Van wie is het (platte)land? by Rijksmuseum Twenthe

#1 Terra Libera #2 Extractivism #3 Fotomanifestatie Enschede

Inhoudsopgave

Voorwoord 2 Caroline Breunesse Inleiding 7 Josien Beltman Terra Libera - Het vrije land? Josien Beltman

Extractivism 28 Fotomanifestatie Enschede 38 Met artistiek onderzoekers Twente in: tijdingen en tijden van landschap Peter Sonderen

Tanja Engelberts Budhaditya Chattopadhyay Wapke Feenstra Jonas Staal

50 56 62 68

Tentoongestelde werken 76 Colofon 96

Voorwoord Caroline Breunesse, Directeur-bestuurder Rijksmuseum Twenthe

Een van de tentoongestelde werken in de manifestatie Van wie is het (platte)land? in Rijksmuseum Twenthe is een pamflet uit 1930, het jaar van de oprichting van dit museum. p. 19 Het pamflet is een reactie op de steeds verdere ontwikkeling van de landbouw in die tijd, een tegengeluid bedoeld om de natuur en cultuur van Twente te behouden. Er staan adviezen in als: ‘Spaart de wallen rondom Uwe weiden en bouwlanden. Zij dienen tot nesteling en verblijf van nuttige vogels die insecten verdelgen.’ En ook: ‘Weert waar ge kunt leelijke reclame. Verzorgt Uw Erf en Uwe bloemen. Dit schept levensvreugd en siert U zelf en Uw gansche omgeving.’ Het pamflet laat zien dat discussie over het gebruik van het land van alle tijden is. De een wil het land economisch gebruiken en veranderen, de ander wil het bewaren en de natuur zijn gang laten gaan. Het pamflet is ondertekend door het bestuur van de Oudheidkamer Twente, het bestuur van Natura Docet, het bestuur van ‘Het Oversticht’ en door de directeur van Rijksmuseum Twenthe. Ik vraag me af of ik vandaag de dag vanuit mijn functie ook zo’n pamflet zou ondertekenen. Moeten we als museum mensen oproepen hun gedrag te veranderen? Is dat niet te dwingend?

Misschien moeten we ons laten inspireren door een ander werk in de tentoonstelling: een affiche van de Christelijke Plattelands Jongeren, die in 1973 protesteerden tegen de vervuiling van het platteland. p. 5 Je ziet ze demonstreren met protestborden als ‘Eens … was er geen rotzooi’ ‘Geen vuil!’ ‘Wij willen nog langer leven’. Moeten we als museum toch een beetje activistisch worden? Moet ik als directeur gaan demonstreren? Met de manifestatie Van wie is het (platte)land? kiezen we niet voor een pamflet of demonstratie maar voor tentoonstellingen, debatten en lezingen rondom de vraag van wie het platteland is. We willen agenderen, een platform zijn voor debat en reflectie over actuele thema’s. Want onderwerpen die aan de orde van de dag zijn, die op het nieuws zijn en die in de politiek en aan keukentafels besproken worden, horen ook in het museum thuis. We zijn niet blind voor wat er buiten de muren van het museum gebeurt. Ons kleine land is druk bevolkt en zal nog drukker worden. Passen we er allemaal nog wel in, waar is nog ruimte om te wonen, werken, ontspannen, ademen? Voor de zoektocht naar antwoorden op deze vragen is het fijn en enorm belangrijk dat we kunstenaars hebben. Zij zijn het tenslotte die onze wereld kunnen verbeelden en ons aan het denken zetten. Deze manifestatie en publicatie informeren en stimuleren het gesprek. Hoewel er niet één sluitend antwoord is op de vraag van wie het (platte)land is, denk ik wel vooral aan de nieuwe generatie. Ik zou dus zeggen: het platteland is van de jeugd, want de jeugd heeft de toekomst. Dus laten we in alles wat we doen verder denken dan onze eigen tijd en laten proberen om goede voorouders te zijn.

#1 Terra Libera

Inleiding Josien Beltman

We leven in een tijd waarin veel ontwikkelingen in een stroomversnelling zijn gekomen en zekerheden wankelen. De gevolgen van klimaatverandering dringen steeds meer onze levens binnen en tegelijkertijd komt de energietransitie op stoom. De stikstofcrisis confronteert ons met de schaduwzijde van de industriële voedselproductie en geopolitieke ontwikkelingen tonen de kwetsbaarheid van onze voedselketens. Het gaat om grote maatschappelijke veranderingen die nauw met elkaar verweven zijn en die voor spanning in de samenleving zorgen. Op dit moment komen de botsende belangen bijna nergens zo scherp aan het licht als in het landelijk gebied, buiten de stad. Hoe gaan we om met de schaarse grond? Gaan we bouwen, boeren of land teruggeven aan de natuur? En wat zijn gevolgen van zonneweides en windmolens voor de kwaliteit van het landschap?

Al deze dilemma’s en problemen manifesteren zich op het platteland. Maar het platteland is ook de plek waar de oplossingen worden gevonden en waar de toekomst wordt gemaakt. Hoe willen we dat die toekomst eruitziet en hoe komen we daar zonder elkaar kwijt te raken? Van wie is het (platte)land?

Voor Rijksmuseum Twenthe vormen deze ontwikkelingen en vragen de aanleiding om de blik te richten op het landelijk gebied. Om vanuit de onafhankelijke positie van de kunst bij te dragen aan de dialoog rondom de actuele kwesties die er spelen. Met de publieksmanifestatie Van wie is het (platte)land? doen we dat via maar liefst drie tentoonstellingen, een uitgebreid activiteitenprogramma en artistiek onderzoek.

#1 Terra Libera

Terra Libera Als museum kunnen we verder kijken dan de waan van de dag. We kunnen uitzoomen en de ontwikkelingen in een breder perspectief plaatsen. Met de tentoonstelling Terra Libera (‘het vrije land’) doen we dat door een historische context te schetsen die inzicht geeft in de relatie die we vandaag de dag hebben met het land. Waarom gaan wij nu met het land om zoals we dat doen? Waarom hebben we monoculturen en een stikstofcrisis? Waarom zien we natuur en landbouw als gescheiden werelden? Hoe is dat zo gekomen en welk wereldbeeld ligt hieraan ten grondslag? In Terra Libera wordt aan de hand van oude en nieuwe kunstwerken getoond hoe de (westerse) mens in de afgelopen eeuwen het land heeft gecultiveerd en nuttig gemaakt, ten behoeve van zichzelf. Een manier van doen die voortkomt uit een antropocentrische kijk op de wereld, waarbij de mens zichzelf als middelpunt van het bestaan beschouwt, en waarvan de fundamenten werden gelegd tijdens het vroege christendom. Zowel de positieve gevolgen hiervan – toegenomen landbouwproductie en welvaart – als de negatieve – aantasting van ecosystemen en kolonialisme, om een paar voorbeelden te noemen – worden in Terra Libera belicht aan de hand van oude kaarten en prenten, schilderijen, tekeningen, foto’s en video-installaties.

de Nederlandse landbouw. In zijn fotoserie Substraat toont hij de hoogtechnologische realiteit van het boerenbedrijf, die een groot contrast vormt met het populaire, romantische beeld van de boer die innig verbonden is met de bodem en zijn land. Artistiek onderzoek Tenslotte zijn we voor dit project als Rijksmuseum Twenthe ook een nieuwe weg ingeslagen door kunstenaars uit te nodigen om artistiek onderzoek te doen in het landelijk gebied van Oost-Nederland. Voor het museum was het belangrijk om met deze manifestatie een brug te slaan naar de het platteland waardoor het wordt omgeven. We wilden een verbinding maken met de thema’s en dilemma’s die er spelen én met de mensen die daar dagelijks mee te maken hebben. Kunstenaars kunnen daar een belangrijke rol in spelen, omdat ze vanwege hun relatief onafhankelijke blik nieuwe perspectieven op bepaalde kwesties kunnen werpen en verschillende kennisgebieden met elkaar kunnen verbinden. Budhaditya Chattopadhyay, Tanja Engelberts, Wapke Feenstra en Jonas Staal hebben op uitnodiging van het museum in de maanden voorafgaand aan de manifestatie ‘veldonderzoek’ verricht in Twente en omgeving. Ze hebben plekken bezocht, gelezen over heden en verleden van de regio, geluisterd naar het landschap, archieven doorgespit, en ze hebben allemaal vooral veel met mensen gesproken. De onderzoeken van deze vier kunstenaars hebben geresulteerd in ruimtelijke installaties die deel uit maken van de tentoonstellingen Terra Libera en Extractivism. Dankzij steun van het Mondriaan Fonds heeft het museum deze vier werken ook kunnen aankopen voor de museumcollectie. Verderop in deze publicatie wordt uitgebreid ingegaan op de werken en het onderzoek.

Extractivism In een tweede tentoonstelling, getiteld Extractivism, wordt dieper ingegaan op de gevolgen van de winning van grondstoffen en landgebruik. Veel grondstoffen en mineralen waarvan we in het dagelijks leven sterk afhankelijk zijn – de brandstof voor de auto en het kobalt in de telefoon – worden gewonnen op plekken die ver van ons verwijderd of onzichtbaar zijn. In Extractivism maken twaalf hedendaagse kunstenaars en collectieven via hun werk de sporen van deze grondstoffenextractie zichtbaar en tastbaar. Wat zijn de gevolgen voor het landschap? En wat zijn de economische, sociale en (geo)politieke consequenties van de wijze waarop we vandaag de dag natuurlijke hulpbronnen en land gebruiken?

Publiek De vraag ‘Van wie is het (platte)land?’ hebben we niet alleen aan onszelf gesteld en aan de verschillende kunstenaars, maar ook aan het publiek. Een van de doelstellingen van het project is immers om bij te dragen aan de dialoog. Dit gesprek wordt niet alleen gestimuleerd in de verschillende tentoonstellingen, maar ook in het activiteitenprogramma. Met een groot aantal kunstenaars, vormgevers, beleidsmakers, boeren, wetenschappers, politici, landeigenaren, natuurbeschermers, burgers en bezoekers hebben we in diverse bijeenkomsten verleden, heden en toekomst van het (platte)land verkend. Met deze publicatie hopen we dit gesprek te blijven stimuleren.

Fotomanifestatie De derde tentoonstelling is niet alleen onderdeel van Van wie is het (platte)land? maar ook van de tweejaarlijkse Fotomanifestatie Enschede, en bestaat uit twee fotoseries van Natascha Libbert en Toon Koehorst. Natascha Libbert reisde voor haar serie Undermined de wereld over om de diepe sporen vast te leggen die de mens achterlaat in het landschap. Het resultaat bestaat uit een reeks wonderschone en surreële foto’s, maar wel met een zwart randje. Toon Koehorst is gefascineerd door de grote rol die technologie speelt in 9

#1 Terra Libera

Terra Libera – Het vrije land?

Josien Beltman Josien Beltman is conservator moderne en hedendaagse kunst bij Rijksmuseum Twenthe

Van wie is het land? Van ons allemaal? Van degene die zich eigenaar mag noemen? Van de Schepper? Of is het land van zichzelf? Het antwoord hangt af van je perspectief. De eerste menselijke beschavingen zagen zichzelf niet als bezitters van het land. Hun leefwerelden waren animistisch; de natuurlijke wereld was voor deze mensen levend en bezield. Goden en geesten huisden in rivieren, stenen en bossen, en moesten worden geëerbiedigd. Maar met de opkomst van het christendom gebeurde er iets revolutionairs. De aarde werd dood en zielloos verklaard. En de Bijbel sprak van slechts één god, die de mens had gemachtigd om te heersen over de aarde. Zo luidde Zijn boodschap in het Bijbelboek Genesis: ‘Bevolk de aarde en onderwerp haar; heers over de vissen van de zee, over de vogels van de lucht, en over al het gedierte dat over de grond kruipt.’

Diego Valadés Mexico 1533 - ca. 1582 Italië Rhetorica Christiana, Ladder van de natuur, 1579 gravure. Met dank aan Bayerische Staatsbibliothek München, 4 Hom. 2211

Abel Rodríguez Cahuinarí, Colombia 1941 El Arbol de la Vida y la Abundancia (De Boom van het Leven en de Overvloed), 2020 waterverf op papier. Collectie Teylers Museum, Haarlem. Schenking Marc-Jan van Laake en Ellen Gevers

Mens als heerser over de aarde Volgens de Bijbel hebben alle zaken in het universum een vaste plek. Dit idee wordt verbeeld in de zogenaamde ‘ladder van de natuur’. 1 In een 16de-eeuwse prent van zo’n ‘ladder’ zien we helemaal bovenaan God afgebeeld, als een almachtige heerser. Daaronder de mensen, gevolgd door de ‘zielloze’ dieren en de bomen en planten. Helemaal onderaan vinden we alles wat ‘levenloos’ is, zoals het water, de gesteenten en de grond. Vanaf het moment dat de westerse mens zichzelf zag als heerser over de aarde, plaatste hij zich buiten de orde der dingen. Hij beschouwde zichzelf niet langer als onderdeel van, maar als heerser over de natuur. Deze blik op de wereld bepaalde ook de wijze waarop het land werd toegeëigend en bewerkt, en hoe natuurlijke hulpbronnen werden gebruikt. Het land en de natuur moesten in de eerste plaats nuttig zijn voor de mens.

