Het Groene Lab
Claudy Jongstra Christiaan Zwanikken Elspeth Diederix Stefan Jaspers
b
2 Het Groene Lab Concept Josien Beltman Projectleider Julia Wolters Publicatie Tekst Josien Beltman Vormgeving Nieneke Elsjan Illustraties Hessel de Ronde – p. 7, 12, 15, 29, 37 Kevin Simon Mancera – p. 1, 3, 4, 19 Cover Ipomoea tricolor (blauwe winde), door Kevin Simon Mancera Ontwerptekeningen Stefan Jaspers – p. 10, 32 Elspeth Diederix – p. 22 Fotografie Lotte Stekelenburg – p. 6, 9, 13,18, 28, 31, 34 Cheryl Schurgers – p. 17 Drukkerij Te Sligte, Enschede Oplage 3.825
Het Groene Lab
Een centrale rol in Het Groene Lab wordt vervuld door de tuinen van Rijksmuseum Twenthe. In de tuinen kunnen kunstenaars planten laten groeien die dienen als materiaal of grondstof voor de kunst. Ze kunnen er workshops organiseren of vertellen over hun werk en werkproces. De tuinen vormen een levend laboratorium dat op letterlijke wijze de kunst voedt.
Anemone coronaria ‘Governor’ (anemoon)
3
De laatste jaren engageren steeds meer kunstenaars zich met vraagstukken over onze relatie met onze natuurlijke omgeving. Deze betrokkenheid wordt ingegeven door actuele maatschappelijke ontwikkelingen als verlies van biodiversiteit en klimaatopwarming, maar ook door de verwondering die de wereld van planten en bloemen oproept. In 2020 is Rijksmuseum Twenthe gestart met de programmalijn Het Groene Lab, om een plek te geven aan kunstenaars die met hun werk onze relatie met de natuur verkennen en zoeken naar nieuwe verhoudingen.
4
Het Groene Lab startte in 2020 met een ingrijpende herinrichting van de binnentuin. Deze versteende en formeel ingerichte binnenplaats werd getransformeerd in een groene oase met meer ruimte voor bloemen, planten en biodiversiteit. Voor dit nieuwe ontwerp tekende Marie-Laure Hoedemakers van Baljon Landschapsarchitecten – het bureau dat ook de oorspronkelijke, formele tuin had ontworpen. In het nieuwe ontwerp was nadrukkelijk ruimte voor de invulling van kunstenaars. Claudy Jongstra, wereldwijd bekend van haar gevilte wandtapijten, ontwierp als eerste deelnemer aan Het Groene Lab een verfplantentuin. Een jaar later voegde kunstenaar Christiaan Zwanikken twee veldjes met een bijzondere lavendelplant toe aan de binnentuin. En in 2022 werden er maar liefst twee nieuwe tuinen gerealiseerd: de Sottobosco Tuin van kunstenaar Elspeth Diederix aan de achterzijde van het museum en de Heemtuin van landschapsontwerper Stefan Jaspers aan de zijkant van het museum, in de openbare ruimte.
Dit boekje bevat niet alleen korte, inleidende verhalen over de vier tuinen, maar ook meer specifieke informatie, zoals beplantingsplannen en plantenlijsten. Het is een gids die verdieping diept voor wie niet alleen wil dwalen en verwonderen, maar ook wil weten en thuis nog eens wil terugdenken aan de tuinen van Rijksmuseum Twenthe.
Ophiopogon planiscapus ‘Niger’ (zwart gras)
Inhoud Inner Vitality Tuin
Lavandula Multifida Christiaan Zwanikken
Sottobosco Tuin Elspeth Diederix Plattegrond Plantenlijst
Heemtuin
Stefan Jaspers Plattegrond Plantenlijst
6 10 12
14
5
Claudy Jongstra & Stefan Jaspers Plattegrond Plantenlijst
18 22 24 28 32 36
6
Claudy Jongstra i.s.m. Stefan Jaspers Claudy Jongstra (1963) realiseerde in 2020 als eerste kunstenaar een project in het kader van Het Groene Lab. Onder de noemer Inner Vitality ontwikkelde ze een deel van de nieuwe museumtuin en een ruimtelijke installatie, waarin ze de natuurlijke energie van kruiden en planten zichtbaar maakte. Jongstra is wereldwijd bekend vanwege haar monumentale wandkleden en installaties van gevilte wol, gekleurd met natuurlijke pigmenten. In de Inner Vitality Tuin, die Jongstra maakte i.s.m. tuin- en landschapsontwerper Stefan Jaspers, groeien verschillende verfplanten die zij gebruikt bij het kleuren van haar wandkleden. Met de tuin wil Jongstra het publiek laten kennismaken met de – vaak vergeten – culturele waarde van deze planten.
Isatis tinctoria (wede)
7
Inner Vitality Tuin
Voeding voor de kunst De Inner Vitality Tuin vormt op letterlijke wijze de voeding voor het werk van Claudy Jongstra. In de tuin groeien onder meer wede, goudsbloem en brandnetel, planten die ze gebruikt voor het verven van haar wandkleden. Kenmerkend voor Jongstra is haar holistische visie op het kunstenaarschap. Eindresultaat en proces zijn even belangrijk, en zaken als duurzaamheid, biodiversiteit, en behoud van ‘secret knowledge’ nemen daarbij een centrale plek in. Daarom heeft Jongstra een eigen kudde schapen die voorziet in de wol voor haar kunstwerken en verbouwt ze op het land rondom haar boerderij in Friesland haar eigen verfplanten.
Verfplantentuin
Inner Vitality Tuin Claudy Jongstra & Stefan Jaspers
8
Voor het ontwerp van de Inner Vitality Tuin werkte Jongstra samen met Stefan Jaspers, met wie ze eerder een prijswinnende verfplantentuin ontwikkelde voor de befaamde Chelsea Flower Show in Londen. Voor Rijksmuseum Twenthe creëerde Jaspers een tuin die naast verfplanten bestaat uit andere wilde soorten én gecultiveerde planten. De planten staan niet in groepjes bij elkaar, maar zijn individueel gemengd en roepen zo het beeld op van een natuurlijke, niet-ontworpen situatie.
