äçÿäóëÿ, ïðàìî¢öà, Âàñÿ, ̳êîëà); äóìàöü àá (ñ³ðàòà, äçÿäçüêà, Êóçüìà, Âàëîäçÿ, ñòàðàñòà).

160. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû. Çíàéäç³öå ³ âûïðà¢öå àäõ³ëåíí³ àä ìàðôàëàã³÷íûõ íîðìࢠïðû ¢æûâàíí³ ðîçíàñêëàíÿëüíûõ íàçî¢í³êà¢.

1. Ç ²ãàðàì Ìóðàøêàé ìû ïàçíà¸ì³ë³ñÿ íà àë³ìï³ÿäçå ïà ìàòýìàòûöû. 2. Òàööÿíà íåïðûêìåòíà ïåðàäàëà íåøòà 106

âûñîêàìó ìóæ÷ûíå ³ çí³êëà ¢ íàòî¢ïå. 3. Êàí÷àëàñÿ ëåòà, íàäûõîäç³¢ ÷àñ ðàçâ³òàííÿ ñà Ñö¸ïêàé. 4. Àíäðýéêà ç äçÿäóëåé óçÿë³ ïàäðûõòàâàíûÿ ÿø÷ý ç âå÷àðà âóäû ³ ïàéøë³ íà âîçåðà.

Íåñêëàíÿëüíûÿ íàçî¢í³ê³ 161. Óñïîìí³öå, ÿê³ÿ íàçî¢í³ê³ àäíîñÿööà äà íåñêëàíÿëüíûõ. Ðàçìÿðêóéöå íàñòóïíûÿ ñëîâû íà äçâå ãðóïû: 1) ñêëàíÿëüíûÿ íàçî¢í³ê³; 2) íåñêëàíÿëüíûÿ íàçî¢í³ê³.

Êàêàâà, êàâà, Àëüïû, Òá³ë³ñ³, ýñê³ìî, Äàíüêî, æàëþç³, å¢ðà, ê³ìàíî, Êàâàëü÷óê (Âîëüãà), ÁÄÓ, ÌÀÇ.

162. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû. Çíàéäç³öå ³ âûïðà¢öå ïàìûëê³, àáóìî¢ëåíûÿ ïàðóøýííåì ìàðôàëàã³÷íûõ íîðìà¢.

1. Ïàðòûÿ íà ñêðûïöû, âûêàíàíàÿ ìàýñòðàì Ñï³âàêîâûì, ñïàäàáàëàñÿ ¢ñ³ì. 2. Íà âîäìåë³ ñòàÿë³ ãðàöû¸çíûÿ ôëàì³íã³. 3. Íåçíà¸ìû áû¢ ó äðàïàâûì ïàë³öå ³ êàïåëþøû. 4. Òû ÿê äàá³ðàåøñÿ äàìî¢ ìåòðîì ö³ à¢òîáóñàì?

5. Ìàö³ çàéãðàëà íà ï³ÿí³íå, ³ ïà ïàêî³ ïàïëûëà öóäî¢íàÿ ìóçûêà. 6. Íåêàëüê³ äûíãà àñöÿðîæíà ïàäûøë³ äà àãàðîäæû. 7. Ëåòàì Âîëüãà àäïà÷ûâàëà ¢ ñàíàòîðû³ ¢ Ñî÷àõ.

8. Ïåéçàæ, àäëþñòðàâàíû íà ãýòûì ïàíå Àíòîíàì Êðàìêîì, íå÷ûì íàãàäâࢠíàâàêîëüíûÿ ìÿñö³íû. 9. Ïà ïåíàëüöÿõ ïåðàìàãëà êàìàíäà «Þíàöòâà». 10. Àäïà÷ûíàê ó Ãàãðàõ í³êîãà íå ïàê³íó¢ àáûÿêàâûì. Êàí÷àòê³ íàçî¢í³êࢠó ðîäíûì ³ ìåñíûì ñêëîíàõ ìíîæíàãà ë³êó Ó ðîäíûì ñêëîíå ìíîæíàãà ë³êó íàçî¢í³ê³ ¢æûâàþööà ç êàí÷àòêàì³ -ࢠ(-ÿ¢), -î¢ (-¸¢), -åé (-ýé) ³ ç íóëÿâûì êàí÷àòêàì. Íàçî¢í³ê³ 1-ãà ñêëàíåííÿ ìàþöü êàí÷àòàê -ࢠ(-ÿ¢) (ç àñíîâàé íà çáåã çû÷íûõ) ³ íóëÿâû êàí÷àòàê: ïóø÷à¢, ãóëüíÿ¢; âóë³ö, äàðîã. Àñîáíûÿ íàçî¢í³ê³ ìîãóöü ìåöü âàðûÿíòíûÿ ôîðìû: ÿáëûíÿ¢ ÿáëûíü, ñ¸ñòðࢠñÿñö¸ð.

107

Íàçî¢í³ê³ 2-ãà ñêëàíåííÿ ¢æûâàþööà ç êàí÷àòêàì³ -ࢠ(-ÿ¢), -î¢ (-¸¢): âîáëàêà¢, ñóçîð ÿ¢, ñûíî¢, ïà븢; ðýäêà ç êàí÷àòêàì -åé (-ýé): âà÷ýé, ãàñöåé. Íàçî¢í³ê³ 3-ãà ñêëàíåííÿ ïàä íàö³ñêàì ìàþöü êàí÷àòàê -åé (-ýé), íå ïàä íàö³ñêàì -ࢠ(-ÿ¢): íà÷ý´é, ãóñå´é, ïå´÷à¢, äà´ëÿ¢ (àëå: ãðîøàé). Íåêàòîðûì íàçî¢í³êàì óëàñö³âûÿ âàðûÿíòíûÿ ôîðìû: àðöåëåé àðöåëÿ¢, ñåíàæàöåé ñåíàæàöÿ¢.

163. Ñï³øûöå, ñòàâÿ÷û íàçî¢í³ê³, øòî ¢ äóæêàõ, ó ðîäíûì ñêëîíå ìíîæíàãà ë³êó.

ʳëàãðàì (ÿáëûê³, ãðóøû, ñë³âû, â³øí³, àïåëüñ³íû, ìàíäàðûíû, ïàì³äîðû, öóêåðê³); ïàðà (òóôë³, áîòû, ðóêàâ³öû, øêàðïýòê³); øìàò (àç¸ðû, ðýê³, ëÿñû, ïàë³); ïÿöü (ïàñàæûðû, ìåñöû, ïðûïûíê³, òðàìâà³); êàðïóñû (ôàáðûê³, çàâîäû, âåðô³, ýëåêòðàñòàíöû³).

164. Ñï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû, ðàññòà¢ëÿþ÷û íåàáõîäíûÿ çíàê³ ïðûïûíêó ³ ñòàâÿ÷û íàçî¢í³ê³, øòî ¢ äóæêàõ, ó ôîðìå ðîäíàãà ñêëîíó ìíîæíàãà ë³êó.

1. Ç ôðàíòàâûõ (äàðîã³) àêîïíûõ (áóäí³) öÿ..ê³õ (ïàõîäû) ñóðîâûõ (øòóðìû) ³ (àòàê³) çàñòàþööà ¢ ñýðöû êîæíàãà ñàëäàòà ìíîã³ÿ äàðàã³ÿ âîáðàçû ³ ³ì¸íûì (Ê. ʳðýåíêà). 2. Ïðûö³õë³ ãàëàñû (ïòóøê³). ͳáû ë¸..ê³ ñóì ñåÿ¢ñÿ ïðàç ïàðàäçåëóþ ãóø÷ûíþ (áÿðîçû) ³ (ãðàáû) (Ì. Ëûíüêî¢). 3. Ìàëàäîñöü öÿãíåööà äà (íå)çâû÷àéíàãà äà ðàìàíòû÷íûõ (ïàäàðîææà) äà (íå)áûâàëûõ (ó÷ûíê³) äà ïåðààäîëå(í/íí)ÿ (íå)÷óâàëûõ (öÿæêàñö³) (Ì. Ëóæàí³í). 4. Ñëÿïû (íå)ðàçáîðë³âû ãóñò âûÿ¢ëÿåô òîëüê³ àäíàñòàéíàñöü ñòàíäàðòíàñöü ïàçáà¢ëÿþ÷û ÷àëàâåêà ñàìàñòîéíàñö³ ³ àñàá³ñòàé àäêàçíàñö³ çà ðàçâ³öö¸ ñâà³õ ³íäûâ³äóàëüíûõ (ñõ³ëüíàñö³) ³ (ìàã÷ûìàñö³) (Â. ³òêà).

165. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû ³ âûêàæûöå ìåðêàâàííå, ö³ ïðàâ³ëüíà ¢òâîðàíû ôîðìû âûäçåëåíûõ íàçî¢í³êà¢. Àáãðóíòóéöå ñâîé ïóíêò ãëåäæàííÿ (ìîæàöå êàðûñòàööà àäïàâåäíûì³ ñëî¢í³êàì³ ö³ äàâåäí³êàì³).

108

1. Ø÷àñë³âû òîé, õòî âûðàñ ó ðîäíûì êðà³, óâàáðࢠñâà¸é äóøîþ ÷ûñö³íþ ÿãî êðûí³öà¢, ïàõ êâåòêࢠ³ çÿìë³ (Â. Æóêîâ³÷). 2. Ç øóìàì ³ ðîçíàãàëîñûì öóð÷àííåì áåãëà âàäà ïàëÿâûì³ ìåæàì³, êàëÿ³íàì³ äàðîãࢠ(Ó. Êðà¢÷àíêà). 3. Ö¸ïëàå ïàâåòðà íàñòîåíà íà ïàõàõ ñûðîé çÿìë³, íàáðûíÿëûõ ïóïûøêࢠ³ áÿðîçàâàãà ñîêó (Ð. ²ãíàöåíêà).

4. Áûëà ïàðà ç³õàòë³âûõ ñîíå÷íûõ äí¸¢, âûñîêàãà íåáà ³ äà ñë¸çࢠ³ñêðûñòàãà ñíåãó ¢ ïàëÿõ (À. Æóê). 5. Âåðàñåíü ê³íó¢ óæî íà áÿðîçû êðûõó ðîçíûõ ôàðá (Ì. Øûìàíñê³).

166. Êàðûñòàþ÷ûñÿ òàáë³öàé, óñïîìí³öå, ÿê³ÿ êàí÷àòê³ ìàþöü íàçî¢í³ê³ ¢ ìåñíûì ñêëîíå ìíîæíàãà ë³êó.

1-å ñêëàíåííå

(íà) áÿðîç-àõ (ó) ïóø÷-àõ (íà) ÿáëûí-ÿõ

2-å ñêëàíåííå

(íà) çàâîä-àõ (íà) àëåí-ÿõ (ó) ïàë-ÿõ

3-å ñêëàíåííå

(àá) íà÷-àõ (ó) àáëàñö-ÿõ (àá) äàë-ÿõ

167. Ïåðàêëàäç³öå ñêàçû íà áåëàðóñêóþ ìîâó ³ çàï³øûöå ³õ. Ïàðà¢íàéöå êàí÷àòê³ íàçî¢í³êࢠó ôîðìå ìåñíàãà ñêëîíó ìíîæíàãà ë³êó ¢ ðóñêàé ³ áåëàðóñêàé ìîâàõ.

1. Ïî ñòàëüíûì ìàãèñòðàëÿì áåãóò âî âñå êîíöû ñòðàíû ãðóæ¸íûå ïîåçäà (Í. Ìèõàéëîâ). 2. Ïî ñíåæíûì óëèöàì è ïëîùàäÿì íåñêîí÷àåìûì ïîòîêîì òÿíóëèñü òûñÿ÷è ëþäåé (Í. Îñòðîâñêèé). 3. Ïî àëëåÿì, ïî ïàðêàì ðîáêî êðàä¸òñÿ îñåíü. 4. Ïî ñëåäàì áûëî âèäíî, ÷òî ó êîðìóøêè ïîáûâàëà ñåìüÿ ëîñåé (Ì. Ïðèøâèí). 5. Ïî ðàñêèñøèì âåñåííèì äîðîãàì íåïðåðûâíî øëè íàøè âîéñêà (Ê. Ñèìîíîâ).

168. Ñï³øûöå òýêñò, àôàðìëÿþ÷û ÿãî ¢ àäïàâåäíàñö³ ç àðôàãðàô³÷íûì³ ³ ïóíêòóàöûéíûì³ íîðìàì³ ³ ñòàâÿ÷û íàçî¢í³ê³, øòî ¢ äóæêàõ, ó ïàòðýáíàé ôîðìå.

Í..ñïàäçÿâàíû ìàðîç, ðàïòî¢íà íàâàë³¢øûñÿ íà Ïàëå(ñ/ññ)å ïàñëÿ íåêàëüê³õ ö³õ³õ ³ ìÿ..ê³õ (äí³) íà ñûõîäçå ç³ìû, ïðàòðûìà¢ñÿ (í..)äî¢ãà. Íàäâîð..å çì..í³ëàñÿ àäðàçó. Ïàâåòðà ñòàëà ö¸ïëûì ³ ëàãîäíûì à íàä (äàëå÷û) (áàëîòû) ³ (ïàë³) çâ³ñëà ñ³íå÷à-ñìóãà àäçíàêà ö..ïëà ³ àäë³ã³.

109

Àñå¢ ãëûáîê³ ñíåã ïà (ïàë³) ³ (áàëîòû). Çàïëàêàëà ç³ìà ïàä (êàïÿæû) (ì³ëü¸íû) (ñë¸çû). Ðàçìÿêëû ïðàöÿòû âàäîþ ñíåã ãóðá³íàì³ ïàïî¢ç ç ñàëàìÿíûõ (ñòðýõ³) òðûâîæíûì øýïòàì ïàðóøàþ÷û ö³øûíþ à ïà (âóë³öû) ³ (äàðîã³) ïà÷àë³ âûñòóïàöü (æà¢òàâàòà)ìóòíûÿ ëóæûíû ³ ðóøûë³ ¢ ñâàå (äàðîã³) ïåðøûÿ â..ñíàâûÿ ðó÷àéê³(ïåðàâàëü÷ûê³). (óìíû) â..ñíå çàçâ..íåë³ çâîíê³ÿ ïåñí³ (æàâàðàíê³). Ó òûñÿ÷àõ (ç ÿâû) çà¢âàæàëàñÿ íàáë³æýííå â..ñíû, â..ñíû ðàííÿé ³ äðóæíàé (Ïàâîäëå ß. Êîëàñà).

169. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, âûçíà÷öå íàçî¢í³ê³, ïðû ¢æûâàíí³ ÿê³õ ïàðóøàíû ìàðôàëàã³÷íûÿ íîðìû. Âûïðà¢öå ïàìûëê³.

1. ˸ãê³ âåñíàâû âåòðûê ïðàáÿãࢠïà âåðøàë³íàõ òàïîëåé ³ ë³ïà¢. 2. Ïàäàðîææà ïà àñòðàâàì ïàê³íóëà íåçàáû¢íàå ¢ðàæàííå. 3. Íà òýðûòîðû³ Áåëàðóñ³ æûâóöü ïðàäñòà¢í³ê³ áîëüø ÿê ñòà íàöûÿíàëüíàñöÿ¢. 4. Ó âàëüåðàõ Áåëàâåæñêàé ïóø÷û ìîæíà ¢áà÷ûöü ìàãóòíûõ çóáðî¢ ³ ïàëàõë³âûõ êàçóëåé, âûñàêàðîäíûõ àëåíåé ³ çâû÷àéíûõ ëàñåé, äç³ê³õ êàáàíî¢ ³ áóðûõ ìÿäçâåäçåé. 5. Òóðûñòû ÿø÷ý äî¢ãà áëóêàë³ ïà âóë³öàì ñòàðîãà ãîðàäà.

Íîðìû ¢æûâàííÿ ïðûìåòí³êࢠ§ 26. Ïî¢íûÿ ³ êàðîòê³ÿ ôîðìû ïðûìåòí³êࢠ170. Ïåðàêëàäç³öå òýêñò íà áåëàðóñêóþ ìîâó. Ïàðà¢íàéöå ¢æûâàííå ïî¢íàé ³ êàðîòêàé ôîðìࢠïðûìåòí³êࢠó òýêñòàõ. Ö³ õàðàêòýðíàå äëÿ áåëàðóñêàé ìîâû ¢æûâàííå ïðûìåòí³êࢠó êàðîòêàé ôîðìå?

Áûâàåò, âõîäèò â êîìíàòó íåçíàêîìûé ÷åëîâåê. Çäîðîâàåòñÿ. Ãîâîðèò êàê áóäòî îáû÷íûå ñëîâà «äîáðûé äåíü». Ïðîáóäåò íåäîëãî è óéä¸ò, îñòàâèâ ïîñëå ñåáÿ õîðîøåå, ïðèÿòíîå âïå÷àòëåíèå. «Îáàÿòåëüíûé ÷åëîâåê», ãîâîðÿò î í¸ì. Ñåêðåò åãî îáàÿíèÿ ïðîñò: îí óìååò äåðæàòü ñåáÿ â îáùåñòâå, óìååò ñêðûâàòü äóðíîå íàñòðîåíèå, âëàäåòü ñîáîé.

110

Êîãäà ÷åëîâåê ñïîêîåí, ýòî íå çíà÷èò, ÷òî îí íåýìîöèîíàëåí. Ïðîñòî îí õîðîøî âîñïèòàí. Âîñïèòàííûé ÷åëîâåê íèêîãäà íå ïîçâîëèò ñåáå êðè÷àòü è ãðóáî ðàçãîâàðèâàòü ñ ëþäüìè, îñîáåííî ñ òåìè, êòî íèæå åãî ïî ïîëîæåíèþ. Îí ïîíèìàåò, ÷òî ãðóáûé òîí òîëüêî ðîíÿåò åãî â ãëàçàõ ñîáåñåäíèêà (Ïî Ñ. Ìèõàëêîâó).

§ 27. Ñòóïåí³ ïàðà¢íàííÿ ÿêàñíûõ ïðûìåòí³êࢠ171. Êàðûñòàþ÷ûñÿ òàáë³öàì³, ðàñêàæûöå, ÿê óòâàðàþööà ñòóïåí³ ïàðà¢íàííÿ ÿêàñíûõ ïðûìåòí³êà¢.

Âûøýéøàÿ ñòóïåíü ïàðà¢íàííÿ Ïðîñòàÿ ôîðìà

Ñêëàäàíàÿ ôîðìà

1. Àñíîâà ö³ êîðàíü ïðûìåòí³êà + ñóô³êñ -ýéø-, -åéø-:

Ïðûìåòí³ê + áîëüø (áîëåé), ìåíø (ìåíåé): âûñîê³ áîëüø âûñîê³ ñâåòëû ìåíø ñâåòëû

âûñîê³ âûøýéøû ñâåòëû ñâÿòëåéøû 2. Ñóïëåòû¢íàÿ (³íøàÿ) àñíîâà ïðûìåòí³êà + ñóô³êñ -ø-: äîáðû ëåïøû

Íàéâûøýéøàÿ ñòóïåíü ïàðà¢íàííÿ Ïðîñòàÿ ôîðìà

Ñêëàäàíàÿ ôîðìà

Ïðîñòàÿ ôîðìà âûøýéøàé ñòóïåí³ + ïðûñòà¢êà íàé-:

Ïðûìåòí³ê + ñàìû, íàéáîëüø, íàéìåíø:

âûøýéøû íàéâûøýéøû

âûñîê³ ñàìû âûñîê³ ñâåòëû íàéìåíø ñâåòëû 111

172. Ïàäçÿë³öå ïðûìåòí³ê³ íà òðû ãðóïû: 1) óòâàðàþöü óñå ôîðìû ñòóïåíåé ïàðà¢íàííÿ; 2) óòâàðàþöü òîëüê³ ñêëàäàíûÿ ôîðìû ñòóïåíåé ïàðà¢íàííÿ; 3) íå ¢òâàðàþöü ñòóïåíåé ïàðà¢íàííÿ. Øòî àáàçíà÷àþöü ïðûìåòí³ê³ òðýöÿé ãðóïû? Àä ïðûìåòí³êࢠïåðøàé ³ äðóãîé ãðóï óòâàðûöå ³ çàï³øûöå ôîðìû ñòóïåíåé ïàðà¢íàííÿ.

˳ëîâû, äîáðû, áóëàíû, ãàðûñòû, áë³çàðóê³, ãíÿäû, òðûâîæíû, ìàë³íàâû, ðàøó÷û, ñâåòëà-çÿë¸íû, êàðû÷íåâû, øóðïàòû, ø÷àñë³âû, ë¸ãê³, óäóìë³âû, ÷àðíÿâû, âóñàòû, áîñû, óðàäë³âû, ÿñíàâîê³, âÿñ¸ëû, äûñöûïë³íàâàíû.

173. Ïåðàêëàäç³öå ñêàçû íà áåëàðóñêóþ ìîâó ³ çàï³øûöå ³õ. Ïàðà¢íàéöå ¢òâàðýííå ³ ¢æûâàííå ôîðìࢠñòóïåíåé ïàðà¢íàííÿ ïðûìåòí³êࢠó áåëàðóñêàé ³ ðóñêàé ìîâàõ.

1. Âîñïèòûâàòü äóøó è ñèëó ÷óâñòâ íå òîëüêî òðóäíåéøåå èç èñêóññòâ, íî è âàæíåéøåå äåëî! (Ý. Àñàäîâ).

2. ßð÷å áûëî ñîëíöå, ñèëüíåå ïàõëè òîïîëÿ, ãðîì÷å áûë ãðîì, âûøå òðàâà (Ê. Ïàóñòîâñêèé). 3. Óøè ðûñè äàæå âî âðåìÿ ñíà ÷óòêî ëîâèëè ìàëåéøèé çâóê, êàê ðàäèîàíòåííà ëîâèò ëåã÷àéøèå êîëåáàíèÿ ýëåêòðè÷åñêèõ âîëí (Â. Áèàíêè). 4. Çâîí âîäû áûë äðóãîé òÿæåëåå è áåç ìåëîäèè (Â. Êîðîëåíêî). 5. Âåëè÷àéøèé ëèòåðàòóðíûé àâòîðèòåò, Ãîðüêèé â ðàçãîâîðå ñ ïèñàòåëÿìè î ðåäàêöèîííûõ äåëàõ áûë ãîðàçäî áîëåå ó÷òèâ è óñòóï÷èâ, ÷åì èíîé èç ñëóæàùèõ â «àïïàðàòå» èçäàòåëüñòâà (Ê. ×óêîâñêèé).

6. Êîðîëåíêî, êàê ëþáåçíûé õîçÿèí, ñ÷¸ë ñâîèì äîëãîì ðàññêàçàòü íåñêîëüêî èíòåðåñíåéøèõ ñëó÷àåâ èç ñâîåé æèçíè â Ðóìûíèè (Ê. ×óêîâñêèé). l Çðàá³öå ìàðôàëàã³÷íû ðàçáîð ÿêàñíàãà ³ àäíîñíàãà ïðûìåòí³êà¢.

174. Çíàéäç³öå ïàìûëê³ âà ¢òâàðýíí³ ³ ¢æûâàíí³ ôîðìࢠñòóïåíåé ïàðà¢íàííÿ ïðûìåòí³êà¢. Àäðýäàãóéöå ñêàçû ³ çàï³øûöå ³õ.

1. Óäçåëüí³ê³ ñâÿòà ìàþöü ìàã÷ûìàñöü íàáûöü òàâàðû áåëàðóñê³õ âûòâîðöࢠïà áîëüø í³æýéøûõ öýíàõ. 2. Ó çàëàõ ìóçåÿ âûñòà¢ëåíû ëåïøûÿ ¢çîðû áåëàðóñêàãà æûâàï³112

ñó ÕÕ ñòàãîääçÿ. 3. Íà ÷ýìï³ÿíàò ñâåòó òðàï³ë³ øàñíàööàöü ìàöíåéøûõ êàìàíä ç ÷àòûðîõ êàíòûíåíòà¢. 4. Çàáåñïÿ÷ýííå õàð÷îâàé áÿñïåê³ àäíà ç íàéáîëüø âàæíåéøûõ çàäà÷ ëþáîé êðà³íû. 5. Ïðûéøëà âîñåíü. Äí³ ñòàíîâÿööà êàðàöåé, à íî÷û äà¢æýé. 6. Ñòàðòóå ñàìû ìàëàäç¸æíû ïðàåêò «Àäêðûòàÿ ïëÿöî¢êà»! 7. ̳íóëàÿ ç³ìà áûëà ñàìàÿ íàéöÿïëåéøàÿ ç òûõ, ÿê³ÿ ïàìÿòàå ìîé áàöüêà. 8. Ç ãàäàì³ äçåä ñòàíàâ³¢ñÿ ¢ñ¸ áîëüø ãëóõ³ì.

§ 28. Ïðûíàëåæíûÿ ïðûìåòí³ê³ 175. Çàìÿí³öå ¢ ñëîâàçëó÷ýííÿõ íàçî¢í³ê³ ðîäíàãà ñêëîíó ïðûíàëåæíûì³ ïðûìåòí³êàì³. Çàï³øûöå. Âûçíà÷öå, àä íàçî¢í³êࢠÿêîãà ðîäó ³ ç äàïàìîãàé ÿê³õ ñóô³êñࢠóòâàðûë³ñÿ ïðûíàëåæíûÿ ïðûìåòí³ê³.

À¢òàìàá³ëü áðàòà, äîì ëåñí³êà, ñûí êàâàëÿ, áÿðëîã ìÿäçâåäçÿ, àêóëÿðû áàáóë³, äà÷êà ñÿñòðû.

176. Çàï³øûöå ñëîâàçëó÷ýíí³, âûá³ðàþ÷û ç äóæàê ïðûìåòí³ê³, óòâîðàíûÿ ¢ àäïàâåäíàñö³ ç íîðìàì³ áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðíàé ìîâû.

(Äçÿäóëå¢/äçÿäóë³í) ïàäàðóíàê, (Êîëå¢/Êîë³í) âåëàñ³ïåä, (Íàòàøà¢/Íàòàøûí) áðàò, (Àíäðýåâà/Àíäðý³íà) ëîäêà, (Ñö¸ïêàâà/Ñö¸ï÷ûíà) êóðòêà, (Âàñå¢/Âàñ³í) ðóêçàê.

177. Ïåðàêëàäç³öå ñëîâàçëó÷ýíí³ íà áåëàðóñêóþ ìîâó, çàï³øûöå, àáàçíà÷öå ñóô³êñû ïðûìåòí³êà¢.

Ìèøèí ðîâåñíèê, ïàñòóøüÿ ñóìêà, äåäóøêèíà èíèöèàòèâà, Ïåòèíû äðóçüÿ, áåëè÷üå äóïëî.

Íîðìû ¢æûâàííÿ ë³÷ýáí³êࢠ§ 29. Ñêëàíåííå ë³÷ýáí³êࢠ˳÷ýáí³ê àäç³í (àäíà, àäíî, àäíû) ñêëàíÿåööà ÿê ïðûìåòí³ê: àäç³í, àäíàãî, àäíàìó ³ ã. ä. Ñëîâà àäíà ¢ ðîäíûì ³ òâîðíûì ñêëîíàõ ìàå äâà âàðûÿíòû êàí÷àòêà¢: Ð.: àäíîé (-àå), Ò.: àäíîé (-îþ).

113

˳÷ýáí³ê³ äâà (äçâå), àáîäâà (àáåäçâå), òðû, ÷àòûðû ñêëàíÿþööà íàñòóïíûì ÷ûíàì: Í. Ð. Ä. Â.

äâà äâóõ äâóì ÿê Í. àáî Ð. Ò. äâóìà Ì. (ïðû) äâóõ Í. Ð. Ä. Â. Ò. Ì.

àáîäâà àáîäâóõ àáîäâóì ÿê Í. àáî Ð. àáîäâóìà (ïðû) àáîäâóõ òðû òðîõ òðîì ÿê Í. àáî Ð. òðûìà (ïðû) òðîõ

äçâå äçâþõ äçâþì ÿê Í. àáî Ð. äçâþìà (ïðû) äçâþõ

àáåäçâå àáåäçâþõ àáåäçâþì ÿê Í. àáî Ð. àáåäçâþìà (ïðû) àáåäçâþõ

÷àòûðû ÷àòûðîõ ÷àòûðîì ÿê Í. àáî Ð. ÷àòûðìà (ïðû) ÷àòûðîõ

˳÷ýáí³ê³ àä ïÿö³ äà äâàööàö³ ³ òðûööàöü ñêëàíÿþööà ÿê íàçî¢í³ê³ 3-ãà ñêëàíåííÿ ç àñíîâàé íà ìÿêê³ çû÷íû: ïÿöü, ïÿö³, ïÿö³, ïÿöü, ïÿööþ, (ïðû) ïÿö³. Ó ôîðìå òâîðíàãà ñêëîíó ãýòûõ ë³÷ýáí³êࢠï³øàööà -öö-: äçåâÿööþ, äâàööàööþ (àëå: øàñöþ, ñÿìþ, âàñüìþ). ˳÷ýáí³ê³ ñîðàê, ñòî ìàþöü òîëüê³ äçâå ôîðìû: Í., Â. ñîðàê, ñòî; Ð., Ä., Ò., Ì. ñàðàêà, ñòà. ˳÷ýáí³ê äçåâÿíîñòà íå çìÿíÿåööà. Ó ë³÷ýáí³êàõ ïÿöüäçÿñÿ´ò, øýñöüäçÿñÿ´ò, ñå´ìäçåñÿò, âî´ñåìäçåñÿò, à òàêñàìà ¢ ñêëàäàíûõ ë³÷ýáí³êàõ àä äâóõñîò äà äçåâÿö³ñîò ïðû ñêëàíåíí³ çìÿíÿþööà àáåäçâå ÷àñòê³: ïÿöüäçÿñÿò, ïÿö³äçåñÿö³, ïÿööþäçåñÿööþ; äçâåñöå, äâóõñîò, äâóìñòàì, äçâåñöå, äâóìàñòàì³, (àá) äâóõñòàõ. ˳÷ýáí³ê òûñÿ÷à ñêëàíÿåööà ÿê íàçî¢í³ê 1-ãà ñêëàíåííÿ ç àñíîâàé íà çàöâÿðäçåëû çû÷íû, à ì³ëü¸í, ì³ëüÿðä ÿê íàçî¢í³ê³ 2-ãà ñêëàíåííÿ ç àñíîâàé íà öâ¸ðäû çû÷íû. Ó òâîðíûì ñêëîíå ë³÷ýáí³ê òûñÿ÷à ìàå äçâå ôîðìû: òûñÿ÷àé ³ òûñÿ÷÷ó. ˳÷ýáí³ê³ ïà¢òàðà ³ ïà¢òàðû âà ¢ñ³õ ñêëîíàõ ìàþöü àäíîëüêàâóþ ôîðìó: ïà¢òàðà (âÿäðà), ïà¢òàðû (ãàäç³íû).

114

Ïðû ñêëàíåíí³ ñàñòà¢íûõ êîëüêàñíûõ ë³÷ýáí³êࢠçìÿíÿåööà êîæíàå ñëîâà: ñòî òðûööàöü øýñöü, ñòà òðûööàö³ øàñö³ ³ ã. ä. Çáîðíûÿ ë³÷ýáí³ê³ äâîå, òðîå ³ ³íøûÿ ñêëàíÿþööà ÿê çàéìåíí³ê³ ìàå, òâàå: äâîå, äâà³õ, äâà³ì ³ ã. ä. Ïàðàäêàâûÿ ë³÷ýáí³ê³ ñêëàíÿþööà ÿê ïðûìåòí³ê³: ïÿòû, ïÿòàãà, ïÿòàìó ³ ã. ä. Ïðû ñêëàíåíí³ ñàñòà¢íûõ ïàðàäêàâûõ ë³÷ýáí³êࢠçìÿíÿåööà òîëüê³ àïîøíÿå ñëîâà: òðûööàöü äðóã³, òðûööàöü äðóãîãà ³ ã. ä. Ïðû ñêëàíåíí³ äðîáàâûõ ë³÷ýáí³êࢠàñîáíà çìÿíÿåööà êîæíàå ñëîâà: ë³÷í³ê ñêëàíÿåööà ÿê êîëüêàñíû ë³÷ýáí³ê, íàçî¢í³ê ÿê ïàðàäêàâû: àäíà òðýöÿÿ, àäíîé òðýöÿé ³ ã. ä.

178. Çàï³øûöå ë³÷áû ñëîâàì³ ³ ïðàñêëàíÿéöå ï³ñüìîâà êîëüêàñíà-³ìåííûÿ ñïàëó÷ýíí³.

321 âó÷àíü, 546 ãåêòàðà¢, 1732 ê³ëàìåòðû, 1979 ãîä.

179. Çàï³øûöå íàñòóïíûÿ êîëüêàñíà-³ìåííûÿ ñïàëó÷ýíí³, çàìÿíÿþ÷û ë³÷áû ñëîâàì³.

238 ñòóäýíòàì³, ó 69 êðà³íàõ, 42 âó÷íÿì, 32 âó÷àí³öàì, íà 2751 ãåêòàðû, ó 1380 ãîäçå, íà 985 ñòàðîíêàõ, íà 985-ì ê³ëàìåòðû, ó 2000 ãîäçå, ó 2010 ãîäçå.

180. Çàï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû, ðàñêðûâàþ÷û äóæê³ ³ çàìÿíÿþ÷û ë³÷áû ñëîâàì³.

1. Ãîìåëü óï..ðøûíþ ¢ïàìÿíóòû ¢ ëåòàï³ñàõ ó 1142 ãîäçå. Ó 12 ïà÷àòêó 13 ñò. ¸í çàéìࢠïëîø÷ó 35 40 ã..êòàðࢠ(Ã. Øòûõà¢). 2. Ó 1965 ãîäçå ¢ Áåëàðóñ³ ïåðàâîçê³ ãðóçࢠ÷ûãóíà÷íûì òðàíñïàðòàì ïåðàâûñ³ë³ ¢çðîâåíü 1940 ãîä.. ¢ 2,6 ðàçà, à ¢çðîâåíü 1945 ãîä.. ó 3,6 ðàçà.

3. Ó ïåðøàé ïàëîâå 80-õ ãàäî¢ ñÿðýäí..ãàäàâû ðîñò ïðàäóêöûéíàñö³ ïðàöû ñêëàäࢠ4,5 %, òàäû ÿê ó ïàïÿðýäí³ÿ 5 ãàäî¢ 8,6 %. 4. Íà ôðàíòàõ (Â/â)ÿë³êàé (À/à)é÷ûííàé (Â/â)àéíû çìàãàë³ñÿ êàëÿ 1 300 000 áåëàðóñà¢. Çâûø 300 000 ñàëäàò ³ àô³öýðࢠáûë³ ¢çíàãàðîäæàíû îðäýíàì³ ³ 115

ì..äàëÿì³, à êàëÿ 400 âî³íࢠóäàñòîåíû çâàííÿ (Ã/ã)åðîÿ (Ñ/ñ)àâåöêàãà (Ñ/ñ)àþçà. l Çðàá³öå ìàðôàëàã³÷íû ðàçáîð êîëüêàñíàãà ³ ïàðàäêàâàãà ë³÷ýáí³êà¢.

181. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, çíàéäç³öå ³ âûïðà¢öå ãðàìàòû÷íûÿ ïàìûëê³, çâÿçàíûÿ ç óæûâàííåì ë³÷ýáí³êà¢. Çàï³øûöå àäðýäàãàâàíûÿ ñêàçû, àáàçíà÷öå êàí÷àòê³ ë³÷ýáí³êà¢.

1. Ìîé äçåä íàðàäç³¢ñÿ ¢ òûñÿ÷ó äçåâÿö³ñîò ñîðàê ñ¸ìûì ãîäçå. 2. Òýêñò âûñòóïëåííÿ çìÿñö³¢ñÿ íà äâóõ ñòàðîíêàõ. 3. Ó ãýòûì ãîäçå ïðûø÷ýïê³ àä ãðûïó áûë³ çðîáëåíû äçâåñöå òûñÿ÷àì ãðàìàäçÿí. 4. Íà ïÿöüäçÿñÿò ìåñöࢠïàäàë³ çàÿâû çâûø ñòî ñàðàêà àá³òóðûåíòà¢. 5. Öåïëàõîä ç äâóõñòàì³ òðûööàööþ ïàñàæûðàì³ ïàïëû¢ óâåðõ ïà ðàöý.

6. Áàöüê³ ãàíàðûë³ñÿ ñâà³ì³ òðûìÿ ñûíàì³. 7. Ïàñåâû ðàïñó ¢ ãýòàé ãàñïàäàðöû çàéìàþöü ïëîø÷ó êàëÿ âîñåìäçåñÿò ãåêòàðà¢. 8. Ó ì³íóëûì ãîäçå çâûø ïÿöüäçÿñÿò òûñÿ÷ íàøûõ ãðàìàäçÿí íàâåäàë³ ñóñåäí³ÿ êðà³íû. 9. Äçÿí³ñ ïàñòóï³¢ âà ¢í³âåðñ³òýò ó äâóõòûñÿ÷û ñ¸ìûì ãîäçå.

§ 30. Ñïàëó÷àëüíàñöü çáîðíûõ ë³÷ýáí³êࢠÇáîðíûÿ ë³÷ýáí³ê³ äâîå äçÿñÿ´öåðà ñïàëó÷àþööà: 1) ç àñàáîâûì³ çàéìåíí³êàì³: íàñ òðîå, äâîå ç íàñ; 2) ç íàçî¢í³êàì³: l ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü àñîá ìóæ÷ûíñêàãà ïîëó: òðîå âó÷íÿ¢, ïÿö¸ðà ñàëäàò; l ÿê³ÿ ìàþöü ôîðìó òîëüê³ ìíîæíàãà ë³êó ³ ïàäëÿãàþöü ë³÷ýííþ: äâîå äçâÿðýé, òðîå ñàíåé; l ÿê³ÿ àáàçíà÷àþöü íàçâû ìàëàäûõ ³ñòîò: òðîå êàöÿíÿò, ñÿì¸ðà ÿãíÿò; l äçåö³, êîí³ ³ ç íåêàòîðûì³ ³íøûì³: ÷àöâ¸ðà äçÿöåé, òðîå êîíåé. Çáîðíûì³ ç ÿ¢ëÿþööà ³ ë³÷ýáí³ê³ àáîäâà, àáåäçâå. Ïðû ñïàëó÷ýíí³ ç íàçî¢í³êàì³ ìóæ÷ûíñêàãà ³ í³ÿêàãà ðîäó ¢æûâàåööà ë³÷ýáí³ê àáîäâà: àáîäâà áðàòû, àáîäâà 116

êîëû; ç íàçî¢í³êàì³ æàíî÷àãà ðîäó ë³÷ýáí³ê àáåäçâå: àáåäçâå ñÿáðî¢ê³. Êàë³ ðàçìîâà ³äçå ïðà àñîá ³ ìóæ÷ûíñêàãà, ³ æàíî÷àãà ïîëó, óæûâàåööà çáîðíû ë³÷ýáí³ê àáîå: Àíòîí ³ Âîëüãà áûë³ ñòóäýíòàì³, àáîå âó÷ûë³ñÿ ¢ ÁÄÓ.

182. Âûçíà÷öå, ÿê³ÿ ç ïðàïàíàâàíûõ ñëî¢ ñïàëó÷àþööà ç ë³÷ýáí³êàì³ äâîå, òðîå. Óòâàðûöå ³ çàï³øûöå àäïàâåäíûÿ ñëîâàçëó÷ýíí³.

Êí³ã³, äæûíñû, ìû, âóë³öû, ñÿáðû, êîí³, çàé÷àíÿòû, àäíàêóðñí³öû, ôóòáàë³ñòû, àêóëÿðû, ô³ãóðûñòê³, íàæí³öû, ñóòê³, ñïàðòñìåíû, ïåðàìîâû, ë³ñÿíÿòû, à¢òàìàá³ë³.

183. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, çíàéäç³öå ³ âûïðà¢öå ïàìûëê³, àáóìî¢ëåíûÿ íÿïðàâ³ëüíûì óæûâàííåì ë³÷ýáí³êà¢. Àäðýäàãóéöå ñêàçû.

1. Ó àáîäâóõ ñÿáðîâàê äçåíü íàðàäæýííÿ áû¢ 18 âåðàñíÿ. 2. Àáà³ì ïàäàðîæí³êàì áûëî øòî ðàñêàçàöü ñâà³ì ðîäíûì. 3. Ó Ïÿòðà áûëî ïÿö¸ðà äçÿöåé: òðîå ñûíî¢ ³ äâîå äà÷îê. 4. Ìàö³ çá³ðàëà ÷àðí³öû àáà³ì³ ðóêàì³. 5. Òðîå àäíàêëàñí³ö: Ãàííà, ²ðûíà ³ Àë³íà íàâåäâàë³ ñòóäûþ âûÿ¢ëåí÷àãà ìàñòàöòâà. 6. Ó à¢äûòîðû³ áûëî äâîå äçâÿðýé ³ ÷àöâ¸ðà àêîí. 7. Àáîäâà ²ãàð ³ Àêñàíà ïðàöàâàë³ íà òðàêòàðíûì çàâîäçå.

Íîðìû ¢æûâàííÿ çàéìåíí³êࢠ§ 31. Íåêàòîðûÿ ìàðôàëàã³÷íûÿ àñàáë³âàñö³ çàéìåíí³êࢠ1. Çâàðîòíû çàéìåíí³ê ñÿáå ìàå íàñòóïíûÿ ñêëîíàâûÿ ôîðìû: Ð. ñÿáå, Ä. ñàáå, Â. ñÿáå, Ò. ñàáîé (-îþ), Ì. (ïðû) ñàáå.

2. Äëÿ àáàçíà÷ýííÿ ïðûíàëåæíàñö³ ïðàäìåòà 3-é àñîáå ¢æûâàþööà çàéìåíí³ê³ ÿãî, ÿå, ³õ. Ôîðìû ÿãîíû, ÿãîíàÿ, ³õí³, ÿê³ÿ ÷àñàì ñóñòðàêàþööà ¢ ãóòàðêîâûì ìà¢ëåíí³ ³ ¢ ìàñòàöê³õ òâîðàõ, íå àäïàâÿäàþöü ìàðôàëàã³÷íûì íîðìàì áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðíàé ìîâû.

117

Çàéìåíí³ê³ ìîé, òâîé ó ðîäíûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó æàíî÷àãà ðîäó ìàþöü ôîðìó ìà¸é, òâà¸é. Ôîðìû ìàå, òâàå ç ÿ¢ëÿþööà íåíàðìàòû¢íûì³. Çàéìåíí³ê³ ñâîé, íàø, âàø ó ðîäíûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó æàíî÷àãà ðîäó ïîáà÷ ç ôîðìàé ñâà¸é, íàøàé, âàøàé ìàþöü ³ ìåíø ïàøûðàíóþ ñâàå, íàøàå, âàøàå. Óæûâàííå ¢ íàçî¢íûì ñêëîíå ôîðìࢠíàøàÿ, âàøàÿ, íàøàå, âàøàå, íàøûÿ, âàøûÿ, à ¢ â³íàâàëüíûì íàøóþ, âàøóþ, íàøàå, âàøàå, íàøûÿ, âàøûÿ íå àäïàâÿäàå ìàðôàëàã³÷íûì íîðìàì (òðýáà: íàøà, âàøà, íàøó, âàøó ³ ã. ä.).

3. Óêàçàëüíû çàéìåíí³ê ãýòû ¢ â³íàâàëüíûì ñêëîíå æàíî÷àãà ðîäó ìàå ôîðìû ãýòó ³ ãýòóþ, ó ðîäíûì ñêëîíå ãýòàé ³ ãýòàå. Çàéìåíí³ê òàÿ ¢ ðîäíûì ñêëîíå ìàå ôîðìû òîé, òàå´.

4. Âà ¢ñêîñíûõ ñêëîíàõ àçíà÷àëüíàãà çàéìåíí³êà ñàì íàö³ñê ïàäàå íà êàí÷àòàê: ñàìî´ãà, ñàìî´ìó; çàéìåíí³êà ñàìû íà àñíîâó: ñà´ìàãà, ñà´ìàìó. Çàéìåíí³ê æàíî÷àãà ðîäó ñàìà ¢ â³íàâàëüíûì ñêëîíå ìàå äçâå ôîðìû: ñàìó´ ³ ñàìó´þ. Çàéìåíí³ê æàíî÷àãà ðîäó ¢ñÿ ¢ ðîäíûì ñêëîíå ïîáà÷ ç ôîðìàé óñ¸é ìàå ìåíø ïàøûðàíóþ ¢ñÿå´.

5. Çàéìåíí³ê æàíî÷àãà ðîäó ÷ûÿ ¢ ðîäíûì ñêëîíå ìàå ôîðìû ÷û¸é, ÷ûå.

6. Ïðû ñêëàíåíí³ àäìî¢íûõ çàéìåíí³êࢠí³õòî, í³øòî íàö³ñê ïàäàå íà ïåðøû ãàëîñíû êàí÷àòêà: í³êî´ãà, í³÷î´ãà. Ó çàéìåíí³êó í³ÿê³ (í³ÿêàÿ, í³ÿêàå, í³ÿê³ÿ) âà ¢ñ³õ ñêëîíàâûõ ôîðìàõ íàö³ñê çàõî¢âàåööà íà àñíîâå: í³ÿ´êàãà, í³ÿ´êàìó ³ ã. ä. Ïðûíàçî¢í³ê, ÿê³ ¢æûâàåööà ïðû àäìî¢íûì çàéìåíí³êó, ñòàâ³ööà ïàñëÿ í³: í³ ç ÷ûì, í³ ç ÿê³ì.

184. Ñï³øûöå ñêàçû, àôàðìëÿþ÷û ³õ ó àäïàâåäíàñö³ ç àðôàãðàô³÷íûì³ íîðìàì³ ³ ñòàâÿ÷û çàéìåíí³ê³, øòî ¢ äóæêàõ, ó ïàòðýáíàé ñêëîíàâàé ôîðìå. Ïðû ìàã÷ûìàñö³ ¢æûâàííÿ äçâþõ ôîðìࢠäðóãóþ ¢êàæûöå ¢ äóæêàõ.

1. Âàþþ÷û ç ïðûðîäàé, ÷àëàâåê ïà÷ûíàå âàå(í/íí)û.. äçåÿ(í/íí)³ ³ ñóïðàöü (ñÿáå) (ñàì) (ß. Ðàäêåâ³÷). 2. Ïåðàä 118

(í³õòî) ó öýëûì ñâåöå âà÷ýé ìû íå àïóñö³ì äà ç..ìë³ (Á. Àëåéí³ê). 3. Âàëÿ ïðûâûêëà íàçûâàöü (ãýòû) çîðêó ñâà¸é (Â. óãåâ³÷). 4. (Óñå) ñÿáðàì òûì íå äàãîäç³ø, à òîëüê³ ñàìì (ñÿáå) íàøêîäç³ø (Ñ. ̳õàëêî¢). 5. Âàñ³ëþ ïàäàáàëàñÿ ¢ áðûãàäçå. ͳõòîì íà (í³õòî) íå êðû÷à¢, íå ïàäãàíÿ¢ (². Íàâóìåíêà). 6. Ç (óñÿ) (Ï/ï)îëà(÷/÷÷)ûíû ïðûåõàë³ ¢ ãîðàä íà âîñåíüñê³ ê³ðìàø ñ..ëÿíå. 7. Íà âàðöå (íàø) êðà³íû ñòàÿë³ äðóæíà ëåïøû.. ñûíû (Ï. Ãëåáêà).

8. Ç (ãýòû) ñòàíöû³ ýë..êòðû÷íàñöü àòðûìë³âàþöü íàéáóéíåéøû.. ïðàäïðûåìñòâû ãîðàäà.

185. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, çíàéäç³öå çàéìåíí³ê³, ïðû ¢æûâàíí³ ÿê³õ ïàðóøàíû ìàðôàëàã³÷íûÿ íîðìû. Çàï³øûöå ñêàçû ¢ àäðýäàãàâàíûì âûãëÿäçå.

1. ßãîíûõ áàöüêî¢ ÿ âåäࢠâåëüì³ äîáðà. 2. Ñàìàãà äûðýêòàðà íà íàðàäçå íå áûëî: ïàåõࢠó êàìàíäç³ðî¢êó.

3. Ïðû ñÿáå ¢ áàéöî¢ áûë³ ðóêçàê³ ç áîåïðûïàñàì³ ³ õàð÷àâàííåì ³ çáðîÿ. 4. ²õíÿÿ õàòà ñòàÿëà íåäàë¸êà àä ìà¸é, ïðû ðý÷öû. 5. Íàøàÿ ðý÷êà ÿø÷ý ñîðàê ãàäî¢ òàìó áûëà âåëüì³ ðûáíàÿ. 6. Ó ìàå ñÿñòðû äà÷êà âó÷ûööà ¢ êàëåäæû.

7. ͳÿêîãà äàæäæó ñ¸ííÿ òàê ³ íå áûëî. 8. Íà âàøàå âÿñåëëå ÿ àáàâÿçêîâà ïðûéäó. 9. Äçåä í³êîãà íå çàïðàøࢠäà ñÿáå ³ äà í³êîãà íå õàöå¢ ³ñö³ ñàì.

Íîðìû ¢æûâàííÿ äçåÿñëîâࢠ§ 32. Óæûâàííå àñàáîâûõ êàí÷àòêࢠäçåÿñëîâࢠÏðû ¢òâàðýíí³ ôîðìࢠ1-é àñîáû ìíîæíàãà ë³êó äçåÿñëîâࢠI ñïðàæýííÿ êàí÷àòê³ -îì, -¸ì óæûâàþööà ïàä íàö³ñêàì, êàí÷àòê³ -àì, -åì íå ïàä íàö³ñêàì: áåðàæî´ì, âÿç¸ì, ï³´øàì, ìàëþ´åì. Ó ôîðìàõ 2-é àñîáû ìíîæíàãà ë³êó äçåÿñëîâࢠïàä íàö³ñêàì óæûâàþööà êàí÷àòê³ -àöå, -ÿöå, íå ïàä íàö³ñêàì -àöå, -åöå: ñå÷àöå´, ³äçÿöå´, êà´æàöå, çáåðàãà´åöå.

119

186. Ïðû ñï³ñâàíí³ ñêàçࢠðàñêðûéöå äóæê³ ³ çàìÿí³öå ôîðìû äçåÿñëîâࢠ2-é àñîáû àäç³íî÷íàãà ë³êó ôîðìàì³ 2-é àñîáû ìíîæíàãà ë³êó.

1. ßê ïðàæûâåø, òàê ³ ïðàñëûâåø. 2. Âûøýé ãàëàâû (íå)ïàäñêî÷ûø. 3. Çà (äâó/äçâþ)ìà çàéöàì³ ïàãîí³øñÿ í³ àäíàãî (íå)çëîâ³ø. 4. Ç ê³ì ïàâÿäçåøñÿ, àä òàãî ³ íàáÿðýøñÿ. 5. Ç ïåñí³ ñëîâà (íå)âûê³íåø. 6. Ç õàðàñòâà âàäû (íå)íàï åøñÿ. 7. Ìàñëàì êàøó (íå)ñàïñóåø. 8. Ïàñïÿøûø ëþäçåé íàñìÿøûø. 9. Øûëà ¢ ìÿøêó (íå)óòî³ø. l Çðàá³öå ìàðôàëàã³÷íû ðàçáîð äâóõ äçåÿñëîâࢠ(I ³ ²² ñïðàæýííÿ¢).

187. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, çíàéäç³öå ³ âûïðà¢öå ãðàìàòû÷íûÿ ïàìûëê³, àáóìî¢ëåíûÿ ïàðóøýííåì ìàðôàëàã³÷íûõ íîðìà¢.

1. Ìû ³äçåì ïà áåðàçå ëÿñíîé ðà÷óëê³, ÿêàÿ ¢ïàäàå ¢ âîçåðà Êðîìàíü. 2. ßê ïàñåÿöå, òàê ³ ïàæíåöå. 3. «Ö³ ïàäâÿçåöå Âû íàñ äà Ãîìåëÿ?» ñïûòàë³ õëîïöû. 4. «Äàâàé âîçüìÿì Øàðûêà ç ñàáîþ ¢ ëåñ», ïðàïàíàâàëà ñòàðýéøàÿ äçÿ¢÷ûíà. 5. ßêóþ ðîá³öå ñïðàâó, òàêóþ ìàÿöå ñëàâó.

6. Äàâàéöå ìû ïàäñòðûæýì ãýòûÿ êóñòû, ³ çíåøí³ âûãëÿä äâîðûêà àäðàçó çìåí³ööà. Íåàáõîäíà àäðîçí³âàöü êàí÷àòê³ äçåÿñëîâࢠàáâåñíàãà ³ çàãàäíàãà ëàäó. Ôîðìû 1-é àñîáû ìíîæíàãà ë³êó çàãàäíàãà ëàäó ¢æûâàþööà ç êàí÷àòêàì³ -åì (-ýì, -àì), -³ì (-ûì). Àäíû ç ãýòûõ ôîðìࢠñïåöûô³÷íûÿ äëÿ çàãàäíàãà ëàäó: õàäçåì, áÿðýì, íÿñåì ³ ³íø., äðóã³ÿ ñóïàäàþöü ç ôîðìàì³ áóäó÷àãà ïðîñòàãà ÷àñó àáâåñíàãà ëàäó: ñõîäç³ì, íàï³øàì, ïàåäçåì ³ ³íø.

188. Ñï³øûöå ñêàçû, âûá³ðàþ÷û ç äóæàê íåàáõîäíûÿ êàí÷àòê³ äçåÿñëîâà¢. Ðàñòëóìà÷öå ¢æûâàííå ãýòûõ êàí÷àòêà¢.

1. Ðàí³öà. Ñâ³òàå. Áÿð(îì/ýì) ïàäðûõòàâàíûÿ ç âå÷àðà âóäû ³ ³äç(¸ì/åì) äà âîçåðà. 2. «Íÿñ(åì/¸ì) óñ¸ ãýòà äà íàñ», ïðàïàíàâࢠÀíäðýé, ïàêàçâàþ÷û íà â¸äðû ç ðû120

áàþ. 3. «Áÿð(ýì/îì) ëûæû ³ âûõîäç³ì íà ñòàäû¸í», ãó÷íûì ãîëàñàì çàãàäࢠíàñòà¢í³ê ô³çêóëüòóðû. 4. «Àäïà÷í(åì/¸ì) õâ³ë³íó. ͳêóäû íå ¢öÿ÷ý ãýòàÿ êàñüáà», ñêàçࢠäçåä ͳ÷ûïàð, âûö³ðàþ÷û êàñó â³ëüãîòíàþ òðàâîþ.

5. Óæî àìàëü ñóòê³ ïëûâ(åì/¸ì) íà íåâÿë³ê³ì öåïëàõîäçå ¢í³ç ïà Äíÿïðû.

Íîðìû ¢æûâàííÿ ïðûñëî¢ÿ¢ § 33. Ñòóïåí³ ïàðà¢íàííÿ ïðûñëî¢ÿ¢ 189. Êàðûñòàþ÷ûñÿ òàáë³öàì³, óñïîìí³öå ³ ðàñêàæûöå, ÿê óòâàðàþööà ñòóïåí³ ïàðà¢íàííÿ ïðûñëî¢ÿ¢.

Âûøýéøàÿ ñòóïåíü ïàðà¢íàííÿ Ïðîñòàÿ ôîðìà

ö¸ïëà öÿïëåé, âûñîêà âûøýé. Àëå: äîáðà ëåïø, äðýí-

Ñêëàäàíàÿ ôîðìà

ö³êàâà áîëüø ö³êàâà, çðàçóìåëà ìåíø çðàçóìåëà

íà ãîðø, ìàëà ìåíø, ìíîãà áîëüø Íàéâûøýéøàÿ ñòóïåíü ïàðà¢íàííÿ Ïðîñòàÿ ôîðìà

õàëàäíåé íàéõàëàäíåé, ïðûãàæýé íàéïðûãàæýé, ëåïø íàéëåïø

Ñêëàäàíàÿ ôîðìà

ö³êàâà íàéáîëüø ö³êàâà, çðàçóìåëà íàéìåíø çðàçóìåëà; âûøýé âûøýé çà ¢ñ³õ, áîëüø áîëüø çà ¢ñ¸

Ç à ¢ â à ã à. Ó ãóòàðêîâûì ³ ìàñòàöê³ì ñòûëÿõ ïîáà÷ ç ôîðìàì³ ëåïø, ãîðø, ìåíø, áîëüø óæûâàþööà ôîðìû ëåïåé, ãîðàé, ìåíåé, áîëåé: Ðàíà ¢ñòàíåø áîëåé çðîá³ø (Ïðûêàçêà).

121

190. Ïðà÷ûòàéöå ïðûêàçê³. Çíàéäç³öå ïðûñë, ÿê³ÿ ¢æûâàþööà ¢ ïðîñòàé ôîðìå âûøýéøàé ñòóïåí³ ïàðà¢íàííÿ. Íàçàâ³öå ³õ ôîðìà¢òâàðàëüíûÿ ñóô³êñû.

1. Àäíà ãàëàâà äîáðà, à äçâå ëåïø. 2. Âîðàíó âûøýé àðëà íå ëÿòàöü. 3. Äàëåé ó ëåñ áîëåé äðî¢. 4. Ëåïø ïàçíåé, ÷ûì í³êîë³. 5. Ðûáà øóêàå, äçå ãëûáåé, à ÷àëàâåê äçå ëåïåé. 5. Ó ãàñöÿõ äîáðà, à äîìà ëåïø. 6. Õâàë³, õâàë³, êàá áîëüø äàë³. 7. Ö³øýé åäçåø äàëåé áóäçåø.

8. Ãëûáåé óçàðýø áîëåé çáÿðýø.

191. Çàï³øûöå ñêàçû, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû ³ ðàñêðûâàþ÷û äóæê³. Ïàäêðýñë³öå ïðûñë ¢ ôîðìå âûøýéøàé ³ íàéâûøýéøàé ñòóïåíÿ¢ ïàðà¢íàííÿ, ðàñòëóìà÷öå, ÿê ÿíû ¢òâàðûë³ñÿ.

1. Ç óñ³õ ïòóøàê íàéáîëåé ïàäàþöü ãîëàñ ñ³í³öû. Çâ..íÿöü áå..êëàïîòíàì, ÿê çâàíî÷ê³ (². Íàâóìåíêà). 2. Íàéìåíø àêòû¢íà ïàâîäç³¢ ñ..áå ñòàðû ̳ê³òà (Ì. Ãàðýöê³).

3. Íàéáîëüø ÿñêðàâàì òàëåíò Ö. Ãàðòíàãà âû..â³¢ñÿ ¢ ïðîçå (À. Êëà÷êî). 4. Àïîâåñ(?)öü «Ó (Ï/ï)àëå(ñ/ññ)êàé ãëóøû» íàéáîëüø ïî¢íà ðàñêðûâàå äóõî¢íû ïàò..íöûÿë ³íò..ë³ãåíòà «ïåðøàãà ïàêàëå(í/íí)ÿ» Ëàáàíîâ³÷à (². Íàâóìåíêà). 5. Óñ¸ ãó÷íåé ³ áîëüø ðàøó÷à ÷óë³ñÿ ïàòðàáàâà(í/íí)³ ì³ðó, ç..ìë³, ñâàáîäû (Ó. Äóáðî¢ñê³).

192. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, çíàéäç³öå ñÿðîä ³õ òûÿ, ó ÿê³õ ïàðóøàíû íîðìû ¢æûâàííÿ ïðûñëî¢ÿ¢. Âûïðà¢öå ïàìûëê³.

1. Ïàêàçàëàñÿ ñîíöà. Äçåíü ðàçãàðà¢ñÿ ¢ñ¸ áîëüø ÿð÷ýé.

2. Íàéáîëüø ýôåêòû¢íåé ïðàöàâàë³ ïðàäïðûåìñòâû ïåðàïðàöî¢÷àé ãàë³íû ¢ ÷àöâ¸ðòûì êâàðòàëå. 3. Àä ãýòûõ ðàñêàòࢠãðîìó ñòàíàâ³ëàñÿ ¢ñ¸ áîëüø òðûâîæíåé íà äóøû.

4. Íàñòóïíû äàêëàä÷ûê ãàâàðû¢ áîëüø çðàçóìåëà, ³ëþñòðóþ÷û êîæíàå ñâภìåðêàâàííå ö³êàâûì ïðûêëàäàì. 5. Íàéáîëüø ïàñïÿõîâà âûñòóï³ë³ íà ãàðàäñêîé àë³ìï³ÿäçå âó÷í³ íàøàé øêîëû. 6. Íî÷÷ó âûïࢠñíåã. Àä ÿãî íà âóë³öû ñòàëà áîëüø ñâÿòëåé.

122

ÊÀÍÒÐÎËÜÍÛß ÏÛÒÀÍͲ ² ÇÀÄÀÍͲ 1. Øòî âûçíà÷àþöü ìàðôàëàã³÷íûÿ íîðìû?

2. Íàçàâ³öå ëåêñ³÷íûÿ ïàêàç÷ûê³ àäóøà¢ë¸íûõ ³ íåàäóøà¢ë¸íûõ íàçî¢í³êà¢. ßê óïëûâàå àäóøà¢ë¸íàñöü/íåàäóøà¢ë¸íàñöü íàçî¢í³êࢠíà ¢òâàðýííå ôîðìࢠâ³íàâàëüíàãà ñêëîíó?

3. Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû íàçî¢í³êà¢, ó ÿê³õ ðîä ó áåëàðóñêàé ³ ðóñêàé ìîâàõ íå ñóïàäàå.

4. Äà ÿêîãà ðîäó àäíîñÿööà íàçî¢í³ê³, øòî ìàþöü íóëÿâû êàí÷àòàê ³ íàçûâàþöü àñîá ïàâîäëå ³õ ïðàôåñ³éíàé äçåéíàñö³, ðîäó çàíÿòêà¢?

5. ßê âûçíà÷àåööà ðîä: à) íåñêëàíÿëüíûõ íàçî¢í³êà¢; á) íåàäóøà¢ë¸íûõ ñêëàäàíûõ íàçî¢í³êà¢, ÿê³ÿ ï³øóööà ïðàç çëó÷îê?

6. Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû íàçî¢í³êà¢, ÿê³ÿ ¢æûâàþööà ¢ ôîðìå: à) òîëüê³ àäç³íî÷íàãà ë³êó; á) òîëüê³ ìíîæíàãà ë³êó.

7. Àä ÷àãî çàëåæûöü óæûâàííå ñêëîíàâûõ êàí÷àòêࢠíàçî¢í³êࢠ1-ãà ñêëàíåííÿ? Óòâàðûöå ôîðìû àäç³íî÷íàãà ë³êó äàâàëüíàãà, òâîðíàãà ³ ìåñíàãà ñêëîíࢠíàçî¢í³êà¢: à) íà öâ¸ðäû çû÷íû; á) íà çàöâÿðäçåëû çû÷íû; â) íà ìÿêê³ çû÷íû; ã) íà -ã, -ê, -õ.

8. Àä ÷àãî çàëåæûöü óæûâàííå êàí÷àòêࢠíàçî¢í³êࢠìóæ÷ûíñêàãà ðîäó 2-ãà ñêëàíåííÿ ¢ ðîäíûì ñêëîíå? Ç ÿê³ì³ êàí÷àòêàì³ ¢æûâàþööà íàçî¢í³ê³ 2-ãà ñêëàíåííÿ ¢ ìåñíûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó?

9. Ïðàñêëàíÿéöå ñïàëó÷ýíí³: à) ³êòàð Õàäàíîâ³÷; á) Àëåíà ϳí÷óê; â) ãîðàä Æëîá³í.

10. Ó ÷ûì àñàáë³âàñöü óòâàðýííÿ ôîðìࢠòâîðíàãà ñêëîíó íàçî¢í³êࢠòðýöÿãà ñêëàíåííÿ òûïó ö³ø, ëàíü?

11. ßê³ÿ àñàáë³âàñö³ ñêëàíåííÿ ìàþöü ðîçíàñêëàíÿëüíûÿ íàçî¢í³ê³?

12. Ç ÿê³ì³ êàí÷àòêàì³ ¢æûâàþööà íàçî¢í³ê³: à) ó ðîäíûì ñêëîíå ìíîæíàãà ë³êó; á) ó ìåñíûì ñêëîíå ìíîæíàãà ë³êó?

13. ßê óòâàðàþööà ñòóïåí³ ïàðà¢íàííÿ ÿêàñíûõ ïðûìåòí³êà¢?

14. Àä íàçî¢í³êࢠÿêîãà ðîäó ³ ç äàïàìîãàé ÿê³õ ñóô³êñࢠóòâàðàþööà ïðûíàëåæíûÿ ïðûìåòí³ê³?

15. Ïðàñêëàíÿéöå ñïàëó÷ýíí³: à) òðû òûñÿ÷û âîñåìñîò ïÿöüäçÿñÿò ÷àòûðû; á) äçâå òûñÿ÷û äçÿñÿòû ãîä.

16. Ç ÿê³ì³ ñëîâàì³ ñïàëó÷àþööà çáîðíûÿ ë³÷ýáí³ê³?

17. Ïðàñêëàíÿéöå çàéìåíí³ê³ ñâàÿ, ñàìû, í³õòî.

18. Óòâàðûöå ôîðìû 2-é àñîáû ìíîæíàãà ë³êó äçåÿñëîâࢠâåñö³, âåçö³, êëàñö³, ìà¢÷àöü, ï³ñàöü, ñïàöü, äóìàöü.

19. ßê óòâàðàþööà ñòóïåí³ ïàðà¢íàííÿ ïðûñëî¢ÿ¢?

123

§ 34. ѳíòàêñ³÷íûÿ íîðìû ѳíòàêñ³÷íûÿ íîðìû áåëàðóñêàé ìîâû âûÿ¢ëÿþöü ïðàâ³ëüíóþ ïàáóäîâó ñëîâàçëó÷ýííÿ¢ ³ ñêàçà¢. Ãýòûÿ íîðìû ãðóíòóþööà ÿê íà ïðàâ³ëàõ ñóâÿç³ äçåéí³êà ³ âûêàçí³êà, ñëî¢ ó ñëîâàçëó÷ýííÿõ (äàïàñàâàííå, ê³ðàâàííå ³ ïðûìûêàííå), òàê ³ íà ñ³íòàêñ³÷íûõ àñàáë³âàñöÿõ àñîáíûõ ñëî¢, ³õ ñåìàíòûê³. ѳíòàêñ³÷íûÿ íîðìû ðýãóëþþöü ïðàâ³ëüíàñöü ïàáóäîâû ñ³íòàêñ³÷íûõ êàíñòðóêöûé, óæûâàííÿ ïðûíàçî¢í³êࢠç ðîçíûì³ ñêëîíàâûì³ ôîðìàì³ íàçî¢í³êࢠ³ çàéìåíí³êà¢. Ó ïðàâ³ëàõ ïàáóäîâû ñ³íòàêñ³÷íûõ êàíñòðóêöûé âûðàçíà âûÿ¢ëÿåööà àäìåòíàñöü ìîâû. Ñïåöûô³êà ñ³íòàêñ³÷íûõ êàíñòðóêöûé ó áåëàðóñêàé ìîâå ¢ ïàðà¢íàíí³ ç ðóñêàé ïðàÿ¢ëÿåööà ¢ íàñòóïíûì: 1. Äçåÿñëîâû âåòë³âàñö³ äçÿêàâàöü, âûáà÷àöü, äàðàâàöü óòâàðàþöü ñëîâàçëó÷ýíí³ ç äàâàëüíûì ñêëîíàì íàçî¢í³êà ö³ çàéìåíí³êà: äçÿêàâàöü íàñòà¢í³êó, âûáà÷àöü ñóñåäöû (ó ðóñêàé ìîâå ¢ ïàäîáíûõ ñëîâàçëó÷ýííÿõ óæûâàåööà ôîðìà â³íàâàëüíàãà ñêëîíó: áëàãîäàðèòü ó÷èòåëÿ, ïðîñòèòü ñîñåäêó).

2. Äçåÿñëîâû ðóõó (ïàéñö³, ïàåõàöü, íàê³ðàâàööà) ³ âîëåâûÿ¢ëåííÿ (ïàñëàöü, âûïðàâ³öü) ïðû àáàçíà÷ýíí³ ìýòû äçåÿííÿ ¢òâàðàþöü ñ³íòàêñ³÷íûÿ êàíñòðóêöû³ ç ïðûíàçî¢í³êàì ïà ³ â³íàâàëüíûì ñêëîíàì íàçî¢í³êà ö³ çàéìåíí³êà: ïàéñö³ ïà õëåá (ó ðóñêàé ìîâå ïðûíàçî¢í³ê çà ³ òâîðíû ñêëîí: ïîéòè çà õëåáîì. Íàçî¢í³ê³ ãðûáû, ÿãàäû çâû÷àéíà ¢æûâàþööà ç ïðûíàçî¢í³êàì ó: õàäç³ë³ ¢ ãðûáû, ïàéøë³ ¢ ÿãàäû.

3. Äçåÿñëîâû æàðòàâàöü, ñìÿÿööà, êï³öü, öåøûööà, äç³â³ööà, çäçåêàâàööà ³ ã. ä. óòâàðàþöü ñëîâàçëó÷ýíí³ ç ïðûíàçî¢í³êàì ç ³ ðîäíûì ñêëîíàì íàçî¢í³êà ö³ çàéìåíí³êà: æàðòàâàöü ç ñÿáðà, ñìÿÿööà ç ñÿñòðû, çäçåêàâàööà ç ³íøûõ (ó ðóñêàé ìîâå ïðûíàçî¢í³ê íàä ³ òâîðíû ñêëîí: øóòèòü íàä äðóãîì, ñìåÿòüñÿ íàä ñåñòðîé, èçäåâàòüñÿ íàä äðóãèìè).

