Giovanni Pico della Mirandola
Discurso sobre a dignidade do home
Prólogo de presentación de Giovanni Francesco della Mirandola ao Discurso e ás cartas do seu tío Giovanni Pico Recibe tamén, lector, estas obras menores de Giovanni Pico della Mirandola, froito das súas matinacións nocturnas, que probabelmente nin el mesmo publicaría se vivise, nin nós mesmos, se non nos animasen os frecuentes rogos de homes ilustres. En primeiro lugar, un Discurso elegantísimo,34 escrito co entusiasmo propio dun mozo, pero admirado a miúdo polos máis sabios por mor da súa elevada doutrina e elocuencia. Se o les con atención, que non te sorprenda que boa parte do seu final estea integrado no proemio da súa Apoloxía, pois, mentres esta xa fora dada a coñecer ao público, o discurso permaneceu inédito e só coñecido polos seus amigos. Verás nel moitas abstrusas doutrinas dos primitivos sabios, mostradas previamente con sumo enxeño baixo o veo do enigma e da fábula; verás nel aquel empeño seu en amosar con enerxía e talento oratorio ata que punto a cor poética da teoloxía dos primeiros sabios estivo ao servizo dos misterios da nosa Teoloxía e, tras desatar algúns nós dunha e doutra, veralo invitar os valentes a entraren en liza académica con el. Naquel tempo dedicouse moito a estes mesteres, que despois deixou de lado, como entretidas disputas ou preludio de estudos de máis peso que eran, para dirixir a súa atención a resolver todas as cuestións que 34 Recordamos que «Discurso elegantísimo» é a única denominación conservada da obra na edición príncipe ao coidado de Giovanfrancesco. 37
Giovanni Pico della Mirandola
vimos de publicar e que seguiremos publicando no futuro. Lerás tamén algunhas Cartas (recoller todas sería demasiado laborioso), unhas dirixidas aos seus amigos na súa mocidade e en idade máis avanzada, e outras escritas tras consagrar enteiramente o seu pensamento a Deus, cheas de santísimos consellos; naquelas has percibir un forte aroma a doutrina e a elocuencia, nestas has saborear un intenso gusto a ambas, sentindo ademais o amor a Cristo que respiran.
38
Discurso sobre a dignidade do home de Giovanni Pico della Mirandola, Conde da Concordia [1] Reverendísimos Padres,35 teño lido en libros árabes que o sarraceno Abdalá,36 preguntado sobre que contemplaba como máis digno de admiración nesta sorte de teatro do mundo,37 respondeu que non vía nada máis marabilloso ca o home. Con esta sentenza concorda aquela famosa de Mercurio: «Gran milagre, oh Asclepio, é o home».38 Matinando o significado destas afirmacións, non me satisfacían as explicacións aducidas por moitos sabios sobre a excelencia da condición humana: que o home é o intermediario entre as criaturas, afín ás superiores e soberano das inferiores; intérprete da natureza pola agudeza dos sentidos, polo poder indagador da razón e pola luz da intelixencia; intervalo entre a estática eternidade e o fluído tempo; e cópula, 39 ou mellor, himeneo do mundo segundo os persas, e ser en pouco inferior aos anxos segundo testemuño de David.40 35 Pico diríxese aos membros da asemblea de sabios como «Padres», nome que recibían os senadores na antiga Roma, elevándoos así á categoría de Senado Apostólico. 36 Non sabemos con certeza quen pode ser este Abdalá, a quen mesmo se identificou cun curmán de Mahoma. Sexa como for, nótese a ousadía de Pico citando xa na primeira liña un autor árabe. 37 A imaxe da vida humana como un teatro é un vello tema que vén xa dos pitagóricos, platónicos e estoicos, e tivo un enorme éxito no Renacemento europeo. 38 Trátase de Hermes Trismexisto (‘tres veces grande’, porque foi considerado o maior rei, filósofo e sacerdote) sabio exipcio, autor do Corpus hermeticum, traducido por Ficino, onde se asume que o home, como microcosmos, reproduce a estrutura do Universo. Vid. nota 225. 39 Está facendo referencia ao argumentos que expón Ficino en Teoloxía platónica. III, 2. Probabelmente os persas que cita deseguido son os caldeos, fonte última da teoría de Ficino. Vid. Pico (2016, 111, nota 9). 40 Salmos 8, 4-7. 39
Giovanni Pico della Mirandola