Antropocentrisch wereldbeeld Door kolonisatie en bekering tot het christendom van andere werelddelen, verspreidde dit wereldbeeld zich ook buiten Europa. En in onze tijd, ruim vier eeuwen later, is het antropocentrische wereldbeeld, waarbij de mens zichzelf beschouwt als het middelpunt van het bestaan, dominant over de hele wereld en doorgedrongen tot in de haarvaten van ons bewustzijn. Dat wil niet zeggen dat er geen andere opvattingen (meer) bestaan over de plaats van de mens in het geheel van alles. De Colombiaanse kunstenaar Abel Rodríguez toont met zijn tekening van De Boom van het Leven en de Overvloed een heel ander wereldbeeld. 2 Rodríguez maakt deel uit van de Nonuya, een inheemse gemeenschap in het Colombiaanse Amazonegebied. In de ogen van de Nonuya is de natuur bezield en zijn de mensen onderdeel van het natuurlijke systeem. De tekening van deze ‘oerboom’ verbeeldt het ontstaansverhaal van de Nonuya en hoe ze zich verhouden tot hun natuurlijke omgeving. De boom geeft vruchten in overvloed, maar men moet niet meer nemen dan nodig, anders geeft de boom niet meer.

Abraham Begeyn Leiden 1637 - 1697 Berlijn, Abraham Bloteling Amsterdam 1640 - 1690 Amsterdam Paleis Honselaarsdijk in vogelvlucht, ca. 1684-1690 ingekleurde prent. Koninklijke Verzamelingen, Den Haag

Alexander de Lavaux Berlijn ca. 1704 - onbekend Algemene kaart van Suriname, 1737 - 1757 ets en gravure, met de hand gekleurd. Collectie Rijksmuseum Amsterdam

Daniel van Breen Middelburg 1599 - 1665 Amsterdam Ware Afbeeldinge vande Bedyckte Beemster-Landen inden iare M.DC.XLIIII, 1644 kopergravure. Collectie Inter-Antiquariaat Mefferdt & De Jonge, Amsterdam

De natuur als dode machine Van het idee dat de natuur bezield is, raakte men in het westen steeds verder verwijderd. In de 17de eeuw, de periode van de wetenschappelijke revolutie, ging men de verschijnselen in de wereld meer verklaren via wiskundige natuurwetten. Zo beschouwde de Franse filosoof René Descartes de natuur als een ‘dode machine’ die beheerst moest worden door de mens. Men ging ook met een meetkundige blik naar het land kijken. Het land werd beschouwd als een ruimte die kon worden opgemeten, ingedeeld en bedwongen met rekenkundige formules. Deze blik komt mooi tot uitdrukking in de aanleg van tuinen, zoals de tuin van Paleis Honselaarsdijk. 3 Het strakke, geometrische ontwerp ademt orde, regelmaat en duidelijkheid. De basis voor de uiterst efficiënte inrichting van het Nederlandse platteland werd onder meer hier gelegd.

Het grid Ook voor de Europese kolonisten, die in Amerika het ‘nieuwe’ en in hun ogen ongecultiveerde land gingen toe-eigenen, bood het geometrische rasterpatroon uitkomst. Founding Father Thomas Jefferson bedacht eind 18de eeuw het Jefferson Grid, een systeem waarmee landmeters het midden en westen van de Verenigde Staten in keurige vierkanten verdeelden van exact één bij één mijl. Maar omdat de aarde rond is, liepen de lijnen naar het noorden taps toe. Daarom moest het raster gecorrigeerd worden en volgde er om de 20 mijl een knik in het verder volkomen geometrische wegennet: de zogenoemde grid corrections. Kunstenaar Gerco de Ruijter raakte gefascineerd door deze kunstmatige, door mensen opgelegde patronen in het landschap en speurde via Google Earth duizenden van deze correcties op. 4 De systematische verdeling van land via geometrische patronen zien we ook terug bij de plantages die de Europese kolonisators aanlegden, zoals blijkt uit de 18de-eeuwse kaart van Suriname van Alexander de Lavaux. 5 Maar ook De Beemster, in 1612 de allereerste grote droogmakerij van Nederland, werd ingedeeld én verdeeld volgens een geometrisch patroon. 6

Gerco de Ruijter Vianen 1961 Grid Correction #245, #351, #441, 2018 archival inkjet print. bruikleen de kunstenaar

Jan Hendrik Weissenbruch Den Haag 1824 - 1903 Den Haag Molens aan een vaart, ca. 1875-1900 olieverf op paneel. Collectie Rijksmuseum Twenthe

Ger Dekkers Borne 1929 - 2010 Zwolle Reed-Land and Ditch, Flevoland, 1978 foto (5 x). Collectie Gemeente Enschede

Het nuttige landschap De Beemster kunnen we tevens beschouwen als het beginpunt van een proces dat in de daaropvolgende eeuwen steeds verder zou worden doorgevoerd: het nuttig maken van het land. In Nederland werden plassen en moerassen doorgemalen, kanalen werden aangelegd en beken rechtgetrokken. In de loop van de 19de eeuw ging men ook op grote schaal woeste gronden als zandverstuivingen en heidevelden ontginnen. Alles werd uit de kast gehaald om het land te veranderen in nuttige en vruchtbare (landbouw) grond.

Door mensen gemaakt Kunstenaars waren toen, maar ook nu nog, gefascineerd door het nieuwe, door mensenhanden gemaakte land. De schilders van de Haagse School trokken er eind 19de eeuw op uit om het rechte en als saai beschouwde polderlandschap zonder opsmuk weer te geven. Zij wisten echter de stemming en het gevoel van het vlakke land met de molens, het vele water en de grijze wolkenluchten zo treffend te vatten, dat hun schilderijen tot op de dag van vandaag bepalend zijn voor wat als typisch Hollands wordt beschouwd. 7 Een eeuw later richtte fotograaf Ger Dekkers zijn camera op het kunstmatige Nederlandse landschap met zijn polders, dijken en aangeplante bomenrijen. In zijn fotoseries onthult hij de strakke lijnen en patronen van het door de mens vormgegeven land. 8 Zorgen waren er ook. In 1930, nog voor de grote ruilverkavelingen van na de Tweede Wereldoorlog, trok een groep prominente Twentenaren aan de bel, omdat zij het oude Twentse landschap voor hun ogen zagen verdwijnen. In de jaren ’20 en ’30 nam het aantal ontginningen een grote vlucht, onder andere door technische ontwikkelingen en het gebruik van alsmaar sterkere machines. In het pamflet Grootgrondbezitters en bewoners van het oosten des lands roepen onder meer de toenmalige directeuren van Rijksmuseum Twenthe en de Oudheidkamer Twente op om de ecologische en esthetische waarden van het Twentse landschap te beschermen. 9

Pamflet ‘Grondbezitters en bewoners van het oosten des lands’, 1930 lithografie. Collectie Oudheidkamer Twente

Art Orienté Objet En Cas d’empoisonnement (In het geval van vergiftiging), 1993 gemengde technieken. Collectie Verbeke Foundation

Aelbert Cuyp Dordrecht 1620 - 1691 Dordrecht Landschap bij avondzon met drie koeien en een liggende herdersjongen, 2de helft 17de eeuw

olieverf op doek. Collectie Rijksmuseum Twenthe, bruikleen Oudheidkamer ‘Riessen’, Rijssen

Jacob van Strij Dordrecht 1756 - 1815 Dordrecht Weidelandschap met vee, z.j. olieverf op paneel. Collectie Rijksmuseum Twenthe

Anastasia Eggers Moskou 1987, Ottonie von Roeder Hannover 1991 Cow&Co, 2017

video still. bruikleen de kunstenaars

Gebruikskoeien Niet alleen het land moest nuttiger en productiever worden, ook de landbouwdieren. Dat blijkt onder meer uit het verhaal van Lonneker Jan, aan het begin van de 20ste eeuw een van de beroemdste fokstieren van Nederland. 10 De in Friesland geboren Jan werd in 1908 voor een recordbedrag gekocht door een groep boeren uit het Twentse Lonneker. Met behulp van de lokale textielbaronnen hadden ze genoeg geld bijeengebracht om een goede stier te kopen. Dankzij Lonneker Jan kon Twente omschakelen naar het productievere zwartbonte vee. Zijn nazaten werden dan ook omschreven als ‘de beste gebruikskoeien’. Ten aanzien van het verbeteren en productiever maken van dieren werd in de jaren ‘90 een nieuwe stap gezet: genetische manipulatie. De opgezette koe van het Franse kunstenaarsduo Art Orienté Objet behoort tot de eerste generatie genetisch gemanipuleerde koeien. 11 Dit werk is gemaakt in 1993, de periode waarin er nog weinig bekend was over de gevolgen van het consumeren van deze dieren. Vandaar de waarschuwende tekst op de buik van de koe: neem niets in en zeker geen melk.

Rurale idylle Deze instrumentele omgang met dieren staat haaks op het beeld dat vaak wordt geschetst van het Nederlandse platteland. Al in de 17de eeuw wordt de koe in het landschap voorgesteld als een harmonieuze idylle. Hiervan getuigen de schilderijen van Aelbert Cuyp en Jacob van Strij. 12 en 13 Beiden waren gespecialiseerd in het schilderen van koeien, een genre dat halverwege de 17de eeuw populair werd. De belangstelling voor de koe in de schilderkunst hing samen met de opmars van de veeteelt. Boter en kaas werden in deze periode belangrijke exportproducten en de goed doorvoede koe werd een symbool van Nederland en zijn welvaart. Cuyp en zijn navolger Van Strij presenteren de koe, de mens en het landschap als harmonieuze eenheid, badend in het zachte avondlicht. Het is een beeld dat tot op de dag van vandaag doorwerkt. Want wie nu een pak melk in de supermarkt koopt, ziet daarop meestal een blije koe in de wei afgebeeld. Deze beeldvorming staat vaak ver af van de werkelijkheid, wat volgens ontwerpers Anastasia Eggers en Ottonie von Roeder ook iets zegt over de afstand tussen de consument en de manier waarop voedsel wordt geproduceerd. Daarom bedachten zij het speculatieve project Cow&Co. 14 Bij Cow&Co hebben de koeien het heft in eigen handen genomen en de weilanden verruild voor de parken in de stad. Daar zijn ze hun eigen onderneming gestart, waarbij de koeien via onlinediensten direct in contact staan met de klanten die hun melk afnemen.

Fokstier Lonneker Jan 1906-1917 skelet. Collectie De Museumfabriek, Enschede

Andreas Gursky Leipzig 1955 Les Mées, 2016 c-print, diasec. bruikleen Sprüth Magers en de kunstenaar

Basse Stittgen Hannover 1990 Blood Related, 2017 - ongoing plaat met hartslag koe en urn van afgedankt koeienbloed. bruikleen de kunstenaar

Carlijn Kingma Zutphen 1991 The Chronicle of Gaia, 2019 Rotring-pen op papier. bruikleen de kunstenaar Het onderzoek voor deze kaart deed Carlijn Kingma i.s.m. Martin Lok (Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit), Wouter van Dieren (Club van Rome) en Partizan Publik. De kaart is geïnspireerd op de ideeën van David Van Reybrouck, Bruno Latour en Yuval Noah Harari.

Rebecca Schedler Symbiopunk, 2021

gemengde technieken. bruikleen de kunstenaar

Afstandelijke relatie Ontwerper Basse Stittgen verkent in zijn werk ook de afstand tussen ons en de dieren die we eten. Een afstand die onder meer wordt veroorzaakt doordat de wijze waarop koeien tot vlees worden verwerkt onzichtbaar is voor de meeste mensen. Met zijn doorlopende project Blood Related wil Stittgen deze onzichtbare verhalen ervaarbaar maken. 15 Blood Related draait om het bloed van geslachte koeien, waarvan jaarlijks 6,6 miljard liter als slachtafval wordt vernietigd. Stittgen ontwikkelde een methode om het koeienbloed om te zetten in een plastic-achtig materiaal, waarvan hij onder meer een langspeelplaat heeft gemaakt die de hartslag van een koe afspeelt.