4. Äçåÿñëîâû æàí³ööà, àæàí³ööà ¢òâàðàþöü ñ³íòàêñ³÷íûÿ êàíñòðóêöû³ ç ïðûíàçî¢í³êàì ç ³ òâîðíûì ñêëîíàì íàçî¢í³êà ö³ çàéìåíí³êà: æàí³ööà ç Ãàííàé, àæà124

í³ööà ç ¸é (ó ðóñêàé ìîâå ïðûíàçî¢í³ê íà ³ ìåñíû ñêëîí: æåíèòüñÿ íà Àííå, æåíèòüñÿ íà íåé).

5. Äçåÿñëî¢ õâàðýöü ³ ïðûìåòí³ê õâîðû ¢òâàðàþöü ñëîâàçëó÷ýíí³ ç ïðûíàçî¢í³êàì íà ³ â³íàâàëüíûì ñêëîíàì íàçî¢í³êà: õâàðýöü íà ñóõîòû, õâîðû íà ãðûï (ó ðóñêàé ìîâå ôîðìà òâîðíàãà ñêëîíó íàçî¢í³êà áåç ïðûíàçî¢í³êà: áîëåòü òóáåðêóëåçîì, áîëüíîé ãðèïïîì).

6. Ïðû ôîðìå âûøýéøàé ñòóïåí³ ïàðà¢íàííÿ ïðûìåòí³êà ö³ ïðûñëî¢ÿ àáàâÿçêîâàÿ ñ³íòàêñ³÷íàÿ êàíñòðóêöûÿ ç ïðûíàçî¢í³êàì çà ³ çëó÷í³êàì³ ÿê, ÷ûì: áðàò ñòàðýéøû çà ìÿíå (ÿê ÿ, ÷ûì ÿ), áàöüêà ïðûéøî¢ õóò÷ýé çà öÿáå. Ó ðóñêàé ìîâå íàðìàòû¢íàÿ áåñïðûíàçî¢í³êàâàÿ êàíñòðóêöûÿ: áðàò ñòàðøå ìåíÿ, îòåö ïðèøåë áûñòðåå òåáÿ.

7. Ïðû àáàçíà÷ýíí³ àäëåãëàñö³ ¢æûâàåööà ñ³íòàêñ³÷íàÿ êàíñòðóêöûÿ ç ïðûíàçî¢í³êàì çà ³ â³íàâàëüíûì ñêëîíàì êîëüêàñíà-³ìåííàãà ñïàëó÷ýííÿ: çà ïÿöü êðîêࢠàä ïðûïûíêó, çà äâàööàöü ìåòðࢠàä äîìà, çà äçâåñöå ê³ëàìåòðࢠàä ³öåáñêà. Ó ðóñêàé ìîâå ïðûíàçî¢í³ê â ó çãàäàíûõ ñëîâàçëó÷ýííÿõ íàðìàòû¢íû: â äâóõ øàãàõ îò îñòàíîâêè, â äâàäöàòè ìåòðàõ îò äîìà, â äâóõñòàõ êèëîìåòðàõ îò Âèòåáñêà.

193. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû. Âûï³øûöå àäìåòíûÿ áåëàðóñê³ÿ ñ³íòàêñ³÷íûÿ êàíñòðóêöû³.

1. ß ç ìàëåíñòâà òàáå àáàâÿçàí ñýðöàì ÷ûñòûì ³ ñâåòëàé äóøîé (À. Àñòðýéêà). 2. Õ³áà ¢ òàê³õ ñïðàâàõ ñëîâà äà ÷àãî-íåáóäçü íå àáàâÿçâàå? (Ê. ×îðíû). 3. Ïòóøêà ñàëäàòàì àáâÿñö³ëà ïðà âÿñíó (Ì. À¢ðàì÷ûê). 4. Âà ¢ñÿê³ì ðàçå, ÿ ïàäîáíàé àáÿöàíêàé ÿø÷ý í³êîãà íå àáðàç³¢ (Ï. Ïàí÷àíêà). 5. Ïàéñö³ ¢ àáõîä õìûçíÿêî¢. 6. Àá ÿâà àá êîíêóðñå. 7. Ñðîäàê àä ïðàñòóäû. 8. Ó êîæíàé õàöå ñà ñâà³ì ñòàðýéøûì äðóãàì àäâåäࢠÿ ñìàæàíûõ ãðûáî¢, ñóí³ö, ìàë³í (À. Áÿëåâ³÷). 9. Ïàäçÿêàâàöü òàâàðûøó çà äàïàìîãó.

10. Àäçíàêà çà ïàâîäç³íû. 11. Âåðûöü ó ÷àëàâå÷û ðîçóì.

12. Ó Ì³öêåâ³÷à íàøû ï³ñüìåíí³ê³ âó÷àööà ìàéñòýðñòâó (À. Ëîéêà). 13. Âûáà÷àé ìíå çà ñïàçíåííå. 14. Âåðà ðàñëà 125

ìàðóäíà, õàäç³ëà ¢ ÷àöâ¸ðòû êëàñ, à âûãëÿäàëà íà äðóãàêëàñí³öó (À. Êóäðàâåö). 15. Êîëüê³ ¢äî¢ ³ ñ³ðîò çàñòàëîñÿ ïàñëÿ âàéíû, àëå í³õòî íå âûðàêà¢ñÿ äçÿöåé (À. Ïàëü÷ý¢ñê³). 16. ß ÷ó¢ íà Çàìêàâàé ãàðû, ÿê õëîïåö íåçíà¸ìû ñÿáðàì íàòõí¸íà ãàâàðû¢ ïðà Ãðîäíà ³ ïðà ͸ìàí (Þ. Ñâ³ðêà). 17. Ïàç³ðàë³, ãàâàðûë³ í³âû, ñåíàæàö³... Òàê ãàðóå õ³áà ñýðöà ïà ñâà¸é óòðàöå (ß. Êîëàñ). 18. Äàâåäêà àá ìåñöû æûõàðñòâà. Äàâåäêà ç ìåñöà ðàáîòû. 19. Äàãàâîð íà ïàñòà¢êó ìåäûöûíñêàãà àáñòàëÿâàííÿ. 20. «Íà ¢ñ¸ òðýáà çäàòíàñöü», ãàâîðàöü ìóäðûÿ ëþäç³ (À. Êóëàêî¢ñê³). l Ñêëàäç³öå ³ çàï³øûöå 5 6 ñêàçࢠç âûï³ñàíûì³ ñ³íòàêñ³÷íûì³ êàíñòðóêöûÿì³.

194. Ïðà÷ûòàéöå. Ðàñêàæûöå ïðà â³äû ñ³íòàêñ³÷íûõ ïàìûëàê. Ïðûâåäçåíûÿ ïðûêëàäû çàï³øûöå, âûïðàâ³¢øû ïàìûëê³.

ѲÍÒÀÊѲ×ÍÛß ÏÀÌÛËʲ

1. Ïàðóøýííå ïàðàäêó ñëî¢ ó ñêàçå: ßíû õàäç³ë³ ¢ àáäûìêó ç òðàíç³ñòàðàì ïà ïðàñïåêöå, ÿê³ ãðûìå¢ íà ¢ñþ ìîö.

2. Ïàðóøýííå ôîðìࢠäàïàñàâàííÿ: Äçåö³ ³øë³ ñöåæêàé, àòóëåíûì ëåñàì.

3. Ïàìûëê³ ¢ ê³ðàâàíí³: ßíà ëþá³ëà ³ çàõàïëÿëàñÿ ñïîðòàì.

4. Ïà¢òàðýííå çàéìåíí³êà ïðû äçåéí³êó: Êóïàëà, ¸í íàðàäç³¢ñÿ ¢ 1882 ãîäçå.

5. Íÿïðàâ³ëüíàå ñïàëó÷ýííå àäíàðîäíûõ ÷ëåíࢠñêàçà: ßíà ëþá³ëà òàíöàâàöü ³ ïåñí³.

6. Íÿïðàâ³ëüíàÿ ïàáóäîâà ñêàçࢠç äçååïðûìåòíûì³ ñëîâàçëó÷ýííÿì³: Ïàñòóï³ëà øìàò ïðàïàíî¢ ðàáî÷ûõ, íàê³ðàâàíûõ íà ¢äàñêàíàëåííå ïðàöû.

7. Íÿïðàâ³ëüíàÿ ïàáóäîâà ñêàçࢠç äçååïðûñëî¢íûì³ ñëîâàçëó÷ýííÿì³: Ïàä åõà¢øû äà â¸ñê³, ïàéøî¢ äîæäæ.

8. Ïðîïóñê ïàòðýáíàãà ñëîâà: Ðàøûë³ âûçâàë³öü Ïÿòðîâó ç çàéìàåìàé ïàñàäû äàãëÿä÷ûöû öÿëÿò äà çäà÷û íà ìÿñà.

9. Íàí³çâàííå àäíîëüêàâûõ ñêëîíà¢: Õîä âûêàíàííÿ ïëàíà ïàäðûõòî¢ê³ ì³íåðàëüíûõ óãíàåííÿ¢. (ͳíà óëåâ³÷).

126

195. Ïàäáÿðûöå ³ çàï³øûöå áåëàðóñêàìî¢íûÿ àäïàâåäí³ê³. Ïðû íåàáõîäíàñö³ çâÿðòàéöåñÿ äà ïåðàêëàäíîãà ñëî¢í³êà àáî äà ñëî¢í³êàäàâåäí³êà Ãàííû Àðàøîíêàâàé ³ Âàëÿíö³íû Ëåìöþãîâàé «Ê³ðàâàííå ¢ áåëàðóñêàé ³ ðóñêàé ìîâàõ».

Ñïðàâî÷íèê ïî âûñøåé ìàòåìàòèêå, âûó÷èòüñÿ íà ñëåñàðÿ, îñâîáîäèòü îò çàíèìàåìîé äîëæíîñòè, çàãàäàòü êàêîåëèáî ÷èñëî, ïðèâûêíóòü ê ó÷àñòèþ â ñîðåâíîâàíèÿõ, òîñêîâàòü ïî äðóçüÿì, ñîãëàñíî ñ òðåáîâàíèÿìè ìîðàëè, ïðèâû÷íûé ê õîëîäó, ñóäüÿ ðåøèë äåëî â ïîëüçó èñòöà, ïðèíÿòü ìåðû ïðîòèâ ðàñïðîñòðàíåíèÿ ãðèïïà, åõàòü â íàäåæäå íà êîðîòêóþ âñòðå÷ó, íàáëþäàòü çà ðåáåíêîì, íåäîñìîòðåòü ìíîãèõ îïèñîê, íåóâåðåííîñòü â ñåáå, ñêîðáåòü ïî ïîãèáøèì, ìàòü òðåâîæèòñÿ çà ñûíà, âîçäåéñòâîâàòü íà ñëóøàòåëÿ ïîñðåäñòâîì æèâîãî ñëîâà, óêëîíÿòüñÿ îò îòâåòà, óñëîâèòüñÿ î ñðîêå îòúåçäà, âîçäåðæàòüñÿ îò äèñêóññèè, ýïèëîã ê îïåðå, â íàäåæäå íà ñêîðóþ âñòðå÷ó, õàðàêòåðèñòèêà íà ó÷åíèêà, ñîðåâíîâàòüñÿ â ëîâêîñòè è ñìåëîñòè, óíàñëåäîâàòü õàðàêòåð ó ìàòåðè. l Ç ÷àòûðìà (ïÿööþ) ñ³íòàêñ³÷íûì³ êàíñòðóêöûÿì³ çàï³øûöå ñêàçû.

196. Ïðà÷ûòàéöå ðàçâàæàíí³ âó÷îíàãà ïðà ñïàëó÷àëüíàñöü ë³÷ýáí³êࢠç íàçî¢í³êàì³.

Àìàëü âà ¢ñ³õ ïàäðó÷í³êàõ ³ äàïàìîæí³êàõ ïà áåëàðóñêàé ìîâå (ó òûì ë³êó ³ äëÿ âûøýéøàé øêîëû), êàë³ ãàâîðêà çàõîäç³öü ïðà ñïàëó÷àëüíàñöü ë³÷ýáí³êࢠç íàçî¢í³êàì³, ñöâÿðäæàåööà, øòî ïðû ë³÷ýáí³êàõ äâà (äçâå), àáîäâà (àáåäçâå), òðû, ÷àòûðû íàçî¢í³ê óæûâàåööà ¢ ôîðìå íàçî¢íàãà ñêëîíó ìíîæíàãà ë³êó.ñí Ïðàâ³ëà çâû÷àéíà ³ëþñòðóåööà ïðûêëàäàì³, ÿê³ÿ íå âûêë³êàþöü ñóìíåííÿ: äâà ñûíû, òðû êðûí³öû, ÷àòûðû âó÷í³. Êàë³ êàðûñòàööà ãýòûì ïðàâ³ëàì, òî òðýáà áûëî á ãàâàðûöü ³ ï³ñàöü òàê: íàãà íîã³ (ìí. ë.) äçâå íîã³, ñÿì ÿ ñåì ³ äçâå ñåì ³; àáåäçâå äî÷ê³; òðû â¸äðû; äâà áÿðâ¸íû, äâàööàöü äçâå â¸ðñòû. Àäíàê ìû ãàâîðûì ³ ï³øàì ³íàêø: 1) Âÿñíà ¢æî ñòàëà íà àáåäçâå íàã³ (À. Ëîáàí); 2) Ïààáàïàë âóë³öû äâóõïàâÿðõîâûÿ äàìû íà ÷à127

òûðû ñÿì ³ (ß. ѳïàêî¢); 3) Äçåíü óïóñòóþ ïðàáëóêà¢øû ïà áàðû, ãðûáí³ê óäàðû¢ âîáçåì äâà âÿäðû ³ ïàä ñàñíîþ, çìîðàíû, ïðûñå¢ («Âîæûê»). Âûìà¢ëåííåô ãýòûõ ³ øìàò ÿê³õ ³íøûõ êîëüêàñíà-³ìåííûõ ñïàëó÷ýííÿ¢ «ïà ïðàâ³ëàõ» ïàðóøýííåñë òàêîé ÿêàñö³ ìà¢ëåííÿ, ÿê ïðàâ³ëüíàñöü. Íàçâàíàå ïðàâ³ëà ïàòðàáóå ¢äàêëàäíåííÿ, íåàáõîäíà íàçâàöüñ âûêëþ÷ýíí³ ç ãýòàãà ïðàâ³ëà. Ïà-ïåðøàå, óñå íàçî¢í³ê³ æàíî÷àãà ðîäó ç íàö³ñêíûì êàí÷àòêàì ó íàçî¢íûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó ³ ðóõîìûì íàö³ñêàì ïðû ñïàëó÷ýíí³ ç ë³÷ýáí³êàì³ äâà, òðû, ÷àòûðû ñóïàäàþöüì ³ ïà êàí÷àòêó, ³ ïà íàö³ñêó íå ç íàçî¢íûì ñêëîíàì ìíîæíàãà ë³êó, à ç ðîäíûì àäç³íî÷íàãà: ðàêà ðàê³ ÷àòûðû ðàê³ (à íå ðýê³), ñÿñòðà ñÿñòðû äçâå ñÿñòðû. Âîñü òîëüê³ íåêàòîðûÿ ç ãýòûõ íàçî¢í³êà¢: ñöÿíà, äóãà, êàíàïà, ïàðà, êàñà, êàçà, ñòðàõà, âàéíà, ñ³ðàòà, ãàëàâà, ñàâà, ñòàïà, ñòóïíÿ, ïÿòëÿ, ñòðàôà, ñòàðàíà, ïÿòà, áàðàäà, òðóáà, æíÿÿ, äóøà, ç³ìà, âÿñíà, ìÿæà, ðàêà, ñëÿçà, ìÿòëà, íàðà, ãàðà. Ïà-äðóãîå, ìíîã³ÿ íàçî¢í³ê³ í³ÿêàãà ðîäó ç íàö³ñêíûì êàí÷àòêàì ó íàçî¢íûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó ³ ðóõîìûì íàö³ñêàì ïðû ñïàëó÷ýíí³ ç ë³÷ýáí³êàì³ äâà, òðû, ÷àòûðû ñóïàäàþöü ïà êàí÷àòêó ç íàçî¢íûì ñêëîíàì ìíîæíàãà ë³êó, à ïà íàö³ñêó ç ðîäíûì àäç³íî÷íàãà: ãíÿçäî ãíÿçäà (Ð. ñêë., àäç. ë.) ãí¸çäû (ìí. ë.) äâà ãíÿçäû; àêíî àêíà âîêíû äâà àêíû. ßø÷ý ïðûêëàäû òàê³õ íàçî¢í³êà¢: ñÿëî, âÿñëî, ï³ñüìî, ãóìíî, ñÿäëî, ïàëàòíî, ïÿðî, ñöÿãíî, ñöÿáëî, âÿäðî, áåðâÿíî. Ïà-òðýöÿå, ñâîåàñàáë³âà ñïàëó÷àþööà ç ë³÷ýáí³êàì³ äâà, òðû, ÷àòûðû ³ íåêàòîðûÿ íàçî¢í³ê³ ìóæ÷ûíñêàãà ðîäóñí. Íàïðûêëàä: äâà êàí³, òðû çóáû (ïàðà¢í. ó ðîäíûì ñêëîíå àäç³íî÷íàãà ë³êó ³ íàçî¢íûì ñêëîíå ìíîæíàãà ë³êó: êàíÿ êîí³, çóáà çóáû. Àáî: ÷àëàâåê ÷àëàâåêà (Ð. ñêë., àäç. ë.) ëþäç³ (ìí. ë.), àëå äâà ÷àëàâåê³). Õàðàêòýðíà, øòî âà ¢ñ³õ òàê³õ êîëüêàñíà-³ìåííûõ ñïàëó÷ýííÿõ àçíà÷ýííå, êàë³ ÿíî àêàçâàåööà ïàì³æ ë³÷ýáí³êàì ó íàçî¢íûì ñêëîíå ³ íàçî¢í³êàì, àáàâÿçêîâà ñòàâ³ööà ¢ ôîðìå íàçî¢íàãà ñêëîíó ìíîæíàãà ë³êó: äçâå âÿë³ê³ÿ ðàê³, ÷àòûðû ïî¢íûÿ âÿäðû, òðû âåðõàâûÿ êàí³.

128

Àï³ñàíûÿ íåçâû÷àéíûÿ «ïàâîäç³íû» íàçî¢í³êࢠó êîëüêàñíà-³ìåííûõ ñïàëó÷ýííÿõ òëóìà÷àööà ã³ñòàðû÷íàé çìåíë³âàñöþ ìîâû çí³êíåííåì ôîðìû ïàðíàãà ë³êó, ÿãî âûöÿñíåííåì ìíîæíûì ç çàõàâàííåì íàö³ñêó, óëàñö³âàãà áûëîìó ïàðíàìó ë³êóñí (². Ëåïåøà¢). l Âûçíà÷öå ³ àáãðóíòóéöå ñòûëü ³ òûï òýêñòó. l Ñêëàäç³öå ïëàí, ç ÿãî äàïàìîãàé âóñíà ïåðàêàæûöå òýêñò. l Âûï³øûöå ç òýêñòó àñàáîâûÿ ôîðìû äçåÿñëîâà, ðàñòëóìà÷öå

ïðàâàï³ñ êàí÷àòêà¢.

§ 35. Àñàáë³âàñö³ ïàáóäîâû ñêàçࢠç àäíàðîäíûì³ ³ àäàñîáëåíûì³ ÷ëåíàì³

!

197. Ïðà÷ûòàéöå. Ïàäðûõòóéöå âóñíàå âûêàçâàííå íà òýìó «Àñàáë³âàñö³ ïàáóäîâû ñêàçࢠç àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³».

Ñïàëó÷ýííå àäíàðîäíûõ ÷ëåíࢠñêàçà ïàâ³ííà àäïàâÿäàöü ãðàìàòûêà-ñòûë³ñòû÷íûì ³ ëàã³÷íûì ïàòðàáàâàííÿì. Êàë³ æ ÷ëåíû ñêàçà, ÿê³ÿ âûñòóïàþöü ÿê àäíàðîäíûÿ, óæûòû ¢ ðîçíûõ ãðàìàòû÷íûõ ôîðìàõ ³ àäêàçâàþöü íà ðîçíûÿ ïûòàíí³, òî ñóâÿçü ïàì³æ ³ì³ ïàðóøàåööà: Íà ïàðàäàê äíÿ áûë³ âûíåñåíû ïûòàíí³ ïðàöî¢íàé äûñöûïë³íû íàêîíò óâÿäçåííÿ íîâàé ñ³ñòýìû àïëàòû ïðàöû. Ïðàâ³ëüíà: Íà ïàðàäàê äíÿ áûë³ âûíåñåíû ïûòàíí³ ïðàöî¢íàé äûñöûïë³íû, óâÿäçåííÿ íîâàé ñ³ñòýìû àïëàòû ïðàöû. Íåëüãà ñïàëó÷àöü ÷ëåíû ñêàçà, ÿê³ÿ âûðàæàíû äàäàíàé ÷àñòêàé ñêëàäàíàãà ñêàçà ³ ¢ñêîñíûì ñêëîíàì íàçî¢í³êà, ÿê àäíàðîäíûÿ: Ãëåäà÷û áûë³ ¢ðàæàíû ³ãðîé àêö¸ðࢠ³ ÿê³ÿ äýêàðàöû³ çíàõîäç³ë³ñÿ íà ñöýíå. Ïðàâ³ëüíà: Ãëåäà÷û áûë³ ¢ðàæàíû ³ãðîé àêö¸ðࢠ³ äýêàðàöûÿì³, ÿê³ÿ çíàõîäç³ë³ñÿ íà ñöýíå. Íåëüãà çëó÷àöü ó ÿêàñö³ àäíàðîäíûõ äçååïðûìåòíûÿ, äçååïðûñëî¢íûÿ ñëîâàçëó÷ýíí³ ³ äàäàíûÿ ÷àñòê³ ñêëàäàíûõ ñêàçà¢: Ãàñïàäûíÿ, ðûõòóþ÷ûñÿ äà ñâÿòà ³ êàë³ ÷àêàëà ãàñöåé, áûëà âåëüì³ ¢ñõâàëÿâàíàÿ. Ïðàâ³ëüíà: Ãàñïàäûíÿ áûëà âåëüì³ ¢ñõâàëÿâàíàÿ, êàë³ ðûõòàâàëàñÿ äà ñâÿòà ³ ÷àêàëà ãàñöåé. Íå ñïàëó÷àþööà ¢ ÿêàñö³ àäíàðîäíûõ ÷ëå129

íࢠ³íô³í³òû¢ ³ íàçî¢í³ê: Àëåñü ëþá³¢ ðûáàëêó ³ çá³ðàöü ãðûáû. ×àñòà ïàìûëê³ òëóìà÷àööà òûì, øòî íå ¢ñå ñëîâû, óæûòûÿ ¢ ÿêàñö³ àäíàðîäíûõ ÷ëåíà¢, ìîãóöü ëåêñ³÷íà ñïàëó÷àööà ç àäíûì ñëîâàì: Ìíîãà êëîïàòó ³ ¢âàã³ ¢äçÿëÿþöü ÷ëåíû áàöüêî¢ñêàãà êàì³òýòà àðãàí³çàöû³ äç³öÿ÷ûõ ñâÿò. Íåëüãà ñêàçàöü: óäçÿëÿöü êëîïàò. Ïàìûëê³ íàç³ðàþööà ¢ ñêàçàõ ç àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³ ç ïàðíûì³ çëó÷í³êàì³ íå òîëüê³ àëå ³; ÿê òàê ³ ³ ³íø. Íàïðûêëàä, ó ñêàçå Äçÿ¢÷ûíêà íå òîëüê³ áûëà ïðûãîæàé, àëå ³ òàëåíàâ³òàé àêòðûñàé ïåðøàÿ ÷àñòêà ïàðíàãà çëó÷í³êà íå òîëüê³ ïàñòà¢ëåíà íå ïåðàä àäíàðîäíûì àçíà÷ýííåì ïðûãîæàé, à ïåðàä äçåÿñëîâàì-âûêàçí³êàì áûëà. Ïðàâ³ëüíà ïàáóäàâàöü ñêàç ìîæíà òàê³ì ÷ûíàì: Äçÿ¢÷ûíêà áûëà íå òîëüê³ ïðûãîæàé, àëå ³ òàëåíàâ³òàé àêòðûñàé. Ðàñïà¢ñþäæàíàÿ ïàìûëêà çàìåíà äðóãîé ÷àñòê³ ïàðíàãà çëó÷í³êà. Ïàìûëêîâûì áóäçå ñêàç: Äëÿ íîâàé øêîëû çàêóïëåíû íå òîëüê³ øàôû, ïàðòû ³ äîøê³, à òàêñàìà êàíöûëÿðñê³ÿ ïðûëàäû. Ïðàâ³ëüíà: Äëÿ íîâàé øêîëû çàêóïëåíû íå òîëüê³ øàôû, ïàðòû ³ äîøê³, àëå ³ êàíöûëÿðñê³ÿ ïðûëàäû (Â. Êóçüì³÷).

198. Âûï³øûöå ñïà÷àòêó ñêàçû ç àäíàðîäíûì³ àçíà÷ýííÿì³, ïîòûì ç íåàäíàðîäíûì³. Ïàäêðýñë³öå àçíà÷ýíí³ ³ íàçàâ³öå ¢ìîâû ³õ àäíàðîäíàñö³. Ïàñòà¢öå, äçå òðýáà, çíàê³ ïðûïûíêó.

1. Íà ëÿñû àïóñêà¢ñÿ ðàíí³ ç³ìîâû çìðîê. Ñûïà¢ñÿ ë¸ãê³ ïóøûñòû ãóñòû ³ ñïîðíû ñíåã (À. ×àðíûøýâ³÷). 2. Íàñòà¢í³ê ç ö³êàâàñöþ íàç³ðࢠçà ïàëåøóêîì. ßìó ïàäàáàëàñÿ ïàëÿøóöêàÿ âîïðàòêà äçÿäçüê³ô ÷îðíàÿ âûöâ³ëàÿ ñóêîííàÿ ñâ³òêà ïàøûòàÿ äà ñòàíó øûðîê³ ¢ ÷ûðâîíûÿ ïàëîñê³ äàìàòêàíûñë ïîÿñ (ß. Êîëàñ). 3. ² çàö³õëà ¢ ïîë³ íà øûðîê³ì ïðûâîëë³ ïðàöà äðóæíûõ âÿñ¸ëûõ áðûãàä (À. Ðóñàê).

4. Âûñîê³ÿ òîíê³ÿ áÿðîçû ìÿøàë³ñÿ ç øýðûì³ ñòâàëàì³ õâî³ ³ ïðûäàâàë³ õàðàêòàð ìàðêîòû ³ çàñìó÷ýííÿ ¢ñÿìó ìàëþíêó (ß. Êîëàñ). 5. Íà áëÿêëûì íåáàñõ³ëå ¢äàëå÷ûí³ ¢æî çàïàë³ëàñÿ ³ ö³õà ãàðýëà àäç³íîêàÿ ñàìîòíàÿ çîðêà (Â. Áûêà¢). 6. Ñîíöà õàâàëàñÿ çà äðýâàì³. ßíî ïðàá³âàëàñÿ 130

ïðàç ãàëë¸ô ñîñåí ê³äàþ÷û íåãàðà÷ûÿ ÷ûðâàíàâàòûÿ ÿê çâû÷àéíà ïåðàä âå÷àðàì ïðàìÿí³ íà ãîíê³ÿ áðîíçàâûÿ ñòâàëû íà òðàâó (². Ìåëåæ). 7. Äðîáíûÿ áåëûÿ õìàðê³ âûñö³ëàë³ ÿìó [ìåñÿöó] äàðîæêó ñâà³ì³ ë¸ãê³ì³ ïðàçðûñòûì³ òêàíÿì³ ³ ðàññòóïàë³ñÿñ ïåðàä ³ì ñêóïàíó¢øû ¢ ÿãî áëÿñêó ñâàå òàíêàðóííûÿñë êóäðû (ß. Êîëàñ). 8. Öÿæê³ÿ àëàâÿíûÿ õìàðû çàêðûë³ äàëÿãëÿä ³ ñåþöü-ñåþöü ÿê íà ÷àñòàå ñ³òà äðîáíû àñåíí³ äîæäæ (Ð. Ñàáàëåíêà). 9. Ó øýðàé íà÷íîé öåìåí³ ì³ëüãàþ÷û ñûïࢠðýäê³ äðîáíåíüê³ ñíÿæîê (Â. Áûêà¢). 10. Âåöåð õóòêà ãíࢠö¸ìíà-ñ³í³ÿ äûìíûÿ õìàðû çàñö³ëàþ÷û ³ì³ âàòíûÿ êëóá³ñòûÿ âîáëàê³, øòî ÿø÷ý íÿäà¢íà áûë³ íà íåáåñí (². Ìåëåæ). 11. Íà âûñîêàé ãîðöû ñòàÿ¢ ïðûçåì³ñòû äîáðà àäáóäàâàíû ç çàìàõàì íà õàðàñòâî âÿòðàê* àäç³íîê³ ³ í³áû çàáûòû (ß. Êîëàñ). l Âûï³øûöå ïðûêëàäû äà ïðàâ³ëà «Ïðàâàï³ñ ñêëàäàíûõ ñë.

199. Ñï³øûöå, ïàäêðýñë³öå àäàñîáëåíûÿ ÷ëåíû ñêàçà. Ðàññòà¢öå ³ ðàñòëóìà÷öå çíàê³ ïðûïûíêó.

1. Íå çà ãàðàì³ âîñåíü ³ íàä ³ëüíÿí³ø÷àì ãàðöóþöü øïàê³; âÿðòëÿâûÿ ÿíû íå ìàþöü ñïàêîþ ÷àêàþ÷û êàë³ âîçüìå äû ïàöÿãíå ³õ àäãýòóëü ó êðàé áàãàòû öÿïëîì (². Ïòàøí³êà¢). 2. Äçåíü ðàñïàãîäæâà¢ñÿ ¸í ïðîñòà ççÿ¢ô ÷ûñöåíüê³ ³ ïà-ëåòíÿìóñ ÿø÷ý çâîíê³ (Â. Êàâàëåíêà). 3. Âûñîê³ äîì ç öàãëÿíûì ïàäìóðêàì ç ÷àðàï³÷íûì äàõàì áû¢ àäíûì ç ñàìûõ ïðûêìåòíûõ ó â¸ñöû (Ì. Òêà÷î¢). 4. Çÿë¸íàþ õâàëÿé ðàê³ ãàéäàåööà æûòà êðàñà Áåëàðóñ³ êàëîññåì öàëóå áëàê³ò (Ï. Ãëåáêà). 5. Ñï³öü çà áàðàì³ ¢ êàëûñöû ïÿñ÷àíàéô ñ³íÿÿ Íàðà÷ äç³ö¸ àê³ÿíà (À. Âÿëþã³í). 6. Àïîøí³ÿ ÷àñû çà âûêëþ÷ýííåì íåêàëüê³õ ìàðîçíûõ äç¸í íåáà õìóðíàå ³ ÷àñòà ³äóöü äàæäæû (Ô. Áàãóøýâ³÷). 7. Íàä Áåëàðóññþ íî÷ áûëà ïàæàð ãóëÿ¢ çàìåñò çàðàíê³ (Ï. Áðî¢êà). 8. Ó íåïðàõîäíàé ãëóõàìàí³ ãíÿçäç³ööàñ íà âåêàâûõ äðýâàõ ðýäê³ ïòàõ ÷îðíû áóñåë (Â. Âîëüñê³). 9. Ïàä øýëåñò ë³ñöÿ ïàä ïòóøûíû ñïå¢ àïàëåíû àïîøíÿé íàâàëüí³öàé ðàñîþ ö¸ïëàé âûìûòû äàñïå¢ òóã³ êàëÿíû æîëóä íàä êðûí³öàé (Ñ. Ãðàõî¢ñê³). 10. ² òóò ÿê íà ë³õà ïàñûïࢠäîæäæ íå ãóñòû ³ íå íàäòàô íàïîðûñòû (Â. Áûêà¢). 11. Ñûïíó¢131

øûñë êîñû çàëàòûÿ áëàê³ò íà äíå òâà³ì çàñíó¢ êàëûøà ¢ ñýðöû äàë³ òûÿ çàãîíࢠïëóæíóþ âÿñíó (Ï. Ïåñòðàê). l Ðàñòëóìà÷öå íàï³ñàííå âûäçåëåíàãà ñëîâà. Çàï³øûöå ïðûêëàäû íà ¢ñå âûïàäê³ ïðàâàï³ñó ïðûñòà¢íûõ ãàëîñíûõ ³ çû÷íûõ. l Çðàá³öå ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð ñêëàäàíàãà ñêàçà ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³. l Íàçî¢í³ê³ 3-ãà ñêëàíåííÿ, ¢æûòûÿ ¢ ñêàçàõ, çàï³øûöå ¢ ôîðìå òâîðíàãà ñêëîíó.

200. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò, âûçíà÷öå ÿãî ñòûëü. Íàçàâ³öå ëåêñ³÷íûÿ, ìàðôàëàã³÷íûÿ ³ ñ³íòàêñ³÷íûÿ ïðûìåòû ãýòàãà ñòûëþ. Ñï³øûöå, ïàñòà¢öå çíàê³ ïðûïûíêó ³ ðàñòëóìà÷öå ³õ. Ïàäêðýñë³öå àäàñîáëåíûÿ ÷ëåíû ñêàçà ³ ïðàêàìåíö³ðóéöå ¢ìîâû ³õ àäàñàáëåííÿ.

Øìàò ÷àãî ¢ ïàëåøóêî¢ àä áóñëî¢ øìàò ÷àãî ³ ¢ ãýòûõ ïòàõࢠó áåëûõ ñâ³òêàõ àä ëþäçåé øòî æûâóöü ó ïàëåñê³ì êðà³. Àäíîëüêàâà ñö³ïëûÿ ÿíû ³ ìà¢êë³âûÿ. Êàë³-í³êàë³ ê³íå ñÿðîä áàëîò ñâîé ãîëàñ áóñåë í³êîë³ íå çàêðû÷ûöü ¸í ó õîðû. Êàë³ æ ðàñïëàñòà¢øû ðóæîâûÿ íà ñîíöû êðûëû âûáë³ñêâàþ÷û êîæíûì ïÿðîì ïàäðóëüâàå ¸í çàäóáåëûì³ äî¢ã³ì³ íàãàì³ äà ñâà¸é áóñëÿíê³ â³òàëüíàé ïåñíÿé àçíà÷àå ñâภâÿðòàííå ç äàë¸ê³õ êðà³í. Ö³ êàë³ íà äàñâåöö³ âûéäçå ¸í íà ðîäíûÿ ãîí³ ³ ê³íå ÿãî ¢ æàð ³ õîëàä àä áÿñêîíöàñö³ æûööÿ ³ çÿìë³ òàäû íå ïàìÿòàþ÷û ñÿáå àäê³íó¢øû ñö³ïëàñöü ³ ñàðàìÿæë³âàñöü áåçãàëîñû çàöÿãíå ¸í ñâàþ ðàäàñíóþ ïåñíþ ïåñíþ íàðàäæýííÿ íîâàãà äíÿ. À äçåíü ÿãî ÿê ³ ñÿëÿíñê³ ¢âåñü ó ïðàöû. ͳáûòà êàìîðí³ê* ìåðàå ³ ìåðàå ¸í áàëîòû ïàäî¢ãó ¢ç³ðàåööà øòî òàì çà äàëÿãëÿäàì. Çàñÿðîäç³¢ ñâîé ïîç³ðê ó ñàáå ñëóõàå ñàì ñÿáå ñëóõàå øàïàöåííå âàñòðàë³ñòûõ òðà¢. Òàê çäàòíû ñëóõàöü ãýòûÿ òðàâû êàñåö áåëû ñ³âû äçåä-ïàëÿøóê ÿê³ ìàõà¢-ìàõࢠêàñîé ³ ðàïòàì çàì¸ð àï ÿíå¢ àä ðàñêîøû ìóðîæíàãà ëóãó (Â. Êàçüêî). l Íàçàâ³öå çàéìåíí³ê³ ³ âûçíà÷öå ³õ ðàçðàä. Ðàñòëóìà÷öå ¢æûâàííå ³ ïðàâàï³ñ çàéìåíí³êࢠó ïåðàäàïîøí³ì ñêàçå. l Âûï³øûöå ñëîâû, íàï³ñàíûÿ ïðàç çëó÷îê. Ðàñòëóìà÷öå ³õ ïðàâàï³ñ. Çðàá³öå ìàðôàëàã³÷íû ðàçáîð ãýòûõ ñëî¢. l Âûï³øûöå ñêëàäàíûÿ ñëîâû, ðàñòëóìà÷öå ³õ óòâàðýííå ³ ïðàâàï³ñ.

132

201. Ïðà÷ûòàéöå âåðø Ó. Êàðàòêåâ³÷à «Ýì³ãðàíòû». Ñôàðìóëþéöå ³ çàï³øûöå àñíî¢íóþ äóìêó òâîðà. Çàï³øûöå òýêñò, ðàññòà¢ëÿþ÷û çíàê³ ïðûïûíêó.

Äâóõ çóáðî¢ àä íåòðࢠÁåëàâåæû Íà Êà¢êàç çàâåçë³ àääàë³ñë. Òàì ëóã³ çÿë¸íûÿ áÿçìåæíûÿ Òàì áàãàòà ñîíöà ³ çÿìë³... Õìàðû íàä ëÿñàì³ çàëàòûì³ Ñîëü òðàâà âàäç³öû ñìà÷íàé æìóò ˸ãêàì äûõàöü òàê ÿê íà ðàäç³ìå Àëå ¢ êîæíàãà ¸ñöüô ðîäíû êóò. Äçåö³ ãýòàãà íå ðàçóìåþöü Íàðàäç³¢øûñÿ ¢ ÷óæûì áàðû ² íà òîå ÿê ÿíû äóðýþöü Íåïàõâàëüíà äç³âÿööà çóáðû. Íà ïðàçðûñòûõ ñâåòëà-ñ³í³õ âîäàõ Ñíÿööà ³ì àé÷ûíû áåðàã³ Ïàïàðàöü ³ìøàíûÿ êàëîäû ѳí³ÿ ïàä ìåñÿöàì ëó㳠ѳí³ÿ ïðàëåñê³ íà ñóãðýâå Ìóõàìîð ÷ûðâîíû ëÿ àç¸ð ² êàëîíû ìàíóìåíòà¢-äðýâࢠØòî âÿðõàì³ äàñòàþöü äà çîð. l Ïàðàçâàæàéöå, øòî äàçâàëÿå ïàýòó àá ÿäíàöü ó àäç³í ðàä ëàã³÷íà íåàäíàðîäíûÿ ïàíÿöö³ ñîëü, òðàâà, õìàðû, æìóò âàäç³öû; áåðàã³, ïàïàðàöü, êàëîäû, ëóã³? Øòî çâÿçâàå ³õ ó àäç³í ñýíñàâû ³ ýñòýòû÷íû ðàä? ßê³ì³ ñðîäêàì³ ñòâàðàåööà ýìàöûÿíàëüíàñöü âåðøà?

202. Çàï³øûöå òýêñò ïà-áåëàðóñêó. Ñêàçû-ïðûêëàäû çàï³øûöå, âûïðàâ³¢øû ïàðóøýíí³ ñ³íòàêñ³÷íûõ íîðìࢠó ïðûêëàäàõ.

Ïîñòðîåíèå îáîñîáëåííûõ êîíñòðóêöèé 1. Íåäîïóñòèìî âêëþ÷àòü â ñîñòàâ ïðè÷àñòíîãî èëè äååïðè÷àñòíîãî îáîðîòà îïðåäåëÿåìûå ñëîâà: Âèñÿùèå øòîðû íà îêíå íå çàòåìíÿëè êîìíàòó.

2. Íåäîïóñòèìî âêëþ÷àòü â ñîñòàâ áåçëè÷íûõ ïðåäëîæåíèé äååïðè÷àñòíûé îáîðîò, òàê êàê ðàçðóøàåòñÿ ñåìàíòèêà 133

îáîçíà÷åíèÿ äåéñòâèÿ, ñîâåðøàþùåãîñÿ â îòñóòñòâèè åãî ïðîèçâîäèòåëÿ: Ïðèäÿ äîìîé, óæå ñòåìíåëî.

3. Íåäîïóñòèìî ñîçäàâàòü òàê íàçûâàåìûé íåçàâèñèìûé äååïðè÷àñòíûé îáîðîò: Ïîäúåçæàÿ ê ñòàíöèè, ñ ìåíÿ ñëåòåëà øëÿïà. Ïîñòðîåíèå êîíñòðóêöèé ñ îäíîðîäíûìè ÷ëåíàìè 1. Íåäîïóñòèìî ïîäìåíÿòü îäèí èç îäíîðîäíûõ ÷ëåíîâ ïðåäëîæåíèÿ ïðèäàòî÷íîé êîíñòðóêöèåé: Ïîêàçàòü çíà÷åíèå ñïîðòà è ïî÷åìó ÿ åãî ëþáëþ.

2. Íåäîïóñòèìî îòðûâàòü îò îäíîðîäíûõ ÷ëåíîâ îäèí èç ñâÿçûâàþùèõ èõ ñîþçîâ: Ñòàëüíàÿ ñòðåëà íàêëîíÿåòñÿ òî âïåðåä, òî ïëàâíî äâèæåòñÿ â ñòîðîíó, òî ëåãêî è ñòðåìèòåëüíî ïîäíèìàåòñÿ ââåðõ (Ò. Ïå÷åí¸âà).

§ 36. Ïàðàäàê ñëî¢ ó ñêàçå Ïàðàäàê ñëî¢ ó ñêàçå âûêîíâàå òðû àñíî¢íûÿ ôóíêöû³: ãðàìàòû÷íóþ, êàìóí³êàòû¢íóþ ³ ñòûë³ñòû÷íóþ. Ãðàìàòû÷íàÿ ôóíêöûÿ ïàðàäêó ñëî¢ çàêëþ÷àåööà ¢ çàìàöàâàíí³ ïý¢íàé ïàç³öû³ çà òûì ö³ ³íøûì êàìïàíåíòàì. Íàïðûêëàä, ïðûíàçî¢í³ê çà¢ñ¸äû ðàçìÿø÷àåööà ïåðàä ñëîâàì, äà ÿêîãà àäíîñ³ööà (Çà¢òðà íàì ó øêîëó); ÷àñö³öû ìîãóöü áûöü ðàçìåø÷àíû ïåðàä ñëîâàì ö³ ïàñëÿ ÿãî (íå ïðà÷ûòà¢, ïàéøî¢ áû, äàé æà); ñïàëó÷àëüíûÿ çëó÷í³ê³ ðàçìÿø÷àþööà ïàì³æ àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³ ö³ ñêàçàì³ (Çàñíóë³ íàâîêàë ëÿñû ³ àìøàðû, ³ ìåñÿö óêðû¢ñÿ ¢ øýðûÿ õìàðû (À. ×àðíûøýâ³÷); Äóá ³ áÿðîçà). Ãðàìàòû÷íàÿ ôóíêöûÿ íàéáîëüø âûðàçíà ïðàÿ¢ëÿåööà ¢ íàñòóïíûõ âûïàäêàõ: 1. Ïàðàäàê ñëî¢ äàïàìàãàå àäðîçí³öü äçåéí³ê àä äàïà¢íåííÿ ïðû ñóïàäçåíí³ ³õ ãðàìàòû÷íûõ ôîðìà¢: Äóá ïåðàðîñ âÿç.

2. Ïàðàäàê ñëî¢ âûçíà÷àå ñ³íòàêñ³÷íóþ ôóíêöûþ ãàëî¢íûõ ÷ëåíࢠñêàçà, êàë³ ÿíû âûðàæàíû íàçî¢í³êàì ó íàçî¢íûì ñêëîíå: Ìàÿ ñÿñòðà íàñòà¢í³öà.

134

3. Ïàðàäàê ñëî¢ äàïàìàãàå âûçíà÷ûöü ôóíêöûþ ïðûìåòí³êà ³ òûì ñàìûì âûçíà÷ûöü òûï ñêàçà: Ö³õ³ âå÷àð. Âå÷àð ö³õ³ àäíàñàñòà¢íû ³ äâóõñàñòà¢íû ñêàçû.

4. Ïàðàäàê ñëî¢ äàïàìàãàå âûñâåòë³öü ñ³íòàêñ³÷íóþ ôóíêöûþ ³íô³í³òûâà ³ âûçíà÷ûöü ñòðóêòóðó ñêàçà, ÿêàÿ çàëåæûöü àä ãýòàé ôóíêöû³: ²ñö³ ïà àäêðûòûì ïîë³ ¢ ÷àñ äàæäæó íåáÿñïå÷íà äâóõñàñòà¢íû ñêàç; Íåáÿñïå÷íà ³ñö³ ïà àäêðûòûì ïîë³ ¢ ÷àñ äàæäæó àäíàñàñòà¢íû ñêàç.

5. Ãðàìàòû÷íàÿ ôóíêöûÿ ïàðàäêó ñëî¢ ïðàÿ¢ëÿåööà ³ òàäû, êàë³ äàäàíûÿ ÷ëåíû âûðàæàíû íàçî¢í³êàì³ âà ¢ñêîñíûõ ñêëîíàõ: Äàðîãà äà ñâàéãî äîìà çà¢ñ¸äû ë¸ãêàÿ. Äàðîãà ïàâÿðíóëà äà ìàéãî äîìà. . .

6. Ç äàïàìîãàé ïàðàäêó ñëî¢ àäðîçí³âàþöü äçâå àêàë³÷íàñö³, àäíà ç ÿê³õ àäíîñ³ööà äà äçåÿñëîâà-âûêàçí³êà, äðóãàÿ äà äðóãîé àêàë³÷íàñö³: Çà¢òðà ÿ ïðûéäó ðàí³öàé. ß ïðûéäó çà¢òðà ðàí³öàé. Ïàðàäàê ñëî¢ ìàå ãðàìàòû÷íàå çíà÷ýííå ¢ ñïàëó÷ýíí³ êîëüêàñíàãà ë³÷ýáí³êà ç íàçî¢í³êàì (äâàööàöü ÷àëàâåê äàêëàäíàÿ êîëüêàñöü; ÷àëàâåê äâàööàöü ïðûáë³çíàÿ êîëüêàñöü). Êàìóí³êàòû¢íàÿ ôóíêöûÿ ¢äçåëüí³÷àå ¢ ôàðì³ðàâàíí³ ñýíñó, êàìóí³êàòû¢íàé ñòðóêòóðû ñêàçà. Çíà÷íàñöü ïàðàäêó ÷ëåíࢠñêàçà ïàäêðýñë³âàåööà ³íòàíàöûéíà, ïðû äàïàìîçå ëàã³÷íàãà íàö³ñêó. Äçÿêóþ÷û ïàðàäêó ñëî¢ ñêàç ïàâåäàìëÿå êàíêðýòíóþ äóìêó ¢ àäïàâåäíàñö³ ç çàäà÷àì³ êàìóí³êàöû³. Ñòûë³ñòû÷íàÿ ôóíêöûÿ ïàðàäêó ñëî¢ âûðàæàåööà íå òîëüê³ ¢ ³íâåðñ³³ (àäâàðîòíûì ïàðàäêó ñëî¢), àëå ³ ¢ òûì, øòî âàðûÿíòû ðàçìÿø÷ýííÿ êàìïàíåíòࢠñêàçà õàðàêòýðíû äëÿ ïý¢íàãà ñòûëþ. Ïàðàäàê ñëî¢ íàáûâàå ñòûë³ñòû÷íàå çíà÷ýííå òàäû, êàë³ ïåðàñòà¢ëÿåööà òðàäûöûéíû ÷ëåí ñêàçà, òûì ñàìûì ñêàçó íàäàåööà ñòûë³ñòû÷íàÿ àôàðáî¢êà, ýìàöûÿíàëüíàñöü, çìÿíÿåööà ëàã³÷íû íàö³ñê ³ ã. ä. Ñòûë³ñòû÷íàÿ ôóíêöûÿ çà¢ñ¸äû ïàäïàðàäêî¢âàåööà êàìóí³êàòû¢íàé (Ð. Ëåàíîâ³÷).

135

203. ϳñüìîâà àäêàæûöå íà ïûòàíí³, âûêàðûñòî¢âàþ÷û ìàòýðûÿë ïàðàãðàôà.

1. ßê³ÿ àñíî¢íûÿ ôóíêöû³ âûêîíâàå ïàðàäàê ñëî¢?

2. Ó ÿê³õ âûïàäêàõ âûðàçíà ïðàÿ¢ëÿåööà ãðàìàòû÷íàÿ ôóíêöûÿ? Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû.

3. Ó ÷ûì çàêëþ÷àåööà êàìóí³êàòû¢íàÿ ôóíêöûÿ ïàðàäêó ñëî¢?

4. ßê âûÿ¢ëÿåööà ñòûë³ñòû÷íàÿ ôóíêöûÿ ïàðàäêó ñëî¢? Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû.

204. Ïðà÷ûòàéöå. Âûçíà÷ûöå ³ ðàñòëóìà÷öå ôóíêöûþ ïàðàäêó ñëî¢ ó ïðûâåäçåíûõ ñêàçàõ.

1. ßêîå íåáà çà¢òðà çàñÿëþ? Ç ÿê³õ àðá³ò ïàáà÷àööàñ ìíå öóäû? Íå âåäàþ. Àäíî ñêàæó: çÿìëþ âîñü ãýòó, ãðýøíóþ, í³êîë³ íå çàáóäó (Â. Çó¸íàê). 2. À ¢ íåáå, ÿê êðàá ó ïàëîíöû, âûñóøâàå ïðîìí³ òâภçëåäçÿíåëàå ñîíöà (Ó. Íÿêëÿå¢). 3. Àäøóìå¢ ë³ñòàïàä, àäçâ³íåë³ äàæäæû, ³ ç³ìà íàãíàëà ïÿêó÷ûõ âÿòðî¢ (Ï. Ïàí÷àíêà). 4. Íà òâàð ìíå ïàäàþöü êðîïë³... Ãýòà áÿðîçà íàäà ìíîé, ñïàêîéíàÿ, ìîêðàÿ, àñåííÿÿ (À. Àäàìîâ³÷). 5. Ç äðóãîãà áîêó, íà ïî¢íà÷, áàëîòû êðûõó àäñòóïàë³, äîðà÷û ëþäçÿì ïÿñ÷àíàå ïîëå. Àäñòóïàë³ áàëîòû ³ íà çàõîäí³ì áàêó, äçå ðóíåë³ ö³ æà¢öåë³ äà êðàþ ëåñó ïàë³ (². Ìåëåæ). l Âûï³øûöå ñêàç ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³, çðàá³öå ÿãî ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð. l Âûï³øûöå äçåÿñëîâû, âûçíà÷öå ³õ ñïðàæýííå. l Íàçàâ³öå ÷àñö³íû ìîâû ¢ àïîøí³ì ñêàçå.

205. Ïðà÷ûòàéöå. Âûçíà÷öå òûï òýêñòó ³ àáãðóíòóéöå ñâàþ äóìêó.

Ïðàâ³ëüíû ïàðàäàê ñëî¢ ñëóøíà ë³÷ûööà àäíîé ç ë³íãâ³ñòû÷íûõ óìî¢ ëàã³÷íàñö³ ìà¢ëåííÿ. Íÿ¢äàëû ïàðàäàê ñëî¢ ïðûâîäç³öü äà ëàã³÷íàé íåâûðàçíàñö³, ñïàðàäæàå äâóõñýíñàâàñöüñë. Ïðàâ³ëüíû ïàðàäàê ñëî¢ òðýáà çàõî¢âàöü ïðû ¢æûâàíí³ çàéìåíí³êࢠ3-é àñîáû (¸í, ÿíà, ÿíî, ÿíû). Âûêàðûñòî¢âàþ÷û ³õ, íåàáõîäíà ñà÷ûöü, êàá áûëî çðàçóìåëà, íà ÿêîå 136

ñëîâà ïàêàçâàå çàéìåíí³ê.ñí Ëàã³÷íàñöü ìà¢ëåííÿ ïàðóøàåööà, êàë³ ¢ ïðîñòûì ö³, ÷àñöåé, ñêëàäàíûì ñêàçå àáî ¢ ìåæàõ äâóõ ñóñåäí³õ ñêàçࢠíÿìà âûðàçíàé ñóâÿç³ ïàì³æ íàçî¢í³êàì ³ çàéìåíí³êàì, ÿê³ âûñòóïàå çàìåñò ãýòàãà íàçî¢í³êà. Òàìó òðýáà çàõî¢âàöü ïðàâ³ëà: çàéìåíí³ê ïàêàçâàå íà áë³æýéøû äà ÿãî (ïàïÿðýäí³) íàçî¢í³ê òàãî ñàìàãà ðîäó ³ ë³êó. Êàë³ ãýòà ïðàâ³ëà ïàðóøàåööà, òî ¢çí³êàå äâóõñýíñàâàñöü, íåçðàçóìåëàñöü, à òî ³ êóð ¸ç*. Íàïðûêëàä, ó ãàçåöå «Ë³òàðàòóðà ³ ìàñòàöòâà» ïðûâîäç³¢ñÿ ¢ðûâàê ç ë³ñòà ¢ ðýäàêöûþ: «Áû÷êî¢ òàê êîðìÿöü äàãëÿä÷ûê³, êàá äà âîñåí³ êîæíû ç ³õ äàñÿãíó¢ 300 ê³ëàãðàìࢻ. ßø÷ý ïðûêëàäû ç ðóáðûê³ «Ïÿðî íàðûïåëà» ¢ ÷àñîï³ñå «Âîæûê»: 1) ç äàêëàäíîé çàï³ñê³ êëàäà¢ø÷ûêà: «Êàë³ ãàâàðûöü ø÷ûðà, äûê çà ëóá³í àäêàçâàå àãðàíîì, áî ¸í ÿø÷ý ç âîñåí³ ëÿæûöü ïàä áðûçåíòàì ³ ïàêðû¢ñÿ öâ³ëëþ»; 2) ç òëóìà÷àëüíàé çàï³ñê³: «8-ãà ñíåæíÿ, êàë³ ïðûéøî¢ äàìî¢, ¸äàì çìàçࢠðàíó êàòó. 10-ãà ÿ õàäç³¢ äà äîêòàðà, áî ¸í óêóñ³¢ ìÿíå çà ïàëåö». ßê áà÷ûì, ïàðàäàê ñëî¢ âûñòóïàå ³ñòîòíûì ôàêòàðàì ñòðóêòóðíàé àðãàí³çàöû³ ñêàçà ³ âàæíàé óìîâàé ëàã³÷íàñö³ ìà¢ëåííÿ (². Ëåïåøà¢). l ϳñüìîâà àäêàæûöå íà ïûòàíí³: 1. ×àìó âàæíà çàõî¢âàöü ïðàâ³ëüíû ïàðàäàê ñëî¢? 2. ßê³ÿ ïðàâ³ëû äàïàìàãàþöü çàõàâàöü ïðàâ³ëüíû ïàðàäàê ñëî¢ ïðû ¢æûâàíí³ çàéìåíí³êࢠ3-é àñîáû? l Âóñíà ïåðàáóäóéöå ñêàçû-ïðûêëàäû, ïàçáàâ³¢øûñÿ äâóõñýíñàâàñö³. l Âûï³øûöå ¢æûòûÿ ¢ òýêñöå íàçî¢í³ê³ 3-ãà ñêëàíåííÿ, ïàñòà¢öå ³õ ó ôîðìå òâîðíàãà ñêëîíó, ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ.

§ 37. Ñóâÿçü äçåéí³êà ³ âûêàçí³êà ¢ ñêàçå

!

206. Ïðà÷ûòàéöå. Âûï³øûöå ñêàçû-ïðûêëàäû, ðàñòëóìà÷öå ¢æûâàííå ôîðìࢠäçåéí³êà ³ âûêàçí³êà.

Âûáàð ôîðìû âûêàçí³êà çàëåæûöü íå òîëüê³ àä ôîðìû äçåéí³êà, àëå ³ àä ïàðàäêó ðàçìÿø÷ýííÿ ãàëî¢íûõ ÷ëåíà¢, íàÿ¢íàñö³ ö³ àäñóòíàñö³ äàäàíûõ ÷ëåíà¢, ñòûë³ñòû÷íàé àôàðáî¢ê³ ñêàçà ³ ³íø.

137

Àñíî¢íûÿ âûïàäê³ äàïàñàâàííÿ äçåéí³êà äà âûêàçí³êà íàñòóïíûÿ: 1. Ïðû äçåéí³êó, âûðàæàíûì ñïàëó÷ýííåì êîëüêàñíàãà ë³÷ýáí³êà ç íàçî¢í³êàì, âûêàçí³ê çâû÷àéíà ñòàâ³ööà ¢ ìíîæíûì ë³êó, êàë³ ãàâîðêà ³äçå ïðà æûâûÿ ³ñòîòû, àáî ¢ àäç³íî÷íûì ë³êó, êàë³ äçåéí³êàì ç ÿ¢ëÿþööà íàçâû íåàäóøà¢ë¸íûõ ïðàäìåòࢠö³ çâÿðòàåööà ¢âàãà íà ³õ àãóëüíóþ, ïðûáë³çíóþ êîëüêàñöü, ñóêóïíàñöü: Òóò ñàáðàë³ñÿ äçåñÿöü òûñÿ÷ ÷àëàâåê. Ïåðàä ÿãî ïîç³ðêàì ïðàì³ëüãíóë³ íÿÿñíà äçâå ïîñòàö³. Ñàáðàëàñÿ ÷àëàâåê êàëÿ äâàööàö³.

2. Êàë³ ¢ ñàñòࢠêîëüêàñíà-³ìåííàãà ñëîâàçëó÷ýííÿ ¢âàõîäçÿöü àçíà÷ýíí³ ö³ ñëîâû ¢ñå, ãýòûÿ, âûêàçí³ê óæûâàåööà òîëüê³ ¢ ìíîæíûì ë³êó, à êàë³ ãýòàå ñëîâàçëó÷ýííå ìàå ñëîâû ¢ñÿãî, òîëüê³, âûêàçí³ê ñòàâ³ööà ¢ àäç³íî÷íûì ë³êó: Íà ñõîäçå ïðûñóòí³÷àë³ ¢ñå ÷àöâ¸ðà. Óñÿãî âîñåì ñòóäýíòࢠïàåõàëà íà ýêñêóðñ³þ.

3. Ïðû äçåéí³êó, âûðàæàíûì ñïàëó÷ýííåì ñëî¢ áàãàòà, øìàò, ìàëà, ìíîãà, íåêàëüê³, íÿøìàò ³ ³íø. ç íàçî¢í³êàì³, âûêàçí³ê çâû÷àéíà ñòà³öü ó àäç³íî÷íûì ë³êó: Íåêàëüê³ ýøàëîíࢠñòàÿëà íà ðýéêàõ.

4. Êàë³ äçåéí³ê âûðàæàíû ñëîâàì³ áîëüøàñöü, áîëüøàÿ (ìåíøàÿ) ÷àñòêà ¢ ñïàëó÷ýíí³ ç íàçî¢í³êàì ðîäíàãà ñêëîíó ìíîæíàãà ë³êó, âûêàçí³ê ñòàâ³ööà ¢ ìíîæíûì ë³êó ïðû àáàçíà÷ýíí³ àñîá ³ ¢ àäç³íî÷íûì ë³êó ïðû àáàçíà÷ýíí³ ïðàäìåòà¢: Áîëüøàñöü íàøûõ õëîïöࢠñëóæûë³ ¢ âîéñêó. Áîëüøàñöü êí³ã, çàâåçåíûõ ó á³áë³ÿòýêó, áûëà çàêóïëåíà øýôàì³.

5. Âûêàçí³ê ñòàâ³ööà ¢ àäç³íî÷íûì ë³êó, êàë³ ¢ ñàñòࢠäçåéí³êà ¢âàõîäçÿöü íàçî¢í³ê³ ñà çíà÷ýííåì ïý¢íàé êîëüêàñö³ (äçÿñÿòàê, ñîòíÿ, ïàðà, òðîéêà ³ ã. ä.) àáî íÿïý¢íàé êîëüêàñö³ (ìàñà, ïðîöüìà, ãðóïà, áåçë³÷ ³ ³íø.): Íà ñàìûì êðà³ ïîëÿ ñòàÿëà êóïêà äðý¢.

6. Êàë³ ¢ ñêëàä äçåéí³êà ¢âàõîäçÿöü ñëîâû ãàäî¢, ìåñÿöà¢, òûäíÿ¢, äç¸í, ç³ì ³ ã. ä., âûêàçí³ê ñòàâ³ööà ¢ àäç³íî÷íûì ë³êó: ̳íàå ãîä çà ãîäàì.

7. Âûêàçí³ê ñòàâ³ööà ¢ àäç³íî÷íûì ë³êó, êàë³ ¢ ñêëàä äçåéí³êà ¢âàõîäçÿöü çáîðíûÿ ë³÷ýáí³ê³, à òàêñàìà ñëîâû òûñÿ÷à, ì³ëü¸í, ì³ëüÿðä: Ïÿö¸ðêà äçÿöåé ñòàÿëà ïîáà÷.

138

Ïðû ïàäêðýñë³âàíí³ àêòû¢íàñö³ àñîáû âûêàçí³ê ìîæà ñòàâ³ööà ¢ ìíîæíûì ë³êó: Òðîå ïàñàæûðࢠàãëÿäàë³ íàâàêîëëå. Ïÿö¸ðà ñòóäýíòࢠçäàë³ ñåñ³þ íà «âûäàòíà» (Ð. Ëåàíîâ³÷). l Âûï³øûöå ç òýêñòó ïðàâ³ëà àäç³í çáîðíû ë³÷ýáí³ê ³ ïðàñêëàíÿéöå ÿãî. Àáàçíà÷öå êàí÷àòê³.

207. Çàï³øûöå ñêàçû, óæûâàþ÷û âûêàçí³ê ó àäïàâåäíàé ôîðìå.

1. Íÿìàëà ³õ (õàäç³öü) ïà ñâåöå (Ï. Ãëåáêà). 2. Ó âÿë³ê³ì ïàêî³ (ñàáðàööà) øìàò ëþäçåé. 3. Áîëüøàñöü ëþäçåé, áåç øàïàê, ó ïàäðàíûõ êàøóëÿõ ³ ôðýí÷àõ, (³ñö³) íåõàöÿ ³ ïàíóðà (Ñ. Ãðàõî¢ñê³). 4. Ãðóïà ïàðòûçàí (åõàöü) ó â¸ñêó ïàìàã÷û çààðàöü çÿìëþ ïàä æûòà (Ï. Ïåñòðàê).

5. Ãýòàÿ ¢çáðîåíàÿ ñîòíÿ ëþäçåé (ïðûíåñö³) ç ñàáîþ ³ áåçë³÷ô ñâà³õ ïàðòûçàíñê³õ íàâ³í, ðàçíàñòàéíûõ, ö³êàâûõ (Ì. Òêà÷î¢). 6. (Ïðàéñö³) íåêàëüê³ òûäíÿ¢. 7. Àáîäâà (ïðàñ³ööà) ó àòðàä ³ (ðàñêàçâàöü) ïðà ñÿáå ÿê íà äóõó (Ô. ßíêî¢ñê³). 8. ×àòûðû ëîäê³ (ïðûéñö³) äà áåðàãà àìàëü ïðàç ãàäç³íó (ß. Áðûëü). 9. ×àöâ¸ðà (íå çâîäç³öü) ë³õòàðûêࢠç ëîäàê, ëîäà÷í³êࢠ(Ô. ßíêî¢ñê³). 10. (Ñàáðàööà) áàãàòà ëþäçåé (Ì. Ëûíüêî¢). 11. Ïåðàä Íîâûì ãîäàì ÁÅËÒÀ (ïåðàäàöü) ðàäàñíóþ íàâ³íó. l Ïàñòà¢öå íàö³ñê³ ¢ âûäçåëåíûõ ñëîâàõ. l Äà ¢æûòàãà ¢ñòîéë³âàãà âûðàçó çàï³øûöå ñ³íîí³ìû.

208. Ç íàñòóïíûì³ ñëîâàçëó÷ýííÿì³ ñêëàäç³öå ñêàçû òàê, êàá ÿíû âûñòóïàë³ ¢ ðîë³ äçåéí³êà, à äçåÿñëî¢ ó ôîðìå ïðîøëàãà ÷àñó ó ðîë³ âûêàçí³êà. Ðàñòëóìà÷öå âûáàð ôîðìû ë³êó âûêàçí³êà.

Ïÿöü äç¸í, òðû ãàäû, òûñÿ÷à âÿñêî¢öà¢, ïÿö¸ðà ñòóäýíòà¢, áåçë³÷ äç³âîñà¢, ïðîöüìà ÿãàä, òðîéêà êîíåé, óñå õëîïöû, óñÿãî ñåì âûïóñêí³êî¢, øìàò äçÿ¢÷àò, áàãàòà ÷àðí³ö, êàëÿ äçåñÿö³ êí³ã, çâûø ñòà ñóïðàöî¢í³êà¢, íåêàëüê³ âó÷íÿ¢, êîëüê³ ø÷àñöÿ, áåçë³÷ ðàäàñö³, êàëÿ ïàëàâ³íû ç ³õ, ÷àëàâåê äà äçåñÿö³.

139

209. Ïðà÷ûòàéöå. Çàï³øûöå ïðàâ³ëû íà áåëàðóñêàé ìîâå.

ÔÎÐÌÀ ×ÈÑËÀ ÑÊÀÇÓÅÌÎÃÎ ÏÐÈ ÎÄÍÎÐÎÄÍÛÕ ÏÎÄËÅÆÀÙÈÕ

1. Ïðè îäíîðîäíûõ ïîäëåæàùèõ, íàõîäÿùèõñÿ â ôîðìå åäèíñòâåííîãî ÷èñëà, ñêàçóåìîå ñòàâèòñÿ â ôîðìå åäèíñòâåííîãî ÷èñëà, åñëè: à) ïîäëåæàùèå ñâÿçàíû ðàçäåëèòåëüíûìè ñîþçàìè è íàõîäÿòñÿ ïîñëå ñêàçóåìîãî: 1. Ñåãîäíÿ áóäåò ëåêöèÿ èëè ïðàêòè÷åñêîå çàíÿòèå? 2. Êàæäóþ ìèíóòó ê îñòàíîâêå ïîäúåçæàë òî òðîëëåéáóñ, òî àâòîáóñ. È ñ ê ë þ ÷ å í è å: åñëè ïîäëåæàùèå ÿâëÿþòñÿ ñëîâàìè ðàçíîãî ðîäà, ñêàçóåìîå óïîòðåáëÿåòñÿ â ôîðìå ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà: Êàæäóþ ìèíóòó ê îñòàíîâêå ïîäúåçæàëè òî àâòîáóñ, òî ìàðøðóòíîå òàêñè. á) åñëè ïîäëåæàùèå ñâÿçàíû ïðîòèâèòåëüíûì ñîþçîì à ëèáî ñîþçàìè íå òîëüêî... íî è, íå ñòîëüêî... ñêîëüêî è äðóãèìè, èìåþùèìè îòòåíîê ïðîòèâîïîñòàâëåíèÿ: 1. Íå ëå÷åíèå, à îòäûõ íåîáõîäèì åìó. 2. Íóæíà íå òîëüêî êîïèÿ äèïëîìà, íî è ñàì äèïëîì.

2.  îñòàëüíûõ ñëó÷àÿõ ïðåäïî÷òèòåëüíà ëèáî íåîáõîäèìà ôîðìà ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà ñêàçóåìîãî: l Òî òðîëëåéáóñ, òî àâòîáóñ ïîäúåçæàëè êàæäóþ ìèíóòó ê îñòàíîâêå (ïðåäïî÷òèòåëüíà ôîðìà ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà). Íî: Íå òî òðîëëåéáóñ, íå òî àâòîáóñ ïîäúåõàë ê îñòàíîâêå (äåéñòâèå ñîâåðøàþò íå äâà ïðåäìåòà, à îäèí); l Æàæäà äåéñòâèÿ, áåññòðàøèå è ðåøèòåëüíîñòü òîëêàþò íà ïîèñêè îïàñíûõ ïðèêëþ÷åíèé (íåîáõîäèìà ôîðìà ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà); l Ðåáåíîê èëè ðîäèòåëè äîëæíû îòâå÷àòü íà âîïðîñû àíêåòû? (Íåîáõîäèìà ôîðìà ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà.  ïîäîáíûõ êîíñòðóêöèÿõ ñ ðàçäåëèòåëüíûì ñîþçîì áëèæå ê ñêàçóåìîìó ðàñïîëàãàåòñÿ òî ïîäëåæàùåå, êîòîðîå íàõîäèòñÿ â ôîðìå ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà.) Íî: 1. Çàÿâëåíèå äîëæåí íàïèñàòü àáèòóðèåíò, à íå åãî ðîäèòåëè. 2. Çàÿâëåíèå äîëæíû ïèñàòü ðîäèòåëè, à íå ðåáåíîê.  êîíñòðóê140

öèÿõ ñ ïðîòèâèòåëüíûì ñîþçîì ôîðìà ÷èñëà ñêàçóåìîãî êîîðäèíèðóåòñÿ ñ ôîðìîé ÷èñëà áëèæàéøåãî ïîäëåæàùåãî, êîòîðîå äîëæíî îáîçíà÷àòü óòâåðæäàåìûé, à íå îòðèöàåìûé ïðåäìåò (È. Ñàâêî).