Identity Diptych Met haar werk wil Jongstra het ambacht van het verven met natuurlijke kleurstoffen levend houden. Naast de tuin maakte ze speciaal voor Rijksmuseum Twenthe twee wandkleden getiteld Identity Diptych. De twee werken hebben een permanente plek in de entreehal van het museum en representeren samen het verleden en de toekomst van Twente. Het eerste deel, met zijn geweven structuur en aardse tinten, verwijst naar het textielverleden van Twente en de relatie van de Twentenaren met hun ‘grond’. Het tweede deel verwijst juist naar de toekomst van de regio. De heldere kleuren en dynamische structuur symboliseren de belangrijke rol die Twente speelt op het gebied van technologie.
Claudy Jongstra, Identity Diptych II, 2020, wol, zijde, linnen, mohair en katoen, gekleurd met wouw, walnoot, kurkuma, wede, ui en meekrap, Collectie Rijksmuseum Twenthe, aangekocht met steun van het Mondriaan Fonds
9
Lavandula Multifida Christiaan Zwanikken
10 Legenda beplantingsplan
Cynara scolymus - Artisjok Dipsacus fullonum - Grote kaardebol Tagetes patula - Afrikaantje Anthemis tinctoria - Verfbedstro Angelica archangelica - Engelwortel
Amaranthus caudatus - Amarant Borago officinalis - Komkommerkruid Anthriscus sylvestris - Fluitenkruid Symphytum officinale - Smeerwortel Anchusa officinalis - Ossentong
11
Inner Vitality Tuin Claudy Jongstra & Stefan Jaspers
TUIN - EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR TUIN - EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR TUIN - EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR TUIN - EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR TUIN - EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR
Legenda Legenda
TUIN - EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR
Cynara scolymus - Artisjok Dipsacus fullonum - Grote kaardebol Tagetes patula - Afrikaantje
Cynara scolymus - Artisjok
Cynara scolymus - Artisjok Dipsacus fullonum - Grote kaardebol Tagetes patula - Afrikaantje Anthemis tinctoria - Verfbedstro
Cynara scolymus Dipsacus fullonum- Artisjok - Grote kaardebol
Dipsacus fullonum - Grote kaardebol Tagetes patula - Afrikaantje Anthemis tinctoria - Verfbedstro Angelica archangelica - Engelwortel
Tagetes patula - Afrikaantje Dipsacus fullonum - Grote kaardebol Tagetes patula - Afrikaantje Anthemis tinctoria - Verfbedstro Anthemis tinctoria - Verfbedstro Angelica archangelica - Engelwortel Angelica archangelica - Engelwortel Amaranthus caudatus - Amarant Amaranthus caudatus - Amarant Borago officinalis - Komkommerkruid Borago officinalis - Komkommerkruid Anthriscus sylvestris - Fluitenkruid Anthriscus Symphytumsylvestris officinale- Fluitenkruid - Smeerwortel Symphytum officinale - Smeerwortel Anchusa officinalis - Ossentong Anchusa Calendulaofficinalis officinalis- Ossentong - Goudsbloem Calendula officinalis Isatis tinctoria - Wede- Goudsbloem Isatis tinctoria - Wede Allium schoenoprasum - Bieslook Allium - Bieslook Rumex schoenoprasum acetosa - Veldzuring Rumex acetosa - Veldzuring Rumex acetosa - Veldzuring
Calendula officinalis - Goudsbloem Isatis tinctoria - Wede Allium schoenoprasum - Bieslook Rumex acetosa - Veldzuring Rumex acetosa - Veldzuring
Legenda Legenda Legenda Cynara scolymus - Artisjok Legenda Cynara scolymus Dipsacus fullonum- Artisjok - Grote kaardebol
Galium - Geel walstro Rumex verum acetosa - Veldzuring
Galium verum - Geel walstro Urtica dioica - Grote brandnetel Urtica dioica - Grote brandnetel Hypericum perforatum Hypericum perforatum Hypericum perforatum Triticum aestivum - Tarwe Triticum aestivum - Tarwe Hordeumaestivum vulgare -- Tarwe Zomergerst Triticum Hordeum vulgare - Zomergerst Galium verum--Grote Geel walstro Urtica dioica brandnetel
Tagetes patula - Afrikaantje Anthemisarchangelica tinctoria - Verfbedstro Angelica - Engelwortel Amaranthus caudatus - Amarant
Anthemis tinctoria - Verfbedstro Angelica archangelica - Engelwortel Amaranthus caudatus - Amarant Borago officinalis - Komkommerkruid Angelica archangelica - Engelwortel Amaranthus caudatus - Amarant Borago officinalis - Komkommerkruid Anthriscus sylvestris - Fluitenkruid Amaranthus caudatus - Amarant Borago officinalis - Komkommerkruid Anthriscus sylvestris - Fluitenkruid Symphytum officinale - Smeerwortel Borago officinalis - Komkommerkruid Anthriscus sylvestris - Fluitenkruid Symphytum officinale - Smeerwortel Anchusa officinalis - Ossentong Anthriscus sylvestris Symphytum officinale- Fluitenkruid - Smeerwortel Anchusa Calendulaofficinalis officinalis- Ossentong - Goudsbloem Symphytum officinale - Smeerwortel Anchusa officinalis - Ossentong Calendula officinalis Isatis tinctoria - Wede- Goudsbloem Anchusa officinalis - Ossentong Calendula officinalis Isatis tinctoria - Wede- Goudsbloem Allium schoenoprasum - Bieslook Calendula officinalis Isatis tinctoria - Wede- Goudsbloem Allium - Bieslook Rumex schoenoprasum acetosa - Veldzuring Isatis tinctoria - Wede Allium schoenoprasum - Bieslook Rumex acetosa - Veldzuring Rumex acetosa - Veldzuring Allium schoenoprasum - Bieslook Rumex acetosa - Veldzuring Galium - Geel walstro Rumex verum acetosa - Veldzuring Rumex acetosa - Veldzuring Galium verum Geel walstro Rumex acetosa - Veldzuring Urtica dioica --Grote brandnetel Galium verum Geel walstro Rumex acetosa - Veldzuring Urtica dioica --Grote brandnetel Hypericum perforatum Galium verum--Grote Geel walstro Urtica dioica brandnetel Hypericum perforatum Triticum aestivum - Tarwe Urtica dioica - Grote brandnetel Hypericum perforatum Hordeumaestivum vulgare -- Tarwe Zomergerst Triticum Hypericum perforatum Agrostemma githago - Bolderik Hordeum vulgare Zomergerst Triticum aestivum -- Tarwe