Dit betekent dat wij onszelf ook weer onderdeel moeten maken van natuurlijke kringlopen. Wat dat concreet kan betekenen laat Rebecca Schedler zien met haar bioreactor Symbiopunk. 18 De reactor zet menselijke ontlasting om in vruchtbare humus, die kan worden gebruikt om de akkers mee te bemesten. Of moeten wij ons juist (nog) meer scheiden van de natuur, en deze vervolgens wel met rust laten? Dat is het vergezicht dat Liam Young schetst in zijn video Planet City. 19 Wat als alle mensen op aarde samenklonteren in één grote, hoogtechnologische stad, waar duurzame technologieën de oplossing vormen? De rest van het land kan dan ‘teruggegeven’ worden aan de natuur.

Wat nu? Ondertussen dringt zich de vraag op ‘wat nu?’. Moeten we de band met de natuur herstellen en de afstand tot ons voedsel weer verkleinen? Of moeten we door op de weg van grootschalige productie en ons landschap nog efficiënter benutten? Gaan we naar bergweides vol met zonnepanelen en zonder koeien, zoals Andreas Gursky registreert? 16 En zetten we ons landschap vol met kassen, waar op uiterst efficiënte manier voor de wereldmarkt wordt geproduceerd? Of moeten we onszelf weer gaan zien als onderdeel van Gaia, de levende aarde, zoals Carlijn Kingma betoogt in haar kaart The Chronicle of Gaia. 17 Volgens de Gaia-theorie moet de aarde worden beschouwd als één organisme, waarin mensen, andere levende wezens en levenloze dingen met elkaar verbonden zijn. Samen houden ze de omstandigheden op de planeet in evenwicht.

Verbeeldingskracht Hoe de toekomst er ook uit zal zien, zij zal deels worden gevormd door mensen. Ons handelen doet ertoe. Maar om te kunnen navigeren naar de toekomst, moeten wij ons allereerst de toekomst kunnen voorstellen. Juist kunstenaars kunnen daar via hun verbeeldingskracht een rol in spelen. Zij zijn bij uitstek degenen die ons op een andere manier naar de wereld kunnen laten kijken en nieuwe mogelijkheden kunnen schetsen. Dat is ook wat Rijksmuseum Twenthe met de manifestatie Van wie is het (platte) land? beoogt. Om via de kunst het gesprek op gang te brengen over verleden, heden en toekomst van het (platte)land.

—

Liam Young Brisbane 1979 Planet City, 2021 video (16 min). bruikleen de kunstenaar Geregisseerd en bedacht door Liam Young, VFX Supervisor Alexey Marfin. Kostuumproducent Ane Crabtree. Muziek door Forest Swords en EMEL.

#1 Terra Libera

Extractivism

De wereldeconomie drijft op grondstoffen die wij aan de aarde onttrekken zoals olie, gas, en steenkool. Het zijn onze natuurlijke hulpbronnen, die wij gretig tot ons nemen, maar waarvan de delving diepe sporen achterlaat in het landschap. Deze sporen zijn onontkoombaar voor degenen die verbonden zijn met de plek waar de extractie plaatsvindt. Maar veel vaker ontbreekt deze connectie, omdat we gebruik maken van het land ergens anders. De negatieve gevolgen van de gaswinning in Groningen werden lange tijd door veel Nederlanders niet gevoeld, laat staan dat we dagelijks stilstaan bij de schade die wordt aangericht met de winning van kobalt in Afrika voor onze telefoons. De tentoonstelling Extractivism gaat over het winnen van grondstoffen en de gevolgen daarvan. Wat betekent dit voor het landschap en de natuurlijke omgeving, én voor de mensen die er wonen? De extractie van natuurlijke hulpbronnen heeft namelijk niet alleen een vernietigend effect op ecosystemen, maar kent ook een geschiedenis van koloniale ongelijkheid en sociale ontwrichting die tot op de dag van vandaag doorwerkt. Is het onder ogen zien van deze geschiedenis en de negatieve gevolgen voor het landschap de eerste stap richting een nieuwe verbondenheid met het land? Maar is daarmee het probleem opgelost? Lukt het om andere keuzes te maken in een systeem dat is gebaseerd op het te gelde maken van natuurlijke hulpbronnen? En wat te denken van al die zeldzame aardmetalen die nu zo hard nodig zijn voor de windmolens en batterijen die de wereld juist duurzamer moeten maken? De manier waarop wij natuurlijke hulpbronnen gebruiken heeft consequenties voor mensen, landschappen, econo mieën en (geo)politieke verhoudingen. In Extractivism reflecteren twaalf (inter)nationale kunstenaars en collectieven op deze complexe verbondenheid.

#2 Extractivism

Fotomanifestatie Enschede

#3 Fotomanifestatie Enschede

Natascha Libbert - Undermined

Natascha Libbert Lily’s Water, 2019

Natascha Libbert Gunther’s Pond, 2018

archival inkjet print. bruikleen Leids Universitair Medisch Centrum

archival inkjet print. bruikleen de kunstenaar

Veel mensen zullen zich herkennen in de neiging om dat ene nieuwsbericht over een verwoestende bosbrand of milieuramp even aan zich voorbij te laten gaan: ja, we weten dat het klimaat verandert en dat landschappen door toedoen van de mens worden uitgeput. Maar soms is het prettig om even weg te kijken, al is het maar om niet overweldigd te worden door de onbevattelijkheid van wat er zich voltrekt. Schoonheid met een zwart randje

Dat geldt niet voor fotograaf Natascha Libbert (1973). Voor haar doorlopende project Undermined reist zij naar verschillende plekken op de wereld om het monster in de bek te kijken: daar waar menselijke activiteiten diepe sporen hebben achtergelaten in het landschap. En met haar foto’s dwingt zij ons, het publiek, om dat ook te doen. Hoewel ‘dwingen’, eigenlijk is ‘verleiden’ hier beter op zijn plek, want de werken van Libbert bezitten een grote esthetische aantrekkingskracht. Schoonheid met een zwart randje. Kopermijnen en voedselkassen

Natascha Libbert reisde voor Undermined onder meer naar Florida, Spanje en Cyprus. In Florida was zij getuige van gecontroleerde bosbranden, aangestoken om de bodem te verbeteren en om ongecontroleerde branden te voorkomen. In Zuid-Spanje legde zij de verwoestende uitwerking op mens en aarde vast van de eindeloze zee van voedselkassen, de mar de plástico. In Cyprus tenslotte, stuitte zij op verlaten kopermijnen, waarvan de sporen in het landschap nog steeds aanwezig zijn.

#3 Fotomanifestatie Enschede

Toon Koehorst - Substraat

Toon Koehorst Kwekerij De Plaats, Honselersdijk, 2022

Toon Koehorst The Master Growers, Honselersdijk, 2022

C-Print

Giclée Print

Het grootste goed van de boer is de bodem. Want zonder een voedingsrijke bodem groeien er geen gewassen en is er dus ook geen eten. De verbondenheid van de boer met de bodem wordt ook in de 21ste eeuw nog vaak voorgesteld als een symbiotische verbintenis, waarbij de boer één is met de natuur. Maar de Nederlandse landbouw is vandaag de dag zeer gemechaniseerd en de boer kan niet meer zonder geavanceerde machines en computerprogramma’s. Toon Koehorst (1981) is gefascineerd door deze toenemende rol van de technologie en toont in zijn fotoserie Substraat de productiesystemen die in Nederland rond de bodem zijn opgetuigd. Silicon Valley van de landbouw

Koehorst richtte zich voor deze serie op verschillende onderdelen van de landbouw. Zo observeerde hij dat planten in de glastuinbouw niet meer in de volle grond worden gekweekt, maar in substraat. Dit is een kunstmatige bodem – bijvoorbeeld van steenwol – waarin voedingsstoffen precies ingebracht kunnen worden, waardoor de productie ongekend hoog is. Nederland speelt internationaal een leidende rol in deze ontwikkelingen en staat dan ook niet voor niets bekend als het Silicon Valley van de landbouw. Substraat-denken

Dit ‘substraat-denken’ staat ver van een romantische notie van verbondenheid met de bodem. De bodem is een wingewest en de boer wordt steeds meer een industriële producent. Toch maakt een gecultiveerde verbondenheid met het land en de natuur een groot deel uit van de identiteit van de boer. Met de serie Substraat wijst Koehorst op de discrepantie tussen deze beeldvorming rondom de boer en de hoogtechnologische realiteit van het boerenbedrijf. Tegelijkertijd zijn de uitgekiende en bij vlagen surreële foto’s een ode aan de inventiviteit van de Nederlandse industriële landbouw.

Met artistiek onderzoekers Twente in: tijdingen en tijden van landschap

Peter Sonderen Peter Sonderen (PhD) is Lector Theorie in de Kunsten aan ArtEZ University of the Arts. Dit essay kwam tot stand i.s.m. Joop Hoogeveen, onderzoeker lectoraat Theorie in de Kunsten.

Onderzoek door of in de kunsten: artistiek onderzoek Al geruime tijd doen we bij het lectoraat Theorie in de Kunsten van ArtEZ onderzoek naar de relaties tussen kunst en ecologie. We nemen daarbij het begrip ecologie heel breed en zoomen vooral in op relaties van dingen die vaak als tegenstellingen worden opgevoerd en niet als verwant of onderling met elkaar verbonden, zoals de relatie stad en platteland. Daarnaast onderzoeken we welke rol kunstenaars kunnen spelen in het onderzoeken van deze relaties. Dit laatste vereist enige toelichting omdat onderzoek in en door de kunsten – lees: artistiek onderzoek – nog bepaald niet gemeengoed is. Sinds ruim een drietal decennia is in het internationale kunstonderwijs steeds meer aandacht gekomen voor onderzoek door kunstenaars en heeft het doen van (artistiek) onderzoek een vaste plek in veel kunstopleidingen gekregen. Veel buitenlandse kunstopleidingen zijn onderdeel van een universiteit maar dat is niet overal het geval, zoals in Nederland waar het meeste kunstonderwijs een hbo-opleiding is. Door de invoering van de bachelor-master structuur eind jaren ‘90 heeft nu ook het hbo waar het kunstonderwijs deel van is een onderzoekstaak gekregen. Ook kunstopleidingen doen sindsdien onderzoek, en noemen dit vaak artistiek onderzoek, of meer algemeen, onderzoek door of in de kunsten. Artistiek onderzoek en vooronderzoek Onderzoek doen als kunstenaar wil ook zeggen dat het artistieke werk zelf als onderzoek wordt gezien en gebruikt. Maar kunstenaars deden toch altijd al onderzoek voor hun werk? Zeker, maar het verschil is dat artistiek onderzoek een vorm van onderzoek is waarbij de kunstenaar meer expliciet onderzoeksvragen of -problematieken aan de orde stelt en formuleert, en deze met behulp van theorie en de artistieke praktijk onderzoekt en ter discussie stelt. Dit laatste is een belangrijk verschil omdat de kunstenaaronderzoeker het werken onderzoeksproces expliciet ter tafel brengt en openstelt voor kritische beschouwing. In de ‘gewone’ artistieke praktijk is dat niet per se aan de orde; het onderzoek dat een kunstenaar daarvoor doet kunnen we dan ook beter ‘vooronderzoek’ noemen. Anders geformuleerd: iets is pas artistiek onderzoek wanneer de methode en aanpak en de intenties openstaan voor openbare discussie en kritiek. Het artistieke proces is dan geen afgesloten en ontoegankelijke ‘black box’ meer – wat het in de reguliere kunstpraktijk juist wel mag zijn – maar opent zich doelbewust voor de kennis en ervaring van anderen. Het artistieke onderzoek ontwikkelt daarvoor zijn eigen methode en methodieken. Resultaat is dat het onderzoeksproces net zo belangrijk wordt als de artistieke uitkomsten. Daarom zijn er tijdens het onderzoek in het kader van Van wie is het (platte)land? openbare momenten geweest zoals het seminar in het museum op 12 mei 2023 waar het publiek in kon gaan op de voorstellen van de kunstenaars.