210. Ïðà÷ûòàéöå. Íà àñíîâå òýêñòó ñôàðìóëþéöå ³ çàï³øûöå ïðàâ³ëû ¢æûâàííÿ äçååïðûñëî¢íûõ ñëîâàçëó÷ýííÿ¢.

Íàâûê ïðàâ³ëüíàãà ¢æûâàííÿ äçååïðûñëî¢íàãà ñëîâàçëó÷ýííÿ ãðóíòóåööà íà ðàçóìåíí³ ãðàìàòû÷íàé ñòðóêòóðû äçååïðûñëî¢ÿ äðóãàðàäíàãà âûêàçí³êà ¢ ñêàçå, çâÿçàíàãà ç äçåéí³êàì ³ àñíî¢íûì âûêàçí³êàì. Íÿ¢ìåëàå êàðûñòàííå äçååïðûñëî¢åì ïðûâîäç³öü äà ïàìûëàê òûïó: Ãëåäçÿ÷û íà çàëàö³ñòàå ïîëå ïøàí³öû, ñýðöà íàïà¢íÿåööà ðàäàñöþ. Êàá ïàçáåãíóöü òàê³õ ïàìûëàê, òðýáà ê³ðàâàööà íàñòóïíûì. Äçååïðûñëî¢å, àáàçíà÷àþ÷û äàäàòêîâàå äçåÿííå, àäíîñ³ööà íå òîëüê³ äà âûêàçí³êà, àëå ³ äà äçåéí³êà, ã. çí. ³ àñíî¢íàå äçåÿííå, âûðàæàíàå äçåÿñëîâàì-âûêàçí³êàì, ³ äàäàòêîâàå, âûðàæàíàå äçååïðûñëî¢åì, ïàâ³ííà âûêîíâàööà òîé ñàìàé àñîáàé ö³ ïðàäìåòàì. Ñóâÿçü äçååïðûñëî¢ÿ ÿê ç âûêàçí³êàì (ïðûìûêàííå), òàê ³ ç äçåéí³êàì (ñýíñàâàÿ ñóàäíîñíàñöü) ñõåìàòû÷íà âûãëÿäàå òàê: Äðýâû

ñêðûïåë³,

ïàãîéäâàþ÷ûñÿ àä âåòðó. Ñêàçû, ó ÿê³õ äçåÿíí³, àáàçíà÷àíûÿ äçåÿñëîâàì ³ äçååïðûñëî¢åì, íàëåæàöü ðîçíûì äçåéí³êàì, ñýíñàâà ³ ãðàìàòû÷íà íÿïðàâ³ëüíûÿ, ó ³õ ïàðóøàåööà ³ ëàã³÷íàñöü, ³ ïðàâ³ëüíàñöü ìà¢ëåííÿ: 1) ×àñòà, ãëåäçÿ÷û ¢ ëþñòýðêà íà ñâîé «àìá³òíû*» íîñ, óñïàì³íàåööà ìàëàäîñöü; 2) Ó ìÿíå, çãàäà¢øû ðàäê³ ç ï³ñüìà, ì³æâîë³ âûêàö³ë³ñÿ ñë¸çû; 3) ßìó áàëþ÷à çàø÷àì³ëà ñýðöà, óÿâ³¢øû ðàçãóáëåíû, çàïëàêàíû òâàð ñÿáðà; 4) Âåäàþ÷û õàðàêòàðû ìíîã³õ òâîðöà¢, öÿæêà ÷ûòàþööà ³õí³ÿ òâîðû; 5) Öÿïåð, ïåðà÷ûòâàþ÷û ë³ñò àä Óëàäç³ì³ðà, ÷àñòà ïðûãàäâàåööà äçÿö³íñòâà.

141

Ó êîæíûì ç ãýòûõ ñêàçࢠãàâîðûööà ïðà äçåÿíí³ äâóõ çóñ³ì ðîçíûõ ïðàäìåòࢠó ãðàìàòû÷íûì çíà÷ýíí³ ãýòàãà ñëîâà. Íàïðûêëàä, ïðà ìÿíå (ÿ çãàäࢠðàäê³) ³ ïðà ñë¸çû (âûêàö³ë³ñÿ ñë¸çû). Äçååïðûñë ¢ çãàäàíûõ ñêàçàõ íå ïàêàçâàþöü íà äàäàòêîâàå äçåÿííå äçåéí³êà¢-íàçî¢í³êࢠó íàçî¢íûì ñêëîíå ³ í³ÿê íå ñóàäíîñÿööà ç ³ì³ (ãëåäçÿ÷û ìàëàäîñöü, çãàäà¢øû ñë¸çû, óÿâ³¢øû ñýðöà, âåäàþ÷û òâîðû, ïåðà÷ûòâàþ÷û äçÿö³íñòâà). ßê ïðàâåðûöü, ö³ ïðàâ³ëüíà ¢æûòà äçååïðûñëî¢å? Ï å ð ø û ï ð û ¸ ì òðàíñôàðìàöûéíû: ïåðàáóäî¢âàåì ñêàç. Çàìÿíÿåì äçååïðûñëî¢å äçåÿñëîâàì ³ çëó÷àåì àäíàðîäíûÿ âûêàçí³ê³ çëó÷í³êàì ³: Äðýâû ñêðûïåë³, ïàãîéäâàþ÷ûñÿ àä âåòðó Äðýâû ïàãîéäâàë³ñÿ àä âåòðó ³ ñêðûïåë³. Ó íÿïðàâ³ëüíà ïàáóäàâàíûì ñêàçå òàêîé çàìåíû íå çðîá³ø: Ç ë¸ò÷ûêàì Êóí³öûíûì, ëÿòàþ÷û íà âàåííûì ñàìàë¸öå, çäàðûëàñÿ àâàðûÿ. Ä ð ó ã ³ ï ð û ¸ ì. Ïàêîëüê³ äçååïðûñëî¢å ìàå àäíîñíà ñâàáîäíàå ðàçìÿø÷ýííå ¢ ñêàçå ³ ñýíñàâà çâÿçâàåööà ç äçåéí³êàì, ìàã÷ûìà ïåðàñòàíî¢êà äçååïðûñëî¢íàãà ñëîâàçëó÷ýííÿ áë³æýé äà äçåéí³êà: Äðýâû, ïàãîéäâàþ÷ûñÿ àä âåòðó, ñêðûïåë³. Çðàá³¢øû òàêóþ ïåðàñòàíî¢êó ¢ íÿïðàâ³ëüíà ïàáóäàâàíûì ñêàçå, ë¸ãêà âûÿâ³öü áÿññýíñ³öóñ: Àâàðûÿ, ëÿòàþ÷û íà ñàìàë¸öå... Òàÿ æ ïàìûëêà âûÿ¢ëÿåööà ïðû àíàëàã³÷íàé ïåðàñòàíî¢öû ³ ¢ êîæíûì ç ïðûâåäçåíûõ âûøýé ïðûêëàäà¢: Ìàëàäîñöü, ãëåäçÿ÷û ¢ ëþñòýðêà... ³ ã. ä. Äçååïðûñë ¢æûâàþööà ³ ¢ àáàãóëüíåíà-àñàáîâûõ ñêàçàõ, ó ÿê³õ, ÿê âÿäîìà, íÿìà äçåéí³êà, à äçåÿííå, âûðàæàíàå äçåÿñëîâàì ³ äçååïðûñëî¢åì, àäíîñ³ööà äà êîæíàãà, äà ëþáîé àñîáû: Íàïðàöàâà¢øûñÿ çà äçåíü, ïàä âå÷àð ëåäçü íîã³ öÿãíåø. Ó áåçàñàáîâûõ ñêàçàõ äçååïðûñëî¢å ¢æûâàåööà òîëüê³ òàäû, êàë³ ÿíî àäíîñ³ööà äà íåàçíà÷àëüíàé ôîðìû äçåÿñëîâà, ã. çí. êàë³ ãàëî¢íû ÷ëåí áåçàñàáîâàãà ñêàçà âûðàæàåööà ñïàëó÷ýííåì äçåÿñëîâà ö³ áåçàñàáîâà-ïðýäûêàòû¢íàãà ñëîâà (òðýáà, íåàáõîäíà, íåëüãà, ìîæíà, âàðòà ³ ³íø.) ç ³íô³í³òûâàì: Íà ÷óæû ëîá ñÿãàþ÷û, òðýáà ³ ñâîé ïàäñòàâ³öü (Ïðûêàçêà).

142

Êàë³ æ ó áåçàñàáîâûì ñêàçå íÿìà ³íô³í³òûâà, äçååïðûñëî¢å ¢æûâàöü íåëüãà: 1) Àä÷óâàëàñÿ, ñëóõàþ÷û Êàçëîâó: òîå, øòî ÿíà ãàâàðûëà, í³êîë³ íå çàáóäçå; 2) Òàì, ó ê³íî, ãëåäçÿ÷û íà ÿå, ìíå ïàäóìàëàñÿ, øòî Òàíÿ ïðûãàæýéøàÿ çà Àíþ (². Ëåïåøà¢). l Íÿïðàâ³ëüíà ïàáóäàâàíûÿ ñêàçû-ïðûêëàäû çàï³øûöå, âûïðà-

â³¢øû ïàìûëê³.

§ 38. Àñàáë³âàñö³ ïàáóäîâû ñêëàäàíûõ ñêàçࢠßê âÿäîìà, ïðîñòûÿ ñêàçû áîëüø õàðàêòýðíûÿ äëÿ ãóòàðêîâàãà ìà¢ëåííÿ, ñêëàäàíûÿ ÷àñöåé óæûâàþööà ¢ íàâóêîâûõ òýêñòàõ. Ãýòà çðàçóìåëà: íàâóêîâàå ìà¢ëåííå àäëþñòðî¢âàå ñêëàäàíûÿ, ðîçíàáàêîâûÿ ñóâÿç³ ïðàäìåòࢠ³ ç ÿ¢ ó ³õ ïðû÷ûííà-âûí³êîâàé çàëåæíàñö³. Âà ¢ñ³õ ñòûëÿõ ñêëàäàíûÿ ñêàçû ¢æûâàþööà ïà-ðîçíàìó. Òàê, äîêàçíà-ëàã³÷íû õàðàêòàð âûêëàäó ¢ íàâóêîâûì òýêñöå ïàòðàáóå âûêàðûñòàííÿ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçࢠç äàäàíûì³ ÷àñòêàì³ ¢ìîâû ³ ïðû÷ûíû. Ó ìàñòàöê³ì ñòûë³ ïåðàâàæàþöü ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû ç äàäàíûì³ ÷àñòêàì³ ÷àñó ³ äàäàíûì³ àçíà÷àëüíûì³. Âûáàð à¢òàðàì òàãî ö³ ³íøàãà òûïó ñêàçà ñêëàäàíàãà ö³ ïðîñòàãà, ñêëàäàíàçàëåæíàãà ö³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà, çëó÷í³êàâàãà ö³ áÿççëó÷í³êàâàãà âûçíà÷àåööà ñýíñàâûì³ ³ ñòûë³ñòû÷íûì³ àñàáë³âàñöÿì³ êàíòýêñòó. Ó ñóâÿç³ ç òûì, øòî ñêëàäàíûÿ ñêàçû ðàçíàñòàéíûÿ ïà ñâà¸é ñ³íòàêñ³÷íàé ñòðóêòóðû ³ ñòûë³ñòû÷íûõ àñàáë³âàñöÿõ, ó ³õ ïàáóäîâå ñóñòðàêàþööà ïàìûëê³, ÿê³ÿ ïåðàøêàäæàþöü äàêëàäíàìó ðàçóìåííþ äóìê³. Íàïðûêëàä, ó àô³öûéíûì ³ íàâóêîâûì ñòûëÿõ ÷àñòà ¢æûâàþööà íàäçâû÷àé âÿë³ê³ÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû, ó ÿê³õ çàöÿìíÿåööà ñóâÿçü ïàì³æ àñîáíûì³ ÷àñòêàì³. Ïàìûëê³ ¢ ïàáóäîâå ñêëàäàíûõ ñêàçࢠìîãóöü áûöü çâÿçàíû ç ïàðóøýííåì ïàðàäêó ñëî¢ ó àäíàðîäíûõ äàäàíûõ ÷àñòêàõ: ó ³õ ïàâ³íåí çàõî¢âàööà ïðàìû ö³ àäâàðîòíû ïàðàäàê. Íÿ¢äàëûì ìîæíà ë³÷ûöü òàê³ ñêàç: ̳õàë ïàäûøî¢ äà àêíà ³ ¢áà÷û¢ êàçà÷íàå â³äîâ³ø÷à, 143

äçå ñíåãàâàÿ ðî¢íÿäçü ç³õàöåëà ïàä ïðîìíÿì³ ç³ìîâàãà ñîíöà, äçå äðýâû çàñòûë³ ïàä öÿæê³ì ³íååì ³ çàäóìåííà ñïûí³ëà ñâîé õîä ðàêà. Ó òðýöÿé àäíàðîäíàé ÷àñòöû âàðòà âûêàðûñòàöü ïðàìû ïàðàäàê ñëî¢ ðàêà çàäóìåííà ñïûí³ëà ñâîé õîä. Ðàñïà¢ñþäæàíûÿ ïàìûëê³ ¢ ïàáóäîâå ñêëàäàíûõ ñêàçࢠçâÿçàíû ç òûì, øòî ¢ ÿêàñö³ àäíàðîäíûõ ñïàëó÷àþööà ÷ëåí ñêàçà ³ äàäàíàÿ ÷àñòêà: ̳õàñü áû¢ çà÷àðàâàíû òûì, ÿê³ÿ çìåíû àäáûë³ñÿ ¢ ïðûðîäçå ³ ç³ìîâàé ïðûãàæîñöþ. Ïðàâ³ëüíà: ̳õàñü áû¢ çà÷àðàâàíû çìåíàì³, ÿê³ÿ àäáûë³ñÿ ¢ ïðûðîäçå, ³ ç³ìîâàé ïðûãàæîñöþ. Àáî: ̳õàñü áû¢ çà÷àðàâàíû òûì, ÿê³ÿ çìåíû àäáûë³ñÿ ¢ ïðûðîäçå ³ ÿê ïðûãîæà ñòàëà íàâîêàë. ×àñòà ñêëàäàíûÿ ñêàçû ¢æûâàþööà çàìåñò ïðîñòûõ íåàïðà¢äàíà: ̳õàñü ïà÷ó¢ ãóê, ÿê³ áû¢ âåëüì³ ïðûåìíû äëÿ ñëûõó. Òðýáà: ̳õàñü ïà÷ó¢ ïðûåìíû äëÿ ñëûõó ãóê (Â. Êóçüì³÷).

211. ϳñüìîâà àäêàæûöå íà ïûòàíí³, âûêàðûñòî¢âàþ÷û ìàòýðûÿë ïàðàãðàôà.

1. ×àìó ñêëàäàíûÿ ñêàçû ÷àñöåé óæûâàþööà ¢ íàâóêîâûõ òýêñòàõ?

2. Àä ÷àãî çàëåæûöü âûáàð à¢òàðàì òûïó ñêàçà?

3. ßê³ÿ òûïîâûÿ ïàìûëê³ ñóñòðàêàþööà ïðû ¢æûâàíí³ ñêëàäàíûõ ñêàçà¢?

212. Ñï³øûöå, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû ³ ðàññòà¢ëÿþ÷û çíàê³ ïðûïûíêó. Ïàðàçâàæàéöå, ÷àìó à¢òàð àääàå ïåðàâàãó ñêëàäàíûì ñêàçàì.

Ïñ³õîëàã³ ë³÷..öü àäíà ç íàéâàæíåéøûõ óìî¢ âûðàøýííÿ êàíôë³êò.. óìåííå ê³ðàâàöü ñàáîé. Àö..í³öü àáñòàâ³íû ¢ öýëûì óñâ..äîì³öü ñâîé ³íòàðýñ äàêëàäíà âûñâ..òë³öü ³ìêíåííå àïàíåíòà* âûçíà÷ûöü àá..åêò êàíôë³êò.. óñ¸ ãýòà òðýáà ¢ìåöü çðàá³öü êàá ðàçàáðàööàñ ¢ êàíôë³êòíàé ñ³òóàöû³. Àëå òóò íå ¢ñ¸ òàê ïðîñòà ÿê íàïðûêëàä ç ðàøýíí..ì ³íò..ëåêòóàëüíàé çàäà÷û ïàêîëüê³ ¢ ãýòûì âûïàäêó ìû ìàåì ñïðàâó ç íàøûì³ì ïà÷óöö..ì³. l Ïàäêðýñë³öå ãðàìàòû÷íûÿ àñíîâû ¢ ñêàçàõ (÷àñòêàõ ñêàçà¢).

144

213. Çàï³øûöå ñêëàäàíûÿ ñêàçû, ðàññòà¢ëÿþ÷û çíàê³ ïðûïûíêó. Âûçíà÷öå â³ä äàäàíûõ ÷àñòàê.

1. Öûðê ïà÷ûíà¢ñÿñ ç áàçàðíûõ ïëîø÷ࢠäçå ¢çâîäç³ë³ñÿ ÷àñîâûÿ áàëàãàíû ¢ ÿê³õ çà íåâÿë³êóþ ïëàòó ìîæíà áûëî ïàãëÿäçåöü ýñòðàäíà-öûðêàâóþ ïðàãðàìó (Ç. Øûáåêà). 2. Êàëüâ³í³ñöêàÿ øêîëà ¢ Íÿñâ³æû äçå âûêëàäࢠÌàðö³í ìÿñö³ëàñÿ êàëÿ ðàòóøû ÿêóþ äàáóäî¢âàë³ñ (Â. ²ïàòàâà). 3. ßêàÿ æ ñ³ëà çàëîæàíà ¢ ãýòûõ ïðàñòîðàõ íåàáäûìíûõ ðîäíûõ øëÿõî¢ ³ ÿêóþ ¢ëàäó ìàþöü ÿíû íàä òàáîþ íåñïàêîéíû âå÷íà çàêëàïî÷àíû ïàäàðîæíû? Ö³ íå ãýòà í³ê³ì íå âûêàçàíàÿ êàçêà ³õ ÿêàÿ ñêëàäàëàñÿ äî¢ã³ì³ âÿêàì³ ³ çàï³ñâàëàñÿ àãíÿâûì³ ë³òàðàì³ ëþäñêîå êðû¢äû ¢ ñýðöàõ ì³ëü¸íࢠïàäàðîæíûõ øòî ³øë³ ³ åõàë³ ïà ãýòûõ øëÿõàõ ³ äóìàë³ ñâàå äóìê³? (ß. Êîëàñ). 4. ß ëþáëþ ÷àñ³íó íàâàëüí³öû êàë³ á å ïÿðóí ïà ¢ñ³õ ëàäàõ ³ çëóþööà ¢ õìàðàõ áë³ñêàâ³öû êðîïë³ àñûïàþ÷û íà äàõ (Ï. Ïàí÷àíêà).

5. Íàïý¢íà ãýòàÿ âàäç³öà ìàáûöü ÿêàÿ ÷àðà¢í³öà êàë³ íà¢ïåðàä ìíîãà çíàå ³ ïðà ¢ðàäæàéíàñöü íåøòà áàå (ß. Êîëàñ). 6. Àäêóëü àäêóëü òîëüê³ òîå ñòàðöó áûëî âÿäîìà? Àäêóëü ¸í ÷ýðïࢠìóäðàñöü ñâàþ êàë³ æû¢ àäç³í àäãàðîäæàíû àä öûâ³ëüíàãà ñâåòó? (À. Áàðî¢ñê³). l Ðàñòëóìà÷öå íàï³ñàííå íå ñà ñëîâàì³. l Âûï³øûöå ñëîâû, ÿê³ÿ ¢òðûìë³âàþöü àðôàãðàìó «Ïðàâà-

ï³ñ å, ¸, ÿ». l Âûï³øûöå ïðûêëàäû äà ïðàâ³ëà «Ïðàâàï³ñ ñóô³êñࢠïðûìåòí³êࢻ.

214. Ïðà÷ûòàéöå, âûçíà÷öå òûï ³ ñòûëü òýêñòó. Ïàðàçâàæàéöå, ÷ûì òëóìà÷ûööà áàãàööå ðîçíûõ â³äࢠñêàçà¢, ñêàðûñòàíûõ ï³ñüìåíí³êàì.

Ëåäçü-ëåäçü ïà÷ûíàëà äíåöü, êàë³ íàä ëóãàì³ ¢ í³ç³íàõ ñòࢠïàäûìàööà ìàëî÷íû òóìàí. Öÿãíóëà ïðûåìíûì â³ëüãîòíûì õàëàäêîì, à íà ¢çãîðêàõ ñóñòðý÷íû ïàòîê ïàâåòðà áû¢ ñóõ³ ³ ö¸ïëû. Ïðîñòà íå âåðûëàñÿ, øòî ïà÷ûíà¢ñÿ ïåðàäàïîøí³ ëåòí³ äçåíü. À êàë³ ðàçâ³äíåëà ³ ïîç³ðêó àäêðûë³ñÿ ïðàñòîðû, øòî ³ì÷àë³ñÿ íàñóñòðà÷ ìàòàöûêëó, ïàêàçàëàñÿ ñàïðà¢äíàÿ âîñåíü. Ïàë³ ëÿæàë³ ãîëûÿ ³ ñìóòíûÿ, 145

òîëüê³ äçå-í³äçå çåëÿíåëà ðàííÿÿ ðóíü. Ìàëàäûÿ ïðûñàäû ïðûâåòë³âà êëàíÿë³ñÿñ çàïûëåíûì³ êðîíàì³. Óñþäû: íà äàðîçå, ó àáî÷ûíàõ, íà ïðûãîæàé òðàâå ëÿæàëà ë³ñöå, ÿêîå ÷àñ àä ÷àñó ¢çëÿòàëà ¢ãîðó ³ êðóæûëàñÿ ¢ ïûëüíàé çàâ³ðóñå, øòî â³õðûëàñÿ çà ìàòàöûêëàì. Ëåìÿøýâ³÷à àïàíàâࢠíåéê³ ñìóòàê, õîöü íà ñâîé ðàí³øí³ íàñòðîé ¸í íå ìîã ïàñêàðäç³ööà. Òàêîå ïà÷óöö¸ íå ðàç ç ÿ¢ëÿëàñÿ ¢ ÿãî. Ó ãýòûì ãîäçå ÿíî ç ÿâ³ëàñÿ ¢ïåðøûíþ ³, çäàåööà, ðàíåé, ÷ûì çâû÷àéíà. Ó ãîðàäçå, ÿê³ì ¸í ÿø÷ý ìîöíà æû¢, ïðûêìåòû âîñåí³ çà¢âàæàë³ñÿ ïàçíåé (Ïàâîäëå ². Øàìÿê³íà). l Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ¢ òýêñöå. l Âûï³øûöå ç òýêñòó ðîçíûÿ â³äû ñêëàäàíûõ ñêàçࢠ(ñêëàäàíà-

çëó÷àíû, áÿççëó÷í³êàâû, ñêëàäàíàçàëåæíû ç àäíûì ³ íåêàëüê³ì³ äàäàíûì³), çðàá³öå ³õ ïî¢íû ñ³íòàêñ³÷íû ðàçáîð. l Çðàá³öå ìàðôåìíû, ñëîâà¢òâàðàëüíû ³ ìàðôàëàã³÷íû ðàçáîð óæûòàãà ¢ òýêñöå äçååïðûìåòí³êà.

215. Çàï³øûöå, âûïðàâ³¢øû ïàðóøýíí³ ñ³íòàêñ³÷íûõ íîðìà¢.

1. Ѹííÿ ³äçå íå òîëüê³ äîæäæ, àëå ³, â³äàöü, áóäçå íàâàëüí³öà. 2. Ãàç³ô³êàöûþ àääàëåíûõ â¸ñàê òðýáà çàâÿðøûöü, ÿêàÿ ïà÷àëàñÿ ÿø÷ý ¢ 70-ÿ ãàäû. 3. óñòîðûÿ íå òîëüê³ ¢ïëûâàå íà ë³òàðàòóðó, àëå ³ ë³òàðàòóðà ¢ïëûâàå íà ã³ñòîðûþ. 4. Íàáÿãàë³ òî íåâÿë³ê³ÿ õìàðê³, òî çíî¢ ç ÿ¢ëÿëàñÿ ñîíöà. 5. Íà æàëü, ÷àñàì ìû àáî çàáûâàåì ïðà ñÿáðî¢, àáî ñÿáðû çàáûâàþöü ïðà íàñ. 6. Ñëîâà âÿë³êàÿ ñ³ëà. Òàìó øòî ñëîâàì ìîæíà àá ÿäíàöü ëþäçåé ³ ðàç ÿäíàöü. 7. Æûöö¸ ãåðîÿ ãýòà ã³ñòîðûÿ ÷àëàâåêà, ìîöíàãà äóõàì ³ ÿê³ ãîäíà âûñòóïàå àä ³ìÿ ñâàéãî ïàêàëåííÿ. 8. Àá ãýòûì âû ìîæàöå ïðà÷ûòàöü ó ìàòýðûÿëàõ íàøàãà êàðýñïàíäýíòà, ÿê³ ç ÿâ³ööà ¢ ñóáîòí³ì âûïóñêó ãàçåòû. 9. Ãàëî¢íàå, ÷àãî ÷àêàë³ àä ìàëàäîãà ³íæûíåðà, ãýòà ðýêàíñòðóêöûþ ïðàäïðûåìñòâà. 10. Âåðøû ïðàñÿêíóòû ø÷ûðàé ïàâàãàé äà ñåëÿí³íà, ó ÿê³õ ðàñêàçâàåööà ïðà öÿæêóþ, àëå òàêóþ íåàáõîäíóþ âÿñêîâóþ ïðàöó.

11. Ãóòàðêîâû ñòûëü ìàå ñâàå àñàáë³âàñö³, êóäû àäíîñÿööà íåïà¢íàòà âûêàçâàííÿ, óæûâàííå âûêë³÷í³êà¢, âàðûÿíò146

íàñöü ó âûìà¢ëåíí³. 12. Ìû ñïûí³ë³ñÿ íà Óøà÷÷ûíå, äçå øìàò àç¸ð ³ âàäà ¢ ÿê³õ âåëüì³ ÷ûñòàÿ (Ç âó÷í¸¢ñê³õ ðàáîò). l Âûï³øûöå àñàáîâûÿ íàçî¢í³ê³, ïàñòà¢öå ³õ ó ôîðìå ìåñíàãà ñêëîíó. Ðàñòëóìà÷öå ïðàâàï³ñ êàí÷àòêà¢.

216. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Âûï³øûöå ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ñêàçû ñà ñïàëó÷àëüíûì³, ñóïàñòà¢ëÿëüíûì³ ³ ðàçìåðêàâàëüíûì³ çëó÷í³êàì³, ïàäêðýñë³öå ãðàìàòû÷íûÿ àñíîâû. Ðàññòà¢öå ³ ïàòëóìà÷öå çíàê³ ïðûïûíêó.

Íàä ãàåì íàä âåë³çàðíûì àáøàðàì áëàê³òó â³ñåëà äàëü ³ ¢ ¸é áûëà äç³¢íàÿ ãàðìîí³ÿ äàë³êàòíûõ òîíࢠ³ òàåìíûõ ìàð. Ëåñ áûööàì ìà¢÷ࢠàäíàê ñÿðîä ÿãî ö³øûí³ ¢ãàäâàë³ñÿ òàÿìí³÷ûÿ öåí³. Äàëü òî ïðûöÿãâàëà äà ñÿáå ñâà¸é íåäàñÿãàëüíàþ òàåìíàñöþ òî äàëåé àäïëûâàëà íàçàä õàâàþ÷ûñÿ çà ëåñàì. ßíà æàäàëà ðàí³öü äóøû ñàìîòíûõ ëþäçåé à ÿíû øóêàë³ ¢ ¸é ðàçâÿçê³ áàëþ÷àãà ñýðöà. Äàëü ãàâàðûëà ÿå ìîâàé áûëà ïåñíÿ áåç ñëî¢ äû òîëüê³ ÷óòêàå âóõà ìàãëî ¢ëàâ³öü ÿå ïåðàðû¢íûÿ ñïåâû. Êîëüê³ áàãàòà æûööÿ ¢ ãýòàé äàë³ ¢ ÷àñå ñîíå÷íàãà äíÿ êàë³ ÿíà ïðàñâå÷âàåööà ÷ûñòàÿ í³áû ðàñà íà ÷àðîöå. Ïðàìåí³ ñîíåéêà ïðàñâå÷âàþöü äàëü ³ ëåñ àæûâàå ¢ âÿñ¸ëûõ çûêàõ ³ àä ðàñòîïëåíàé ñàñíîâàé ñìàëû êðóæûööà ãàëàâà (Ç. Áÿäóëÿ). l Çàï³øûöå ñ³íîí³ìû äà âûäçåëåíûõ ñëî¢. l Íàçî¢í³ê³ ç òýêñòó öåíü, äàíü, ãàðìîí³ÿ, òàåìíàñöü, ïåñíÿ, æûöö¸

çàï³øûöå ¢ ôîðìå òâîðíàãà ñêëîíó.

217. Ñï³øûöå. Ðàññòà¢öå ³ ïàòëóìà÷öå çíàê³ ïðûïûíêó. Âûçíà÷öå â³ä äàäàíûõ ÷àñòàê.

1. Óñ¸ ïðà øòî íàì ìàðûööà çáûâàåööà ¢ æûöö³ (Ì. Õâåäàðîâ³÷). 2. Òîëüê³ ¢ ñýðöû ³ ìîæíà àä÷óöü êîëüê³ áàãàööÿ äࢠòàáå êðàé (Ê. ʳðýåíêà). 3. Ðàïòàì ³ðâàíó¢ âåöåð ³ ïåðàéøî¢ ó òàêóþ áóðó øòî çÿìëÿ çàêóðûëàñÿ 147

ïûëàì (ß. Êîëàñ). 4. Åëà÷öû çÿë¸íàé ñ¸ííÿ ñíÿööà ñíû áûööàì âåå ç áîðó âîäàðàì ëÿñíûì (ß. Ïóø÷à). 5. Êàë³ ÿíû âûéøë³ íà âóë³öó áûëî ö¸ìíà õîöü íà íåáå ³ âûñûïàë³ áóéíûÿ áåëûÿ çîðê³ (À. Êóäðàâåö). 6. Ìû í³ íà õâ³ë³íó íå áûë³ ïàõ³ñíóòû ¢ ñâà¸é âÿë³êàé âåðû õîöü ïðàâà æûöü ó ø÷àñö³ íà çÿìë³ ³ çäàáûâࢠíàðîä íÿë¸ãêàé ìåðàé (Ê. ʳðýåíêà). 7. Òàì ïàä íà´ì³òêàé òóìàíࢠâ³äçåí ãàé ñàñíîâû øòî ïðàáåã ïà¢çâåðõ êóðãàíࢠ(ß. Êîëàñ). 8. Ïàìÿöü ÷àëàâå÷àÿ ïàäîáíà íà ñêàðáí³öó ó ÿêîé ìîæà çàõàâàööà òîëüê³ çäîëüíàå âûòðûìàöü áóðû ÷àñó ³ íå ñòðàö³öü ñâà¸é ö³êàâàñö³ (Ð. Ñàáàëåíêà). 9. ßø÷ý ¢ âÿë³ê³ì ÿ äà¢ãó ¢ñ¸ ðàçë³÷ûööà íå ìàãó çà ñ³ëû øòî íàðîä ìíå äࢠ(ß. Ïóø÷à).

10. Ó æûöö³ çà¢ñ¸äû òîé ø÷àñë³âû äðóæáó õòî ¢ñþäû áåðàæë³âà ïðàç óñå âûïðàáàâàíí³ í¸ñ (ß. Ïóø÷à). 11. Íå ¢ñ¸ òîå ì¸ä øòî ñàëîäêàñí (Ïðûêàçêà). 12. Ó âà÷àõ àäëþñòðàâàíà òîå øòî ¢ äóøû õàâàåööàñ íà äíå (ß. Íåïà÷àëîâ³÷). 13. Äçå òîé äóá-âåë³êàí øòî çàãëÿäà¢ñÿ íà ïðûãîæóþ ðý÷êó ³ ñìÿÿ¢ñÿ ñà çëîñö³ áóð ³ âÿòðî¢? (ß. Êîëàñ).

14. ß ïîìíþ ÿê ïàä ñîíöàì ö¸ïëûì ìû Ðàäç³ìå àä äóøû ñêëàäàë³ ã³ìíû (ß. Ïóø÷à). l Âûï³øûöå àäç³í äçåÿñëî¢ ³ ¢òâàðûöå ¢ñå ìàã÷ûìûÿ ôîðìû çàãàäíàãà ëàäó.

218. Ïðà÷ûòàéöå. Íàêîëüê³ áë³çê³ÿ âàì ãýòûÿ íàêàçû-ïàâó÷àíí³? Ïàðàçâàæàéöå, ó ÷ûì ñýíñ Íàãîðíàé ïðîïàâåäç³. Ïðàñà÷ûöå àñàáë³âàñö³ ñ³íòàêñ³÷íàé ïàáóäîâû ¢ðû¢êà. ×àìó, íà âàøó äóìêó, ó òýêñöå çàäçåéí³÷àíû ðîçíûÿ â³äû ñêëàäàíûõ ñêàçࢠ³ àäñóòí³÷àþöü ïðîñòûÿ ñêàçû?

Íå ñóäç³öå, êàá âàñ íå ñóäç³ë³, áî, ÿê³ì ñóäîì ñóäç³öå, òàê³ì ³ âàñ ñóäç³öü áóäóöü, ÿêîþ ìåðêàþ ìåðûöå, òàêîþ ³ âàì àäìåðûööà. Íå äàâàéöå ñâÿòûí³ ñàáàêàì ³ íå ê³äàéöå æýì÷óãó ïåðàä ñâ³ííÿì³, êàá ÿíû íå ðàñòàïòàë³ ÿãî íàãàì³ ñâà³ì³ ³, àáÿðíó¢øûñÿ, âàñ íå ðàçäàâ³ë³. Ïðàñ³öå, ³ âàì äàñöà, øóêàéöå, ³ çíîéäçåöå, ñòóêàéöå, ³ àä÷ûíÿöü âàì, áî êîæíû, õòî ïðîñ³öü, àòðûìàå, ³ õòî øóêàå, çíàõîäç³öü, ³ õòî ñòóêàå, òàìó àä÷ûíÿþöü. Ö³ ¸ñöü ïàì³æ âàì³ òàê³ ÷àëàâåê, ÿê³, êàë³ ñûí ó ÿãî ïàïðîñ³öü õëåáà, ïàäࢠáû ÿìó êàìåíü?

148

² âà ¢ñ³ì, ÿê õî÷àöå, êàá ëþäç³ ðàá³ë³ ç âàì³, òàê ³ âû ðàá³öå ç ³ì³, áî ¢ ãýòûì çàêîí ³ ïðàðîê³. Óâàõîäçüöå ïðàç öåñíóþ áðàìó, áî øûðîêàÿ áðàìà ³ ïðàñòîðíàÿ äàðîãà âÿäóöü ó ïàã³áåëü, ³ ìíîã³ÿ õîäçÿöü ³ì³, áî öåñíàÿ áðàìà ³ âóçêàÿ äàðîãà âÿäóöü ó æûöö¸, ³ íÿìíîã³ÿ çíàõîäçÿöü ³õ (Åâàíãåëëå àä Ìàöâåÿ. Ç Íàãîðíàé ïðîïàâåäç³). l Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ¢ òýêñöå. l Ïàðàçâàæàéöå, ÷àìó Á³áë³þ ÷àñàì íàçûâàþöü «êí³ãàþ êí³ã».

ÏÓÍÊÒÓÀÖÛÉÍÛß ÍÎÐÌÛ Ïóíêòóàöûÿ ðàçäçåë ìîâàçíà¢ñòâà, ÿê³ âûâó÷àå ïóíêòóàöûéíóþ ñ³ñòýìó, øòî ñêëàäàåööà ç ñóêóïíàñö³ çíàêࢠïðûïûíêó (êðîïê³, ïûòàëüí³êà, êë³÷í³êà, øìàòêðîï ÿ, êîñê³, êðîïê³ ç êîñêàé, äâóêðîï ÿ, ïðàöÿæí³êà, äóæàê, äâóêîññÿ) ³ ïðàâ³ë ³õ âûêàðûñòàííÿ ¢ ï³ñüìîâûì òýêñöå. Ïóíêòóàöûÿ ÿê ðàçäçåë ìîâàçíà¢ñòâà âûâó÷àå òàêñàìà çàêàíàìåðíàñö³ ôóíêöûÿíàâàííÿ ïóíêòóàöûéíàé ñ³ñòýìû. Ó ïðàâ³ëàõ ïóíêòóàöû³ àäëþñòðî¢âàþööà ïóíêòóàöûéíûÿ íîðìû (óæûâàííå çíàêࢠïðûïûíêó äëÿ àôàðìëåííÿ ïý¢íûõ ñ³íòàêñ³÷íûõ àäç³íàê ïðû äçåÿíí³ ïý¢íûõ óìî¢), ÿê³ÿ ¢ ïðàöýñå ìàñàâàé ³ ðýãóëÿðíàé óçíà¢ëÿëüíàñö³ àòðûìàë³ àäàáðýííå ³ ïðûçíàííå ¢ ãðàìàäñòâå. Ïóíêòóàöûéíàå ïðàâ³ëà ¢êëþ÷àå íàçâó ïý¢íàé ñ³íòàêñ³÷íàé àäç³íê³, íàçâó çíàêà ïðûïûíêó, ÿê³ì ÿíà àôàðìëÿåööà, óìîâû ïàñòàíî¢ê³ çíàêà ïðûïûíêó. Íàðìàòû¢íàå ïóíêòóàöûéíàå àôàðìëåííå ï³ñüìîâàãà òýêñòó àçíà÷àå àäïàâåäíàñöü óæûòûõ ïóíêòóàöûéíûõ çíàêࢠñ³íòàêñ³÷íàìó ³ ñýíñàâàìó õàðàêòàðó òýêñòó. Ïàðóøýíí³ ïóíêòóàöûéíûõ íîðìࢠêâàë³ô³êóþööà ÿê ïóíêòóàöûéíûÿ ïàìûëê³. Àä ïóíêòóàöûéíûõ ïàìûëàê íåàáõîäíà àäðîçí³âàöü íàðìàòû¢íûÿ ïóíêòóàöûéíûÿ âàðûÿíòû, ÿê³ÿ âûá³ðàþööà ¢ çàëåæíàñö³ àä êàíêðýòíûõ çàäà÷ âûêàçâàííÿ ³ ç ÿ¢ëÿþööà âûí³êàì ðîçíàãà àñýíñàâàííÿ ñêàçà¢. ßðê³ì ïðûêëàäàì ïóíêòóàöûéíûõ âàðûÿíòࢠìîãóöü áûöü 149

çíàê³ ïðûïûíêó, ÿê³ÿ ñëóæàöü äëÿ àôàðìëåííÿ áÿççëó÷í³êàâûõ ñêëàäàíûõ ñêàçà¢. Óæûâàííå àäíàãî ïóíêòóàöûéíàãà âàðûÿíòà çàìåñò äðóãîãà ìîæà äûêòàâàööà êàíòýêñòàì. Òàê, êàë³ ïîáà÷ àêàçâàþööà ïàäîáíûÿ ïà ñòðóêòóðû ³ ïóíêòóàöûéíûì àôàðìëåíí³ ñêàçû, çíàê ïðûïûíêó ¢ àäíûì ñà ñêàçࢠïàòðàáóå çàìåíû.

§ 39. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêàçàõ ç àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³ Àäíàðîäíûÿ ÷ëåíû ñêàçà ð à ç ä ç ÿ ë ÿ þ ö ö à ê î ñ ê à é, êàë³ ÿíû: l çâÿçàíû àäç³í ç àäíûì áÿççëó÷í³êàâàé ñóâÿççþ ³ ³íòàíàöûÿé ïåðàë³÷ýííÿ: Þíàê³, äçÿ¢÷àòû, äçåö³ ëåòíÿþ ïàðîé âåñÿë³ë³ñÿ, ãóäçåë³, áû ï÷àë³íû ðîé (Ï. Ïðóäí³êà¢); l çâÿçàíû ïðû äàïàìîçå àäç³íî÷íûõ ñóïðàö³¢íûõ çëó÷í³êࢠà, àëå, äû (ó çíà÷ýíí³ àëå ), àäíàê, òîëüê³; ïàðíûõ çëó÷í³êࢠÿê òàê ³; íå òîëüê³ àëå (à) ³; êàë³ íå òî (äûê); õîöü àëå (à); õîöü ³ íå çàòîå (àäíàê); íå òî øòî àëå ³; ïà¢òîðíûõ çëó÷í³êࢠ³ ³, äû äû, òî òî, í³ í³, íå òî íå òî, ö³ ö³, ö³ òî ö³ òî, àáî (àëüáî) àáî (àëüáî) ³ ³íø.: Ìóçûêà ñö³õëà, à ïàñëÿ çíî¢ ç ÿâ³ëàñÿ (Ê. ×îðíû); Çàïàñû ïðýñíàé âàäû ¢ Áåëàðóñ³ äàâîë³ âÿë³ê³ÿ, ³õ õîï³öü íå òîëüê³ äëÿ ñïàæûâàííÿ, àëå ³ äëÿ

ïðîäàæó («Áåëàðóñü»); ßíà [íî÷êà] íå ãàéäàëà í³ ãàë³íê³,

í³ êóñòî÷êà, í³ áûë³íê³, í³ ë³ñòî÷êà, í³ íà í³âå êàëà

ñî÷êà (ß. Êîëàñ);

l çâÿçàíû ïà¢òîðíûì çëó÷í³êàì ³ ³, ïåðàä ÿê³ì óæî ¸ñöü àäç³í ç àäíàðîäíûõ ÷ëåíࢠñêàçà (êîñêà ñòàâ³ööà ³ ïåðàä ïåðøàé ÷àñòêàé ïà¢òîðíàãà çëó÷í³êà ³ ³): Ö³õ³ øýïàò áÿðîç ³ äóáî¢, âå÷íà þíûõ ÿë³íàê ³ ñîñåí, øòî ¢òîéâàþöü áîëü, ³ ëþáî¢, ³ ïàêóòû ¢ ñöþäç¸íóþ

âîñåíü (Ï. Ïðóäí³êà¢).

150

Ç à ¢ â à ã à 1. Àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³ ñêàçà íå ç ÿ¢ëÿþööà ³ êîñêàé íå ðàçäçÿëÿþööà àçíà÷ýíí³, ÿê³ÿ õàðàêòàðûçóþöü ïðàäìåò ç ðîçíûõ áàêî¢ ³ çâÿçàíû òîëüê³ áÿççëó÷í³êàâàé ñóâÿççþ, áåç ³íòàíàöû³ ïåðàë³÷ýííÿ: Àäâÿ÷îðàê íà äâàðý ïàõ öåïëûí¸þ, ñóõ³ì äóõìÿíûì âåðàñí¸¢ñê³ì ñåíàì (À. Æóê); Áëåäíàÿ áÿçãó÷íàÿ ìàëàíêà ÿêðàç ó ãýòó õâ³ë³íó çàë³ëà íÿïý¢íûì äðûãîòê³ì ñâÿòëîì àáøàð Äíÿïðà... (Ó. Êàðàòêåâ³÷). Ç à ¢ â à ã à 2. Êîñêà íå ñòàâ³ööà ïàì³æ ÷àñòêàì³ ïà¢òîðíûõ çëó÷í³êࢠ³ ³, í³ í³, òî òî ¢ ñêëàäçå ¢ñòîéë³âûõ âûðàçà¢, ÿê³ÿ íå ç ÿ¢ëÿþööà àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³: ³ ñìåõ ³ ãðýõ, í³ ñ¸å í³ òîå, òî òàê òî ñÿê ³ ³íø. Ê î ñ ê à é í å ð à ç ä ç ÿ ë ÿ þ ö ö à äâà àäíàðîäíûÿ ÷ëåíû ñêàçà, êàë³ ÿíû: l çâÿçàíû ïðû äàïàìîçå àäç³íî÷íûõ ñïàëó÷àëüíûõ çëó÷í³êࢠ³, äû (ó çíà÷ýíí³ ³ ), à òàêñàìà àäç³íî÷íûõ ðàçìåðêàâàëüíûõ çëó÷í³êࢠö³, àáî: Óñ¸ æûâîå ëþá³öü äîãëÿä ³ ëàñêó (². Íàâóìåíêà); Äàáðî ö³ çëî, çàëåæûöü

àä öÿáå, ó ãýòûì ñâåöå áóäçå ãàñïàäàðûöü (Ï. Ìàêàëü); l çâÿçàíû ïà¢òîðíûì çëó÷í³êàì ³ ³ ³ ïà ñýíñå ³ ³íòàíàöû³ ¢òâàðàþöü àäç³íñòâà: ßíû ïðûåõàë³ ¢ñå ç ãîðàäà ³ ¢ïåðøûíþ ïàä ïòóøàê ñïå¢ íàê³íóë³ñÿ, í³áû ç ãîëàäó, íà äç³¢íû ñâåò ³ òðࢠ³ äðý¢ (Ï. Ïàí÷àíêà).

Êàë³ çëó÷í³êàì ³ çâÿçâàþööà ïàðû àäíàðîäíûõ ÷ëåíࢠñêàçà, òî êîñêà ñòàâ³ööà ïàì³æ ïàðàì³ àäíàðîäíûõ ÷ëåíà¢: À öÿãí³ê³ áÿãóöü ç³ìîé ³ ëåòàì, óâîñåíü ³ ¢âÿñíó . . . . . . .

(Ì. Ëûíüêî¢). Êðîïêàé ç êîñêàé ðàçäçÿëÿþööà ðàçâ³òûÿ àäíàðîäíûÿ ÷ëåíû ñêàçà, êàë³ ïðû àäíûì ç ³õ ¸ñöü êîñê³: ßíû ³øë³ õóòêà; ì³íóë³ ñêîðà ³ â¸ñêó, ³ âÿë³êàå ïîëå, çàñåÿíàå ïøàí³öàé (Ê. ×îðíû); Íåÿê ïàñâîéìó õîðàøà áûëî òóò ³ ðàííÿé âÿñíîé, ÿê òðûìöåëà . . ïåðøàÿ âàäà ¢ òîíê³õ ðó÷à³íêàõ; ³ êðûõó ïàçíåé, êàë³ . . çàöâ³òàë³ ñàäû; ³ ö¸ïëûì ëåòí³ì íàäâÿ÷îðêàì, êàë³ . . . . òàê äóðìàí³ñòà, ãóñòà ïàõëà ç ãàðîä÷ûêࢠêðîïàì.

151

Ä â ó ê ð î ï å ñòàâ³ööà ïàñëÿ àáàãóëüíÿëüíàãà ñëîâà, ÿêîå çíàõîäç³ööà ïåðàä àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³ ñêàçà: Âÿñíà, êàæóöü, ïðûãîæàÿ ¢ñþäû: ³ ¢ ïîë³, ³ ¢ ëåñå, ³ . . . . . . ¢ ãîðàäçå (ß. Áðûëü); Âîñåíü äîðûöü íàì ñâàå áàãàöö³:

. . . ñàäàâ³íó, çÿðíÿò óìàëîò (Ë. Ãàëóáîâ³÷).

Ïåðàä àáàãóëüíÿëüíûì ñëîâàì, ÿêîå çíàõîäç³ööà ïàñëÿ àäíàðîäíûõ ÷ëåíࢠñêàçà, ñòàâ³ööà ïðàöÿæí³ê: ×ûñòàÿ âàäà, æî¢öåíüê³ ïÿñî÷àê íà äíå, ïðûãîæû áåðàæîê óñ¸ ãýòà âàá³ëà òàêîé ñïàêóñàþ, øòî ìàëàäûÿ íàñòà¢í³ê³ çìóøàíû áûë³ ñïûí³ööà (ß. Êîëàñ). Êàë³ àäíàðîäíûÿ ÷ëåíû ñêàçà ñòàÿöü ïàñëÿ àáàãóëüíÿëüíàãà ñëîâà, àëå ïàñëÿ ³õ ïåðàë³êó ñêàç ïðàöÿãâàåööà, òî ïåðàä àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³ ñêàçà ñòàâ³ööà äâóêðîï å, à ïàñëÿ ³õ ï ð à ö ÿ æ í ³ ê: Íå¢çàáàâå çíàë³ ¢ñå ¢ ìàéñòýðí³: ñëåñàðû, ìàíö¸ðû, êàâàë³ àá ðàïòî¢íûì íîâûì ïðûçíà÷ýíí³, àá ìàøûííûì íîâûì «êàðàë³´» (Ï. Ïðóäí³êà¢).

219. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Íàçàâ³öå ñ³ìâàëû äçÿðæà¢íàñö³ ëþáîé êðà³íû. ßêóþ ôóíêöûþ âûêîíâàþöü ïàìÿòíûÿ ìàíåòû? Âûçíà÷öå àäíàðîäíûÿ ÷ëåíû ñêàçà, ³õ ñ³íòàêñ³÷íóþ ðîëþ ³ ñðîäê³ ñóâÿç³. Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ïðû àäíàðîäíûõ ÷ëåíàõ ñêàçà.

ÏÀÄÀÐÓÍÀÊ ÍÀ ÄÎÁÐÛ ¡ÑÏÀ̲Í

Êàë³ àìàëü äâàööàöü ãàäî¢ òàìó Áåëàðóñü àòðûìàëà íåçàëåæíàñöü, ðàçàì ç íîâûì³ äçÿðæà¢íûì³ ñöÿãàì, ãåðáàì ³ ã³ìíàì ïà¢ñòàëà ïàòðýáà ¢âÿäçåííÿ ¢ëàñíûõ ãðîøàé. ѳìâàëû äçÿðæà¢íàñö³ êðà³íû ïàìÿòíûÿ ìàíåòû ìàþöü áîëüø ñ³ìâàë³÷íàå, ÷ûì ïðàêòû÷íàå çíà÷ýííå. Ïðà ãýòà ñâåä÷ûöüô ³ òýìàòûêà «æàëåçíûõ» ðóá븢. Àñíî¢íûÿ òýìû: ïðûðîäà, ã³ñòîðûÿ, òðàäûöû³ êðà³íû, çíà÷íûÿ þá³ëå³. Ó ìåòàëå ¢æî áûë³ àäçíà÷àíû äâóõòûñÿ÷àãîääçå õðûñö³ÿíñòâà, ïÿòíàööàö³ãîääçå äûïëàìàòû÷íûõ àäíîñ³í ç ʳòàåì, øàñö³äçåñÿö³ãîääçå Âÿë³êàé Ïåðàìîã³ ³ âûçâàëåííÿ Áåëàðóñ³ àä íÿìåöêà-ôàøûñöê³õ çàõîïí³êà¢, þá³ëå³ Àäàìà 152

̳öêåâ³÷à, ßíê³ Êóïàëû, ßêóáà Êîëàñà, ³íöýíòà Äóí³íàÌàðö³íêåâ³÷à, ²ãíàòà Äàìåéê³, Å¢ôðàñ³íí³ Ïîëàöêàé.ñí Áåëàðóñü ìåëà ñâàþ äçÿðæà¢íàñöü ³ ¢ ì³íóëûì ó ãýòûì ïåðàêîíâàå ñåðûÿ ìàíåò «Óìàöàâàííå ³ àáàðîíà äçÿðæàâû» ç âûÿâàì³ êíÿ縢, ÿê³ÿ ê³ðàâàë³ Ì³íñêàì, Ïîëàöêàì, Ãðîäíà çà ìíîãà âÿêî¢ äà íàøûõ äç¸í. Ñïåöûÿëüíûÿ âûïóñê³ ìàíåò ïðûñâå÷àíû ¢ñ³ì àáëàñíûì öýíòðàì ³ ñòàë³öû, øýäý¢ðû äîéë³äñòâà ³íøûõ ãàðàäî¢ àäçíà÷àíû ¢ ñåðû³ «Ïîìí³ê³ àðõ³òýêòóðû Áåëàðóñ³». Àñîáíàé ñåðûÿé âûäàäçåíû ìàíåòû, ÿê³ÿ àäëþñòðî¢âàþöü ñâÿòû ³ àáðàäû áåëàðóñà¢. Áåëàðóñü çàõàâàëà âÿë³ê³ÿ ìàñ³âû ïåðøàáûòíàé ïðûðîäû. Ó ãîíàð íàöûÿíàëüíûõ ïàðêà¢, çàïàâåäí³êà¢, çàêàçí³êࢠ³ àñîáíûõ â³äࢠæûâ¸ë âûäàäçåíà áîëüø çà äâà äçÿñÿòê³ ìàíåò. Ìíîã³ÿ ìàíåòû äà¢íî ñòàë³ ðàðûòýòàì³*, ë³÷àööà íà âàãó çîëàòà íå òîëüê³ çà êàøòî¢íû ìåòàë, àëå ³ çà ñòàòóñ, ïðûçíàíû íà ì³æíàðîäíûì óçðî¢í³. Áåëàðóñê³ÿ ìàíåòû ðàçë³÷àíû ÿê íà ïðàïàãàíäó çäàáûòêࢠíàöûÿíàëüíàé êóëüòóðû, òàê ³ íà ïàïóëÿðûçàöûþ ì³æíàðîäíàé ñïàä÷ûíûô. Âûéøë³ ñåðû³ ìàíåò «Çíàê³ çàäûÿêà», «Êàçê³ íàðîäࢠñâåòó». Ñóâÿçü áåëàðóñê³õ çâû÷àÿ¢ ç àáðàäàì³ ñóñåäí³õ êðà³í ñ³ìâàë³çóå ñåðûÿ «Ñÿìåéíûÿ òðàäûöû³ ñëàâÿí». Äëÿ ãîñöÿ ç-çà ìÿæû òàê³ÿ ñóâåí³ðû, íåñóìíåííà, ìîãóöü ñòàöü íàéëåïøûì ïàäàðóíêàì íà ¢ñïàì³í ïðà Áåëàðóñü (Ïàâîäëå Â. Êîðáóòà). Ñêëàäç³öå ñõåìû âûäçåëåíûõ ñêàçà¢, àáàçíà÷àþ÷û àäíàðîäíûÿ ÷ëåíû çíàêàì

, à àáàãóëüíÿëüíàå ñëîâà

.

220. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. ßêóþ ïàðàäó äàå ß. Ñêðûãàí ë³òàðàòàðàì? ×àìó ³ ë³òàðàòàðà¢, ³ òûõ, õòî íå çàéìàåööà ë³òàðàòóðíàé òâîð÷àñöþ, ¸í çàêë³êàå çâÿðòàööà äà ôàëüêëîðó? Ñï³øûöå, ðàññòà¢ëÿþ÷û çíàê³ ïðûïûíêó àäïàâåäíà ïóíêòóàöûéíûì íîðìàì ³ ¢ñòà¢ëÿþ÷û ïàòðýáíûÿ ë³òàðû íà ìåñöû ïðîïóñêà¢. Ïàòëóìà÷öå ïàñòà¢ëåíûÿ çíàê³ ïðûïûíêó.

Ìû æ çàðàíà àäðûâàåìñÿ àä íàðîäíàãà òâîð÷àãà àñÿðî..ÿ ³, íå ïàñïå¢øû ïðû÷àñ..³ööà ÿãî íàðîäíàìó áàãà..þ, 153

àäðàçó ïàïàäàåì íà ðàáîòó ¢ êàá³íåò. Ïðàç ñ..åíû êàá³íåòà äà íàñ óæî ç öÿæêàñöþ äàõî..³öü ³ áëÿñê íàðîäíàé äóìê³ ³ ãíóòêàñöü ôðàçû ³ ñòðîéíàÿ ïðàñòàòà ìîâû ³ òðàïíàñöü ïðûêàçê³ ³ ìóäðàñöü íàãëÿäà..ÿ.ñí Óñ¸ ãýòà ìû ¢æî ÷ýðïàåì òîëüê³ ç ãàçåò äû ç ÷óæûõ êí³.. . Àä ãýòàãà ÷àñàì ³ íàøà ñóõàñöü ³ áåäíàñöü ³ êàíöûëÿðûò ³ àäíàñòàéíàñöü. Íå ìàëàÿ áÿäà ³ ¢ òûì, øòî ìû ðý..êà êàë³ çâÿðòàåìñÿ äà ôàëüêëîðó. Êí³.. Ñåðæïóòî¢ñêàãà Ðàìàíàâà Øýéíà áàãàòà õòî ç íàñ íàâàò íå òðûìࢠó ðóêàõ. Ìû íå âåäàåì, ÿê³ÿ áûë³ àáðàäû íà ðà..³íàõ õðýñüá³íàõ* øëþáå äû ïàõàâà..³ íå âåäàåì çàãàâîðࢠêàçàê ïðûêàçàê ïåñåíü. À ãýòà æ äóõî¢íàÿ ã³ñòîðûÿ íàðîäà ÿãî ïîáûòó ¢êëàäó æû..ÿ êóëüòóðû ³ íå âåäàöü ÿå ë³òàðà´òàðó ïðîñòà ãðýøíà. Òûì áîëüø øòî â..ë³ê³ÿ ï³ñüìå..³ê³ í³êîë³ íå ïåðàñòàâàë³ íàñòà¢ëÿöü, êàá íà ôàëüêëîðû ìû âó÷ûë³ñÿ ìîâå ñàìàé ïðîñòàé äàñö³ïíàé íåâû÷ýðïíà áàãàòàé ³ âîáðàçíàé (ß. Ñêðûãàí).

221. Çàï³øûöå ñêàçû, ïðàäî¢æû¢øû ³õ àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³.

1. Øêîëà çíàõîäç³ëàñÿ êàëÿ íåâÿë³êàãà ñêâåðà, ÿê³ áû¢ çàñàäæàíû ë³ïàì³, ..., ... ³ ... . 2. Ó ñêâåðû çà¢ñ¸äû áàâ³ë³ ÷àñ ÿê ..., òàê ³ ... . 3. Ó ãýòû äçåíü ñâÿö³ëà ..., àëå ... ìàéñêàå ñîíöà, à ¢ ÿãî ïðîìíÿõ äðýâû ³ñêðûë³ñÿ ðîçíûì³ êîëåðàì³: ³ ..., ³ ..., ³ ... . 4. Ïàõëà ìàëàäîé ë³ñòîòàé; ïåðàë³â³ñòà ³ ... ïåë³ ïòóøê³: ..., ..., ... ïåñí³ íà ðîçíûÿ ãàëàñû. 5. ͳ ..., í³ ... íå ìàãë³ ïàðóøûöü ìåëîäû³ âÿñíîâàãà äíÿ. 6. Ñà øêîëû âûñûïàë³ âÿñ¸ëûÿ, ... ³ ... âó÷í³.

7. ßíû íå ..., à ... ó ñêâåð, êàá õóò÷ýé àïûíóööà ¢ ÿãî êàçà÷íàé ïðûãàæîñö³. l Âûçíà÷öå òûï çàï³ñàíàãà òýêñòó.

222. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò, âûçíà÷öå ÿãî ñòûëü. ×àìó ïóíêòóàöûÿ òýêñòࢠðîçíûõ ôóíêöûÿíàëüíûõ ñòûëÿ¢ ìàå ñâàå àñàáë³âàñö³? ßê³ÿ àñàáë³âàñö³ ïóíêòóàöû³ õàðàêòýðíû äëÿ íàâóêîâàãà, ïóáë³öûñòû÷íàãà, àô³öûéíàãà, ìàñòàöêàãà ñòûëÿ¢? Ó òýêñòàõ ÿê³õ ñòûëÿ¢ ìîãóöü óæûâàööà ïóíêòóàöûéíûÿ âàðûÿíòû? ×àìó? Çðàá³öå ï³ñüìîâû ïåðàêëàä òýêñòó íà áåëàðóñêóþ ìîâó.

Îñíîâíûå ïðàâèëà ïóíêòóàöèè èìåþò íîðìàòèâíûé õàðàêòåð, îòíîñèòåëüíî óñòîé÷èâû â ïðàêòèêå ïå÷àòè è îäè154

íàêîâû äëÿ ðàçíîãî âèäà ïèñüìåííîé ðå÷è. Îäíàêî ñàìà ïèñüìåííàÿ ðå÷ü íåîäíîðîäíà.  ñèíòàêñè÷åñêîì îòíîøåíèè êàæäàÿ èç ðàçíîâèäíîñòåé ïèñüìåííîé ðå÷è îáëàäàåò áîëåå èëè ìåíåå ÿðêî âûðàæåííûìè îñîáåííîñòÿìè. À ïîñêîëüêó ïóíêòóàöèÿ ïðåæäå âñåãî ôèêñèðóåò ñèíòàêñè÷åñêîå ÷ëåíåíèå ðå÷è, òî îíà ðàçëè÷àåòñÿ â ðàçíûõ ïî ôóíêöèîíàëüíî-ñòèëåâîé ïðèíàäëåæíîñòè òåêñòàõ. Ñèíòàêñèñ íàó÷íîé ëèòåðàòóðû îòëè÷àåòñÿ ïîñëåäîâàòåëüíîé ñâÿçíîñòüþ îòäåëüíûõ ïðåäëîæåíèé, èõ çàâåðø¸ííîñòüþ è ïîëíîòîé. Ïóíêòóàöèÿ ýòîãî âèäà ëèòåðàòóðû ñòàíäàðòèçîâàíà è ëèøåíà èíäèâèäóàëüíîé îñìûñëåííîñòè.  ïóáëèöèñòè÷åñêèõ ïðîèçâåäåíèÿõ, â ñîîòâåòñòâèè ñî ñâîåîáðàçèåì ñèíòàêñè÷åñêîãî ñòðîÿ, ïóíêòóàöèÿ ìåíåå ñòàíäàðòíà, äîïóñêàåò íåêîòîðûå âîëüíîñòè, èäóùèå îò ðàçãîâîðíîé èíòîíàöèè è õóäîæåñòâåííûõ ñðåäñòâ âûðàçèòåëüíîñòè.  îôèöèàëüíûõ äîêóìåíòàõ (ïðèêàçàõ, ïðîòîêîëàõ, èíñòðóêöèÿõ, çàÿâëåíèÿõ è ò. ï.) ñèíòàêñè÷åñêàÿ ñòðóêòóðà áîëåå ñòàíäàðòíà, ÷åì â íàó÷íûõ òåêñòàõ. Îáùåïðèíÿòûå ôîðìû èçëîæåíèÿ è ðàñïîëîæåíèÿ ìàòåðèàëà ïðèâîäÿò ê ñðàâíèòåëüíîé ë¸ãêîñòè ïîëüçîâàíèÿ çíàêàìè ïðåïèíàíèÿ, èõ îäíîîáðàçèþ: çíàêè çäåñü ñòàâÿòñÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ ãðàììàòè÷åñêèì ÷ëåíåíèåì ðå÷è.  õóäîæåñòâåííîé ëèòåðàòóðå øèðîêî èñïîëüçóþòñÿ òàêèå çíàêè ïðåïèíàíèÿ, êîòîðûå âûðàæàþò ýìîöèîíàëüíîýêñïðåññèâíûå êà÷åñòâà ïèñüìåííîé ðå÷è è ðàçíîîáðàçíûå îòòåíêè ñìûñëà. Âñÿ ïóíêòóàöèîííàÿ ñèñòåìà ñëóæèò â õóäîæåñòâåííîì òåêñòå îäíèì èç ñóùåñòâåííûõ è ÿðêèõ ñðåäñòâ ïåðåäà÷è íå òîëüêî ëîãè÷åñêîãî, íî è ýìîöèîíàëüíîãî ñîäåðæàíèÿ (Ïî Í. Âàëãèíîé).

223. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Øòî âûâó÷àå àíàìàñòûêà? Ïàòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ïðû àäíàðîäíûõ ÷ëåíàõ ñêàçà.

Çà àïîøí³ ÷àñ ó áåëàðóñê³ì ìîâàçíà¢ñòâå ç ÿâ³ëàñÿ íÿìàëà àðûã³íàëüíûõ ïðàö, ïðûñâå÷àíûõ äàñëåäàâàííþ ñïåöûô³ê³ ¢ëàñíûõ ³ì¸íà¢, òàïàí³ì³÷íûõ íàçâà¢, âûäçåë³ëàñÿ 155

íàâàò íîâàÿ ãàë³íà ìîâàçíà¢ñòâà àíàìàñòûêà (àä ãðý÷àñêàãà onomastike ìàéñòýðñòâà äàâàöü ³ì¸íû), ÿêàÿ âûâó÷àå ôóíêöûÿíàëüíûÿ ³ ìî¢íûÿ ñâîåàñàáë³âàñö³ ¢ëàñíûõ ³ì¸íà¢ì. Êîëüêàñöü àíàìàñòû÷íûõ íàçâࢠíå ïàääàåööà ¢ë³êó. Òîëüê³ íà Áåëàðóñ³ áîëüø çà òðûööàöü òûñÿ÷ àô³öûéíûõ íàçâࢠíàñåëåíûõ ïóíêòà¢, àïðà÷à ãýòàãà øìàò íåàô³öûéíûõ. Ãýòà ïðàñïåêòû, âóë³öû ³ çàâóëê³, ïàðê³, ñòàäû¸íû, à òàêñàìà íåçë³÷îíàå ìíîñòâà ðý÷àê, ðó÷ย, âàäàñõîâ³ø÷à¢, êàíàëà¢, êðûí³ö, ãย, ïóø÷à¢, áàðî¢, áàëîòà¢, àñòðàâî¢ íà ëóãàõ, ñÿðîä ðý÷àê ³ àç¸ðà¢, ïà븢, ïåðàëåñêà¢. À êîëüê³ ¢ëàñíûõ ³ì¸íà¢, ³õ âàðûÿíòà¢, ïðîçâ³ø÷à¢, ³ì¸íࢠïà áàöüêó, ðàçíàñòàéíûõ ìÿíóøàê, êë³÷àê ëþäçåé! Ñâàå ¢ëàñíûÿ ³ì¸íû ìàþöü ³ ì³ôàëàã³÷íûÿ ³ñòîòû, ïëàíåòû, ñóçîð ³, ³ñíóþöüì êë³÷ê³ æûâ¸ë ³ ã. ä. (Â. Øóð).

224. Ñêëàäç³öå ³ çàï³øûöå ïàâîäëå ñõåì ñêàçû ç àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³, óæûâàþ÷û àíàìàñòû÷íûÿ íàçâû.

1.

2.

3.

4.

, ; ³ . : ³ , ³ , ³ . ³ , ³ . , äû ( àëå ) .

l Íàï³øûöå ñà÷ûíåííå-ì³í³ÿöþðó ïðà ã³ñòîðûþ ïàõîäæàííÿ íàçâû ñâàéãî ãîðàäà, â¸ñê³, ìÿñöîâàñö³ ³ ã. ä. íà òýìó «Ã³ñòîðûÿ ìàéãî ãîðàäà (â¸ñê³)» («Ïà âóë³öàõ ëþá³ìàãà ãîðàäà», «Ïàäàííå ïðà ñòâàðýííå âîçåðà (ðý÷ê³ ³ ã. ä.)»), óæûâàþ÷û ñêàçû ç àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³. Òýêñò ÿêîãà òûïó ïàâ³íåí àòðûìàööà? ×àìó?

Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêàçàõ ç àäàñîáëåíûì³ ÷ëåíàì³ Àäàñàáëåííå ñýíñàâàå âûäçÿëåííå äàäàíûõ ÷ëåíࢠñêàçà, ÿêîå ¢ âóñíûì ìà¢ëåíí³ ïåðàäàåööà ³íòàíàöûÿé (ïàâûøýííåì àáî ïàí³æýííåì ãîëàñó ³ ïà¢çàì³), à ¢ ï³ñüìîâûì çíàêàì³ ïðûïûíêó (êîñêàì³ àáî ïðàöÿæí³êàì³).

