E T S N I E HET KL AN BLAD V AND L NEDER NOG EEN NUMMER VAN JAARGANG 3
: Thema ar n De Hof
IN DIT NUMMER
Beroemde en beruchte narren vanaf de vijfde eeuw.
3
VOORWOORD VAN RIJNCONSULT
4
AAN TAFEL BIJ ATILLA DE HUN
7
NASREDDIN EN DE POT
8
GONELLA’S UITVLUCHT
9
GONELLA’S VOORSPELLING
10 ARCHIE ARMSTRONG
INH
O
UD
12 DE UITRUSTING VAN DE NAR 12 NARRENFEEST 14 VITRINE
je met uiteenlopende situaties moeten kunnen omgaan. Soms komt de adviseur zelfs in een rol die vergelijkbaar is met die van de vroegere hofnar: een relatieve buitenstaander die de leiding een spiegel voorhoudt. Iemand die het management confronteert met observaties over ingesleten patronen en mechanismen die mensen in de organisaties al vaak niet meer in de gaten hebben. Iemand die zegt wat niemand durft te zeggen. Dat zijn altijd spannende momenten, feedback geven aan het management. Soms zijn het waardevolle interventies. Soms is het ‘einde relatie’. Maar ja, dat hoort erbij als je staat voor je observaties. You win some, you lose some. Wat dat betreft bevinden we ons in goed gezelschap als je de geschiedenis van de hofnar leest. Een andere opmerkelijke conclusie: ons metier behoort tot de oudste beroepen.
VO O R
WO O VAN RD RIJN CONS ULT
16 CASES VAN RIJNCONSULT
‘Beter een wijze nar, dan een dwaze wijze.’ DE NAR IN TWELFTH NIGHT, SHAKESPEARE
DE OTE QU
2
Een organisatieadviseur kan verschillende rollen spelen. Zo heb je ‘de expert’. Of ‘de procesbegeleider’. De expert moet het hebben van zijn inhoudelijke kennis. Hij voegt kennis en inhoudelijke inzichten toe. Bij de procesbegeleider gaat het meer om het vermogen te ‘zien wat er gebeurt’. Zijn toegevoegde waarde ligt in timing, in het matchen van verschillende snelheden en belangen. De meeste adviseurs zijn in staat te variëren in beide rollen. Dat moet ook wel. Want als je effectief wilt zijn, zul
Niels van Dongen SENIOR ADVISEUR
3
AAN TAFEL BIJ ATILLA DE HUN Verslag van de Griekse gezant Priskos, circa 450 na Chr.
De klassieke middeleeuwse hofnar heeft voorlopers in alle culturen en in alle tijden. Egyptische farao’s omringden zich met danga’s, pygmeeën die magische krachten werden toegedicht. Grieken in de antieke oudheid lieten hun feestmalen opluisteren door parasieten, die met grappen maken aan de kost kwamen. Ook Romeinen lieten zich vermaken door zulke parasieten, maar ook door moriones, dwergen met een geestelijke of lichamelijke handicap die als een soort huisdieren werden behandeld. In het gevolg van Atilla de Hun was dat niet anders, blijkens een ooggetuigenverslag van de Griekse gezant Priskos.