Essay

Fragment installatie Koe en Landschap van Wapke Feenstra. 46

Wetenschappelijk onderzoek vs. artistiek onderzoek Het begrip onderzoek wordt vaak als iets wetenschappelijks begrepen, ook door kunstenaars en kunststudenten. Moeten zij zich voortaan als wetenschappers gaan gedragen en dingen produceren die daarin leidend zijn zoals wetenschappelijke artikelen, proefschriften, experimenten enzovoorts. Is dat terecht? En doen onderzoekende kunstenaars dat ook? Het antwoord is volmondig: ja en nee. Ja, want sommige kunstenaars zien het schrijven van een wetenschappelijk artikel als een adequate artistieke praktijk en nee, veel kunstenaars ontwikkelen juist andere vormen van onderzoek en gebruiken hun artistieke werk als middel en gereedschap van onderzoek. Het onderzoek wordt dan getoond in speciale tentoonstellingen (‘exposiums’), in documentaire vormen en allerlei andere artistieke vormen en teksten. Door deze veranderende uitkomsten en onderdelen van artistiek onderzoek wordt ook het reguliere wetenschappelijke onderzoek in een ander daglicht gesteld en soms uitgedaagd: het conventionele en de soms beperkte blik op de wereld daarvan wordt zichtbaar. Wetenschappelijke specialismen zijn vaak verkokerd door hun rechtlijnigheid en interacteren nauwelijks met andere kennisgebieden. Kunstenaars daarentegen verbinden in hun onderzoek juist veel zaken met elkaar die voor veel vakgebieden vaak niet relevant lijken omdat ze buiten hun scope liggen. Artistiek onderzoek is daarom vaak maar niet uitsluitend discipline-overstijgend en brengt daardoor dingen bij elkaar die anders verspreid en/ of geïsoleerd blijven. Voor dit grensoverschrijdende type onderzoek is (artistieke) verbeelding nodig. Laten we de concrete artistieke onderzoekspraktijken in Rijksmuseum Twenthe bekijken. Nieuwe verbindingen: Twente in de tijd In het artistieke onderzoek van de vier door Rijksmuseum Twenthe en ArtEZ Lectoraat Theorie in de Kunsten geselecteerde kunstenaars naar het landelijk gebied van Oost-Nederland (Twente) komt een veelzijdige aanpak heel duidelijk naar voren. Hen was gevraagd artistiek onderzoek te doen naar de dilemma’s die zich in het landschap manifesteren, dat wil zeggen die plekken op te zoeken waar verschillende belangen voor wrijving zorgen en het landschap zelf uitkomst is van deze wrijvingen. De onderzoeksresultaten die in de tentoonstelling getoond worden (ook buiten het museum zoals sommige werken/performances van Budhaditya Chattopadhyay) zijn de artistieke reacties op verschillende soorten wrijvingen die zij in het Twentse landschap ontdekten. Ze laten allen zien hoe de huidige staat van ons landschap meerdere tijdslagen bevat die zich vaak onzichtbaar maar wel dagelijks aan ons manifesteren en hun invloed uitoefenen op onze ervaring van onze omgeving. De kunstenaars hebben langere tijd onderzoek gedaan en hebben ook contacten gelegd met praktijkdeskundigen en belanghebbenden zoals boeren en beheerders van landschappen, en ook met wetenschappelijk specialisten. Door hun onderzoek ter plekke werden zowel humane als non-humane aspecten van het landschap onderdeel van het onderzoeksproject en kregen lokale

gemeenschappen soms zelf een stem in het onderzoek, zoals in de projecten van Wapke Feenstra en Jonas Staal. Wat de aanpak van de kunstenaars in één woord typeert is het begrip relationaliteit. De aard van verbindingen staat overal centraal: de kunstenaars ontwaren, onthullen en/of leggen verbindingen. Hoe zijn wij verbonden met het landschap en welke ‘agents’ zijn daarin aan het werk? De artistiek onderzoekers Tanja Engelberts richtte zich in haar recente werk vooral op wat er resteert wanneer het extraheren van de aarde tot een einde is gekomen (zoals verlaten en afgesloten olieplatforms, kolenmijnen en gasvelden). In Twente richt ze zich ook op een ander aspect dat hiermee samenhangt: het verloop van de tijd. In de tentoonstelling zien we een grote videoprojectie van een actieve jaknikker. De beweging is tergend langzaam en is eindeloos dezelfde. Wanneer we beseffen dat deze pomp ook buiten dit beeld nog steeds functioneert en dat al 70 jaar aaneengesloten doet, treedt het besef op van de duur van tijd. De alsmaar doorgaande tijd keert ook terug in de eindeloze video van aaneen gemonteerde beelden van geologische boorresten. Deze pijpvormige gesteentes liggen in afgemeten stukken in opslagplaatsen van instituten maar worden in deze film weer verenigd en dalen als het ware weer af in de tijd en in de schacht waar ze uit vandaan komen. Tijdongelijke materie keert als versmolten beeldsequentie terug in de aarde. Met dit onderzoek naar dat wat rest na extractie probeert Engelberts de perceptie van de verschillende vormen van tijd invoelbaar te maken. In het werk van Budhaditya Chattopadhyay wordt een heel ander register geopend. Zijn focus ligt op het auditief openen van het landschap in Twente en omstreken. Wat horen we daar eigenlijk, hoe ziet ons ‘auditieve landschap’ eruit? Via een aantal locaties die hij zorgvuldig heeft bepaald en onderzocht kunnen we geconcentreerd luisteren naar wat een omgeving te zeggen heeft. Via een bijna voelbare textiele visualisatie krijgen we bovendien een idee van de onderlinge relaties en kunnen we verschillen en overeenkomsten in de sonische kant van het landschap ervaren. Doordat de kunstenaar geen kenner van het gebied is, heeft hij zich door lokale gidsen laten leiden en als sonische georiënteerde wichelroede mee laten voeren naar de bijzondere geluiden die volgens hem een bepaalde omgeving maken. Van de haven in Enschede tot De Doorbraak, een door mensen gecreëerde beek nabij Almelo. Het water klinkt zijn eigen weg. Daarnaast heeft hij poëtische teksten geschreven die uit de negen verschillende landschappen voortkwamen. Elke plek bracht andere verbindingen tot stand. Veel letterlijker neemt het onderzoek van Wapke Feenstra ons mee in de vraag hoe koe en landschap elkaar veranderen in de loop der tijd. Via drie boerengeneraties komen we terecht in verschillende verbondenheden van koe en landschap. Wat is daarbij de ‘agency’ van de koe en die van het landschap? Hoe grijpen ze in elkaar en hoe veranderen ze met elkaar mee? Via oude familiefoto’s – koeien, de boerderij, het land – komen we dichter bij dit tijdproces en ervaren we dat het eeuwenoud lijkende landschap er – telkens – nog maar net is om vervolgens weer te transformeren.

Het landschap is transitorisch en is het resultaat van vele tijdlagen. Het land is verre van stabiel maar is vloeiend en reagerend. Ook de koe kijkt ons steeds weer anders aan en is geen stabiele factor meer, die ze wellicht nog was in de tijd van Potter. Diens koe zoeken we misschien nog steeds. Dat is vergeefs. In het artistieke onderzoek van Jonas Staal ten slotte keren we terug naar het verleden en richten we ons op de toekomst van het landschap. Hoewel dit werk minder betrokken lijkt op Twente en meer ingaat op het toekomstige Nederland is het feit dat Twente hogerop gelegen ligt wel een belangrijke factor. Via het beroemde New Babylon project van de Cobra-schilder Constant Nieuwenhuys onderzoekt Staal of diens utopische denken ook nu nog levensvatbaar is. Constant situeerde de mens op verhogingen in het landschap. Staal gaat met zijn New New Babylon wel een stuk verder en laat de restanten van onze in de toekomst mogelijk ondergelopen industrie en woontorens als basis dienen voor een complete ‘wooncultuur’ op poten. De aarde is boven het water geplaatst dat ons heeft overstroomd en voorziet ons daar van voedsel. Het is een aaneenschakeling van water met daarboven (of daaraan vastgemaakt) een nieuw Babylon, waar geen mens te zien is. De aarde is water geworden. De vloeiende filmbeelden draaien daar niet omheen. Vanuit Twente kijken we naar beneden, naar New New Babylon. De vaste grond die we in het landschap zouden verwachten of projecteren blijkt vloeiender dan verwacht. Het landschap is het voortdurende resultaat van vele tijdgebonden krachten en belangen. Met het werk van deze artistiek onderzoekers zijn relationele kwaliteiten van het landschap in beeld, beweging en geluid gebracht zodat andere percepties van onze ‘terroir’ mogelijk worden. —

Artistiek onderzoek Tanja Engelberts

Deventer 1987

Mine

video-installatie met gedicht en boorkop. Collectie Rijksmuseum Twenthe. Aangekocht met steun van het Mondriaan Fonds, 2023

Een verlaten gasveld in De Lutte leidde tot een zoektocht door de mijnbouwgeschiedenis van Twente. Sporen van de zout- en gasproductie worden verbonden met de afvalwaterinjecties afkomstig van de oliewinning in Schoonebeek. In deze landschappen zijn langzame processen in werking gezet; glaciale beweging heeft het landschap gevormd; olie, gas en zoutwinning hebben ontwikkelingen in gang gezet waarvan de consequenties zich pas vele jaren later manifesteren. Tanja Engelberts is op zoek gegaan naar de sporen die de fossiele industrie in het Twentse landschap heeft achtergelaten door het bezoeken van specifieke locaties, het doen van archiefonderzoek en het voeren van gesprekken met verschillende belanghebbenden, waaronder bewoners van het gebied en wetenschappers. Het resultaat is een installatie waarin de constante winning van fossiele brandstoffen, een gevoel van geologische tijd en huiselijke tradities van de regio met elkaar verbonden worden. Op de volgende pagina’s zijn enkele gedichten te lezen die Tanja schreef tijdens haar verblijf in de regio.

Verkenning Al deze meters aarde, zand, zout, klei, haliet, anhydriet, poreuze steen, gas onder druk, zwarte kool strepen, oranje ijzer getinte lagen, olie, gestapeld in houten kisten, geborgen in een magazijn geweld energie kracht miljoenen jaren in de palm van je hand, een hand sluit, verpletterend, zacht zand dat op de vloer vloeit

Een dag Ze verschenen op het veld, vlakbij de begraafplaats, tussen de struiken, naast het schoolgebouw, in achtertuinen, voor de bakkerij, achter de boomgrens, rondom het dorp. Een zacht geknerp, een zwak gezoem vulde de omgeving. Omhoog, omlaag, omhoog, omlaag, omhoog omlaag, omhoog, omlaag, tachtig jaar op en neer, dikke olie die door pijpen stroomt, langs achtertuinen, boerderijen, velden, struiken op weg naar verre oorden.

Een huiselijk tafereel Een keuken in Schoonebeek, twee vrouwen op hun knieën. Fijn zand beweegt door handen, zand dat op de vloer vloeit, elke beweging een patroon, herhaling langzaam door de ruimte bewegend, tedere vormen maken een ritme, abstracte lijnen, ornamenten verschijnen, de korenaar gevormd door een straal zand, rozetten, bladeren en bloemen, een weiland op de keukenvloer, stenen tegels, het zand bootst de gletsjers na die ooit dit land vormden, aarzelende voeten betreden de vloer, gedurende de dag lossen de patronen op, fijn zand, opgeveegd door een bezem, het bewijs verdwenen, enkele kleine korrels achtergebleven, de vloer door zachte stappen gepolijst.

Still van de video Glaciaal tapijt, 12 min, loop, 1080p, kleu,r met speciale dank aan Roelie Seinen van de Zandstrooiboerderij Schoonebeek.

Artistiek onderzoek Budhaditya Chattopadhyay Birbhum (IN)

Landing: Rituals for Situated Sonic Reverence

Installatie bestaande uit 9 soundscapes, vloerkleed en print met kaart van Overijssel, VR-video, boekje met 9 teksten. Collectie Rijksmuseum Twenthe. Aangekocht met steun van het Mondriaan Fonds, 2023. Kunstenaar en auteur: Budhaditya Chattopadhyay; onderzoeksassistent: Janneke van der Putten; locatieondersteuning en fotografische documentatie: Ella Walsh; videodocumentatie: Bidisha Das; grafisch ontwerp: Beral Design door Brenda Alamilla; ondersteuning bij coderen: Yann Patrick Martins

Budhaditya Chattopadhyay verkent met zijn werk wat het land óns te vertellen heeft. Dit doet hij onder andere door te luisteren naar het landschap en door omgevingsgeluiden vast te leggen. Via deze zogenoemde field recordings wil hij de historische, sociale en geologische lagen van een landschap blootleggen. Voor Van wie is het (platte)land? heeft Chattopadhyay verschillende plekken in het landelijk gebied van Twente verkend. Dit deed hij door middel van field walks waarbij hij luisterde naar omgevingsgeluiden en verhalen van mensen. Op basis van dit onderzoek heeft hij negen locaties uitgekozen waar hij geluidsopnames heeft gemaakt, waarmee hij vervolgens soundscapes heeft gecomponeerd. Samen met negen teksten, een kaart van Overijssel en een VR-film, vormen de soundscapes de installatie Landing: Rituals for situated Sonic Reverence. Tijdens het schrijven en componeren liet Chattopadhyay zich leiden door de stemming die een bepaalde plek bij hem opriep, om zo het land via hem te laten spreken. Deze houding, waarbij hij zich nadrukkelijk openstelt voor het land, vormt ook een contrast met hoe er op veel plekken naar het land wordt gekeken, namelijk als iets dat je kan gebruiken of bezitten.