156

§ 40. Çíàê³ ïðûïûíêó ïðû àäàñîáëåíûõ àçíà÷ýííÿõ ³ ïðûäàòêàõ Ê î ñ ê à ì ³ â û ä ç ÿ ë ÿ þ ö ö à äàïàñàâàíûÿ àçíà÷ýíí³, êàë³ ÿíû: l âûðàæàíû äçååïðûìåòí³êàâûì³ àáî ïðûìåòí³êàâûì³ çâàðîòàì³ ³ ñòàÿöü ïàñëÿ íàçî¢í³êà, ÿê³ ïàÿñíÿþöü: Íàä ñïàëåíàé â¸ñêàé, àäçåòàé æàëîáíûì ãðàí³òàì, çâàíû àáçûâàþööà ðýõàì âàéíû íåçàáûòûì (À. Êóëÿøî¢); Ìíå ø÷àñöå æûöü ³ ï³öü æûööÿ íàïîé, íàñòîåíû íà ø÷ûðàñö³ ñàðäý÷íàé (Â. Ìàêñ³ìîâ³÷); Âåñíàâàÿ ö¸ïëàÿ íî÷ òîëüê³ øòî àïðàíóëà çÿìëþ ³ ðàñê³äàëà ñâàå òàåìíûÿ ÷àðû, ïî¢íûÿ êðûõó ñìóòíàãà õàðàñòâà (ß. Êîëàñ); l âûðàæàíû àäç³íî÷íûì³ ïðûìåòí³êàì³ àáî äçååïðûìåòí³êàì³, ñòàÿöü íåïàñðýäíà ïàñëÿ ïàÿñí¸íàãà íàçî¢í³êà ³ ìàþöü àñàáë³âóþ ñýíñàâóþ íàãðóçêó: Øóì³öü ðàêà, âÿñ¸ëàÿ, æûâàÿ (À. Áà÷ûëà); À ¢ æûòí¸âàå ëåòà â³ñ³öü íàä çÿìë¸þ ÿáëûê, ïåðàñïåëû ³ ñâåòëû, ÿê äà¢íÿÿ æóðáà... (Ì. Ñòðàëüöî¢); l âûðàæàíû àäç³íî÷íûì³ ïðûìåòí³êàì³ ³ äçååïðûìåòí³êàì³ àáî ïðûìåòí³êàâûì³ ³ äçååïðûìåòí³êàâûì³ çâàðîòàì³, ñòàÿöü ïåðàä íàçî¢í³êàì, ÿê³ ïàÿñíÿþöü, ³ ìàþöü äàäàòêîâàå àêàë³÷íàñíàå àäöåííå ïðû÷ûíû ö³ ¢ñòóïê³: ѳâàáàðîäû, äçåä íàãàäâࢠãóñëÿðà ç ïàýìû ß. Êóïàëû «Êóðãàí»; Óçðàäàâàíû àïîøí³ì³ ïðàìåííÿì³ ÷ûðâàíàâàòàãà ñîíöà, äóá ñïàêîéíà ñóñòðý¢ çîðíóþ âåñíàâóþ íî÷ (À. Ïàëü÷ý¢ñê³); Çàãëûáëåíàÿ ¢ ñâàå äóìê³, Àëåíà ïðàïóñö³ëà ïàòðýáíû ïðûïûíàê; l âûðàæàíû ïðûìåòí³êàì³ ³ äçååïðûìåòí³êàì³ ç ïàÿñíÿëüíûì³ ñëîâàì³ ³ áåç ³õ, àäíîñÿööà äà íàçî¢í³êà (ïåðàâàæíà äà äçåéí³êà) ³ ñòàÿöü ïåðàä ³ì, ðàäçåé ïàñëÿ ÿãî, àëå àääçåëåíû àä ãýòàãà íàçî¢í³êà äçåÿñëîâàì-âûêàçí³êàì ö³ ³íøûì³ ÷ëåíàì³ ñêàçà: Àä çàíÿòêࢠâîëüíûÿ, ëåòà äí³ öÿêë³ (À. Êóëÿøî¢); ×àòûðû âÿðáû ðàñë³ íà àñåë³öû, âÿë³ê³ÿ, øòî òîëüê³ ¢äâà³õ, óçÿ¢øûñÿ çà ðóê³, ³ àáõâàö³ø (À. Æóê); ²òàëüÿíñê³ÿ àðêàäû 157

áåëàãà ïàëàöà, ïåðàêðýñëåíûÿ ÷îðíûì³ ôàêåëàì³ òàïîëÿ¢, àäêðûë³ñÿ ¢ êàíöû àëå³ (Ó. Êàðàòêåâ³÷); l âûðàæàíû ïðûìåòí³êàì³ ³ äçååïðûìåòí³êàì³ àáî ïðûìåòí³êàâûì³ ³ äçååïðûìåòí³êàâûì³ çâàðîòàì³ ³ àäíîñÿööà äà àñàáîâûõ çàéìåíí³êࢠ(íåçàëåæíà àä ïàç³öû³ àçíà÷ýííÿ¢): Òû ¢ ë¸ñ çàéøî¢ ìîé íà ïàëåñêàé ñòàíöû³, áóíòî¢íû ³ òðûâîæíà-ìàëàäû (Â. Àêîëàâà); ×àãî, íåñïàêîéíàå, òû çàõàöåëà, ÷àãî, íåïàêîðíàå, òû çàòðûìöåëà, ñýðöà ìà¸? (Ï. Ïàí÷àíêà); Ïàâåñÿëåëû àä ñëî¢ ìàö³, ¸í ëÿöå¢ ÿê íà êðûëàõ. Ç à ¢ â à ã à. Êàë³ àäàñîáëåíûÿ äàïàñàâàíûÿ àçíà÷ýíí³, ç ÿ¢ëÿþ÷ûñÿ ïà ñýíñå íåàäíàðîäíûì³, ñòàÿöü ïàñëÿ ïàÿñí¸íàãà ñëîâà, òî ÿíû íàáûâàþöü çíà÷ýííå àäíàðîäíàñö³ ³ ðàçäçÿëÿþööà êîñêàì³ ÿê àäíàðîäíûÿ ÷ëåíû ñêàçà: Íà íåáå ëÿæàë³ ïàøìàòàíûÿ âîáëàê³, í³çê³ÿ, âûñîê³ÿ, ïåðûñòûÿ ³ äàæäæàâûÿ (². Øàìÿê³í). Í å â û ä ç ÿ ë ÿ þ ö ö à ê î ñ ê à ì ³ äàïàñàâàíûÿ àçíà÷ýíí³, êàë³ ÿíû âûðàæàíû àäç³íî÷íûì³ ïðûìåòí³êàì³ àáî äçååïðûìåòí³êàì³ ³ ñòàÿöü ïàñëÿ íàçî¢í³êà, ÿê³ ïàÿñíÿþöü, óòâàðàþ÷û ç ³ì àäíî ñýíñàâàå öýëàå: ×ûì áîëüø æûâó, òûì áîëüø êàðö³öü ñïàçíàöü ìíå ø÷àñöå òàÿìí³÷àå... (Â. Ìàêñ³ìîâ³÷); Ç êðûí³öû âûáÿãàþöü ðó÷àéê³, ³õ êë³÷à ñâåò çàìàíë³âû ³ çâîíê³... (Ï. Ìàêàëü); Ç ñóìàì ãëÿäæó ÿ íà ñàä àïóñöåëû. Ï ð à ö ÿ æ í ³ ê ñòàâ³ööà ïðû ñýíñàâà-³íòàíàöûéíûì âûäçÿëåíí³ äâóõ ö³ áîëüø äàïàñàâàíûõ àçíà÷ýííÿ¢, øòî ñòàÿöü ó êàíöû ñêàçà: Ïàê³íóë³ ë¸ãêà, ÿê ïòóøê³, æûòëî, ó âûðàé ëÿö³ì ìû ø÷àñë³âûÿ, âîëüíûÿ (Í. Ìàå¢ñêàÿ). Íàòàëëÿ áûëà àõîïëåíà íîâûì ïà÷óöö¸ì óçâûøàíûì, ïðûãîæûì.

225. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû. Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ïðû íåäàïàñàâàíûõ àçíà÷ýííÿõ.

1. Äà Àëÿêñàíäðà ïàäûøëà ïðûãîæàÿ äçÿ¢÷ûíà, ç áëàê³òíûì³ âà÷àì³, ç äî¢ãàé ðóñàé êàñîé, ³ çàïûòàëàñÿ ïðà á³ëåòû. 2. Ç êâåòêàì³ ³ øàðûêàì³, ó ñâÿòî÷íûì àäçåíí³, 158

ìû ³øë³ íà àïîøíþþ ¢ ñâà³ì æûöö³ øêîëüíóþ ë³íåéêó.

3. Íà êàòîê, äçå çá³ðàë³ñÿ àäíàêëàñí³ê³, çàâ³òࢠ³ Êîñöÿ, áåç ë³øí³õ ðý÷à¢, ç êàíüêàì³ ³ êëþøêàé. 4. Óñ³õ íàñ íåïàêî³ëà àäíà äóìêà âûñòàÿöü (Ì. Ëûíüêî¢).

226. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, çâÿðí³öå ¢âàãó íà âûäçåëåíûÿ ñëîâû. ßê³ì ïóíêòóàöûéíûì íîðìàì àäïàâÿäàå àôàðìëåííå ñêàçà¢?

1. Ðàìàíòûê çàêàõàíû ³ ïàýò, ÿ êâåòê³ àêðûëÿ¢, ïàäíÿ¢øû ¢ãîðó, äàðû¢ òàáå, çäàåööà, òîëüê³ ¢÷îðà (Ì. Ìàëÿ¢êà). 2. ² ìÿäçâåäçü, äà¢í³ ¢ëàäàð ïóø÷à¢, òàêñàìà ïðàá³âàå ñàáå ñöåæêó, ïðûõîäçÿ÷û ç äàë¸ê³õ íÿçâåäàíûõ ñõîâࢠ(Ï. Ïåñòðàê). 3. Ôëåêñ³ÿ, àáî êàí÷àòàê, óòâàðàå ïý¢íóþ ãðàìàòû÷íóþ ôîðìó ñëîâà ³ ñëóæûöü äëÿ ãðàìàòû÷íàé ñóâÿç³ ïàì³æ ñëîâàì³ ¢ ñëîâàçëó÷ýíí³ ³ ñêàçå. 4. Äà áÿðîçàâàãà áàëîòà Ðýéäç³õó ïà⸢ ñóñåäñê³ õëîï÷ûê, äçåñÿö³ãàäîâû À¢ëàñࢠ̳öüêà (². ×ûãðûíà¢). 5. Íàä Áàðî¢êàé, äâàðî¢ íà ñîðàê â¸ñêàé, ÿêàÿ ïàäñòóïàëàñÿ ïà¢êðóãàì äà âîçåðà (ïà àäç³í áîê ÿãî ñòàÿë³ õàòû, à ïà äðóã³ ëåñ), íå¢çàìåòêó àñÿäࢠâå÷àð (². ×ûãðûíà¢). 6. ßêðàç áûëà àäë¸òíàÿ ïàðà âûïðàáàâàííå íà ëþáî¢ ³ âåðíàñöü (Ë. Ãàëóáîâ³÷).

7. Âîñü ÿíà äçÿâî÷àÿ ïåêíàòà (². Øàìÿê³í). 8. Íà Áåëàé Ðóñ³ çÿìë³ ìà³õ ïðîäêࢠíåïàäàë¸êó àä ãàðàäêà ̳ð íà çàõàäçå ñåðàáðûööà Óøà, òðîõ³ äàëåé Ñåðâå÷ (À. Íà¢ðîöê³). Ñôàðìóëþéöå ïðàâ³ëû àäàñàáëåíííÿ ïðûäàòêࢠíà ï³ñüìå.

227. Çàï³øûöå òýêñò, ïàøûðàþ÷û ñêàçû ñëîâàì³ ç äóæàê. Ïðàêàìåíö³ðóéöå ïóíêòóàöûéíàå àôàðìëåííå ¢òâîðàíûõ ñêàçà¢. Øòî íàäàþöü àäàñîáëåíûÿ ÷ëåíû ñêàçà òýêñòó?

Íà ãðûáû òðýáà ö¸ïëàå, íàâàò ãàðà÷àå, àëå ç ÷àñòûì³ äàæäæàì³ ëåòà. Òàäû ÿø÷ý ¢ ÷ýðâåí³ ë³ïåí³, ó ÿãàäíóþ ïàðó, øà¢êîâûì³ ïðîæûëêàì³ áåëàé öâ³ë³ ¢êðûâàþööà ÷îðíûÿ ëàï³ê³ ëÿñíîé çÿìë³. Öâ³ëü-ãðûáí³öà ïàêàçâàåööà ³ íà ñöåæêàõô ³ ïà åçäæàíàé äàðîçå (ïåðøàÿ àäìåö³íà ãðûáíîãà ëåòà).

159

Óðà÷ûñòàñöü, ñàïðà¢äíóþ âàãó ãðûáíîìó ñåçîíó íàäàå áàðàâ³ê, àëå ³ äà ÿãî, ³ ïàñëÿ ÿãî ðàñòóöü ó ëåñå ãðûáû.ñí Ïðàäâåñí³êàì áàðàâ³êà ç ÿ¢ëÿåööà ÷ûðâîíàãàëîâû ïàäàñ³íàâ³ê (ãðûá çìåøàíàãà ëåñó). ¨í ñàïðà¢äû ëþá³öü, êàá ïàáë³çó ëàïàòàëà àñ³íà, à êàë³ íÿìà ÿå, äûê õîöü áÿðîçà ö³ ÿêàÿ-íåáóäçü âÿðáà. Áàðàâ³ê, ïàäàñ³íàâ³êñë äû ÿø÷ý ðûæûê ÷àñöåé òðàïëÿþöü ó êîøûê ñïðàêòûêàâàíûõ ãðûáí³êî¢. ²íøûõ ãðûáî¢ ìîæà íàáðàöü êîæíû, õòî çàÿâ³ööà ¢ ëåñ, íÿõàé ñàáå íàâàò ïåðøû ðàç. Ó êîæíàéì ìÿñöîâàñö³ ¸ñöü ñâàå çàáàáîíû íàêîíò òàãî, ÿê³ ãðûá ïðûãîäíû, à ÿê³ íå. Ó íàñ íå áÿðóöü âà¢íóøàê, òà¢ñòóõ, ñ³íþõ (ãðûáî¢ âåëüì³ ñìà÷íûõ ³ êàðûñíûõ). Íå áÿðóöü ³ ïàõó÷àãà ãðûáà-êàðàíÿïëîäà òðóôåëÿ, ÿê³ âûðàñòàå, íå áà÷à÷û ñâÿòëà, ó ëÿñíûõ øýðàç¸ìàõ... Ó ñóõîå ëåòà ïåðøû áàðàâ³ê ïðàê³äàåööà ¢ áÿðýçí³êàõ ç òðàâÿíûì äîëàì, íà ìÿñö³íàõ í³æýéøûõ, ìàêðýéøûõ. Êàë³ ëåòà, íààäâàðîò, ìîêðàå, áàðàâ³êà øóêàé ïà ñàñíÿêàõ, ïà ïÿñ÷àíûõô óçãîðêàõ (Ïàâîäëå ². Íàâóìåíê³). Ðàñòëóìà÷öå íàï³ñàííå âûäçåëåíûõ ñëî¢.

228. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò, âûçíà÷öå ÿãî àñíî¢íóþ äóìêó. ßê âîçåðà Ñâ³öÿçü ïà¢ïëûâàëà íà òâîð÷àñöü ß. ×à÷îòà ³ À. ̳öêåâ³÷à? Ñï³øûöå, ðàñêðûâàþ÷û äóæê³. Ïàñòà¢öå, äçå òðýáà, çíàê³ ïðûïûíêó ³ ïàòëóìà÷öå ³õ.

(Íå)íàäòà âÿë³êàå ³ (íå)íàäòà ãëûáîêàå ÿíî [âîçåðà Ñâ³öÿçü] äà¢íî áûööàì (íå)àäîëüíû ìàãí³ò ïðûöÿãâàå äà ñÿáå ïàäàðîæí³êࢠç óñÿãî ñâåòó.ñí Äçâåñöå ãàäî¢ òàìó íà áåðàãàõ Ñâ³öÿç³ ÷àñòà áûâàë³ äâà øêîëüíûÿ ñÿáðû ßí ×à÷îò ³ Àäàì ̳öêåâ³÷. Àáîäâà íàøû çåìëÿê³ âûäàòíûÿ ïîëüñê³ÿ ïàýòû. Äà òàãî(æ) ßí ×à÷îò ðóïë³âû çá³ðàëüí³ê áåëàðóñêàãà ôàëüêëîðó ñàì ï³ñࢠ(ïà)áåëàðóñêó âåðøû. Çà÷àðàâàíûÿ õàðàñòâîì Ñâ³öÿç³ ³ ïà÷óòûì³ íà ÿãî áåðàãàõ íàðîäíûì³ ëåãåíäàì³ àá ïðûãàæóíÿõ(ñâ³öÿçÿíêàõ) ïàýòû ñòâàðûë³ (íå)êàëüê³ áàëàä ñàïðà¢äíûõ øýäý¢ðࢠïîëüñêàé ë³òàðàòóðû (Ïàâîäëå Ó. ßãî¢äç³êà).

160

§ 41. Çíàê³ ïðûïûíêó ïðû àäàñîáëåíûõ àêàë³÷íàñöÿõ, äàïà¢íåííÿõ ³ ¢äàêëàäíÿëüíûõ ÷ëåíàõ ñêàçà Çíàê³ ïðûïûíêó ïðû àäàñîáëåíûõ àêàë³÷íàñöÿõ Êîñêàì³ âûäçÿëÿþööà àêàë³÷íàñö³, êàë³ ÿíû âûðàæàíû àäç³íî÷íûì³ äçååïðûñëî¢ÿì³ ³ äçååïðûñëî¢íûì³ çâàðîòàì³ (íåçàëåæíà àä ³õ ìåñöà ¢ ñêàçå): Âûêàíà¢øû çàäàííå, ÿ âÿðíó¢ñÿ ¢ ë³öýé (À. Êàðïþê); Êîæíû ðàç, àäçíà÷àþ÷û Äçåíü Ïåðàìîã³, ìû ¢øàíî¢âàåì ïàìÿöü çàã³íó¢øûõ, êëàäç¸ì äà ³õ ìàã³ë ³ àáåë³ñêࢠæûâûÿ êâåòê³. Ãýòà íàø ñâÿòû àáàâÿçàê ïàìÿö³ (À. Áà÷ûëà). Ç à ¢ â à ã à 1. Íå âûäçÿëÿþööà êîñêàì³ àêàë³÷íàñö³, âûðàæàíûÿ: l äçååïðûñëî¢íûì³ çâàðîòàì³, ÿê³ÿ ç ÿ¢ëÿþööà ¢ñòîéë³âûì³ âûðàçàì³: Àïîâåä ñÿáðî¢ê³ ïðà âàíäðî¢êó ¢ äàë¸ê³ÿ êðà³íû ìû ñëóõàë³ ðàçâåñ³¢øû âóøû; l àäç³íî÷íûì³ äçååïðûñëî¢ÿì³, êàë³ ÿíû ñòàÿöü ïàñëÿ äçåÿñëîâà-âûêàçí³êà, ñâà³ì çíà÷ýííåì íàáë³æàþ÷ûñÿ äà ïðûñëî¢ÿ ñïîñàáó äçåÿííÿ: Ñòàðøûíÿ ÷ûòࢠñòîÿ÷û (À. Æóê); Äàäîìó Àëåñü ³øî¢ íå ñïÿøàþ÷ûñÿ. Ç à ¢ â à ã à 2. Êîñêà íå ñòàâ³ööà ïåðàä çëó÷í³êàì ³, ÿê³ çâÿçâàå äçâå àêàë³÷íàñö³, âûðàæàíûÿ àäç³íî÷íûì³ äçååïðûñëî¢ÿì³, äçååïðûñëî¢íûì³ çâàðîòàì³ àáî ïðûñëî¢åì ç äçååïðûñëî¢åì. Ïðû áÿççëó÷í³êàâàé ñóâÿç³ ïàì³æ òàê³ì³ àêàë³÷íàñöÿì³ êîñêà ñòàâ³ööà: Ïàãàâàðû¢øû ç âó÷íÿì³ ³ êðûõó ðàçàãíà¢øû ³õ ñòðàõ, Ëàáàíîâ³÷ ïðûí¸ñ æóðíàë ³ ïà÷ࢠðàá³öü çàï³ñ (ß. Êîëàñ). Ïàðà¢í.: Ïàãàâàðû¢øû ç âó÷íÿì³, êðûõó ðàçàãíà¢øû ³õ ñòðàõ, Ëàáàíîâ³÷ ïðûí¸ñ æóðíàë ³ ïà÷ࢠðàá³öü çàï³ñ. Àêàë³÷íàñöü, âûðàæàíàÿ àäç³íî÷íûì äçååïðûñëî¢åì àáî äçååïðûñëî¢íûì çâàðîòàì, ïðû ÿê³ì ñòàÿöü ÷àñö³öû òîëüê³, íàâàò, ðàçàì ç ³ì³ àääçÿëÿåööà êîñêàé: Øòî õëåá ãýòà õëåá, ïà-ñàïðà¢äíàìó ìîæíà äàâåäàööà, òîëüê³ àä÷ó¢øû ãîëàä (ß. Áðûëü); Íàâàò ïðîñòà 161

íàâåäà¢øû Íàöûÿíàëüíóþ á³áë³ÿòýêó Áåëàðóñ³, ðàçóìååø âåë³÷ ÷àëàâå÷àãà äóõó. Êàë³ àäàñîáëåíàÿ àêàë³÷íàñöü, âûðàæàíàÿ àäç³íî÷íûì äçååïðûñëî¢åì àáî äçååïðûñëî¢íûì çâàðîòàì, çâÿçàíà ç àñòàòíÿé ÷àñòêàé ñêàçà çëó÷í³êàì³ í³áû, ÿê áû, áûööàì ³ ³íø., òî êîñêà ñòàâ³ööà ïåðàä àäïàâåäíûì çëó÷í³êàì: ×àñàì íåéê³õ êàðàñ³êࢠ³ ïàä÷ýïë³âà¢, àëå íàéáîëüø ìîé ïàïëàâîê âåñåëà ãàéäà¢ñÿ, í³áû ïàñì³õàþ÷ûñÿ ç ìàéãî ðûáàëî¢ñòâà (Â. Øí³ï); Ëåñ ïàä ïóõê³ì³ êàìÿêàì³ ñíåãó õóòêà ñòàíàâ³¢ñÿ ñåðàáðûñòàáåëûì, í³áû ïåðàòâàðàþ÷ûñÿ ¢ çà÷àðàâàíàå öàðñòâà. Âûäçÿëÿþööà êîñêàì³ àêàë³÷íàñö³, âûðàæàíûÿ íàçî¢í³êàì³ âà ¢ñêîñíûõ ñêëîíàõ ç ïðûíàçî¢í³êàì³ íÿãëåäçÿ÷û íà, íàñóïåðàê, ó àäïàâåäíàñö³, ñà çãîäû ³ ³íøûì³ ñà çíà÷ýííåì ïðû÷ûíû, óìîâû, óñòóïê³, ñïîñàáó äçåÿííÿ: Íÿãëåäçÿ÷û íà íåàäêëàäíûÿ ñïðàâû, ï³ñüìåíí³ê çìîã äàöü ³íòýðâ þ ëþá³ìàé ãàçåöå. Íàñóïåðàê óñ³ì ïðàãíîçàì, íàøà êàìàíäà ¢äàëà âûñòóï³ëà íà ÷àðãîâûõ ñïàáîðí³öòâàõ.

229. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Äàéöå ÿìó íàçâó. ßê³ÿ ôàðáû âû ñêàðûñòàë³ á, êàá ìàëÿâàë³ ³ëþñòðàöûþ äà òýêñòó? Íàçàâ³öå ñêàçû ç àäàñîáëåíûì³ ÷ëåíàì³, ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ïðû àäàñîáëåíûõ ÷ëåíàõ.

Ïåðøàÿ ÿø÷ý ç ñÿðýäç³íû ëåòà ñê³äàëà ë³ñò áÿðîçà. Òîå, øòî ÿíà òóò, ïàáë³çóì, ìîæíà áûëî çà¢âàæûöü, íàâàò íå ¢çí³ìàþ÷û ãàëàâû, ïà çàëàòîé çàìåö³ ë³ñöÿ¢ ïàì³æ âåðàñó ³ òðàâû. Ïà òàêîé ïðûêìåöå ïàçíàâà¢ñÿ ³ äóá, òîëüê³ ïà ëåòàøí³ì ë³ñö³, ÿíî, íÿãëåäçÿ÷û íà äàæäæû, ñëîòó, äî¢ãà ëÿæàëà. Àñ³íà, àïðàíó¢øûñÿ ¢ âîãíåííûÿ áàðâû, ïàä âîñåíü ðàá³ëàñÿ ïðûãàæýéøàé àä óñ³õ äðý¢. Ãàñïàäàðû âîñåíüñêàãà ëåñó äçÿöåë ³ íà³¢íà-âÿñ¸ëûÿ, áåñêëàïîòíûÿ ñ³í³öû. Àñòàòíÿå øýðàå ïòàñòâà, çá³ðàþ÷ûñÿ ¢ âûðàé, çìà¢êàå. Ó ÿäëî¢öàâûõ çàðàñí³êàõ ìîæíà ïàäíÿöü ñîííàãà äí¸ì öåöåðóêà, ³ ¸í ãó÷íà çàëàïî÷à êðûëëåì, â³ðóþ÷û ì³æ ñîñíà¢, í³êîë³ íå ïàäûìàþ÷ûñÿ íàä êóïàì³ äðý¢.

162

Ö³êà¢íàÿ âàâ¸ðêà, íå áàþ÷ûñÿ ãðûáí³êî¢, ñïóñö³ööà íà í³æí³ ñóê, ïàäç³â³ööà âîêàì-øðàö³íêàé ³ øóãàíå ðûæàé ìàëàíêàé ì³æ çÿë¸íàé íàâ³ñ³. Çá³ðàþ÷û ãðûáû, ÿ íåêàëüê³ ðàçî¢ áà÷û¢ âîãíåííà-÷ûðâîíûõñë ë³ñ, ÿíû çà¢ñ¸äû ïåðàáÿãàë³ äàðîãó... (Ïàâîäëå ². Íàâóìåíê³).

Çíàê³ ïðûïûíêó ïðû àäàñîáëåíûõ äàïà¢íåííÿõ Âûäçÿëÿþööà êîñêàì³ äàïà¢íåíí³, âûðàæàíûÿ íàçî¢í³êàì³ àáî çàéìåíí³êàì³ âà ¢ñêîñíûõ ñêëîíàõ ç ïðûíàçî¢í³êàì³ àêðàìÿ, àïðà÷à (àïðî÷), àìàëü, çàìåñò, çà âûêëþ÷ýííåì, ÿê³ÿ ìàþöü óäàêëàäíÿëüíàå çíà÷ýííå, ïàêàçâàþ÷û íà ¢êëþ÷ýííå ¢ ë³ê ö³ âûêëþ÷ýííå ïðàäìåòà (ç ÿâû) ç ë³êó ³íøûõ àáî íà ÿãî çàìÿø÷ýííå: ͳ÷îãà âîáëàêà íå ïðàäâÿø÷àëà, àïðî÷ òàãî, øòî ÿíî ïëûëî ³ äàæäæàâûÿ êðîïë³ çìÿø÷àëà (À. Âÿðö³íñê³); Óñå, çà âûêëþ÷ýííåì Ìàðûíû, áûë³ ¢æî ¢ òýàòðû. Ç à ¢ â à ã à. Êàë³ ïðûíàçî¢í³ê çàìåñò ìàå çíà÷ýííå çà , òî äàïà¢íåííå ç ãýòûì ïðûíàçî¢í³êàì íå àäàñàáëÿåööà: Äçÿ¢÷ûíà çàìåñò áàöüê³ ñóñòðàêàëà ñâàÿêî¢. Êàë³ ñïàëó÷ýíí³ ñëî¢ ç àïðà÷à, àêðàìÿ ³ ³íøûì³ ìàþöü ïðû ñàáå ¢çìàöíÿëüíóþ ÷àñö³öó ³, òî ÿíû êîñêàì³ íå âûäçÿëÿþööà: Íåõòà ³ àêðàìÿ íàñ ïàáûâࢠíà ãýòàé ïàëÿíå.

Çíàê³ ïðûïûíêó ïðû ¢äàêëàäíÿëüíûõ ÷ëåíàõ ñêàçà Ó ñêàçàõ ìîãóöü óæûâàööà ñëîâû, ÿê³ÿ ¢äàêëàäíÿþöü, êàíêðýòûçóþöü, óçìàöíÿþöü ñýíñ ïàïÿðýäí³õ ñëî¢, çâóæàþ÷û àáî àáìÿæî¢âàþ÷û ³õ. Ãýòûÿ ñëîâû íàçûâàþööà ¢äàêëàäíÿëüíûì³ ÷ëåíàì³ ñêàçà, íà ï³ñüìå ÿíû àäàñàáëÿþööà. Óäàêëàäíÿëüíûì³ ÷ëåíàì³ ñêàçà ÷àñöåé áûâàþöü àêàë³÷íàñö³ ìåñöà ³ ÷àñó: À òàì, äàëåé, ëåñó êóäçåðêà â³äíà (ß. Êîëàñ); Íå âûöåð ¸í [ñàëäàò] òàäû, ó ñîðàê ïÿòûì, ñëÿçó ñêóïóþ íà ñâà¸é ø÷àöý, íå çìû¢ çÿìëþ àêîïíóþ ¢ ðàöý (Ì. Ìàëÿ¢êà). Íàä àá163

ðûâàì, êàëÿ êðàìÿíàãà í³çêàãà äóáà, óñòࢠíàä âóäàì³ íàø äçÿäîê (ß. Áðûëü). Ðàäçåé óäàêëàäíÿëüíûì³ áûâàþöü ³íøûÿ ÷ëåíû ñêàçà: Ó ïà÷àòêó àïîøíÿé, ÷àöâ¸ðòàé, ÷âýðö³ ¢ íàøàé øêîëå àäáûë³ñÿ ïåðàìåíû (². Íàâóìåíêà). Óäàêëàäíÿþ÷û ïàïÿðýäíÿå ñëîâà, ¢äàêëàäíÿëüíûÿ ÷ëåíû ìîãóöü ðàçìÿø÷àööà àäç³í çà àäíûì: Òàì, íåäçå äàë¸êà, çà âÿë³ê³ì³ àáøàðàì³ ïà븢, öÿïåð âîñü, ñâåòëàþ ðàí³öîþ, ãðýþööà íà ñîíöû í³çê³ÿ õàòû (Ê. ×îðíû). Êîñêàì³ âûäçÿëÿþööà ¢äàêëàäíÿëüíûÿ ñïàëó÷ýíí³, ÿê³ÿ ïà÷ûíàþööà ñëîâàì³ àñàáë³âà, íàâàò, ïåðàâàæíà, ó òûì ë³êó, ó ïðûâàòíàñö³, íàïðûêëàä ³ ³íø., øòî íàäàþöü óäàêëàäíåííþ ñýíñàâàå àäöåííå âûäçÿëÿëüíàñö³, óçìàöíÿëüíàñö³: ̳ðñê³ çàìàê ïðûãîæû ïàëàöàâà-ïàðêàâû àíñàìáëü ç êàìåííûì àáíÿñåííåì ³ ïÿööþ âåæàì³, ó òûì ë³êó àäíîé óÿçíîé («Áåëàðóñü»). Êîñêà íå ñòàâ³ööà ïåðàä ñïàëó÷ýííÿì³ ñà ñëîâàì³ àñàáë³âà, íàâàò, ïåðàâàæíà, êàë³ ÿíû íå ìàþöü óäàêëàäíÿëüíàãà çíà÷ýííÿ (âûêîíâàþöü ðîëþ ÷àñö³ö): Íå áûëî ÷óòíà íàâàò í³ ãóêó.

230. Ïðà÷ûòàéöå. Çàï³øûöå ñêàçû, ðàññòà¢ëÿþ÷û çíàê³ ïðûïûíêó ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ïóíêòóàöûéíûì³ íîðìàì³. Ïàòëóìà÷öå ïóíêòóàöûéíàå àôàðìëåííå ñêàçà¢.

1. Ç Æóêà¢ø÷ûíû ç ãîðê³ ïà ïÿñêó áûëî ë¸ãêà ³ ìÿêêà ñòóïàöü ³ ÿ íå àãëåäçå¢ñÿ ÿê óæî áû¢ ó Áÿðýçà¢öû ëÿ ìîñòà ïðàç êðûí³öó (². Ïòàøí³êà¢). 2. Íà ê³ðìàøû çà¢ñ¸äû áûëî øìàò ëþäçåé àñàáë³âà ¢ íÿäçåëþ (Ê. Ñòàñåëüêà).

3. Öÿïåð Àíýòà ñòàÿëà ¢æî íà ñâà³ì äâàðû ïðû ïëîöå (À. Æóê). 4. Ïåðàäà ìíîþ âûøûí¸é ó íåêàëüê³ ìåòðࢠâûñ³ööà çáóäàâàííå ïåðàâàæíà ç àñ³í ³ àëüõî¢í³êó (Ì. Áóñüêî). 5. Ìàëàäû âûñîê³ äóá ç ãóñòîþ øàïêàé ãàëëÿ ³ ë³ñöÿ ñòàÿ¢ íà áåðàçå Äíÿïðà íà íåâÿë³ê³ì ëóãàâûì óçãîðêó (². Øàìÿê³í). 6. Ïàä âå÷àð òàãî æ äíÿ ¢æî íà çìÿðêàíí³ ñòࢠïàøóìë³âàöü âåöåð (ß. Êîëàñ). 7. Âÿñíîþ ïàëåñê³ÿ ðýê³ âûõîäçÿöü ç áåðàãî¢ à íåêàòîðûÿ àñàáë³âà ìàëåíüê³ÿ 164

íàâàò ìÿíÿþöü ñâàþ ïëûíü ³ öÿêóöü íå ¢í³ç à ¢âåðõ íàçàä äà ñâà³õ âûòîêࢠ(Á. Ñà÷àíêà).

231. Ïðà÷ûòàéöå âûêàçâàííå. Âûçíà÷öå ñòûëü òýêñòó. Ïàâîäëå ÿê³õ ïóíêòóàöûéíûõ íîðìࢠïàñòà¢ëåíû çíàê³ ïðûïûíêó ¢ äðóã³ì ñêàçå?

Ëþáàÿ íàòóðàëüíàÿ íàöûÿíàëüíàÿ ìîâà àäûãðûâàå âûêëþ÷íà âàæíóþ ðîëþ ¢ äóõî¢íûì æûöö³ íàðîäà, êàìóí³êàòû¢íûÿ ïàòðýáû ÿêîãà ÿíà àáñëóãî¢âàå. Íå ç ÿ¢ëÿåööà âûêëþ÷ýííåì ó ãýòûõ àäíîñ³íàõ ³ áåëàðóñêàÿ ìîâà íàöûÿíàëüíàÿ ìîâà áåëàðóñêàãà íàðîäà, äçÿðæà¢íàÿ ìîâà íàøàé êðà³íû. Áåëàðóñêàÿ ìîâà ïðàéøëà ïðàöÿãëû ³ ñêëàäàíû øëÿõ ðàçâ³ööÿ ³ çàíÿëà íàëåæíàå ìåñöà ñÿðîä ñëàâÿíñê³õ ìî¢ íà ë³íãâ³ñòû÷íàé êàðöå Å¢ðîïû.ñí Ѹííÿ ãýòà âûñîêàðàçâ³òàÿñë ë³òàðàòóðíàÿ ìîâà ç áàãàòûì ñëî¢í³êàâûì ñêëàäàì ³ ðàñïðàöàâàíàé ñ³ñòýìàé íîðìà¢, ÿêàÿ ìîæà ïàñïÿõîâà àáñëóãî¢âàöü óñå êàìóí³êàòû¢íûÿ ïàòðýáû ñó÷àñíàãà ãðàìàäñòâàô. ßíà ïà-ðàíåéøàìó çàñòàåööà íàéâàæíåéøûì ýëåìåíòàì áåëàðóñêàé êóëüòóðû, ñ³ìâàëàì íàöûÿíàëüíàé ñâÿäîìàñö³ íàðîäà, ôàêòàðàì íàöûÿíàëüíàé àäìåòíàñö³ ³ ³äýíòûô³êàöû³* (Ïàâîäëå À. Ëóêàøàíöà). l Íàï³øûöå ñà÷ûíåííå-ðàçâàæàííå íà òýìó «Ðîëÿ ìîâû ¢ æûöö³ ãðàìàäñòâà» («Ãóê³ ðîäíàé ìîâû»), óæûâàþ÷û ñêàçû ç àäàñîáëåíûì³ ÷ëåíàì³.

232. Ñêëàäç³öå ³ çàï³øûöå ïàâîäëå ñõåì ñêàçû ç àäàñîáëåíûì³ ÷ëåíàì³ ïðà ðîëþ íàöûÿíàëüíàé ìîâû ¢ æûöö³ íàðîäà.

1. , , ... .

2. , 3. . . , ... .

4. , . . , ... .

5. . . , . . , 6. , , ... .

, ... .

... .

165

§ 42. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêàçàõ ç ïàðà¢íàëüíûì³ çâàðîòàì³ Â û ä ç ÿ ë ÿ þ ö ö à ê î ñ ê à ì ³ ïàðà¢íàëüíûÿ çâàðîòû, ÿê³ÿ ïà÷ûíàþööà çëó÷í³êàì³ ÿê, áû, ÿê áû, í³áû, í³áûòà, áûööàì, ÿê áûööàì, øòî, ÿê ³, ÷ûì: Àä ø÷àñöÿ ñýðöà ñêà÷à, ÿê äç³öÿ, àä áåä ÿíî, ÿê ìëûí, øóì³öü íà÷àì³, âàðî÷àå öÿæê³ì³ êàìÿíÿì³, ïàäë³÷âàþ÷û ãîðû÷û æûööÿ (À. Êóëÿøî¢); Ïåðàä âà÷ûìà ïàäëåòêà¢, í³áû íåâÿäîìû, óñòàâࢠ³õ ðîäíû êðàé (Ó. Êàðàòêåâ³÷); Ó ïåñåíü, ÿê ³ ¢ ëþäçåé, ñâàÿ äîëÿ ³ ñâîé ë¸ñ (À. Áà÷ûëà). Êîñêà íå ñòàâ³ööà ïðû ïàðà¢íàëüíûõ çâàðîòàõ ïåðàä çëó÷í³êàì³ ÿê ³ ÷ûì ó ñïàëó÷ýííÿõ áîëüø ÿê (íå áîëüø ÿê), áîëüø ÷ûì (íå áîëüø ÷ûì), ìåíø ÿê (íå ìåíø ÿê), ìåíø ÷ûì (íå ìåíø ÷ûì), íå áë³æýé ÿê, íå äàëåé ÿê, íå ÷àñöåé ÿê, íå ðàäçåé ÿê, íå ³íà÷àé ÿê, óñ¸ ðî¢íà ÿê ³ ³íø., ÿê³ÿ âûðàæàþöü àáìåæàâàííå ¢ ïðàñòîðû, ÷àñå, êîëüêàñö³, êàë³ ÿíû ñýíñàâà ³ ³íòàíàöûéíà íå âûäçÿëÿþööà: Áîëüø ÿê ïà¢ñòàãîääçÿ íÿñòîìíà ìûñë³¢, òâàðû¢ íåñïàêîéíû, ìóäðû, çäàâàëàñÿ, íåâû÷ýðïíû òàëåíò ïàýòà... (². Ìåëåæ); Ìåíø ÿê äâà òûäí³ çàñòàâàëàñÿ äà âûïóñêíûõ ýêçàìåíà¢. Í å â û ä ç ÿ ë ÿ þ ö ö à ê î ñ ê à ì ³: l óñòîéë³âûÿ âûðàçû: ÿê ìàãà, ÿê ñëåä, â³äíà ÿê äí¸ì, ãîë ÿê ñàêîë, ìà¢÷àöü ÿê ðûáà, âåäàöü ÿê ñâàå ïÿöü ïàëüöࢠ³ ³íø.; l ïàðà¢íàëüíûÿ çâàðîòû, ÿê³ÿ ç ÿ¢ëÿþööà ³ìåííàé ÷àñòêàé âûêàçí³êà: Ñâÿòëî ãýòûõ çîð í³áû òàéíû (Ë. Ãàëóáîâ³÷); l ïàðà¢íàëüíûÿ çâàðîòû, ïåðàä ÿê³ì³ ¸ñöü ÷àñö³öà íå àáî ïðûñë çóñ³ì, àìàëü: Äà äûðýêòàðà ïðàäïðûåìñòâà Âàñ³ëÿ Ïÿòðîâ³÷à àäíîñ³ë³ñÿ ç ïàâàãàé: ¸í áû¢ ÷àëàâåêàì ïàòðàáàâàëüíûì, àëå çà¢ñ¸äû ðàçìà¢ëÿ¢ ç ðàáî÷ûì³ íå ÿê ç ïàäíà÷àëåíûì³; Íà ñâÿöå ãóìàðó ¢ñå äàðîñëûÿ ïàâîäç³ë³ ñÿáå çóñ³ì ÿê äçåö³; l çâàðîòû ç ÿê, êàë³ ÿíû ¢æûâàþööà ñà çíà÷ýííåì «ó ÿêàñö³» àáî ñà çíà÷ýííåì òîåñíàñö³: Óñå âåäàë³ Àëåãà ÿê äîáðàãà ðàáî÷àãà; Áû¢ äçåíü ÿê äçåíü.

166

233. Ïðà÷ûòàéöå âåðø. Äà ÿêîãà â³äó ë³ðûê³ ¸í àäíîñ³ööà? ßê³ÿ ìî¢íûÿ ñðîäê³ äàïàìàãàþöü ïåðàäàöü ïà÷óöö¸ ïÿø÷îòû? Íàçàâ³öå àäàñîáëåíûÿ ÷ëåíû ñêàçà ³ ïàðà¢íàëüíûÿ çâàðîòû, ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ïðû ³õ.

Ó ýëåêòðû÷öû ëþäíàé, ïðû àêíå, Ç äçÿ¢÷ûíàé åõࢠ¸í ³ òûì óðàç³¢, Øòî ñîí ÿå ¢ ðóêàõ òðûìà¢, ÿê âàçó, Íå áà÷û¢ í³ ñóñåäçÿ¢, í³ ìÿíå. Ó âîêíû áàðàáàí³¢ äîæäæ ìàöíåé, Âàãîí ðûïå¢, ïàäðûãâࢠ÷àñ àä ÷àñó, À õëîïåö íå àñëàá³¢ ðóê í³ ðàçó, Çàì¸ð ³ ñàì, ÿê ó ÷àðî¢íûì ñíå. Íà ¢âåñü ñàñòà¢, â³äàöü, âàãîí àäç³íû Óñêàëûõíó¢ ïÿø÷îòíûÿ ¢ñïàì³íû. Ãëÿäçåë³ ìû íà ø÷àñöå ìàëàäûõ, Ïðà ñâîé óçðîñò çàáû¢øû íà õâ³ë³íêó, ² ö³õà, êàá íå ïàòðûâîæûöü ³õ, Ñûõîäç³¢ êîæíû íà ñâà³ì ïðûïûíêó. Ì. Ìàëÿ¢êà 234. Ïðà÷ûòàéöå âåðø. Øòî âû âåäàåöå ïðà Ðàãíåäó? Ïðàç ÿê³ÿ âîáðàçíûÿ ñðîäê³ âûÿ¢ëÿåööà ñòà¢ëåííå à¢òàðà äà Ðàãíåäû? Ñï³øûöå âåðø, ðàññòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ çíàê³ ïðûïûíêó. Ïàòëóìà÷öå ³õ ïàñòàíî¢êó.

ÐÀÃÍÅÄÀ

Òû ïðûõîäç³ø ç ì³íóëûõ âÿêî¢ ßê áàã³íÿ çÿìíàÿ êàáåòà. ß ³ìÿ òâภçâîíàì ïàäêî¢ Âûñÿêàþ øòî ³ñêðû Ðàãíåäà. Âîáðàç òâîé ÿê àáðàç

íàìàëþ, 167

Øòî, çäàåööà, ïàäîðàíû Áîãàì. Òû ñûøëà íà ñâÿòóþ çÿìëþ Íàøàé ïàìÿö³ çîðíàé äàðîãàé. Òîëüê³ ¢áà÷ó ïàãëÿä òâîé çäàë¸ê, ßê àäðàçó çí³êàå òóãà ¢ñÿ. Ìî ¢ öÿáå ÿ, í³áû ìàòûë¸ê Ó ñ³íå÷ó íÿá¸ñ, çàêàõà¢ñÿ. Çíî¢êó ³ñêðû ç-ïàä êîíñê³õ ïàäêî¢ Í³áû çí³÷ê³ ëÿöÿöü íàä ïëàíåòàé, Êàá ïðûéøëà òû ç ì³íóëûõ âÿêî¢ ßê ìภðàòàâàííå Ðàãíåäà. Ó. Ìàçãî 235. Ïðà÷ûòàéöå, çâÿðí³öå ¢âàãó íà âûäçåëåíûÿ ñëîâû. ßêîé ôîðìàé íàçî¢í³êࢠ(íàçî¢í³êࢠ³ ïðûìåòí³êà¢) ìîãóöü âûðàæàööà ïàðà¢íàíí³? Ïåðàáóäóéöå ïðàïàíàâàíûÿ ñêàçû ¢ ñêàçû ç ïàðà¢íàëüíûì³ çâàðîòàì³. Çàï³øûöå. ßê³ ç âàðûÿíòࢠïàðà¢íàííÿ áîëüø ïàýòû÷íû?

Ïàì³æ àëåøí³êó çìÿ¸þô Êðûí³öà ÷îðíàé ïàëàñîþ Íà ñâåò ç³ðíóëà, ë¸ä ïðàá³ëà, ¡ ñòàðûõ êàð÷àõ çàãàìàí³ëà. ß. Êîëàñ Çÿë¸íû ëóã, ÿê ñê³íóöü âîêàì, Àáðóñàì ïûøíûì ³ øûðîê³ì Àáàïàë ͸ìíà ðàññö³ëà¢ñÿñ. ß. Êîëàñ 168

Çäàë¸ê â³äíà Çÿìëÿ áàöüêî¢, Ìàòóëü, Äçå ïåñíÿ á åööà Ïåðàï¸ëêàé øýðàé. Ð. Áàðàäóë³í

§ 43. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêàçàõ ç ïàáî÷íûì³ ³ ¢ñòà¢íûì³ êàíñòðóêöûÿì³ Ïàáî÷íûÿ ñëîâû, ñëîâàçëó÷ýíí³, ñêàçû âûìà¢ëÿþööà ïàí³æàíûì òîíàì ³ áîëüø õóòê³ì òýìïàì, âûäçÿëÿþööà íåâÿë³ê³ì³ ³íòàíàöûéíûì³ ïà¢çàì³, à íà ï³ñüìå êîñêàì³. Êîñêàì³ âûäçÿëÿþööà ïàáî÷íûÿ ñëîâû, ñïàëó÷ýíí³ ñëî¢, ñêàçû, ÿê³ÿ ñòàÿöü ó ñÿðýäç³íå ö³ ¢ ïà÷àòêó ñêàçà ³ ïåðàäàþöü ýìàöûÿíàëüíóþ àöýíêó ôàêòࢠðý÷à³ñíàñö³, ïà÷óöö¸âóþ ðýàêöûþ íà ôàêòû, ïðà ÿê³ÿ ãàâîðûööà ¢ ñêàçå, ïàêàçâàþöü íà êðûí³öó ïàâåäàìëåííÿ, ïðûíàëåæíàñöü âûêàçàíàé äóìê³, âûðàæàþöü àäíîñ³íû ãàâîðà÷àé àñîáû äà ñëóõà÷à ³ äà ò. ï.: Ïàâîäëå ñëàâÿíñê³õ ïàâåð ÿ¢, ç ÿ¢ëåííå âÿñ¸ëê³ ïðàäêàçâàå ìîöíû äîæäæ, ë³âåíü (Ó. Êîâàëü); ß, ñêàæó ø÷ûðà, ñïàëîõà¢ñÿ (À. Àñ³ïåíêà). Ç à ¢ â à ã à. Àä ïàáî÷íûõ ñëî¢ íåàáõîäíà àäðîçí³âàöü ñëîâû, ÿê³ÿ ¢æûâàþööà ¢ ðîë³ ÷àñö³öû àáî ïðûñëî¢ÿ. ßíû êîñêàì³ íå âûäçÿëÿþööà: Ìîæà ïàéñö³ íà ñåêöûþ ïà âàëåéáîëå? Óñòàëÿâàëàñÿ ö¸ïëàå íàäâîð å, óæî íàïý¢íà ïðûëÿöÿöü áóñëû. Ïàðà¢í.: Ö³ ïàéñö³ íà ñåêöûþ ïà âàëåéáîëå? Óñòàëÿâàëàñÿ ö¸ïëàå íàäâîð å, óæî äàêëàäíà ïðûëÿöÿöü áóñëû. Êîñêàé ðàçäçÿëÿþööà ïàáî÷íûÿ ñëîâû, ñïàëó÷ýíí³ ñëî¢ ³ ñêàçû, êàë³ ÿíû ³äóöü àäíî çà àäíûì: Ñàìî ñàáîé, êàíå÷íå, ïàñòàâ³ë³ ìû õàòó (Á. Ñà÷àíêà); Àäíûì ñëîâàì, íà íàøó àãóëüíóþ äóìêó, óñå ìû ¢÷àòûðîõ áûë³ äîáðûì³ õëîïöàì³ (². Íàâóìåíêà). Íå àääçÿëÿåööà êîñêàé ïàáî÷íàå ñëîâà àä àäàñîáëåíûõ ÷ëåíࢠñêàçà, ïàáî÷íûõ ñêàçࢠàáî ¢äàêëàäíÿëüíûõ 169

êàíñòðóêöûé, ïåðàä ÿê³ì³ ñòà³öü: Ç ìàãàç³íà âûéøëà áàáóëÿ ç òðûìà ïàêóíêàì³, ìàáûöü ïàäðûõòàâà¢øûñÿ äà ïðûåçäó ¢íóêà¢. Ïàáî÷íûÿ ñëîâû, ñïàëó÷ýíí³ ñëî¢ ³ ñêàçû àääçÿëÿþööà êîñêàì³ àä ïàïÿðýäí³õ çëó÷í³êà¢, ÿê³ÿ çâÿçâàþöü ÷ëåíû ñêàçà àáî ÷àñòê³ ñêëàäàíàãà ñêàçà: Ñîñíû âûìêíóöü óãàðó, ÿê ñâå÷ê³, ñîíöà âåðøàë³íû ³ì ïðûïàë³öü, ³, çäàåööà, òàê ñòàÿöü ³ì âå÷íàñöü òîëüê³ á ïåðàä áóðàþ ¢ñòàÿë³! (À. Çýêà¢). Êàë³ çëó÷í³ê à ¢òâàðàå àäíî öýëàå ç íàñòóïíàé ïàáî÷íàé êàíñòðóêöûÿé (ñëîâàì, ñëîâàçëó÷ýííåì, ñêàçàì), òî ¸í íå àääçÿëÿåööà àä ãýòàé êàíñòðóêöû³ êîñêàé: à ìîæà, à ìàã÷ûìà, à çíà÷ûööà, à ì³æ ³íøûì, à ïà-äðóãîå: ²íøûÿ ãàðàäû ñêëàäâàë³ñÿ, ðàñë³ äçÿñÿòêàì³, à ìîæà, ³ ñîòíÿì³ ãîä (Ò. Õàäêåâ³÷); Ïà-ïåðøàå, òðýáà çàáÿñïå÷ûöü ëþäçåé óñ³ì íåàáõîäíûì ³íâåíòàðîì, à ïàäðóãîå, àðãàí³çàâàöü äàñòà¢êó ¢ ïîëå ãàðà÷àé åæû. Êîñêàé íå àääçÿëÿåööà àä ïàáî÷íûõ êàíñòðóêöûé óçìàöíÿëüíàÿ ÷àñö³öà ³: ² ñàïðà¢äû, ãýòà íå êåïñêàÿ äóìêà! (ß. Êîëàñ). Âûäçÿëÿþööà ïðàöÿæí³êàì³ àáî áÿðóööà ¢ äóæê³ ¢ñòà¢íûÿ êàíñòðóêöû³, ÿê³ÿ ñëóæàöü ó ÿêàñö³ òëóìà÷ýííÿ¢, çà¢âàã, äàäàòêîâûõ çâåñòàê, óäàêëàäíåííÿ¢ äà àñíî¢íàãà ñêàçà: ß ïåðøû ðàç áû¢ ó ãîðàäçå, ³ Ìàçûð õîöü ãýòà ãîðàä ³ íå íàäòà âÿë³ê³ çðàá³¢ íà ìÿíå íàäçâû÷àéíàå ¢ðàæàííå (². Íàâóìåíêà); Àñâåéñêàå âîçåðà (ïàñëÿ Íàðà÷û ÿíî äðóãîå ïà âåë³÷ûí³) êîæíàìó âàíäðî¢í³êó çàïîìí³ööà ñàìûì áóéíûì âîñòðàâàì Áåëàðóñ³ (Ó. ßãî¢äç³ê). Ç à ¢ â à ã à. Ïåðàä çàêðûâàëüíàé äóæêàé ïàñëÿ ¢ñòà¢íîé êàíñòðóêöû³ ñòàâÿööà çíàê³ ïðûïûíêó, ÿê³ÿ ïàòðàáóþööà êàíòýêñòàì (êë³÷í³ê, ïûòàëüí³ê àáî øìàòêðîï å): ͳêîë³ íå ñïàäçÿâà¢ñÿ, øòî ìàå íîã³ ÿø÷ý çäîëüíû íà òàê³ ìàðàôîí (ç Ãðîäíà äà Ìàñòî¢ 63 êì!) (À. Êàðïþê); Ïðûåìíàå àä÷óâàííå ç ÿ¢ëÿåööà (ö³ íÿïðà¢äà?), êàë³ çàêîí÷ûø óñå ñïðàâû ñâîå÷àñîâà. Êàë³ ¢ñòà¢íàÿ êàíñòðóêöûÿ, ÿêàÿ âûäçÿëÿåööà ïðàöÿæí³êàì³, çíàõîäç³ööà ïàì³æ ÷àñòêàì³, äçå ïàâ³ííà ñòà170

â³ööà êîñêà, àáî êàë³ ¢ êàíöû ¢ñòà¢íîé êàíñòðóêöû³ ¸ñöü ãýòû çíàê ïðûïûíêó, òî êîñêà ñïàëó÷àåööà ç ïðàöÿæí³êàì ³ ñòàâ³ööà ïåðàä äðóã³ì ïðàöÿæí³êàì: Ó êí³ãàõ, øòî ïðûí¸ñ á³áë³ÿòýêàð ³õ áûëî äçåñÿöü, ìû ñïàäçÿâàë³ñÿ çíàéñö³ ïàòðýáíóþ äëÿ äàêëàäà ³íôàðìàöûþ.

236. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Âûçíà÷öå ÿãî ñòûëü. ßêîé áûëà äàðîãà äà ÷ûòà÷à ðàìàíà Ó. Êàðàòêåâ³÷à «Êàëàñû ïàä ñÿðïîì òâà³ì»? Íàçàâ³öå ñêàçû ç ïàáî÷íûì³ ³ ¢ñòà¢íûì³ êàíñòðóêöûÿì³. Íà øòî ¢êàçâàþöü ö³ øòî âûðàæàþöü ãýòûÿ êàíñòðóêöû³? ßêóþ àñàáë³âàñöü àôàðìëåííÿ ¢ñòà¢íûõ êàíñòðóêöûé, íå àäçíà÷àíóþ ¢ ïðàâ³ëàõ, âû çà¢âàæûë³? Ðàñòëóìà÷öå ïóíêòóàöûéíàå àôàðìëåííå ïàáî÷íûõ ³ ¢ñòà¢íûõ êàíñòðóêöûé.

Äàâîë³ äðàìàòû÷íà ñêëàäâàëàñÿ ã³ñòîðûÿ ç íàäðóêàâàííåì ³ ñàìàãà ëåïøàãà ðàìàíà Ó. Êàðàòêåâ³÷à «Êàëàñû ïàä ñÿðïîì òâà³ì». Ïà-ïåðøàå, ðàìàí áû¢ äî¢ã³, êàëÿ ïà¢òàðû òûñÿ÷û ñòàðîíàê ìàøûíàï³ñó. Ïà-äðóãîå, íàï³ñàíû íå ¢ñþäû ðî¢íà. Äà òàãî æ ðàìàí áû¢ ïðûñâå÷àíû ì³íóëàìóì , õîöü ³ íå âåëüì³ äàë¸êàìó. À òàäû àä «Ïîëûìÿ» ïàòðàáàâàë³ ñó÷àñíàñö³, ³ òîëüê³ ñó÷àñíàñö³. I çðàçóìåöü, øòî ãýòà ôàêòû÷íà ïåðøû ã³ñòàðû÷íû ðàìàí ó áåëàðóñêàé ë³òàðàòóðû, íå ¢ñå õàöåë³. Íàâàò íåêàòîðûÿ ÷ëåíû ðýäêàëåã³³ô. Àëå ¢ ðýäàêöû³ áû¢ íàñòðîé ðàìàí íàäðóêàâàöü. I ÿãî íàäðóêàâàë³, õîöü ³ çíà÷íà ñêàðàö³¢øû. Ñàì ï³ñüìåíí³ê æû¢ áûööàì âà ¢ÿ¢íûì ñâåöå, àìàëü íå ë³÷û¢ñÿ ç çà¢âàãàì³ ðýäàêöû³. Íà êîæíóþ çà¢âàãó ï³ñࢠäî¢ã³ÿ-äî¢ã³ÿ àäêàçû. (Âàðòà áûëî á ïàäíÿöü àðõ³¢ ³ çìÿñö³öü ãýòûÿ àäêàçû íà çà¢âàã³ õîöü áû ¢ êàìåíòàðûÿõ äà Çáîðó òâîðà¢. Ãýòà íàäòà á óçáàãàö³ëà ðàìàí, ïàêàçàëà á Ó. Êàðàòêåâ³÷à ç ³íøàãà áîêó ïàëåì³ñòà, äîáðàãà çíà¢öó àé÷ûííàé ã³ñòîðû³.) ßø÷ý áîëüø Óëàäç³ì³ðó Ñÿì¸íàâ³÷ó íå ïàøàíöàâàëà ¢ âûäàâåöòâå, êóäû ¸í çäࢠðóêàï³ñ ðàìàíà. I õîöü áûëà òàì ñòàíî¢÷àÿ ðýöýíç³ÿ (àæ íà 60 ñòàðîíàê!) Ìàêñ³ìà Ëóæàí³íà, ðàìàí ìàðûíàâàë³, íå õàöåë³ âûäàâàöü. Óìÿøà¢ñÿ Ñàþç ï³ñüìåíí³êà¢, íàëàäç³¢øû øìàòãàäç³ííàå àáìåðêà171

âàííå, íà ÿê³ì âûñòóï³ë³ ìíîã³ÿ. Âÿäîìà, ïðàö³¢í³êࢠðàìàíà áûëî ìåíø, ÷ûì àáàðîíöà¢, ïðûõ³ëüí³êà¢. I âûäàâåöòâà çìóøàíà áûëî ïðûñëóõàööà äà äóìê³ áîëüøàñö³ ðàìàí ïàáà÷û¢ ñâåò, áû¢ ïåðàêëàäçåíû íà ðóñêóþ ìîâó ³ ïåðàâûäàäçåíû ¢ Ìàñêâå. ¨í, ãýòû ðàìàí, ³ ïðûí¸ñ Ó. Êàðàòêåâ³÷ó ñëàâó ÿê ïðàçà³êó... (Á. Ñà÷àíêà).

237. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. ×àìó ñâÿòà àïîøíÿãà çâàíêà ÷àêàþöü íå òîëüê³ âûïóñêí³ê³? Øòî âûðàæàþöü ïàáî÷íûÿ ñëîâû ¢ òýêñöå? Ñï³øûöå, ðàñêðûâàþ÷û äóæê³. Ïàñòà¢öå, äçå òðýáà, çíàê³ ïðûïûíêó ³ ðàñòëóìà÷öå ³õ.

ÑÂßÒÀ ÀÏÎØÍßÃÀ ÇÂÀÍÊÀ

Êîæíû íàâó÷àëüíû ãîä ó øêîëå çàâÿðøàåööà ãýòûì òðàäûöûéíûì óðà÷ûñòûì ìåðàïðûåìñòâàì. ² õîöü «çâàíîê» ãýòû (ïà)ñàïðà¢äíàìó àïîøí³ òîëüê³ äëÿ âûïóñêí³êî¢ ç (íå)öÿðïåííåì ÷àêàþöü ñâÿòà àïîøíÿãà çâàíêà ¢ñå âó÷í³.ñí Áî íàïåðàäçå ³õ ÷àêàå ëåòà ³ ñàìûÿ äî¢ã³ÿ øêîëüíûÿ êàí³êóëû. Ïðà¢äà ñàì³õ âûïóñêí³êî¢ ÷àêàþöü óæî (íå)êàí³êóëû à ïåðøûÿ ¢ æûöö³ ýêçàìåíû... Íà ñâÿöå àïîøíÿãà çâàíêà çà¢æäû øìàò êâåòàê. ² âåëüì³ øìàò ãàñöåé. ² êàíå÷íå ñàìû êðàíàþ÷û ìîìàíò ñâÿòà ãýòà êàë³ äëÿ âûïóñêí³êî¢ ãó÷ûöü ³õ ñàìû àïîøí³ øêîëüíû çâàíîê. À àäáûâàåööà ãýòà òàê³ì ÷ûíàì: ñàìû ðîñëû âó÷àíü âûïóñêíîãà êëàñà ñàäç³öü ñàáå íà ïëÿ÷î êàãî(ñüö³) ç (ïåðøà)êëàñí³êࢠ³ òàê ÿíû ðàçàì ïðàõîäçÿöü óçäî¢æ øàðýíã³ âó÷íÿ¢. À (ïåðøà)êëàñí³ê ó ãýòû ÷àñ ç óñÿå ñ³ëû òðàñå íàä ãàëàâîé ìàëåíüê³ì çâàíî÷êàì... Ïðà¢äà áûâàþöü ãàäû êàë³ ñÿðîä âûïóñêíîãà êëàñà íÿìà áîëüø(ìåíø) ðîñëûõ âó÷íÿ¢. ² òàäû ìàëåíüêàãà (ïåðøà)êëàñí³êà ñà çâàíî÷êàì ïðîñòà âÿäóöü çà ðóêó... Àëå çâàíî÷àê óñ¸ ðî¢íà çâ³í³öü. ² ãýòàê æà âåñåëà ³ çâîíêà ¸í áóäçå çâ³íåöü ïðàç òðû ìåñÿöû ïåðøàãà âåðàñíÿ... À çíà÷ûööà øêîëüíàå æûöö¸ áóäçå ïðàöÿãâàööà äàëåé (Ïàâîäëå Ã. À¢ëàñåíê³).

172

238. Ïðà÷ûòàéöå âåðø, âûçíà÷öå ÿãî àñíî¢íóþ äóìêó. ßê³ÿ ìî¢íûÿ ñðîäê³ äàïàìàãàþöü ÿå âûÿ¢ëåííþ? Ñï³øûöå, ðàññòà¢ëÿþ÷û çíàê³ ïðûïûíêó ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ïóíêòóàöûéíûì³ íîðìàì³, ³ ïàòëóìà÷öå ³õ ïàñòàíî¢êó. Íàçàâ³öå ñëîâû, óæûòûÿ ¢ íåíàðìàòû¢íûì âàðûÿíöå. Ïàðóøýííåì ÿê³õ íîðìࢠÿíû ç ÿ¢ëÿþööà? Ç ÿêîé ìýòàé à¢òàð ³õ âûêàðûñòà¢?

Äçåíü äîáðû ñâÿòà âàáíàñö³ ñàìîé Êàë³ ¢ñÿãî ñÿìíàööàöü çà ñï³íîþ! Íà æàëü ñÿãîííÿ ãýòû ïàðê íå ìîé ßê íå ìภ³ ëåòà âûïóñêíîå. ² ìîæà áûöü í³áû íà äç³âàêà ¡ ìîé áîê ãëÿäçÿöü ãàðýçë³âûÿ ôå³ ² äóìàþöü ÷àãî ÿ çàáëóêࢠÍà ìàëàäîé áÿðîçàâàé àëå³ ² ¢ ñâîé íàòàòí³ê ÷ûðêàþ ðàäê³ Àê³äâàþ÷û ïîç³ðêàì çàéçäðîñíà ¡âåñü ãýòû ïàðê ñâÿòî÷íà-ãàìàíê³ Í³áû ñâàå ïðûãàäâàþ÷û â¸ñíû... Íó øòî æ, ïàðà ¢æî ìóñ³áûöü äàìî¢. Øòî ëþáàâàööà íå ñâà¸é âÿñíîþ?! Íà æàëü ñÿãîííÿ ãýòû ïàðê íå ìîé ßê íå ìภ³ ëåòà âûïóñêíîå... Ì. Øàáîâ³÷ 239. Íàï³øûöå çàìà븢êó àá ñâÿòàõ ó âàøàé øêîëå íà òýìó «Òðàäûöû³ íàøàé øêîëû» («Ñâÿòà, ÿêîå ìíå çàïîìí³ëàñÿ», «Ïàìÿòíàÿ äàòà»), óæûâàþ÷û ñêàçû ç ïàðà¢íàëüíûì³ çâàðîòàì³, ïàáî÷íûì³ ³ ¢ñòà¢íûì³ êàíñòðóêöûÿì³.

240. Ïðà÷ûòàéöå ¢ñïàì³íû ². Øàìÿê³íà ïðà ². Ìåëåæà. ßê³ì óÿ¢ëÿåööà âàì ². Ìåëåæ? Çàï³øûöå òýêñò, óñòà¢ëÿþ÷û íà ìåñöû ïðîïóñêࢠïàáî÷íûÿ àáî ¢ñòà¢íûÿ êàíñòðóêöû³ ç äóæàê. Øòî ïåðàäàþöü ïàáî÷íûÿ ³ ¢ñòà¢íûÿ êàíñòðóêöû³ ¢ òýêñöå? Ïðàêàìåíö³ðóéöå ïóíêòóàöûéíàå àôàðìëåííå ¢òâîðàíûõ ñêàçà¢.

Ó ðàáîöå ... ó íàñ ç Ìåëåæàì ÷àñàì óçí³êàë³ êàíôë³êòû, áîëüøàñöü ç ÿê³õ ìû âûðàøàë³ ñàì³ ö³ ç äàïàìîãàé 173

êàëåã (³ ÿ ë³÷ó ãýòà çóñ³ì íàòóðàëüíà). Ìû ïà-ðîçíàìó ñòàâ³ë³ñÿ äà òûõ ö³ ³íøûõ ïðàáëåì, òâîðà¢, ëþäçåé. Çäàðàëàñÿ, øòî òîå, øòî ÿ ë³÷û¢ ñóð ¸çíûì, ²âàí Ïà¢ëàâ³÷ òàê³ì íå ë³÷û¢, ö³ íààäâàðîò. ... ¸í áîëüø ñêåïòû÷íà ñòàâ³¢ñÿ äà íàøàãà ê³ðà¢í³÷àãà òëóìó, äà øìàòë³ê³õ ïàñÿäæýííÿ¢, ïàñòàíî¢, ÿê³ÿ íà¢ðàä ö³ ïàìàãàë³ òâîð÷àñö³ (óâîãóëå). I ¸í ... ... ìå¢ ðàöûþ (ÿê ÿ ïåðàêîíâàþñÿ öÿïåð; ìîæà ïîçíà).

§ 44. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêàçàõ ñà çâàðîòêàì³ Çâàðîòê³ ðàçàì ñà ñëîâàì³, ÿê³ÿ äà ³õ àäíîñÿööà, âûäçÿëÿþööà êîñêàì³ íåçàëåæíà àä òàãî, ÿêîå ìåñöà çàéìàþöü ó ñêàçå: Ìàìà, çàñòàâàéñÿ ìàëàäîþ, çàïàâåòíàé ïåñíÿþ çÿìíîþ... (Ã. Äàøêåâ³÷); Øóì³, ñàñíà, ïàä âåòðàì ðýçê³ì, òâîé øóì æûöö¸ ÷óæîé äóøû (Ð. Áàðàâ³êîâà); Âû âûéøë³ ¢äàëå÷, ìàëàäûÿ, âàì äî¢ãà êðî÷ûöü ïðàç ãàäû (Ï. Áðî¢êà); Àáóäç³ñÿ, çÿìåëüê³ ãàþ÷àÿ ñ³ëà! (À. Êàíàïåëüêà). Êàë³ çâàðîòàê ðàçäçÿëÿåööà íà ÷àñòê³ ³íøûì³ ñëîâàì³, òî êîæíàÿ ç ÷àñòàê âûäçÿëÿåööà êîñêàì³: Íå ïëà÷ æà, áÿðîçêà, íå ë³ ñâàå ñë¸çû, êðàñóíÿ... (À. Êóëÿøî¢); Ñîíåéêà, ÿê òû ñâåö³ø, ÿñíàå! Êàë³ çâàðîòê³ ñòàÿöü ó ïà÷àòêó àáî ¢ êàíöû ñêàçà ³ âûìà¢ëÿþööà ç êë³÷íàé ³íòàíàöûÿé, ïàñëÿ ³õ ñòàâ³ööà êë³÷í³ê: Äçåö³! Äàðàæûöå áëàñëàâåííåì áàöüêî¢, ÿíî íàéäàðàæýéøàÿ ñïàä÷ûíà (Ó. ˳ïñê³); Áåëàðóñêàÿ ìîâà! Òû ¢ ñýðöàõ ìîëàäç³ («Ìàëàäîñöü»); Òû ¢ ïðàöû ìÿíå, áåëàðóñà, íàòõíÿåø, ìภáåëàðóñêàå ñëîâà êðûøòàëü! (Ï. Ïðóäí³êà¢). Âûêë³÷í³ê³ ïðû çâàðîòêàõ àääçÿëÿþööà êîñêàì³, êàë³ ÿíû íå ìàþöü ïàäêðýñëåíàé êë³÷íàé ³íòàíàöû³: Ý, ìîé õëîï÷ûêó, êàá çàìàê ìîã, ÿê ëþäç³, ãàâàðûöü! (ß. Êîëàñ); Ýõ, ²âàí, ²âàí! Ñàìàãà ãàëî¢íàãà òû òàê ³ íå ðàçãàäࢠ(². Íàâóìåíêà). Ýõ, ìàòóëå÷êà, íå òðýáà ñóìàâàöü.

