Geluid hoort erbij Welke invloed geluid heeft op het stedenbouwkundig ontwerp? Steeds meer van ons werk betreft transformatie in de bestaande stad. Gebieden waar de bestaande werkgelegenheid plaats maakt voor een gemengd stedelijk milieu, maar waar de omgeving vaak nog lange tijd haar bedrijfsmatige gebruik behoudt. En waar omgevingslawaai een bepalende rol speelt. Door: Richard Koek
Over de auteur: Richard Koek is stedenbouwkundige en landschapsarchitect, en is partner bij Rijnboutt in Amsterdam. Richard Koek is betrokken bij verschillende stedelijke vernieuwings- en verdichtingsprojecten in heel Nederland.
INLEIDING
Midden in de stad wonend word ik wakker van vogelgeluiden. Met de ramen wijd open hoor ik vaag stadsgeluiden, soms een ambulance, kerkklokken, een door de bocht piepende tram, brommers. Kinderen spelen in het binnenterrein, buren hebben bezoek, borrels, feestjes. En bij harde wind ruisen de bomen en hoor je wel eens een raam klapperen. En als de ramen dicht zijn, hoor ik niets. Ook het straatgeluid van auto’s dringt mijn ruim 100 jaar oude woning dan niet binnen. De straat waaraan ik woon behoort tot het hoofdwegenstelsel van Den Haag, op de geluidhinderkaarten van de stad en de provincie diep rood gekleurd. Valt het mee, of ben ik er inmiddels aan gewend geraakt? G E L U I D VA N G I S T EREN
Annelies Jacobs promoveerde in 2014 met “Het geluid van gisteren”, waarin zij onderzocht of het vroeger stiller was in de stad (Amsterdam). Haar conclusie was dat dat niet vast te stellen is, en dat de klaagzang op het toenemende stadslawaai meer lijkt te zeggen over onze tijd dan over de werkelijkheid. Geluid is van alle tijd. In de veel dichter bebouwde stadsgebieden van vroeger, met veel meer werkgelegenheid in de stad, met luidruchtiger verkeer, met veel meer mensen in kleine woningen… het zou zomaar kunnen dat het stadsrumoer destijds veel sterker was. Wetgeving bepaalt tegenwoordig hoe we geluid ervaren. Voor veel van de Nederlandse wetgeving is de in 2002 in het Europees parlement aangenomen richtlijn Omgevingslawaai een belangrijk ijkpunt. In 2018 vulde de WHO dat nog aan met richtlijnen voor omgevingsgeluid. In die richtlijnen wordt een rechtstreekse koppeling gelegd tussen omgevingslawaai en gezondheid. De belangrijkste reden om geluidbelasting in de stad terug te dringen is de negatieve invloed die geluidhinder kan hebben op de gezondheid van mensen. Geluid is in Nederland één van de belangrijkste bronnen van overlast en hinderbeleving. De huidige geluidniveaus in onze woonomgeving veroorzaken vooral hinder en
22
slaapverstoring. Wetenschappelijk onderzoek toont ook aan dat er verband is tussen omgevingslawaai en diverse ziekten en aandoeningen, veelal gerelateerd aan slaapverstoring. De belangrijkste bronnen van geluidhinder zijn verkeer (auto’s, brommers en motoren, spoor en vliegtuigen), activiteiten (bedrijven, werkzaamheden) en mensen (spelen, buren, terrassen). De mate waarin je je ervoor kan afschermen en de mate waarin je er invloed op kan uitoefenen zijn beide aspecten waarin bij stedenbouwkundige planvorming kan worden ingespeeld. Het meten van het effect op de gezondheid is echter nog een vrij onbekend gegeven. VERNIEUWING VA N D E STA D
Hoe gaan we in stedenbouwkundige plannen met geluid om? Steeds meer van ons werk betreft transformatie in de bestaande stad. Vaak verouderde bedrijventerreinen, locaties in de buurt van infrastructuur of havens. Deze locaties zijn aantrekkelijk voor herontwikkeling vanwege de overwegend lage bebouwingsdichtheid, ligging nabij stadscentra en ook ligging aan aantrekkelijke waterwegen, de authentieke vroeg-industriële uitstraling of een dynamisch tijdelijk gebruik. Denk aan de noordelijke IJoevers, de havengebieden aan de Nieuwe Maas, de oevers van de Schie en het Merwedekanaal, de havens van Scheveningen of IJmuiden, om er maar een paar te noemen. Gebieden waar de bestaande werkgelegenheid plaats maakt voor een gemengd stedelijk milieu, maar waar de omgeving vaak nog lange tijd haar bedrijfsmatige gebruik behoudt. En dus haar verkregen hinderzones. Staand aan de Nieuwe Maas in Vlaardingen ervaar je de kwaliteit van een brede rivier, de lichtval, de weidse uitzichten, de dynamiek van het verkeer over water. En ja, je ziet de industrie aan de overkant, je hoort in verschillende mate de aanwezige toon van bedrijven en schepen, je hoort het verkeer over de dijk. De ontwikkeling van dit gebied vergt nu al meer dan 20 jaar. Eind 20ste eeuw sprak de gemeente haar wens uit om de stad -weer- aan de rivier te leggen, en het verouderende monumentale havengebied een nieuwe toekomst te geven met woningen, werkgelegenheid, voorzieningen en goede openbare ruimte. 20 jaar later hebben we een (derde) gebiedsvisie, een milieueffectrapport en een reeks bestemmingsplannen met uitgebreid onderzoek. Uit dit alles blijkt dat wonen hier wel degelijk mogelijk is onder een aantal voorwaarden. Maar ook dat het onderwerp van “geluid en leefbaarheid” razend ingewikkeld is.