Agrostemma githago - Bolderik Centaurea cyanus - Korenbloem Papaver argemone - Ruige klaproos Centaurea cyanus Korenbloem Agrostemma githago - Bolderik Hordeum vulgare Zomergerst Triticum aestivum ---Tarwe Matricaria chamomilla - Echte kamille Papaver argemone Ruige klaproos Centaurea cyanus Korenbloem Agrostemma githago - Bolderik Hordeum vulgare ---Zomergerst
Agrostemma githago - Bolderik Hordeum vulgare - Zomergerst
Matricaria chamomilla - Echte kamille Papaver argemone Ruige klaproos Centaurea cyanus --Korenbloem Agrostemma githago - Bolderik
Centaurea cyanus - Korenbloem Agrostemma githago - Bolderik
Matricaria chamomilla - Echte kamille Papaver argemone Ruige klaproos Centaurea cyanus --Korenbloem
Galium verum Geel walstro
Tagetes patula ‘Linnaeus’ Afrikaantje
Achillea millefolium Duizendblad
Helianthus ‘Lemon Queen’ Zonnebloem
Tagetes tenuifolia ‘Lemon Gem’ Afrikaantje
Agrimonia eupatoria Gewone agrimonie
Hemerocallis ‘Bonanza’ Daglelie
Tanacetum vulgare Boerenwormkruid
Alchemilla vulgaris Vrouwenmantel
Humulus lupulus Hop
Thymus Tijm
Allium Nigrum Sierui
Hypericum perforatum Sint-Janskruid
Triticum aestivum Tarwe
Allium schoenoprasum Bieslook
Iris pseudacorus Gele Lis
Triticum aestivum ‘Utrechtse Blauwe’ Tarwe
Amaranthus caudatus ‘Dreadlocks’ Amarant
Isatis tinctoria Wede
Anchusa azurea ‘Loddon Royalist’ Ossentong
Linum usitatissimum Vlas
Anethum graveolens Dille
Mentha Munt
Angelica archangelica Engelwortel
Monarda ‘Kardinal’ Bergamotplant
Anthemis tinctoria Verfkamille
Myrrhis odorata Roomse kervel
Anthriscus sylvestris Fluitenkruid
Nepeta ‘Kit Cat’ Kattekruid
Asperula tinctoria Verfbedstro
Origanum Oregano
Borago officinalis Komkommerkruid
Phlox paniculata ‘Blauer Morgen’ Vlambloem
Calendula officinalis Goudsbloem
Reseda luteola Wouw
Carthamus tinctorius Saffloer
Rosmarinus officinalis Rozemarijn
Cichorium intybus Wilde Cichorei
Rumex acetosa Veldzuring
Convallaria majalis Lelietje van Dalen
Salvia officinalis Salie
Coreopsis tinctoria Meisjesogen
Salvia verticillata Kranssalie
Cynara scolymus Artisjok
Sanguisorba officinalis ‘Henk Gerritsen’ Pimpernel
Dahlia ‘Bishop of Oxford’ Dahlia
Secale cereale Rogge
Dipsacus fullonum Grote kaardebol
Solidago ohioensis Guldenroede
Oenothera erythrosepala Teunisbloem
Solidaster lemore Solidaster lemore
Filipendula ulmaria Moerasspirea
Succisa pratensis Blauwe knoop
Foeniculum vulgare Venkel
Symphytum officinale Smeerwortel
Urtica dioica Grote brandnetel Valeriana officinalis Echte valeriaan
Succisa pratensis (blauwe knoop)
12
Plantenlijst
Inner Vitality Tuin Claudy Jongstra & Stefan Jaspers
13
14
Christiaan Zwanikken (1967) maakt kinetische installaties die zich begeven op de grens van kunst, wetenschap en technologie. De laatste jaren manifesteert zijn interesse voor de plantenwereld zich steeds nadrukkelijker in zijn werk. Hij is met name gefascineerd door wat hij noemt de ‘superieure zintuiglijkheid’ van planten, zoals de wijze waarop planten met elkaar communiceren en reageren op hun omgeving. Zwanikken was de tweede kunstenaar die een project realiseerde in het kader van Het Groene Lab. Hij toonde nieuw werk in zijn solotentoonstelling Sheer Seeds and Monochrome Instability (2021), en als onderdeel daarvan legde hij in de binnentuin van het museum twee proefveldjes aan met de Lavandula Multifida. Dit is een sterk geurende lavendelplant met een kruidige, oreganoachtige smaak, waarvan Zwanikken bestanddelen gebruikt in zijn installaties.
Christiaan Zwanikken, Lazy Alchemist
15
Christiaan Zwanikken
Lavandula Multifida
Lavandula Multifida
Geurkanon De Lavandula Multifida groeit van oorsprong in het gebied rondom de Middellandse Zee. Enkele jaren geleden ontdekte Zwanikken een variant van de plant in de tuin van zijn studio nabij de Portugese stad Mértola. Hij is de plant gaan opkweken en vermeerderen, én gaan gebruiken in zijn werk. In zijn kinetische sculpturen onderzoekt hij de interactie tussen de Lavandula Multifida en zijn omgeving, die plaats vindt via allerlei biologische en chemische processen. Een voorbeeld is de installatie Nose Patrol, een soort geurkanon dat aromatische wolkjes uitstoot. Voor Nose Patrol maakt Zwanikken gebruik van essentiële oliën, die hij via een speciale destillatiesculptuur onttrekt uit de Lavandula Multifida. Naast de lavendelolie worden er nog vijf andere oliën gebruikt in de installatie. Deze worden door de software in real time gemengd tot een gelaagd parfum.
Zwanikken heeft zich uitvoerig verdiept in de Lavandula Multifida. Zo ontdekte hij dat de plant ook voorkomt in Noord-Marokko, maar dat deze ‘Marokkaanse’ versie verschilt van de Europese. Mogelijk is de Lavandula Multifida honderden jaren geleden via de berbers en Arabieren in Portugal terecht gekomen en heeft plant zich aangepast aan de nieuwe omstandigheden. Maar wanneer en hoe deze lavendel naar Europa is gekomen, is niet Zwanikkens voornaamste interesse. Hij wil vooral verkennen op welke wijze deze twee varianten reageren op hun omgeving.