174

Ç à ¢ â à ã à 1. Âûêë³÷í³ê³ ïåðàä àñàáîâûì³ çàéìåíí³êàì³ êîñêàì³ íå àääçÿëÿþööà: Ýõ òû, æûöö¸, æûöö¸ ëþäñêîå! (ß. Êîëàñ). Ç à ¢ â à ã à 2. Íå àääçÿëÿåööà êîñêàé àä çâàðîòêà ÷àñö³öà î: Î Áåëàðóñü, ìàÿ êàëûñêà, æûöö¸ ìà¸, ïðûòóëàê ìîé! Ç ãàðà÷àþ ëþáî¢þ í³çêà ñõ³ëÿþñÿ ïåðàä òàáîé (Ï. Ãëåáêà). Ïàñëÿ âûêë³÷í³êà ïðû çâàðîòêó ñòàâ³ööà êë³÷í³ê, êàë³ âûêë³÷í³ê âûìà¢ëÿåööà ç àäïàâåäíàé ³íòàíàöûÿé: Àõ! ̳ê³òà! ßê³ òû ìàëàé÷ûíà, øòî àäâåäࢠõâîðàãà!

241. Ïðà÷ûòàéöå âåðø. Âûçíà÷öå ÿãî àñíî¢íóþ äóìêó. Íàçàâ³öå çâàðîòê³. ×ûì ÿíû âûðàæàíû? Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ïðû çâàðîòêàõ.

ÐÎÄÍÀÌÓ ÑËÎÂÓ

ß õà÷ó, êàá òû æûëî, ìภõàðîøàå, òðàïÿòêîå, ìóæíàå ³ ñö³ïëàå... Âåäàþ, øòî íå êóïëþ öÿáå çà ãðîøû ÿ, øàïàòêîå, ìóäðàå ³ ì³ëàå. ß õà÷ó, êàá âûñïåëà òû, ãîæàå, ó äóøû ìà¸é ïðûâàáíàé ïåñíÿþ, êàá ìåëîäûÿ ïëûëà ïðûãîæàÿ ³ ãà³ëà äàëå÷ äóìêàé âåñíÿþ. Ç. Êàëêî¢ñêàÿ 175

242. Ïðà÷ûòàéöå ¢ðûâàê ç âåðøà ß. Êîëàñà «Ìàÿ çÿìëÿ» (1943 ã.). ßê çâàðîòê³ äàïàìàãàþöü âûÿ¢ëåííþ àñíî¢íàé äóìê³? Ñï³øûöå, ðàññòà¢ëÿþ÷û çíàê³ ïðûïûíêó ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ïóíêòóàöûéíûì³ íîðìàì³. Ïðàêàìåíö³ðóéöå ïóíêòóàöûéíàå àôàðìëåííå ñêàçࢠñà çâàðîòêàì³.

Çÿìëÿ ìàÿ Ðàçëó÷àíû ç òàáîþ Òàáîé äûøó òàáîþ ÿ æûâó. Ïðàä âàì³ æ âî³íû áàéöû-ãåðî³ ß ¢ ðàäàñö³ ñõ³ëÿþ ãàëàâó. Çÿìëÿ ìàÿ êðà³íà íåïàêîðû Òû ãîëàñ ìîé ïà÷óé ó øóìå ãðîç: Ç òàáîþ ÿ äçÿëþ ïàêóòû ãîðà, Ç äçÿö³íñòâà ÿ ç òâà³ì çëó÷û¢ ñâîé ë¸ñ. Äûê âåð æà âåð çÿìëÿ ìàÿ ìàòóëÿ Íàø ÿñíû äçåíü íå çìåðêíó¢ íå ïàãàñ ² äàë³ ñ³íü çíî¢ ëàñêàé íàñ àòóë³öü ² ïðûéäçå íàì çáàâåííÿ ñâåòëû ÷àñ. Çÿìëÿ ìàÿ Ïðûçíàþñÿ ÿ ø÷ûðà Ìàëþ ñâîé ë¸ñ ÿ òîëüê³ àá àäíûì Ñàáðàööà çíî¢ ó ðàäàñíû ñâîé âûðàé Êàá ñëîäû÷ ìàð àä÷óöü íóòðîì çÿìíûì Çëó÷ûööà çíî¢ ç òàáîé ìàÿ ìàòóëÿ Àáíÿöü öÿáå ø÷àêîé ïðûëüíóöü äà ðàí Äà ñâåæûõ ðàí øòî ñâåò óñêàëûõíóë³ ² ñâåäêàé ñòàöü ÿê ïðîøëàñö³ êóðãàí.

243. Ñêëàäç³öå ñêàçû ñà çâàðîòêàì³ ïà ñõåìàõ íà òýìû «Áåðàæûöå ïðûðîäó», «Çàõî¢âàéöå ïðàâ³ëû äàðîæíàãà ðóõó», «Çàõî¢âàéöå ïðàâ³ëû ïàâîäç³í íà âàäçå» (íà âûáàð):

1. Ç! ...! 2. ..., ç, ...! 3. ..., ç! l Íàï³øûöå ñà÷ûíåííå íà òýìó

«Ìîé çàïàâåò íàø÷àäêàì», âûêàðûñòî¢âàþ÷û ñêàçû ñà çâàðîòêàì³.

176

§ 45. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíàçëó÷àíûõ ñêàçàõ ×àñòê³ ñêëàäàíàçëó÷àíûõ ñêàçࢠàääçÿëÿþööà êîñêàé, êðîïêàé ç êîñêàé, ïðàöÿæí³êàì. Ê î ñ ê à ñ ò à â ³ ö ö à ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçëó÷àíûõ ñêàçà¢, ÿê³ÿ àá ÿäíàíû àäç³íî÷íûì³ çëó÷í³êàì³: l ñïàëó÷àëüíûì³ ³, äû (ó çíà÷ýíí³ ³ ), äûé (äû ³): ×àëàâåê ñêëàäàíàÿ ³ñòîòà, ³ ÿãî íÿë¸ãêà çðàçóìåöü (Ë. Ãàëóáîâ³÷). [ ], ³ [ ]; Ó êàì³íêó ãóäçå âÿòðûñêà, ³ áîð çà âîêíàì³ øóì³öü (Ð. Áàðàâ³êîâà). [ ], ³ [ ]; l ñóïðàö³¢íûì³ à, àëå, äû (ó çíà÷ýíí³ àëå ), æ (æà), àæ, àäíàê, çàòîå, òîëüê³: ×îðíû ÿø÷ý òîëüê³ ïà÷ûíà¢, à êðûòûêà ¢æî àõðûñö³ëà ÿãî «áåëàðóñê³ì Äàñòàå¢ñê³ì» (Ì. Òû÷ûíà). [ ], à [ ]; Ó ïå÷öû òðàø÷àë³ äðîâû, àëå íàñòûëû çà ç³ìó ïàêî³ê íàãðàâà¢ñÿ ìàðóäíà (². Íàâóìåíêà). [ ], àëå [ ]; l ðàçìåðêàâàëüíûì³ àáî (àëüáî), ö³: Áÿãóöü äí³, àáî ëÿöÿöü ãàäû. [ ], àáî [ ]. Ç à ¢ â à ã à. Êîñêà íå ñòàâ³ööà ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà, ÿê³ÿ çâÿçàíû àäç³íî÷íûì³ çëó÷í³êàì³ ³, äû (ó çíà÷ýíí³ ³ ), àáî, ö³, êàë³: l ó ñêàçå ¸ñöü àãóëüíû ÷ëåí, àãóëüíàÿ ÷àñö³öà ö³ ïàáî÷íàå ñëîâà, ÿê³ÿ àäíîñÿööà ÿê äà ïåðøàé, òàê ³ äà äðóãîé ÷àñòê³: Âÿñíîé ñâåòëû ñîê ïðàðûâàå áÿðîñòó ³ ðýê³ ñïëà¢ëÿþöü ó ìîðà ñâîé ïàíöûð (Ï. Ïàí÷àíêà). [ ] ³ [ ]; Òîëüê³ âåöåð ãóäçå¢ ³ ãíóë³ñÿ äðýâû äà äîëó. [ ] ³ [ ]; l ÷àñòê³ ç ÿ¢ëÿþööà áåçàñàáîâûì³, íÿïý¢íà-àñàáîâûì³ àáî íàçû¢íûì³ ñêàçàì³: Ñâåòëà ³ ìàðîçíà. [ ] ³ [ ]; ßðêàå ñîíöà ³ ñíåã. [ ] ³ [ ]; l ÷àñòê³ ìàþöü ôîðìó ïûòàëüíûõ, ïàáóäæàëüíûõ ö³ êë³÷íûõ ñêàçà¢: Êîëüê³ ïðûãàæîñö³ ³ êîëüê³ ýêñïðýñ³³! [ ] ³ [ ]!

177

Êîñêà ñòàâ³ööà ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçëó÷àíûõ ñêàçà¢, ÿê³ÿ àá ÿäíàíû ïà¢òîðíûì³ çëó÷í³êàì³ ³ ³, í³ í³, òî òî, íå òî íå òî, àáî (àëüáî) àáî (àëüáî), ö³ ö³, ö³ òî ö³ òî: ² ëóãàâàÿ ïòóøêà êë³÷à, ³ àä òðàâû ñàëîäê³ ïàõ çìûâàå ãîðê³ ïûë ç àáë³÷÷à ³ çàñòûâàå íà ãóáàõ (Ð. Áàðàâ³êîâà). ² [ ], ³ [ ]; ² çâîíû ãó÷àöü, ³ ãðîì øûðûööà, ³ ö³øûíÿ ëÿæûöü (Ê. ×îðíû). ² [ ], ³ [ ], ³ [ ]. Ê ð î ï ê à ç ê î ñ ê à é ñ ò à â ³ ö ö à ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà, ÿê³ÿ çâÿçâàþööà ïàì³æ ñàáîé: l çëó÷í³êàì³ àëå, òîëüê³, àäíàê ³ ³íø., êàë³ ãýòûÿ ÷àñòê³ ðàçãîðíóòûÿ ³ (àáî) ìàþöü ñâàå çíàê³ ïðûïûíêó: Âàäà ¢ êðûí³öû ïóëüñàâàëà, çâàí³ëà, ÿê çâàíî÷àê; àäíàê ëþäç³ íå çà¢âàæàë³ ÿå. [ ]; àäíàê [ ]; l çëó÷í³êàì à, êàë³ ñàñòà¢íûÿ ÷àñòê³ ðàçãîðíóòûÿ ³ ìàþöü ñâàå çíàê³ ïðûïûíêó: Âÿñíà ïà÷àëàñÿ ðàíà; à ïàä êàíåö ìàÿ ¢æî êðàñàâàë³, ïåðàë³âàþ÷ûñÿ ðîçíûì³ ôàðáàì³, êâåòê³ ïîçíÿãà ëåòà. [ ]; à [ ]; l çëó÷í³êàì³ ³, äû (ó çíà÷ýíí³ ³ ), êàë³ ÿíû àá ÿäíî¢âàþöü äçâå ñàñòà¢íûÿ ÷àñòê³, ÿê³ÿ áåç ãýòûõ çëó÷í³êࢠáûë³ á ñàìàñòîéíûì³ ñêàçàì³, ðàçäçåëåíûì³ êðîïêàé: ³ëüãîòíûì³ ãðóäàì³ æà¢öåëà ïðû äàðîçå ãë³íà; ³ ãýòà ÿíà íàâåÿëà ϳëàòó íàäçâû÷àéíû íàñòðîé (Ê. ×îðíû). [ ]; ³ [ ]; Íå¢ïðûêìåò ðàñïóñö³ë³ñÿ êîö³ê³, çá³ðàþ÷û âàêîë ñÿáå ï÷îë; ³ íàâîêàë ñòàÿ¢ ïðûåìíû âîäàð. [ ]; ³ [ ]. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà ñ ò à â ³ öö à ï ð à ö ÿ æ í ³ ê, êàë³: l ó äðóãîé ÷àñòöû ïàäêðýñë³âàåööà âûí³ê ó àäíîñ³íàõ äà ïåðøàé: À áóäçå õëåá ³ áóäóöü ïåñí³ (Ë. Ãàëóáîâ³÷). [ ] ³ [ ]; Ñîíöà ø÷ûðóå ³ ëåòà öâ³öå (Â. ßðàö). [ ] ³ [ ]; l ó ñêàçå ïåðàäàåööà íå÷àêàíàñöü, õóòêàÿ çìåíà ç ÿ¢ ö³ ïàäçåé: Àäíà õâ³ë³íà ³ ìàøûíà ÷àêàëà ëÿ ïàä åç178

äà. [ ] ³ [ ]; Ìîìàíò ³ Ñö¸ïêàâà ïîñòàöü çí³êàå ç Àëåí÷ûíûõ âà÷ýé (ß. Êîëàñ). [ ] ³ [ ]; l ó ñêàçå ïåðàäàåööà ñóïðàöüïàñòà¢ëåííå: ß çàïûòà¢ñÿ ïðà Æýíþ ³ ñÿáàð íå àäêàçà¢. [ ] ³ [ ].

244. Ðàçãëåäçüöå òàáë³öó ¹ 1 ó äàäàòêó. Çðàá³öå âûâàä àá ³íòàíàöûéíûì àôàðìëåíí³ ñêëàäàíàçëó÷àíûõ ñêàçà¢, ïàì³æ ÷àñòêàì³ ÿê³õ ñòàâ³ööà êîñêà, êðîïêà ç êîñêàé, ïðàöÿæí³ê, çâÿðíó¢øû ¢âàãó íà ñýíñàâûÿ àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³.

245. Óòâàðûöå ç äâóõ ïðîñòûõ ñêàçࢠïàä ë³÷áàì³ 1, 2, 3, 4 ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ñêàçû. Áÿççëó÷í³êàâûÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû (ïàä ë³÷áàì³ 5, 6) ïåðàáóäóéöå ¢ ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ. Ñêàçû çàï³øûöå, àôàðìëÿþ÷û ³õ ó àäïàâåäíàñö³ ç ïóíêòóàöûéíûì³ íîðìàì³. Âûçíà÷öå ñýíñàâûÿ àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçëó÷àíûõ ñêàçà¢.

1. Âûïࢠïåðøû ñíåã. Ó ãýòû äçåíü äçÿ¢÷àòû âûðàøûë³ íàáûöü êàíüê³. 2. Ïðûãîæàÿ ³ íåçàáû¢íàÿ ìàëàäîñöü. Ç ãàäàì³ ïðûõîäç³öü äà ÷àëàâåêà ìóäðàñöü. 3. Ïàáóäàâàë³ íîâû äîì. Ó õóòê³ì ÷àñå ìû çá³ðàåìñÿ ïåðàåõàöü íà íîâóþ êâàòýðó. 4. Ðûõòóþ÷ûñÿ äà çàíÿòêà¢, Íàòàëëÿ íàâåäàëà á³áë³ÿòýêó. Äçÿ¢÷ûíà àòðûìàëà âûäàòíóþ àäçíàêó. 5. Ðàñêàøàâàëà «áàá³íà ëåòà» âà ¢ñ³õ ëþäçåé áû¢ äîáðû íàñòðîé. 6. Äçì³òðûé ïàïðàñ³¢ áðàòà äàïàìàã÷û ðàøûöü ñêëàäàíóþ çàäà÷ó ïà ô³ç³öû áðàò çãàäç³¢ñÿ.

246. Äàï³øûöå ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ñêàçû. Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ¢ ³õ.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Ïà çàêàí÷ýíí³ øêîëû êîæíû âûá³ðàå ñâîé øëÿõ... Äîæäæ ë³¢ íåêàëüê³ äç¸í... Ñëàâ³êó ïàäàðûë³ ö³êàâóþ êí³ãó... Çàãó÷àëà ïðûåìíàÿ ìåëîäûÿ... Ãàäç³íí³ê ïàêàçâࢠíåäàêëàäíû ÷àñ... Ïàêîé÷ûê áû¢ óòóëüíû...

179

247. Ñêëàäç³öå ³ çàï³øûöå ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ñêàçû àá ñâà³õ ïëàíàõ ïàñëÿ çàêàí÷ýííÿ øêîëû ïà íàñòóïíûõ ñõåìàõ:

1. [ ], ³ [ ].

4. [ ], ö³ [ ].

2. [ ], äû ( àëå ) [ ].

5. [ ]; à [ ].

3. [ ]

6. [ ] ³ [ ].

³ [ ].

Ñôàðìóëþéöå ïóíêòóàöûéíûÿ ïðàâ³ëû, êàðûñòàþ÷ûñÿ ÿê³ì³ àôàðìëÿë³ ¢òâîðàíûÿ ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ñêàçû. l Ïàðàçâàæàéöå íàä ïðàáëåìàé âûáàðó ïðàôåñ³³. Ñâàå äóìê³ çàï³øûöå, âûêàðûñòà¢øû ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ñêàçû.

§ 46. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçàõ Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçàõ ç àäíîé äàäàíàé ÷àñòêàé Ó ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçàõ ïàì³æ ãàëî¢íàé ³ äàäàíàé ÷àñòêàì³ ñòàâ³ööà êîñêà, êàë³ äàäàíàÿ ÷àñòêà ñòà³öü ïåðàä ãàëî¢íàé àáî ïàñëÿ ÿå: Õîöü òûñÿ÷û öóäî¢íûõ íåáàñõ³ëࢠÿ ïåðàñåê ³ ¢áà÷ó øìàò äðóã³õ, ïðà íåáàñõ³ëû áàöüêà¢ø÷ûíû ì³ëàé íå ìîã í³äçå ÿ äóìàöü áåç òóã³ (Ï. Ïàí÷àíêà). í ÿ ã ë å ä ç ÿ ÷ û í à ø ò î?

( Õîöü ...), [ ]; Àëåøí³ê âåëüì³ ÷àñòà ìÿøà¢ñÿ ç ëàçíÿêîì, øòî ðîñ ìîöíûì³ äðóæíûì³ êóïàì³, óçäûìàþ÷û ¢ ëÿñíû ïðûöåìàê øûçûÿ êó÷àðû ïåðàïëåöåíàãà ãàëëÿ (². Ìåëåæ). ÿ ê ³ ì?

[ ], ( øòî ...). Êàë³ äàäàíàÿ ÷àñòêà ñòà³öü ó ñÿðýäç³íå ãàëî¢íàé, ÿíà âûäçÿëÿåööà êîñêàì³ ç àáîäâóõ áàêî¢: Êàë³ñüö³ íà òûõ àáøàðàõ, äçå ñ¸ííÿ ñòà³öü ìÿñòý÷êà Æûðîâ³÷û, ðîñ âåêàâå÷íû ëåñ (Ó. ßãî¢äç³ê). ÿ ê ³ õ?

[ , ( äçå ...), ]; 180

×àëàâåê, ÿê³ àäàðâࢠñÿáå àä ïðûðîäû, ìíå ÷àìóñüö³ íàãàäâàå ïàëÿâóþ êâåòêó, ïàñòà¢ëåíóþ ¢ äóøíû ³ öåñíû ïàêîé (Ç. Ïðûãîäç³÷). ÿ ê ³?

[ , ( ÿê³ ...), ]. Êàë³ äàäàíàÿ ÷àñòêà ñòà³öü ïåðàä ãàëî¢íàé ³ çâÿçâàåööà ç ¸é ïðû äàïàìîçå ñàñòà¢íûõ ïàäïàðàäêàâàëüíûõ çëó÷í³êࢠ(ïåðø ÷ûì, çàòûì øòî, ïàñëÿ òàãî ÿê, äëÿ òàãî êàá, ïà ìåðû òàãî ÿê, äà òàãî ÷àñó ïàêóëü, ç ïðû÷ûíû òàãî øòî, íÿãëåäçÿ÷û íà òîå øòî, äçÿêóþ÷û òàìó øòî, ó ñóâÿç³ ç òûì øòî ³ ³íø.), òî êîñêà ñòàâ³ööà ïàì³æ äàäàíàé ÷àñòêàé ³ ãàëî¢íàé (çëó÷í³ê íå ðàçðûâàåööà): Äëÿ òàãî êàá ïðàöà äàâàëà ïë¸ííûÿ âûí³ê³, òðýáà ïðûâó÷ûöü äà ñòàëûõ ³ ñóð ¸çíûõ àäíîñ³í äà ÿå ç ìàëûõ ãàäî¢ (ß. Êîëàñ). ç ÿ ê î é ì ý ò à é?

( Äëÿ òàãî êàá ...), [ ]. Ç à ¢ â à ã à. Êàë³ äàäàíàÿ ÷àñòêà ñêàçà ñòà³öü ïàñëÿ ãàëî¢íàé, êîñêà ñòàâ³ööà àáî ïåðàä äðóãîé ÷àñòêàé ñàñòà¢íîãà ïàäïàðàäêàâàëüíàãà çëó÷í³êà, àáî ïåðàä ãýòûì çëó÷í³êàì ó ïî¢íûì ÿãî ñêëàäçå ¢ çàëåæíàñö³ àä ñýíñó. Ïàðà¢í.: Òðýáà ïðûâó÷ûöü äà ñòàëûõ ³ ñóð ¸çíûõ àäíîñ³í äà ïðàöû ç ìàëûõ ãàäî¢, äëÿ òàãî êàá ÿíà äàâàëà ïë¸ííûÿ âûí³ê³. ç ÿ ê î é ì ý ò à é?

[ ], ( äëÿ òàãî êàá

...).

Òðýáà ïðûâó÷ûöü äà ñòàëûõ ³ ñóð ¸çíûõ àäíîñ³í äà ïðàöû ç ìàëûõ ãàäî¢ äëÿ òàãî, êàá ÿíà äàâàëà ïë¸ííûÿ âûí³ê³. ä ë ÿ ÷ à ã î?

[ ], ( êàá

...).

Äàäàíàÿ ÷àñòêà, âûðàæàíàÿ àäíûì çëó÷àëüíûì ñëîâàì àáî ñïàëó÷ýííåì ñëî¢, ó ïàç³öû³ ïàñëÿ ãàëî¢íàé êîñêàé íå àääçÿëÿåööà: Ñÿðãåé ïàéøî¢ ³ íå ñêàçࢠêóäû.

181

à á ÷ û ì?

[ ] ( êóäû ). Ïðàöÿæí³ê ¢ ñêëàäàíàçàëåæíûì ñêàçå ñòàâ³ööà ïðû ñýíñàâà-³íòàíàöûéíûì âûäçÿëåíí³ äàäàíàé ÷àñòê³, ÿêàÿ çíàõîäç³ööà ïåðàä ãàëî¢íàé àáî ïàñëÿ ÿå: ßê çëóåøñÿ ñïðý÷ê³-çâàäû íå âûñìå÷âàé ç õàòû (Â. Àêîëàâà). ê à ë ³?

( ßê

...) [ ];

Êàë³ ïà-ñàïðà¢äíàìó ñóìëåííà àäíîñ³ööà äà ëþáîé ïðàöû ÿíà ìîæà ñòàöü çàõàïëåííåì íà ¢ñ¸ æûöö¸. ï ð û ÿ ê î é ó ì î â å?

( Êàë³

...) [ ];

Ìàðûöü êîæíàÿ ìàö³ êàá ø÷àñë³âà æûëîñÿ äç³öÿö³. à á ÷ û ì?

[ ] ( êàá

...).

248. Ðàçãëåäçüöå òàáë³öó ¹ 2 ó äàäàòêó. Çðàá³öå âûâàä àá ³íòàíàâàíí³ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçà¢, çâÿðíó¢øû ¢âàãó íà ìåñöà äàäàíàé ÷àñòê³ ïà àäíîñ³íàõ äà ãàëî¢íàé ³ ¢çãàäà¢øû çëó÷í³ê³ ³ çëó÷àëüíûÿ ñëîâû, ÿê³ì³ âûðàæàþööà àäïàâåäíûÿ ñýíñàâûÿ àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³.

Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçàõ ç íåêàëüê³ì³ äàäàíûì³ ÷àñòêàì³ Êîñêàé ðàçäçÿëÿþööà äàäàíûÿ ÷àñòê³, ÿê³ÿ àäíîñÿööà äà àäíîé ãàëî¢íàé àáî äà ïàïÿðýäíÿé äàäàíàé ÷àñòê³: Òîé, êàìó áû¢ ÷àñ ³ àõâîòà ïðûãëÿäàööà, õòî ëåïø áà÷û¢ Ãàííó, çà¢âàæà¢, øòî ïåðàìÿí³ëàñÿ ÿíà íå òîëüê³ ç àáë³÷÷à (². Ìåëåæ). ÿ ê ³? ÿ ê ³?

ø ò î?

[ , ( êàìó ...), ( õòî ...), ], ( øòî ...); 182

Âåðíû ñÿáàð òîé, õòî ÷ýñíû ³ ïðàìû, õòî âåäàå ïðà öÿáå äðýííàå, àëå æ ëþá³öü öÿáå, áî õî÷à, êàá òû áû¢ ëåïøû (Ó. ˳ïñê³). ÿ ê ³? ÿ ê ³?

ïà ÿêîé ï ð û ÷ û í å?

÷ à ã î?

[ ], ( õòî ...), ( õòî ...), ( áî ...), ( êàá ...). Êàë³ àäíàðîäíûÿ äàäàíûÿ ÷àñòê³ çâÿçâàþööà ïðû äàïàìîçå àäç³íî÷íûõ çëó÷í³êࢠ³, äû (ó çíà÷ýíí³ ³ ), àáî, ö³, òî ïàì³æ ³ì³ êîñêà íå ñòàâ³ööà: Ïðàç ïÿöü ãàäî¢ ÿ çíî¢ íàâåäࢠÂóñöå, ïðûòóëàê äóì, àáðàíû ìîé êóòîê, äçå âûñ³ööà Âóñöÿíñê³ ìîé ãðóäîê ³ âåöåð ë¸ãåíüêà ãàéäàåööà íà êóñöå (ß. Êîëàñ). ÿ ê ³? ÿ ê ³?

[ ], ( äçå ...) ³ (...); Ëþáëþ çÿìëþ, äçå ¸ñöü äç³öÿ÷àÿ êàçêà, äçå ¸ñöü äçÿö³íñòâà ³ ¸ñöü ìàëàäîñöü (À. Âÿðö³íñê³). ÿ ê ó þ? ÿ ê ó þ? ÿê ó þ?

[ ], ( äçå ...), ( äçå ...) ³ (...); Çà¢ñ¸äû òðýáà ïîìí³öü, øòî æûöö¸ äî¢ã³ øëÿõ ç ÷àðãàâàííåì ðàäàñöåé ³ ðàñ÷àðàâàííÿ¢ ³ øòî ¢ öÿáå õîï³öü ñ³ë äëÿ ïåðààäîëåííÿ ëþáûõ ïåðàøêîä íà ãýòûì øëÿõó. à á ÷ û ì? à á ÷ û ì?

[ ], ( øòî ...) ³ ( øòî

...).

Êîñêàé ðàçäçÿëÿþööà àäíàðîäíûÿ äàäàíûÿ ÷àñòê³ ñêëàäàíàçàëåæíàãà ñêàçà, êàë³ ÿíû çâÿçàíû ñóïðàö³¢íûì çëó÷í³êàì àáî ïà¢òîðíûì çëó÷í³êàì ³: Ïà ñëîâàõ ìàéãî ñÿáðà, âó÷ûööà òðýáà ¢ñÿìó, êàá ñòàöü àäóêà183

âàíûì ÷àëàâåêàì, ³ êàá ñâàáîäíà àðûåíòàâàööà ¢ ñó÷àñíûì ñâåöå, ³ êàá áîëüø âåäàöü ñàìîãà ñÿáå. ç ÿ ê î é ì ý ò à é? ç ÿ ê î é ì ý ò à é? ç ÿ ê î é ì ý ò à é?

[ ], ( êàá ...), ³ ( êàá ...), ³ ( êàá ...). Êàë³ ¢ ñêëàäàíàçàëåæíûì ñêàçå ç íåêàëüê³ì³ äàäàíûì³ ÷àñòêàì³ ïîáà÷ ñòàÿöü äâà ïàäïàðàäêàâàëüíûÿ çëó÷í³ê³ (ö³ çëó÷í³ê ³ çëó÷àëüíàå ñëîâà), à äðóãàÿ ÷àñòêà ïàäïàðàäêàâàëüíàãà çëó÷í³êà (òî, äûê) àäñóòí³÷àå, òî ïàì³æ ³ì³ ñòàâ³ööà êîñêà: Âó÷íÿì ïàâåäàì³ë³, øòî, êàë³ ÿíû ïðûìóöü óäçåë ó êàíöýðöå, ìîãóöü àòðûìàöü äûïëîì ïåðøàé ñòóïåí³. à á ÷ û ì?

ï ð û ÿ ê î é ó ì î â å?

[ ], ( øòî , ( êàë³ ...), ...). Ç à ¢ â à ã à. Êîñêàé íå ðàçäçÿëÿþööà ïàäïàðàäêàâàëüíûÿ çëó÷í³ê³, êàë³ ¸ñöü äðóãàÿ ÷àñòêà ïàäïàðàäêàâàëüíàãà çëó÷í³êà (äûê, òî). Ïàðà¢í.: Âó÷íÿì ïàâåäàì³ë³, øòî êàë³ ÿíû ïðûìóöü óäçåë ó êàíöýðöå, òî ìîãóöü àòðûìàöü äûïëîì ïåðøàé ñòóïåí³. à á ÷ û ì?

ï ð û ÿ ê î é ó ì î â å?

[ ], ( øòî ( êàë³ ...), òî ...). Êðîïêàé ç êîñêàé ìîãóöü ðàçäçÿëÿööà ðàçãîðíóòûÿ äàäàíûÿ ÷àñòê³ ñêëàäàíàçàëåæíàãà ñêàçà ïðû àäñóòíàñö³ ïàì³æ ³ì³ çëó÷àëüíàãà çëó÷í³êà, àñàáë³âà êàë³ ¢ ñÿðýäç³íå äàäàíûõ ¸ñöü ñâàå äàäàíûÿ ÷àñòê³: Áû¢ ãýòê³ âå÷àð âåñíàâû, øòî ÷óöü áûëî çäàë¸ê, ÿê ëþñòðà âîçåðà ¢ ö³øû ðàçá³¢ ìîé ïàïëàâîê; ÿê, çà÷àï³¢øûñÿ ¢ áàðû çà âåðõàâ³íû äðý¢, çàðû íÿãàñíó÷àé ïðàìåíü íàä Íàðà÷÷ó çâ³íå¢; ÿê àïàäàë³ êðîïë³ ðîñ íà òðàâû, íà ë³ñòû; ÿê ñöåæêàé ïà ³ìõàõ ëÿñíûõ ïàäêðàäâàëàñÿ òû, êàá íå÷àêàíà âî÷û ìíå äàëîíÿì³ çàêðûöü... (Ì. Òàíê).

184

ø ò î?

ÿ ê ³?

ø ò î? ø ò î? ø ò î?

ç ÿêîé ì ý ò à é?

[ ], ( øòî ...), ( ÿê ...); ( ÿê ...); ( ÿê ...); ( ÿê ...), ( êàá ...).

249. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Äà ÿêîãà ñòûëþ ¸í íàëåæûöü? ×ûì âûçíà÷àåööà íàðîäíû êàëÿíäàð áåëàðóñà¢? Íàçàâ³öå ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû, ñýíñàâûÿ àäíîñ³íû ïàì³æ ³õ ÷àñòêàì³. Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçà¢.

Ó áåëàðóñࢠñïðàäâåêó ⸢ñÿ ñâîé êàëÿíäàð. Ó ³ì ç ïàêàëåííÿ ¢ ïàêàëåííå çàíàòî¢âà¢ñÿ, ïåðàäàâà¢ñÿ ñâåòàïîãëÿäñ íàøàãà íàðîäà, ÿãî íåâû÷ýðïíàÿ ôàíòàç³ÿ, ãëûáîêàå âåäàííå ïðûðîäû ³ ëþáî¢ äà ÿå. Íàøû ïðîäê³ çà¢ñ¸äû ³ìêíóë³ñÿ çðàçóìåöü õàîñ*, êàá óïàðàäêàâàöü ÿãî. Òàìó áåëàðóñê³ íàðîäíû êàëÿíäàð ãýòà ì³ôàïàýòû÷íàå ¢ÿ¢ëåííå ïðà ÷àñ, ¸í óïàðàäêî¢âàå, âûáóäî¢âàå ¢ ïý¢íóþ ïàñëÿäî¢íàñöü ôóíêöû³ íàöûÿíàëüíàãà êîñìàñó. ¨í ñàêðàëüíû, ÿê ³ ïààñîáíûÿ áåëàðóñê³ÿ êàëÿíäàðíûÿ ñâÿòû, øòî ô³êñóþöü ïý¢íû ÷àñ. Ó ñâàþ ÷àðãó, êîæíàå êàëÿíäàðíàå ñâÿòà ìàå ñâà³õ äçåéíûõ àñîá, ³ ÿíû ¢ íàðîäíûõ óÿ¢ëåííÿõ òàêñàìà íàáûâàþöü ðûñû ñâÿòàñö³. Ãýòûì³ äçåéíûì³ àñîáàì³ ðàíåé ìàãë³ áûöü ïý¢íûÿ áîñòâû àáî ëåãåíäàðíûÿ ïðîäê³, ÿê³ÿ, ïàâîäëå ñòàðàäà¢í³õ âåðàâàííÿ¢, óïëûâàë³ íà æûöö¸ ëþäçåé ³ äà ÿê³õ çâÿðòàë³ñÿ ïà äàïàìîãó. Òàê ïàñòóïîâà ðàçâ³âà¢ñÿ êóëüò ñâÿòûõ, øòî ëÿæûöü ó àñíîâå íàðîäíàãà êàëåíäàðà (Ç ÷àñîï³ñà «Ìàëàäîñöü»). Ñêëàäç³öå ñõåìû âûäçåëåíûõ ñêàçà¢.

250. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Âûçíà÷öå ÿãî òýìó ³ ñòûëü. ßêóþ íàçâó ìîæíà äàöü òýêñòó? ×àìó Ñâÿòû ̳êàëàé ë³÷ûööà ¢ áåëàðóñࢠíàéáîëüø ïàâàæàíûì? Âûï³øûöå ñïà÷àòêó ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ, ïîòûì ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû, ðàññòà¢ëÿþ÷û ïàòðýáíûÿ çíàê³ ïðûïûíêó. Ïðàêàìåíö³ðóéöå ïóíêòóàöûéíàå àôàðìëåííå âûï³ñàíûõ ñêàçà¢.

185

Ìû ¢æî ïðûçâû÷à³ë³ñÿ äà ñó÷àñíàé êàçê³ ïðà òîå øòî ñâÿòû ̳êàëàé æûâå ¢ ñíåæíàé Ëàïëàíäû³ ÿêàÿ çíàõîäç³ööà íà ïî¢íà÷û Å¢ðîïû. Ïðûãîæàÿ êàçêà. Àëå ìàëà õòî âåäàå ç íàñ øòî ïàðýøòê³* Ñâÿòîãà ̳êàëàÿ çàõî¢âàþööà ¢ ïà¢äí¸âûì ãîðàäçå íà áåðàçå Àäðûÿòûê³ äçå ðàñòóöü ïàëüìû ³ äçå ñíåã âûïàäàå çðýäêó. À çà ñâÿòî÷íûì íàâàãîäí³ì ïåðñàíàæàì õàâàåööà æûöö¸ ðýàëüíàãà ÷àëàâåêà ̳êàëàÿ ̳ðë³ê³éñêàãà ÿê³ æû¢ ó IV ñò. í. ý. ó ñòàðàæûòíûì ãîðàäçå ̳ðû ˳ê³éñê³ÿ. Êóëüò Ñâÿòîãà ̳êàëàÿ ÿêîãà ÿø÷ý êë³÷óöü ̳êàëàåì Öóäàòâîðöàì àáî ̳êàëàåì Óãîäí³êàì ñòࢠàäíûì ç ñàìûõ øàíàâàíûõ íà òýðûòîðû³ Óñõîäíÿé Ðûìñêàé ²ìïåðû³ ïàçíåé ³çàíòû³ äçå ¸í ë³÷û¢ñÿ àáàðîíöàì âåðí³êࢠàä íÿâåðóþ÷ûõ. Àäñþëü êóëüò ñâÿòîãà ïåðàéøî¢ íà ñòàðàæûòíàðóñê³ÿ çåìë³ ³ Ñâÿòû ̳êàëàé çðàá³¢ñÿ ¢ëþá¸íûì ñâÿòûì ïðàâàñëà¢íàé öàðêâû. Õðûñö³ÿíñê³ÿ ïàäàíí³ ñâåä÷àöü ïðà òîå øòî Ñâÿòû ̳êàëàé çðàá³¢ øìàò äîáðûõ ñïðà¢. Àäíàê ó ã³ñòîðûþ ñóñâåòíàé êóëüòóðû ¸í óâàéøî¢ ïåðø çà ¢ñ¸ ñâà³ì çíàêàì³òûì ó÷ûíêàì. Ñâÿòû ̳êàëàé íåïðûêìåòíà ïàäê³íó¢ ãðîøû ¢ õàòó äçå æûëà áåäíàÿ ñÿì ÿ êàá óðàòàâàöü ÿå àä ãàëîäíàé ñìåðö³. Ñâÿòû ̳êàëàé àäç³í ç íàéáîëüø ïàâàæàíûõ õðûñö³ÿíñê³õ ñâÿòûõ òàêñàìà ³ ¢ íàøàé êðà³íå. ßê æà ¸í ïàòðàï³¢ äà íàñ? Ïàñëÿ ïðûíÿööÿ õðûñö³ÿíñòâà àäíûì ç çàìåíí³êࢠáîñòâà ïàäçåìíàãà ñâåòó æûâ¸ëàãàäî¢ë³ ³ áàãàööÿ àïåêóíà àãðàðíûì³ ñïðàâàì³ Âÿëåñà íà íàøûõ çåìëÿõ çðàá³¢ñÿ ̳êàëàé ̳ðë³ê³éñê³ ïðàçâàíû ¢ íàðîäçå Ñâÿòûì ̳êîëàì. ˳÷ûëàñÿ øòî ¸í ñïðûÿå çåìëÿðîáàì çâÿçàíû ç çÿìíûì³ âîäàì³ àïÿêóåööà æûâ¸ëàì³ ï÷àëÿðñòâàì. Çãîäíà ç áåëàðóñê³ì êóëüòàì óøàíàâàííÿ Ñâÿòîãà ̳êàëàÿ ¸í ïà ñâà¸é çíà÷íàñö³ íàáë³æàåööà äà ¢øàíàâàííÿ ñàìîãà Áîãà. Ñâÿòà ¢ ãîíàð ̳êîëû ïðàâàñëà¢íûÿ àäçíà÷àþöü 22 ìàÿ ³ 19 ñíåæíÿ à êàòîë³ê³ 6 ñíåæíÿ. Ó ïàäàííÿõ ïðà öóäû Ñâÿòîãà ̳êàëàÿ ðàñïà¢ñþäæàíûõ ïà ¢ñ³ì ñâåöå öâ¸ðäà ãó÷ûöü äóìêà âåëüì³ âàæíàÿ äëÿ ¢ñ³õ íàñ. Äàáðî ïàâ³ííà çäçÿéñíÿööà íå çà ¢çíàãàðîäû íå äëÿ çàäàâàëüíåííÿ àñàá³ñòàãà ñàìàëþáñòâà à ç ñàïðà¢äíàé ëþáîâ³ äà áë³çê³õ ³ ëåïø çà ¢ñ¸ çäçÿéñíÿöü ÿãî ñà186

ìîìó çàñòàþ÷ûñÿ íåïðûêìåòíûì ³ íåâÿäîìûì (Ç ÷àñîï³ñà «Ìàëàäîñöü»). l Íà àñíîâå äàâåäà÷íàé ë³òàðàòóðû íàï³øûöå ñà÷ûíåííå-ì³í³ÿöþðó àá íàðîäíûõ ñâÿòàõ íà òýìó «Ìภëþá³ìàå íàðîäíàå ñâÿòà» («Ñâÿòà áåëàðóñêàãà íàðîäíàãà êàëåíäàðà», «Ñâÿòû âÿñíîâàãà (ëåòíÿãà, ç³ìîâàãà, âîñåíüñêàãà) öûêëà», «Ñÿìåéíàÿ àáðàäíàñöü áåëàðóñࢻ), óæûâàþ÷û ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ³ ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû.

251. Óòâàðûöå ç äâóõ ïðîñòûõ ñêàçࢠïàä ë³÷áàì³ 1, 2, 3, 4 ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû. Áÿççëó÷í³êàâûÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû (ïàä ë³÷áàì³ 5, 6) ïåðàáóäóéöå ¢ ñêëàäàíàçàëåæíûÿ. Ñêàçû çàï³øûöå ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ïóíêòóàöûéíûì³ íîðìàì³. Âûçíà÷öå ñýíñàâûÿ àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçà¢. Ïàòëóìà÷öå çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçàõ.

1. Ç çàõàïëåííåì ïåðà÷ûòâàþ òâîð ß. Êîëàñà «Íà ðîñòàíÿõ». Ó òðûëîã³³ ïàêàçàíû ÿðê³ÿ õàðàêòàðû ³ ìàëÿ¢í³÷ûÿ ïàëåñê³ÿ ìÿñö³íû. 2. Áðàò âåëüì³ äîáðà âàëîäàå êàìï þòàðàì. Ïðàöà áðàòà çâÿçàíà ñà ñôåðàé ³íôàðìàöûéíûõ òýõíàëîã³é. 3. Äà¢íî õà÷ó íàáûöü òëóìà÷àëüíû ñëî¢í³ê. Ó òëóìà÷àëüíûì ñëî¢í³êó ìîæíà çíàéñö³ çíà÷ýííå ëþáîãà ñëîâà. 4. Ìàøà àäâîäç³öü ìíîãà ÷àñó íà âûâó÷ýííå á³ÿëîã³³ ³ õ³ì³³. Äçÿ¢÷ûíà ç äçÿö³íñòâà ìàðûöü àá ïðàôåñ³³ ¢ðà÷à.

5. Ïðûéäçå ëåòà íàñòóï³öü ãàðà÷àÿ ïàðà äëÿ ïðàöà¢í³êî¢ ñåëüñêàé ãàñïàäàðê³. 6. Ñÿðãåé áû¢ óäçÿ÷íû ñÿñòðû: ÿíà äàïàìàãëà âûáðàöü öóäî¢íû ïàäàðóíàê äëÿ ìàö³.

252. Äàï³øûöå ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû. Ïðàêàìåíö³ðóéöå ³õ ïóíêòóàöûéíàå àôàðìëåííå.

1. Ãýòû äçåíü ìíå çàïîìí³ööà íà ¢ñ¸ æûöö¸...

2. Íà øêîëüíàå ñâÿòà ¢ ãîíàð Äíÿ Ïåðàìîã³ áûë³ çàïðîøàíû âåòýðàíû...

3. Çà¢ñ¸äû òðýáà äóìàöü íå òîëüê³ ïðà ñÿáå, àëå ³ ïðà ³íøûõ...

4. Êàá ïàñïÿõîâà çäàöü ýêçàìåíû...

5. Âåäàöü ïðàâ³ëû ïóíêòóàöû³ íåàáõîäíà...

6. Êàë³ Íàäçåÿ çà¢âàæûëà çíà¸ìûõ...

187

253. Ñêëàäç³öå ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû ïà íàñòóïíûõ ñõåìàõ:

1. [ ], ( ). 2. ( ), [ ]. 3. [ ..., ( ), ... ].

4. ( ) [ ]. 5. [ ..., ( ), ( ), ... ], ( ). Ñôàðìóëþéöå ïðàâ³ëû ïàñòàíî¢ê³ çíàêࢠïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçàõ, âûêàðûñòî¢âàþ÷û äëÿ ïðûêëàäࢠçàï³ñàíûÿ ñêàçû.

§ 47. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ áÿççëó÷í³êàâûõ ñêëàäàíûõ ñêàçàõ Ïàì³æ ÷àñòêàì³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà ñòàâÿööà êîñêà, êðîïêà ç êîñêàé, äâóêðîï å, ïðàöÿæí³ê. Ê î ñ ê à é ð à ç ä ç ÿ ë ÿ þ ö ö à ÷àñòê³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà, ÿê³ÿ ïà ñýíñå öåñíà çâÿçàíû ïàì³æ ñàáîé: Æûöö¸ àäêàçíåéøû ýêçàìåí, ÿãî í³ÿê íå àáì³íåø (Þ. Ñâ³ðêà). [ ], [ ]; Ñïåë³öü æûòà âàñ³ë¸ê, çâîíêà ö³íüêàå ñ³í³öà, çîðû çîðàöü âóãàë¸ê (Â. Àêîëàâà). [ ], [ ], [ ]. Ê ð î ï ê à ç ê î ñ ê à é ñ ò à â ³ ö ö à ïàì³æ àäíîñíà íåçàëåæíûì³ ÷àñòêàì³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà, êàë³ ÿíû ðàçãîðíóòûÿ ³ (àáî) ìàþöü ñâàå çíàê³ ïðûïûíêó: Äóõìÿíàñöþ ëåòà äûõíå ³ æî¢òàþ ïî¢íÿé íà÷íîþ; ìàëàíê³ ãàðà÷û ñâîé ãíå¢ àñòóäçÿöü âàäîé äàæäæàâîþ (Â. ßðàö). [ ]; [ ]; ²õ [ðóê³ ìàö³] öàëàâàëà çÿìëÿ ñâà³ì³ ïÿñ÷àíûì³ âóñíàì³ ³ êàëàñàì³; íåáà ñïÿêîòàé, âÿòðàì³, äàæäæàì³ ³õ öàëàâàëà (Ì. Òàíê). [ ]; [ ]. Êðîïêàé ç êîñêàé ðàçäçÿëÿþööà ãðóïû àäíîñíà íåçàëåæíûõ ñàñòà¢íûõ ÷àñòàê áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà: Ðàêà ê³ðóíàê çäîëüíà ïàâÿðíóöü, âÿðíóööà ìîæà, êðóã çðàá³¢øû, âåöåð; ñàäû, âÿñíîé àäöâ³¢øû, çàöâ³òóöü, íà íî÷ çàéøî¢øû, ñîíöà çíî¢ çàñâåö³öü (À. Áà÷ûëà). [ ], [ ]; [ ], [ ]; ¨ñöü íà ñâåöå ðîäíàå ìÿñòý÷êà, òàì øòîãîä áûâàþöü ê³ðìàøû; ì³ìà øêîëû ìåëåíüêàÿ ðý÷êà áåç ìÿíå àäíà ïëûâå ¢ ö³øû (À. Êóëÿøî¢). [ ], [ ]; [ ].

188

Ïàì³æ ÷àñòêàì³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà ñ ò à â ³ ö ö à ä â ó ê ð î ï å, êàë³: l ó äðóãîé ÷àñòöû (ö³ ¢ íåêàëüê³õ íàñòóïíûõ) ðàñêðûâàåööà çìåñò, äàåööà ïàÿñíåííå òàãî, ïðà øòî ãàâîðûööà ¢ ïåðøàé ÷àñòöû: I íåñïàäçÿâàíà àäáûëîñÿ íåçâû÷àéíàå: ö³õàÿ, íÿâ³äíàÿ, ó æí³âåíüñê³ì ðîñêâ³öå ðàá³íà çàðóæàâåëà, çàçûð÷ýëà ÿðê³ì, ê³äê³ì õàðàñòâîì, ãàðà÷ûì ïîëûìåì àãí³ñòûõ ãðîíàê (². Ìåëåæ). [ ] : [ ]; Ñòàÿëà ïðàäâåñíå íà äâàðý: áû¢ ñàêàâ³ê (Ì. Ñòðàëüöî¢). [ ] : [ ]; Ðàí³öà áûëà öóäî¢íàÿ: íåáà áåç àáëà÷ûíê³, ç³õàöåë³ ìîêðûÿ ãàçîíû, óñïûõâàë³ áë³êàì³ âîêíû (². Êë³ìÿíêî¢). [ ] : [ ], [ ], [ ]; l ó äðóãîé ÷àñòöû (ö³ ¢ íåêàëüê³õ íàñòóïíûõ) óêàçâàåööà ïðû÷ûíà òàãî, ïðà øòî ãàâîðûööà ¢ ïåðøàé ÷àñòöû: Ìàã÷ûìà, íå ¢áà÷ûìñÿ áîëåé: âûïàäàê íàø ãàñïàäàð (À. Âÿðö³íñê³). [ ] : [ ]; ×àêàííå áûëî äî¢ã³ì: Àëåíà çàòðûìë³âàëàñÿ íà äçâå ãàäç³íû. [ ] : [ ]; l ïåðøàÿ ÷àñòêà çàêàí÷âàåööà äçåÿñëîâàì³ áà÷ûöü, ãëÿäçåöü, ðàçãëåäçåööà, ÷óöü, àä÷óöü, àä÷óâàöü, çà¢âàæûöü, çðàçóìåöü, ðàçóìåöü, âåäàöü, âåðûöü, êàçàöü ³ ³íø. (àáî ³õ ìîæíà ¢ñòàâ³öü): ß äóìà¢: ãýòà ñîí ïðûñí³¢ñÿ ìíå (Ì. Òàíê). [ ] : [ ]; Íå¢çàáàâå, ðàñïëþø÷û¢øû âî÷û, ̳õàñü ïàâÿðíó¢ ãàëàâó íàëåâà: äî¢ã³ õâîñò öÿãí³êà, ÿê âóñåíü, öÿãíåööà ¢ïåðàäçå... (Ä. Ïÿòðîâ³÷). [ ] : [ ]; l ïåðøàÿ ÷àñòêà ç ÿ¢ëÿåööà àáàãóëüíÿëüíàé ó àäíîñ³íàõ äà íàñòóïíûõ: Óñ¸ âàêîë çíà¸ìàå äà áîëþ: çáÿãàþöü íåçàáóäê³ äà âàäû, ñÿäàå âàæíà áóñåë íà òàïîëþ, àä ëàñòàâàê àáâ³ñë³ ïðàâàäû (Ã. Áóðà¢ê³í). [ ] : [ ], [ ], [ ]. Ï ð à ö ÿ æ í ³ ê ñ ò à â ³ ö ö à ïàì³æ ÷àñòêàì³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà, êàë³: l ó ïåðøàé ç ³õ óêàçâàåööà íà ¢ìîâó àáî ÷àñ äçåÿííÿ, ïðà ÿêîå ïàâåäàìëÿåööà ¢ äðóãîé: Âåòðàçü ¸ñöü ïëûâ³! (À. Âÿðö³íñê³). [ ] [ ]! Õàé ïîéäçå ñóòê³ ö¸ïëû äîæäæ ïàïàðàöü çàçåëÿíåå, ïóñö³ööà ¢ ðîñò ³ äàãîí³öü ìàëàäû ñàñíÿê (². Ïòàøí³êà¢). [ ] [ ]; l ó äðóãîé ÷àñòöû ïàêàçâàåööà âûí³ê àáî ðîá³ööà âûâàä ç òàãî, ïðà øòî ïàâåäàìëÿåööà ¢ ïåðøàé: Çàéãðàëà ìóçûêà äçÿ¢÷àòû ïàâåñÿëåë³. [ ] [ ]; 189

l çìåñò ÷àñòàê ñóïðàöüïàñòà¢ëÿåööà ö³ ñóïàñòà¢ëÿåööà: Ïîéäçå ðýõà íàïðàâà íå ïðàá³ööà ïðàç òðàâû (Ê. ʳðýåíêà). [ ] [ ]; Óäà÷û íå áûëî áûëà ¢çíàãàðîäà çà öÿðïë³âàñöü (Ì. Ñòðàëüöî¢). [ ] [ ]; l ó ñêàçå ãàâîðûööà ïðà õóòêóþ çìåíó ïàäçåé àáî ¢ äðóãîé ÷àñòöû ïàêàçâàåööà íåàäïàâåäíàñöü, íå÷àêàíû âûí³ê òàãî, ïðà øòî ïàâåäàìëÿåööà ¢ ïåðøàé: Áóñåë óçìàõíó¢ êðûëàì³ ïðàç õâ³ë³íó ¢ íåáå áûëà òîëüê³ áåëàÿ êðîïêà. [ ] [ ]; l àïîøíÿÿ ÷àñòêà ¢ àäíîñ³íàõ äà ïàïÿðýäí³õ ç ÿ¢ëÿåööà àáàãóëüíÿëüíàé: Äîë çàñëàíû øûøêàì³, öâ³öå ñóí³÷í³ê, áðóñí³÷í³ê, ïåðàãóêâàþööà ïòóøê³, çâ³íÿöü êàìàðû óñ¸ òóò çíà¸ìàå... (². Íàâóìåíêà). [ ], [ ], [ ], [ ] [ ]; l äðóãàÿ ÷àñòêà ç ÿ¢ëÿåööà ïàðà¢íàííåì ó àäíîñ³íàõ äà ïåðøàé: Äçÿ¢÷ûíà ³äçå ëåáåäçü ïëûâå. [ ] [ ].

254. Ðàçãëåäçüöå òàáë³öó ¹ 3 ó äàäàòêó. Ðàñêàæûöå àá ³íòàíàöûéíûì àôàðìëåíí³ áÿççëó÷í³êàâûõ ñêëàäàíûõ ñêàçà¢, ïàì³æ ÷àñòêàì³ ÿê³õ ñòàâ³ööà êîñêà, êðîïêà ç êîñêàé, äâóêðîï å, ïðàöÿæí³ê. Çâÿðí³öå ¢âàãó íà ñýíñàâûÿ àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³.

255. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Âûçíà÷öå ÿãî ñòûëü. ×àìó, íà âàøó äóìêó, ó òýêñòàõ òàêîãà ñòûëþ âûêàðûñòî¢âàåööà âÿë³êàÿ êîëüêàñöü áÿççëó÷í³êàâûõ ñêëàäàíûõ ñêàçà¢? Íàçàâ³öå ³õ. ßê³ÿ ñýíñàâûÿ àäíîñ³íû âûðàæàþööà ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ³ áÿççëó÷í³êàâûõ ñêëàäàíûõ ñêàçࢠç òýêñòó? Ç ÿêîé ³íòàíàöûÿé ÿíû âûìà¢ëÿþööà? Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ïàì³æ ÷àñòêàì³ íàçâàíûõ ñêàçà¢.

ÒÀÊÑÀÔÎÍÍÀß ÑÓÂßÇÜ ÒÀÊÑÀÌÀ ÌÎÆÀ ÁÛÖÜ ÌÀÁ²ËÜÍÀÉ

Ïàñëÿ íàáûööÿ ñîòàâàãà òýëåôîíà ÿ çóñ³ì çàáûëà ïðà ³ñíàâàííå òàêîãà àïàðàòà, ÿê òàêñàôîí. ß âåäàëà, äçå çíàéñö³ ¢ ̳íñêó òîé àáî ³íøû òàêñàôîí íà âûïàäàê, êàë³ òðýáà áóäçå òýðì³íîâà ïàçâàí³öü. ² âîñü íÿäà¢íà, íå÷àêàíà àïûíó¢øûñÿ áåç ñîòàâàé ñóâÿç³, ÿ çíî¢ çâÿðíóëàñÿ äà ñòàðîãà «çíà¸ìàãà».

190

Çàéøëà ¢ áóäêó ³ àäðàçó çâÿðíóëà ¢âàãó íà íîâóþ ìàäýëü àïàðàòà. Çäûìàåø òðóáêó íà âàäêàêðûøòàë³÷íûì ýêðàíå ç ÿ¢ëÿåööà íàäï³ñ «Óñòà¢öå, êàë³ ëàñêà, òýëåôîííóþ êàðòêó». Óáà÷û¢øû íàäï³ñ, ÿ àïàìÿòàëàñÿ: êàðòê³ æ ó ìÿíå íÿìà. Âûéøà¢øû ç áóäê³, íà õâ³ë³íó ñïûí³ëàñÿ: ïà÷ó¢ñÿ çâàíîê òàêñàôîíà. Ïàâàðî÷âàþñÿ ³ áà÷ó: ìàëàäû ÷àëàâåê ñïàêîéíà çäûìàå òðóáêó. Çà¢ñ¸äû äóìàëà, øòî ³äó ¢ íàãó ç ÷àñàì. Àëå çàðàç ìíå çäàëîñÿ, øòî ÿ áåçíàäçåéíà àäñòàëà... Óïåðøûíþ òàêñàôîíû ç óâàõîäíàé ñóâÿççþ ç ÿâ³ë³ñÿ ¢ Áðýñöêàé âîáëàñö³. Àêàçà¢øûñÿ çàïàòðàáàâàíàé, ãýòà ïàñëóãà ñòàëà äàñòóïíàé âà ¢ñ³õ ðý㳸íàõ Áåëàðóñ³. Íóìàðû, íà ÿê³ÿ ìîæíà çâàí³öü, ðàçìåø÷àíû íà ñàì³õ àïàðàòàõ. Àêðàìÿ òàãî, ³õ ìîæíà ¢äàêëàäí³öü ó äàâåäà÷íàé ñëóæáå, çëó÷ýííå ç ÿêîé áÿñïëàòíàå. Òàðûôû íà ðàçìîâû òàê³ÿ æ, ÿê óíóòðû ãàðàäñêîé ñåòê³. Ó ïàðà¢íàíí³ ç ðàñöýíêàì³ ñîòàâûõ àïåðàòàðࢠÿíû çíà÷íà í³æýéøûÿ. ² ãàëî¢íàå, çðó÷íà: ïðîñòà ïàïðàñ³ ïåðàçâàí³öü òàáå íà òàêñàôîí ó âûçíà÷àíû ÷àñ (Ïàâîäëå Â. Êàðíåé). l Ñêëàäç³öå ñõåìû âûäçåëåíûõ ñêàçà¢.

256. Ïðà÷ûòàéöå. Çàï³øûöå ñêàçû, ñòàâÿ÷û çíàê³ ïðûïûíêó ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ïóíêòóàöûéíûì³ íîðìàì³. Ïàòëóìà÷öå çíàê³ ïðûïûíêó.

1. Íå ïàìûëÿ¢ñÿ ìàëàäûì íå áû¢ (Ì. ×àðíÿ¢ñê³). 2. ²äó ïà Íÿì³çå. Íÿì³ã³ íÿìà ãëûáîêà ¢ áåòîíå áóëüêî÷à ðà÷óëêà (Ñ. Ãðàõî¢ñê³). 3. Ñâåò ç³õàö³öü âÿñíîâàþ êðàñîé äà ñë¸ç êðàíàå ðîñíàÿ áûë³íêà! (Ó. Êàðûçíà). 4. Âó÷îíûÿ ïàäë³÷ûë³ íà òýðûòîðû³ Áåëàðóñ³ àãóëüíûÿ çàïàñû ïàäçåìíàéñ ïðýñíàé âàäû ñêëàäàþöü 16 18 ì³ëüÿðäࢠêóá³÷íûõ ìåòðࢠ(Ó. ßãî¢äç³ê). 5. Òàê ³ ¢ æûöö³ áÿãóöü ÷àñ³íû ë³õ³ÿ äîáðûÿ õâ³ë³íû àäíà çìÿíÿåööà äðóãîþ (ß. Êîëàñ). 6. Æûâå çÿìëÿ ñâà³ì æûöö¸ì áÿñêîíöûì øóìÿöü ëÿñû öâ³òóöü ñàäû íà¢ñöÿæ (Ë. Ãàëóáîâ³÷).

191

257. Àä ïðàïàíàâàíûõ ïðîñòûõ, ñêëàäàíàçëó÷àíûõ ³ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçࢠóòâàðûöå ³ çàï³øûöå áÿççëó÷í³êàâûÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû.

1. Ïðàëÿöå¢ ìåñÿö. Ñêîí÷û¢ñÿ àäïà÷ûíàê. 2. Íå äàâàë³ ñïàêîþ íåéê³ÿ òóðáîòû. Þðàñþ íå ñÿäçåëàñÿ íà ìåñöû.

3. Öýëûÿ ñóòê³ ³øî¢ ñíåã ³ äðýâû àïðàíóë³ñÿ ¢ ïðûãîæàå áåëàå ôóòðà. 4. Çàêîí÷û¢ñÿ ðàáî÷û äçåíü ³ ¢ñå çàñïÿøàë³ñÿ äàäîìó. 5. Êàë³ ïàãëÿäç³ø íà íåêàòîðûÿ ïàëîòíû Í. Ø÷àñíàé ç ðîçíûõ ðàêóðñà¢, òî ¢áà÷ûø íåêàëüê³ ðîçíûõ êàðö³í ó àäíîé. 6. Ñöÿïàí Àíòîíàâ³÷ àäìÿí³¢ ñóñòðý÷ó ç ñÿáðàì³, áî àä êàëåã ¸í ÷àêࢠâàæíàãà çâàíêà. Çà÷ûòàéöå ¢òâîðàíûÿ ñêàçû ç àäïàâåäíàé ³íòàíàöûÿé. Ñôàðìóëþéöå ïðàâ³ëû, ÿê³ì³ êàðûñòàë³ñÿ ïðû ïóíêòóàöûéíûì àôàðìëåíí³ ñêàçà¢.

258. Ïðà÷ûòàéöå áÿççëó÷í³êàâûÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû. Íà øòî ïàêàçâàþöü çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ³õ? Ïåðàáóäóéöå áÿççëó÷í³êàâûÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû ¢ ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ³ ñêëàäàíàçàëåæíûÿ. Øòî äàïàìàãëî âûçíà÷ûöü ñýíñàâûÿ àäíîñ³íû äëÿ ¢òâàðýííÿ ñêëàäàíàçëó÷àíûõ ³ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçà¢?

1. Ñîíöà ïàäûìàëàñÿ âûøýé ïàä ÿãî ö¸ïëûì³ ïðîìíÿì³ âûïàðàëàñÿ ðàñà. 2. Âîçåðà âûçâàë³ëàñÿ àä ³ëüäó âàäà çàç³õàöåëà ñåðàáðûñòûì ëþñòýðêàì. 3. Çàïëþø÷ûø âî÷û àäðàçó ïà¢ñòàþöü ðîäíûÿ ìÿñö³íû. 4. Ðàøàöü ïûòàííå ïàäâîçó ïðàäóêòࢠó â¸ñêó òðýáà áûëî òýðì³íîâà: ìàãàç³í çíàõîäç³¢ñÿ àä ÿå çà ïÿöü ê³ëàìåòðà¢. 5. Âûí³êîâû êàíöýðò ïåðàíåñë³ íà ìåñÿö ïàçíåé: ÿãî ¢äçåëüí³ê³ çá³ðàë³ñÿ ÿê ìàãà ëåïø ïàäðûõòàâàööà äà ñâÿòêàâàííÿ þá³ëåþ øêîëû. 6. Ç ñóñåäçÿì³ òðýáà æûöü ó çãîäçå: ÷àñàì òîëüê³ ÿíû ìîãóöü äàïàìàã÷û ¢ áÿäçå.

259. Ñêëàäç³öå áÿççëó÷í³êàâûÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû íà òýìó «Ñâåò ìà³õ çàõàïëåííÿ¢» ïà íàñòóïíûõ ñõåìàõ:

1. [ ] , [ ].

2. [ ] : [ ].

192

3. [ ] [ ].

4. [ ] , [ ] [ ]. Ñôàðìóëþéöå ïóíêòóàöûéíûÿ ïðàâ³ëû, ïà ÿê³õ àôîðìëåíû ñêàçû.

260. Àôîðì³öå àäç³í ³ òîé æà áÿççëó÷í³êàâû ñêëàäàíû ñêàç ðîçíûì³ çíàêàì³ ïðûïûíêó ïàâîäëå ñõåì:

Ïðûõîäç³öü âÿñíà ðàçë³âàþööà ðýê³ (À. Âÿðö³íñê³).

1. [ ] , [ ].

2. [ ] [ ]. ß í³÷îãà íå àäêàçࢠìîé íàñòðîé ñàïñàâà¢ñÿ (À. Êàðïþê).

1. [ ] , [ ].

2. [ ] : [ ].

3. [ ] [ ]. Ïàðà¢íàéöå ñêàçû ç âàðûÿíòíûì³ çíàêàì³ ïðûïûíêó. ßê³ÿ ñýíñàâûÿ ³ ³íòàíàöûéíûÿ àäðîçíåíí³ âû çà¢âàæûë³?

261. Íàï³øûöå ýñý íà òýìó «Ïðàáëåìà âîëüíàãà ÷àñó ¢ íàøû äí³», óæûâàþ÷û áÿççëó÷í³êàâûÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû.

§ 48. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíûõ ñêàçàõ ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³ ÷àñòàê Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíûõ ñêàçàõ ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³ (ó çàëåæíàñö³ àä â³äࢠñóâÿç³ ïàì³æ ñàñòà¢íûì³ ÷àñòêàì³) ñòàâÿööà ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ïðàâ³ëàì³ ïàñòàíî¢ê³ çíàêࢠïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíàçëó÷àíûõ, ñêëàäàíàçàëåæíûõ ³ áÿççëó÷í³êàâûõ ñêëàäàíûõ ñêàçàõ: Çàöÿæíûÿ äàæäæû ç ë³ñòàïàäàì³: óçäûõíåø ³ ¢ àêíå â³òðàæû (Ñ. Ïàí³çí³ê). [ ] : [ ] ³ [ ]; Øóì³öü àâ¸ñ, çâ³í³öü ÿ÷ìåíü, ³ âåðûø òû àõâîòíà, øòî êàëàñû öàëþòê³ äçåíü êðàñóþöü áåñêëàïîòíà (À. Êóëÿøî¢). ó ø ò î?

[ ] , [ ], ³ [ ], ( øòî ...).

193

Êàë³ ¢ ñêëàäàíûì ñêàçå ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³ ÷àñòàê ïîáà÷ çíàõîäçÿööà çëó÷àëüíû ³ ïàäïàðàäêàâàëüíû çëó÷í³ê³, òî ïàì³æ çëó÷í³êàì³ ñòàâ³ööà êîñêà ïðû àäñóòíàñö³ äðóãîé ÷àñòê³ ïàäïàðàäêàâàëüíàãà çëó÷í³êà: Àíäðýé áû¢ ó ãýòûì ãîðàäçå ¢ïåðøûíþ, àëå, êàë³ ñóñòðý÷íûÿ çàïûòàë³ ïðà âóë³öó Ïðûãîæóþ, ¸í àäðàçó ïàêàçࢠïàòðýáíû íàïðàìàê. ê à ë ³?

[ ] , àëå , ( êàë³ ...), [ ]. Ç à ¢ â à ã à 1. Ïðû íàÿ¢íàñö³ äðóãîé ÷àñòê³ ïàäïàðàäêàâàëüíàãà çëó÷í³êà ïàì³æ çëó÷àëüíûì ³ ïàäïàðàäêàâàëüíûì çëó÷í³êàì³ êîñêà íå ñòàâ³ööà. Ïàðà¢í.: Àíäðýé áû¢ ó ãýòûì ãîðàäçå ¢ïåðøûíþ, àëå êàë³ ñóñòðý÷íûÿ çàïûòàë³ ïðà âóë³öó Ïðûãîæóþ, òî ¸í àäðàçó ïàêàçࢠïàòðýáíû íàïðàìàê. ê à ë ³?

[ ] , àëå ( êàë³ ...), [ òî ... ]. Ç à ¢ â à ã à 2. Êîñêà ¢ ñêëàäàíûì ñêàçå ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³ íå ñòàâ³ööà ïåðàä çëó÷í³êàì³ ³, äû (ó çíà÷ýíí³ ³ ), àáî, ö³, øòî çâÿçâàþöü äçâå ãàëî¢íûÿ ÷àñòê³, äà ÿê³õ àäíîñ³ööà àãóëüíàÿ äàäàíàÿ ÷àñòêà: Êàë³ íàñòóïàå ãëûáîêàÿ âîñåíü, íàä çÿìë¸é í³çêà ñöåëåööà òóìàí àáî ³ìæûöü äðîáíû äîæäæ (Ê. ×îðíû). ê à ë ³? ó ÿ ê ³ ÷ à ñ? ê à ë ³? ó ÿ ê ³ ÷ à ñ?

( êàë³

...), [ ] àáî

[ ].

262. Ïðà÷ûòàéöå ¢ñïàì³íû ï³ñüìåíí³êࢠïðà ². Ìåëåæà. Íàçàâ³öå ñêëàäàíûÿ ñêàçû ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³ ÷àñòàê. Ó òýêñöå ² ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçàëåæíàãà ñêàçà ³ ñêëàäàíûõ ñêàçࢠç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³. Ñêëàäç³öå ñõåìû äâóõ àïîøí³õ ñêàçà¢. Ç òýêñòó ²² âûï³øûöå âûäçåëåíûÿ ñêà194

çû, àôàðìëÿþ÷û ³õ ó àäïàâåäíàñö³ ç ïóíêòóàöûéíûì³ íîðìàì³. Ïðàêàìåíö³ðóéöå ïóíêòóàöûéíàå àôàðìëåííå âûï³ñàíûõ ñêàçà¢.