geluid nummer 2 | juni 2022
In de Scheveningse haven is de woningbouw inmiddels wel gerealiseerd. Over de volle lengte van de Tweede haven zijn nieuwe woningen gerealiseerd, vaak samen met voorzieningen en horeca. Een speciale Stad- en Milieu-benadering, volgend op een uitgebreide mer-procedure, ging daaraan vooraf. Schepen worden aan walstroom gekoppeld, het industriegebied rond de eerste haven werd gedezoneerd, de woningen werden extra geluidgeïsoleerd, de openbare ruimte werd aanzienlijk verbeterd. En het resultaat is bijzonder goed, dat blijkt wel uit de forse verkoopprijzen van de woningen. De kwaliteit van de locatie weegt ruimschoots op tegen de sporadisch aanwezige geluidoverlast van bedrijven, evenementen en bezoekers. Datzelfde zien we nu in IJmuiden gebeuren. INTE G R A L E K WA L I T E I T
Uiteindelijk gaat het om de kwaliteit van het plan. Die kwaliteit is een integraal begrip: aantrekkelijk, gemengd, schoon, gezond en duurzaam. Hieruit volgen de voorwaarden voor een ontwikkeling. Zo benaderen wij ook het aspect geluid in de stedelijke vernieuwing: geluid hoort erbij, maar moet in een integrale afweging worden opgenomen. Het voelt bijvoorbeeld heel raar om woningen in een geluidbelaste omgeving te plaatsen maar door de zware geluidisolatie van de gevel geen besef meer te hebben van die omgeving anders dan het uitzicht erop. Ook in een geluidbelaste locatie moet het mogelijk zijn een raam open te zetten of een balkon te maken. Het wordt anders wanneer het geluid ook een overmaat aan fijnstof of andere gevaarlijke materialen met zich meebrengt. Dit kan voorkomen bij bouwen aan drukke stadswegen. Hier zijn geslotenheid van gevels en andere vormen van ventilatie en luchtverversing aan de orde. Bestrijding van geluidhinder is hierdoor zowel een ontwerpopgave als een inspanningsverplichting. Minimaliseren van geluidhinder kan worden meegenomen door het vroegtijdig betrekken van geluid als onderdeel van de ontwerpopgave van een plan. Maar er kunnen ook, veelal ingrijpende, maatregelen getroffen worden die de bestaande geluidhinder verminderen en daarmee bestaande knelpunten oplossen. Bij het kiezen van maatregelen kijken we naar de voorkeursvolgorde. De eerste voorkeur betreft maatregelen aan de bron zoals stiller verkeer, snelheidsverlaging, geluidreducerende wegdekverharding of maatregelen die de verkeerscirculatie beïnvloeden. Aanpassingen van wegprofielen leveren al een forse bijdrage in de verlaging van de snelheid, en daarmee in de geluidemissie van auto’s. Of in het geval van bedrijven, het terugbrengen van de wettelijke geluidruimte, het aanpassen van installaties en het reduceren van overlast door vrachtverkeer. Hierin is veel mogelijk, maar daarvoor is vaak veel geld nodig. Bij gemengd stedelijk gebied zijn de richtlijnen Bedrijven en Milieuzonering van de VNG bepalend, maar kan door het gemeentebestuur maatwerk worden geleverd. Interessant wordt het om al vroeg in de planvorming daarmee rekening te houden door nieuwe en bestaande bedrijven in de planvorming te betrekken. De tweede voorkeur hebben overdrachtsmaatregelen zoals geluidsschermen en geluidswallen, het vergroten van de afstand tussen geluidsbron en ontvanger, aangepaste stedenbouwkundige verkaveling (zoals afschermend bouwen en situering van minder gevoelige bestemmingen) en verminderen van verharde oppervlakken (groene pleinen, daken en gevels). Hier staat ons een keur aan middelen ter beschikking. Toepassen van groen vermindert de geluidbelasting dan wel niet in grote mate, maar verstrooit het geluid, neemt het zicht op de geluidbron weg en geeft iets terug aan de leefbaarheid van de omgeving. De derde voorkeur hebben maatregelen bij de ontvanger zoals de realisatie van gevelisolatie bij woningen en een andere woningin-
geluid nummer 2 | juni 2022