Superieure zintuiglijkheid
16
Zwanikken is gefascineerd door wat hij noemt de ‘superieure zintuiglijkheid’ van planten. Bomen en planten mogen dan geen centraal zenuwstelsel hebben, er vinden wel tal van biologische en chemische processen in plaats. Via onder andere sapstromen, wortelstelsels en de afgifte van moleculen gaan bomen en planten interacties aan met elkaar en hun omgeving. Als kunstenaar wil Zwanikken deze processen, die voor de mens niet waarneembaar zijn, ervaarbaar maken via zijn installaties.
Lavandula Multifida Christiaan Zwanikken
Gevoelige ervaring Volgens Zwanikken is het juist in deze tijd, waarin de technologie steeds meer onze levens binnendringt en steeds meer mensen in steden leven, van groot belang dat wij een gevoelige ervaring ontwikkelen ten aanzien van de natuur. Zonder empathie voor onze natuurlijke omgeving is het onmogelijk om een psychologische houding te verkrijgen die nodig om crises als klimaatopwarming en verlies van biodiversiteit het hoofd te bieden. Het opnieuw verbinden van de creativiteit van de menselijke geest met de intelligentie van de natuurlijke wereld is de enige manier om de balans tussen de mens en andere levensvormen te herstellen, aldus Zwanikken.
Christiaan Zwanikken, Nose Patrol, 2016, kinetische installatie, Collectie Rijksmuseum Twenthe, aangekocht met steun van het Mondriaan Fonds
17
Lavandula Multifida Christiaan Zwanikken
18
Elspeth Diederix In 2022 ontwierp kunstenaar en fotograaf Elspeth Diederix (1971) een nieuwe achtertuin voor Rijksmuseum Twenthe. De tuin, die ligt verscholen tussen de majestueuze eikenbomen en een oude Twentse boerderij (Los Hoes), was jarenlang in onbruik. Met de opening Diederix’ Sottobosco Tuin is dit gebied weer voor het publiek toegankelijk gemaakt. Vanwege de beschutte ligging tussen de bomen besloot Diederix al snel dat de tuin voor een deel een echte schaduwtuin moest worden. Daarbij liet ze zich inspireren door de donkere, 17de-eeuwse bosgrondstillevens uit de collectie van Rijksmuseum Twenthe. De schilders van deze zogenaamde sottobosco-taferelen richtten hun aandacht op het leven laag bij grond, onder de bomen. Zij schilderden wonderlijke taferelen met vlinders en gekleurde bloemen die afsteken tegen de veelal donkere achtergronden.
Cyclamen hederifolium (cyclamen)
19
Sotto– bosco Tuin
Elspeth Diederix, Heavenly Blue, 2022, inkjet print, Collectie Rijksmuseum Twenthe, aangekocht met steun van het Mondriaan Fonds
20 Geen tuinontwerper Toen beeldend kunstenaar en fotograaf Elspeth Diederix van Rijksmuseum Twenthe de vraag kreeg om een nieuw ontwerp te maken voor de achtertuin, zei ze niet direct ‘ja’. Hoewel ze een hoveniersdiploma op zak heeft, beschouwt ze zichzelf in de eerste plaats als kunstenaar en niet als tuinontwerper. Diederix’ interesse voor de plantenwereld ontstond ruim tien jaar geleden, toen ze haar intrek nam in een nieuw atelier met een tuin. Ze ging planten en bloemen fotograferen en de tuin werd een belangrijke plek voor het maken van werk, als een verlengstuk van het atelier. Er volgden verschillende series van bloemstillevens, meestal met een surreële sfeer.
Maar het tuinieren zelf werd voor Diederix ook een steeds serieuzere bezigheid. In 2017 creëerde ze haar eerste eigen tuin, The Miracle Garden in het Erasmuspark in Amsterdam. En in 2022 volgde de Sottobosco Tuin in Rijksmuseum Twenthe.
Otto Marseus van Schrieck Diederix: ‘Ik ben geen tuinontwerper die zomaar een tuin maakt, er moet wel een relatie zijn met mijn werk als kunstenaar. Toen ik door Rijksmuseum Twenthe werd uitgenodigd om een tuin te ontwerpen, ben ik gaan kijken naar werken in de museumcollectie. Toen ik daarin een schilderij van Otto Marseus van Schrieck (een van de bekendste sottobosco-schilders) ontdekte leefde
volgens Diederix heel spannend en zorgt ervoor dat je beter gaat kijken.
Surreële sfeer
Schoonheid van de dingen
Diederix creëerde een tuin met veel donkere planten, waarbij lichtere bloemen afsteken tegen een donkere achtergrond, net als in de sottobosco-schilderijen. Ze liet zich ook inspireren door het wonderlijke karakter van de bosgrondstillevens. Hoewel deze taferelen heel natuurgetrouw zijn geschilderd, klopt er vaak iets niet. De blauwe windes of distels in de werken zouden in werkelijkheid nooit in zo’n donker bos kunnen groeien. Deze vervreemding ten opzicht van de werkelijkheid maakt de schilderijen
In Diederix’ eigen gefotografeerde bloemstillevens is deze vervreemding ook altijd aanwezig. Want door een tafereel surreëel te maken kijk je er nog een keer naar. Diederix: ‘Als ik de werkelijkheid gewoon zou registreren, krijg je slechts een observatie. Een compositie zoals je die overal om je heen kan vinden. Ik moet iets toevoegen aan de werkelijkheid.’ Door de wereld net iets anders vast te leggen wil ze laten zien dat in de gewone, alledaagse dingen een grote schoonheid schuilt.
21 Sottobosco Tuin Elspeth Diederix
Otto Marseus van Schrieck, Bosstilleven met bloemen en vlinders, ca. 1660, olieverf op doek, Collectie Rijksmuseum Twenthe
ik helemaal op. Het leek me helemaal geweldig om een tuin te maken met de sfeer van zo’n schilderij.’