Toen het avond werd, stak men fakkels aan en twee Hunnen die tegenover Atilla gingen staan, zeiden liederen op, waarin zij zijn overwinningen en krijgsdeugden bezongen. De gasten luisterden naar de zangers; sommigen verheugden zich over de gedichten, anderen dachten aan hun gevechten en werden geestdriftig, sommigen echter weenden, omdat zij in de loop van de tijd krachteloos waren geworden. Na de zangers trad een hofnar binnen, die zonderlinge, onzinnige en dwaze woorden uitstootte en bij alle aanwezigen gelach wekte. Na hem verscheen Zerkon, de Maurusiër, die belachelijk was door zijn lelijkheid en zijn stotteren, want hij was een dwerg, en gebocheld; hij had kromme benen en een neus die zozeer een 4
wipneus was dat men ternauwernood iets anders dan neusgaten zag. Atilla had niets met dit schouwspel op, maar Bleda, zijn broer, had er veel plezier in. Hij hield hem bij zich aan de maaltijd in de tent, waar hij hem voor de grap een wapenrusting aandeed. Ook had hij hem een vrouw van een adellijk geslacht gegeven die tot de dienaressen van de koningin behoorde, maar wegens een vergrijp niet meer in haar dienst mocht zijn. Hij kwam dus op het juiste ogenblik van de maaltijd en wekte bij allen door zijn uiterlijk, zijn klederdracht en zijn stem en de bijeengeraapte rede, die Latijn, Huns en Gotisch door elkaar mengde een geweldig gelach, slechts niet bij Atilla, want deze bleef onbewogen en zijn gelaat vertoonde geen enkele beweging en noch in woorden, noch in daden toonde hij zijn vrolijkheid. UIT: GEERT MAK, RENÉ VAN STIPRIAAN, OOGGETUIGEN VAN DE WERELDGESCHIEDENIS IN MEER DAN HONDERD REPORTAGES, 1999, PROMETHEUS, AMSTERDAM
5
Naast de parasieten en moriones, die door hun broodheren vooral werden uitgelachen, raakte in de Middeleeuwen de listige nar in zwang, die met zijn narrenstreken de wereld naar zijn hand wist te zetten. In het hele Midden-Oosten zijn de verhalen over de Turkse volksnar Nasreddin Hodja nog altijd geliefd. Deze zoon van een imam leefde in de 13de eeuw en stond bekend om zijn listigheid en humor.
6
NASREDDIN EN DE POT Ooit leende Nasreddin van zijn buurman een pot. Toen hij hem de volgende dag terugbracht, zat er in de pot een tweede, kleiner potje. ‘Die is niet van mij’, zei de buurman. ‘Toch wel’, antwoordde Nasreddin. ‘Je pot heeft bij mij een baby gekregen.’ Enige tijd later vroeg Nasreddin zijn buurman opnieuw een pot te leen. De buurman, die hoopte dat hij er weer een tweede pot voor terug zou krijgen, stemde maar al te graag in. Toen hij na lange tijd nog niets van Nasreddin had gehoord, ging de buurman maar eens bij hem informeren. ‘Het spijt me’, zei de nar, ‘maar ik kan je je pot niet teruggeven, want hij is doodgegaan.’ ‘Wat?’, schreeuwde de buurman, ‘hoe kan een pot nou doodgaan?’ ‘Nou’, zei Nasreddin, ‘toen ik je vertelde dat je pot een baby had gekregen, geloofde je het toch ook.’ 7
In Italië kende de hofnar Gonella rond 1500 eenzelfde faam als zijn Turkse voorganger. Ook deze potsenmaker verschool zijn heldere geest en scherpe humor achter een sluier van zotheid.
GONELLA’S UITVLUCHT
8
Gonella had eens in grap de gravin die hij diende zozeer beledigd, dat zij haar hofdames opdracht gaf de nar een flink pak slaag te geven. De dames lieten zich dat geen tweede keer zeggen en liepen met stokken en bezems bewapend de nar tegemoet. Eindelijk konden zij zich eens wreken op Gonella’s vele leugens en beledigingen. De nar, die het woedende groepje op zich af zag komen, maakte een afwerend gebaar en deed een voorstel.
GONELLA’S VOORSPELLING Hij beloofde zich zonder verzet over te geven, op één voorwaarde. Hardop, zodat alle naar het spektakel toegestroomde hovelingen het goed konden horen, zei hij: ‘Mijn voorwaarde is, dat de dame die ik het laatst heb gekust en die door het hof als de grootste lichtekooi van allemaal wordt gezien, mij de eerste slag toebrengt.’ In de consternatie die deze woorden teweegbrachten, wist Gonella zich snel uit de voeten te maken.
Ooit hield Gonella een inwoner van Ferrara voor dat hij hem, tegen betaling, met één pil in een waarzegger kon veranderen. De man ging op het aanbod in en Gonella stopte hem een pil van paardenpoep in de mond. ‘Getver’, riep de man, ‘die pil smaakt naar stront!’ ‘Zie je wel’, jubelde de nar, ‘je bent een voortreffelijke “waarzegger”. Mag ik nu mijn geld?’