deling. De kierdichting van ramen en deuren in de gevel is daarbij de meest belangrijke factor; door de sterk verhoogde energieprestatie valt die opgave samen met de geluidwering. Maar we creëren zo wel dermate goed geïsoleerde nieuwbouwwoningen dat de beleving op een andere manier beïnvloed wordt. Waar we steeds over blijven nadenken is dat je, ook op een geluidbelaste locatie, plezierig en gezond moet kunnen wonen. Buitenruimtes bij de woningen spelen daarin een grote rol. D RIE CA SES
Uit onze praktijk noem ik drie voorbeelden van een complexe geluidsituatie in relatie tot een hoge bebouwingsdichtheid, een gemengde bestemming en een hoge duurzaamheidsambitie. De projecten bevinden zich in het stadium van stedenbouwkundig ontwerp, bestemmingsplan en bouwplanontwikkeling.
FIGUUR 1: MAQUETTE HAMERKWARTIER HINES - BRON: RIJNBOUTT
1. H A MERK WA RTIER A MSTERDA M
Het bedrijfsterrein Hamerkwartier ligt aan de noordelijke IJoevers, tussen het IJ-plein, de Vogelwijk en het Vliegenbos. Het gebied waar ooit grote industrieën gevestigd waren als Stork en Draka, wordt in de ogen van de gemeente een sterk gemengd gebied door de toevoeging van meer dan 6.000 woningen in bebouwing tot 70 meter hoog. Hierbij is het de opgave om bestaande bedrijven in de maakindustrie te behouden in hun bestaande gebouwen of op te nemen in de plinten van de nieuwbouw. Aan de oostzijde bevindt zich een groot bedrijfscomplex van het chemische bedrijf Albemarle dat daar katalysatoren produceert. Het bedrijf heeft een milieuvergunning waarbij zij een aanzienlijke geluidproductie kan genereren. De planontwikkeling binnen het Hamerkwartier heeft te maken met een aantal uitdagingen. Bestaande bedrijven hebben decennia lang op een monofunctioneel bedrijventerrein onbelemmerd geluid kunnen produceren die door hun productie en ontwikkeling veroorzaakt wordt. Albemarle heeft activiteiten vergund gekregen die een bepaalde mate van geluid maken. Nieuwe bedrijven, in nieuwe gebouwen, moeten hun bedrijfsvoering kunnen uitoefenen (inclusief expeditie en logistiek) waarbij geluid wordt geproduceerd. En daartussen wordt in een hoge dichtheid woningbouw ontwikkeld, voornamelijk kleine woningen met eigen of collectieve buitenruimtes op daken van bedrijfsgebouwen. Een dergelijk gemengd stedelijk leef- en woonmilieu kent ons land niet, althans niet in deze opzet. Oude stadswijken uit de negentiende eeuw kenden weliswaar een vergelijkbare functiemenging en bewonersdichtheid, die gepaard ging met drukte, levendigheid en overlast door stank, lawaai en onveiligheid. Die situatie is met een eeuw wetgeving succesvol bestreden. De nieuwe productieve stad, waar het Hamerkwartier een voorbeeld van moet worden, moet de kwaliteiten van levendigheid en drukte combineren met bedrijvigheid.
23
In ons plan zetten we maximaal in op een zo groen mogelijke openbare ruimte waar alleen bewegend verkeer is, geen parkeren wordt gefaciliteerd. Ook de daken van nieuwe bedrijfsgebouwen worden maximaal vergroend om voor de bewoners die erboven wonen of op uitkijken, een aantrekkelijke toevoeging op de openbare ruimte te zijn. Aan het IJ wordt een 50 meter breed park gemaakt. De verbindingen met de grote groene gebieden van Noord worden versterkt. Dit is allemaal compensatie van de mogelijke overlast van het bouwen in hoge dichtheid.
lawaai hooguit als achtergrondruis ervaart. Hier wordt ruim voorzien in collectieve gebruiksruimten met een hoge landschappelijke waarde. De lagere woonbebouwing is bijna altijd tweezijdig georiënteerd waardoor er een geluidluwe zijde aan de woning zit. De hoogbouw wordt voorzien van maatwerkoplossingen, variërend van afgesloten loggia’s en met glas afgeschermde balkons tot extra geluidwerend glas en kierdichting. Maar de appartementen worden wel op het uitzicht gericht, naar het water, het licht, het zuiden en de industrie toe.