22 Beplantingsplan Sottobosco Tuin
23
Sottobosco Tuin Elspeth Diederix
Plantenlijst
Hedera helix ‘Goldheart’ Bonte klimop
Astilbe ‘Chocolate Shogun’ Spirea
Plantvak A
Hedera helix ‘Atropurpurea’ Klimop
Athyrium nipponicum ‘Pictum’ Japanse regenboogvaren
Hedera helix ‘Elegantissima’ Bonte klimop
Beesia calthifolia
Aconitum ‘Purple Sparrow’ Monnikskap Ajuga reptans ‘Black Scallop’ Zwart bladige zenegroen Anthriscus sylvestris ‘Ravenswing’ Fluitekruid Aquilegia ‘Ruby Port’ Akelei Asarum hartwegii Mansoor Asarum marmoratum Mansoor Astilbe ‘Chocolate Shogun’ Spirea Athyrium nipponicum ‘Pictum’ Japanse regenboogvaren
Helleborus foetidissima ‘Wester Flisk’ Kerstroos Heuchera ‘Black Pearl’ Purperklokje Heuchera ‘Brownies’ Purperklokje Lamium ‘Herman’s Pride’ Dovenetel Mahonia ‘Soft Caress’ Mahoniestruik Melica uniflora ‘Alba’ Parelgras
24
Beesia calthifolia
Ophiopogon planiscapus niger Zwart gras
Chrysosplenium macrophyllum Goudveil
Polygonatum x hybridum ‘Betberg’ Salomonszegel
Clematis ‘Kardynal Wyszynski’ Bosrank
Polygonatum curvistylum Salomonszegel
Colchicum autumnale ‘Album’ Witte herfsttijloos
Polygonatum humile Salomonszegel
Cryptotaenia japonica atropurpurea Japanse peterselie
Polygonatum odoratum ‘Red Stem’ Salomonszegel
Danae racemose Alexandrijnse laurier Digitalis purpurea ‘Alba’ Vingerhoedskruid Diphyllea cymose Paraplublad
Rosa glauca Struikroos Saxifraga ‘Maroon Beauty’ Steenbreek Syneilesis palmata Gekartelde parapluplant
Corydalis flexuosa ‘Purple Leaf’ Helmbloem Corydalis ‘Tory MP’ Helmbloem Cryptotaenia japonica ‘Purpurea’ Japanse peterselie Heuchera ‘Black Pearl’ Purperklokje Heuchera ‘Brownies’ Purperklokje Iris foetidissima Stinkende lis Lunaria annua ‘Chedglow’ Judaspenning Ophiopogon planiscapus niger Zwart gras Polygonatum curvistylum Salomonszegel Rodgersia pinnata ‘Chocolate Wings’ Schout-bij-nacht Saxifraga ‘Maroon Beauty’ Steenbreek Viola Heartthrob Viooltje Viola labradorica purpurea Viooltje Viola walteri ‘Silver Gem’ Viooltje
Trillium kurabayashi Drieblad
Thalictrum ichangense ‘Purple Marble’ Ruit
Triteleia ‘Blues’ Triteleia
Leptinella ‘Platt’s Black’ Koperknoopje
Viola labradorica ‘Purpurea’ Viooltje
Anemone nemorosa Witte bosanemoon
Viola Walter ‘Silver Gem’ Viooltje
Chionodoxa sardensis Kleine sneeuwroem
Epimedium ‘Red Maximum’ Elfenbloem
Plantvak B
Colchicum autumnale ‘Album’ Witte herfsttijloos
Euonymus ‘Wolong Ghost’ Kardinaalsmuts
Aconitum ‘Purple Sparrow’ Monnikskap
Scilla siberica Oosterse sterhyacint
Euphorbia chameleon Wolfsmelk
Ajuga reptans ‘Black Scallop’ Zwart bladige zenegroen
Plantvak C
Hedera ‘Gloire de Marengo’ Klimop
Arum maculatum Gevlekte aronskelk
Aconitum ‘Purple Sparrow’ Monnikskap
Disporum cantoniense ‘Night Heron’ Japanse peterselie Dryopteris erythrosora ‘Brilliance’ Rode sluiervaren Epimedium ‘Black Sea’ Elfenbloem
Sedum ‘Touchdown Teak’ Vetkruid
Geranium ‘Midnight Ghost’ Ooievaarsbek
Ajuga reptans ‘Black Scallop’ Zwart bladige zenegroen
Viola ‘Heartthrob’ Viooltje
Geranium ‘Midnight Reiter’ Ooievaarsbek
Aquilegia ‘Ruby Port’ Akelei
Viola labradorica purpurea Viooltje
Heuchera ‘Black Pearl’ Purperklokje
Astilbe ‘Chocolate Shogun’ Spirea
Viola walteri ‘Silver Gem’ Viooltje
Liriope muscari ‘Okina’ Leliegras
onvallaria majalis ‘Albostriata’ Lelietje van dalen
Anemone coronaria ‘Governor’ Anemoon
Lunaria ‘Chedglow’ Judaspenning
Convallaria majalis Lelietje van dalen
Colchicum autumnale ‘Album’ Witte herfsttijloos
Ophiopogon planiscapus niger Zwart gras
Cryptotaenia japonica Witte kervel
Galanthus nivalis Sneeuwklokje
Viola labradorica ‘Atropurpurea’ Viooltje
‘Purpurea’ Japanse peterselie
Muscari neglectum Blauwe druifjes
Viola walteri ‘Silver Gem’ Viooltje
Disporum cantonese ‘Night Heron’ Japanse peterselie
Narcissus ‘Thalia’ Narcis
Soleirolia soleirolii Slaapkamergeluk
Dryopteris erythrosora Rode sluiervaren
Narcissus ‘Sea Princess’ Narcis
Chionodoxa sardensis Kleine sneeuwroem
Epimedium ‘Red Maximum’ Elfenbloem
Plantvak D
Plantvak E
Epimedium ‘The Giant’ Elfenbloem
Ajuga reptans ‘Black Scallop’ Zwart bladige zenegroen
Ajuga reptans ‘Black Scallop’ Zwart bladige zenegroen
Eupatorium rugosum ‘Chocolate’ Koninginnekruid
Asarum hartwegii Mansoor
Astilbe ‘Chocolate Shogun’ Spirea
Geranium ‘Midnight Ghost’ Ooievaarsbek
Asarum marmoratum Mansoor
Athyrium nipponicum ‘Pictum’ Japanse regenboogvaren
Geranium ‘Midnight Reiter’ Ooievaarsbek
Asarum splendens Mansoor
Helleborus foetidus Kerstroos
Convallaria majalis ‘Albostriata’ Lelietje van dalen
Heuchera ‘Black Pearl’ Purperklokje
Corydalis ‘Tory MP’ Helmbloem