9
In het klassieke beeld is het de hofnar niet alleen toegestaan om de werkelijkheid te verdraaien, maar juist ook om wel de waarheid te spreken waar anderen dat niet mogen. De klassieke hofnar is het toegestaan de koning openlijk te zeggen waar het op staat. In veel verhalen is de nar daarom ’s konings beste raadgever en wordt de hofnar veel politieke invloed toegedicht. In zijn ‘Sociologie van de zotheid’ suggereert professor Anton Zijderveld echter dat de hofnar met al zijn brutaliteiten vooral bijdraagt aan de soevereiniteit van de vorst. Want door de nar zijn vrijpostigheden toe te staan, laat de vorst zijn hof en de buitenwereld zien hoe machteloos zij tegenover hem zijn. Daarbij laat de historie zien dat een hofnar met al te grote politieke aspiraties, zijn hand gauw overspeelde.
ARCHIE ARMSTRONG Een van de laatste, maar ook bekendste hofnarren in Groot-Brittannië was de Schot Archibald Armstrong, in de zeventiende eeuw in hofdienst van de Britse koningen James I en Charles I. Armstrongs politieke bemoeienis was zó sterk, dat hij ook wel King Archie werd genoemd. Armstrong was als vertegenwoordiger van de puriteinse Schotten een verklaard tegenstander van de Anglicaanse aartsbisschop van Canterbury William Laud (1633-1645). Aan het Britse hof 10
‘CHANGES OF TIME SURELY CANNOT BE SMALL, WHEN JESTERS RISE AND ARCHBISHOPS FALL.’
kwamen zij elkaar natuurlijk nogal eens tegen en Armstrong liet daarbij geen kans onbenut om de arrogante aartsbisschop te plagen en te beschimpen. Dat Armstrong ook buiten het hof tegen Laud samenspande, werd hem uiteindelijk noodlottig. In een proces voor de Privy Chamber werd de nar op 11 maart 1637 veroordeeld wegens hoogverraad en uit zijn functie gezet. Het verhaal wordt echter mooier verteld, want daarin heet het dat Armstrong werd ontslagen na een venijnig woordspel met de Latijnse betekenis van aartsbisschops naam. De nar had gevraagd, in aanwezigheid van Laud, te mogen voorgaan in het gebed. Toen hem dat werd toegestaan, zei hij: ‘Great praise be to God, and little Laud [lof, glorie] to the devil’. Toen enkele jaren later de aartsbisschop eveneens bij de koning uit de gratie viel, haalde Armstrong zijn gram in een boekje, ‘Archie’s Dream’, waarin hij schreef: ‘Changes of Time surely cannot be small, when jesters rise and Archbishops fall.’ 11
DE UITRUSTING VAN DE NAR Eén van de vaste attributen van de nar zoals wij hem kennen, is de narrenstok (of: zotskolf). Het is de scepter van de nar. Aan de bovenkant van de scepter zit een uit hout gesneden narrenkop en er hangen belletjes aan. De scepter staat voor het evenbeeld van de nar zelf. De nar houdt een ander de narrenstok voor met de boodschap: ‘Kijk naar jezelf, dat ben ik, dat ben jij.’
NARRENFEEST Aan het hof bespreekt de hofnar aan het eind van het jaar de daden van de belangrijkste personen van het land. Een eindejaarsconference dus eigenlijk. Deze traditie zie je ook terug bij het narrenfeest, de voorloper van het carnaval zoals wij dat nu kennen. Tijdens het narrenfeest werd de omgekeerde wereld in beeld gebracht: op deze dag mocht men lachen en spotten met gebruiken binnen ‘kerk’ en ‘vorstenhuis’.
Op zijn hoofd draagt hij een narrenkap (of: zotskap). In de Middeleeuwen was een kap een gebruikelijk kledingsstuk, dat hoofd en schouders bedekte. Bij de nar was de kap vaak voorzien van twee naar links en rechts hangende punten met belletjes.
12
13
HKBVN verschijnt wanneer het uitkomt. Uit deze uitgave mag eigenlijk alles worden gekopieerd en/of verveelvoudigd. Sterker nog, dat zouden we erg leuk vinden. Wilt u ons dat, via onderstaand adres, wel laten weten?