Landen: rituelen voor gesitueerde sonische eerbied Budhaditya Chattopadhyay

1. Geluiden vanuit het land De sonische omgeving van een bepaalde plaats is verweven met sociale, historische en culturele kenmerken, maar ook met bewoning van meer dan menselijke levensvormen. Dit is niet per se een lineair proces, maar een gelaagde, multi-lineaire of plurivocale ontwikkeling die vatbaar is voor diverse invloeden en perifere interventies. Het is noodzakelijk om kritisch te luisteren en onderzoek te doen naar deze intrinsieke elementen. Niet alleen om de ontologische complexiteit van de atmosferische lagen te begrijpen, maar ook om na te denken over de historische componenten ervan en de bijdrage aan of invloed van de processen van diverse sociale formaties. Een dergelijk inclusief idee van klankrijk land voedt een gevoel van meervoudigheid en veelsoortigheid dat is ingebed in een plaats en raakt op een intuïtieve en affectieve manier aan gemeenschapszin. De term ‘plaats’ verwijst hier naar een bron van klankkenmerken die worden verzameld tijdens opnames ter plaatse. Volgens kunstcriticus en curator Miwon Kwon ‘berusten deze kenmerken op een fenomenologisch of empirisch begrip van de plaats, die hoofdzakelijk wordt gedefinieerd als een bundeling van de feitelijke fysieke kenmerken van een bepaalde locatie’ (Kwon, 2002: 3). Het algemene en vaak lukrake gebruik van de term ‘plaatsgebondenheid’ is problematisch in de kunst, zoals Kwon aangeeft. De term ‘plaatsbewust’ is misschien beter, omdat de luisteraar daarmee wordt teruggevoerd naar de plaats waar het materiaal oorspronkelijk werd verzameld. Locatief geluid is dan een ‘aanduiding en de plaats is dat wat wordt aangeduid’ (Alloway, 1981: 42). Binnen de context van mediakunst definieert wetenschapper Joanna Demers het begrip plaats meer in het bijzonder in verband met veldopnames. Zij benadrukt dat geluid diverse lagen van bepaalde plaatsen kan blootleggen, van fysieke tot metaforische en algemene tot historische lagen. ‘Plaats [...] omvat niet alleen de omgeving waarin geluid zich verspreidt, maar ook die waarin luisteraars fysiek en metaforisch aanwezig zijn’ (2010). In het boek Site of Sound (2011) onder redactie van Brandon LaBelle en Claudia Martinho wordt ingegaan op deze complexe materie. Het vermogen van geluid om de plaatselijke lagen bloot te leggen, helpt bij het schetsen van de plaatsbewuste narratieven vanuit esthetisch oogpunt. Geluid wordt dan een creatieve toegang tot hedendaagse vraagstukken over land, bezit van land, heilige rechten van de natuur, en menselijke exploitatie. Mijn werk bevordert een kruisbestuiving tussen artistieke arbeid en onderzoek, vaak door een botsing en mengeling van kunst en wetenschap, kunst en technologie, doen en denken, en concept en inhoud. De afgelopen 15 jaar ben ik op zoek gegaan naar een affectieve, contextbewuste en historisch verankerde interactie met land en plaats. Hierbij gebruik ik vaak auto-etnografische veldopnames en comprovisaties (met improvisatie uitgevoerde composities). In dit langlopende project ging het onder andere om de complexe verwevenheid tussen de plaats en media; door mensen teweeggebrachte processen om land door ontginning te veranderen in een schouwspel; een gesitueerde omgeving in atmosferen van menselijke oorsprong. Maatschappelijke betrokkenheid, milieubewustzijn en klimaatactivisme vormen de drijvende kracht achter mijn werk. De belangrijkste methodologieën die ik hanteer zijn psychogeografie en sonische auto-etnografie. In mijn boek The Auditory Setting beschrijf ik eigen onderzoek naar algemene plaatsen en de sonische mediërende aspecten ervan. In The Nomadic Listener beschrijf ik psychogeografische interventies.

2. De sonische werkwijze situeren Mijn bijdrage Landen: rituelen voor gesitueerde sonische eerbied omvat participerend veldwerk op het land, uitgaande van de verwevenheid tussen land en geluid. Het doel was om omgevingsgeluiden te verzamelen door middel van auto-etnografische opnames in het veld en plaatsbewuste beschrijvingen, om zo in contact te komen met plaatsen op het land en de ontologische complexiteit van het klankrijke land te ontrafelen. Ik wilde mensen bewust maken van de werking van land en hoe het verweven is met meer dan menselijke elementen. Daarmee geef ik aan waarom menselijk ‘bezitten’ van land moet veranderen in ‘bedanken’ van land, om de huidige crisis in de leefomgeving en ecologie aan te pakken. Bij deze bewuste perspectiefwisseling put ik uit de Zuid-Aziatische inheemse wijze van landverering waarmee ik ben opgegroeid. Mijn werkterrein lag in Oost-Nederland en ik wilde de volgende vragen beantwoorden: hoe kan het complexe en evoluerende verband tussen plaats en geluid worden ontrafeld, en hoe ontwikkelt dit verband zich verder in Enschede, de regio Twente en Overijssel en het omringende landelijk gebied in het oosten van Nederland? Hoe beïnvloeden sociale formaties, industriële ontwikkeling, exploitatie en de marginalisering van de meer dan menselijke levensvormen het land als een plaats van eerbied? In dit project benader ik de vraag over het bezit van land met een sonische interventie vanuit een nomadische artistieke invalshoek. In dit artistieke onderzoek zijn Enschede en de regio Twente de plaatsen om ‘fysieke kenmerken van een bepaalde locatie als wezenlijk onderdeel van de productie, presentatie en ontvangst van kunst’ (Kwon, 2002) te bestuderen. Vanuit deze onderzoeksvragen heb ik in de artistieke interventie Landen op bepaalde algemene plaatsen in de regio Twente en het omringende landelijk gebied in het oosten van Nederland kritisch geluisterd in een sonische auto-etnografische benadering van veldwerk. De etnografie heeft haar eigen traditie van opnames in het veld, net als de ornithologie, antropologie en het archiefonderzoek. Hoewel ik me bewust ben van het gebruik van veldopnames in deze en andere disciplines, ging het in dit project om sonische auto-etnografie gebaseerd op ‘locatiestudie’. Daarmee wordt een veelheid aan sonische invalshoeken verzameld op specifieke plaatsen. Deze plaatsen worden beschouwd als ingang om dieper te graven in de geschiedenis van de regio’s, herinneringen rond het land die generaties teruggaan, en geografische transformaties.

60 Scan de QR-code om de micro-comprovisaties te beluisteren.

3. Van bezitten naar bedanken Voor dit project heb ik luisterwandelingen en veldopnames gemaakt, vooral wanneer het ging om landelijke en semi-landelijke locaties en de gemeenschappen die daar wonen. Daarbij lag het accent op de artistieke, creatieve en innovatieve aspecten van het integreren van nieuwe technologieën in het maken van veldopnames (geluid, tekst, beeld) tijdens intensieve luisterwandelingen door de regio. Daarnaast ging het ook om de sociale en ethische vraagstukken die vaak naar voren komen bij deze manier van werken. Naast de centrale onderzoeksvragen die eerder zijn beschreven waren er ook deelvragen: kunnen we een stuk land bedanken in plaats van bezitten? Welke rechten op land en de bijbehorende sonische rijkdommen zouden individuen en gemeenschappen kunnen hebben? Hoe kun je met een luisterwandeling en veldopnames bijdragen aan het blootleggen van een plaats en de vele (sociale, antropologische, meer dan menselijke) lagen waaruit die is opgebouwd? Hoe kun je laveren tussen de openbare ruimte en de privésfeer? Dit waren een paar van de vragen die in het project gesteld zijn bij het verzamelen van materiaal in een aantal luisterwandelingen door specifieke plaatsen. Daarbij stelde ik me voor hoe je met nieuwe technologieën niet alleen contextbewust onderzoek naar land kunt doen, maar ook nomadische geluidskunstwerken kunt ontwikkelen die kunnen dienen als toegang tot vasthoudend, respectvol en op eerbied gebaseerd contact met land, waarbij er tegelijkertijd nieuwe ethische uitdagingen opdoemen. De artistieke aanpak van het project was gebaseerd op zelf-afstemming als artistiek onderzoek, om de oren gevoelig te maken voor specifieke historische en sociale resonanties van de regio’s. Met dit specifieke soort intersubjectieve en auto-etnografische interventie heb ik bepaalde plaatsen of gebieden gelokaliseerd als ingang om de sociaal-politieke-historiografische trajecten die erachter schuilgaan te ontrafelen. Door zo uitgebreid te luisteren naar deze plaatsen kon ik het transcendentale potentieel en de resonerende eigenschappen ervan benadrukken die voelbaar worden bij het luisteren en ‘sonisch zwerven’ als creatieve manier van werken. Sporen van deze persoonlijke interacties zijn vastgelegd in geluidsopnames en beschrijvingen van de specifieke locatie. Daarbij heb ik geprobeerd om af te stemmen op de sonische fluctuaties van beweging en gebeurtenissen die komen en gaan. Deze geluiden en teksten roepen meditaties op over de kleine details van het leven, verweven met mijn eigen bespiegelingen over het hier aanwezig zijn en doorkruisen van deze regio’s als een nomadisch luisteraar. Ik heb deze sonische interacties uitgewerkt in een reeks micro-comprovisaties en de beschrijvingen van de plaatsen bewerkt tot poëtische teksten. Deze geluiden en teksten vormen samen met een geborduurde quilt openbare interventies die specifiek bij een bepaalde plaats horen. Hiermee krijgt het publiek een zintuiglijke ervaring door een gevoelige weergave van een autonome collectie van contextbewuste interacties. Die ontstonden door in de regio te luisteren zonder een vaste route te volgen, maar als een sonische zwerver de geluiden achterna te gaan. Ik wilde door middel van auto-etnografisch veldonderzoek de transformatieve auditieve situaties in de regio bestuderen. Met de poëtische archeologie werd een stem gegeven aan hoekjes en gaatjes in de publieke ruimte die tot dan toe onhoorbaar waren. Deze benadering kan een manier zijn om vanuit een nomadische positie in contact te komen met het land: vrij van elke door een staat opgelegde identiteit, althans voor even, met een rondtrekkende luisterbeweging die altijd onder de radar blijft. Dit artistiek onderzoek is voor het publiek toegankelijk gemaakt als een portal van luistersporen die te vinden en te horen zijn via QR-codes op openbare plaatsen. Met de psychogeografische benadering van rondzwerven en poëtisch peinzen wordt het cartografisch model waarin land wordt gekwantificeerd in (visuele/digitale) objecten in dit project ter discussie gesteld en vervangen door een alternatieve, op geluid gebaseerde vorm van navigatie. Intersubjectief contact met land door een poëtische manier van zelf-afstemming staat daarin centraal. 61

Artistiek onderzoek Wapke Feenstra (Myvillages)

Hennaarderadeel 1959

Koe en Landschap

Installatie bestaande uit drie video’s, tractorband, behang met illustraties van planten, foto’s en diverse losse, objecten. Collectie Rijksmuseum Twenthe. Aangekocht met steun van het Mondriaan Fonds, 2023 Koe en Landschap is een doorlopend project van de Rural School of Economics en wordt na de start in Twente onder andere voortgezet in De Peel, Het Groene Hart en op Schiermonnikoog. Met dank aan Van Abbemuseum, VriendenLoterij Fonds, Mondriaan Fonds en Drawing Centre Diepenheim.

De koe in het weiland is een nationaal cliché. Het is een beeld dat in Nederland al eeuwenlang meegaat en niet aan verandering onderhevig lijkt. Maar niets is minder waar. Zeker in de afgelopen decennia is het uiterlijk van de koe, het veevoer en daarmee samenhangend het landschap rondom de koe, sterk veranderd. In het kader van Van wie is het (platte)land? heeft Wapke Feenstra samen met drie boerenbedrijven uit Twente en Salland verkend hoe deze veranderingen eruit zien en welke waarden daaraan ten grondslag liggen. De verkenningen, die hebben geresulteerd in de installatie Koe en Landschap, zijn tot stand gekomen in cocreatie met De Melkbrouwerij, De Melktapperij, Erfgoed Bossem en andere betrokkenen. Ze bestaan onder andere uit getekende grassen en kruiden, plattegronden van erven en foto’s uit persoonlijke archieven. Terugkerende vragen binnen het project zijn ‘hoe ziet je beste koe eruit, vroeger en nu’, ‘wat groeit er in de wei’, ‘wat kunnen we leren van het verleden’ en ‘hoe zal de toekomst van de koe en het landschap eruit zien’.