Heuchera ‘Brownies’ Purperklokje
Corydalis ‘Blue Line’ Helmbloem
Lysimachia ciliata ‘Firecracker’ Wederik
Cyclamen coum ‘Christmas Tree Group’ (roze) Cyclamen
Helleborus foetidissima Kerstroos
Cyclamen coum ‘Marble Leafed’ Cyclamen
Helleborus ‘Moonbeam’ Kerstroos
Ophiopogon planiscapus niger Zwart gras Polygonatum ‘Betberg’ Salomonszegel Polygonatum giganteum Salomonszegel
Cyclamen hederifolium Cyclamen Cyclamen hederifolium ‘Nettleton Silver’ Cyclamen
Polygonatum odoratum ‘Variegatum’ Salomonszegel
Dodecatheon pulchellum ‘Red Wings’ Twaalfgodenkruid
Rosa glauca Struikroos
Dryopteris erythrosora Rode sluiervaren
Beesia calthifolia Chrysosplenium macrophyllum Goudveil Clematis ‘Kardynal Wyszynski’ Bosrank Dianthus ‘Leuchtfunk’ Steenanjer Digitalis purpurea ‘Alba’ Vingerhoedskruid
Heuchera ‘Black Pearl’ Purperklokje Iris foetidissima Stinkende lis Mahonia ‘Soft Caress’ Mahoniestruik Mukdenia rossii Mukdenia Ophiopogon planiscapus niger Zwart gras
Sottobosco Tuin Elspeth Diederix
Chrysosplenium macrophyllum Goudveil
25
Actaea simplex ‘Brunette’ Zilverkaars
Stipa tenuissima Vedergras
Lonicera peryclimenum ‘Serotina’ Boskamperfoelie
Sedum ‘Touchdown Teak’ Vetkruid
Uncinia rubra Rode zegge
Lonicera tatarica Tartaarse struikkamperfoelie
Viola labradorica ‘Atropurpurea’ Viooltje
Silybum marianum Mariadistel
Luzula nivea Veldbies
Viola ‘Heartthrob’ Viooltje
Allium sphaerocephalon Trommelstokjes
Melica alba Parelgras
Muscari botyroides ‘Album’ Witte druifhyacint
Fritillaria persica Kievitsbloem
Papaver ‘Danish Flag’ Slaapbol
Plantvak G
Phyteuma scheuchzeri Rapunzel
Plantvak F
Aconitum ‘Cloudy’ Monnikskap
Polystichum setiferum Herrenhausen Zachte naaldvaren
Anaphalis triplinervis Siberische edelweiss
Alcea rosea ‘Blacknight’ Stokroos
Rosa ‘Veilchenblau’ Klimroos
Artemisa ‘Silver Queen’ Alsem
Anaphalis triplinervis Siberische edelweiss
Sanguisorba officinalis Pimpernel
Brunnera ‘Silver Heart’ Alsem
Aquilegia ‘Crimson Star’ Akelei
Saxifraga ‘Maroon Beauty’ Steenbreek
Kaukasische vergeet me niet Steenbreekvaren
Aquilegia ‘Ruby Port’ Akelei
Sisyrinchium striatum Bieslelie
Cerastium tomentosum Viltige hoornbloem
Aquilegia canadensis Akelei
Stipa Ichu Vedergras
Cirsium rivulare atropurpurea Beekdistel
Asplenium trichomanes Steenbreekvaren
Stipa tenuissima Vedergras
Cirsium rivulare ‘Frosted Magic’ Beekdistel
Brunnera ‘Silver Heart’ Kaukasische vergeet me niet
Uncinia rubra Rode zegge
Cordyline ‘Red Star’ Rode koolpalm
Dianthus ‘Leuchtfunk’ Steenanjer
Iris germanica ‘Rapture in Blue’ Baardiris
Cynara cardunculus Kardoen
Dicentra Cox’s Dark Red Gebroken hartje
Iris germanica ‘Stingray’ Baardiris
Echinops ‘Arctic Glow’ Kogeldistel
Digitalis purpurea Alba Vingerhoedskruid
Iris germanica ‘Salonique’ Baardiris
Erigeron karvinskianus Muurfijnstraal
Erigeron karvinskianus Muurfijnstraal
Ornithogalon nutans Knikkende vogelmelk
Eryngium bourgatii Blauwe distel
Eryngium bourgatii Blauwe distel
Allium caeruleum Blauwe look
Euphorbia ‘Silver Swan’ Wolfsmelk
Geranium ‘Philippe Vapelle’ Ooievaarsbek
Tulipa ‘Black Parrot’ Tulp
Geranium ‘Philip Vapelle’ Ooievaarsbek
Geum rivale ‘Album’ Nagelkruid
Tuipa clusiana ‘Peppermint’ Tulp
Papaver ‘Danish Flag’ Slaapbol
Heuchera ‘Silver Scrolls’ Purperklokje
Sanguisorba tenuifolia ‘Atropurpurea’ Pimpernel
Ipomoea multifida Dagbloem
Sanguisorba tenuifolia ‘Albiflora’ Pimpernel
Ipomoea tricolor ‘Heavenly Blue’ Dagbloem
Sisyrinchium striatum Bieslelie
Iris germanica ‘Ruban Bleu’ Baardiris
Tulipa ‘Black Hero’ Tulp
26
Elspeth Diederix, Tulips, 2022, inkjet print, Collectie Rijksmuseum Twenthe, aangekocht met steun van het Mondriaan Fonds
Saxifraga ‘Maroon Beauty’ Steenbreek
27
Lavandula Multifida Christiaan Zwanikken
28
Op een braakliggend stuk grond aan de zijkant van het museum is in het voorjaar van 2022 een experimentele heemtuin aangeplant. De tuin bestaat uit verschillende ‘biotopen’, zoals een vlindertuin, onkruidentuin en een akker, maar is geen klassieke heemtuin met uitsluitend inheemse planten. Met de tuin wil het museum vragen oproepen over onze omgang met en kijk op planten. Daarom is er ook ruimte voor exoten, want wanneer is een plant inheems of uitheems, en wat zegt dat over de ecologische waarde?
Heem– Tuin
De heemtuin is ontworpen door landschapsarchitect Stefan Jaspers (1988), die eerder met Claudy Jongstra samenwerkte voor de Inner Vitality Tuin. Jaspers blijft nauw betrokken bij de heemtuin. Voor hem is de tuin ook plek waar hij verschillende experimenten kan uitvoeren, door te variëren met beheer, bodembedekking en bodemsamenstellingen.