Voor deze uitgave van HKBVN hebben we gebruikgemaakt van de volgende boeken:
Kijk ook op onze website.
De Hofnar, van maatschappelijk verschijnsel tot
WILT U DAT HKBVN OOK NAAR IEMAND ANDERS WORDT GESTUURD?
toneelnar
Door Peter Koedood Uitgeverij: Heureka 1983
Kijk dan op www.rijnconsult.nl
Sociologie van de zotheid, de humor als
of bel 030 29 84 250
sociaal verschijnsel RIJNCONSULT
Door Anton Zijderveld
T.a.v. redactie HKBVN
Uitgeverij: Boom 1971
Postbus 233 3990 GA Houten 030 29 84 250
eindredactie:
de medewerkers van Rijnconsult
Bas van Lier
ontwerp:
124 Design, Amsterdam
concept en realisatie:
Yardmen bv, Amsterdam 14
www.directienar.nl
Lof der Zotheid
www.foolservice.nl
Door Desiderius Erasmus Een satirische verhandeling over religie en de rooms-katholieke kerk. Maakte de weg vrij voor de reformatie. Geschreven in 1509, gepubliceerd in 1511. In 1540 is het essay opgenomen in Opera Omnia van Beatus Rhenanus.
Twee adviseurs die heel bewust de parallel met de nar hebben verwerkt in hun positionering. BOEK
Leiders: narren en bedriegers
Door Manfred Kets de Vries Uitgeverij: Scriptum 2003
Een bundeling essays over het effect van irrationele gevoelens van leiders en volgers op de bedrijfscultuur. WEBSITE www.fen-nederland.nl
werkelijkheid
De ofďŹ ciĂŤle site van de federatie van Europese narren. Sinds 1970(!).
Uitgeverij: Van Loghum Slaterus 1985
tekst:
ESSAY
Over narren en hun gespiegelde
Door Anton Zijderveld
COLOFON
WEBSITE
BOEK
Ooggetuigen van de wereldgeschiedenis
Encyclopedie van de domheid
in meer dan honderd reportages
Door Matthijs van Boxsel
Door Geert Mak e.a.
Uitgeverij: Querido 1999
Uitgeverij: Prometheus 1999
Op zoek naar wijze dwazen en dwaze wijzen. Domheid is geen gebrek, maar bezit een ongekende en vaak schromelijk miskende kracht. 15
In eigenlijk alle
CASES VAN RIJNCONSULT
verandertraject zitten wel ‘hofnar-achtige’ interventies.
Het Kleinste Blad Van Nederland is een
DE ALLIANTIE GOOI EN VECHTSTREEK
uitgave van Rijnconsult. Het behandelt per
Als onderdeel van een integraal verandertraject
keer een thema dat ons aan het hart gaat, is
wordt van ons een coachende en spiegelende rol
opgevallen of dat wij anderszins belangrijk
verwacht. Heel expliciet. Gevraagd en
vinden. We geven (denk)richtingen aan en
ongevraagd. Zonder omhaal van woorden.
streven geen volledigheid na. HKBVN is vooral bedoeld om te inspireren.
RABOBANK
Achter in HKBVN vindt u over het gekozen
Tijdens een heidedag van één van de regionale
onderwerp wel een lijst van artikelen,
kantoren waren wij uitgenodigd om de leden van
adressen, websites en wat dies meer zij,
het directieteam te ‘challengen’. Op individueel
waarmee u zelf gemakkelijk meer
niveau en als team. Tegen de achtergrond van
informatie kunt vinden.
hun eigen ambitie.
KIJK OOK OP ONZE WEBSITE
WATERSCHAP FRIESLAND/WETTERSKIP FRYSLÂN
www.rijnconsult.nl
Ondersteuning van de projectleider en het projectbureau bij het ontwerpen en realiseren
RIJNCONSULT
van een reorganisaties. Dat gaat vaak over
organisatieadvies, procesmanagement,
structuren en processen, maar net zo vaak over
interim-management, persoonsonderzoeken,
houding en gedrag.
werving & selectie. 16