Met plaatselijk dove gevels en de opzet van de woningplattegronden wordt de bestaande geluidbelasting geweerd om een goed binnenklimaat te creëren. Balkons, loggia’s en buitenruimtes worden afgeschermd tegen geluid. Gevels en puien worden zo gemaakt dat binnen de woning, met gesloten ramen, een wettelijk acceptabel geluidniveau wordt gerealiseerd. Maar de belangrijkste inzet van de plannen is compensatie te bieden voor de mogelijke geluidoverlast die bewoners zullen kunnen ervaren door het groen en door een breed aanbod aan voorzieningen.
FIGUUR 3: DORDRECHT MIDDENZONE BALLAST NEDAM VERO VISUALS - BRON: RIJNBOUTT
3. GEZ OND H EID SPA RK D ORD RECH T
FIGUUR 2: VOGELVLUCHT VLAARDINGEN CONSORTIUM RIVIERZONE - BRON: RIJNBOUTT
De nieuwbouw in het Dordtse Gezondheidspark betreft een tweetal grote woonblokken tussen het ziekenhuis en een groot sportcentrum, in de directe omgeving van de N3, een binnenstedelijke snelweg waar 100 km/u wordt gereden. Geluid komt echter niet alleen van de N3; de binnen het plangebied gelegen hoofdwegen hebben een dermate hoge intensiteit omdat ze een grote parkeergarage, het ziekenhuis en het sportcentrum en het hoofdbureau van politie ontsluiten. Langs de N3 wordt een geluidscherm geplaatst om de eerste lawaaibron te bestrijden; verlaging van de snelheid en herindeling van de weg waren voor Rijkswaterstaat nog geen wenselijke oplossing.
2. R I V I E R Z ON E VLAARDIN GEN
Al sinds het eind van de 20ste eeuw werkt de gemeente Vlaardingen aan plannen om de stad meer aan de rivier, de Nieuwe Maas, te presenteren. Het bijkomend doel is het monumentale 19e eeuwse havengebied nieuw leven in te blazen en de monumenten te behouden door herbestemming. Wonen is hierbij de belangrijkste functie, met een beoogd aantal van circa 2.000 in meerderheid als appartementen te realiseren. Aan de overzijde ligt Europoort-Pernis, en ook het riviergebied van Vlaardingen heeft een industriële bestemming. De geluidbelasting is hoog door een combinatie van industrielawaai, laag frequent scheepvaartlawaai en verkeerslawaai. Tegelijk is de locatie adembenemend in z’n ligging aan het water, uitzicht en licht en de dynamiek op het water. Een reden dat de huidige bewoners in het gebied, met name rondom het Maaspark, hier decennialang blijven wonen. Ondanks het geluid wat er altijd hoorbaar is over de leegte van het water. Geluid is vanaf het begin meegenomen als onderdeel van onze planvorming, met de Stad- en milieubenadering als insteek. De stedenbouwkundige opzet creëert door aaneengesloten wanden luwe, groene binnentuinen waar je het industrie- en scheepvaart-
24
De gebiedsnaam Gezondheidspark vraagt om meer dan technische oplossingen alleen. Met de planvorming is in beginsel sterk ingezet op een gezonde leefomgeving waarbij alle woningen middels de gebouwinstallaties niet alleen een aangenaam binnenklimaat hebben, maar ook goede private en collectieve buitenruimtes. Door de bouwblokken in een vergroot Overkamppark te plaatsen wordt op een groene manier maximaal compensatie geboden aan de omringende stedelijke drukte. De verkeersstroom naar de garage wordt zo snel mogelijk naar het gebouw geleid waardoor de andere wegen rustiger zijn. Busverkeer wordt binnen het plan afgewikkeld in een lage snelheid. De nieuwe bouwblokken krijgen grote, intensief beplante binnentuinen. A F SL UITEND
Geluid hoort erbij. Niet alleen doordat we de stad optimaal willen benutten en verdichten om zorgvuldig met de open ruimte om te gaan. Maar ook omdat de perceptie van geluid en de overlast die je kunt ervaren, niet noodzakelijkerwijs hetzelfde zijn. Het stedenbouwkundig ontwerp kan al aan veel milieu- en gezondheidsaspecten aandacht geven, waarna de architect en de installatieadviseur tot een gedetailleerd gebouwontwerp kunnen komen. Techniek en creativiteit werken hier in samen.
geluid nummer 2 | juni 2022