29
Urtica dioica (grote brandnetel)
Stefan Jaspers
Buiten de muren
De heemtuin is onder meer aangelegd om ook buiten de muren van het museum aandacht te vestigen op Het Groene Lab. Zo komt het verhaal over het verven met natuurlijke pigmenten, dat centraal staat in de binnentuin, ook terug in de heemtuin. Daarnaast wil het museum met de heemtuin bijdragen aan meer biodiversiteit in de buurt en vragen oproepen over onze kijk op planten en de natuur.
Onkruidentuin
Heemtuin Stefan Jaspers
30
Vragen die in de heemtuin aan de orde komen gaan bijvoorbeeld over de betekenis van onkruid. Zo groeien er in de onkruidentuin planten als die nu vaak als ‘onkruid’ worden beschouwd, zoals zevenblad, brandnetel en zuring. Maar wat maakt een plant tot onkruid? De term ‘onkruid’ slaat namelijk niet op een vastomlijnde categorie van plantensoorten. Zo zijn veel soorten die vroeger werden verguisd door boeren inmiddels beschermde inheemse planten. Andere soorten ondergaan het tegenovergesteld lot. En terwijl ‘onkruiden’ de mens soms in de weg zitten kunnen ze voor onder meer bijen en vlinders juist van grote waarde zijn.
Akker
Een andere kwestie die wordt aangeroerd gaat het over het verbouwen van voedsel in relatie tot biodiversiteit. Tegenwoordig denken we bij een graanakker meestal aan een uitgestrekte geelbruine vlakte, zonder al teveel onregelmatigheden. Maar ooit kleurden akkers van rood naar blauw tot geel door een grote rijkdom aan akker(on)kruiden die tussen de gewassen konden groeien. Op de akker in de heemtuin groeien zomertarwe, zomerrogge en haver, met daartussen akkerkruiden als klaproos en korenbloem.
31
Lavandula Multifida Christiaan Zwanikken
32 Ontwerpschets Heemtuin
33
Heemtuin Stefan Jaspers
34
35
Lavandula Multifida Christiaan Zwanikken
Plantenlijst Akker Agrostemma githago Bolderik Avena sativa Haver Centaurea cyanus Korenbloem Consolida regalis Wilde ridderspoor Glebionis segetum Gele ganzenbloem Matricaria chamomilla Echte kamille Misopates orontium Akkerleeuwenbek Papaver dubium Bleke klaproos Papaver rhoeas Grote klaproos Secale cereale Rogge
36
Silene conica Kegelsilene Silene gallica Franse silene Silene noctiflora Nachtkoekoeksbloem Tripleurospermum maritimum Reukloze kamille
Aralia cordata Duivelswandelstok
Phlox paniculata ‘Rembrandt’ Vlambloem
Arbutus unedo Aardbeiboom
Rheum rhabarbarum ‘Victoria’ Rabarber
Carum carvi Karwij
Rosmarinus officinalis ‘Pyramidalis’ Rozemarijn
Cichorium intybus Wilde cichorei
Rumex sanguineus var. sanguineus Bloedzuring
Cynara scolymus ‘Cardy’ Kardoen
Salvia sclarea Scharlei
Dystaenia takesimana Wilde selderij
Satureja montana Bergbonenkruid
Fagopyrum ditotris Boekweit
Sida hermaphrodita Virginische malva
Foeniculum vulgare ‘Purpureum’ Rode venkel
Sideritis scardica Griekse bergthee
Fuchsia ‘Bernisser Hardy’ Fuchsia
Stachys affinis Japanse andoorn
Gynostemma pentaphyllum Onsterfelijkheidskruid
Symphytum x up.’Bocking 14’ Russische smeerwortel
Hemerocallis altissima Daglelie
Ugni molinae Chileense guave
Hosta sieboldiana ‘Elegans’ Hosta
Viola odorata ‘Königin Charlotte’ Maarts viooltje
Kitaibelia vitifolia Russische hibiscus
Angelica archangelica Grote engelwortel
Lavandula angustifolia ‘Munstead’ Lavendel
Experimentele gemengde plantentuin (blauw-paars)
Levisticum officinale Lavas
Allium giganteum Reuzenui
Lonicera caerulea Blauwe honingbes
Aquilegia vulgaris ‘Blue Barlow’ Akelei
Triticum aestivum Gewone tarwe
Lycium barbarum Boksdoorn
Armeria maritima ‘Splendens’ Engels gras
Eetbare tuin
Matteuccia struthiopteris Struisvaren
Bellis perennis (rood) Madeliefje
Medicago sativa Luzerne
Campanula pers. ‘Coerulea’ Klokjesbloem
Mentha aquatica Watermunt
Centaurea Phrygia Korenbloem
Monarda fistulosa Wilde bergamot
Cirsium riv. ‘Trevors Blue Wonder’ Vederdistel
Myrrhis odorata Roomse kervel
Desmodium canadense Canadese kleefklaver
Onobrychis viciifolia Esparcette
Allium schoenoprasum ‘Curly Mauve’ Bieslook
Dianthus carthusianorum Kartuizer anjer
Petroselinum crispum Gekrulde peterselie
Dictamnus albus ‘Purpureus’ Roze vuurwerkplant
Allium tuberosum Knoflookbieslook
Phlox paniculata ‘Europa’ Vlambloem
Digitalis purp. ‘Monstrosa’ Vingerhoedskruid
Agastache foeniculum Dropnetel Allium caesium Lichtblauwe knoflook Allium fistulosum Grove bieslook Allium lusitanicum Bergknoflook Allium moly Goudlook
Echinacea p. ‘Blackberry Truffle’ Rode zonnehoed
Leonurus cardiaca Hartgespan
Peucedanum verticillare Varkenskervel
Geranium oxon. ‘Southcombe Double’ Ooievaarsbek
Jasione montana Zandblauwtje
Pulsatilla vulg. ‘Perlen Glocke’ Wildemanskruid
Hesperis matronalis Damastbloem
Ranunculus acris ‘Multiplex’ Scherpe boterbloem
Geranium pratense Beemdooievaarsbek
Scabiosa ochroleuca Duifkruid
Galium verum Geel walstro
