BOUWWERELD 06/2021
DE VERHALEN ACHTER BOUWTECHNIEK EN ARCHITECTUUR
06
DE WE R E LD ACHTE R ARCH ITECTU U R E N BOUWTECH N I E K
BIOFILISCH BOUWEN Daan Bruggink legt link tussen mens en natuur BIOPARTNER 5 LEIDEN Voorbeeldstellend en circulair laboratorium 102.220 GELASERDE BAKSTENEN Nationaal Holocaust Namenmonument houdt herinnering levend
06/2021
in heRinneRing HET NATIONAAL HOLOCAUST NAMENMONUMENT IS EEN ONTWERP VAN DE POOLS-JOODSE ARCHITECT DANIEL LIBESKIND. HET KUNSTWERK BESTAAT UIT SAMENGESTELDE ELEMENTEN IN DE VORM VAN VIER HEBREEUWSE KARAKTERS DIE ALS HET WARE ZWEVEN BOVEN DE BAKSTENEN MUREN, WAARIN DE NAMEN VAN DE RUIM 102.000 NEDERLANDSE SLACHTOFFERS VAN DE HOLOCAUST ZIJN GEGRAVEERD. DE VIER IN GLIMMEND ROESTVAST STAAL UITGEVOERDE LETTERS VERBEELDEN HET WOORD ‘IN HERINNERING’. teKSt PETER DE WINTER Foto’S KEES HUMMEL
66 66-67-68-69-70-71-72-73_namenmonument.indd 66
27-09-21 11:02
NameNmoNumeNt Het Nationaal Holocaust Namenmonument aan de Weesperstraat in Amsterdam.
67 66-67-68-69-70-71-72-73_namenmonument.indd 67
27-09-21 11:02
Het Namenmonument bestaat uit vier karakters van spiegelend roestvast staal die de Hebreeuwse letters רכזלvormen die zich laten vertalen in de woorden ‘In memoriam’ of ‘In herinnering aan’.
De vier karakters steunen af op 26 kolommen die binnen in de muren staan. De uitkragende massieve letters wegen bij elkaar zo’n 150 ton.
68 66-67-68-69-70-71-72-73_namenmonument.indd 68
27-09-21 11:02
Namenmonument
H
et Nederlands Auschwitz Comité selecteerde Rijn-
functie én aan de eisen van comfort. Dat te vinden was best wel
boutt als coördinerend en uitvoerend architect voor
een uitdaging.”
de realisatie van het Nationaal Holocaust Namenmo-
Uiteindelijk kwam Thumann uit op halfverharding in de vorm
nument. De taak van Rijnboutt was om met hun ken-
van gemalen natuursteen: Stabilizer van ecoDynamic. Het is
nis van de lokale bouwpraktijk het Amerikaanse ‘Studio Libes-
een mengsel van grijs met een bruin/beige in een verhouding
kind’ te ondersteunen en het ontwerp uit te werken binnen de
van 30/70, speciaal voor dit project gemaakt. Zo ontstond een
Nederlandse wet- en regelgeving. Voor een zo soepel mogelijke
kleur die goed aansluit bij de kleur van de bakstenen in de muur
realisatie, werd verder samenwerking gezocht met een con-
en het natuursteen aan de voet van de wanden. “Het fijne van
structeur, een metselwerkspecialist en een restauratiebouwbe-
dat materiaal is dat het duurzaam is en water goed doorlaat en
drijf. Om het monument goed in de locatie in te passen, werd
bestand is tegen vorst. Bovendien versterkt het materiaal het
Rijnboutt ook gevraagd voor het landschapsontwerp. Studio Li-
parkachtige gevoel dat ons voor ogen stond.”
beskind bleef verantwoordelijk voor de esthetische begeleiding.