ERFGOED BOSSEM in LATTROP Tien jaar geleden hebben we bewust een omslag gemaakt, we wilden de vleesproductie volledig in eigen hand hebben. Dat wil zeggen eigen koeien, eigen kalveren opfok, voer van eigen land, mest naar eigen land toe - dus de cirkel rond. En Brandrode runderen zijn heel geschikt als grazers voor natuurgebieden en zwaardere omstandigheden. 'Zwaar' moet je zien als minder bemest.

DE MELKBROUWERIJ in LETTELE De afgelopen jaren zijn we omgeschakeld naar biologisch en gingen terug naar de MRIJ koe. Dus Maas-Rijn-IJsselvee. Koeien die van oudsher zijn aangepast aan de zandgronden die we hier hebben. Het is een dubbeldoel koe die relatief laagwaardig voer kan omzetten in melk en vlees. Ze geven soms wat minder melk maar blijven heel gezond. Een MRIJ koe kan heel goed voor zichzelf zorgen.

DE MELKTAPPERIJ in HAAKSBERGEN Er wordt veel van ons gevraagd; denk aan aandacht voor de bodem, biodiversiteit, schoon water en een schone lucht. Dat heeft me eigenlijk tot nadenken gebracht, want de enige manier waarop wij waarde toekennen aan ons bedrijf is door ons eindproduct melk af te leveren aan de melkfabriek – de coöperatie. Hoe kunnen we in de toekomst onze opgaven anders verwaarden?

Artistiek onderzoek Jonas Staal Zwolle 1981

New New Babylon: Studie voor een crisis-utopie

2-kanaals video-installatie Collectie Rijksmuseum Twenthe. Aangekocht met steun van het Mondriaan Fonds, 2023 De ervaringsdeskundigen die aan het woord komen in New New Babylon zijn Wieteke Willemen (hoogleraar Spatial Dynamics of Ecosystem Services aan Universiteit Twente), Trudy Nieuwenhuys-van der Horst en Kim van der Horst (Stichting Constant), Sanne Beld (boerin Met Natuur Mee), Jessica Hammarlund Bergmann (Stadsbouwmeester Enschede), Extinction Rebellion Enschede, Thouraya Chaabane (Humanitas Twente).

Jonas Staal ziet voor kunstenaars een belangrijke rol weggelegd als het gaat om het nadenken over en verbeelden van de toekomst. In het kader van de manifestatie Van wie is het (platte)land? ontwikkelde hij het project New New Babylon, waarin hij met verschillende ervaringsdeskundigen uit Twente onderzoekt hoe een nieuwe, toekomstige samenleving gebaseerd op co-existentie met de aarde eruit zou kunnen zien. Het vertrekpunt voor New New Babylon is het utopische project New Babylon (1959-1974) van de Nederlandse kunstenaar Constant Nieuwenhuys. Gedurende vijftien jaar werkte Constant aan modellen, schilderijen, tekeningen en teksten die een netwerk van ‘sectoren’ verbeelden die op palen over de hele wereld heen zouden worden gebouwd. In de visie van Constant zou de mens niet langer op de aarde wonen, maar erboven. Ook zou New Babylon opereren als collectief huis zonder privébezit of nationale grenzen. Staal verkent in zijn videowerk in hoeverre New Babylon een antwoord zou kunnen vormen op de crises van vandaag. Is het leven boven de aarde een manier om deze te bevrijden van zware industrie en ontginning, en om onszelf te beschermen tegen de stijgende zeespiegel? En zijn nationale grenzen misdadig als straks miljoenen mensen op de vlucht moeten slaan vanwege de klimaatcrisis?

#1 Terra Libera

#1 Terra Libera #2 Extractivism #3 Fotomanifestatie Enschede

#1 Terra Libera

Nederlandse Christelijke Plattelands Jongeren Alarm Fase 3, 1973

Diego Valadés Mexico 1533 - ca. 1582 Italië Rhetorica Christiana. Ladder van de natuur, 1579

poster. Collectie Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis

gravure. met dank aan Bayerische Staatsbibliothek München, 4 Hom. 2211

Raimundus Lullus De ascensu et descensu intellectus De ladder van het stijgen en dalen, 1512

Pont-Audemer (F)

Pierre Le Lorrain (Abbé de Vallemont) Pont-Audemer (F) 1649 - 1721 Curiositez de la nature et de l’art sur la vegetation Curiositeiten van de natuur en kunst over vegetatie, 1705

houtsnede. Collectie Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek, Göttingen

prent. Collectie KB nationale bibliotheek, Den Haag, KW 1121 F 46

#1 Terra Libera

Daniël Stoopendaal A msterdam 1672 - 1726 A msterdam Overzicht van het slot te Zeist vanuit een denkbeeldig hoog standpunt, uit het noordoosten Overzicht van de tuin en het park aan weerszijden van de Slotlaan te Zeist, ca. 1670-80

Adriaan de Lelie Tilburg 1755 - 1820 A msterdam Egbert van Drielst Groningen 1745 - 1818 A msterdam Een gezin in het park Elswout bij Overveen, vermoedelijk 1799 olieverf op doek. Collectie Rijksmuseum Twenthe

ets. Het Utrechts Archief

FOR TERRA LIBERA PROJECT (2023 - 2024)

s unde

rit

rvival

st r e po

ta t, cons e , on the v

a airb n al

i-funct quas dle of a

mid

ects and fies, bacteria, an d fungi, to celebrate their su rings of ins

standing in th e

it hosts gathe

ntic fatigu ma

am s in

infertile.

rb erate

urning

, by t

wood kn ow st

e of d

ft e

tt s with a cyborgian bu on; they dream of a return to the sea.

te r tien ship gurgles o parts is palpable. It t ta h u s k y m o an .

r fo

m co

oto

m ig r

o u rc e

h i s s t or y a

spe su

a i ns u

n meets yo r e u

the su

irly sunglass es ,

g our he flters of y

hav

as i

a in i p cr y o u t i

n i s t h ar

m ode r

te -

a d of m e

p u l s i on

e hardened soil runs like shivers down the spine of this la o n th

he me t a l l i m b s of t he s h

ng f ki

, ea

t he s

f as

gro ws and

Chattopadhya er, and y Artist, Compos Author: Budh itya ad

t of

the eo th

a se st

nwa d wat r

d Fungi an

dab oun ar

r of the rail t a

huma he

r. T

eni

pop

ver-bri

i r i n t h e s k y.

en rcl es, if se

t thi

the

s ws do

a otorbo

ad he ro ir homes. T nd ve at a me

city

readies it

hift pe

t wa

ar ng of b bequi

t he

g the

ov from ab

l se

rspec

t iv

m ns i t

rect an epitaph.

installatie bestaande uit 9 soundscapes, vloerkleed en print met kaart van Overijssel, VR-video, boekje met 9 teksten. Collectie Rijksmuseum Twenthe. Aangekocht met steun van het Mondriaan Fonds

tays a

in, a

perationa no l

armac and th e ghostly, abandoned airplane rem

conta

. Through t

ct between the unattended t

es s, b u sy b e t mo r di a on l trees fall

gage ity to en

d ed s ire

p ri

incapac

r e st aker; w caret

, an h d t he

and everyday

ur s

s its

Waiti

ion

hud n ce s

heav y trucklo f t h e l a n d a n d wa t e r c a n n o t s u s t a i n a s a

is s o

ek Th

e m ach i n e s . T

ef o

bo o pr rat ion for

a socia

ta n

ain cal acqu

ec tric bul

ne-w

c fe

lli

bie

e. T

oa t

fo r

ng es e

co n t i nu i

co lla

w nce. S omeone, who

, I feel your

d di

. T he

,a ry

e of t h m dy o ft d he a o at in cross the long sf ps travel rayer, visionar y image to move. On this futile landi ng, I lose the motivation to le ve an urge ave is th

n’t st

ng h e

th, “

g ra

’t

“ Yo u d o n

d tol d

lo r in s

a te he w

ug h ro

sses t

A bull

e, o ne can rea

s ng evaporate in the

it t i

l e nc h e

, tou

e, ps

Someone

m a re m emo ht

s t ay s l

ugh

e. As their w

the v

a d , s u r ve i l l a

r my h

house

w a te r si m

es .

e d m y ey

r a c ke d i n r e

los

au g

la n

l a nd t h a t c

ow g

star

a pl

e muddled

,a cr

s gradually replace the and clamp er intricate soil layers and stones to of land. The in t metallic rods e

enin

r y.

ion rat

VRIEZENVEEN

v ib

es: squa

a nig

ne face replaces

q ea

ed an sh

it tl

er-e

creature sto s

n ne

ic etr

in ath bre

ing of the s h

eavy t the h ns ou row

deed, li

i ke

ts igh

.O de

ur es

d, even w es te ga ok he n insects sin s se lea and. The campsite re

al u nemotion

t id

. In

aller

e lis t

for t h

es an , rectangles, d ci

t ee as ner p

gd n in

i ns

su m

e eal her

cism d mysti y an

it s f r n o

this et

a l it

to oc

lan s b d

m into utility zones

a tform

gine in the en

materi he im at t

s su

u se

trees

s h ap

HAIMERSWEG d of

medie val

d er t h

gr un

e soun Th

th suggests

tions on land which ques

A onse. ful resp

th ep oo l,

h etc ur able str

ion

gh ou ron fence thr

throu h the

. Sudden rain po n urs dow ng

ther h

. Still, it

ei th

th ey w

he spot wh e

m s s e a rc h

c der surveillan

ng d

ence.

slowl

a hole in

he b

erfect g eo into p

end

e n th

is ere Th

pted ce d in an ac toppe the work had s

r th

ib r ating in fear

as w ft her e a day ago, le . ce len si c e ma ave ad e fallen le -m r th an ove vasion, but hum an i n h um

nates

e t. Th sness o f the lamppos ou h

ov e

s he

m e m o ri e

nev

ng .

narrow h

the concrete-c

a nd t he

The

atio n

cup omogenized e yh

lkin y the gb

e l ak

ine of d s

sh ’s fri s it ip. Perhap

d r e la t

s r, a

te r s t h e

eni

the

h igh ceil

at ce her o n the land to ra si ve b vi sm .F ok e f h ly gure. T re ean spi um rite eh dr s, ivers ar an em th p pt y eg na cup, a hal as f-eate t ro he nomic plea bl i el sure of the pu de cn rs rs and mu th e the m ur , a n o m e rr y . children’s m ag in, d ra l now heavily, the ti n r du l a te s t air a an ing w a c he y ft on i to n

f the land, a lo

e nc

p p

p en

isa

ili t y o f the l

acce p te

l eyes

lly

watch

b op

ls, it echoes the host

w o r ke r s w e r

lit t

l be

, ma

jec t

or a

c le ’s bicy

arming or f mf

uc he s

the

ENSCHEDE HARBOUR

ping th ho

tagiou ng is con

t, ai

rcle

only in

rvives

Th e

fo o

priate

nfr ont ed

e rn

o cut t e rl o or in

of fo r

us p e n d

ediator

app

exists be tween

y pauses as the fallen

he land to appro

e ard th lef tov r land e s

vessel to

t ec

dis

cks departin g

a ir s

ei r

ins

op te

so f

rt? A d p schism ee

ddenl su

s ci

ri t u s

cath e

n - ma d

to o d

es i

nd I s

he timel c

ori al

aid th

ngs . T h

r ild ain. ram T

ace a

f te

in a nd ou t in h a s t

my f

es dg

pathway,

dar k

po u

T Yo re .” u a re n o t wa n te d he

nem

. So

armth o

”I

rives an

tion of t

mp o

ro u n d .

a ccup he human mass o

g ant s

to ex tract

of s

f e s h - ea t i n

a te s

ll s .

land

a nd o

h o r u s ca rri e s t h e w

The f emale

r . As a dog violently chases a strange or ng on, collab ation, and co-listeni

r bo a t

f t he s hi p

a nd

ri e s o f m

ni n

e T va l . le bra nte every to ry r day s no ip at t he w p les d oncert ller m isc ple ge ma an , an os ea ipu da e lated and reduced int be Th er s. pe mu ht g wi t ns ig h leftovers fr ive om om l a s t n eye st he s of t ft he fsh ove s cu r -b stare at the ravenou eo ridg si t e scre ech in pleasure. Not far from the

e airpo nd take of at an idl ile

roup of

even a

c. T he

arken season and the f o rthcom ating ing sd ing of the m rain. Cloud

ay eat. The a ir runs aw

ing. I wait moments of y in the ghostly ra y. ril

T he i mpa

live

a ge c a n

adi

av es .