Scrophularia chrysantha Knopig helmkruid
Digitalis purpurea Vingerhoedskruid
Solidago rugosa Guldenroede
Dianthus armeria Ruige anjer
Solidago virgaurea Echte guldenroede
Centaurea jacea Knoopkruid
Tanacetum balsamita Balsemwormkruid
Experimentele gemengde plantentuin (wit-geel-oranje)
Thalictrum flavum glaucum Poelruit
Lupinus ‘Purple Emperor’ Lupine Oenothera speciosa Teunisbloem Paeonia (I) ‘Pink Double Dandy’ Pioenroos Papaver orientale ‘Doubloons’ Oosterse klaproos Penstemon ‘Rich Ruby’ Slangekop Perovskia atr. ‘Rocketman’ Reuzenlavendel Phlomis samia Brandkruid
Verbascum olympicum Griekse toorts
Alchemilla vulgaris Vrouwenmantel
Verbesina alternifolia Verbesina
Centaurea orientalis Oosterse korenbloem
Cerastium arvense Akkerhoornbloem
Dianthus delt. ‘Albiflorus’ Steenanjer
Asphodeline liburnica Jonkerlelie
Digitalis ferruginea ‘Gigantea’ Vingerhoedskruid
Asphodelus cerasiferus (ramosus) Asphodel Branched asphodel
Echinacea p. ‘Honeydew’ Zonnehoed
Aster linosyris Kalkaster
Stachys recta Bergandoorn
Echinacea p. ‘White Double Delight’ Zonnehoed
Dictamnus albus ‘Albiflorus’ Vuurwerkplant
Veronica austr. ‘Knallblau’ Brede ereprijs
Iris pseudacorus Gele lis
Veronica gentianoides Gentiaan ereprijs
Iris pseudacorus ‘Creme de la Crème’ Gele lis
Pulsatilla vulgaris Wildemanskruid Scabiosa col. ‘Butterfly Blue’ Duifkruid Silene ‘Firefly’ Dagkoekoesbloem Stachys monnieri ‘Hummelo’ Andoorn
Veronica officinalis Mannetjesereprijs Armeria maritima Engels gras Campanula patula Weideklokje Centranthus ruber Rode spoorbloem Valeriana officinalis Echte valerian
Leucanthemum ‘Victorian Secret’ Margriet Nepeta govaniana Kattekruid Oenothera macrocarpa Teunisbloem Papaver lateritium Armeense papaver
Thalictrum minus Kleine ruit
Papaver nudicaule ‘Pop-up Yellow’ IJslandse papaver
Saponaria officinalis Zeepkruid
Paradisea lusitanica Paradijslelie
Eryngium alpinum Alpenkruisdistel Eryngium maritimum Blauwe zeedistel Eryngium planum Kruisdistel Pilosella aurantiaca Oranje havikskruid Peucedanum palustre Melkeppe Leucanthemum vulgare Gewone margriet Digitalis lutea Geel vingerhoedskruid Daucus carota Wilde peen Dipsacus pilosus Kleine kaardebol
Heemtuin Stefan Jaspers
Pulsatilla patens Wildemanskruid
37
Achillea ptarm. ‘Peter Cottontail’ Hemdsknoopjes
Prunella vulgaris Gewone brunel
Linaria vulgaris Vlasbekje
Verfplantentuin
Onkruidentuin
Dipsacus fullonum Gote kaardebol
Aegopodium podagraria ‘Variegatum’ Bont zevenblad
Filipendula vulgaris Knolspirea
Taraxacum albidum Witte Paardenbloem
Reseda luteola Wouw
Stellaria media Vogelmuur
Genista tinctoria Verfbrem
Ranunculus repens Kruipende boterbloem
Asperula tinctoria Verfbedstro
Rumex acetosa Veldzuring
Anthemis tinctoria Gele kamille
Persicaria polymorpha Duizendknoop
Isatis tinctoria Wede
Persicaria amplexicaulis Duizendknoop
Urtica dioica Grote brandnetel
Veronicastrum virginicum Virginische ereprijs
Vlindertuin
Geranium macrorrhizum Rotsooievaarsbek Acanthus mollis Zachte acanthus
38
Stinzenweide Colchicum autumnale Herfsttijloos Geranium sylvaticum ‘Bridget Lion’ Bosooievaarsbek Geranium tuberosum Knolooievaarsbek Lychnis chalcedonica Brandende liefde Ornithogalum umbellatum Gewone vogelmelk Sanguisorba ‘Burr Blanc’ Pimpernel Thalictrum aquilegifolium ‘Nimbus White’ Ruit Thalictrum aquil. ‘White Clouds’ Ruit Thalictrum ‘Purplelicious’ Ruit Thalictrum sphaerostachyum Ruit Persicaria bistorta Adderwortel Pastinaca sativa Pastinaak
Lythrum sal. ‘Lady Sackville’ Kattenstaart Lythrum sal. ‘Robert’ Kattenstaart Nepeta faassenii ‘Walkers Low’ Kattekruid Nepeta nuda ‘Purple Cat’ Kattekruid Nepeta parnassica Kattekruid Phlomis tuberosa Brandkruid Pycnanthemum flexuosum (tenuifolium.) Ranke bergmunt Pycnanthemum muticum Bergmunt Pycnanthemum pil. ‘Bee’s Friend’ Bergmunt
Agastache ‘Black Adder’ Dropplant
Rudbeckia fulgida ‘Goldsturm’ Zonnehoed
Allium nutans Siberische bieslook
Verbascum nigrum Zwarte toorts
Anchusa azurea ‘Loddon Royalist’ Ossetong
Verbena bonariensis IJzerhard
Aster cordifolius ‘Photograph’ Herfstaster
Aster eric. ‘Blue Wonder’ Heideaster
Aster pilosus demotus/tradescantii Kleine aster
Echium vulgare Slangenkruid
Calamintha nepeta ‘Blue Cloud’ Bergsteentijm
Knautia arvensis Beemdkroon
Centranthus ruber ‘Coccineus’ Spoorbloem
Cichorium intybus Wilde cichorei
Echinacea pallida ‘Hula Dancer’ Zonnehoed
Urtica dioica Grote brandnetel
Echinacea pallida Zonnehoed Echinacea paradoxa var. paradoxa Gele zonnehoed Echinacea purpurea Rode zonnehoed Kalimeris incisa ‘Charlotte’ Zomeraster Knautia mac. ‘Mars Midget’ Beemdkroon Knautia mac. ‘Melton Pastels’ Beemdkroon Lythrum sal. ‘Dropmore Scarlet’ Kattenstaart
39 Rosemarinus officinalis (rozemarijn)
T W
Lasondersingel 129 7514 BP Enschede 053 201 2000 rijksmuseumtwenthe.nl
a