De juiste bomen Ruim 102.000 stenen
Een ander praktisch voordeel van de gemalen natuursteen is
De muren van het Nationaal Holocaust Namenmonument be-
dat je het makkelijk kunt wegscheppen voor het geval er re-
vatten ruim 102.000 stenen die staan voor de mensen uit Ne-
paraties aan het drainagesysteem of aan kabels en leidingen
derland die tijdens de Holocaust zijn omgekomen en geen eigen
nodig mochten zijn. Naderhand kun je het materiaal terugleg-
graf of plek hebben. Het monument ligt aan de Weesperstraat in
gen zonder dat je zichtbare kleurverschillen ziet. Dat lukt bij as-
Amsterdam. Petrouschka Thumann is senior landschapsontwerper bij Rijnboutt en was verantwoordelijk voor de inpassing van het monument binnen de stedelijke context. “Het monument is ontworpen door Daniel Libeskind. Hij bedacht de muren met namen en de vier objecten van spiegelend roestvast staal, die samen het Hebreeuwse woord ‘In herinnering’ vormen. We wilden het monument zijn vanzelfsprekende plaats in de stad geven. Het moest op zijn plek landen. Dan moet je goed nadenken over zaken als welk materiaal rondom de muren komt, welke bomen je gaat planten, hoe je de aansluiting op de straat en het park aan de achterzijde maakt, hoe je de hoogteverschillen overbrugt en noem maar op. Zo hebben we opnieuw een trap aan de achterzijde moeten maken en een hellingbaan richting
Schets en model van het Holocaust Namenmonument door Studio Libeskind. (Afbeeldingen: Studio Libeskind)
gracht. Al die fijne nuances zorgen ervoor dat het monument zijn goede plek krijgt en op een logische manier in de bestaande context staat. Landschap behelst in dit geval veel meer dan zorg voor de aanplanting.”
Verharding rondom Een van de lastigste zaken bij dit project was volgens Thumann de verharding rondom de muren met namen. “We wilden een egaal vlak creëren dat goed zou afwateren, omdat je liever geen plassen water hebt na een forse regenbui. De ruimte rondom het monument is vrij beperkt, terwijl het de bedoeling is dat wandelaars er goed doorheen kunnen lopen, ook op hoge hakken of met rollators of een rolstoel. Het moest daarom zo leeg mogelijk blijven. Het materiaal van de verharding moest dus én recht doen aan het beeld dat het monument oproept én aan de
69 66-67-68-69-70-71-72-73_namenmonument.indd 69
27-09-21 11:02
Om de boodschap van het herinneren te dragen koos Studio Libeskind ervoor de vlakken uit te voeren in spiegelend roestvast staal. De hemel en de bomen spiegelen zich erin en door de vorm van het monument ontstaat een soort fragmentatie van de stad met verschillende invalshoeken en wisselend licht.
falt, een ander materiaal dat in overweging is genomen, beslist
zoals het eruitziet en wat de architect er precies mee wilde uit-
niet. Daar komt bij dat de waterdoorlatende kwaliteit ook goed
drukken, zegt hij dat de hoofdgedachte ‘Het Herinneren’ is. “Die
uitpakt voor de acht bomen die bij het monument geplant zijn.
gedachte is uitgedrukt in vier karakters van spiegelend roest-
De juiste bomen uitzoeken, was een lastige opgave, zegt Thumann.
vast staal, die de Hebreeuwse letters רכזלvormen. De karakters
“Er stonden bomen op de plek van het monument. Die moesten
laten zich vertalen in de woorden ‘In memoriam’ of ‘In herinne-
we weghalen en er nieuwe exemplaren voor terugplanten. We
ring aan’. Ze lenen zich bij uitstek tot abstractie, waardoor we ze
wilden beslist geen standaardboom die je op elke straathoek te-
konden gebruiken als drager voor de namenwanden.”
genkomt, maar iets bijzonders. De bomen moesten zo transparant
Hij legt uit dat het bij het monument primair gaat om het her-
mogelijk zijn, niet te hoog worden en ze mochten geen vruchten
inneren. Daarnaast moest het een plek worden voor reflectie
verliezen in het najaar of voedsel- of nestgelegenheid bieden aan
en introspectie. “Het moest daarom vooral ook een aangename
vogels. “Uiteindelijk zijn we uitgekomen op de Hertengeweiboom.
serene ruimte worden om te verblijven. Tegelijkertijd heb je te
In de winter heeft die boom een prachtig silhouet en elke boom
maken met al die namen. We wilden beslist geen register met
heeft een eigen karakter. Ze dragen een heel fijn blad dat geen
kleine lettertjes op een plakkaat. We wilden juist de maat laten
zware schaduw werpt, maar het licht mooi filtert.”
voelen van wat het inhoudt: 102.000 Joden en 220 Sinti en Roma uit Nederland die tijdens de Holocaust zijn omgekomen
Herinneren en reflectie
en geen eigen graf hebben.”