². ¨í [Ìåëåæ] ÿêðàç ìíîãà ³ àõâîòíà ãàâàðû¢ ïðà íåíàï³ñàíàå, ïðà òîå, øòî äóìàå ï³ñàöü, ðàñêàçâࢠ³ ñþæýò, ³ ñõåìó ðàçâ³ööÿ õàðàêòàðà¢... Êàë³ ÿ ÷ûòࢠíÿñêîí÷àíûÿ ðàçäçåëû ³ ðàáî÷ûÿ çàï³ñû «ç òâîð÷àé ëàáàðàòîðû³» äà ðàìàíà «Çàâå³, ñíåæàíü», äà äðóãîé ÿãî ÷àñòê³, ÿê³ÿ çàñòàë³ñÿ ïàñëÿ ñìåðö³ ï³ñüìåíí³êà, òî ïðûãàäâà¢: øìàò øòî ç òàãî, øòî çàíàòàâàíà Ìåëåæàì íà ïàëÿõ êóäû ïàâÿðíóöü ñþæýò, ÿê ðàñêðûöü ñ³òóàöûþ, ÿê³ì ÷ûíàì ðàçâ³âàöü õàðàêòàð ãåðîÿ, ÿ ÷ó¢ ç ÿãî âóñíûõ ðàñêàçà¢. I øòî àñàáë³âà çäç³¢ëÿå: ìíîã³ÿ çàäóìê³ òðýöÿé êí³ã³, ÿêàÿ çàñòàëàñÿ íåäàï³ñàíàé, ÷ó¢ ÿ äà¢íî, ìîæà, äçÿñÿòàê ãàäî¢ íàçàä, êàë³ ²âàí Ïà¢ëàâ³÷ ïðàöàâࢠÿø÷ý íàä «Ïîäûõàì íàâàëüí³öû» (². Øàìÿê³í). ²². Çàòîå ìíå çíà¸ìû áû¢ êëîïàò ç íàçâàì³ òâîðà¢.

I ¢äçåíü ³ ¢íî÷û; ³ ¢ ñíå ³ íàÿâå. Áåñïÿðýñòàíêó ÿíû âàðóøàööà ³ ê³ïÿöü ó ãàëàâå. Òî ïàÿ¢ëÿþööà ³ çí³êàþöü, òî ïåðàéíà÷âàþööà, êîæíû ðàç íàáûâàþ÷û äðóãóþ àêðàñó. Ó Ìåëåæà ³õ áûëî íåêàëüê³ì , ñï³ñêà¢. «Ïàëåñêàÿ õðîí³êà» ÿø÷ý áûëà òîëüê³ çàäóìàíà, à íàçâû ¢æî ïðûäóìëÿë³ñÿ. Àäíà ç ïåðøûõ áûëà «Ëþäç³ íà áàëîöå» ïðûçíàþñÿ ÿíà ìíå íå âåëüì³ ïàäàáàëàñÿ íå õàöåëàñÿ êàá ýìàöûÿíàëüíà ëþäçåé çàöåíüâàëà áàëîòà ÿêîå ¢ ìà¸é á³ÿãðàô³³ô âåëüì³ æ äàëîñÿ ¢ çíàê³. Ïîòûì ³øë³ íàçâû ç õàðàêòàðûñòûêàþ Ïàëåññÿ: «Òóìàíû íàä áàãíàþ», «Íàâàëüí³öà íàä ïîëåì». Ó ðîçíûì ñïàëó÷ýíí³ âàð ³ðàâàë³ñÿ ñëîâû ç òàê³ì³ ñ³ìâàëàì³, ÿê «áåðàã», «àñàêà», «ðàñêà», «çàâå³». Íàïðûêëàä, «Çà àñàêîþ áåðàã». Áåçë³÷ ðîçíûõ ïðûìåðí³êà¢. ßê â³äàöü, íàçâû ðàá³ë³ñÿ ç çàïàñàì íà ¢âåñü öûêë «Õðîí³ê³», áî «Ïîäûõàì íàâàëüí³öû» íàçâà¢ñÿ ïîòûì äðóã³ òîì, «Çàâå³» äàñòàë³ñÿ òðýöÿìóì, ïðà¢äà, ç äàäàòêàì àäçíàê³ ÷àñó: «Çàâå³. Ñíåæàíü». Ïåðøû òîì àñòàâà¢ñÿ áåç êàí÷àòêîâàé íàçâû äà ñàìàé àïîøíÿé õâ³ë³íû. Òîëüê³ ïåðàä çäà÷àþ ðàìàíà ¢ íàáîð, 195

ïàñëÿ ïàêóòë³âûõ âàãàííÿ¢ Ìåëåæ íàï³ñࢠíà òûòóëüíàé ñòàðîíöû: «Ëþäç³ íà áàëîöå». I ðàïòàì ë¸ãêà ¢çäûõíó¢ ñóïàêî³¢øû ñÿáå ô³ëàñîôñêàþ ï³ãóëêàþ* øòî êàë³ áóäçå äîáðàÿ êí³ãà òî äà íàçâû àäðàçó ïðûâûêíåööà (ß. Ñêðûãàí).

263. Ïðà÷ûòàéöå. Çðàá³öå ïåðàêëàä íà áåëàðóñêóþ ìîâó òýêñòó, ðàññòà¢ëÿþ÷û, äçå íåàáõîäíà, çíàê³ ïðûïûíêó. Íàçàâ³öå ñêëàäàíûÿ ñêàçû ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³ ÷àñòàê. Çàï³øûöå òðû ñêëàäàíûÿ ñêàçû ãýòàãà â³äó, óæû¢øû ôðàçåàëàã³çì íà ñ¸ìûì íåáå .

 ñîâðåìåííîé ðàçãîâîðíîé ðå÷è íåðåäêî ìîæíî âñòðåòèòü âûðàæåíèå «áûòü íà ñåäüìîì íåáå» îçíà÷àþùåå êðàéíþþ ñòåïåíü âîñòîðãà ñ÷àñòüÿ ðàäîñòè è íèêòî èç íàñ âåðîÿòíî íå çàäóìûâàåòñÿ íàä åãî ïåðâîíà÷àëüíûì ñìûñëîì. Òî÷íî òàê æå óïîòðåáëÿÿ ïðèâû÷íîå ñ äåòñòâà ñëîâî «íåáåñà» ìàëî êòî îáðàùàåò âíèìàíèå íà òî ÷òî îíî ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ôîðìó ìíîæåñòâåííîãî ÷èñëà îò ñëîâà «íåáî». Íèêîìó íå ïðèõîäèò â ãîëîâó óäèâèòüñÿ ïî÷åìó íåáî âäðóã ïðåäñòàâëÿåòñÿ ìíîæåñòâåííûì. Ìåæäó òåì âîïðîñ ýòîò âîâñå íå ïðàçäíûé â äàë¸êîì ïðîøëîì íàçâàííîå âûðàæåíèå ïîíèìàëîñü íå â ïåðåíîñíîì ñìûñëå êàê ñåé÷àñ à ñîâåðøåííî áóêâàëüíî. Ëþäè âåðèëè â òî ÷òî ñóùåñòâóåò íåñêîëüêî ëåæàùèõ îäíî íàä äðóãèì íåáåñ ÿçûê æå ñîõðàíèë äëÿ íàñ ýòè ñâèäåòåëüñòâà (Â. Åâñþêîâ).

264. Ïðà÷ûòàéöå âûêàçâàííå ß. ѳïàêîâà ïðà æûöö¸.

Æûöö¸ ãýòà ëàíöóã ãîðíûõ õðûáòî¢. Òû, óçá³ðàþ÷ûñÿ íà ñàìóþ âûñîêóþ ãàðó, äóìàåø: õðûáåò àïîøí³; à íà ñàìàé ñïðàâå ãýòà ¢ñÿãî òîëüê³ àäç³í ç ìíîã³õ ³ ìíîã³õ, øòî âûðàñòóöü ïåðàä òàáîþ íå¢çàáàâå. Âûêàæûöå ñâàþ äóìêó íàêîíò ñýíñó æûööÿ. Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó. Ïàáóäóéöå ñêàçû àá ñýíñå æûööÿ ïà ñõåìàõ:

1. [ ], ( ): [ ].

196

2. ( ), [ ] [ ].

3. [ ], ( ); [ ], ( ), ( ).

265. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò, âûçíà÷öå ÿãî àñíî¢íóþ äóìêó. Ïàòëóìà÷öå çíàê³ ïðûïûíêó.

Ðîáÿ÷û ÷àëàâåêó çëî, ìû â³íàâàòûÿ ïåðàä ³ì äà òàãî ÷àñó, ïàêóëü ¸í ïðà ãýòà ïàìÿòàå, àëå àä÷óâàåì ñÿáå â³íàâàòûì³, ïàêóëü ïàìÿòàåì ïðà ãýòû ¢÷ûíàê ñàì³. Çëî ãðýõ, àëå êàë³ ïåðàä Áîãàì ìû çàìîëüâàåì ñâàå ãðàõ³ ìàë³òâàì³, òî íà çÿìíûì ñóäçå ïàìÿöü àäç³íû ñóääçÿ ³ àäç³íàÿ ìåðà â³íû. Ïðû÷ûí³öå ÷àëàâåêó áîëü, à ïîòûì äâîé÷û çðàá³öå ÿìó äàáðî ¸í äàðóå âàì, àëå, ïàêóëü áóäçå ïàìÿòàöü ïðà ïðû÷ûíåíû áîëü, âû áóäçåöå ïåðàä ³ì â³íàâàòûÿ (À. Áàäàê). l Ïàáóäóéöå ñõåìó âûäçåëåíàãà ñêàçà. l Íàï³øûöå ñà÷ûíåííå-ðàçâàæàííå íà òýìó «Ìภæûöö¸ ìà¸

ñóìëåííå», óæûâàþ÷û ñêëàäàíûÿ ñêàçû ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³.

§ 49. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ êàíñòðóêöûÿõ ç ïðîñòàé ìîâàé Ó ñêàçàõ ç ïðîñòàé ìîâàé çíàê³ ïðûïûíêó ñòàâÿööà ¢ çàëåæíàñö³ àä ìåñöà ñëî¢ à¢òàðà, ÿê³ÿ ¢âîäçÿöü ïðîñòóþ ìîâó. Êàë³ ïðîñòàÿ ìîâà çàï³ñâàåööà ¢ ðàäîê, òî ÿíà áÿðýööà ¢ äâóêîññå: Çâàíû Õàòûí³, ìåìàðûÿë ó Áðýñöêàé êðýïàñö³-ãåðî³ íàãàäâàþöü æûâûì ëþäçÿì: «Ëþäç³! Ïîìí³öå! Íå äàïóñö³öå íîâàé áîéí³!» (Ó. ˳ïñê³); Ñÿñòðà ãëÿíóëà íà Ãàë³íó Àäàìà¢íó. Òîé õàöåëàñÿ êðûêíóöü: «Íå òðýáà! Íå âûõîäçü!» (². Øàìÿê³í). Ó äâóêîññå áÿðýööà íÿâûêàçàíàÿ ïðîñòàÿ ìîâà, ïðû ÿêîé ó ñêëàäçå ñëî¢ à¢òàðà ¸ñöü äçåÿñëî¢ äóìàöü (ïàäóìàöü) àáî ³íøûÿ ñëîâû, ñïàëó÷ýíí³ ñëî¢ ³ ñêàçû ñà çíà÷ýííåì äóìê³, ðàçâàæàííÿ ³ äà ò. ï.: Íåðóõîìû ÷àëàâåê óñ¸ ãëÿäçå¢ íà Àëåñÿ ³ àöýíüâà¢: «Äà ÷àãî ïàäîáíû íà ïðàäçåäà, íà Àê³ìà...» (Ó. Êàðàòêåâ³÷). Ïåðàä ïðîñòàé ìîâàé, ÿêàÿ ïà÷ûíàåööà ç àáçàöà, ñòàâ³ööà ïðàöÿæí³ê: Ìàòóë³í ãàíàê ðûïêà ñêàæà: Äîìà! (Ì. Ìÿòë³öê³).

197

Êàë³ ñëîâû à¢òàðà ñòàÿöü ïåðàä ïðîñòàé ìîâàé, òî ïàñëÿ ³õ ñòàâ³ööà äâóêðîï å, à ïðîñòàÿ ìîâà, ÿêàÿ ïà÷ûíàåööà íå ç àáçàöà, áÿðýööà ¢ äâóêîññå: Ñòàðàæûòíû ìóäðýö ïàâó÷àå: «Øòî çà¢ñ¸äû ¢ ðóõó, òîå âå÷íàå» (Ó. ˳ïñê³); ² ãàâàðó ÿ: «Ñëîâà, òû ãó÷û! ² õàé ìà¢÷àöü ãàðìàòû ³ ìÿ÷û!» (À. Âÿðö³íñê³). Ïàñëÿ ñëî¢ à¢òàðà ñòàâ³ööà äâóêðîï å, à ïåðàä ïðîñòàé ìîâàé ïðàöÿæí³ê, êàë³ ïðîñòàÿ ìîâà ïà÷ûíàåööà ç àáçàöà: Ãàííà ïàìàðóäç³ëà òðîõ³, ïîòûì ñïûòàëà: Íó, à ÿê âû, ö¸òêà Ìàòðóíà? (². ×ûãðûíà¢). Êàë³ ñëîâû à¢òàðà ³äóöü çà ïðîñòàé ìîâàé, òî ¢ àäïàâåäíàñö³ ç ³íòàíàöûÿé ó êàíöû ïðîñòàé ìîâû ñòàâÿööà ïûòàëüí³ê, êë³÷í³ê, øìàòêðîï å àáî êîñêà (íà ìåñöû êðîïê³), à ïàñëÿ ³õ ïðàöÿæí³ê. Ñëîâû à¢òàðà ï³øóööà ç ìàëîé ë³òàðû: «×àìó ³ çàâîøòà?» ïûòàëàñÿ ÿíà [Ñöåïàí³äà] ó ñÿáå, íå çíàõîäçÿ÷û, àäíàê, àäêàçó, ³ äóìê³ ÿå ³øë³ äàëåé, ó ãëûá ïåðàæûòàãà (Â. Áûêà¢); «Ìàìà, êóï³ ìíå ãýòóþ êí³æêó!» àìàëü ïàòðàáóå ìàëàÿ (Â. Øí³ï); «Ñàìîòà ìàÿ íåçÿìíàÿ...» íå ïåðøû òàê ðàç ÿ êàæó... (Â. Øí³ï); «Äàðîãà, âàíäðî¢êà ñàìàå ëåïøàå ëÿêàðñòâà àä óñÿê³õ íàïàñöåé», çàçíà÷àå ñàì ñàáå Ëàáàíîâ³÷ ³ ñàì ñàáå ö³õà ¢ñì³õàåööà (ß. Êîëàñ). Ìàìà, äçå íàø òàòà? çàïûòàëà Ñëàâà (Ê. ×îðíû). Âÿðí³ñÿ, íåñëóõ! ïà÷ó¢ ¸í äçåäࢠçàãàä, àëå ³ íå ïàäóìࢠñïûí³ööà (². Ìåëåæ). ²äóöü, øàïíó¢ ñòàðû (ß. Áðûëü). Êàë³ ñëîâû à¢òàðà ïåðàðûâàþöü ïðîñòóþ ìîâó, ïàäçÿëÿþ÷û ÿå íà äçâå ÷àñòê³, òî ïåðàä ñëîâàì³ à¢òàðà ¢ çàëåæíàñö³ àä ³íòàíàöû³ ïåðøàé ÷àñòê³ ïðîñòàé ìîâû ñòàâÿööà ïûòàëüí³ê, êë³÷í³ê, øìàòêðîï å ö³ êîñêà, çàòûì ïðàöÿæí³ê, à ïàñëÿ ñëî¢ à¢òàðà êðîïêà ³ ïðàöÿæí³ê (êàë³ ïåðøàÿ ÷àñòêà ïðîñòàé ìîâû ç ÿ¢ëÿåööà çàêîí÷àíûì ñêàçàì) àáî êîñêà ³ ïðàöÿæí³ê 198

(êàë³ ïåðøàÿ ÷àñòêà ïðîñòàé ìîâû íå ç ÿ¢ëÿåööà çàêîí÷àíûì ñêàçàì): «Øòî ìû ñòà³ì? ñõàìÿíóëàñÿ Êàöÿ. Åõàöü òðýáà» (Â. Õîì÷àíêà); «Ñòîé, áðàò! ïðûïûí³¢ ÿ ñàìîãà ñÿáå. Àãëóõ òû ñ¸ííÿ, ö³ øòî?» (ß. Áðûëü). «ß ðàä, ïàí Ñàâ³÷, øòî âû ðàçóìååöå, óçðàäàâà¢ñÿ Ãðîò. Íå, ìû íå æîðñòê³ÿ. Ìû ìÿêê³ÿ ³ äîáðûÿ» (². Øàìÿê³í); «Áûâàé æà, ðîäíàÿ çàñåíü, ³ ðîäíàÿ õàòà, äóìàå ¸í, ³ òû, ìàö³, íå ãëÿäç³ òàê òðûâîæíà ¢ñëåä» (Ì. Ñòðàëüöî¢); Êóäû æ âû òàê ñïÿøàåöåñÿ? ñêàçàëà Âîëüãà Ñöÿïàíà¢íà. Æîíê³ âàñ ÷àêàþöü àáî äçåö³ ïëà÷óöü? (ß. Êîëàñ). Áà÷ûöå, ÿê³ ïðûãîæû ñ¸ííÿ äçåíü! óõâàëÿþ÷û ðàí³øíÿå ñîíåéêà, äîáðû íàñòðîé ³ äîáðóþ äçÿ¢÷ûíó, ãàâàðû¢ õëîïåö. ² á³ëåò âû êóï³ë³, ïý¢íà, ø÷àñë³âû! (². Òóëóïàâà). Ãýòà ìîé àïîøí³ òóò âå÷àð, êàçàëà ñàìà ñàáå ßäâ³ñÿ. ² ÿ íå ¢áà÷ó ÿãî! (ß. Êîëàñ). Íó òî çàõîäçüöå, ñêàçàëà áàáóëÿ, ñóñòðàêàþ÷û íàñ ó äâàðû ëÿ ïàðîãà, çàõîäçüöå ¢ õàòó, ðàçàì ³ ïàâÿ÷ýðàåì (Ë. Âàëàñþê). Êàë³ ¢ ñëîâàõ à¢òàðà ¢æûâàþööà äâà äçåÿñëîâû ñà çíà÷ýííåì ìà¢ëåííÿ, àäç³í ç ÿê³õ àäíîñ³ööà äà ïåðøàé ÷àñòê³ ïðîñòàé ìîâû, à äðóã³ äà äðóãîé, òî ïàñëÿ ñëî¢ à¢òàðà ñòàâ³ööà äâóêðîï å ³ ïðàöÿæí³ê: «Âåäàåø, ìàìà, êàãî ÿ ïðûâÿëà? âåñåëà ñêàçàëà äà÷êà ³ òàåìíà ïðàøàïòàëà: Ãýòà òîé ñàìû ãîñöü, ÿêîãà ìû ¢ñå êàë³ñüö³ ðàòàâàë³ àä íåìöࢻ (ß. Ìà¢ð). Òóò óñå ñâàå, çàâîäñê³ÿ, çàñïàêî³¢ ¸í [Âàíÿ] ìÿíå ³ àìàëü çàãàäà¢: Ðàñêàçâàé, øòî çäàðûëàñÿ! Ìîæà, íà ðàáîòó íå ïðûíÿë³? (Ì. Ãîðöà¢). Êàë³ ¢ ñêëàäçå ñëî¢ à¢òàðà, øòî ñòàÿöü ïåðàä ïðîñòàé ìîâàé, àäñóòí³÷àþöü äçåÿñëîâû ñà çíà÷ýííåì ìà¢ëåííÿ, äóìê³ ö³ áë³çê³ÿ äà ³õ ïà çíà÷ýíí³, òî ¢ êàíöû ñëî¢ à¢òàðà ñòàâ³ööà êðîïêà: Ìàö³ äàçâîë³ëà ÿìó ïàåõàöü ó ãîðàä, ó ãîñö³ äà ö¸òê³ Àëåíû. «Íÿõàé ñûí ñõîäç³öü ó ìóçåé, ó öûðê, ïàãëÿäç³öü, øòî íîâàãà ¢ ñòàë³öû» (Ï. Êàâà븢).

199

Áàáóëÿ ïàâåñ³ëà êîø íà ïëîò, âûìûëà ðóê³ ¢ âÿäðû, øòî ñòàÿëà êàëÿ êàëîäçåæà, ïàãëÿäçåëà íà íåáà. Ìîöíàÿ, â³äàöü, áóäçå íàâàëüí³öà, ç ãðûìîòàì³ ³ ãðàäàì (Ì. Äóáî¢ñê³). Ç àáçàöíàãà âîäñòóïó ñòàâ³ööà ïðàöÿæí³ê ïåðàä êîæíàé ðýïë³êàé ïðû àôàðìëåíí³ ïðîñòàé ìîâû ¢ ôîðìå äûÿëîãà: ßê òàì Àëåñü? ñïûòࢠäçåä. Ïàäíÿ¢ñÿ ¢æî àä ãðóøû íà ñöåæêó. ²äçå ñþäû, çìðî÷íà ñêàçࢠÏàâàë (Ó. Êàðàòêåâ³÷). Êàë³ íåêàëüê³ ðýïë³ê çàï³ñâàþööà ¢ ðàäîê áåç óêàçàííÿ, êàìó ÿíû íàëåæàöü, òî ïàì³æ ³ì³ ñòàâ³ööà ïðàöÿæí³ê ³ êîæíàÿ ç ³õ áÿðýööà ¢ äâóêîññå: «Øòî òû ãàâîðûø, ñûíîê? Õòî íàì ÿå [õàòó] ïàáóäóå?» «ß ïàáóäóþ» (Ë. Åêåëü).

266. Ïðà÷ûòàéöå âåðøû, âûçíà÷öå ³õ àñíî¢íóþ äóìêó. Ðàñòëóìà÷öå ïàñòàíî¢êó çíàêࢠïðûïûíêó ¢ êàíñòðóêöûÿõ ç ïðîñòàé ìîâàé. Ñêëàäç³öå ñõåìû êàíñòðóêöûé ç ïðîñòàé ìîâàé.

ß ïîìíþ, ÿê òû þíû, çàêàõàíû Ìíå ïðûçíà÷ࢠíàä Ïðûïÿööþ ñïàòêàííå. Êàçà¢: «Øòî áóäçå ç íàì³ íåâÿäîìà, ß àä ÿçäæàþ ô ç áàöüêàâàãà äîìó, Äàâàé ïàñàäç³ì äðý¢öû äëÿ ¢ñïàì³íó, ß ïàñàäæó äóáîê, à òû ðàá³íó». Ïàåõࢠòû, ³ ïàñëÿ áóð-íàâàëࢠÐàá³íêà ìàëàäçåíüêàÿ çàâÿëà.ñí Äóáîê òðûâîæíà ïàõ³ë³¢ ãàë³íê³, ͳáû ïûòà¢ñÿ: «Øòî ç òàáîé, äçÿ¢÷ûíêà?» Ðàá³íà÷êó íà äîñâ³òêó êðàìÿíûì Äóáîê ïà³¢ ðàñîé, à ÿ ñëÿçàì³. Ãàðíó¢ äóáî÷àê ëþ´áóþ äà ñýðöà, ² íà ñâ³òàíí³ àêðûÿëà äðý¢öà. Ðàá³íà÷êà çàêðàñàâàëà ¢ðàíí³, Êàá âåê íå ãàñëà, êàá æûëî êàõàííå... Òû ìóæíû äóá, à ÿ òâàÿ ðàá³íà, Øóì³ì ë³ñö¸ì ó çãîäçå ëåáÿäç³íàé. Ã. Äàøêåâ³÷ 200

Ïàãëÿäàì³ ñóñòðýë³ñÿ íà õâ³ëþ: «Íó ÿê æûöö¸?» «Çìàãàåìñÿ ïàö³õó...» Çíî¢ õòî êóäû. Íàò íå ïàãàâàðûë³. Àäíî ðóêó ïàö³ñíóë³ íà ¢çäûõó. «Áûâàé, áûâàé!..» «Ìî ¢ñ¸ æ äà ïàáà÷ýííÿ?..» Äàñöü áîã, ÿø÷ý çâÿäóöü íàñ ïóöÿâ³íû ² ìû ç òàáîé ïàïðîñ³ì ïðàáà÷ýííÿ Çà íåñóñòðý÷ áàëþ÷ûÿ õâ³ë³íû. Ì. Øàáîâ³÷ 267. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò, âûçíà÷öå ÿãî àñíî¢íóþ äóìêó. ×àìó ðó÷í³ê íàçûâàþöü äàðîãàé ó íåáà? Øòî âû âåäàåöå ïðà ñ³ìâîë³êó ¢çîðࢠðó÷í³êà? Ó ÿê³õ àáðàäàõ áåëàðóñࢠ³ ç ÿêîé ìýòàé âûêàðûñòî¢âàåööà ðó÷í³ê? Çàï³øûöå òýêñò, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ çíàê³ ïðûïûíêó, ³ ðàñòëóìà÷öå ³õ ïàñòàíî¢êó.

ÄÀÐÎÃÀ ¡ ÍÅÁÀ

«Íåãëþáñê³ÿ ðó÷í³ê³» ¢ñ¸ ðî¢íà øòî «ñëóöê³ÿ ïàÿñû». Ç àäíîé òîëüê³ ðîçí³öàé: àïîøí³ÿ çàõàâàë³ñÿ ôðàãìåíòàðíà*, ïåðøûÿ âà ¢ñ¸é êðàñå íà³¢íàé äà¢í³íû. Åäó ¢ Âåòêó ç íàäçåÿé íà çíàêàì³òû ìóçåé. Íà øûðîêàé ëåñâ³öû ìóçåÿ ìÿíå ñóñòðàêàå Ëàðûñà Ðàìàíàâà, âÿäó÷û íàâóêîâû ñóïðàöî¢í³êñë, ³ çàçíà÷àå Ó Íåãëþáöû ãàâîðàöü øòî ðó÷í³ê ãýòà äàðîãà ¢ íåáà. Âàðòà òîëüê³ ïàãëÿäçåöü íà àðíàìåíò. Çíàòàê³ ñöâÿðäæàþöü øòî ¢ ³ì çàøûôðàâàíà ìîâà çíîñ³í ç âûøýéøûì³ ñ³ëàì³. Íà «ìóçåéíûì» à¢òàìàá³ë³ ñë³çãî÷àì ïà ¢åçäæàíàé ñíåæíàé äàðîçå ¢ àãðàãàðàäîê Íåãëþáêó. Ðó÷í³ê³ ìÿñöîâûõ òðàäûöûé íàïî¢íåíû àðíàìåíòàëüíûì³ çíàêàì³ ñàìûì ñòàðàæûòíûì ç ÿê³õ íåêàëüê³ òûñÿ÷ ãàäî¢ ìàÿ ñïàäàðîæí³öà Ëàðûñà Ðàìàíàâà äàñòàå ç ñóìê³ ñòàðàæûòíàå ïàëàòíî ÿêîå âÿçå «ðàñøûôðî¢âàöü» ó Íåãëþáêó ßê áÿðâåííå áûëî àñíî¢íûì áóäà¢í³÷ûì ìàòýðûÿëàì õàòû òàê ³ ðó÷í³ê³ ç ÿ¢ëÿë³ñÿ ñâîåàñàáë³âûì áóäà¢201

í³÷ûì ìàòýðûÿëàì óíóòðàíàé ïðàñòîðû õàòû ³ äóõî¢íàé ïðàñòîðû ñÿì ³. Ñàïðà¢äíûõ ìàéñòðûõ çàõàâàëüí³ö âÿñêîâàãà ðàìÿñòâà ¢ Íåãëþáöû ÿø÷ý ìîæíà àäøóêàöü. 70-ãàäîâàÿ Ñîô ÿ Àñòàïåíêà ñóñòðàêàå íàñ ëÿ âàðîò. Ïðàõîäçüöå. Êðîñíû ÿø÷ý íå ñòàâ³ëà. Àëå ñÿäó ç äíÿ íà äçåíü. Äóøà ïðîñ³öü ø÷ûðà ïðûçíàåööà ÿíà. À ¢ ïàêî³ ïîãëÿä àäðàçó ã³ïíàòûçóå ñàïðà¢äíàå ÷ûðâîíû êóò ç ³êîíàé ïðûáðàíàé ðó÷í³êàì³. ² ñÿðîä ³õ íåãëþáñê³ áåëà-÷ûðâîíû ç òûñÿ÷û àäðîçí³ø. Ç ìàö³ ÿãî òêàë³, êàë³ ìíå ãàäî¢ 12 áûëî. Âûöâ³¢ òðîøê³ áåðàãó. Àõâîòíà íàì ÷óæûì ëþäçÿì âûêëàäâàå ñâภáàãàööå äçåöÿì ³ ¢íóêàì íàòêàëà. ß ¢æî ìàëà ÷àãî ïàìÿòàþ ç ìàò÷ûíûõ ñëî¢ ÿê³ÿ çíàê³ äû àá ÷ûì õàâàå ïàä õóñòêó ñ³âûÿ ïàñìû ãýòàÿ ¢æî ïàæûëàÿ æàí÷ûíà Àëå áåç àáðàçà ³ ðó÷í³êî¢ äîì äëÿ ìÿíå áåçàáàðîííû àòðûìë³âàåööà ïóñòû. À ðó÷í³ê äçåòêà æûâû ãýòà æ äàðîãà äà íåáà ³ âÿðòàííå ç ÿãî (Ïàâîäëå Â. Äðàëþê).

268. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Ïðîçâ³ø÷û ÿø÷ý ÿê³õ áåëàðóñê³õ ñïàðòñìåíࢠçàíåñåíû ¢ «Êí³ãó ðýêîðäࢠóíåñà»? Ñï³øûöå, äàï³ñâàþ÷û ñëîâû à¢òàðà ³ ðàññòà¢ëÿþ÷û çíàê³ ïðûïûíêó.

Àäíîé÷û áåëàðóñê³ ôåõòàâàëüø÷ûê, àë³ìï³éñê³ ÷ýìï³¸í ³ ïðûç¸ð, äçåñÿö³ðàçîâû ÷ýìﳸí ñâåòó Àëÿêñàíäð Ðàìàíüêî¢ ïàïðàñ³¢ ïðàäà¢ø÷ûöó êí³ãàðí³ äàöü ÿìó ïàãëÿäçåöü «Êí³ãó ðýêîðäࢠóíåñà».ñí Àëå àòðûìࢠàäìîâó Êí³ãó òðýáà ðàñïÿ÷àòâàöü ÿíà æ óïàêàâàíà ¢ ïë¸íêó Òàì íàï³ñàíà ïðà ìÿíå Òàê ÿ ³ ïàâåðûëà Ñàïðà¢äû Äîáðà. Àëå êàë³ âàñ òàì íå àêàæàööà âû êóï³öå êí³ãó Íà òûì ³ âûðàøûë³. Óïàêî¢êó äàðàãîãà âûäàííÿ ðàñïÿ÷àòàë³. ² ÿêîå æ áûëî çäç³¢ëåííå ïðàäà¢ø÷ûöû êàë³ ñà ñòàðîíê³ êí³ã³ íà ÿå ãëÿäçå¢ ãýòû ñàìû äç³¢íû ïàêóïí³ê... (À. Âàíêîâ³÷).

202

269. Ïàáóäóéöå ïàâîäëå ïðàïàíàâàíûõ ñõåì êàíñòðóêöû³ ç ïðîñòàé ìîâàé íà òýìó «Íå÷àêàíàÿ ñóñòðý÷à».

1. «Ï?» à.

3. À: «Ï!»

2. «Ï, à, ï».

4. «Ï! à: Ï».

l Âûêàðûñòî¢âàþ÷û êàíñòðóêöû³ ç ïðîñòàé ìîâàé, íàï³øûöå ñà÷ûíåííå-àïàâÿäàííå íà òýìû «Ýêñêóðñ³ÿ ¢ Íàöûÿíàëüíóþ á³áë³ÿòýêó Áåëàðóñ³», «Ýêñêóðñ³ÿ ¢ Íàöûÿíàëüíû ìàñòàöê³ ìóçåé Ðýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü» ³ äà ò. ï.

ÊÀÍÒÐÎËÜÍÛß ÏÛÒÀÍͲ ² ÇÀÄÀÍͲ 1. Àõàðàêòàðûçóéöå ïóíêòóàöûþ ÿê ðàçäçåë ìîâàçíà¢ñòâà.

2. Äàéöå ïàíÿööå ïóíêòóàöûéíàé íîðìû. Ïðûâÿäç³öå ïðûêëàäû ¢æûâàííÿ ïóíêòóàöûéíûõ âàðûÿíòà¢.

3. Ðàñêàæûöå ïðà íàðìàòû¢íàå ¢æûâàííå çíàêࢠïðûïûíêó ïðû àäíàðîäíûõ ÷ëåíàõ ñêàçà. Ïàäáÿðûöå ïðûêëàäû.

4. ßê ïóíêòóàöûéíà àôàðìëÿþööà ñêàçû ç àäàñîáëåíûì³ ÷ëåíàì³?

5. Óñïîìí³öå ïðàâ³ëû ïàñòàíî¢ê³ çíàêࢠïðûïûíêó ¢ ñêàçàõ ç ïàðà¢íàëüíûì³ çâàðîòàì³. Ïðûêëàäû çàï³øûöå.

6. ßê àôàðìëÿþööà ïàáî÷íûÿ ³ ¢ñòà¢íûÿ êàíñòðóêöû³ çãîäíà ç ïóíêòóàöûéíûì³ íîðìàì³?

7. Ðàñêàæûöå ïðà íàðìàòû¢íàå ïóíêòóàöûéíàå àôàðìëåííå ñêàçࢠñà çâàðîòêàì³. Êîæíû ïóíêò ïðàâ³ëà ³ëþñòðóéöå ïðûêëàäàì³.

8. Ó ÿê³õ âûïàäêàõ ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçëó÷àíûõ ³ áÿççëó÷í³êàâûõ ñêëàäàíûõ ñêàçࢠñòàâÿööà êîñêà, êðîïêà ç êîñêàé, ïðàöÿæí³ê? Íàçàâ³öå âûïàäê³ ïàñòàíî¢ê³ äâóêðîï ÿ ïàì³æ ÷àñòêàì³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà.

9. ×ûì àáóìî¢ëåíà ïóíêòóàöûéíàå àôàðìëåííå ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçࢠç àäíîé äàäàíàé ÷àñòêàé ³ ç íåêàëüê³ì³ äàäàíûì³ ÷àñòêàì³?

10. ßê ïóíêòóàöûéíà àôàðìëÿþööà ñêëàäàíûÿ ñêàçû ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³ ÷àñòàê?

11. Çàï³øûöå ïðûêëàäû, ÿê³ÿ á ³ëþñòðàâàë³ ïðàâ³ëû ïàñòàíî¢ê³ çíàêࢠïðûïûíêó ¢ êàíñòðóêöûÿõ ç ïðîñòàé ìîâàé.

12. Ïàäðûõòóéöå ë³íãâ³ñòû÷íûÿ ïàâåäàìëåíí³ «×àìó íåàáõîäíà çàõî¢âàöü ïóíêòóàöûéíûÿ íîðìû», «Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ òýêñòàõ ðîçíàé ôóíêöûÿíàëüíà-ñòûë¸âàé ïðûíàëåæíàñö³» (ïðû íåàáõîäíàñö³ êàðûñòàéöåñÿ ìàòýðûÿëàì ïðàêò. 222).

203

ÇÀÄÀÍͲ ÍÀ ÏÀÄÀÃÓËÜÍÅÍÍÅ

Çàäàííå 1 Ç ïðàïàíàâàíàãà òýêñòó âûï³øûöå ³ ïóíêòóàöûéíà àôîðì³öå: à) ïðîñòûÿ ñêàçû ç àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³; á) ïðîñòû ñêàç ç ïàáî÷íàé êàíñòðóêöûÿé; â) ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû; ã) áÿççëó÷í³êàâûÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû. Õëåá óñÿìó ãàëàâà. ² ñö³ïëû ñíÿäàíàê ³ ñâÿòî÷íàå çàñòîëëå íå àáûõîäçÿööà áåç õëåáà. ¨í çàéìàå ïà÷ýñíàå ìåñöà ¢ ðàöû¸íå êîæíàãà ÷àëàâåêà. ² ãýòà íåâûïàäêîâà çâû÷àéíû õëåá çìÿø÷àå ¢ ñàáå ïðàêòû÷íà ¢ñå ïàæû¢íûÿ ðý÷ûâû íåàáõîäíûÿ äëÿ çäàðî¢ÿ. Çäà¢íà õëåá àäç³í ç ñàìûõ çíà÷íûõ ñàìûõ íàäçåéíûõ â³äࢠåæû íà çÿìë³. Äëÿ ìíîã³õ íàðîäࢠ¸í ñ³ìâàë³çóå æûöö¸. Ïðà õëåá ñêëàäàë³ ã³ìíû ïåñí³ ³ ëåãåíäû. Õëåá áåðàãë³. Íåïàâàãó äà õëåáà ë³÷ûë³ ãðàõîì àáðàçàé. Ç ìàëåíñòâà äçÿöåé âó÷ûë³ öàí³öü ³ áåðàã÷û êàâàëàê õëåáà ÿê ñàìàå âÿë³êàå áàãàööå. ² ¢ íàø ÷àñ õëåáàì ñóñòðàêàþöü ñàìûõ äàðàã³õ ãàñöåé. ßê ë³÷àöü ìíîã³ÿ âó÷îíûÿ ïàõîäæàííåì ñëîâà õëåá ìû àáàâÿçàíû õëåáàï¸êàì Ñòàðàæûòíàé Ãðýöû³. Ãðý÷àñê³ÿ ìàéñòðû âûêàðûñòî¢âàë³ äëÿ âûðàáó ãýòàãà ïðàäóêòó ãàðøê³ ñïåöûÿëüíàé ôîðìû øòî íàçûâàë³ñÿ êë³íîáàñ. Àä ãýòàãà ñëîâà ïà ìåðêàâàíí³ ñïåöûÿë³ñòࢠó ñòàðàæûòíûõ ãîòࢠóòâàðûëàñÿ ñëîâà õëàéôñ ÿêîå çàòûì ïåðàéøëî ¢ ìîâó ñòàðàæûòíûõ ãåðìàíöࢠñëàâÿí ³ ìíîã³õ ³íøûõ íàðîäà¢. Ó ñòàðàíÿìåöêàé ìîâå ³ñíóå ñëîâà õëàéá ïàäîáíàå äà ðóñêàãà ³ áåëàðóñêàãà õëåá óêðà³íñêàãà õë³á ³ ýñòîíñêàãà ëåéá. Ç õëåáàì çâÿçâàëàñÿ ¢ñ¸ æûöö¸ ñåëÿí³íà ÿãî äàáðàáûò. Ìåíàâ³òà òàìó ç òàê³ì øàíàâàííåì ñòàâ³¢ñÿ ïðàöî¢íû ÷àëàâåê äà õëåáà àïÿâࢠÿãî ¢ ïåñíÿõ. Õëåá ó íàðîäíûõ ïàâåð ÿõ íàäçÿëÿ¢ñÿ çâûøíàòóðàëüíàé ñ³ëàé ÿêàÿ ïðàÿ¢ëÿëàñÿ ¢ ðàçíàñòàéíûõ æûöö¸âûõ ñ³òóàöûÿõ. Íàïðûêëàä âåðûë³ øòî õëåá çäîëüíû ñïûí³öü ïàæàð.

204

Õëåá íàéâàæíåéøû àòðûáóò âÿñåëüíûõ àáðàäà¢. ßìó íàäàâàëàñÿ ìàã³÷íàÿ ðîëÿ. Íàâàò õðûñö³ÿíñòâà íå ïåðààäîëåëà àáàãà¢ëåííå õëåáà áëàñëà¢ëåííå çâû÷àéíà àäáûâàëàñÿ íå òîëüê³ ³êîíàé àëå ³ õëåáàì ç ñîëëþ. Ñâÿòî÷íû õëåá íà ðó÷í³êó ³ ñ¸ííÿ âûêîíâàå âàæíóþ ðîëþ âà ¢ðà÷ûñòûÿ ìîìàíòû íàøàãà æûööÿ (Ïàâîäëå ². Êàçàêîâàé). Çàäàííå 2 Ç ïðàïàíàâàíàãà òýêñòó âûï³øûöå ³ ïóíêòóàöûéíà àôîðì³öå: à) ïðîñòûÿ ñêàçû ç àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³; á) ïðîñòû ñêàç ç àäàñîáëåíûì ïðûäàòêàì; â) ïðîñòû ñêàç ç àäàñîáëåíàé àêàë³÷íàñöþ; ã) ïðîñòûÿ ñêàçû ç àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³ ³ àäàñîáëåíûì³ àêàë³÷íàñöÿì³; ä) ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû; å) áÿççëó÷í³êàâû ñêëàäàíû ñêàç; æ) ñêëàäàíûÿ ñêàçû ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³ ÷àñòàê. Êàðàâàé âÿñåëüíàå àáðàäàâàå ïå÷ûâà ÿêîå ñ³ìâàë³çóå áàãàööå äàáðàáûò áóäó÷àé ñÿì ³ àòàÿñàìë³âàåööà ç ìàëàäûì³ ³õ äîëÿé ³ ø÷àñöåì. Êàðàâàé ïÿêë³ ñïåöûÿëüíà çàïðîøàíûÿ áàöüêàì³ ìàëàäûõ æàí÷ûíû êàðàâàéí³öû. Êîæíû ýòàï ïðûãàòàâàííÿ êàðàâàÿ ñóïðàâàäæà¢ñÿ ìíîñòâàì àäïàâåäíûõ ðûòóàëüíûõ äçåÿííÿ¢ öûðûìîí³é ïåñåíü çàêë³íàííÿ¢ çâàðîòࢠäà çâûøíàòóðàëüíûõ ñ³ë ³ ç ÿ¢ ïðûðîäû. Ñïÿâàöü ó ÷àñ ïÿ÷ýííÿ êàðàâàÿ ³ ÿãî ¢ïðûãîæâàííÿ çàïðàøàë³ ìàëàäûõ äçÿ¢÷àò. Ðûõòàâàöü äðîâû ïå÷ ³ íåàáõîäíûÿ ïðûëàäû äëÿ ïðûãàòàâàííÿ àáðàäàâàãà õëåáà äàðó÷àë³ æàíàòûì ìóæ÷ûíàì. Ñàäæàöü êàðàâàé ó ïå÷ çàïðàøà¢ñÿ íåæàíàòû õëîïåö. Öåñòà äëÿ êàðàâàÿ áðàëà ç äçÿæû ñòàðøàÿ êàðàâàéí³öà çà àäç³í ïðû¸ì ³ êëàëà íà ëàïàòó. Êàðàâàé ìå¢ ôîðìó êðóãëàé áóëê³ ÿêóþ ¢ ìàëàäîé àïàÿñâàë³ àáðó÷îì ñïëåöåíûì ç öåñòà ¢ âûãëÿäçå êàñû à ¢ ìàëàäîãà íà êàðàâàé êëàë³ ïðîñòà àáðó÷ûê.

205

Êàë³ êàðàâàé àñòûíå ïà÷ûíàëàñÿ ÿãî àçäàáëåííå. Àçäîáëåíû êàðàâàé áàöüêà ìàëàäîé àáî ìàëàäîãà ïà÷àñòóíêàì âûêóïëÿ¢ ó êàðàâàéí³ö ³ ñòàâ³¢ ÿãî ¢ êëåö³ íà æûòà. Åäó÷û ïà ìàëàäóþ ìàëàäû çàá³ðࢠñâîé êàðàâàé ç êëåö³ ³ â¸ç ÿãî ç ñàáîé. Íà ÿãî êàðàâà³ ãàðýë³ ñâå÷ê³ ³ â³ñå¢ âÿíî÷àê äëÿ ìàëàäîé. Ïà ïðûåçäçå âÿñåëüíàãà ïîåçäà ñâàò ìàëàäîãà ¢âàõîäç³¢ ó ñåíöû âûñîêà ïàäíÿ¢øû íàä ãàëàâîé êàðàâàé ìàëàäîãà ³ ïðàñ³¢ âûíåñö³ êàðàâàé ìàëàäîé. Òàê³ì æà ÷ûíàì ÿãî ñóñòðàêࢠñâàò ìàëàäîé ³ìêíó÷ûñÿ ïàäíÿöü ñâîé êàðàâàé âûøýé. Êàðàâà³ ìàëàäûõ ñòàâ³ë³ ïîáà÷ íà âåêà äçÿæû ³ ñâàòû ïàäíÿ¢øû ÿãî ¢òâàðàë³ ñâîåàñàáë³âóþ áðàìó ïàä ÿêîé öàëàâàë³ñÿ áë³çê³ÿ ñâàÿê³ ìàëàäûõ à äðóæûíà ìàëàäîãà ïðàç ÿå ïðàõîäç³ëà ¢ õàòó. Ãýòû ðûòóàë àçíà÷ࢠçëó÷ýííå ìàëàäûõ ³ ïàðàäíåííå ³õ ðîäà¢. Ïàäçåë êàðàâàÿ àäáûâà¢ñÿ çãîäíà ç âûïðàöàâàíûì ñòàãîääçÿì³ ðûòóàëàì. Äçåëÿ÷û êàðàâàé ñòàðøû ñâàò ñÿðýäç³íó àääàâࢠìàëàäûì «ïàäýøâó» (í³ç êàðàâàÿ) ïðàïàíî¢âࢠìóçûêàì àñòàòíþþ ÷àñòêó äçÿë³¢ ïàì³æ ðîäíûì³ ¢ çàëåæíàñö³ àä ñòóïåí³ ñâàÿöòâà ïåðøûì³ êàðàâàé àòðûìë³âàë³ áàöüê³ çà ³ì³ õðîñíûÿ áàöüê³ ö¸òê³ äçÿäçüê³ ³ ã. ä. Çâû÷àéíà ïàäçåëàì êàðàâàÿ âÿñåëëå çàêàí÷âàëàñÿ (Ç ýíöûêëàïåäû³ «Ýòíàãðàô³ÿ Áåëàðóñ³»). Çàäàííå 3 Ç ïðàïàíàâàíàãà òýêñòó âûï³øûöå ³ ïóíêòóàöûéíà àôîðì³öå: à) ïðîñòûÿ ñêàçû ç àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³; á) ïðîñòû ñêàç ç àäàñîáëåíûì àçíà÷ýííåì; â) ïðîñòû ñêàç ç àäàñîáëåíàé àêàë³÷íàñöþ; ã) ïðîñòû ñêàç ç àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³ ³ àäàñîáëåíàé àêàë³÷íàñöþ; ä) ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû; å) ñêëàäàíû ñêàç ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³ ÷àñòàê. Âûïÿêàë³ êàðàâàé ïààñîáíà ¢ õàöå æàí³õà ³ íÿâåñòû íî÷÷ó íàïÿðýäàäí³ âÿñåëëÿ.

206

Àäíà÷àñîâà ç ðàñïàëüâàííåì ïå÷û êàðàâàéí³öû ïà÷ûíàë³ ðàø÷ûíÿöü êàðàâàé. Íà ÿêóþ-íåáóäçü ïàäñòà¢êó çàñö³ëàë³ êàæóõ àáî êëàë³ êðûæ-íàêðûæ äçâå äîøê³ ³ ñòàâ³ë³ íàâåðõ äçÿæó. Êàëÿ äçÿæû ïðàöàâàëà òîëüê³ ñòàðøàÿ êàðàâàéí³öà àñòàòí³ÿ æàí÷ûíû ïðàñåéâàë³ ³ ïàäíîñ³ë³ ¸é ìóêó âàäó ñîëü öóêàð ìàñëà ìàëàêî äðîæäæû ³ ³íøûÿ ïðàäóêòû ç ÿê³õ òàÿ çàìåøâàëà êàðàâàéíàå öåñòà. Ïåñí³ ãó÷àë³ ¢ õàöå íà ïðàöÿãó ¢ñÿãî êàðàâàéíàãà àáðàäó ñóïðàâàäæàþ÷û àìàëü êîæíàå äçåÿííå êîæíû ðóõ êàðàâàéí³ö. Ðàø÷ûí³¢øû êàðàâàéíàå öåñòà äçÿæó ñòàâ³ë³ íà âåðõíþþ ÷àðýíü ïå÷û êàá ÿíî õóò÷ýé ïàäûõîäç³ëà. Ïàêóëü êàðàâàé ïàäûõîäç³¢ êàðàâàéí³öû ï³ëüíà ñà÷ûë³ çà äçÿæîþ êàá öåñòà «íå âûáåãëà» çà ÿå êðà³. Õðîñíàÿ ìàö³ çàïàëüâàëà ãðàìí³÷íóþ ñâå÷êó òðîé÷û àáûõîäç³ëà ç ¸þ âàêîë äçÿæû ³ òîëüê³ ïàñëÿ òàãî ïàñûïàëà ñòîë ìóêîþ ³ âûêëàäàëà íà ÿãî ç äçÿæû öåñòà. ßíà âûìåøâàëà êàðàâàé ³ âûêà÷âàëà ÿãî íàäàþ÷û öåñòó êðóãëóþ ôîðìó ¢ âûãëÿäçå øàðà. ²íøûÿ êàðàâàéí³öû àääçÿë³¢øû ÷àñòêó êàðàâàéíàãà öåñòà ëÿï³ë³ ç ÿãî øûøê³ ïà¢ìåñÿöû çîðà÷ê³ ô³ãóðê³ æûâ¸ë ðàñë³íû ðîçíûÿ êóëüòàâûÿ ïðàäìåòû. Òàê³ì³ ô³ãóðêàì³ àçäàáëÿë³ âåðõ êàðàâàÿ. Âûìåøàíû êàðàâàé ïåðàíîñ³ë³ íà âÿë³êóþ øûðîêóþ äðà¢ëÿíóþ ëàïàòó ÿêóþ ÿê ³ ïå÷ çàñö³ëàë³ äóáîâûì³ àáî êëÿíîâûì³ ë³ñòàì³. Âûïå÷àíû êàðàâàé ñòàâ³ë³ íà âåêà àä äçÿæû çàñëàíàå ðó÷í³êîì. Âûíîñ³ë³ ÿãî ¢ êàìîðó êëåöü àáî íà êóò ïàä àáðàçû (Ïàâîäëå Ó. Ñûñîâà).

§ 50. Äàêëàäíàñöü ³ ëàã³÷íàñöü ìà¢ëåííÿ Âÿäîìà, øòî ìà¢ëåííå ÷àëàâåêà íåïàðû¢íà çâÿçàíà ç ìûñëåííåì, ñâÿäîìàñöþ, àá åêòû¢íàé ðý÷à³ñíàñöþ. Òàìó äàêëàäíàñöü ìà¢ëåííÿ ãýòà àäýêâàòíàñöü âûêàçâàííÿ ðý÷à³ñíàìó ïðàäìåòó ö³ ÿãî ïàíÿö³éíàìó ¢çíà¢ëåííþ. Äëÿ òàãî êàá ìà¢ëåííå áûëî äàêëàäíûì, íåàá207

õîäíà âåäàöü òîå, ïðà øòî ãàâîðûø, à òàêñàìà ¢ë³÷âàöü ìíàãàçíà÷íàñöü ñëî¢, ñëîâàçëó÷ýííÿ¢, ðàçìÿæî¢âàöü ïàðîí³ìû, óìåëà âûá³ðàöü íåàáõîäíàå ñëîâà ç ðàäà ñ³íîí³ìࢠ³ ã. ä. Äàêëàäíàñöü ìà¢ëåííÿ íåïàðû¢íà çâÿçàíà ç ïðàâ³ëüíàñöþ, àñàáë³âà ç ëåêñ³÷íûì³, ôðàçåàëàã³÷íûì³ ³ ñ³íòàêñ³÷íûì³ íîðìàì³. Äàêëàäíàñöü ìà¢ëåííÿ ÷àñöåé çà ¢ñ¸ ïàðóøàåööà ¢ âûí³êó ôàêòû÷íûõ ïàìûëàê, à òàêñàìà: à) íÿâåäàííÿ ëåêñ³÷íàãà çíà÷ýííÿ ñëîâà: âûðýçâàöü àïåíäûöûò; á) íÿâåäàííÿ ñïàëó÷àëüíàñö³ ñëî¢: àä÷ûí³öå ïàäðó÷í³ê³; â) íÿ¢äàëàãà âûêàðûñòàííÿ àäíàãî ç ñ³íîí³ìà¢: Õàòí³ÿ ñâ³íí³ ïàñÿáðàâàë³ ç äç³ê³ì³ êàáàíàì³. (ѳíîí³ìû: ñâîéñê³, äàìàøí³, õàòí³); ã) íÿ¢äàëàãà ïàðàäêó ñëî¢: Àðãàí³çàòàðû ôåñòûâàëþ ðàçë³÷âàþöü àòðûìàöü ãðîøû àä ïðîäàæó á³ëåòࢠ³ ñïîíñàðà¢; ä) ïðîïóñêó íåàáõîäíûõ ñëî¢: ß çà¢ñ¸äû êóïëÿþ ãýòûõ ïàýòࢠ(ïðàïóø÷àíà ñëîâà òâîðû); å) íÿ¢äàëàãà ¢æûâàííÿ çàéìåíí³êà¢: Ìàêñ³ì óæî äàñòࢠç ïàðòôåëÿ ñøûòàê, àëå, ïà÷ó¢øû ãîëàñ áàöüê³, ïàêëࢠÿãî íà ñòîë ³ ïàéøî¢ äà ÿãî; æ) íåíàðìàòû¢íàãà ¢æûâàííÿ ôðàçåàëàã³çìà¢: Ìû ïàãàâàðûë³ äóøà ¢ äóøó.

270. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Âûïðà¢öå ïàìûëê³ ¢ âûêàçâàííÿõ, ÿê³ÿ ïðûâîäçÿööà ÿê ïðûêëàäû íåäàêëàäíàãà ìà¢ëåííÿ.

Òðýáà ïàìÿòàöü, øòî ¢ çâÿçíûì ìà¢ëåíí³ ñëîâû, ñëîâàçëó÷ýíí³, ñêàçû ïàâ³ííû ¢æûâàööà ç àäíûì ïý¢íûì çíà÷ýííåì, ãýòà çíà÷ûöü âûêàçâàííå ïàâ³ííà áûöü äàêëàäíààäíàçíà÷íûì. ²íàêø àòðûìë³âàþööà äâóõñýíñàâûÿ âûêàçâàíí³, êàëàìáóðû, êàçóñû ³ ³íø. Íàïðûêëàä, êàë³ àá ÿâû íàêøòàëò «Ó àäçåíí³ íå àáñëóãî¢âàåì» ö³ «Áîòû âûðàáëÿþööà ñà ñêóðû çàêàç÷ûêà» âûêë³êàþöü çäàðîâû ñìåõ, òî àä ëîçóíãà «Ãàðà÷àå ïðûâ³òàííå âî³íàì-âûçâàë³öåëÿì Áåëàðóñ³ àä íÿìåöêà-ôàøûñöê³õ çàõîïí³êࢻ óæî ñòàíî208

â³ööà íå äà ñìåõó. Òàìó êàíòýêñòó àäâîäç³ööà òàêàÿ æ ðîëÿ, ÿê ³ êëþ÷àâûì ìà¢ëåí÷ûì àäç³íêàì, øòî ôàðì³ðóþöü ïðàäìåò äóìê³ ö³ ¢ñ¸ âûêàçâàííå (Ì. Àáàáóðêà).

271. Ïåðàêëàäç³öå ñêàçû ç ðóñêàé ìîâû íà áåëàðóñêóþ.

1. Êîïåéêèí ìîé, ìîæåòå âîîáðàçèòü ñåáå, è â óñ íå äóåò (Í. Ãîãîëü). 2. Âîëîäÿ áîäðî ø¸ë âïåðåäè ñîëäàò, è, õîòÿ ñåðäöå ó íåãî ñòó÷àëî òàê, êàê áóäòî îí ïðîáåæàë âî âåñü äóõ íåñêîëüêî â¸ðñò, ïîõîäêà áûëà ë¸ãêàÿ è ëèöî âåñåëî (Ë. Òîëñòîé). 3. Îáõîäèòåëüíîñòü è ëîâêîñòü, êîòîðûìè îí ùåãîëÿë ïåðåä ïîêóïàòåëÿìè, ïðèøåäøèìè ê íåìó â ëàâêó, áûëè íå áîëåå êàê ñðåäñòâîì «îòâåñòè» ïîêóïàòåëþ ãëàçà, «çàãîâîðèòü çóáû» è «âñó÷èòü» òåì âðåìåíåì ãíèëîå, ëèíþ÷åå (Ã. Óñïåíñêèé). 4. Îí óñïåë ñíèñêàòü ñåáå âñåîáùåå óâàæåíèå â ãîðîäå òåì, ÷òî íå çàäèðàë íîñà è íå ãîðäèëñÿ (Ñ. Ñàëòûêîâ-Ùåäðèí). 5. Åãî òåïåðü ñþäà è êàëà÷îì íå çàìàíèøü (À. ×åõîâ). 6. Ñòàë îí ÷åðåç äíÿ äâà ñïðàøèâàòü ïðî ñîäåðæàíèå êíèãè, à ÿ íè â çóá íîãîé (Ì. Øîëîõîâ). 7. ß ñìîòðþ, ãäå îí, à îí óæ è ëûæè íàâîñòðèë! (Ì. Ñàëòûêîâ-Ùåäðèí). 8. Íåñêîëüêî äíåé Äàðüÿ õîäèëà òèøå âîäû, íèæå òðàâû, ïî âå÷åðàì ðàíüøå âñåõ ëîæèëàñü ñïàòü (Ì. Øîëîõîâ). 9. Îáåäåííûé ñòîë áûë ùåãîëüñêè ´ ñåðâèðîâàí âî âñþ äëèíó çàëà, è õîðîøèå äîìàøíèå ïîâàðà íå óäàðèëè ëèöîì â ãðÿçü (À. Ôåò). Ìà¢ëåííå ç ÿ¢ëÿåööà ëàã³÷íûì, êàë³ ñýíñàâûÿ ñóâÿç³ ïàì³æ ÿãî àñíî¢íûì³ ýëåìåíòàì³ (ñëîâàì³, ñëîâàçëó÷ýííÿì³, ñêàçàì³) àäïàâÿäàþöü çàêîíàì ëîã³ê³, çàêîíàì ìûñëåííÿ. Ñëîâû ãýòà ïåðàäàäçåíûÿ ç ïàêàëåííÿ ¢ ïàêàëåííå àãóëüíûÿ íàçâû, ñ³ìâàëû ïðàäìåòࢠ³ ³õ ïðûìåò, äçåÿííÿ¢, ïðàöýñࢠ³ ³íø. Ïðàç âÿäîìûÿ çíà÷ýíí³ ñëî¢, ïðàç óçàåìàäçåÿííå ³õ ç ³íøûì³ àñýíñàâàíûì³ ñëîâàì³íàçâàì³ ñòâàðàåööà ïý¢íàÿ äóìêà. Ó âûí³êó ìî¢íûõ çíîñ³í ÿíà âûêë³êàå ¢ ñóáÿñåäí³êà àíàëàã³÷íûÿ àáî òûÿ æ ñàìûÿ àñàöûÿöû³, âîáðàçíàå àäëþñòðàâàííå ðý÷à³ñíàñö³. Ëàã³÷íàñöü ìà¢ëåííÿ ãðóíòóåööà ïåðàâàæíà íà ñ³íòàêñ³÷íûì óçðî¢í³, ã. çí. ïðû ïàáóäîâå âûêàçâàííÿ¢ 209

³ òýêñòࢠíà àñíîâå ¢çàåìàäçåÿííÿ ñëîâà ÿê âûðàçí³êà ³ ¢òðûìàëüí³êà ïàíÿööÿ ç ³íøûì³ ñëîâàì³, øòî äàïàìàãàþöü ñöâÿðäæàöü ö³ àäìà¢ëÿöü ³ñö³íó, çàêëþ÷àíóþ ¢ äóìöû. Äà ë³íãâ³ñòû÷íûõ ñðîäêà¢, øòî çàáÿñïå÷âàþöü ëàã³÷íàñöü ìà¢ëåííÿ, àäíîñÿööà, àêðàìÿ äàêëàäíàãà ñëîâà¢æûâàííÿ, ÿø÷ý ³ ïðàâ³ëüíû ïàðàäàê ñëî¢, ïðàâ³ëüíû âûáàð ïàòðýáíàé ñ³íòàêñ³÷íàé êàíñòðóêöû³, à òàêñàìà ïðàâ³ëüíû âûáàð ñðîäêࢠ³ ëàã³÷íàé, ³ ñ³íòàêñ³÷íàé ñóâÿç³ ïàì³æ ÷àñòêàì³ âûêàçâàííÿ (òýêñòó). Ó òýêñòàõ âÿë³êàÿ ðîëÿ àäâîäç³ööà òàêñàìà àáçàöàì ³ ïàðàãðàôàì (Ïàâîäëå Ì. Àáàáóðê³).

272. Ðàçìÿñö³öå àáçàöû ¢ òàêîé ëàã³÷íàé ïàñëÿäî¢íàñö³, êàá àòðûìà¢ñÿ òýêñò. Ïàðà¢íàéöå ÿãî ç àðûã³íàëàì óðû¢êàì ç àïàâÿäàííÿ À. Ïàëü÷ý¢ñêàãà «ßê ìÿäçâåäçü ëàâ³¢ ðûáó».

Ñòàþ ³ íå äûõàþ. Ìàëà àäíàãî ñòðàõó, äûê âîñü òàáå ÿø÷ý: íà ãîëàñ ̳øê³ ñïóñêàåööà ç ãàðû çäàðàâåííàÿ ìÿäçâåäç³öà ç òðûìà äçåöüì³. Òóò ÿ çóñ³ì ïåðàïàëîõà¢ñÿ. Òóò ³ ïðûéøëà ìíå ¢ ãàëàâó ñïàêóñë³âàÿ äóìêà: àäâåäàöü ñâåæàé ñòðîíã³. Ñàáðࢠÿå ¢ òîðáà÷êó äû õîäó íàçàä. Ñö³øû¢ñÿ ³ íàç³ðàþ, øòî äàëåé áóäçå. Óñòࢠìîé «ðûáàê» çá³ðàöü ñâàþ çäàáû÷ó. Áà÷ûöü, òîëüê³ äçâå àïîøí³ÿ ðûáê³ ïàäñêîêâàþöü íà çÿìë³, ïðûäóøû¢ ³õ ëàïàé, çëàæû¢ òðóáêàé ãóáû äû ÿê çàðàâå àä çëîñö³. Ìÿíå àæ ìàðîç ïðàáðà¢. «Íå ïàçäàðîâ³ööà, äóìàþ, êàë³ ¢âåäàå, øòî â³íî¢í³ê ïðàïàæû ïàáë³çó». Ãýòà ÿø÷ý íà ïåðøûì ÷àñå ìàéãî ëåñí³êî¢ñòâà áûëî. ²äó äàðîãàþ, ÷óþ íåõòà ôûðêàå ¢ ìàë³íí³êó. Ñïûí³¢ñÿ, ïðûãëåäçå¢ñÿ: ̳øêà ìàë³íàé ëàñóåööà. Íàå¢ñÿ ³ òðóøêîì íà âàäàïîé. ßê? Àïóñö³öü ëàïó ¢ âàäó ³ âàðóøûöü ê³ïöþðàì³. Ñòðîíãà ðûáà àñöÿðîæíàÿ, àëå ö³êà¢íàÿ, ñïÿøàåööà ïàãëÿäçåöü, øòî òàì òàêîå âàðóøûööà, à ̳øêà õîï! ³ íà áåðàã. I òàê äîáðà ëàâ³ëàñÿ ¢ ÿãî, òàê çàõàï³¢ñÿ ¸í ëî¢ëÿé, øòî ¢âà÷àâ³äê³ ç äçÿñÿòàê âûê³íó¢. Ñõàâà¢ñÿ ÿ çà êóñò ³ ö³êóþ, êóäû àäãýòóëü ïîéäçå. Íà ¢ñÿëÿê³ âûïàäàê ñòðýëüáó çíÿ¢ ç ïëÿ÷ýé. I ðàïòàì, äç³âà 210

ïðîñòà, íåäàë¸êà àä ìÿíå ïëÿñíóëàñÿ ëàäíàÿ ðûá³íà. Âûéøࢠÿ àñöÿðîæíà íà ïðàãàë, êàá ïàãëÿäçåöü, ÷ûì ãýòà ìîé ìÿäçâåäçü çàéìàåööà. I àæ âà÷àì ñâà³ì íå ïàâåðû¢: ëÿæûöü ìîé ̳øêà íà áåðàçå ³ ñòðîíãó ëîâ³öü. Òóò ÿ àñöÿðîæíà íàçàä, íàçàä äû õîäó, äàëåé àä áÿäû, áî ðàççëàâàíû ìÿäçâåäçü ñòðàøíû äëÿ ÷àëàâåêà. À òîé «ðûáàê» áû¢, â³äàöü, ïåñòóíîì íÿíüêàé ó ñÿì ³. Ó ìÿäçâåäçÿ¢ òàê çàâåäçåíà: àäç³í ñà ñòàðýéøûõ äçÿöåé çàñòàåööà ïðû ìàòöû ³ äàïàìàãàå ãàäàâàöü ìåíøûõ. Ïàäûøëà ìÿäçâåäç³öà, óáà÷ûëà, øòî òîëüê³ äçâå ðûáê³ ëÿæàöü, äàëà ñâàéìó ïàìî÷í³êó äîáðàãà ïëåñêà÷à çà òàêîå ñòàðàííå ³ çàãàäàëà çíî¢ ëàâ³öü. Ìåíøûÿ ê³íóë³ñÿ ¢ âàäó çàáà¢ëÿööà, à ìîæà, òàêñàìà ëàâ³öü, àëå ìàö³ çëîñíà ôûðêíóëà íà ³õ, êàá íå ïåðàøêàäæàë³. Òûÿ íå ñëóõàë³ñÿ. Òàäû ìÿäçâåäç³öà ñàìà ñïóñö³ëàñÿ ¢ ðà÷óëêó ³ âûãíàëà ìàëûõ íà áåðàã: åñö³ òóþ ðûáó, øòî íàëàâ³ëà ³õ «íÿíüêà».

273. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, óçÿòûÿ ñà ñòàðîíàê äðóêàâàíûõ âûäàííÿ¢ (Ä), øêîëüíûõ ñà÷ûíåííÿ¢ (Ñ), ç ïåðàäà÷ ðàäû¸ (Ð) ³ òýëåáà÷àííÿ (Ò). Âûçíà÷öå, øòî ïðûâÿëî äà ïàðóøýííÿ äàêëàäíàñö³ ³ ëàã³÷íàñö³ ìà¢ëåííÿ. Âûïðà¢öå ïàìûëê³.

1. Íåàáõîäíà âåäàöü ëåêñ³÷íàå çíà÷ýííå ñëîâà ïðû íàï³ñàíí³ êàí÷àòêࢠ-à, -ó ¢ êàí÷àòêàõ íàçî¢í³êࢠ(Ä). 2. Çàïðàøàåì íà êàíöýðò àðòûñòࢠáåëàðóñêàé ýñòðàäû (Ð).

3. Áåëàðóñü êðà³íà ñ³í³õ àç¸ð ³ ÷ûñòûõ ïðûâîëüíûõ ðýê, øóìë³âûõ ëÿñî¢ ³ ïà븢, ïàçàëî÷àíûõ áóéíûì êàëîññåì (Ä). 4. Íà íàãàõ ó ÿãî áûë³ ëàïö³ ³ ÷îðíàÿ ñâ³òêà, ïåðàâÿçàíàÿ íà ïîÿñå âÿðî¢êàé (Ñ). 5. Ó ñóâÿç³ ç ïàãàðøýííåì ñòàíó äàðîæíà-òðàíñïàðòíàãà òðà¢ìàòûçìó ïðàâîäç³ööà àïåðàöûÿ «Ïåøàõîä» (Ò). 6. Ó ãóòàðöû ç Êàðïåíêàì Ñâ³ñò ñêàçà¢, øòî õîöü ¸í ³ çëûäçåíü, àäíàê ³ ¢ ³ì òðýáà áà÷ûöü ÷àëàâåêà (Ñ). 7. ³íàâàëüíû ñêëîí àäêàçâàå íà ïûòàíí³ «êàãî?», «øòî?» ³ ç ÿ¢ëÿåööà ¢ ñêàçå äàïà¢íåííåì ³ àêàë³÷íàñöþ (Ä). 8. Ó äí³ ç³ìîâûõ êàí³êóë äçåö³ ¢áà÷àöü ëþá³ìóþ êàçêó Ñ. Ìàðøàêà «Äâàíàööàöü ìåñÿöࢻ (Ð). 9. Íÿõàé ãýòàÿ áàã³íÿ äàðóå íàì äàáðàáûò (Ð). 10. Ìàëàäç¸æíàÿ ôóòáîëüíàÿ êàìàíäà Áåëàðóñ³ ñóñòðýëàñÿ ç êàìàíäàé ðàâåñí³êࢠÐàñ³³ (Ð).

211

§ 51. ×ûñö³íÿ ìà¢ëåííÿ ×ûñòàå ìà¢ëåííå ãýòà ìà¢ëåííå, ó ÿê³ì àäñóòí³÷àþöü ìî¢íûÿ ñðîäê³, íå ¢ëàñö³âûÿ ë³òàðàòóðíàé ìîâå, à òàêñàìà áåñïàäñòà¢íà ¢æûòûÿ ìî¢íûÿ àäç³íê³. ×ûñö³íÿ ÿê ÿêàñöü ìà¢ëåííÿ ïàòðàáóå ñòûë³ñòû÷íà àáãðóíòàâàíàãà ¢æûâàííÿ: 1) àäç³íàê ë³òàðàòóðíàé ìîâû (çàïàçû÷àíûõ ñëî¢ ³ âûðàçà¢, ìî¢íûõ øòàìïà¢, ñëî¢ ³ âûðàçà¢, ÿê³ÿ íå íÿñóöü í³ÿêàé ñýíñàâàé íàãðóçê³ (òàê çâàíûõ ñëî¢-ïàðàç³òà¢); 2) ìî¢íûõ ýëåìåíòà¢, ÿê³ÿ çíàõîäçÿööà çà ìåæàì³ ë³òàðàòóðíàé ìîâû (äûÿëåêòíûõ ñëî¢, ïðàôåñ³ÿíàë³çìà¢, æàðãàí³çìà¢, âóëüãàðûçìà¢).

274. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Ö³ ¢ëàñö³âàÿ ÿìó òàêàÿ ÿêàñöü ìà¢ëåííÿ, ÿê ÷ûñö³íÿ? Àáãðóíòóéöå ñâîé àäêàç.

Ö³øûíÿ ¢ àñåíí³ì ëåñå. Ñïàêîé ³ öàðñòâà ôàðáà¢, êîëåðà¢. Íå çâàðóõíåööà í³ àäíà ãàë³íêà íà äðýâå. À äðýâû ¢ ãà³ áûööàì ó êàçà÷íûì ïàëàöû. Âåðàñåíü ê³íó¢ óæî íà áÿðîçû êðûõó ðîçíûõ ôàðáà¢. Âîñü ïðàëÿöå¢ áÿðîçàâû ë³ñòîê, àïóñö³¢ñÿ ö³õà íà çÿìëþ. Ðàïòàì òàê³ æ ë³ñòîê ë¸ã ìíå íà ïëÿ÷î. ß àñöÿðîæíà ¢çÿ¢ ÿãî. ßø÷ý çàòà³ë³ñÿ íà äðýâàõ ÿãî áðàòû, à ¸í óæî àäæû¢ ñâà¸, ïàê³íó¢ ðîäíóþ ãàë³íêó. Àëå æ óãëåäçüöåñÿ ¢ ãýòû ë³ñòîê. Êîëüê³ ñîíå÷íàãà öÿïëà ïàäàðàâàëà ÿìó ëåòà! ² ìíå çäàåööà: ÷àñö³íêà ãýòàãà öÿïëà òàê ³ çàñòàëàñÿ ¢ ³ì (Ì. Øûìàíñê³).

275. Ïðà÷ûòàéöå ðýïë³êó ç ³íòýðíýò-ôîðóìà «ÄÀ² ³ ë³òàðû çàêîíà» ³ àäêàæûöå, ö³ ¢ëàñö³âàÿ ãýòàìó âûêàçâàííþ ÷ûñö³íÿ ìà¢ëåííÿ. Àáãðóíòóéöå ñâภìåðêàâàííå.

Ôðððð! Ãýòàÿ âóçêàÿ âóë³öà ç òðàìâàÿì³ äàñòàëà çóñ³ì! Äû ÿø÷ý ñòîëüê³ áàáëà ¢ ãýòûÿ ðýéê³ ¢êàòâàþöü! ×àìó á íå çðàá³öü øàñö³ïàëîñíóþ ç òðàë³êàì³? ² íàêîíò ïàðêî¢ê³ êàëÿ ìóçûê³. À øòî, óñþäû, äçå õîäçÿöü òðàë³ê³, ïðûïûíàê çàáàðîíåíû?

212

276. Ïðà÷ûòàéöå ¢ðûâàê ç ðàìàíà ². Ìåëåæà «Ëþäç³ íà áàëîöå». Çíàéäç³öå äûÿëåêòûçìû, ïàñïðàáóéöå ðàñòëóìà÷ûöü ³õ çíà÷ýííå. Ç ÿêîé ìýòàé âûêàðûñòî¢âàå ï³ñüìåíí³ê ãýòûÿ ñëîâû ¢ òýêñöå ìàñòàöêàãà òâîðà?

Ïàäàþ÷û òîðáó, ìàö³ çàãàâàðûëà: ß òóò õëåáà äçâå êóë³äê³ ïàêëàëà. Ó÷îðà ñïÿêëà... Ìÿäêó äçåä ðàññòàðà¢ñÿ. Ó êîíà¢öû ç áåðàñöÿíêàé, êåá íå âûë³¢ñÿ, ãëÿäç³... ̸ä ëåïåé áóëî á íà ïðîäàæ, ñòðîãà çàçíà÷û¢ Âàñ³ëü. ßå÷àê äçÿñÿòàê ïðàäàì... Ñîë³ òðý ³ çàïàëàê... Âàñ³ëü íå ñêàçࢠí³÷îãà íà ãýòà. Ïàö³êàâ³¢ñÿ ³íøûì: Æûòî íåìàëî÷àíàå? Äàìàëî÷óâàåì. Äçåä ³ ÿ... Ñòàðû äóæû, êå¢ëÿå, çíà÷ûööà?.. Êå¢ëÿå. Äóæû.

277. Çàï³øûöå òýêñò, àôàðìëÿþ÷û ÿãî ¢ àäïàâåäíàñö³ ç àðôàãðàô³÷íûì³ ³ ïóíêòóàöûéíûì³ íîðìàì³. Ïàäêðýñë³öå ¢ ³ì ñëîâû, óëàñö³âûÿ ìîâå öåñëÿðî¢. Ç ÿêîé ìýòàé âûêàðûñòî¢âàþööà ïðàôåñ³ÿíàë³çìû ¢ ìàñòàöê³ì òýêñöå?

À (Ê/ê)³ðûëࢠäîì ðîñ ³ ðîñ. Ïàáàâ³¢ñÿ òðîõ³ ÿê ïàäðóá ðàá³ë³. Äû íå (àáû)ÿê³ ïàäðóá. Äóáîâû! Àêåíöû íàâàò ó ³ì ïàïðàð..çàë³ êàá ïàä ïàäëîãàþ âåòðûê õàäç³¢ ðîçíóþ öâ³ëü äû ãí³ëü âûâåòðûâà¢. À ÿê çàñíàâàë³ ïåðøû âÿíåö íàä ïàäðóáàì äûê ³ äîì ïà(?)øî¢ ðàñö³. Âóãàë ó ëàïó ʳðûëà ðàá³¢ ëåïø çà ñàìûõ àäìûñëîâûõ ö..ñëÿðî¢. Âóãëû áûë³ ðî¢íåíüê³ÿ ÿê ïàä øíóð. ͳäçå í³øòî íå âûï³ðàëà íå çàïàäàëà. Õëîïåö ãë..äçå¢ êàá êîæíû âÿíåö áû¢ ñàìøîíû ÿê ìàå áûöü. Õàòà áåç öÿïëà ãýòà ÿê õàòà áåç àêîí. Ïàêëàë³ âóøàê³ ïàêëàë³ ¢çãàëî¢í³. Íà âîêíû ïàêëàë³ äóáîâûÿ ïàäóøê³. Õòî í.. ãëÿäçå¢ íà õàòó êàçࢠÃýòà íà âåê³ âå÷íû.. ÷àëàâåê ìîñö³ööà (Ïàâîäëå Ð. Ñàáàëåíê³).

278. Ïàíàç³ðàéöå, ö³ çàõî¢âàåööà ¢ ìà¢ëåíí³ âàøûõ àäíàãîäêࢠòàêàÿ ÿãî ÿêàñöü, ÿê ÷ûñö³íÿ. Êàë³ íå, âûçíà÷öå, ÿê³ÿ ìî¢íûÿ ñðîäê³, íå ¢ëàñö³âûÿ ë³òàðàòóðíàé ìîâå, à òàêñàìà áåñïàäñòà¢íà ¢æûòûÿ ìî¢íûÿ àäç³íê³ ïàðóøàþöü ÷ûñö³íþ ìà¢ëåííÿ?

213

§ 52. Áàãàööå ìà¢ëåííÿ Àñíî¢íûì³ õàðàêòýðíûì³ ðûñàì³ áàãàòàãà ìà¢ëåííÿ ç ÿ¢ëÿþööà âÿë³ê³ àá ¸ì àêòû¢íàãà ñëî¢í³êà, ðàçíàñòàéíàñöü ìàðôàëàã³÷íûõ ôîðìࢠ³ ñ³íòàêñ³÷íûõ êàíñòðóêöûé. Ïðû ãýòûì ìà¢ëåííå àïòûìàëüíà íàñû÷àíà ðîçíûì³ ñðîäêàì³ ìîâû.

!

279. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Âóñíà ñö³ñëà ïåðàêàæûöå ÿãî.

Áàãàööå ³ áåäíàñöü ìà¢ëåííÿ ÷àëàâåêà çàëåæûöü àä ÿãî àäóêàöû³, æûöö¸âàãà âîïûòó, óìåííÿ ãàâàðûöü ³ ï³ñàöü, ÿãî àäíîñ³í äà ìîâû ÿê ñðîäêó çíîñ³í ³ ³íø. Áàãàööå ìà¢ëåííÿ âûçíà÷àåööà, ÿê ïðàâ³ëà, íà àñíîâå ¢ë³êó ÷àñòàòû ¢æûâàííÿ òûì ö³ ³íøûì ³íäûâ³äàì* ñëî¢, ñëîâàçëó÷ýííÿ¢, ñêàçà¢. Àñàáë³âà ÷àñòûÿ íåìàòûâàâàíûÿ ïà¢òîðû òûõ ñàìûõ ìî¢íûõ àäç³íàê, àäíàñòàéíàñöü âûêëàäó (âûðàæýííÿ äóìê³) ñâåä÷àöü ïðà áåäíàå âóñíàå ö³ ï³ñüìîâàå ìà¢ëåííå à¢òàðà. Ïðà¢äà, òóò òðýáà ¢ë³÷âàöü ³ íîðìû ôóíêöûÿíàëüíûõ ñòûëÿ¢ ë³òàðàòóðíàé ìîâû, áî, íàïðûêëàä, ó àô³öûéíûì ³ íàâóêîâûì ñòûëÿõ ÷àñöåé äàïóñêàþööà ïà¢òîðû, ÷ûì ñ³íàí³ì³÷íûÿ çàìåíû. Áàãàööå ìà¢ëåííÿ ãýòà íå òîëüê³ ðàçâ³öö¸ ñ³íàí³ì³ê³ ³ âàðûÿíòíàñö³ ë³òàðàòóðíàé ìîâû, àëå ³ ¢ìåííå êàðûñòàööà ¢ñ³ì ñêàðáàì íàöûÿíàëüíàé ìîâû, íàéïåðø àïðàáàâàíûì³ ¢æî ñ³íîí³ìàì³ ³ âàðûÿíòàì³. Áàãàööå ìà¢ëåííÿ íåïàðû¢íà çâÿçàíà ç ôîðìàé ³ çìåñòàì, ÿê³ÿ ¢ ñâàþ ÷àðãó çàëåæàöü ³ àä ôóíêöûÿíàëüíûõ ñòûëÿ¢, ³ àä ìî¢íà-âûÿ¢ëåí÷ûõ ñðîäêà¢. Àêðàìÿ òàãî, ïàâ³ííà äçåéí³÷àöü ³ ìåðà ¢æûâàííÿ ¢ñ³õ ñðîäêࢠìîâû, ÿêàÿ âûçíà÷àåööà ³íòýëåêòàì, ÷óöö¸ì ³ àä÷óâàííåì ìîâû (Ïàâîäëå Ì. Àáàáóðê³).

280. Ïðààíàë³çóéöå ¢ðûâàê ç ðàìàíà I. Ìåëåæà «Çàâå³. Ñíåæàíü» ç ïóíêòó ãëåäæàííÿ áàãàööÿ ìà¢ëåííÿ (ëåêñ³÷íàãà, ìàðôàëàã³÷íàãà, ñ³íòàêñ³÷íàãà).

Ñíåã ïàöåðóøû¢ òðîõ³ ³ ïåðàñòà¢. Âåöåð çà äçåíü âûìå¢ áåëóþ ìóêó, ïàçàãàíÿ¢ ÿå ïà ø÷ûë³íàõ, ïà çàêóòêàõ. ßðê³ÿ áåëûÿ ïàñû ³ ëà´òê³ òîëüê³ äçå-í³äçå ïÿðýñö³ë³ ïàíóðàñöü äâàðî¢ ³ àãàðîäà¢.

214

À õîëàä íå òîëüê³ íå àäñòóï³¢, à ÿê áû íàâàò óçíÿ¢ñÿ ìàöíåé. I äíÿì³, ³ íà÷àì³ ¢ñ¸ ñòûëà íà ðî¢íàé, øêëÿíîé õàëàäý÷û. I äíÿì³, ³ íà÷àì³, íå ñö³õàþ÷û, ãàéñࢠíàä çÿìë¸é ñóõ³, ñ³âåðíû âåöåð, ñóíóë³ñÿ í³çê³ÿ øýðûÿ õìàðû. Ïàä íåëàãîäíûì íåáàì, âûë³çàíûÿ âåòðàì, öüìÿíà ëàñí³ë³ñÿ çàëåäçÿíåëûÿ ëóæû íà âóë³öû, áàëîòíûÿ ðàçë³âû, øòî ïàäñòóïàë³ äà ãîëûõ çàðàñí³êà¢. I òûäçåíü, ³ äðóã³ ë³÷ûë³ òîëüê³ õàëàäû äû ñöþäç¸íûÿ âÿòðû: íà ñàìûì ðàçûõîäçå âîñåí³ ³ ç³ìû í³áû ðàïòàì ïðûïûí³¢ñÿ àäâå÷íû ðóõ ïðûðîäû: âîñåíü àäûøëà, à ç³ìà íå áðàëàñÿ ÿê ñëåä. Óñ¸ æûëî, çäàâàëàñÿ, ÷àêàííåì ñíåãó. ×àêàë³ ïàðàäçåëûÿ, ÷îðíûÿ àëåøí³ê³ íà áàëîöå, ãëàäêàÿ, áë³ñêîòíàÿ ðî¢íÿäçü ðàçë³âࢠ³ ëóæ, ãàðáàòûÿ, êðûâûÿ ðàäû õàò ³ ãóìíà¢, öâ¸ðäûÿ, ó ñêàìÿíåëûõ ãðóäêàõ ³ êàëÿ³íàõ äàðîã³, áÿñêîëåðíàÿ, íåæûâàÿ òðàâà...

281. Ïåðàïðàöóéöå òýêñò òàê, êàá ÿãî ìîæíà áûëî ïðûâåñö³ ¢ ÿêàñö³ ïðûêëàäó áàãàòàãà ìà¢ëåííÿ. Ïàðà¢íàéöå ñâîé âàðûÿíò ç óðû¢êàì ç àïàâÿäàííÿ ß. Êîëàñà «Øòî ÿíû ñòðàö³ë³».

Ëåñ, ïåðàâàæíà äóáîâû, ñòàÿ¢ íà ¢çãîðêó. Äóáû áûë³ ñòðîéíûÿ ³ òî¢ñòûÿ. Ïàä óçãîðêàì áûëî âîçåðà. Íàä âàäîþ öÿãíó¢ñÿ øëÿê* çåëÿí³íû. Òóò áûë³ âûñîê³ÿ ñ³òíÿê³ ³ çàðàñí³ê³ àåðó. Ïàïàäàë³ñÿ êóñòû ëàçû, àëåøûíû, áûë³ ³ äçâå õâî³.

§ 53. Âûðàçíàñöü ìà¢ëåííÿ Âûðàçíàñöü ìà¢ëåííÿ ñòâàðàåööà ïðû äàïàìîçå àäáîðó ìî¢íûõ ñðîäêà¢, ÿê³ÿ ¢ íàéáîëüøàé ñòóïåí³ àäïàâÿäàþöü óìîâàì ³ çàäà÷àì çíîñ³í. Ãýòà àçíà÷àå, øòî òîé, õòî ãàâîðûöü àáî ï³øà, àä÷óâàå àñàáë³âàñö³ ñ³òóàöû³ çíîñ³í ³ ¢ë³÷âàå ³õ ïðû âûáàðû ñëî¢, êàíñòðóêöûé ³ ¢âîãóëå ñòûëþ, òûïó, æàíðó ìà¢ëåííÿ. Êîæíû ôóíêöûÿíàëüíû ñòûëü ìàå ñâàå ñðîäê³ âûðàçíàñö³. Àêðàìÿ ãýòàãà, ñðîäêàì³ íàäàííÿ âûðàçíàñö³ âóñíàìó ìà¢ëåííþ ç ÿ¢ëÿþööà òýìï, òîí, òýìáð, ãó÷íàñöü ãîëàñó. Âûðàçíàñöü ìà¢ëåííÿ íåïàðû¢íà çâÿçàíà ç ïðàâ³ëüíàñöþ ³ áàãàööåì ìà¢ëåííÿ.

215

282. Ñóïàñòà¢öå àçíà÷ýíí³ òýðì³íࢠ«òîí» ³ «³íòàíàöûÿ». Ö³ ìàã÷ûìà íàçâàöü ³õ ñ³íîí³ìàì³?

ÒÎÍ (ãðý÷. tonos íàïðóæàííå, íàö³ñê). 1. Õàðàêòàð ãó÷àííÿ ìà¢ëåííÿ, ìàíåðà ãàâàðýííÿ (àáî ï³ñüìà), ÿê³ÿ âûðàæàþöü ïà÷óöö¸ ãàâîðà÷àé àñîáû, àäíîñ³íû äà ïðàäìåòà ãóòàðê³, àñàáë³âàñö³ äóøý¢íàãà ñêëàäó. 2. Âûøûíÿ ãîëàñó ÷àëàâåêà. ²ÍÒÀÍÀÖÛß (ëàö. intonare ãó÷íà âûìà¢ëÿöü). 1. Òîí, õàðàêòàð âûìà¢ëåííÿ, ÿê³ÿ âûðàæàþöü ïà÷óöö¸ òàãî, õòî ãàâîðûöü, ÿãî àäíîñ³íû äà ïðàäìåòà ãóòàðê³, àñàáë³âàñö³ ÿãî äóøý¢íàãà ñêëàäó. 2. Ðûòì³êà-ìåëàäû÷íû ëàä ìîâû, ÷àðãàâàííå ïàâûøýííÿ¢ ³ ïàí³æýííÿ¢ òîíó ïðû âûìà¢ëåíí³ (ÒÑÁÌ). l Ó ÿê³ì çíà÷ýíí³ ¢æûâàåööà âûäçåëåíàå ñëîâà?

283. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, ïåðàäàþ÷û ïà÷óöö³ òûõ, êàìó íàëåæàöü âûêàçâàíí³. Íàçàâ³öå ñðîäê³, ÿê³ÿ äàïàìàãë³ âàì ãýòà çðàá³öü.

1. Ìàö³ çíî¢ ïðûïàëà äà ñûíà, ïî¢íàÿ ãîðà, àä÷àþ, çàáåäàâàëà: «À ìîé æà òû äóáî÷àê, ìåñÿ÷ûê ìîé çàëàöåíüê³!.. À ÿê æà òû àäç³í!..» 2. I ðàïòàì ó Ãàííû âûðâàëàñÿ ñïàëîõàíàå, ÿê ìàëàíêà ¢äàðûëà: «Áàöüêî!!!»

3. «Çáðîÿ å?» çàïûòࢠØàáåòà òàê³ì òîíàì, ÿê³ ãàâàðû¢, øòî æàðòà÷ê³ ç ³ì ïàãàíûÿ. 4. Äóáàäçåë ñìûêíó¢ ãóáàì³ íåäàâîëüíà, ñêàçà¢, ñóäçÿ÷û: «Ñåðäàáîëüíû òû íåøòî, Ãëóøàê!» 5. «À òóò êóäû í³ ê³íü äàê áàëîòî äû áàëîòî! ïàøêàäàâࢠÃóáàòû Àë¸øà. Êóï³íû äû æàáû!»

(I. Ìåëåæ). Âûðàøûöü ïûòàííå àá âûáàðû òîíó âûêàçâàííÿ äàïàìîæà âûçíà÷ýííå àñíî¢íàé ³äý³ âûêàçâàííÿ. Òîí âûêàçâàííÿ ïàäêðýñë³âàå ÿãî àñíî¢íóþ äóìêó, àäíîñ³íû à¢òàðà äà òàãî, ïðà øòî ¸í ãàâîðûöü. Àäíî ³ òîå æ ìîæíà ñêàçàöü ðîçíûì òîíàì, âûðàæàþ÷û òûì ñàìûì ðîçíûÿ àäíîñ³íû äà ñêàçàíàãà ³ âûêë³êàþ÷û àäïàâåäíóþ ðýàêöûþ ñëóõà÷î¢.

216

284. Âûìàâ³öå ñêàç «Ïàåäó» òàê, êàá ó ³ì âûðàæàë³ñÿ: à) çãîäà; á) íåçàäàâîëåíàñöü; â) ðàäàñöü. Àõàðàêòàðûçóéöå ñ³òóàöûþ çíîñ³í, ïðû ÿêîé ìýòàçãîäíû òîé ö³ ³íøû òîí âûêàçâàííÿ.

285. Ñêëàäç³öå ö³ ïàäáÿðûöå ç òâîðࢠìàñòàöêàé ë³òàðàòóðû ñêàçû, ÿê³ÿ ìàã÷ûìà âûìàâ³öü íàñòóïíûì òîíàì: à) ïåðàêàíà¢÷ûì; á) ïàâó÷àëüíûì; â) çàãàäíûì; ã) çàêë³êàëüíûì; ä) ðàäàñíûì; å) ñóìíûì; æ) çëîñíûì; ç) ñòðîã³ì; ³) ïÿø÷îòíûì; ê) óñõâàëÿâàíûì; ë) óðà÷ûñòûì; ì) ³ðàí³÷íûì; í) ñàðêàñòû÷íûì.

286. Âûðàçíà ïðà÷ûòàéöå ïà ðîëÿõ óðûâàê ç ðàìàíà I. Ìåëåæà «Ëþäç³ íà áàëîöå». Àõàðàêòàðûçóéöå àñíî¢íû òîí âûêàçâàííÿ¢. Ïàíàç³ðàéöå çà òûì, ÿê, óë³÷âàþ÷û ñ³òóàöûþ çíîñ³í, I. Ìåëåæ àäá³ðàå ìî¢íûÿ ñðîäê³.

Õëîïöû ³ äçÿ¢÷àòû ãàìàí³ë³ ¢ öåìðû íà áÿðâåííÿõ, ñêëàäçåíûõ ïåðàä Ãðûáêîâàé õàòàé... Ñöÿïàí ñö³ïëà ïðûñå¢ íà áåðâÿíî, à ߢõ³ì, ñõ³ë³¢øûñÿ, ñòࢠóç³ðàööà ¢ òâàðû äçÿ¢÷àò. Ïàêàçûòࢠàäíó, æàðòàì çâîíêà öìîêíó¢ ïåðàä äðóãîé, àáûøî¢, àáãëåäçå¢, õòî ñÿäçå¢ òóò... À, ³ ×àðíóøêà òóò! Ïðûéøëà! Ìîæà ïàïûòàööà òðý áóëî? Ïûòàööà íÿìà ÷àãî, ìåñöà õàïàå!.. Òîëüê³ æ äà¢íî íåøòî íå áûëî â³äàöü! À òàáå øòî, êàðöåëî? Ïàïðà¢äçå ñêàçàöü, íå äóæà. ¨í çàðàãàòà¢. Ãàííó çà÷àï³¢ ãýòû, çäàëîñÿ, íÿäîáðû ðîãàò... À ÿ öÿáå äàê çðàíêó äà âå÷àðà âûãëÿäàëà! ëàãîäíà, ç ïðûòîåíàé ÿõ³äíàñöþ ñêàçàëà Ãàííà. Íó? Âîò íå çíà¢? ó òîí ¸é çäç³â³¢ñÿ ߢõ³ì. Øêàäà! Âåëüì³ æ áî òðýáà áóëî! Íÿ¢æý? Íàøòî? Âåðàá ³ íàñÿäàë³ íà æûòî, êåá ³õ íåìà÷! Ïóæàöü íå áóëî êàìó! À Äçÿòë³ê õ³áà íå ìîã? ïàä÷àï³¢ ߢõ³ì. Íå áàÿë³ñÿ ÿãî! ×óá íå òàê³!

217

Õòîñüö³ ç äçÿ¢÷àò ïðûäóøû¢ ñìåõ. Óöýë³ëà Ãàííà! Ëåïø íåëüãà áûëî ¢öýë³öü: ߢõ³ì ñâà³ì ÷óáàì ãàíàðû¢ñÿ, ôàðñ³¢ ³ì, ÷óá áû¢ ÿìó ñâÿòîé ìóæ÷ûíñêàé êðàñîþ. I âîñü ç êðàñû ãýòàé òàê³ çäçåê! ߢõ³ì íà ìîìàíò ÿê áû àíÿìå¢ àä ãýòàé àáðàçû...

287. Ïåðàêëàäç³öå íà áåëàðóñêóþ ìîâó. Ïðà ÿêîå çíà÷ýííå ñëîâà «òîí» ³äçå ãàâîðêà ¢ òýêñöå?

Ìîíîòîííàÿ ðå÷ü ðå÷ü íà îäíîé íåèçìåííîé âûñîòå çâóêà. Îäíàêî åñëè äàæå íà ïðîòÿæåíèè îäíîé ôðàçû âûñîòà ìåíÿåòñÿ òîëüêî íà äâà èëè òðè òîíà, ðå÷ü îñòàåòñÿ ìîíîòîííîé.  áîëüøèíñòâå ïðåäëîæåíèé âû äîëæíû ïîëüçîâàòüñÿ íå ìåíåå ÷åì ñåìüþ ïîëíûìè òîíàìè, èëè äèàïàçîíîì* îêòàâû* (Ï. Ñîïåð). l Ðàñòëóìà÷öå ëåêñ³÷íàå çíà÷ýííå âûäçåëåíûõ ñëî¢.

288. Âûçíà÷öå, ó ÿê³ì âûïàäêó ïåðàäàåööà ñöâÿðäæýííå, à ¢ ÿê³ì ãó÷ûöü ïûòàííå (ñòðýëê³ àáàçíà÷àþöü ïàâûøýííå ³ ïàí³æýííå âûøûí³ ãóêà).

Òàê

Òàê

Ëàã³÷íû íàö³ñê ãýòà íàö³ñê, ïðû äàïàìîçå ÿêîãà ¢ âóñíûì ìà¢ëåíí³ âûäçÿëÿþööà âàæíûÿ ¢ ñýíñàâûõ àäíîñ³íàõ ñëîâû. Ó âóñíûì ìà¢ëåíí³ ìû ìîæàì ³íòàíàöûéíà âûäçåë³öü ëþáîå íåàáõîäíàå ñëîâà ³ áåç çìÿíåííÿ ïàðàäêó ñëî¢. Ó ï³ñüìîâûì æà ìà¢ëåíí³ ñëîâû, íà ÿê³ÿ ïàäàå ëàã³÷íû íàö³ñê, çâû÷àéíà ñòàâÿööà ¢ êàíöû ñêàçà.

289. Ïàðà¢íàéöå íàñòóïíûÿ ñêàçû. Ðàñòëóìà÷öå, ÷àìó ß. Êîëàñ âûêàðûñòî¢âàå ³íâåðñ³þ (ëàö. inversio ïåðàñòàíî¢êà çìåíà çâû÷àéíàãà ïàðàäêó ñëî¢ ó ñêàçå ç ìýòàé ³õ âûäçÿëåííÿ äëÿ íàäàííÿ ³ì áîëüøàãà çíà÷ýííÿ).

1. Çà øûðîêàþ áë³ñêó÷àþ äóãîþ ëÿæûöü, ÿê ìîðà, íåàáñÿæíû ïðàñòîð áàëîòíûõ çàðàñí³êࢠ(ß. Êîëàñ).

218

Íåàáñÿæíû ïðàñòîð áàëîòíûõ çàðàñí³êࢠëÿæûöü, ÿê ìîðà, çà øûðîêàþ áë³ñêó÷àþ äóãîþ.

2. Íà ãýòûì áàëîòíûì ïðàñòîðû ïàïàäàþööà âóçê³ÿ ÷îðíûÿ, ÿê ðàñòîïëåíàÿ ñìàëà, ïàëîñû âàäû (ß. Êîëàñ). Âóçê³ÿ ÷îðíûÿ, ÿê ðàñòîïëåíàÿ ñìàëà, ïàëîñû âàäû ïàïàäàþööà íà ãýòûì ïðàñòîðû.

!

290. Ïåðàêëàäç³öå íà áåëàðóñêóþ ìîâó. Âûçíà÷öå ñòûëü òýêñòó. Àäêàæûöå íà ïûòàííå: «Øòî òàêîå òýìáð ãîëàñó?»

Êàæäûé çâóê îáëàäàåò õàðàêòåðíîé îêðàñêîé, èëè òåìáðîì. Îíà îïðåäåëÿåòñÿ ïëîòíîñòüþ, ôîðìîé è ðàçìåðàìè òåëà, ïðèâåäåííîãî â ñîñòîÿííå êîëåáàíèÿ, è îñîáåííîñòÿìè ñðåäû, â êîòîðîé îíî âèáðèðóåò. Çâóêè, èçäàâàåìûå áàñîâûì ðîæêîì, ïî êà÷åñòâó îòëè÷àþòñÿ îò çâóêîâ ñêðèïêè èëè êëàðíåòà. Äàæå ìàëåéøàÿ ðàçíèöà â ñòðîåíèè è ôîðìå âèáðèðóþùèõ òåë èìååò î÷åíü ñóùåñòâåííîå çíà÷åíèå. Õîðîøèé òåìáð ýòî çâó÷àíèå îòêðûòîå, íàñûùåííîå, ÿñíîå, ñ ÷èñòûìè âèáðàöèÿìè. Òàêîå çâó÷àíèå ðåçóëüòàò ãëóáîêîãî, êîíòðîëèðóåìîãî äûõàíèÿ, ñâîáîäíîé âèáðàöèè ãîëîñîâûõ ñâÿçîê è íè÷åì íå ñòåñíåííûõ ðåçîíèðóþùèõ êàìåð, òî åñòü ãîðòàíè, ïîëîñòåé ðòà è íîñà. Íåäîñòàòêè òåìáðà ìîãóò îáúÿñíÿòüñÿ îäûøêîé, õðèïîòîé, ðåçêîñòüþ, ãîðòàííîñòüþ, ãíóñàâîñòüþ (Ï. Ñîïåð).

291. Âûï³øûöå ñà ñêàçࢠòûÿ ñëîâàçëó÷ýíí³, ç äàïàìîãàé ÿê³õ ìîæíà àõàðàêòàðûçàâàöü òýìáð ãîëàñó.

1. Äà ö³õàãà õðûïëàâàòàãà ñïåâó äàëó÷û¢ñÿ çâîíê³ ³ ÷ûñòû Õîíå¢ì ãàëàñîê (I. Ìåëåæ). 2. «Äàðîãó òðýáà ïåðàêðûöü íà ñóòê³ì», ñ³ïàòûì ïðàñòóäæàíûì ãîëàñàì êàçࢠêàï³òàí (Â. Áûêà¢). 3. «×àãî ðàçë¸ãñÿ?» áóðêàòë³âûì, ãëóõàâàòûì ãîëàñàì ãûðêàå Æà¢òûõ (Â. Áûêà¢).

4. «Òû øòî ãýòà ïðûñòࢠÿê áàííû ë³ñò?» ïà÷ó¢ñÿ ãëóõ³ áàñ (². ×ûãðûíà¢). 5. «Êàçÿ! ïà÷ó¢ ¸í ç-çà õàòû ìàò÷ûí ìÿêê³, àìàëü ïÿâó÷û ãîëàñ. Õàäç³ ñþäû!» (Ã. Äàë³äîâ³÷).

219

292. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, íàäàþ÷û ñâàéìó ãîëàñó íåàáõîäíóþ ãó÷íàñöü. Âûçíà÷öå, ÿêîé ñ³òóàöûÿé çíîñ³í àáóìî¢ëåíà òàÿ ö³ ³íøàÿ ãó÷íàñöü ãîëàñó.

1. Ïåðàä àäûõîäàì äîêòàðêà àäâÿëà òðîõ³ ¢áîê ̳öüêó ³ ö³õà ñêàçàëà: ß í³÷ûì íå ìàãó ïàìàã÷û ÿìó. Òóò ïàòðýáíà ñêëàäàíàÿ àïåðàöûÿ, ÿ íå çäîëåþ çðàá³öü ÿå. Äû ³ íÿìà äçå. ßãî á çàðàç ó øï³òàëü, òàì, ìîæà, ³ äàë³ á ðàäû (I. ×ûãðûíà¢).

2. ...Ãëóõàÿ öåìðà çàïàíàâàëà ¢ ñòàðîæöû. Äðóæíà ñàïë³ õëîïöû, ïàõðàïâࢠñòàðøûíà, à Ãëå÷ûê øûðîêà ðàñêðûòûì³ âà÷àì³ íåðóõîìà ïàç³ðࢠó çìðîê. Ìàö³, àäç³íàÿ ìàÿ, øàïòࢠ¸í ó áÿçäîííóþ öåìðó, ö³ äàðóåø òû ìíå êàë³ ìภíåïàñëóøýíñòâà, ìàå äóðàñë³âûÿ âûáðûê³? ×àìó ÿ áû¢ òàê³ äóðíû, íå ðàçóìå¢ òâàéãî ñýðöà, ÿêîå õàöåëà ñâàéãî ÷àëàâå÷àãà ø÷àñöÿ, íàâîøòà ïàê³íó¢ öÿáå ðîäíóþ, àäç³íóþ ìàþ? (Â. Áûêà¢).

3.

Áûâàëà, óëåòêó, ó ÷àñ ðàáî÷û Íå ðàç òàì ÷ó¢ñÿ êðûê âÿñ¸ëû: Ãî, òàòà! äçÿäçüêà! âûéøë³ ï÷îëû! Íà â³øí³ ñåë³ êàëÿ ïëîòó! ß. Êîëàñ

Ó ïàíÿööå òýìï ìà¢ëåííÿ ¢âàõîäçÿöü õóòêàñöü ìà¢ëåííÿ ¢ öýëûì, ïðàöÿãëàñöü ãó÷àííÿ àñîáíûõ ñëî¢, ³íòýðâàëû ³ ïðàöÿãëàñöü ïà¢ç.

293. Ïðà÷ûòàéöå ñêàçû, âûêàðûñòî¢âàþ÷û íåàáõîäíû òýìï ìà¢ëåííÿ: íàðìàëüíû, õóòê³, ïàâîëüíû.

1. Ç âûãëÿäó àáûÿêàâû äà ¢ñÿãî, Ô³øàð ðàçãóáëåíà çàì³ðãࢠïàä àêóëÿðàì³ áë³çàðóê³ì³ âà÷ûìà, íÿñïðûòíà ¢çíÿ¢ñÿ ç äîëó, ³, çà³êàþ÷ûñÿ àä õâàëÿâàííÿ, õóòêà-õóòêà çàãàâàðû¢: Ì-ì-ìîæàöå íå ò-ò-òóðáàâàööà, òàâàðûø êàìàíäç³ð, ãýòà âûêëþ÷àåööà. ß í-í-íå ìåíø çà âàñ ðàç-ç-çóìåþ ñâàå àáàâÿçê³ ³ çðàáëþ òîå, øò-ò-òî òðýáà, áåç ë³øí³õ ýêñöýñࢠ(Â. Áûêà¢).

220

2. Äçåä ç áàáàþ æàë³ ïàä ëåñàì... ïà÷ûíàå òàòà êàçêó. Ïøàí³öó æàë³... À ãëÿ÷îê ç âàäîþ... ïàä êóñò ïàñòàâ³ë³... Êàá íå íàãðàâà¢ñÿ... . l Øòî äàïàìàãëî âàì âûçíà÷ûöü íåàáõîäíû òýìï ìà¢ëåííÿ?

294. Âûðàçíà ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Çíàéäç³öå ñðîäê³, ç äàïàìîãàé ÿê³õ à¢òàð óêàçâàå íà òýìï ìà¢ëåííÿ, òýìáð, òîí ³ ãó÷íàñöü ãîëàñó ïàñòóõà.

Íà ïóñòîé âóë³öû, ç òîðáàé öåðàç ïëÿ÷î, í³æó÷û áîñûì³ íàãàì³ ö¸ìíû ñëåä íà ïàäáåëåíàé ðàñîé òðàâå, ³øî¢, ðàçìàõâࢠäî¢ãàé âåðà¢÷àíàé ïóãàé ÿø÷ý ñàíë³âû õëîïåöïàñòóõ. ¨í ÷àñ àä ÷àñó ëÿñêࢠïóãàé ³ àäíàñòàéíà, õðûïàòà ïàêðûêâà¢: Êà-ðî-âû!.. Êà-ðî-âû!.. Êà-ðî-âû!.. Ãîëàñ ÿãî ïàñëÿ ñíó áû¢ íÿìîöíû, âûñ³ëüâàööà ÿìó íå õàöåëàñÿ, ³ ¸í ÿê áû ïàìàãࢠñàáå ëÿí³âûì, àëå çâîíê³ì ëÿñêàì ïóã³ (I. Ìåëåæ). Ìîâà íàâóê³ ³ ñïðàâàâîäñòâà âûêîíâàå ôóíêöûþ ïàâåäàìëåííÿ. Ìîâà æ ìàñòàöêàé ë³òàðàòóðû ç ÿ¢ëÿåööà ³ ñðîäêàì óçäçåÿííÿ íà ëþäçåé. Íàâóêîâåö àáàãóëüíÿå ñâàå íàç³ðàíí³ ïðû äàïàìîçå ïàíÿööÿ¢. ϳñüìåíí³ê æà ïðàç âîáðàç, øëÿõàì àäáîðó àäïàâåäíûõ âûðàçíûõ äýòàëÿ¢.

295. Âûðàçíà ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Âûçíà÷öå ñòûëü ìà¢ëåííÿ, ëåêñ³÷íûÿ (ýï³òýòû, ìåòàôàðû, ïàðà¢íàíí³ ³ ã. ä.) ³ ³íøûÿ ñðîäê³ âûðàçíàñö³.

Äðýìëå ¢ ö³øû æí³¢íàãà äíÿ ë³ñö¸âû ëåñ. Øûðîêà ðàñê³íóë³ ö¸ìíà-çÿë¸íàå âåööå ìàãóòíûÿ äóáû, öÿãíóööà ¢ âûøûíþ ñòðîéíûÿ ãðàáû, í³áû ïðàç äðîáíóþ ñåòêó ïðàïóñêàå ñîíå÷íàå ñâÿòëî ÿñåíü. Âîääàëü áÿëåå ãîíê³ì³ ñòâàëàì³ ÷àðàäà áÿðîç, à êðûõó äàëåé ðàñïðàñö¸ðñÿ ñòðîìê³ ³ ðî¢íû, ÿê ïàäñòðûæàíû, ñàñíîâû áîð. Ïàâåòðà íàñû÷àíà ìÿäîâûì ïàõàì ë³ïû ³ ðàñïëà¢ëåíàé ñîíöàì ñìàëû íà õâîÿõ. Áÿñêîíöà ¢òóëüíà ³ ñóö³øíà ¢ ëåñå ¢ ãàðà÷û ëåòí³ äçåíü (Ò. Õàäêåâ³÷).

221

296. Âûðàçíà ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Ïðûäóìàéöå äà ÿãî çàãàëîâàê. Âûçíà÷öå ñòûëü, òûï, òýìï ìà¢ëåííÿ, ãó÷íàñöü ãîëàñó ïðû ÷ûòàíí³, ëåêñ³÷íûÿ ñðîäê³ âûðàçíàñö³. Çâÿðí³öå ¢âàãó íà òîå, ÿê çíàê³ ïðûïûíêó äàïàìàãàþöü ïðàâ³ëüíà âûçíà÷ûöü ìåñöà ïà¢çû, ïàí³æýííÿ ö³ ïàâûøýííÿ ãîëàñó.

Áûëà ö³õàÿ ëåòíÿÿ ðàí³öà. ßø÷ý íå ïàñïåëà çàáðàööà âûñîêà ñîíöà. ßíî ïåðàë³âàëàñÿ ì³ëü¸íàì³ àãåíü÷ûêࢠó ðîñíàé ìóðàâå, íà ïàëÿíàõ, ïàáë³ñêâàëà íà â³ëüãîòíûõ ë³ñòî÷êàõ áÿðîç, ðàññûïàëàñÿ çàëàö³ñòûì³ ïëÿìêàì³ ïðàç ëàïê³ ÿë³í, ïðàç êóãîë³ñòûÿ âåðõàâ³íû õâîé. À êàë³ òðàïëÿëà ñîíöà íà ñïåëûÿ ÷ûðâîíûÿ ÿãàäû, ÿíû ãàðýë³, ÿê êàìÿí³ñàìàöâåòû. I ïàõ àä ³õ ³øî¢ äàë¸êà-äàë¸êà, ïðàç ëåñ, áàëîòà, äà ñàìàé ëÿñíîé äàðîã³. ßãàäû ïàõë³ ëåòàì, ñîíöàì, çÿë¸íàé ìóðàâîþ ïàëÿí. ×ûì òîëüê³ ÿíû íå ïàõë³! Çíàé àäíî: åø, íå ëÿíóéñÿ! (Ïàâîäëå Ì. Ëûíüêîâà).

§ 54. Äàðý÷íàñöü ìà¢ëåííÿ Ìà¢ëåííå ë³÷ûööà äàðý÷íûì, êàë³ ÿíî àæûööÿ¢ëÿåööà ç óë³êàì ìåñöà, ÷àñó, ìýò ³ ¢ìî¢ çíîñ³í, à âûêàðûñòàíûÿ ¢ ³ì ìî¢íûÿ ñðîäê³ àäïàâÿäàþöü ñòûëþ ³ æàíðó ìà¢ëåííÿ.

297. Âûçíà÷öå, ïåðøàå ö³ äðóãîå çíà÷ýííå ñëîâà «äàðý÷û» ïàñëóæûëà àñíîâàé ïàíÿööÿ «äàðý÷íàñöü ìà¢ëåííÿ».

ÄÀÐÝ×Û, ïðûñë. 1. Ê ìåñöó, ÿêðàç ó ïàòðýáíû ÷àñ. Áàðàáàí áåñïåðàïûííàãà äçåÿííÿ áû¢ âåëüì³ äàðý÷û. Ó ³ì ìîæíà áûëî àïðàöî¢âàöü âÿë³ê³ÿ äýòàë³ (Ó. Êàðïà¢).

2. Ó çíà÷. ïàáî÷í. (÷àñòà ¢ ñïàëó÷ýíí³ ñà ñëîâàì³ «êàæó÷û», «ñêàçàöü»). Óæûâàåööà äëÿ àáàçíà÷ýííÿ òàãî, øòî äàíàÿ ôðàçà ãàâîðûööà ¢ äàäàòàê äà ÷àãî-í., òîëüê³ øòî ñêàçàíàãà. Äàðý÷û, ó õàöå ¢ Ãàííû, êàë³ í³ ïðûéäç³ ÷ûñòà, í³áû ÿíà âå÷íà, ç ãàäç³íû íà ãàäç³íó, ÷àêàå âàæíàãà ãîñöÿ (Äóáðî¢ñê³). (ÒÑÁÌ) 222

298. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Ó ÿêîé ñ³òóàöû³ ìà¢ëåííÿ áóäçå äàðý÷íûì òàêîå âûêàçâàííå? Àáãðóíòóéöå ñâàþ äóìêó.

Äóõî¢íàÿ êóëüòóðà ñëàâÿíñê³õ íàðîäà¢, ³õ ìàñòàöòâà, ë³òàðàòóðà ãýòà äç³âîñíû ñâåò äàáðà, ïðà¢äû ³ ñïðàâÿäë³âàñö³, ñïàãàäû ³ ì³ëàñýðíàñö³, ãàñö³ííàñö³ ³ çû÷ë³âàñö³. Öÿæêà ïåðààöàí³öü çàñëóã³ ñëàâÿíñòâà ¢ ðàçâ³öö³ ñóñâåòíàé öûâ³ë³çàöû³, óêëàä ñëàâÿíñê³õ íàðîäࢠó ñêàðáí³öó ñóñâåòíàé êóëüòóðû, íàâóê³, ìàñòàöòâà. Àëå ö³ äàñòàòêîâà êëàïîö³ìñÿ ìû, êàá ñêàðáû äóõî¢íàé òâîð÷àñö³ ñëàâÿíñê³õ íàðîäࢠðàá³ë³ñÿ âÿäîìûì³ ¢ñÿìó ñâåòó? À ïåðø çà ¢ñ¸ ö³ äàñòàòêîâà ìû, ñëàâÿíñê³ÿ íàðîäû, âåäàåì àäç³í àäíàãî, ñ¸ííÿøí³ ñòàí êóëüòóðû, àñâåòû, ìàñòàöòâà, ãàëî¢íûÿ êëîïàòû, ÿê³ì³ êîæíû ç íàñ æûâå? Ö³ äàñòàòêîâà ìû äçåë³ìñÿ ì³æ ñàáîé äóõî¢íûì³ áàãàööÿì³? Ö³ íå äàïóñêàåì âà ¢çàåìààäíîñ³íàõ íÿ÷óëàñö³ ³ íåñïðàâÿäë³âàñö³, ïðûòðûìë³âàþ÷ûñÿ ñòàðûõ äîãìࢠ³ ì³ôà¢? I ö³ íå äà¸ì ÷àñàì ñâàáîäó ïà÷óööÿì, ÿê³ÿ íå ðîáÿöü íàì ãîíàðó, ïà÷óööÿì íàöûÿíàëüíàãà ýãà³çìó, çàìåñò òàãî, êàá ê³ðàâàööà ³íòàðýñàì³, àãóëüíûì³ äëÿ ¢ñ³õ íàñ íàðîäà¢áðàòî¢, íàðîäà¢-ñóñåäçÿ¢?.. (Í. óëåâ³÷).

299. Ïàäðûõòóéöå âûêàçâàíí³, ÿê³ÿ á áûë³ äàðý÷û ¢ íàñòóïíûõ ìà¢ëåí÷ûõ ñ³òóàöûÿõ: 1) âûñòóïëåííå ïåðàä àäíàêëàñí³êàì³ íà ôàêóëüòàòû¢íûõ çàíÿòêàõ ïà áåëàðóñêàé ìîâå; 2) â³íøàâàííå ñÿáðà ç äí¸ì íàðàäæýííÿ; 3) ïðûâ³òàëüíàå ñëîâà äà ïåðøàêëàñí³êࢠ1-ãà âåðàñíÿ.

ÊÀÍÒÐÎËÜÍÛß ÏÛÒÀÍͲ ² ÇÀÄÀÍͲ 1. ßêîå ìà¢ëåííå ë³÷ûööà äàêëàäíûì? Ó âûí³êó ÷àãî ïàðóøàåööà äàêëàäíàñöü ìà¢ëåííÿ?

2. ßêîå ìà¢ëåííå ç ÿ¢ëÿåööà ëàã³÷íûì? Íàçàâ³öå ë³íãâ³ñòû÷íûÿ ñðîäê³, øòî çàáÿñïå÷âàþöü ëàã³÷íàñöü ìà¢ëåííÿ.

3. Àõàðàêòàðûçóéöå ÷ûñö³íþ ÿê ÿêàñöü ìà¢ëåííÿ.

4. ßê³ÿ õàðàêòýðíûÿ ðûñû ¢ëàñö³âûÿ áàãàòàìó ìà¢ëåííþ?

5. Ïðû äàïàìîçå ÷àãî äàñÿãàåööà âûðàçíàñöü ìà¢ëåííÿ?

6. ßêîå ìà¢ëåííå ë³÷ûööà äàðý÷íûì?

223

ÏÀÄÀÃÓËÜÍÅÍÍÅ ² ѲÑÒÝÌÀÒÛÇÀÖÛß ÂÛÂÓ×ÀÍÀÃÀ ÇÀ ÃÎÄ

300. Ñï³øûöå òýêñò, óñòà¢ëÿþ÷û ïðàïóø÷àíûÿ ë³òàðû ³ ðàñêðûâàþ÷û äóæê³. Ó àïîøí³ ñêàç çàìåñò øìàòêðîï ÿ ¢ï³øûöå ³ìÿ ïåðøàãà áåëàðóñêàãà êàñìàíà¢òà ¢ â³íàâàëüíûì ñêëîíå.

ÍÀØ ÏÅÐØÛ ÊÀÑÌÀÍÀ¡Ò

ßãî ìàëåí..òâà áàñàíîæûëà ïàä øàòàì³ ïðàêàâåòíàå ïóø÷û. Ïðûñìàê-ïðûïàì³í ãàðêàâàãà, (ïàñëÿ)âàåííàãà (äà)ñþëü íà âóñíàõ. Òàäû, ó ìàëåí..òâå, êàë³ çà ñö..íó ñîñåí (ç/ñ)êî÷âàëàñÿ ç íåáà âÿë³çíà.. àãí³ñòà(?)áàðâÿíà.. ñî(?)íöà ³ ¢ çìðî÷í..ì ñóö³øøû çûðêà ¢ñïûõ(?)âàë³ äðàáíþòê³.. çîðê³, âî÷û ÿãî, äç(?)âå áëàê³òíû.. çÿìíû.. çîðà÷ê³, ñïàêóñíà êðàòàë³ ³õ çàõîïëåí..ì ïîç³ðêàì. Ó òàê³.. ³ìãíåíí³ çíàíû çÿìíû ñâåò (ç/ñ)ë³âà¢ñÿ ç ö..ëûì Ñóñâåòàì ³ áàö..êî¢ñê³ äâîð ñòàíàâ³¢ñÿ äëÿ çà÷àðàâàíàãà Ï..òðóêà àäç³íûì çÿìíûì àñòðà¢êîì ó çûðêàò..ì àáñÿæí..ì ì³æçîð ³. Ðóê³ ñàì³ ö..ãíóë³ñÿ (íà)ñóñòðà÷ çîðêàì, ³ ¸í, ñëóõàþ÷û ÷àðî¢íóþ ìîâó àãí³ñòàãà íåáà, (íå)ïà÷ó¢: ÿãî ¢ õàòó ãóêàå ìàòóë³í ãîëàñ. Ïðàì³íóööà ãàäû, ³ íà â³òêó êàñì³÷íàé àðá³òû ¸í ïà÷óå ìàòóë³í ãîëàñ, ÿê³ áóäçå êë³êàöü ÿãî (äà)äîìó ç(?)ïàä çîðàê. Øëÿõ äà çîðàê âûñîêà.. ¢ç..õîäæàííå ÷àëàâå÷àãà Äóõ.. ³ Ðîçóì.. . (Íà)ñóñòðà÷ ³ì óçíÿë³ ... ìàçîëüíûÿ, ïðàöàâ³òûÿ äàëîí³ ìà¸é Áåëàðóñ³ (Ì. Ìÿòë³öê³). l Ðàñòëóìà÷öå ñýíñ ïåðøûõ äâóõ ñêàçà¢. l ×àìó ñëîâû Ñóñâåò, Äóõ, Ðîçóì íàï³ñàíû ¢ òýêñöå ç âÿë³êàé

ë³òàðû?

301. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò.

ØÒÎ ÌÛ ßÄDzÌ

Áåëàðóñû ñïðàäâå÷íûÿ çåìëÿðîáû. Ðàñë³ííàÿ åæà äëÿ íàñ àñíî¢íàÿ çäàâ¸í. Òàìó åë³ ìû ¢ñ¸, øòî ðàñöå íà íàøàé çÿìë³.

224

À ÷àãî ìû íå åë³? Æàá, çìåé, ìàëþñêà¢, ñàðàí÷û, ÷àðâÿêî¢, ìÿñà ñàáàê. À ãýòà æ òàê³ÿ äàë³êàòýñû! Ó ³íøûõ êðà³íàõ. Íå åë³ äçüìóõà¢öî¢, áî ÿíû äëÿ íàñ ïóñòàçåëëå. À ¢ ßïîí³³ ãýòàå ïóñòàçåëëå ðàçâîäçÿöü íà àãàðîäàõ. Ìû ñìÿÿë³ñÿ ç íåìöà¢, ÿê³ÿ ñåëüäýðýé, ïàñòàðíàê, ñàëàòó åë³. À öÿïåð ÿäç³ì ³ ñàì³. Áåëàðóñû í³êîë³ íå åë³ ñàëࢳíûõ ÿçû÷êî¢. À ¢ Ôðàíöû³ ¢ XVIII ñòàãîääç³ ïåðàá³ë³ ëåäçü íå ¢ñ³õ ñàëࢸ¢: áûëà âÿë³êàÿ ìîäà íà ïàøòýòû ç ³õ ÿçû÷êî¢. Ìû æ ñàëࢸ¢ ñëóõàåì. Ó ²íäàíåç³³ äû ʳòà³ äî¢ã³ ÷àñ íå ¢æûâàë³ ¢ åæó ìàëî÷íûõ ïðàäóêòà¢, à ìû íå ¢ÿ¢ëÿë³ ñàáå æûööÿ áåç êàðî¢ê³. ßíà, ÿê ³ ¢ ²íäû³, áûëà äëÿ áåëàðóñà ñâÿø÷ýííàþ. ...Ó ñÿðýäíÿâå÷÷û ÿïîíñê³ÿ âî³íû-ñàìóðà³ íå õâàðýë³ íà ãðûï ³ íå ïðàñòóäæâàë³ñÿ. Áî åë³ íåéêóþ «ñàêðýòíóþ åæó», ÿêóþ íàçûâàë³ «ãàðìîí³ÿé ñòðà¢í³êà ³ êðûâ³». À ìû åë³ òóþ «ñàêðýòíóþ åæó» øòîäçåíü. ² áûëà ÿíà çóñ³ì ïðîñòàþ: ö¸ðòûÿ ðýïà ³ ðýäçüêà, ïàë³òûÿ áóðà÷íûì ñîêàì! ...Íàø äàë³êàòýñ áóëüáà. Äçÿêóé âàì, ×ûë³ äû Ïåðó, øòî ïàäàðàâàë³ íàì áóëüáó! Âû ³ íå âåäàåöå, ÿê ìû ëàñêàâà ÿå çàâ¸ì Àãåíü÷ûê, Ñêàðá, Æóðàâ³íêà, ѳíÿâî÷êà, Àðõ³äýÿ, Æûâ³öà... (Ïàâîäëå ß. ѳïàêîâà). Âûï³øûöå ç òýêñòó ¢ ïà÷àòêîâàé ôîðìå: à) óëàñíûÿ íàçî¢í³ê³; á) àáñòðàêòíûÿ íàçî¢í³ê³; â) ðý÷û¢íûÿ íàçî¢í³ê³. Ðîä ÿê³õ íàçî¢í³êà¢, óæûòûõ ó òýêñöå, ó áåëàðóñêàé ³ ðóñêàé ìîâàõ íå ñóïàäàå? Ïðûâÿäç³öå ç òýêñòó ïðûêëàäû ñêàçà¢, ðîçíûõ ïà ³íòàíàöû³ ³ áóäîâå. l Ç ïðûâåäçåíûõ í³æýé ñëî¢ âûï³øûöå íàçâû òðàäûöûéíûõ áåëàðóñê³õ ñòðà¢: áóëüáî¢í³ê, âàíòðàáÿíêà, âåðàø÷àêà, æâ³ð, æóð, çàïå÷àê, çàö³ðêà, êðóïåíÿ, êðóï, êóáåë, êóëåø, ïàë³âà, ïîë³¢êà, ñìàæîíêà, ñìàêàòà. Ç ÷àãî ãàòóþöü ãýòûÿ ñòðàâû? l Ó ÿê³õ âûïàäêàõ êàæóöü: «Àáåäà¢, à æûâîò íå âåäࢻ, «Êðóï³íà çà êðóï³íàé ãàíÿåööà ç äóá³íàé», «Ñ¸ðáàé þøêó, íà äíå ãóø÷à», «Ñìà÷íàÿ êàøêà, äû ìàëàÿ ÷àøêà», «Õàé ê³øêà ëåïø ê³øêó ïðûö³ñíå, ÷ûì ñòðàâà ñê³ñíå»?

225

302. Ïðà÷ûòàéöå òýêñòû, âûçíà÷öå ³õ ñòûëü ³ æàíð. Àáãðóíòóéöå ñâàþ äóìêó.

XXIX Àë³ìï³éñê³ÿ ãóëüí³: ñïåöûÿëüíû êàðýñïàíäýíò ïåðàäàå ç Ïåê³íà: 18 æí³¢íÿ 2008 ã. Âûñòóïëåííå áåëàðóñêàãà öÿæêààòëåòà Àíäðýÿ Àðàìíàâà (105 êã) ñòàëà ñàïðà¢äíûì ôóðîðàì íà ôîíå ¢ñ³õ ïàïÿðýäí³õ ñïàáîðí³öòâࢠó ãýòàé äûñöûïë³íå. 20-ãàäîâû àñ³ëàê ç Áàðûñàâà çìîã óñòàíàâ³öü àäðàçó òðû ñóñâåòíûÿ ðýêîðäû ³ âûéãðàöü ç ôåíàìåíàëüíàé âàãîé ó ñóìå 436 êã! Àíäðýé ðàçâÿçࢠíà ñêàðáîíöû áåëàðóñêàé êàìàíäû «ãîðäç³å¢ âóçåë» ³ ê³íó¢ òóäû ïåðøàå çîëàòà.

20 æí³¢íÿ 2008 ã. Âûñòóïëåííå ìàã³ëÿ¢÷àíê³ Àêñàíû Ìÿíüêîâàé ó ñåêòàðû äëÿ ê³äàííÿ ìîëàòà ìåëà íåáûâàëû ïîñïåõ íà ïåðàïî¢íåíûì Íàöûÿíàëüíûì ñòàäû¸íå «Ïòóøûíàå ãíÿçäî». Ïåðàä çàêëþ÷íàé, øîñòàé, ñïðîáàé äûêòàð àðýíû àá ÿâ³¢, øòî ¢ ñåêòàð óâàõîäç³öü íîâàÿ ÷ýìﳸíêà Àë³ìï³éñê³õ ãóëüíÿ¢ ó Ïåê³íå ç âûí³êàì 76,34 ì ³ ç íîâûì àë³ìï³éñê³ì ðýêîðäàì. Ôàíòàñòûêà!

22 æí³¢íÿ 2008 ã. Çàëàòû çàåçä âåñëÿðî¢ íà áàéäàðöû Ðàìàíà Ïåòðóøýíê³, Âàäç³ìà Ìàõí¸âà, Àëÿêñåÿ Àáàëìàñàâà ³ Àðòóðà ˳òâ³í÷óêà çàêëþ÷ࢠàïîøí³ â³ä ïÿòí³÷íàé àë³ìï³éñêàé ïðàãðàìû íà âÿñëÿðíûì êàíàëå. Àïëàäûñìåíòû ÷àöâ¸ðöû áåëàðóñࢠïðàãó÷àë³ àäðàçó ïàñëÿ òàãî, ÿê áðàòû Áàãäàíîâ³÷û Àëÿêñàíäð ³ Àíäðýé òîëüê³-òîëüê³ àñâî³ë³ñÿ íà áåðàçå, äàá³¢øûñÿ ïåðàìîã³ íà äûñòàíöû³ 1000 ì íà êàíîý. Æóðíàë³ñòû òîëüê³ ïàö³ðàë³ ðóê³: çàëàòû äóáëü ãýòà çäîðàâà!

26 æí³¢íÿ 2008 ã. Óïåðøûíþ çà ãàäû ñàìàñòîéíàãà âûñòóïëåííÿ íà Àë³ìï³ÿäàõ áåëàðóñêàÿ êàìàíäà çìàãëà äàá³ööà ôåíàìåíàëüíàãà âûí³êó, çàâàÿâà¢øû 19 êàìïëåêòࢠìåäà븢, ç ÿê³õ 4 çàëàòûÿ, 5 ñÿðýáðàíûõ ³ 10 áðîíçàâûõ. (Ïàâîäëå ãàçåòû «Çâÿçäà») Ç òðýöÿãà òýêñòó (çàåçä âåñëÿðî¢) âûï³øûöå íàçî¢í³ê, ÿê³ ìàå ôîðìó òîëüê³ ìíîæíàãà ë³êó, çðàá³öå ÿãî ìàðôàëàã³÷íû ðàçáîð.

226

Ïðàñêëàíÿéöå íàçî¢í³ê Áàðûñà¢, ³ì¸íû ³ ïðîçâ³ø÷û Àíäðýé Àðàìíà¢, Ðàìàí Ïåòðóøýíêà. Ðàñòëóìà÷öå ñýíñ ³ ïàõîäæàííå ôðàçåàëàã³çìà ãîðäç³å¢ âóçåë. Ïðààíàë³çóéöå ìýòàçãîäíàñöü ÿãî ¢æûâàííÿ ¢ òýêñöå ç ïóíêòó ïîãëÿäó ïðàâ³ëüíàñö³ ³ äàêëàäíàñö³ ìà¢ëåííÿ. Ñï³øûöå àïîøí³ ñêàç. Çàï³øûöå ë³ê³ ñëîâàì³. Âûêàíàéöå ðàçáîð ïà ÷ëåíàõ ñêàçà. l Ïàäðûõòóéöå âóñíàå ïàâåäàìëåííå íà òýìó «Áåëàðóñû ïàêàðàþöü ñïàðòû¢íû Àë³ìï». Ìîæàöå âûêàðûñòàöü «Ñïîðòèâíóþ ýíöèêëîïåäèþ Áåëàðóñè» (2005) àáî êí³ãó «Îëèìïèéñêàÿ ñòðàíà Áåëàðóñü» (2004).

303. Àáàï³ðàþ÷ûñÿ íà ïðûâåäçåíóþ í³æýé ³íôàðìàöûþ, ïàäðûõòóéöå âóñíàå ïàâåäàìëåííå íà òýìó «Ñòýðýàòûïû âà ¢çàåìà¢ñïðûìàíí³ ðóñê³õ ³ àìåðûêàíöࢻ. Âûêàðûñòàéöå ñëîâû ðîçíûõ ÷àñö³í ìîâû. Ö³ çãîäíûÿ âû ç âûí³êàì³ ýêñïåðûìåíòà? Àáãðóíòóéöå ñâภìåðêàâàííå.

Âó÷îíûÿ, ÿê³ÿ äàñëåäóþöü ïðàöýñû ì³æêóëüòóðíàé êàìóí³êàöû³, ïðàâÿë³ ö³êàâû ïñ³õàë³íãâ³ñòû÷íû ýêñïåðûìåíò ç ìýòàé âûÿ¢ëåííÿ ñòýðýàòûïࢠâà ¢çàåìà¢ñïðûìàíí³ ðóñê³õ ³ àìåðûêàíöà¢. Ó ýêñïåðûìåíöå ¢äçåëüí³÷àë³ 100 ðóñê³õ ³ 100 àìåðûêàíöࢠâà ¢çðîñöå àä 18 äà 82 ãàäî¢. ²ì áûëî ïðàïàíàâàíà íàï³ñàöü ïà äçåñÿöü òûïîâûõ ðûñ ðóñê³õ ³ àìåðûêàíöà¢, à òàêñàìà ïðûâåñö³ ïà ïÿöü âàðûÿíòࢠçàêàí÷ýííÿ ôðàç òûïó «Ðóñê³ÿ çà¢ñ¸äû...», «Àìåðûêàíöû í³êîë³...». Íàéáîëüø ÷àñòîòíûÿ àäêàçû ïðûâîäçÿööà ¢ òàáë³öû (ó ïàðàäêó ïàìÿíøýííÿ ÷àñòîòíàñö³): Àìåðûêàíöû âà÷ûìà ðóñê³õ

Ðóñê³ÿ âà÷ûìà àìåðûêàíöà¢

äðóæàëþáíûÿ, ãàñö³ííûÿ, àø÷àäíûÿ, àïòûì³ñòû÷íûÿ, äçåëàâûÿ, ôàíàáýðûñòûÿ, íåçàëåæíûÿ, ïðàöàâ³òûÿ, ïàòðûÿòû÷íûÿ

àäóêàâàíûÿ, ³íòýëåêòóàëüíûÿ, áåäíûÿ, ýìàöûÿíàëüíûÿ, ñòðàñíûÿ, ðýë³ã³éíûÿ, ïðûãíå÷àíûÿ, öÿðïë³âûÿ, ãîðäûÿ, ãàñö³ííûÿ, ïðàöàâ³òûÿ 227

Àìåðûêàíöû âûãëÿäàþöü

Ðóñê³ÿ âûãëÿäàþöü

òî¢ñòûì³, áàäç¸ðûì³, àõàéíûì³, ïàñïÿõîâûì³, çäàðîâûì³, ñàìà¢ïý¢íåíûì³, àäíàñòàéíûì³

ñóð ¸çíûì³, ïàãðîçë³âûì³, ãàëîäíûì³, íÿø÷àñíûì³, ñïàëîõàíûì³, çàì¸ðçëûì³, ïàäàçðîíûì³

Àìåðûêàíöû ëþáÿöü íåçäàðîâóþ åæó, ñâàþ êðà³íó, ïàïêîðí, æâà÷êó, ïðàöó, õîò-äîã³, ãðîøû, ñÿì þ, ñïîðò, çàáàâû, ñâàéãî ïðýç³äýíòà, ïñ³õààíàë³òûêà¢

Ðóñê³ÿ ëþáÿöü òëóñòóþ åæó, êí³ã³, ìóçûêó, àìåðûêàíñêóþ êóëüòóðó, ñÿáðî¢, áàëåò, ìàñòàöòâà, âàéíó, ñÿì þ, õàëîäíàå íàäâîð å

Àìåðûêàíöû çà¢ñ¸äû

Ðóñê³ÿ çà¢ñ¸äû

óñì³õàþööà, êàæóöü «ïðûâ³òàííå», óìåøâàþööà ¢ ÷óæûÿ ñïðàâû, ïëàíóþöü áóäó÷ûíþ, øìàò ïðàöóþöü, êëàïîöÿööà ïðà ñâàå ïðàâû

íîñÿöü ñóìê³, äîáðà âûñòóïàþöü íà Àë³ìï³éñê³õ ãóëüíÿõ, öàëóþööà ¢ àáåäçâå ø÷àê³, øìàò ïðàöóþöü, õî÷óöü áûöü ó öýíòðû ¢âàã³

Àìåðûêàíöû í³êîë³

Ðóñê³ÿ í³êîë³

íå ïàäìàíâàþöü, íå ïëà÷óöü, íå ìàðàöü, íå ïðàáà÷àþöü, íå ñêàðäçÿööà, íå ìàðíóþöü ÷àñ, íå ÿäóöü ñóï, íå âûõîäçÿöü ç à¢òàìàá³ëÿ

íå âåñÿëÿööà, íå íîñÿöü àáóòàê äîìà, íå ÷àêàþöü ñâà¸é ÷àðã³, íå ïëàíóþöü áóäó÷ûíþ, íå ¢ñì³õàþööà íà âóë³öû (Ïàâîäëå Â. Ëåàíòîâ³÷)

l Ö³ çãîäíû âû ç ß. Ïàñàâûì, ÿê³ ë³÷ûöü, øòî äëÿ òàãî, êàá äûÿëîã ïàì³æ ïðàäñòà¢í³êàì³ ðîçíûõ êóëüòóð àäáû¢ñÿ, ÷àëàâåê ïàâ³íåí óìåöü áà÷ûöü ó ÷óæûì íå òîëüê³ òîå, øòî íàñ àäðîçí³âàå, àëå ³ òîå, øòî àá ÿäíî¢âàå; áûöü ãàòîâûì àäìà¢ëÿööà àä ñòýðýàòûïà¢? ßê³ÿ ÿø÷ý ¢ìîâû íåàáõîäíûÿ äëÿ òàãî, êàá ïðàäñòà¢í³ê³ ðîçíûõ êóëüòóð ðàçóìåë³ àäç³í àäíàãî?

228

304. Âûïðàâ³öå ñêàçû ç íÿïðàâ³ëüíûì óæûâàííåì äçååïðûñëî¢ÿ¢ ³ äçååïðûñëî¢íûõ ñëîâàçëó÷ýííÿ¢.

1) Ðàçãëÿäà¢øû ôàòàãðàô³³, Àëåíà ìàðûëà ïðà íîâûÿ ïàäàðîææû.

2) Ðûõòóþ÷ûñÿ äà ýêçàìåíà¢, íåëüãà çàáûâàöü ïðà ïà¢íàöýííû ñîí.

3) Âûñòóïàÿ ïåðàä âÿë³êàé à¢äûòîðûÿé, äàêëàä÷ûê âåëüì³ õâàëÿâà¢ñÿ.

4) Ñëóõàþ÷û ìåëîäûþ âàëüñà, óñïàì³íàåööà âûïóñêíû áàëü.

5) Òðýíåð àá ÿâ³¢ ïåðàïûíàê, äàçâîë³¢øû ñïàðòñìåíàì àäïà÷ûöü.

305. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò.

Çàö³ðêà ìó÷íàÿ ñòðàâà. Åë³ ÿå ãàðà÷àé, çâû÷àéíà ðàí³öàþ, íà ñíÿäàíàê. Áî, ïàñòàÿ¢øû ³ àñòû¢øû, ãýòà ðýäêàÿ ñòðàâà ãóñöåëà ³ òðàö³ëà ñâîé ñìàê. Âàðûë³ ÿå õóòêà. Ãàñïàäûíÿ áðàëà ìóêó, æûòíþþ ö³ ïøàí³÷íóþ. Ñûïàëà ÿå ¢ ãàðø÷îê ç ê³ïåíåì, ïàìåøâàþ÷û ëûæêàþ, ³ âàðûëà. ²íøû ðàç ìóêó ñïà÷àòêó çàìî÷âàë³ àáî ãóñòà, ç êàìÿ÷êàì³, çàìåøâàë³ ¢ ì³ñöû, à ïîòûì óæî âàðûë³ ¢ ê³ïåí³ (Ì. Ìàëÿ¢êà). Âûï³øûöå ç òýêñòó: à) íàçî¢í³ê³, ÿê³ÿ ¢æûâàþööà òîëüê³ ¢ àäç³íî÷íûì ë³êó (óêàæûöå ïà÷àòêîâóþ ôîðìó); á) ÿêàñíûÿ ïðûìåòí³ê³ (ó ïà÷àòêîâàé ôîðìå); â) äçååïðûñëî¢å íåçàêîí÷àíàãà òðûâàííÿ.