a ho mel

ike

a stormy

ticipation. L

t he g

res a t

b od

mo is t

sta

a n de ri n g c o w

ll i

uspend

it h

ce m e

stra re ins i n re

to ha

n t te

h a bi t a t g a t h e r s i

l a n di ng

s of l

d ead ear t h . A g

aresses the waiting body o

in g n ew

e mov me

the f

e T h ove

n t h u s i a s t i c c ra n e c

grou p o

, ra op en ned in s n ly, seaso

is how

r- e

o lea ft

iting f

in g b o

t he l

of h

rations on their meta

. s b el i e f

rom one b df

it s

distant co

rin g

ting reverbe

s silen

e r na

h to it s

er anoth

. T he d er i f e l e s s g i rd

s rs, just like ke

e n c o u n te r g e n e r

a ps

e or

m one lea

bour. T

he truck crushes a lonely snail. Their fesh meets the

rg e c a r g o sb s.

age is thrown into this constellation. The sharp sounds of the

s a la

over

o fr

proud tire of t

t a l g arb

r pure proft making . Even a fgu

Budhaditya Chattopadhyay Birbhum (IN) Landing: Rituals for Situated Sonic Reverence, 2023

waterverf op papier. Collection Teylers Museum, Haarlem. Schenking Marc-Jan van Laake en Ellen Gevers

page.

reed cattle for

ranc

ering mes sp sage

ce a

a es s

to a

s ncon

yes n i

rati

e ownership to b

g - los t l

having privat

hat dispat

fic

RITUALS FOR SITUATED SONIC REVERENCE

ng ini

sur b k re he dead into the un lake. T own of a tree tr hr e s ar

as I

p pr o val of cohabiting and co

In this moment of s

ooker – onl

rs ne ’ disa

lea ve

getables. The

rg e of

tly bark to voice their ow

ya rom a nearb nthropogenic viewing me f spot.

rt b

air, the o ccup

to an ery little say as ev

ntl y

un ecom b

fr e er

ur att

th e

sed esca lier waiting nu ike the u

me o fo ope is the na

a ctorie

et a

a te s

to le

hope. P

the b ee

d land m re as

here, one needs

e l l . I n s i d t he h o u be

ropriat

s of t

ological app chn d for the te sse pre

A drugged m

made water way. The haught y co

al r loc ng

urce s eso

extracti

s it

n ea ot m ay n

es s i

illing mach dr

a t hl

to its lonely h a e

an nsu u

or airp

ve ied land he propeller re n the ground; only its inaudible engines and t ever lands o en hen the soil resists lan ot d grasp on e land, even w her. The p actice their ownership an th pr ly entitled to

ch in w es a r e re n rs i a tr

an -

by t

ine

ed mp

pment.

el o and dev

rch

the t

owe

m earth

up ds re ignored an

u ch

hte rig

w le of gro u bb er beside th

eter y are bre

. The

he ce m

HOF ESPELO The birds

e arsh light of th watch t

th e

and ale beside t p

in t h e

ru n k and

nger gets rusty, just l

w ationship, waiting till no end. To go some

u fg ral

f th

e tree t

ll o

e n di n us ow nd ner, feeling righteo

y runway listens

y or rema

t At

ip,

mpt rt. The e man-made po

our r l

s t a r t s to

s on the

it in the ep rg

so il a

ash

r ated wate contamin

ter.

nknown.

gi n a

of nature

ima

ting res

he ce. T pla

aps h

TWENTE AIRPORT

ce oss embra the m

th o

n s is ite

ic kward rel aw

ish with brown

an dr

he p

s are co uestion Bu he q tt

he insects at their

ru ctio

nds like

mmeas

As ano

co n

in o

appears sub

escen d

mo on

er th

o lf

erh

nded

gs o f the farmer, however, intermitten

st like

.T he f

a ithful

s te

e sp ct stuck as a m re acle o f an aerod

ur f ades of color. The metal ring on yo

d l i s te n i n

ummated, ju

liz

aw hi s me d iev it h al cloister w

e -t e r r i t o r

ho it ft h e a rc h

in d ow

ne i n

t h e ra

a nd

from

ge g a en rs ss

sp DELDEN en ds in the ng morni eg oing . The wa r

s at the dark ct

ng .

h with whic Th e warmth

s re int ends

ch urch sta r chor d

s on

im p er m an en

t ge

th e cusp

perseveri ng trees and the

or pl a t f

An empty chair su it h ou w tt e ll in ey g me where th

the

ie r

by d

s’

Al l ar er en hi low de nes cu red empty in this full-b t

empt

tation. T

rail station’s de l he so n. T late p

s, a

verbe r gile; the re

lan

s he

roceed ing s

e e r, th ea

ec an om e unw

t st ep

to prote

DE DOORBRAAK

o of s o

a ls ar

en . L s

t o t u rn t

cu py t

gar

serves t

COEVORDEN

ow summ

se a

m s of the

id al s

c o n di t i on e r m

liev

a cautious pau

a k es

il y eas nding ca

i ll t

and it

on b

pa ee ne nd in s p e a k o u t i n pi t t erpat ter. T he s ul t r y w at dr n at a o the air, reso ing w ith t he rh y th mic move men t of n u g a ns n er sky, hum e m xpa ees ove ne b the air upward with a , and b e s a o th un , bird r re of b gi ects ed te ne to , snails, trees, ins r e st fri h fo e g o s u ar eck la s il u he nd e he ni nt er a n the ope ak fs r u p t ed . O Th s sh es y. e ve fre hi ht up er, KLOOSTER ea ft nlig by corn cc dl jet eet yo an re th ty, at the busy str i a ct DENEKAMP he ez ng e ne dt gr fu e la n ce h ou ru excha se p er the Between the epitap es nd b ng of nd shy th ns a nd eneath th ll s fur eir feet d. The me ther aw thirsty win t he ry s ay. A nt of nd ch t h n abandoned facto hei ws b r p e r p e t u a l fo r e larg ge t t i ng . T he s h a yo r ugg f wa ce. Thei hopeful. Waiting ter. The fo o are sent. How long c t to l h an one wait for a figh ab ew eep up the day they are o r t ho

re ; y

e d re a m

he ll i r nd e r me h s u ongs the m an an d w so ai dances n f t e t – he rb er e lan od a d an abov ies d rl an y he for d ca s fe at nals th bo bo st eir for f at a mi l y ive ow fe em so ners st th d un ’ r et u iva db rn. Ju around de ridg l, a st ivi es lon es d the nic bodi a nt hr o wi low b pog nd he m st

t the

er ob

his g

ke d a

st oic

all

ion of th

n th

Abel Rodríguez Cahuinarí, Colombia 1941 El Arbol de la Vida y la Abundancia De Boom van het Leven en de Overvloed, 2020

lo o

t pa

pea n the ro

to meet each other i

ic’s tra nd s. The heavy traf

t ra

n ev tio er separa

hil

occu

g fadin

a re d . W

ence of si l

hi nterla

e rail tracks long

and the un derwater

ua tic l

so ng fro m

ie t or

n th

nto piece s of land ound i he gr

an hu m

ne l

ng , I rn and s aw t h ea rd a s h i p ho

ut t

nds to sp sou

tation. he s Af t

for

ppe

get we

he s

a ngu al id

made

sh swi ms

s rio ity is

refect t

t ve

e fo

ck o ff

uma

ey leav

ine

pi e

ed vid

ts r th

not

eir en Th

ve c s ha

the di d

d to

an u

m nt

ical view over e ir

it erm ned t

e ra in

n ve ou une gh

oo os s on the deadw

land as

ive it unters and tourists dr er. Fish h

d deter

pt ke

t ina ed nse an d c ntam de o

. Its t w

their s

the

a rg o s h i p to p a

s h e d a s ha d

m y h e ad

all

he c

c tor y

opened f

hs . The fa

r in

an d

t th

faces

ungr y

in g cl oud s

f ir

tee

o s t he t i c g ol

d in

n g l i ke h

orphed tone . A s hi p

cli

tionally

d as

gh the

their pr

v i de

ie r w a s

e re cir

rs w

oi c

#1 Terra Libera

Daniel van Breen Middelburg 1599 - 1665 A msterdam Ware Afbeeldinge vande Bedyckte Beemster-Landen inden iare M.DC.XLIIII, 1644

Jan Hendrik Weissenbruch Den Haag 1824 - 1903 Den Haag Molens aan een vaart, ca. 1875-1900 olieverf op paneel. Collectie Rijksmuseum Twenthe

kopergravure. Collectie Inter-Antiquariaat Mefferdt & De Jonge, Amsterdam

Ger Dekkers Borne 1929 - 2010 Zwolle Reed-Land and Ditch, Flevoland, 1978

Charles Lim Yi Yong Singapore 1973 Sea State 9: Proclamation: Drag, Drop, Pour, 2017

foto (5 x). Collectie Gemeente Enschede

1-kanaals HD video (3 x). bruikleen de kunstenaar

#1 Terra Libera

Anton Koster Terneuzen 1859 - 1937 Haarlem Arbeider aan het werk in tulpenveld, Overveen, z.j.

Andreas Gursky Leipzig 1955 Untitled XIX, 2015

olieverf op doek. Collectie Simonis & Buunk, Ede

inkjet print. bruikleen Sprüth Magers en de kunstenaar

Abraham Begeyn Leiden 1637 - 1697 Berlijn Abraham Bloteling A msterdam 1640 - 1690 A msterdam Paleis Honselaarsdijk in vogelvlucht, ca. 1684-1690

Alexander de Lavaux Berlijn ca. 1704 - onbekend Algemene kaart van Suriname, 1737 - 1757 ets en gravure, met de hand gekleurd. Collectie Rijksmuseum Amsterdam

ingekleurde prent. Koninklijke Verzamelingen, Den Haag

#1 Terra Libera

Gerco de Ruijter Vianen 1961 Grid Correction #245, 2018

Gerco de Ruijter Vianen 1961 Grid Correction #351, 2018

archival inkjet print. bruikleen de kunstenaar

Gerco de Ruijter Vianen 1961 Grid Correction #441, 2018

Carlijn Kingma Zutphen 1991 The Chronicle of Gaia, 2019

archival inkjet print. bruikleen de kunstenaar

Rotring-pen op papier. bruikleen de kunstenaar Onderzoek Carlijn Kingma i.s.m. Martin Lok (Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit), Wouter van Dieren (Club van Rome) en Partizan Publik. De kaart is geïnspireerd op de ideeën van David Van Reybrouck, Bruno Latour en Yuval Noah Harari.

Hanneke Francken R ijnsburg 1976 Synthesis - micro (6 x), 2021-2022

Wapke Feenstra (Myvillages) Hennaarderadeel 1959 Koe en Landschap, 2023

potlood op museumkarton. bruikleen de kunstenaar

Fokstier Lonneker Jan 1906-1917

Art Orienté Objet En Cas d’empoisonnement In het geval van vergiftiging, 1993

skelet. Collectie De Museumfabriek, Enschede

gemengde technieken. Collectie Verbeke Foundation

#1 Terra Libera

Anastasia Eggers Moskou 1987 Ottonie von Roeder Hannover 1991 Cow&Co, 2017

Basse Stittgen Hannover 1990 Blood Related, 2017 - doorlopend langspeelplaat met hartslag koe en urn van afgedankt koeienbloed. bruikleen de kunstenaar

6 prints op aluminium en video (2:14 min). bruikleen de kunstenaars

Basse Stittgen Hannover 1990 Juan Arturo Garcia Mexico 1988 Rendering Invisibilities, 2021

Pamflet ‘Grondbezitters en bewoners van het oosten des lands’, 1930 lithografie. Collectie Oudheidkamer Twente

(9:00 min). bruikleen de kunstenaar. In opdracht van Het Nieuwe Instituut.

#1 Terra Libera

Aelbert Cuyp Dordrecht 1620 - 1691 Dordrecht Landschap bij avondzon met drie koeien en een liggende herdersjongen, 2de helft 17de eeuw

Jacob van Strij Dordrecht 1756 - 1815 Dordrecht Weidelandschap met vee, z.j. olieverf op paneel. Collectie Rijksmuseum Twenthe

olieverf op doek. Collectie Rijksmuseum Twenthe, bruikleen Oudheidkamer ‘Riessen’, Rijssen

Willem Maris Den Haag 1844 - 1910 Londen Landschap met koeien, z.j.