Johan van Lierop is de projectarchitect en spreekt namens
De baksteen is daarbij bij uitstek een materiaal van Amsterdam
Studio Libeskind. Op de vraag waarom het monument eruitziet
en van Nederland, waar mensen een gevoel bij hebben. “Door
‘De karakters lenen zich bij uitstek tot abstractie, waardoor we ze konden gebruiken als drager voor de namenwanden’ 70 66-67-68-69-70-71-72-73_namenmonument.indd 70
27-09-21 11:02
NameNmoNumeNt bakstenen te gebruiken geef je uitdrukking aan de betekenis van al die namen; elke klinker is een kleine grafsteen. Als je er langs loopt, dan verandert de abstractie van het getal, omdat tot je doordringt dat elke steen een persoon representeert. Daar komt bij dat elke baksteen net even anders is, waarmee je een eigen identiteit geeft aan elke naam.”
sPiegelend RoestVast staal
Rond het Namenmonument is een halfverharding aangebracht in de vorm van gemalen aangestampte natuursteen. Het is een mengsel van grijs met bruin/beige; een kleur die goed aansluit bij de kleur van de bakstenen in de muur.
Om de boodschap van het herinneren – de eerder genoemde vier karakters – te dragen, koos Studio Libeskind ervoor de vlakken uit te voeren in spiegelend roestvast staal. “Ten eerste heb je, conceptueel gezien, om te bezinnen reflectie nodig. Het materiaal reflecteert daarnaast de stad en de omgeving, waar al die mensen en families nu ontbreken. Het vormt daarbij een heel mooi contrast met het meer aardse materiaal van de wanden. De hemel en de bomen spiegelen zich erin en door de vorm
Rond het monument staan Hertengeweibomen met een prachtig silhouet. Ze dragen een heel fijn blad dat geen zware schaduw werpt, maar het licht mooi filtert.
van het monument ontstaat een soort fragmentatie van de stad. Je krijgt heel veel verschillende invalshoeken en het licht is altijd anders. Het wordt weerspiegeld.” En precies dat is volgens hem het mooie aan ontwerpen. Je kunt je nooit precies voorstellen hoe het zich in het daadwerkelijke ontwerp gaat manifesteren. “Als je er nu doorheen loopt, dan zie je dat de letters je niet neerdrukken of te nadrukkelijk aanwezig zijn. Met hun sterke reflectie geven ze adem aan het monument. Het glimmende materiaal legt juist de aandacht meer op de muren en de namen en daar was het ons om te doen.”
gRatis gemaaKt De bakstenen in de muur zijn allesbehalve standaardexemplaren. Ze moesten van Studio Libeskind aan hoge esthetische kwaliteitseisen voldoen. Paul Beijeman, senior projectcoördinator bij Rijnboutt, zegt dat de stenen voor het monument gedoneerd zijn door baksteenfabrikant Rodruza. “We hebben de steen samen met baksteenadviseur Harrie Vekemans van Adviesbureau Vekemans ontwikkeld”, zegt Beijeman. “Omdat we een harde steen nodig hadden, is het een klinker geworden in een speciale kleur, maat en samenstelling. Voordeel van harde klinkers is dat ze niet te veel water absorberen bij regen. Dat zou een te groot contrast geven en dat wilde Libeskind niet.” Beijeman legt uit dat er meerdere partijen stenen nodig waren voordat een definitieve selectie gemaakt kon worden. Oneffenheden in het oppervlak waren uit den boze, omdat in elke steen een naam gegraveerd moest worden. De namen, geboortedata en leeftijden van de slachtoffers zijn door Reijnders Graveer & Lasertechniek stuk voor stuk met een robotarm op
De witte steentjes sluiten aan bij een bijzonder joods ritueel dat eruit bestaat dat de bezoeker het mag oppakken en neerleggen bij namen die herdacht worden.
71 66-67-68-69-70-71-72-73_namenmonument.indd 71
27-09-21 11:03
’s Avonds wordt het monument sfeervol aangelicht.
de 102.220 stenen gelaserd. Dat proces nam ruim vijf maanden
namen met grote nauwkeurigheid te kunnen realiseren.
in beslag.
Het op alfabetische volgorde leggen van de 102.220 stenen was een geweldig ingewikkelde logistieke operatie. Beijeman
Wanduitslagen en Exel-sheets
daarover: “Je zegt wel op alfabet neerleggen, maar de moeilijk-
Omdat het monument geen standaard gebouw is, werd een
heid begint pas als de aannemer ze moet metselen. Want je
aannemer toegevoegd aan het ontwerpteam. De keuze viel op
leest van links naar rechts en van boven naar beneden, maar je
Koninklijke Woudenberg. Dit bedrijf is gespecialiseerd in res-
metselt van links naar rechts en van onder naar boven.”
tauratie en onderhoud van cultureel erfgoed zoals kerken, mo-
Om de namen op de goede plek in de muur te krijgen zijn door
numenten en beeldhouwwerken. Dat was volgens Rijnboutt een
Rijnboutt wanduitslagen gemaakt. Letterlijk elke wand die ge-
cruciale kwaliteit die nodig was om het labyrint van muren met
metseld moest worden, is daarop uitgetekend. Met een Exel-
Restauratie-aannemer Koninklijke Woudenberg bedacht een ingenieus systeem waarmee de metselaars de 102.000 gegraveerde stenen op de juiste plek konden leggen.