[2] Certamente, importantes razóns son estas, pero non as principais ou que reclamen para si o privilexio da máxima admiración por dereito propio. E, daquela, por que non sentir máis admiración polos propios anxos e polos beatísimos coros celestiais? Á fin pareceume comprender por que o home é o máis feliz dos seres vivos e, por iso, digno de toda admiración, e cal é precisamente a condición que lle cadrou en sorte na orde universal, envexábel non só polos seres irracionais, mais tamén polos astros e mesmo polas intelixencias transcendentes. Cousa incríbel e admirábel! E, como non, cando xusto por iso se di e se considera con razón que o home é un gran milagre e un ser digno de admiración? Mais escoitade, Padres, cal é a devandita condición con ouvido xeneroso e, apelando á vosa benevolencia, sede indulxentes con este discurso. A dignidade e a excelencia do home [3] Xa Deus, Pai e Arquitecto supremo, construíra a morada do mundo que vemos, templo augustísimo da divindade, segundo as leis da súa arcana sabedoría.41 Embelecera con intelixencias a rexión máis elevada do ceo; avivara con almas inmortais as esferas etéreas; poboara cunha turba de animais de toda especie as esterqueiras e lameiras do mundo inferior. Pero, consumada a obra, o Artífice desexaba que houbese alguén que apreciase o seu porqué, amase a súa beleza e admirase a súa grandeza.42 Por iso, rematado xa todo, como testemuñan Moisés e Timeo,43 pensou finalmente en dar 41 Dá comezo a parte argumentativa sobre a dignidade do home. Hai que salientar que Pico, nun primeiro momento, pretende demostrar a excelencia humana mediante a narración dun mito cunha importante forza dramática. Luís Vives opta tamén por un mito na Fábula, mais terá un desenvolvemento maior ca este de Pico. 42 Nótese a elegante estrutura trimembre. Apreciarase a súa presenza deseguido e durante todo o discurso. 43 Perfecta mostra do que P. C. Bori denomina “bilingüismo” bíblico e platónico de Pico, e que terá presenza durante toda a obra. En efecto, a escena está inspirada tanto 40
Discurso sobre a dignidade do home
vida ao home. Mais, entre os arquetipos, non había ningún para modelar a nova proxenie; entre os seus tesouros, ningún para deixar en herdanza ao novo fillo; entre as cadeiras de todo o mundo, ningunha onde tal contemplador do universo puidese sentar. Xa todo estaba ocupado, todo fora xa distribuído nos niveis superiores, medios e inferiores. Pero sería impropio do poder do Pai esmorecer neste último parto, coma se lle faltasen folgos; impropio da súa sabedoría, titubear nunha obra necesaria por escaseza de enxeño; impropio do seu amor benéfico que quen tería que gabar a xenerosidade divina noutros fose obrigado a reprobala en si mesmo. [4] Finalmente, o supremo Artífice determinou que a criatura á que nada podía conceder como propio tivese en común todo canto fora dado en particular ás outras. Así pois, tomou o home, esa obra de aspecto indefinido44 e, colocándoo no medio do mundo, faloulle deste modo: «Non che demos, oh Adán, unha morada concreta nin unha aparencia propia nin un don peculiar, para teres e posuíres a morada, o aspecto e os dons que ti mesmo escollas por vontade e decisión propias. A natureza definida dos demais seres vese coutada por leis prescritas por nós. No teu caso, serás ti, sen estreitura ningunha que te constrinxa, quen predetermine a túa natureza segundo o teu arbitrio, en cuxas mans te puxen. Colocámoste no centro do mundo para dende aí observares con máis comodidade canto hai nel. Non te fixemos nin celeste nin terrestre, nin mortal nin inmortal, de xeito que, como voluntario e extraordinario escultor de ti mesmo, te esculpas coa forma que prefiras. en Xénese, 1, 26-28 (Pico pensa en Moisés como autor dos primeiros libros bíblicos), como en Timeo (41b-d), nos que se relatan a creación do home e o nacemento de Eros respectivamente. Vid. Bori (2000, 25). 44 Como é ben sabido, no relato bíblico, o home é creado á imaxe e semellanza de Deus. Estas palabras permitiron a non poucos estudosos presumir erroneamente unha nova antropoloxía coa ausencia de graza divina. Cfr. nota 25. 41
Giovanni Pico della Mirandola