306. Ïðà÷ûòàéöå òýêñò. Ðàñòëóìà÷öå ñýíñ çàãàëî¢êà. Ïðàêàìåíö³ðóéöå íàï³ñàííå íå (íÿ), í³ ñà ñëîâàì³.

ÀÐÔÅÉ Ç ÁÅËÀÉ ÐÓѲ

Âåíó, øòî äà¢íî ïðûâûêëà äà ïðûåçäó ñëàâóòàñöåé ö³ í.. ç óñÿãî ñâåòó, ó òûñÿ÷à âîñåìñîò òðûööàöü ïÿòûì ãîäçå áûëî (í..)ïàçíàöü. Ìÿñöîâûÿ òýàòðàëû, ïðûõ³ëüí³ê³ ³ çíà¢öû ìóçûê³, ÿê³ÿ (í..)ïðàïóñêàë³ (í..)âîäíàãà ñïåêòàêëÿ, êàí229

öýðòà, âûñòóïëåííÿ, çäàåööà, òîëüê³ òûì ³ çàéìàë³ñÿ, øòî ïà¢òàðàë³ äàãýòóëü (í..)âÿäîìàå ³ì ïðîçâ³ø÷à Ãóç³êà¢. À ÿø÷ý âåíöû ïðàìà¢ëÿë³ íàçâó êðà³íû, ïðà ÿêóþ (í..)äà¢íà çóñ³ì (í..)÷óë³. Ïðà¢äà, íàéáîëüø äàñâåä÷àíûÿ êàçàë³, øòî ãýòàÿ ñàìàÿ Áåëàÿ Ðóñü, àäêóëü ðîäàì Ãóç³êà¢, çíàõîäç³ööà (í..)äçå ¢ ñàìîé Ðàñ³³. Àäíûì ñëîâàì, ïðàâ³íöûÿ. À ïà÷àëîñÿ ¢ñ¸ ç ïåðøàãà êàíöýðòà Ãóç³êàâà, øòî àäáû¢ñÿ ¢ âÿäîìûì âåíñê³ì òýàòðû «¨çýôøòàò». Ó çàëå, ÿê êàæóöü, ÿáëûêó (í..)áûëî äçå ¢ïàñö³. Àëå, ïðûçíàööà, óñå âåëüì³ ðàñ÷àðàâàë³ñÿ, êàë³ íà ñöýíó âûéøࢠ(í..)ïðûêìåòíû ÷àëàâåê. Çàëà ¢ ÷àêàíí³ ñö³øûëàñÿ. (Í..)óçàáàâå íà ñöýíå ç ÿâ³¢ñÿ ÿø÷ý àäç³í ÷àëàâåê. ³äàöü, ïàìî÷í³ê àðòûñòà. ¨í ïðûí¸ñ (í..)êàëüê³ æìóòêî¢ ñàëîìû ³ (í..)âÿë³ê³ÿ áðóñî÷ê³ ðîçíàé äà¢æûí³. Äðà¢í³íà ¢ ñëàâóòûì «¨çýôøòàöå»? Ñàëîìà íà ñöýíå âåíñêàãà òýàòðà? Ñàìûÿ (í..)öÿðïë³âûÿ ç ïðûñóòíûõ ó çàëå çá³ðàë³ñÿ âûêàçàöü (í..)çàäàâàëüíåííå. Àäíàê ïåðàâàãó íàä óñ³ì óçÿëà çâû÷àéíàÿ ö³êà¢íàñöü. ² âîñü óæî (í..)àäíà ñîòíÿ âà÷ýé ç ³íòàðýñàì ÷àêàëà, ÿê æà ïàäçå³ ðàçãîðíóööà äàëåé. Äðóã³ ÷àëàâåê çí³ê ãýòàêñàìà (í..)÷àêàíà, ÿê ³ ç ÿâ³¢ñÿ. À Ãóç³êࢠïà÷ࢠçàìàöî¢âàöü æìóòê³ ñàëîìû ³ áðóñî÷ê³ íà ìàëåíüê³ì ñòîë³êó. ˳òàðàëüíà íà âà÷àõ ãëåäà÷î¢ íàðàäæà¢ñÿ ìóçû÷íû ³íñòðóìåíò. Ñïðûòíûì³ ðóõàì³ ïàëüöࢠâûêàíà¢öà ðàñêëàäâࢠíà ñòîë³êó êðûæ-íàêðûæ áðóñê³, çìàöî¢âࢠ³õ ñà æìóòêàì³ ñàëîìû. Õóòêà ¢òâàðûëàñÿ (í..)øòà íàêøòàëò òðàïåöû³. Ó ðóêàõ Ãóç³êàâà ç ÿâ³ë³ñÿ äçâå ïàëà÷ê³. ¨í äàêðàíó¢ñÿ ³ì³ äà ãýòàé òðàïåöû³. Ïà÷ó¢ñÿ äç³¢íû, (í..)õàðàêòýðíû äëÿ çâû÷àéíûõ ³íñòðóìåíòࢠãóê. Ïðûãëóøàíû, ¸í (í..)çâûêëà êðàíà¢ñÿ ñëûõó ãëåäà÷î¢. Êâîëûÿ, «(í..)ìåòàë³÷íûÿ» ãóê³, øòî ÷óë³ñÿ ç (í..)âÿäîìàãà ³íñòðóìåíòà, ðàïòî¢íà íàáðàë³ñÿ ìîöû. Áûööàì ïàäøòóðõíó¢ ³õ (í..)õòà ¢âûñü, ³ ñõàâàíàÿ ÷àðî¢íàñöü ³ (í..)ïà¢òîðíàñöü íàðîäíàé ìåëîäû³, ÿêàÿ ñïàëà ñÿðîä ñàëîìû ³ áðóñêî¢, ÷àêàþ÷û ñâà¸é ÷àñ³íû, òàãî ñàìàãà ìîìàíòó, êàë³ ñòàíå ¸é ñâàáîäíà ³ ë¸ãêà, àæûâ³ëà çàëó.

230

Óñå ïàçíàë³ ïåñíþ, àäíó ç òûõ, ÿêàÿ ñïàäàðîæí³÷àå êîæíàìó ö³ í.. ç ìàëåíñòâà. (Í..)êàòîðûÿ ë³÷àöü ÿå ñÿëÿíñêàé, à òàìó (í..)âàðòàé óâàã³. Àëå æ íàðîäíàå ìàñòàöòâà ïðû ¢ñ¸é ÿãî ïðàñòàöå í.. ç ÷ûì (í..)ïàðà¢íàíàå. ² (í..)ëþá³öü ÿãî (í..)ëüãà. ßê (í..)ëüãà (í..)ëþá³öü çÿìëþ, íà ÿêîé íàðàäç³¢ñÿ, óçãàäàâà¢ñÿ ³ ðîñ. ...Àëå âîñü ãóê³, ÿê³ÿ ëóíàë³ äçåñüö³ ¢ âûøûí³, (í..)÷àêàíà ñö³øûë³ñÿ, àáàðâàë³ñÿ ÿê áû íà ïà¢òîíå. Ðàçäàë³ñÿ ãó÷íûÿ âîïëåñê³, ÿê³ÿ ïàñòóïîâà ïåðàðàñë³ ¢ àâàöû³. Çàëà, çäàåööà, çäðûãàíóëàñÿ àä êðûêà¢: «Áðàâà! Ïàøàíà ìàýñòðó!» Âåíöû ¢ìåë³ âûêàçâàöü ïà÷óöö³, à òóò æà ñóñòðý÷à ç ñàïðà¢äíûì â³ðòóîçàì! Ç òýàòðà âÿðòàë³ñÿ, ÿê ñà ñâÿòà, íà ÿêîå äàâîäç³ööà òðàïëÿöü (í..)÷àñòà (Ïàâîäëå À. Ìàðö³íîâ³÷à). Ïåðàêàæûöå òýêñò áë³çêà äà çìåñòó. l Êàðûñòàþ÷ûñÿ çâåñòêàì³ ç «Ýíöûêëàïåäû³ ë³òàðàòóðû ³ ìàñòàöòâà Áåëàðóñ³» (òîì 2), àäêàæûöå íà ïûòàíí³: Ó ÿê³ì áåëàðóñê³ì ãîðàäçå íàðàäç³¢ñÿ ̳õà³ë ²îñ³ôàâ³÷ Ãóç³êà¢? ßê³ íàðîäíû ìóçû÷íû ³íñòðóìåíò óäàñêàíàë³¢ Ãóç³êà¢? Ó àñíîâó ÿêîãà ñó÷àñíàãà ìóçû÷íàãà ³íñòðóìåíòà ïàêëàäçåíà ðàñïðàöàâàíàÿ Ãóç³êàâûì êàíñòðóêöûÿ?

232

ñïàëó÷àëüíûÿ

àäíà÷àñîâàñö³, ïàñëÿäî¢íàñö³, ïðû÷ûííàâûí³êîâûÿ

Àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà

êîñêà

Çíàê ïðûïûíêó

Êàë³ ¢ ñêëàäàíàçëó÷àíûì ñêàçå ¸ñöü àãóëüíû äàäàíû ÷ëåí ñêàçà, ÿê³ àäíîñ³ööà ³ äà ïåðøàé, ³ äà äðóãîé ÷àñòê³, òî ¸í âûäçÿëÿåööà ëàã³÷íûì íàö³êàì. Ïåðøàÿ ÷àñòêà ñêàçà ÷ûòàåööà ç ïàâûøýííåì ãîëàñó, äðóãàÿ ç ïàí³æýííåì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà íåâÿë³êàÿ ïà¢çà

Ñòàÿëà íî÷, | ³ ëÿöåë³ íî÷÷ó íàä ãîðàäàì æóðàâû (Ì. Ñòðàëüöî¢).

×àñòê³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà ÷ûòàþööà áåç ïåðàë³÷àëüíàé ³íòàíàöû³, êàë³ ³õ òîëüê³ äçâå ³ ÿíû çâÿçàíû àäç³íî÷íûì³ çëó÷í³êàì³ ³, äû ( ³ ): ïåðøàÿ ÷àñòêà ÷ûòàåööà ç ïàâûøýííåì ãîëàñó, äðóãàÿ ç ïàí³æýííåì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà íåâÿë³êàÿ ïà¢çà.

²íòàíàöûÿ, ç ÿêîé ÷ûòàþööà ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ñêàçû

²íòàíàâàííå ñêëàäàíàçëó÷àíûõ ñêàçà¢

Òàáë³öà 1

Äàäàòàê

233

×àñòê³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà ÷ûòàþööà ç ïåðàë³÷àëüíàé ³íòàíàöûÿé, êàë³ ³õ áîëüø çà äçâå ³ ÿíû çâÿçàíû ïà¢òîðíûì³ çëó÷í³êàì³ ³ ³, äû äû ( ³ ³ ): ê êàíöó êîæíàé ÷àñòê³, àêðàìÿ àïîøíÿé, ãîëàñ çë¸ãêó ïàâûøàåööà. Àïîøíÿÿ ÷àñòêà ÷ûòàåööà ç ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ

³ äçåö³ ÷àêàë³ ëåòí³õ êàí³êóë.

² äàðîñëûÿ ðàäàâàë³ñÿ õóòêàìó àäïà÷ûíêó, |

×àñòê³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà ÷ûòàþööà ç ïåðàë³÷àëüíàé ³íòàíàöûÿé, êàë³ ³õ äçâå ³ ÿíû çâÿçàíû ïà¢òîðíûì³ çëó÷í³êàì³ ³ ³, äû äû ( ³ ³ ): ê êàíöó ïåðøàé ÷àñòê³ ãîëàñ çë¸ãêó ïàâûøàåööà, äðóãàÿ ÷àñòêà ÷ûòàåööà ç ïàñòóïîâûì ïàâûøýííåì ãîëàñó ³ çàêàí÷âàåööà ÿãî ïàí³æýííåì ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà íåâÿë³êàÿ ïà¢çà.

¢ òðàâó... (Â. Øí³ï).

Çíî¢ àä íàñ æóðàâû àäëÿòàþöü | ³ ë³ñö¸ àïàäàå

234

Àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà

êðîïêà ç êîñêàé

Çíàê ïðûïûíêó

íîâûõ âûøûíü.

äàðîãà; | | ³ ¢çí³êàëà æàäàííå ³ñö³ íàïåðàä, | äà

Ïðàç íåêàòîðû ÷àñ ìÿíå çíî¢ ïà÷àëà êë³êàöü

Êàë³ ¢ ñêëàäàíàçëó÷àíûì ñêàçå òîëüê³ äçâå ÷àñòê³, ÿê³ÿ çâÿçàíû àäç³íî÷íûì³ çëó÷í³êàì³ ³, äû ( ³ ), òî ïåðøàÿ ÷àñòêà ÷ûòàåööà ç íÿçíà÷íûì ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì, äðóãàÿ ç ðýçê³ì ïàí³æýííåì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà áîëüø äî¢ãàÿ ïà¢çà, ÷ûì ïðû ÷ûòàíí³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà, ÷àñòê³ ÿêîãà ðàçäçåëåíû êîñêàé.

óñ³õ ñàëࢳ... (Ï. Ïàí÷àíêà).

Çÿçþë³ âàðîæàöü, | ³ êí³ãà¢ê³ æàëÿööà, | ³ ãëóøàöü

ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîáÿööà íåâÿë³ê³ÿ ïà¢çû.

²íòàíàöûÿ, ç ÿêîé ÷ûòàþööà ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ñêàçû

235

ïðû÷ûííàâûí³êîâûÿ, óìî¢íàâûí³êîâûÿ

ïðàöÿæí³ê

êðàíåööà (À. Êóëÿøî¢).

Ñêðàí³ñÿ | | ³ âàæêîé õàäîé íàñòóïíàå ¢ ïàõîä

Ïåðøàÿ ÷àñòêà ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà ÷ûòàåööà ç ðýçê³ì íàðàñòàííåì ïàâûøýííÿ ãîëàñó, äðóãàÿ ç ïàí³æýííåì ãîëàñó. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà äî¢ãàÿ ïà¢çà. ²íòàíàöûÿ íà ìÿæû ÷àñòàê íàïðóæàíàÿ.

öû çàäàâàëüíåííå.

³ ìàö³ áûëà ðàäà; | | ³ ¸í ñàì àòðûìë³âࢠàä ïðà-

Ïðàöàâࢠ²ãàð óæî ìåñÿö íà áóäî¢ë³ äîìà; | |

Êàë³ ¢ ñêëàäàíàçëó÷àíûì ñêàçå áîëüø çà äçâå ÷àñòê³, ÿê³ÿ çâÿçàíû ïà¢òîðíûì³ çëó÷í³êàì³ ³ ³, äû äû ( ³ ³ ), òî ÷àñòê³ ñêàçà ÷ûòàþööà ç íÿçíà÷íûì ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì, àêðàìÿ àïîøíÿé, ÿêàÿ çàêàí÷âàåööà ðýçê³ì ïàí³æýííåì ãîëàñó. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîáÿööà áîëüø äî¢ã³ÿ ïà¢çû, ÷ûì ïðû ÷ûòàíí³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà, ÷àñòê³ ÿêîãà ðàçäçåëåíû êîñêàé.

236

ñóïðàö³¢íûÿ

ñóïàñòà¢ëÿëüíûÿ, ñóïðàöüïàñòà¢ëÿëüíûÿ

Àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà

êðîïêà ç êîñêàé

êîñêà

Çíàê ïðûïûíêó

ãàòû ¢ðàäæàé.

äç³ ïðàöàâàë³ ñòàðàííà, ðóïë³âà ³ ñàáðàë³ áà-

Ëåòà íå ðàäàâàëà ö¸ïëûì íàäâîð åì; | | àëå ëþ-

Ïåðøàÿ ÷àñòêà ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà ÷ûòàåööà ç íÿçíà÷íûì ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì, äðóãàÿ ç ðýçê³ì ïàí³æýííåì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà áîëüø äî¢ãàÿ ïà¢çà, ÷ûì ïðû ÷ûòàíí³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà, ÷àñòê³ ÿêîãà ðàçäçåëåíû êîñêàé.

ìîòíûì æà¢ðàíêàì çâ³í³öü ³ ïëà÷à ìàé (À. Êóëÿøî¢).

Ñòàþ íà ðîñòàíÿõ áûëûõ, | à ç ïàäíÿáåññÿ ñà-

Ïåðøàÿ ÷àñòêà ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà ÷ûòàåööà ç íÿçíà÷íûì ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì, äðóãàÿ ç ðýçê³ì ïàí³æýííåì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà íåâÿë³êàÿ ïà¢çà.

²íòàíàöûÿ, ç ÿêîé ÷ûòàþööà ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ñêàçû

237

ðàçìåðêàâàëüíûÿ

ïåðàë³÷ýííÿ, ÷àðãàâàííÿ, óçàåìàâûêëþ÷ýííÿ ç ÿ¢, ïàäçåé

êîñêà

ïðàöÿæí³ê

×àñòê³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà ÷ûòàþööà ç ïåðàë³÷àëüíàé ³íòàíàöûÿé, êàë³ ³õ äçâå ³ ÿíû çâÿçàíû ïà¢òîðíûì³ çëó÷í³êàì³ ö³ ö³, àáî àáî, òî òî, ö³ òî ö³ òî, íå òî íå òî: ê êàíïåðøàé ÷àñòê³ ãîëàñ çë¸ãêó ïàâûøàåööà, äðóãàÿ ÷àñòêà ÷ûòàåööà ç ïàñòóïîâûì ïàâûøýííåì

Áóäçå àäë³ãà, | ö³ çíî¢ óäàðàöü ìàðàçû.

×àñòê³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà ÷ûòàþööà áåç ïåðàë³÷àëüíàé ³íòàíàöû³, êàë³ ³õ òîëüê³ äçâå ³ ÿíû çâÿçàíû àäç³íî÷íûì³ çëó÷í³êàì³ ö³, àáî: ïåðøàÿ ÷àñòêà ÷ûòàåööà ç ïàâûøýííåì ãîëàñó, äðóãàÿ ç ïàí³æýííåì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà íåâÿë³êàÿ ïà¢çà.

íû ²âàíà¢íû ñÿðîä ïðûñóòíûõ íå áûëî.

Äçÿ¢÷ûíà àä÷ûí³ëà äçâåðû ¢ êàá³íåò | | ³ Ãàë³-

Ïåðøàÿ ÷àñòêà ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà ÷ûòàåööà ç ïàâûøýííåì ãîëàñó, äðóãàÿ ç ïàí³æýííåì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà äî¢ãàÿ ïà¢çà.

238

Àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà

Çíàê ïðûïûíêó

ïîéäçå äîæäæ.

Òî ãîðà÷à, | òî õàëîäíà, | òî ñîíöà âûãëÿíå, | òî

×àñòê³ ñêëàäàíàçëó÷àíàãà ñêàçà ÷ûòàþööà ç ïåðàë³÷àëüíàé ³íòàíàöûÿé, êàë³ ³õ áîëüø çà äçâå ³ ÿíû çâÿçàíû ïà¢òîðíûì³ çëó÷í³êàì³ ö³ ö³, àáî àáî, òî òî, ö³ òî ö³ òî: ê êàíöó êîæíàé ÷àñòê³, àêðàìÿ àïîøíÿé, ³íòàíàöûÿ çë¸ãêó ïàâûøàåööà. Àïîøíÿÿ ÷àñòêà ÷ûòàåööà ç ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîáÿööà íåâÿë³ê³ÿ ïà¢çû.

¢ àä÷àé (Ï. Ïàí÷àíêà).

Òî ñâÿö³ëà ÿñíûì ñîíöàì âåðà, | òî íÿâåð å ê³äàëà

ãîëàñó ³ çàêàí÷âàåööà ÿãî ïàí³æýííåì ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà íåâÿë³êàÿ ïà¢çà.

²íòàíàöûÿ, ç ÿêîé ÷ûòàþööà ñêëàäàíàçëó÷àíûÿ ñêàçû

239

Çíàê ïðûïûíêó

êîñêà

Àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçàëåæíàãà ñêàçà

àçíà÷àëüíûÿ; äàïà¢íÿëüíûÿ; àêàë³÷íàñíûÿ (ìåñöà, ÷àñàâûÿ, óìî¢íûÿ, ïðû÷ûííûÿ, ìýòàâûÿ, óñòóïàëüíûÿ, ïàðà¢íàëüíûÿ, ñïîñàáó äçåÿííÿ, ìåðû ³ ñòóïåí³

Òàáë³öà 2

çàçâ³íåëà ïåñíÿ ëÿñíîãà æàâàðàíêà (ß. Êîëàñ).

Íàä óñêðàéêàì ëåñó, | äçå ïà÷ûíàë³ñÿ æî¢òûÿ ïÿñê³, |

Êàë³ äàäàíàÿ ÷àñòêà ñêëàäàíàçàëåæíàãà ñêàçà ñòà³öü ó ñÿðýäç³íå ãàëî¢íàé, òî ÿíà âûäçÿëÿåööà ïà¢çàì³ ç àáîäâóõ áàêî¢. Ãàëî¢íàÿ ÷àñòêà ÷ûòàåööà ç ïàâûøýííåì ãîëàñó äà ïà÷àòêó äàäàíàé, äàäàíàÿ ÷àñòêà ç ïàâûøýííåì ãîëàñó ¢ êàíöû. Ãàëî¢íàÿ ÷àñòêà ïàñëÿ äàäàíàé ÷ûòàåööà ç ïàí³æýííåì ãîëàñó.

Êàë³ ðàíà ¢ñòàíåø, | òî ³ ìíîãà çðîá³ø (Ïðûêàçêà).

æûööÿ (Ñ. Ñàïîíåíêà).

Ïðûõîäç³ëà âÿñíà, | êàá àáóäç³öü ïðûðîäó äà íîâàãà

Ïåðøàÿ ÷àñòêà ñêëàäàíàçàëåæíàãà ñêàçà (ãàëî¢íàÿ àáî äàäàíàÿ) ÷ûòàåööà ç ïàâûøýííåì ãîëàñó, äðóãàÿ ç ïàí³æýííåì. Íà ìÿæû ãàëî¢íàé ³ äàäàíàé ÷àñòàê ðîá³ööà íåâÿë³êàÿ ïà¢çà.

²íòàíàöûÿ, ç ÿêîé ÷ûòàþööà ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû

²íòàíàâàííå ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçà¢

240

Àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³ ñêëàäàíàçàëåæíàãà ñêàçà

ïðàöÿæí³ê

Çíàê ïðûïûíêó

Õòî ïðàöóå | | íå áà³ööà ãîëàäó (Ó. ˳ïñê³).

Ñêëàäàíàçàëåæíû ñêàç ÷ûòàåööà ç ïàâûøýííåì ãîëàñó íà ïåðøàé ÷àñòöû ³ ïàí³æýííåì íà äðóãîé. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà äî¢ãàÿ ïà¢çà.

ïóñêí³ê³ â³íøàâàë³ ÿå ç Äí¸ì íàñòà¢í³êà.

Ìàðûÿ Ñÿðãåå¢íà ðàñ÷óë³ëàñÿ, | ïà÷ó¢øû, ÿê áûëûÿ âû-

Êàë³ äàäàíàÿ ÷àñòêà ñêëàäàíàçàëåæíàãà ñêàçà ñòà³öü ïàñëÿ ÷ëåíà ñêàçà ãàëî¢íàé ÷àñòê³, âûðàæàíàãà äçååïðûìåòí³êàì àáî äçååïðûñëî¢åì, òî ÿíà íå àääçÿëÿåööà ïà¢çàé.

äóìê³ (ß. Êîëàñ).

Âå÷àðàì, êàë³ ¸í çàñòàâà¢ñÿ àäç³í, | àïàíî¢âàë³ ðîçíûÿ

Êàë³ äàäàíàÿ ÷àñòêà ñêëàäàíàçàëåæíàãà ñêàçà ñòà³öü ïàñëÿ ïåðøàãà ñëîâà ãàëî¢íàé ÷àñòê³, ÿêîå ïàÿñíÿå, òî ÿíà íå àääçÿëÿåööà ïà¢çàé ³ ÷ûòàåööà ç ïàâûøýííåì ãîëàñó. Ãàëî¢íàÿ ÷àñòêà ïàñëÿ äàäàíàé ÷ûòàåööà ç ïàí³æýííåì ãîëàñó.

²íòàíàöûÿ, ç ÿêîé ÷ûòàþööà ñêëàäàíàçàëåæíûÿ ñêàçû

241

àäíàòûïíûÿ ÷àñòê³

÷àñàâûÿ (àäíà÷àñîâàñö³, ïàñëÿäî¢íàñö³); ñóïàñòà¢ëÿëüíûÿ

Àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà

êîñêà

Çíàê ïðûïûíêó

Òàáë³öà 3

ïàõëà ÷àðîìõàé... (À. Ôåäàðýíêà).

ñàëࢳíû ïîø÷àê, | àä çÿìë³ ³øë³ ö¸ïëûÿ õâàë³, |

Àäñòóïàëà íî÷, | ïà÷ûíàëàñÿ ðàí³öà, | íå ñö³õà¢

Êàë³ ¢ áÿççëó÷í³êàâûì ñêëàäàíûì ñêàçå áîëüø çà äçâå ÷àñòê³, òî ãîëàñ çë¸ãêó ïàâûøàåööà ¢ êàíöû êîæíàé ÷àñòê³, àêðàìÿ àïîøíÿé, ÿêàÿ çàêàí÷âàåööà ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîáÿööà íåâÿë³ê³ÿ ïà¢çû.

Ìàéñê³ äçåíü, | ïàâåòðà ïàõíå áýçàì (Ë. Ãàëóáîâ³÷).

×àñòê³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà ÷ûòàþööà ç ïåðàë³÷àëüíàé ³íòàíàöûÿé. Êàë³ ¢ áÿççëó÷í³êàâûì ñêëàäàíûì ñêàçå òîëüê³ äçâå ÷àñòê³, òî ïåðøàÿ ç ³õ ÷ûòàåööà ç ïàâûøýííåì ãîëàñó, äðóãàÿ ç ïàí³æýííåì ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà íåâÿë³êàÿ ïà¢çà.

²íòàíàöûÿ, ç ÿêîé ÷ûòàþööà áÿççëó÷í³êàâûÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû

²íòàíàâàííå áÿççëó÷í³êàâûõ ñêëàäàíûõ ñêàçà¢

242

Àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà

Áÿççëó÷í³êàâû ñêëàäàíû ñêàç, ÷àñòê³ ÿêîãà ðàçäçåëåíû êðîïêàé ç êîñêàé, ÷ûòàåööà ñïàêîéíûì òîíàì ³ ¢ çàìàðóäæàíûì òýìïå. Ïåðøàÿ ÷àñòêà ñêàçà ÷ûòàåööà ç íÿçíà÷íûì ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì, äðóãàÿ ç ðýçê³ì ïàí³æýííåì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà áîëüø äî¢ãàÿ ïà¢çà, ÷ûì ïðû ÷ûòàíí³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà, ÷àñòê³ ÿêîãà ðàçäçåëåíû êîñêàé.

êðîïêà ç êîñêàé

Êàë³ ¢ áÿççëó÷í³êàâûì ñêëàäàíûì ñêàçå áîëüø çà äçâå ÷àñòê³, òî ÿíû ÷ûòàþööà ç íÿçíà÷íûì ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì, àêðàìÿ àïîøíÿé, ÿêàÿ çàêàí÷âàåööà ðýçê³ì ïàí³æýííåì ãîëàñó.

áóëüáî¢í³êó; | | ó áàðîçíàõ òðàïëÿë³ñÿ ÿáëûê³ (Ì. Ñòðàëüöî¢).

Ïàì³æ ÿáëûíÿì³ òûð÷àë³ ïà÷àðíåëûÿ êóñòû

²íòàíàöûÿ, ç ÿêîé ÷ûòàþööà áÿççëó÷í³êàâûÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû

Çíàê ïðûïûíêó

243

ðàçíàòûïíûÿ ÷àñòê³

ïðû÷ûííàâûí³êîâûÿ

ñóïðàöüïàñòà¢ëÿëüíûÿ

äâóêðîï å

ïðàöÿæí³ê

ãàëàâó (Ï. Ïàí÷àíêà).

âó: | | êàøòàíࢠôàêåëüíàå øýñöå ¸é çàêðóæûëà

Âÿñíå òàê õî÷àööà ïðûñåñö³ íà ñàêàâ³òóþ òðà-

Ïåðøàÿ ÷àñòêà áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà ÷ûòàåööà ç ë¸ãê³ì ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì, äðóãàÿ ÷àñòêà ÷ûòàåööà ç ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà äî¢ãàÿ ïà¢çà.

çîðêàõ (À. ϳñüìÿíêî¢).

Ïðîäê³ ãàçåò íå ÷ûòàë³ | | ïðîäê³ ÷ûòàë³ ïà

Ïåðøàÿ ÷àñòêà áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà ÷ûòàåööà ç ìîöíûì ïàâûøýííåì ãîëàñó ¢ êàíöû, äðóãàÿ ç ìîöíûì ïàí³æýííåì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà äî¢ãàÿ ïà¢çà.

öà çàãàíÿëà õîëàä ó ðó³íû äàìî¢ (À. Àñ³ïåíêà).

äó äçüìó¢ êàëþ÷û âåöåð; | | äí¸ì âûñîêàå ¢æî ñîí-

Íî÷÷ó ìàðîç ñêî¢âࢠïàäòàë³íû ç ëóæàì³; | | ç óñõî-

244

ïðàöÿæí³ê

äâóêðîï å

ïàÿñíÿëüíûÿ

Àáåäçâå ÷àñòê³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà ÷ûòàþööà ç ïàí³æýííåì ãîëàñó ïàñëÿ ñëîâà ç ëàã³÷íûì íàö³ñêàì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà äî¢ãàÿ ïà¢çà.

ïðàöÿæí³ê

Àä÷óë³ âåðáû: | | ñîõíå ë³ñöå (Þ. Ñâ³ðêà).

Ïåðøàÿ ÷àñòêà áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà ÷ûòàåööà ç ïàí³æýííåì ãîëàñó ³ äî¢ãàé ïà¢çàé ó êàíöû, øòî ïàïÿðýäæâàå àá íàÿ¢íàñö³ äðóãîé ÷àñòê³, ó ÿêîé çíàõîäç³ööà ïàÿñíåííå. Äðóãàÿ ÷àñòêà ÷ûòàåööà ç ïàí³æýííåì ãîëàñó.

äç³âà... (Ï. Ïàí÷àíêà).

² òîëüê³ ñêðàí³ âàëóíû | | êàëîññå çàøýï÷à ïðà

Ïåðøàÿ ÷àñòêà áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà ÷ûòàåööà ç ìîöíûì ïàâûøýííåì ãîëàñó ¢ êàíöû, äðóãàÿ ç ìîöíûì ïàí³æýííåì. Ïàì³æ ÷àñòêàì³ ðîá³ööà äî¢ãàÿ ïà¢çà.

Óæî äçåñÿöü ãàäç³í âå÷àðà | | ïàðà êëàñö³ñÿ ñïàöü.

²íòàíàöûÿ, ç ÿêîé ÷ûòàþööà áÿççëó÷í³êàâûÿ ñêëàäàíûÿ ñêàçû

Çíàê ïðûïûíêó

óìî¢íà-âûí³êîâûÿ, ÷àñàâûÿ

Àäíîñ³íû ïàì³æ ÷àñòêàì³ áÿççëó÷í³êàâàãà ñêëàäàíàãà ñêàçà

Àêöýíòàëàã³÷íûÿ íîðìû

àáàãóëåííå ´ àáàãóëüíåííå ´ ´ àá ³íåöü àãóëüíàïðûíÿòû ´ àäíàñàñòà¢íû (ñêàç) ´ àñ³ìåòðûÿ ´ áóéíû ´ (âÿë³ê³) áóéíû (ðàç þøàíû) ´ âàãà´ âóñû ´ ´ (âóñî¢, ´ âóñå) ãàë³íà´ (äçåéíàñö³) ´ (äðýâà) ãàë³íà ãë³íÿíû ´ ãðàìàäçÿí³í ´ ´ äýô³ñ æàëþç³´ æóðûööà ´ æýðàáÿ (ê³íóöü) ´ çáàæûíà´ çóáðû ´ (àä çóáð) ³ìåííû (âûêàçí³ê) ´ ³ìÿííû ´ (ñï³ñ) êàìáàéíåð ´ êðàï³âà´ êðûâ³÷û ´ êðûõó ´ êóë³íàðûÿ ³ êóë³íàðûÿ ´ ´ ëàñàâàööà ´

ë¸ãêààòëåò ´ ìàðìóð ´ ìåäûêàìåíòû ´ ìåçåíû (ïàëåö) ´ íàâ³íà´ íàçâàíû ´ íà ïðàöÿãó ´ íàñïåõ ´ íà÷ûñòà ´ ´ ³ í³áûòà í³áû ´ ïàäïàðàäêàâàííå ´ ïàêðûõó ´ ïàâåäàì³öü ´ ïàñëàíåö ´ ïàñëàíí³ê ´ ïàñÿäæýííå ´ ïåðøûíñòâî´ ïðûâ³ä ´ ïðûíÿòà ´ ´ (ñêàç) ðàçâ³òû ðàçâ³òû ´ (äàñêàíàëû) ðûìëÿí³í (ðûìëÿíå) ´ ´ ñàäàâ³íà´ ´ ñï³íà òóôåëü ´ ôåíîìåí ´ õðûñö³ÿí³í ´ öÿæàð ´

Ñïåöûô³êà áåëàðóñêàìî¢íûõ ñ³íòàêñ³÷íûõ êàíñòðóêöûé ó ïàðà¢íàíí³ ç ðóñêàìî¢íûì³

Áåëàðóñêîìî¢íûÿ êàíñòðóêöû³

Ðóñêàìî¢íûÿ êàíñòðóêöû³

àäíåñö³ ¢ ìëûí àæàí³ööà ç ê³ì àæàí³ööà äðóã³ì ðàçàì áàãàòû íà øòî áàë³öü êàìó âàðòàâàöü ïà íà÷àõ âûáðàöü íà ñâîé ãóñò âûçíà÷ûöü íà ñìàê âûïðà¢ëåííå ïàìûëàê âûøýé àä ëîêöÿ âÿë³ê³ ïàìåðàì äçåëÿ êàãî, ÷àãî äçÿêàâàöü (äàðàâàöü) êàìó äîãëÿä õâîðàãà äîì íà ïÿöü ïàâåðõࢠäûì ³äçå ç âåòðàì äûõàöü íà ïî¢íûÿ ãðóäç³ æàðòàâàöü ç êàãî, ÷àãî æûöü êàëÿ ìîðà æûöü ó ñóñåäñòâå çàãàä÷ûê ÷àãî çàäàííå äàäîìó çà äâà êðîê³ àä çàëÿöàööà äà äçÿ¢÷ûíû çáåãàöü ó (ÿãàäû, ãðûáû, àðýõ³...) çìÿí³ööà íà ëåïøàå ç íàãîäû ñâÿòà ç ïðû÷ûíû àäñóòíàñö³ ç öÿãàì ÷àñó ³íøûì ðàçàì ³ñö³ ïîëåì ê³ðà¢í³ê ñïðà¢

îòíåñòè íà ìåëüíèöó æåíèòüñÿ íà êîì æåíèòüñÿ âî âòîðîé ðàç áîãàò ÷åì áîëüíî êîìó îõðàíÿòü ïî íî÷àì âûáðàòü ïî ñâîåìó âêóñó îïðåäåëèòü ïî âêóñó ðàáîòà íàä îøèáêàìè âûøå ëîêòÿ áîëüøîé ïî ðàçìåðó ðàäè êîãî, ÷åãî áëàãîäàðèòü (ïðîñòèòü) êîãî óõîä çà áîëüíûì äîì â ïÿòü ýòàæåé äûì èä¸ò ïî âåòðó äûøàòü ïîëíîé ãðóäüþ øóòèòü íàä êåì, ÷åì æèòü ó ìîðÿ æèòü ïî ñîñåäñòâó çàâåäóþùèé ÷åì çàäàíèå íà äîì â äâóõ øàãàõ îò óõàæèâàòü çà äåâóøêîé ñáåãàòü çà (ÿãîäàìè, ãðèáàìè, îðåõàìè...) èçìåíèòüñÿ ê ëó÷øåìó ïî ñëó÷àþ ïðàçäíèêà ïî ïðè÷èíå îòñóòñòâèÿ ñî âðåìåíåì â äðóãîé ðàç èäòè ïî ïîëþ óïðàâëÿþùèé äåëàìè

246

ëåòàñü ìåöü ãðîøû ìåöü ðàöûþ íàáûöü áåç ÷àðã³ íà ìàþ äóìêó íà ïðàöÿãó òûäíÿ íà ñâîé ãóñò íà ñâÿòî÷íû ñòîë íà ¢ñ³õ ê³ðóíêàõ ïàâîäëå ïàâåäàìëåííÿ ïàäîáíû äà êàãî, íà øòî ïàäûñö³ äà êàãî, ÷àãî ïàçáàâ³ööà ÷àãî ïàåõàöü ó ðûáó ïàê³íóöü ïà ñàáå ïàëÿâàöü íà âà¢êà ïàðà¢íàëüíà ç ÷ûì ï³ñàöü íà àäðàñ ïðàç ëÿíîòó ïðàç òðû ãàäû ïðà÷ûòàöü ïðà ñÿáå ïðûåõàöü äà êàãî ðàç íà òûäçåíü ðàçûñö³ñÿ ïà àäíûì ðàí³öàì³ ñêàçàöü ïàä ñàêðýòàì ñïàòûêíóööà íà øòî ñòàÿöü ïðû ì³êðàôîíå ñòâîðàíû íà ¢çîð ñòðàëÿöü ó ì³øýíü ñõàäç³öü ïà êàãî, øòî (äîêòàðà, ðý÷û) ñÿäçåöü ëÿ ðàê³ ó àäïàâåäíàñö³ ç çàêîíàì óáà÷ûöü íà ñâàå âî÷û óâîñåíü ó âûõàäíûÿ äí³ ó ñâÿòû õâàðýöü íà øòî öüìÿíû çà ÷àñàì (àä ÷àñó)

ïðîøëûì ëåòîì áûòü ïðè äåíüãàõ áûòü ïðàâûì ïðèîáðåñòè âíå î÷åðåäè ïî ìîåìó ìíåíèþ â òå÷åíèå íåäåëè ïî ñâîåìó âêóñó ê ïðàçäíè÷íîìó ñòîëó ïî âñåì íàïðàâëåíèÿì ïî ñîîáùåíèþ ïîõîæ íà êîãî, íà ÷òî ïîäîéòè ê êîìó, ÷åìó èçáàâèòüñÿ îò ÷åãî ïîåõàòü íà ðûáàëêó îñòàâèòü ïîñëå ñåáÿ îõîòèòüñÿ çà âîëêîì â ñðàâíåíèè ñ ÷åì ïèñàòü ïî àäðåñó èç-çà ëåíè òðè ãîäà ñïóñòÿ ïðî÷èòàòü î ñåáå ïðèåõàòü ê êîìó ðàç â íåäåëþ ðàçîéòèñü ïî îäíîìó ïî óòðàì ñêàçàòü ïî ñåêðåòó ñïîòêíóòüñÿ î ÷òî ñòîÿòü ó ìèêðîôîíà ñîçäàí ïî îáðàçöó ñòðåëÿòü ïî ìèøåíè ñõîäèòü çà êåì-, ÷åì-ëèáî (äîêòîðîì, âåùàìè) ñèäåòü ó ðåêè ñîãëàñíî (ïî) çàêîíó óâèäåòü ñâîèìè ãëàçàìè ïî îñåíè ïî âûõîäíûì äíÿì ïî ïðàçäíèêàì áîëåòü ÷åì òóñêëûé èç-çà âðåìåíè 247

Òëóìà÷àëüíû ñëî¢í³ê

´

Àáøàð, -ó, ì. Íåàáñÿæíàÿ ïðàñòîðà, ðàçëåãëàñöü. Àåð, -ó, ì. Øìàòãàäîâàÿ òðàâÿí³ñòàÿ ðàñë³íà ñÿìåéñòâà àðî³äíûõ ç äî¢ã³ì ìå÷àïàäîáíûì ë³ñöåì ³ ïà¢çó÷ûì êàðýí³ø÷àì, ç ïðûåìíûì âîñòðûì ïàõàì. // ïðûì. àåðíû, -àÿ, -àå ³ àåðàâû, -àÿ, -àå. Àéâà, -û, æ. Ïà¢äí¸âàå äðýâà ñÿìåéñòâà ðóæàöâåòíûõ ç öâ¸ðäûì³ äóõìÿíûì³ ïëàäàì³, ÿê³ÿ ïà ôîðìå íàãàäâàþöü ÿáëûê³, à òàêñàìà ïëîä ãýòàãà äðýâà. // ïðûì. àéâîâû, -àÿ, -àå. Àêñþìàðàí, -à, ì. Ñòûë³ñòû÷íû ïðû¸ì íà¢ìûñíàãà ñïàëó÷ýííÿ ñëî¢ ïðîö³ëåãëàãà çìåñòó, ó âûí³êó ÷àãî ¢çí³êàå íîâû ñýíñàâû çìåñò (áåëàÿ âàðîíà, ãàþ÷û áîëü). Àêòàâà, -û, ìí. -û, -à¢, æ. (ñïåö.). 1. Âîñüìàÿ ñòóïåíü ãàìû, à òàêñàìà ³íòýðâàë ïàì³æ áë³æýéøûì³ àäíàéìåííûì³ ãóêàì³ ðîçíàé âûøûí³. 2. Âåëüì³ í³çê³ áàñ. 3. Âàñüì³ðàäêîâàÿ ñòðàôà, ó ÿêîé ïåðøûÿ øýñöü ðàäêî¢ àá ÿäíàíû äçâþìà ïåðàêðûæàâàíûì³ ðûôìàì³, à äâà àïîøí³ÿ ñóìåæíàé ðûôìàé. // ïðûì. àêòà¢íû, -àÿ, -àå. Àëüòðó³çì, -ó, ì. Áåñêàðûñë³âûÿ êëîïàòû àá ³íøûõ; ïðîö³ë. ýãà³çì. // ïðûì. àëüòðó³ñòû÷íû, -àÿ, -àå; íàç. àëüòðó³ñòû÷íàñöü, -³, æ. Àìá³öûÿ, -³ æ. 1. Àáâîñòðàíàå ñàìàëþáñòâà, ãàíàðë³âàñöü, ôàíàáýðûñòàñöü. 2. çâû÷àéíà ìí. Ïðýòýíç³³, äàìàãàíí³ ÷àãî-í. (íåàäàáð.). // ïðûì. àìá³öûéíû, -àÿ, -àå ³ àìá³òíû, -àÿ, -àå. Àïàíåíò, -à, Ì -íöå, ìí. -û, -à¢, ì. (êí³æí.). Òîé, õòî âûñòóïàå ç êðûòû÷íûì ðàçáîðàì ÷àãî-í. íà äûñïóöå, ó ÷àñ àáàðîíû äûñåðòàöû³ ³ äà ò. ï. Àðõà³÷íû, -àÿ, àå. ßê³ ¢ÿ¢ëÿå ñàáîþ àðõà³çì, óëàñö³âû äà¢í³íå; ñòàðàäà¢í³, óñòàðýëû. Áàæáà, -û, æ. Êëÿòâà ³ìåì Áîãà. Áðóêàâàíêà, -³, ÄÌ -íöû. Áðóêàâàíàÿ äàðîãà, øàøà. ³äàðûñ, -à, ìí. -û, -à¢, ì. Ïðàäìåò, çíàê, ñ³ìâàë ³ ïàäîáíûÿ, ÿê³ÿ ¢âàñàáëÿþöü ïý¢íóþ ³äýþ. Âûñïà, -û, ìí. -û, -à¢, æ. Íåâÿë³ê³ âîñòðà¢, ÷àñöåé ïÿñ÷àíû. Âûòíóöü, -òíó, -òíåø, -òíå; çàê., êàãî. (ðàçì.). 1. Òîå, øòî ³ âûöÿöü.

2. Íàíåñö³ ¢äàð, ñòóêíóöü; óäàðûöü. Âÿòðàê, âåòðàêà, ìí. âåòðàê³, âåòðàêî¢, ì. Âåòðàíû ìëûí.

´

´

´

´

´

´

´

´

´ ´

´

´

´

´

´

´

´ ´ ´

´ ´

´

248

´

´

´

´

Ãóêàï³ñ, -ó, ì. Ñóêóïíàñöü ïðû¸ìࢠäëÿ ¢çìàöíåííÿ ãóêàâîé âûðàçíàñö³ ìàñòàöêàãà ìà¢ëåííÿ. Äóäà, -û, ÄÌ äóäçå, ìí. äóäû. Äóõàâû íàðîäíû ìóçû÷íû ³íñòðóìåíò ç äçâþõ ³ áîëüø òðóáàê, óñòà¢ëåíûõ ó ñêóðàíû ìÿøîê, ÿê³ íàäç³ìàåööà ïðàç òðóáêó; âàëûíêà. // ïðûì. äóäà÷íû, -àÿ, -àå. Äûÿïàçîí, -ó, ì. 1. ²íòýðâàë ïàì³æ ñàìûì í³çê³ì ³ ñàìûì âûñîê³ì ãóêàì³ ïå¢÷àãà ãîëàñó, ìåëîäû³ àáî ìóçû÷íàãà ³íñòðóìåíòà (ñïåö.). 2. Âîáëàñöü, ó ìåæàõ ÿêîé àæûööÿ¢ëÿþööà ÿê³ÿ-í. âûìÿðýíí³ (ñïåö.). 3. ïåðàí. Àá ¸ì âåäà¢, ³íòàðýñࢠ(êí³æí.). Âó÷îíû øûðîêàãà äûÿïàçîíó. // ïðûì. äûÿïàçîííû, -àÿ, -àå (äà 1 ³ 2 çíà÷.). Çâûêëû, -àÿ, -àå. 1. ßê³ ñòࢠïðûâû÷êàé. 2. ßê³ çâûêñÿ ç ÷ûì-í., íàáû¢ ïðûâû÷êó ðàá³öü øòî-í. // íàç. çâûêëàñöü, -³, æ. Çâÿãë³âû, -àÿ, -àå (ðàçì.). 1. ³ñêë³âû (ïðà ñàáàêó). 2. ßê³ äàêó÷àå íàçîéë³âûì³ ïðîñüáàì³, íàïàì³íàííÿì³, ïàòðàáàâàííÿì³. // íàç. çâÿãë³âàñöü, -³, æ. ²äýíòûô³êàöûÿ, -³, æ. Óñòàíà¢ëåííå ñóïàäçåííÿ, ³äýíòû÷íàñö³ // ïðûì. ³äýíòûô³êàöûéíû, -àÿ, -àå. ²êàíàï³ñ, -ó, ì. ³ä ðýë³ã³éíàãà æûâàï³ñó ï³ñàííå ³êîí. // ïðûì. ³êàíàï³ñíû (ïåðàí.: ñòðîãàé, ñóðîâàé ïðûãàæîñö³). ²íäûâ³ä, -à, Ì -äçå, ìí. -û, -à¢, ì. ×àëàâåê ÿê êàíêðýòíàÿ àñîáà, à òàêñàìà íàîãóë àñîáíû æûâû àðãàí³çì, àñîá³íà. ²ïàñòàñü: ó ³ïàñòàñ³ êàãî, ó çíà÷. ïðûíàç. ç Ð. (³ðàí) ó ÿêàñö³, ó ðîë³. [Ïåðøàïà÷àòêîâà ³ïàñòàñü ñóòíàñöü, à òàêñàìà òâàð, ë³ê, ñåíì]. ²ñòîòíû, -àÿ, -àå. ßê³ ñêëàäàå ñóòíàñöü ÷àãî-í., çíà÷íû, âàæíû. // íàç. ³ñòîòíàñöü, -³, æ. Êàìîðí³ê, -à, ìí. -³, -à¢, ì. (óñò.). Ñïåöûÿë³ñò ïà çåìëå¢ïàðàäêàâàíí³. // ïðûì. êàìîðí³öê³, -àÿ, -àå. Êàíòýêñò, -ó, Ì. -ñöå, ìí. -û, -à¢, ì. Çàêîí÷àíû ¢ðûâàê òýêñòó, ÿê³ äàçâàëÿå âûçíà÷ûöü ñýíñ êîæíàãà ¢æûòàãà ñëîâà àáî âûðàçó. // ïðûì. êàíòýêñòíû, -àÿ, -àå ³ êàíòýêñòàâû, -àÿ, -àå. Êàòàëîã, -à, ìí. -³, -à¢, ì. 1. ѳñòýìàòûçàâàíû ïåðàë³ê ÿê³õ-í. àäíàðîäíûõ ïðàäìåòࢠ(êí³ã, ýêñïàíàòà¢, òàâàðࢠ³ äà ò. ï.).

2. Íàîãóë ïåðàë³ê, ñï³ñ ÿê³õ-í. ïðàäìåòà¢, ç ÿ¢. // ïðûì. êàòàëîæíû, -àÿ, -àå. Êóð ¸ç, -ó, ìí. -û, -à¢, ì. Íåäàðý÷íû âûïàäàê, ñìåøíàå çäàðýííå. Íåêðàëîã, -à, ìí. -³, -à¢, ì. Àðòûêóë ïðà íÿáîæ÷ûêà ç õàðàêòàðûñòûêàé ÿãî æûööÿ ³ äçåéíàñö³. // ïðûì. íåêðàëàã³÷íû, -àÿ, -àå. Íåðóø, -ó, ÄÌ -ó, Ò. -àì, ì. -û, ÄÌ -û, Ò. -øøó, æ. Øòî-í. íåêðàíóòàå (íÿâîðàíàÿ çÿìëÿ, äç³ê³ ëåñ, ãðûáíîå ìåñöà ³ äà ò. ï.); íåêðàíóòàÿ ïàâåðõíÿ ÷àãî-í. // ïðûì. íåðóøíû, -àÿ, -àå.

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´

´ ´

´

´

´

´

´

´

´

´

´

249

´

Ïàìåð, -ó, ìí, -û, -à¢, ì. 1. Âåë³÷ûíÿ ÷àãî-í. ó ÿê³ì-í. âûìÿðýíí³.

2. Ñòóïåíü ðàçâ³ööÿ, âåë³÷ûíÿ, ìàøòàá ÿêîé-í. ç ÿâû. 3. Êîëüêàñöü ³ ðàçìÿø÷ýííå íàö³ñêíûõ ñêëàäî¢ ó âåðøû àáî ðûòì³÷íûõ àäç³íàê ó ìóçûêàëüíûì òàêöå. Ïàðòýð, -à, ìí. -û, -à¢, ì. ͳæí³ ïàâåðõ ãëÿäçåëüíàé çàëû ç ìåñöàì³ äëÿ ïóáë³ê³. // ïðûì. ïàðòýðíû, -àÿ, -àå. Ïàðýøòê³, -à¢. Öåëà íÿáîæ÷ûêà àáî òîå, øòî çàñòàëîñÿ àä ÿãî öåëà; ïðàõ. ϳãóëêà, -³, æ. ϳëþëÿ, òàáëåòêà. Ïðûäàòíû, -àÿ, -àå. Òàê³, ÿê³ ìàå ïàòðýáíûÿ ÿêàñö³ äëÿ ÷àãî-í., ïðûãîäíû, ÿê³ ïàäûõîäç³öü äëÿ êàãî-, ÷àãî-í.; çäàòíû äà ÷àãî-í. // íàç. ïðûäàòíàñöü, -³, æ. Ïðûçáà, -û, ìí. -û, -à¢, æ. Íåâûñîê³, çâû÷àéíà çåìëÿíû íàñûï óçäî¢æ ñöÿíû õàòû, çðîáëåíû äëÿ ¢öÿïëåííÿ ïàìÿøêàííÿ. // ïðûì. ïðûçáåííû, -àÿ, -àå. Ðàðûòýò, -à, Ì -òýöå, ìí. -û, -à¢, ì. (êí³æí.). Âûêëþ÷íà ðýäêàÿ, êàøòî¢íàÿ ðý÷, öóä. // ïðûì. ðàðûòýòíû, -àÿ, -àå. Ñòàòóò, -à, Ì. -òóöå, ìí. -û, -à¢, ì. 1. Çáîð ïðàâ³ëà¢, ÿê³ÿ âûçíà÷àþöü ³ ðýãóëþþöü ïàðàäàê äçåéíàñö³, âûêàíàííÿ ö³ ïðûìÿíåííÿ ÷àãî-í.; àáî çâîä ïàëàæýííÿ¢, øòî âûçíà÷àþöü ñòðóêòóðó, ïðû÷ûíû ³ ïàðàäàê äçåéíàñö³ ÿêîé-í. àðãàí³çàöû³, óñòàíîâû. Ñòàòóò Àðãàí³çàöû³ Àá ÿäíàíûõ Íàöûé. 2. Àï³ñàííå îðäýíà, ïàðàäàê óçíàãàðîäû îðäýíàì ³ ÿãî íàøýííåì. 3. Ó íåêàòîðûõ êðà³íàõ (ÇØÀ, Âÿë³êàáðûòàí³³ ³ ³íø.) íàçâà çàêàíàäà¢÷ûõ àêòࢠàãóëüíàíàðìàòû¢íàãà õàðàêòàðó. Ñòàòóò Âÿë³êàãà Êíÿñòâà ˳òî¢ñêàãà. // ïðûì. ñòàòóòíû, -àÿ, -àå. Òàïàí³ì³ÿ, -³, æ. Ñóêóïíàñöü òàïîí³ìࢠ(óëàñíûõ íàçâࢠÿêîãà-í. ãåàãðàô³÷íàãà àá åêòà íàñåëåíàãà ïóíêòà, ðàê³, âîçåðà ³ äà ò. ï.) ÿêîé-í. ìÿñöîâàñö³, êðà³íû. // ïðûì. òàïàí³ì³÷íû, -àÿ, -àå. Òîåñíàñöü, -³, æ. Ïî¢íàå ïàäàáåíñòâà, ñóïàäçåííå. // ïðûì. òîåñíû, -àÿ, -àå. Òðûïö³õ, -à, ìí. -³, -à¢, ì. 1. Òâîð, ÿê³ ñêëàäàåööà ç òðîõ ÷àñòàê, àá ÿäíàíûõ àäíûì ñþæýòàì ³ ³äýÿé. 2. Öàðêî¢íû àáðàç, ÿê³ ìàå òðû ñòâîðê³. Òóç³í, -à, ì. Äâàíàööàöü àäíîëüêàâûõ ïðàäìåòà¢; êàìïëåêò ç 12 àäíîëüêàâûõ ïðàäìåòà¢. Ôàêñ³ì³ëå. 1. íåñêë., í. Äàêëàäíàå ¢çíà¢ëåííå ðóêàï³ñó, äàêóìåíòà, ïîäï³ñó. 2. íÿçì. ïðûì. ³ ïðûñë. Äàêëàäíà ¢çíî¢ëåíû. // ïðûì. ôàêñ³ì³ëüíû. Ôðàãìåíòàðíà, ïðûñë. Íÿïî¢íà, óðûâà÷íà.

´ ´

´

´

´

´

´

´

´

´

´ ´

´

´

´

´

´

´

250

´

´

Õàîñ, -ó, ì. 1. Ó ñòàðàæûòíàãðý÷àñêàé ì³ôàëîã³³: ñòûõ³ÿ, øòî ³ñíàâàëà äà ¢çí³êíåííÿ ñâåòó, çÿìë³ ³ æûööÿ íà ¸é. 2. ïåðàí. Áåñïàðàäàê, íåðàçáÿðûõà; áëûòàí³íà. Õîðò ³ õàðòà, ì. Ïàëÿ¢í³÷û ñàáàêà ç äî¢ãàé âîñòðàé ìîðäàé, äî¢ã³ì³ òîíê³ì³ íàãàì³ ³ ãëàäêàé ïî¢ñöþ. Õðûø÷ýííå, -ÿ, í. Àäíî ç õðûñö³ÿíñê³õ òà³íñòâà¢, ðýë³ã³éíû àáðàä ïðûíÿööÿ êàãî-í. ó ë³ê âåðóþ÷ûõ, äàëó÷ýííå äà öàðêâû ³ íàäàííå àñàáîâàãà ³ìÿ. Õðýñüá³íû, -á³í. Õðûñö³ÿíñê³ àáðàä õðûø÷ýííÿ, à òàêñàìà ïà÷àñòóíàê ïàñëÿ ãýòàãà àáðàäó. // ïðûì. õðýñüá³ííû, -àÿ, -àå. Öûòàäýëü, -³, ìí. -³, -åé, æ. 1. Ãàðàäñêàÿ êðýïàñöü. 2. ïåðàí. Öâÿðäûíÿ, àïîðà ÷àãî-í. Øàâåö, øà¢öà, ìí. øà¢öû, øà¢öî¢, ì. Ìàéñòàð, ÿê³ øûå ³ ðàìàíòóå àáóòàê. Øëÿê, -à, ìí. -³, -î¢, ì. Ïàëîñêà ïà êðà³ òêàí³íû ³íøàãà êîëåðó àáî ³íøàãà ¢çîðó. Àáðóñ ç ñ³í³ì øëÿêàì. Ýêñïåðò, -à, Ì. -ðöå, ìí. -û, -à¢, ì. Ñïåöûÿë³ñò, ÿê³ äàå çàêëþ÷ýííå ïðû ðàçãëÿäçå ÿêîãà-í. ïûòàííÿ. // ïðûì. ýêñïåðòíû, -àÿ, -àå.

´

´

´

´

´

´

´

´

ÇÌÅÑÒ

ÊÓËÜÒÓÐÀ ÂÓÑÍÀÃÀ ² ϲÑÜÌÎÂÀÃÀ ÌÀ¡ËÅÍÍß

§ 1. Àñíî¢íûÿ ÿêàñö³ êóëüòóðû ìà¢ëåííÿ .......................... § 2. Ìà¢ëåí÷û ýòûêåò .......................................................

3 8

ÏÐÀ²ËÜÍÀÑÖÜ ÌÀ¡ËÅÍÍß

§ 3. Ïàíÿööå ë³òàðàòóðíàé íîðìû ..................................... § 4. Àðôàýï³÷íûÿ íîðìû ................................................... § 5. Àêöýíòàëàã³÷íûÿ íîðìû. Ëàã³÷íû íàö³ñê .....................

14 18 22

ÀÐÔÀÃÐÀÔ²×ÍÛß ÍÎÐÌÛ

Íàï³ñàíí³, çàñíàâàíûÿ íà ôàíåòû÷íûì ïðûíöûïå § 6. § 7. § 8. § 9. § 10. § 11. § § § § § §

12.

13.

14.

15.

16.

17.

§ § § §

18.

19.

20.

21.

Ïðàâàï³ñ ãàëîñíûõ î, ý, à .......................................... Ïðàâàï³ñ ãàëîñíûõ å, ¸, ÿ ........................................... Ïðàâàï³ñ ãàëîñíûõ ó ñêëàäàíûõ ñëîâàõ .......................... Ïðàâàï³ñ ñïàëó÷ýííÿ¢ ãàëîñíûõ ó çàïàçû÷àíûõ ñëîâàõ Ïðàâàï³ñ ë³òàð ³, û, é ïàñëÿ ïðûñòàâàê .......................... Ïðàâàï³ñ ïðûñòà¢íûõ ãàëîñíûõ, ïðûñòà¢íûõ ³ ¢ñòà¢íûõ çû÷íûõ ....................................................................... Ïðàâàï³ñ ó ³ ¢ ............................................................ Ïðàâàï³ñ ä ³ äç, ò ³ ö ............................................... Ïðàâàï³ñ ïàäî¢æàíûõ çû÷íûõ ..................................... Ïðàâàï³ñ íåêàòîðûõ ñïàëó÷ýííÿ¢ çû÷íûõ ..................... Ïðàâàï³ñ ïðûñòàâàê íà ç, ñ .......................................... Ïðàâàï³ñ çâîíê³õ ³ ãëóõ³õ, øûïÿ÷ûõ ³ ñâ³ñöÿ÷ûõ, ñïàëó÷ýííÿ¢ çû÷íûõ íà ñòûêó êîðàíÿ ³ ñóô³êñà, ïðûñòà¢ê³ ³ êîðàíÿ ....................................................................... Çìÿê÷àëüíû ìÿêê³ çíàê ............................................. Ðàçäçÿëÿëüíû ìÿêê³ çíàê ³ àïîñòðàô ......................... Ïðàâàï³ñ âÿë³êàé ³ ìàëîé ë³òàð ................................... Àãóëüíûÿ ïðàâ³ëû íàï³ñàííÿ ñëî¢ ðàçàì, ïðàç çëó÷îê ³ àñîáíà ........................................................................

30 33 36 40 43 46 50 52 55 58 60

63 65 67 71 76

ÌÀÐÔÀËÀò×ÍÛß ÍÎÐÌÛ

Íîðìû ¢æûâàííÿ íàçî¢í³êࢠ§ 22. Àäóøà¢ë¸íûÿ ³ íåàäóøà¢ë¸íûÿ íàçî¢í³ê³ ..................... § 23. Ðîä íàçî¢í³êࢠ............................................................

252

85 87

§ 24. ˳ê íàçî¢í³êࢠ............................................................ § 25. Ñêëàíåííå íàçî¢í³êࢠ.................................................

92 95

Íîðìû ¢æûâàííÿ ïðûìåòí³êࢠ§ 26. Ïî¢íûÿ ³ êàðîòê³ÿ ôîðìû ïðûìåòí³êࢠ........................ 110 § 27. Ñòóïåí³ ïàðà¢íàííÿ ÿêàñíûõ ïðûìåòí³êࢠ.................. 111 § 28. Ïðûíàëåæíûÿ ïðûìåòí³ê³ .......................................... 113 Íîðìû ¢æûâàííÿ ë³÷ýáí³êࢠ§ 29. Ñêëàíåííå ë³÷ýáí³êࢠ............................................... 113 § 30. Ñïàëó÷àëüíàñöü çáîðíûõ ë³÷ýáí³êࢠ........................... 116 Íîðìû ¢æûâàííÿ çàéìåíí³êࢠ§ 31. Íåêàòîðûÿ ìàðôàëàã³÷íûÿ àñàáë³âàñö³ çàéìåíí³êࢠ..... 117 Íîðìû ¢æûâàííÿ äçåÿñëîâࢠ§ 32. Óæûâàííå àñàáîâûõ êàí÷àòêࢠäçåÿñëîâࢠ.................... 119 Íîðìû ¢æûâàííÿ ïðûñëî¢ÿ¢ § 33. Ñòóïåí³ ïàðà¢íàííÿ ïðûñëî¢ÿ¢ ................................... § 34. ѳíòàêñ³÷íûÿ íîðìû .................................................. § 35. Àñàáë³âàñö³ ïàáóäîâû ñêàçࢠç àäíàðîäíûì³ ³ àäàñîáëåíûì³ ÷ëåíàì³ ............................................................. § 36. Ïàðàäàê ñëî¢ ó ñêàçå .................................................. § 37. Ñóâÿçü äçåéí³êà ³ âûêàçí³êà ¢ ñêàçå ........................... § 38. Àñàáë³âàñö³ ïàáóäîâû ñêëàäàíûõ ñêàçࢠ.......................

121 124 129 134 137 143

ÏÓÍÊÒÓÀÖÛÉÍÛß ÍÎÐÌÛ

§ 39. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêàçàõ ç àäíàðîäíûì³ ÷ëåíàì³ ........ 150 Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêàçàõ ç àäàñîáëåíûì³ ÷ëåíàì³ § 40. Çíàê³ ïðûïûíêó ïðû àäàñîáëåíûõ àçíà÷ýííÿõ ³ ïðûäàòêàõ § 41. Çíàê³ ïðûïûíêó ïðû àäàñîáëåíûõ àêàë³÷íàñöÿõ, äàïà¢íåííÿõ ³ ¢äàêëàäíÿëüíûõ ÷ëåíàõ ñêàçà ...................... § 42. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêàçàõ ç ïàðà¢íàëüíûì³ çâàðîòàì³ .... § 43. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêàçàõ ç ïàáî÷íûì³ ³ ¢ñòà¢íûì³ êàíñòðóêöûÿì³ .................................................................... § 44. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêàçàõ ñà çâàðîòêàì³ ......................

157 161 166 169 174 253

§ § § §

45.

46.

47.

48.

§ § § § § §

49.

50.

51.

52.

53.

54.

Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíàçëó÷àíûõ ñêàçàõ ............... Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíàçàëåæíûõ ñêàçàõ ............... Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ áÿççëó÷í³êàâûõ ñêëàäàíûõ ñêàçàõ ... Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ ñêëàäàíûõ ñêàçàõ ç ðîçíûì³ â³äàì³ ñóâÿç³ ÷àñòàê ............................................................. Çíàê³ ïðûïûíêó ¢ êàíñòðóêöûÿõ ç ïðîñòàé ìîâàé ....... Äàêëàäíàñöü ³ ëàã³÷íàñöü ìà¢ëåííÿ ............................. ×ûñö³íÿ ìà¢ëåííÿ ..................................................... Áàãàööå ìà¢ëåííÿ ...................................................... Âûðàçíàñöü ìà¢ëåííÿ ................................................. Äàðý÷íàñöü ìà¢ëåííÿ .................................................

177 180 188

Ïàäàãóëüíåííå ³ ñ³ñòýìàòûçàöûÿ âûâó÷àíàãà çà ãîä ...... Äàäàòàê ..................................................................... Àêöýíòàëàã³÷íûÿ íîðìû ............................................ Ñïåöûô³êà áåëàðóñêàìî¢íûõ ñ³íòàêñ³÷íûõ êàíñòðóêöûé ó ïàðà¢íàíí³ ç ðóñêàìî¢íûì³ ...................................... Òëóìà÷àëüíû ñëî¢í³ê ...............................................

224 232 245

193 197 207 212 214 215 222

246 248

Á43

Áåëàðóñêàÿ ìîâà : âó÷ýá. äàïàì. äëÿ 11-ãà êë. àãóëüíààäóêàö. óñòàíî¢ ç áåëàðóñ. ³ ðóñ. ìîâàì³ íàâó÷àííÿ / Ã. Ì. Âàëî÷êà [³ ³íø.]. ̳íñê : Íàö. ³í-ò àäóêàöû³, 2010. 256 ñ.

ISBN 978-985-465-681-6. ÓÄÊ 811.161.3(075.3=161.3=161.1) ÁÁÊ 81.2Áåè-922

Âó÷ýáíàå âûäàííå Âàëî÷êà Ãàííà ̳õàéëà¢íà Âàñþêîâ³÷ Ëþäì³ëà Ñÿðãåå¢íà ̳õí¸íàê Ñâÿòëàíà Ñÿì¸íà¢íà Ñà¢êî Óëàäç³ì³ð Ïà¢ëàâ³÷ ÁÅËÀÐÓÑÊÀß ÌÎÂÀ Âó÷ýáíû äàïàìîæí³ê äëÿ 11 êëàñà àãóëüíààäóêàöûéíûõ óñòàíî¢ ç áåëàðóñêàé ³ ðóñêàé ìîâàì³ íàâó÷àííÿ

Íà÷. ðýäàêöûéíà-âûäàâåöêàãà àääçåëà Ã. ². Áàíäàðýíêà Ðýäàêòàð Ë. Ô. Ëå¢ê³íà Êàìï þòàðíàÿ â¸ðñòêà À. Ì. ʳñÿë¸âà Êàðýêòàðû Ò. Ô. Øàéêî, Ê. ². ²âàíîâà Ïàäï³ñàíà ¢ äðóê 26.05.2010. Ôàðìàò 60×90/16. Ïàïåðà àôñåòíàÿ. Ãàðí³òóðà Øêîëüíàÿ. Äðóê àôñåòíû. Óì. äðóê. àðê. 16,0. Óë.-âûä. àðê. 10,8. Òûðàæ 136 200 ýêç. Çàêàç Íàâóêîâà-ìåòàäû÷íàÿ ¢ñòàíîâà «Íàöûÿíàëüíû ³íñòûòóò àäóêàöû³» ̳í³ñòýðñòâà àäóêàöû³ Ðýñïóáë³ê³ Áåëàðóñü. ËÈ ¹ 02330/0494469 àä 08.04.2009. Âóë. Êàðàëÿ, 16, 220004, ã. ̳íñê ÀÀÒ «Ïàë³ãðàôêàìá³íàò ³ìÿ ßêóáà Êîëàñà». ËÏ ¹ 02330/0150496 àä 11.03.2009. Âóë. ×ûðâîíàÿ, 23, 220600, ã. ̳íñê

(Íàçâà ³ íóìàð øêîëû)

Íàâó÷àëüíû ãîä

20

/

20

/

20

/

20

/

20

/

²ìÿ ³ ïðîçâ³ø÷à âó÷íÿ

Ñòàí Àäçíàêà ïàäðó÷í³êà âó÷íþ çà ïðû êàðûñòàííå àòðûìàíí³ ïàäðó÷í³êàì