Hendrik Coetzee Stellenbosch (Zuid-A frika) 1984 Foodprint, 2021

olieverf op doek. Collectie Rijksmuseum Twenthe

collage van oude landschapschilderijen (2 x). bruikleen de kunstenaar

#1 Terra Libera

Sandipan Nath en Samar N. Khan Silchar (IN) 1991 / 1995 Machines for Self Care, 2023

Andreas Gursky Leipzig 1955 Les Mées, 2016

video (8.11 min). bruikleen de kunstenaars Geluid door Jemal Toussaint, co-editing door Mathieu Rynwalt. Met dank aan Stroom Den Haag, Het Descartes Centre - Universiteit Utrecht, de kuddes van Amelisweerd in Utrecht, Bieslandhoeve in Delft en Weston Park Farms, Hertfordshire.

c-print, diasec. bruikleen Sprüth Magers en de kunstenaar

Gerard Ortín Castellví Barcelona 1988 Agrilogistics, 2022

Christiaan Zwanikken Bussum 1967 Nose Patrol, 2015-2016

video-installatie (21 min). bruikleen de kunstenaar Aanpassing van de installatie gemaakt in La Capella Barcelona in samenwerking met GOIG - Miquel Mariné en Pol Esteve Castelló.

gemengde technieken, waaronder essentiële oliën van rozen en lavendel. Collectie Rijksmuseum Twenthe. Aangekocht met steun van het Mondriaan Fonds, 2021

#1 Terra Libera

Rebecca Schedler Symbiopunk, 2021

Koen Vanmechelen Sint-Truiden (B) 1965 Cosmopolitan Chicken Project, 2023

gemengde technieken. bruikleen de kunstenaar

opgezette kippen, hout, staalkabels. bruikleen de kunstenaar

Jonas Staal Zwolle 1981 New New Babylon: Studie voor een crisis-utopie, 2023

Liam Young Brisbane 1979 Planet City, 2021

2-kanaals video-installatie Collectie Rijksmuseum Twenthe. Aangekocht met steun van het Mondriaan Fonds, 2023

video (16 min). bruikleen de kunstenaar Geregisseerd en bedacht door Liam Young, VFX Supervisor Alexey Marfin. Kostuumproducent Ane Crabtree. Muziek door Forest Swords en EMEL.

#2 Extractivism

Krištof Kintera Praag 1973 Postnaturalia, 2016

Esther Kokmeijer Brantgum 1977 Terra Nullius — Ownership and Pioneering on Ice, 2013 – doorgaand

gemengde technieken. bruikleen de kunstenaar

verzameling kaarten van Antarctica met correctietape. bruikleen de kunstenaar

Marjolijn Dijkman Groningen 1978 Earthing Discharge #1, 2019

Marjolijn Dijkman Groningen 1978 Earthing Discharge #2, 2019

spodumene met lithium uit Manono, DRC, elektriciteit / c-print op papier bruikleen de kunstenaar en NOME Gallery

#2 Extractivism

Marjolijn Dijkman Groningen 1978 Earthing Discharge #3, 2019

Marjolijn Dijkman Groningen 1978 Depth of Discharge, 2021

spodumene met lithium uit Manono, DRC, elektriciteit / c-print op papier bruikleen de kunstenaar en NOME Gallery

video (27:40 min). bruikleen de kunstenaar

Lo-Def Film Factory Zuid-A frika The Subterranean Imprint Archive, 2021

Candice Lin Concord (VS) 1979 The Roots of Industry, 2016

video-installatie, elektronisch afval. bruikleen de kunstenaars

ets. Collectie Rijksmuseum Twenthe. Aangekocht steun van het Mondriaan Fonds, 2023

#2 Extractivism

Troika Verenigd Konink rijk Terminal Beach, 2020

Troika Verenigd Konink rijk Evolutionary Composite, 2021

computeranimatie (4:00 min). bruikleen de kunstenaars Geluid in samenwerking met Dr Nigel Meredith, British Antarctic Survey

siliconen wafer, vuursteen (3 x). bruikleen de kunstenaars i.s.m. Dr. James Dilley

Leon de Bruijne Zaandam 1992 Turmoil, 2021

Naomi Rincón-Gallardo Verenigde Staten 1979 Sangre Pesada (Heavy Blood), 2018

oliedrums, wielen, staal, mechanische onderdelen, zand en video (3:21 min) bruikleen de kunstenaar

HD video (18:45 min). bruikleen de kunstenaar

#2 Extractivism

Edward Burtynsky Canada 1955 Salt Pan #21, Little Rann of Kutch, Gujarat, India, 2016

Edward Burtynsky Canada 1955 Phosphor Tailing #6, Near Lakeland, Florida, USA, 2012

archival pigment print bruikleen Galerie Springer Berlin

Edward Burtynsky Canada 1955 Log Booms #1, Vancouver Island, British Columbia, 2016

Edward Burtynsky Canada 1955 Coal Mine #1, North Rhine, Westphalia, Germany, 2015

archival pigment print bruikleen Galerie Springer Berlin

archival pigment print bruikleen privécollectie

#2 Extractivism

Jennifer Baichwal, Nicholas de Pencier, Edward Burtynsky Lignite Coal Mine, Bagger Excavator (bucket detail) Hambach, Germany, 2018

Otobong Nkanga Nigeria 1974 Revelations, 2020 geweven textiel, inkjet prints. Collectie Bonnefanten

HD video (video still) bruikleen Mercury Films & Studio Burtynsky, Toronto, Canada

Knowbotiq Zwitserland Swiss Psychotropic Gold_Molecular Refinery, 2022

Tanja Engelberts Deventer 1987 Mine, 2023 video-installatie Collectie Rijksmuseum Twenthe. Aangekocht steun van het Mondriaan Fonds, 2023

video, prints. bruikleen de kunstenaars

#3 Fotomanifestatie Enschede

Natascha Libbert Den Haag 1973

The House is on Fire, 2019 archival inkjet print bruikleen de kunstenaar

Plastic Pallas, 2019

Lily’s Water, 2019

Bushfire, 2019

Untitled, 2018

archival inkjet print bruikleen de kunstenaar

Mitsero’s Red, 2016

archival inkjet print bruikleen de kunstenaar

archival inkjet print bruikleen Leids Universitair Medisch Centrum

archival inkjet print bruikleen de kunstenaar

#3 Fotomanifestatie Enschede

Untitled, 2019

Gunther’s Pond, 2018

The Lock, 2016

archival inkjet print bruikleen de kunstenaar

Cactus Pricked II, 2019 archival inkjet print bruikleen de kunstenaar

#3 Fotomanifestatie Enschede

Toon Koehorst Oldenzaal 1981

Kwekerij De Plaats, Honselersdijk, 2022 C-Print

Kwekerij PandA, Honselersdijk, 2022 Giclée Print

Kwekerij Ten Have Plant, Honselersdijk, 2022 Giclée Print

Veehouderij Havermans, Moerdijk, 2018 Giclée Print

Veehouderij Havermans, Moerdijk 2018 Giclée Print

Floating Farm, Rotterdam 2023 Giclée Print

#3 Fotomanifestatie Enschede

Kwekerij Ter Laak, Wateringen 2018

The Master Growers, Honselersdijk 2022

Sprongenloet, Honselersdijk 2022

Fachjan Project Plants, Honselersdijk 2022

Barreveldslaan, Honselersdijk 2022

Ten Have Plant, Honselersdijk 2022

Auberginekwekerij PandA, Honselersdijk 2022

Kwekerij Triomaas, ‘s-Gravenzande 2017

Kwekerij Sprongenloet, Honselersdijk

Baumschule, St. Ode

Giclée Print

The Green East, Raalte 2023 Giclée Print

2022 C-Print

2019 Giclée Print

Colofon Deze publicatie verschijnt bij de publieksmanifestatie Van wie is het (platte) land? die plaatsvindt in Rijksmuseum Twenthe van 8 september 2023 t/m 28 januari 2024. De manifestatie bestaat uit drie tentoonstellingen (Terra Libera, Extractivism, Fotomanifestatie), een uitgebreid activiteitenprogramma en artistiek onderzoek.

Conceptontwikkeling en organisatie door Josien Beltman en Julia Wolters, in samenwerking met Annelien Dam en Jeroen van Pelt. PR en communicatie door Britt Tanck en Wilma Tempelman. Tentoonstellingsopbouw door Michiel Bruckwilder, Jos Grundel en Ingeborg Smit. Met dank aan Caroline Breunesse en Nikki Olde Monnikhof. Conceptontwikkeling en begeleiding artistiek onderzoek i.s.m. Peter Sonderen en Joop Hoogeveen (Lectoraat Theorie in de Kunsten, ArtEZ University of the Arts) Grafisch en ruimtelijk ontwerp tentoonstellingen: Koehorst in ’t Veld Grafisch ontwerp publicatie: Koehorst in ’t Veld Spreads Wapke Feenstra: grafisch ontwerp door Wapke Feenstra i.s.m. Studio Bureau, Rotterdam; illustraties planten door Wapke Feenstra. Vertaling oorspronkelijke Engelse tekst Budhaditya Chattopadhyay: Marceline Blangé-Kroon Bij Van wie is het (platte)land is i.s.m. kunstjournalist Luuk Heezen een 8-delige podcastserie gemaakt. De afleveringen zijn te beluisteren via Spotify.

Met dank aan Bij de totstandkoming van de manifestatie Van wie is het (platte)land? is een groot aantal mensen en organisaties betrokken geweest. Zij hebben ons in de aanloop naar de manifestatie geadviseerd en geïnspireerd, hun medewerking verleend aan een van de vele activiteiten, bijgedragen aan het artistiek onderzoek of op een andere manier het project gesteund:

Fotocredits pp. 4-5, 10-11, 21, 24 (afb. 15), 26-27, 30-35, 39, 46, 51, 63, 74-75, 82 (Feenstra, Lonneker Jan) 83, (Stittgen), 86 (Schedler, Vanmechelen), 88 (Kintera, Kokmeijer, Lo-Def Film Factory), 89 (De Bruijne), 98-99: © Lotte Stekelenburg pp. 8, 36-37, 57, 69: © Lars Smook pp. 22-23, 80 (Gursky), 85 (Gursky): © Andreas Gursky c/o Pictoright Amsterdam 2023. Courtesy Sprüth Magers pp. 52-55: © Tanja Engelberts (video stills) pp. 64-67: © Wapke Feenstra (foto’s); Annetje Brandsma en Rick Huis in ’t Veld (video stills) pp. 70-73: © Jonas Staal (video stills) p. 85 (Zwanikken): © Cheryl Schurgers p. 91 (Baichwal etc.): © Courtesy Mercury Films & Studio of Edward Burtynsky p. 91 (Nkanga): © Øystein Thorvaldsen

AKI Academy of Art & Design, Arita Baaijens, Sanne Beld, Imke de Boer, Annejet Brandsma, Koen Bril, Thouraya Chaabane, Inez Dekker, Drawing Centre Diepenheim, Clemens Driessen, Droste’s Twente, Erfgoed Bossem, Extinction Rebellion, Fotomanifestatie Enschede / Galerie Objektief, Bart en Tom Grobben, Katja Gruijters, Jessica Hammarlund Bergmann, Luuk Heezen, Herenboeren Usseler Es, Regine Hilhorst, Josien in ’t Hof, Joop Hoogeveen, Martijn Horst, Rick en Arjuna Huis in ’t Veld, Hanna Jansen, Luc Jehee, Thijs Kemperink, Toon Koehorst & Jannetje in ’t Veld, Heleen en Rogier Lansink, Harry Nijhuis, NWO/NWA, Landschap Overijssel, Landgoed Het Lankheet, Trudy Nieuwenhuys-van der Horst & Kim van der Horst, Arnoud Odding, Jade Ooms, Pakhuis Oost, Vanessa Oostijen, Provincie Overijssel, Janneke van der Putten, Nel Schellekens, Just Schimmelpenninck, Peter Sonderen, Stichting Rückriem, De Twentsche Courant Tubantia, Alina en Henk Udink, Universiteit Twente, Hans Verbeek, Vrouwen van Nu, Wieteke Willemen, Jessica Winter, Auke van der Woud.

© 2023 Rijksmuseum Twenthe en de auteurs De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten van de illustraties volgens wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Van werken van kunstenaars aangesloten bij een cisac-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. © c/o Pictoright.

Bruikleengevers Het Bonnefanten, Maastricht Galerie Springer Berlin KB nationale bibliotheek, Den Haag Koninklijke Verzamelingen, Den Haag Leids Universitair Medisch Centrum Inter-Antiquariaat Mefferdt & De Jonge, Amsterdam Niedersächsische Staats- und Universitätsbibliothek, Göttingen Oudheidkamer Twente Rijksmuseum Amsterdam Simonis & Buunk, Ede Sprüth Magers, Berlin Verbeke Foundation Teylers Museum, Haarlem Het Utrechts Archief

De manifestatie Van wie is het (platte)land en deze bijbehorende publicatie zijn tot stand gekomen met steun van:

Kunstenaars Speciale dank gaat uit naar alle kunstenaars die hun werk beschikbaar hebben gesteld voor dit project. In het bijzonder worden bedankt Budhaditya Chattopadhyay, Tanja Engelberts, Wapke Feenstra, Jonas Staal, Toon Koehorst en Natascha Libbert. 97

#2 Extractivism

#1 Terra Libera

100