72 66-67-68-69-70-71-72-73_namenmonument.indd 72
27-09-21 11:03
Namenmonument bestand werd precies aangegeven welke naam waar in de muur moest komen; van de eerste naam beginnend met de letter A linksboven tot aan de laatste naam met een Z rechtsonder. De namenlijsten kreeg Rijnboutt door het Auschwitz Comité aangeleverd. Maar daarmee was Rijnboutt er nog niet. Er moest voor de aannemer een overzicht gemaakt worden. Om het metselproces goed te laten verlopen, zijn de klinkers door het graveerbedrijf aangeleverd in de volgorde waarin de metselaar ze moest neerleggen. “Misschien wel leuk om te vertellen, is dat de aannemer een ingenieus systeem bedacht waarmee de metselaars de gegraveerde stenen op de juiste plek konden leggen.” Beijeman vertelt dat ze ruim drie maanden met de wanduitslagen en Exelsheets in de weer zijn geweest. Het zijn daarmee de ingewikkeldste muren die Rijnboutt ooit gemaakt heeft. De klinkers in het Namenmonument zijn in tegelverband verlijmd. “Dat was een nadrukkelijke wens van architect Libeskind”, weet Beijeman. “De stenen moesten spreken en niet de voeg. We wilden verticaal zowel als horizontaal een voeg van maximaal vijf millimeter hebben en dan kom je volgens Vekemans automatisch uit bij de lijmtechniek. Lijm geeft een heel goede verbinding tussen de stenen onderling en dat past weer prima bij ons uitgangspunt dat we een kunstwerk wilden maken dat de komende honderd jaar kan blijven staan.”
Hebreeuwse letters
V.l.n.r.: Johan van Lierop, projectarchitect namens Studio Libeskind, Paul Beijeman, senior projectcoördinator bij Rijnboutt en Petrouschka Thumann, senior landschapsontwerper bij Rijnboutt en verantwoordelijk voor de inpassing van het monument binnen de stedelijke context. (Foto: Peter de Winter)
De boodschap ‘In herinnering aan’ bestaat uit vier grote Hebreeuwse letters uitgevoerd in spiegelend roestvast staal. Ze lijken los van de muren te zweven. Rijnboutt had geen ervaring
Projectgegevens
in werken met roestvast staal op deze schaal, maar werd hierin
Opdrachtgever: Nederlands Auschwitz Comité
goed begeleid door de specialisten van AIP Partners.
Ontwerp: Studio Libeskind
De platen waaruit de karakters gemaakt zijn, hebben afmetin-
Architect: Rijnboutt
gen tot wel 12 x 2 meter naadloos staal. Sommige vlakken zijn
Realisatie: 2019 – 2021
3,5 tot 4 meter hoog met een naad ertussen. Constructief zijn
Aannemer: Koninklijke Woudenberg
de letters door de experts van ABT met speciale rekensoftware
Bouwmanagement: Aumento bv
doorgerekend.
Constructie: IMd Raadgevend Ingenieurs
De letters zijn uitgevoerd als segmenten, die onder gecontro-
Bakstenen: Rodruza
leerde omstandigheden in de fabriek gemaakt zijn. Achter de
Metselwerk: Metselwerk Adviesbureau Vekemans
glimmende rvs-platen is een rvs-binnenconstructie aangebracht
Rvs: AIP partners, ABT
die bestaat uit een soort vakwerkligger. De letters zijn voorzien
Graveren: Reijnders Graveer en Lasertechniek B.V.
van metalen studs, die aan de binnenkant vastgelast zijn. Dat
Installaties: Swart Installatietechniek
is vakkundig gedaan. Er is nergens een verkleuring te zien als
Lichtontwerp: Ulrike Brandi Licht
gevolg van het laswerk. De letters steunen af op 26 kolommen,
Halfverharding: ecoDynamic
die binnen in de muren staan. De uitkragende massieve letters
Bomen: Boomkwekerij Ebben
wegen bij elkaar zo’n 150 ton. n
Beukenhagen: Quick Hedge
73 66-67-68-69-70-71-72-73_namenmonument.indd 73
27-09-21 11:03