Poderás dexenerar nos seres inferiores, que son irracionais; poderás ser rexenerado nos seres superiores, que son divinos, segundo ditado do teu espírito.»45 [5] Oh suma liberalidade de Deus pai, oh suma e admirábel felicidade do home, a quen foi outorgado obter o que desexa e ser o que quere ser! As bestas, como di Lucilio,46 axiña que nacen, xa levan do ventre da nai o que han posuír. Os espíritos supremos xa foron dende o inicio, ou pouco despois, o que han ser durante a súa sempiterna existencia. Ao nacer, o Pai depositou no home sementes de toda especie e xermolos de todo tipo de vida: aqueles que cadaquén cultivar, medrarán e darán o seu froito dentro del. Se cultivar o vexetal, farase planta; se o sensíbel, embrutecerase; se o racional, resultará animal celeste; se o intelectual, será un anxo e fillo de Deus. E se, non contento coa sorte de ningunha das criaturas, se recoller no centro da súa unidade,47 formando un só espírito con Deus, aquel que foi posto sobre todas as cousas permanecerá sobre todas as cousas, na solitaria escuridade do Pai.48 [6] Quen non vai admirar este camaleón noso?49 Quen vai admirar máis algún outro ser? Non sen razón, Asclepio 45 Bausi observa con exactitude filolóxica que o orixinal latino usa o verbo activo degenerare e o pasivo regenerari (matiz que reflectimos na tradución), probando a presenza da graza e que se está a falar dunha lei divina ante a que o home ten a liberdade de rexeitala ou aceptala (Pico 2003, XX). 46 Lucilio, Sátiras, 623 e 244. Poeta romano do século II ao que se atribúe a invención do xénero satírico e burlesco da satura. 47 Isto é, no máis íntimo da súa alma. 48 “in solitaria Patris caligine” no orixinal. Vega (2001, 195-198) desvela o porqué da escuridade nesta misteriosa hipálaxe, explicando que o Deus «luminoso» (ao que se asocian belas imaxes lumínicas no Discurso) é o Deus da Revelación, o que se mostra aos homes. Pola contra, na mística hebraica o Deus «escuro» é o que decide non mostrarse (por iso a falta de luz), sendo quen pecha a experiencia mística que nos propón Pico. 49 Magnavacca observa que o camaleón só adquire a cor do lugar por onde transita, polo que se está louvando a capacidade transformadora do home en función das circunstancias (Pico 2008, 182, nota 33). 42
Discurso sobre a dignidade do home
de Atenas dixo que, nos ritos mistéricos, o home era representado por Proteo,50 en virtude da súa natureza mudábel e transformadora de si mesma. De aquí as ben sabidas metamorfoses celebradas por hebreos e pitagóricos. Pois mesmo a máis secreta teoloxía hebraica ora transforma o venerábel Enoc no anxo da divindade chamado Metatrón,51 ora torna outros homes noutros seres divinos. E os pitagóricos mudan os malfeitores en bestas e mesmo en plantas se damos creto a Empédocles.52 Seguindo o seu ronsel, Mahoma adoitaba repetir que quen se afastaba da lei divina acababa sendo unha besta.53 E tiña razón, pois non é a casca o que fai a planta, senón a súa natureza falta de intelixencia e sensibilidade; nin o coiro o que fai o burro, senón a súa alma bruta e sensual; nin un corpo circular fai o ceo, senón a súa perfecta racionalidade; nin a separación do corpo fai o anxo, senón a súa intelixencia espiritual. Por iso, se vires alguén, escravo do ventre, cobreguear pola terra, non é un home o que ves, é unha planta; se alguén, engaiolado polas cóxegas do afago, como cegado polas vas e fantásticas miraxes de Calipso,54 é un animal servo dos sentidos o que ves, non un home. Se vires un filósofo discorrendo todo segundo o recto raciocinio, venérao: é unha criatura celestial, non terreal. Se vires un puro contemplador, esquecido do seu corpo e arredado ao máis íntimo da súa mente, non é un animal 50 Na mitoloxía grega, Proteo era un deus mariño con dotes proféticos, capaz de asumir as formas máis diversas para fuxir dos que o querían consultar. 51 Metatrón, en vida Enoc (protagonista do libro bíblico homónimo), foi o anxo que conduciu o pobo de Israel durante o Éxodo. 52 Empédocles, 117 Diels-Kranz. Filósofo presocrático grego do século V a. C., coñecido pola elaboración da teoría dos catro elementos: terra, auga, ar e lume. 53 De feito, no Corán cítanse mutacións en monas, porcos, cans e animais en xeral. Sobre a presenza do Corán en Pico, vid. Bausi (Pico, 2003, 16). 54 Ninfa que se namora de Ulises na Odisea de Homero, reténdoo con feitizos durante sete anos. 43
Giovanni Pico della Mirandola
terreal nin celestial: é o espírito máis augusto, revestido de carne humana. [7] Daquela, quen non admirará o home? Non por azar, este recibe nos textos sagrados mosaicos e cristiáns55 ben o nome de «toda carne» ben de «toda criatura», pois modélase, fórxase e transfórmase a si mesmo segundo a aparencia de toda carne56 e a natureza de toda criatura. Por iso, cando o persa Evantes57 explica a teoloxía caldea, escribe que o home non ten unha imaxe propia e consubstancial, senón moitas alleas e accidentais. De aí o dito caldeo de que o home é un animal de natureza heteroxénea, multiforme e inconstante. Mais todo isto, a conto de que? Para que comprendamos que, xusto por esta condición natural de sermos o que queremos ser, cómpre teimar en que non se diga de nós que, malia este privilexio, acabamos, sen nos decatar, como brutos e estúpidos burros. Mellor oiamos a voz do profeta Asaf: «Deuses sodes e todos fillos do Altísimo»,58 e non abusemos da moi indulxente liberalidade do Pai, facendo danosa a libre escolla que El nos deu para o noso proveito. Que a sagrada ambición dunha Xuno59 se apodere do noso ánimo e faga que, insatisfeitos coa mediocridade, devezamos polo máis alto e nos esforcemos por atinxilo con todas as nosas enerxías, pois, se queremos, podemos. Desdeñemos o terreal, desprecemos o celestial e, relegando as cousas deste mundo, emprendamos por fin o voo cara á corte ultraterrea, próxima á excelsa divindade. Alí, como contan os sagrados 55 Isto é, no Antigo (Moisés) e o Novo Testamento (Xesucristo). 56 Xénese, 6, 12. A expresión é frecuente nas Escrituras. 57 Polo de agora, a crítica non puido identificar de que autor se trata. Quetglas (Pico 2002a, 55, nota 17) suxire que se trate dun Evantes citado por Plinio o Novo. 58 Salmos, 81, 6. Aínda que chamado profeta nalgunha ocasión, Asaf era poeta e director dos músicos do templo de David. 59 Ambiciosa por ser deusa dos reinos e das riquezas. Sobre a referencia a esta deusa no texto da edición crítica vid. Bausi (Pico, 2003, 167). 44
Discurso sobre a dignidade do home
misterios, Serafíns, Querubíns e Tronos ocupan os primeiros postos.60 Incapaces xa de nos render e non conformándonos co segundo lugar, emulemos a súa gloria e dignidade. Se queremos, en nada seremos inferiores a eles. [8] Mais por que medios e actuando de que maneira? Vexamos como actúan e cal é a súa vida. Se nós tamén vivimos a mesma –e abofé que podemos– igualaremos a súa sorte. Arde o Serafín no lume do amor; fulxe o Querubín no esplendor da intelixencia; fica o Trono na solidez do raciocinio. Daquela, se nos dedicamos á vida activa e asumimos a preocupación polas cousas inferiores con recto xuízo, afirmarémonos na estábel solidez dos Tronos. Se, ceibes da vida activa, nos ocupamos no ocio de contemplar, meditando sobre o Artífice na súa obra e sobre a obra, no seu Artífice coruscaremos todos nós de luz querubínica. Se ardemos de amor só polo Artífice, axiña prenderá en nós o seu lume –que todo devora– á imaxe dos Serafíns. Sobre o Trono, é dicir, sobre o xusto xuíz, senta Deus, xuíz dos séculos. Sobre o Querubín, isto é, sobre o contemplador, voa Deus, que o acocha coma se estivese a incubalo. De feito, o Espírito do Señor paira sobre as augas; esas augas, digo, que están sobre os ceos e que no libro de Xob loaban o Señor cos cánticos das estrelas matutinas.61 E o Serafín, é dicir, o amante, está en Deus e Deus está nel, ou mellor dito, Deus e el son un só. Grande é a potestade dos Tronos, que imos acadar razoando; suma é a excelsitude dos Serafíns, que imos acadar amando. Eloxio da Filosofía [9] Pero de que modo pode alguén xulgar ou amar o que non coñece? Moisés amou o Deus que viu e, como xuíz, 60 Está referíndose a xerarquía suprema dos coros anxelicais, segundo o esquema establecido por Pseudo Dionisio. Sobre este último vid. nota 65. 61 Xob, 38,7. 45
Giovanni Pico della Mirandola
reproduciu no seu pobo o que, como contemplador, vira na montaña. Por iso o Querubín, na súa equidistancia, prepáranos coa súa luz para o lume seráfico e, ao mesmo tempo, ilumínanos para o razoamento dos Tronos. Este é o nó das primeiras intelixencias, a orde paládica62 que preside a filosofía contemplativa. Nó que, ante todo, debemos imitar, investigar e, sobre todo, comprender, de xeito que sexamos arrebatados cara ao cume do amor e descendamos despois, ben instruídos e preparados, ás obrigas da vida activa. Mais se a nosa vida se ha de forxar á imitación da vida dos Querubíns, paga ben a pena ter claro e presente en que consiste esta vida, de que natureza é, cales son as súas accións e cales as súas obras. Pero como isto non o podemos acadar por nós mesmos, pois de carne somos e só sabemos do que hai na terra,63 acudamos aos primitivos Padres, que poderán ofrecernos amplo e seguro testemuño de saberes cos que estaban moi familiarizados. Consultemos o Apóstolo Paulo, alma elixida,64 que viu o que facían os exércitos de Querubíns cando el mesmo foi elevado ao terceiro ceo. Responderá, a través do seu intérprete Dionisio,65 que aqueles eran purificados, iluminados e, finalmente, alcanzaban a perfección. Daquela, nós, imitando na terra a vida dos Querubíns, coutando coa filosofía moral o ímpeto das paixóns, esvaecendo coa dialéctica as néboas da razón, purguemos a alma lavando, por así dicir, a sucidade da 62 Isto é, a orde sapiencial, a orde da deusa da sabedoría. Nótese o gusto clásico co que impregna o discurso teolóxico neste momento. 63 Romanos, 8, 5. 64 “Vas electionis” no orixinal. Apelativo de San Paulo a partir de Feitos dos Apóstolos 9, 15. 65 Refírese a Pseudo Dionisio, teólogo neoplatónico bizantino que viviu entre os séculos V e VI e que asinou a súa obra co nome de Dionisio Areopaxita, un bispo e mártir ateniense do século I, convertido ao cristianismo por influxo de Paulo de Tarso. Aquí cítase Sobre a xerarquía celeste, VI-VII. 46
Discurso sobre a dignidade do home
ignorancia e dos vicios, para que nin as paixóns, frenéticas, se desaten ás cegas, nin a razón, insensata, desvaríe ás veces. Despois bañemos na luz da filosofía da natureza a nosa alma, ben preparada e purificada, para levala finalmente á perfección co coñecemento do divino. [10] E para non conformármonos só cos nosos Padres, consultemos o patriarca Xacobe,66 cuxa imaxe reloce esculpida na sede da gloria. Este sapientísimo padre, que no mundo inferior durmía, mais no superior velaba, hanos instruír. Pero vai facelo coa alegoría (pois así se lles presentaba todo a aqueles homes) de que hai unhas escadas67 tendidas entre a terra e o último ceo, divididas en moitos chanzos: o Señor senta no seu ápice e os anxos contempladores soben e baixan por elas, alternándose sucesivamente. E se isto é o que debemos facer na nosa arela dunha vida anxélica, pregúntome eu, quen tocará as escadas do Señor cos pés lixados ou coas mans sen lavar? É un sacrilexio, como din os misterios, que o impuro toque o que é puro. Pero cales son eses pés e esas mans? Sen dúbida, o pé da alma é a súa parte máis infame, coa que se asenta na materia coma se o fixese no chan; ou dito doutro modo, a facultade que nos nutre e alimenta, acicate do desexo carnal e mestra de moleza sensual. E as mans da alma, por que non identificalas coa súa parte irascíbel, que, defensora dos apetitos, loita por eles e, como unha rapaz, apresa baixo o po e o sol o que estes despois devoran adormecendo á sombra?68 Estas mans, estes pés, é dicir, toda a parte sensual da alma, na que reside a tentación do corpo e que retén a alma, como se ten dito, 66 Xacobe foi un dos patriarcas hebreos. Os seus fillos varóns formaron as doce tribos de Israel. 67 O motivo das escadas está inspirado en Xénese, 28, 10-12, ou “o soño de Xacobe”. 68 Magnavacca (Pico 2008, 285, nota 34) observa como xa no Fedón (64c-67b), asoma a idea de que algunhas partes da alma dificultan a purificación espiritual e filosófica, polo que a rectitude moral esixe o dominio dos apetitos. 47
Giovanni Pico della Mirandola
«apertándolle o pescozo»,69 lavémolos con auga do torrente da filosofía moral para non sermos expulsados das escadas por profanos e impuros. [11] Mais nin sequera isto será abondo se de verdade queremos acompañar os anxos no seu tránsito pola escada de Xacobe, se primeiro non estamos ben preparados e instruídos para movérmonos ordenadamente de banzo en banzo, sen saírmos nunca do percorrido das escadas ou impedirmos o paso os uns aos outros. E cando consigamos isto grazas á arte do discurso ou do raciocinio,70 xa co espírito querubínico animándonos a filosofar polos graos das escadas (ou sexa, da natureza) e a pescudar todas as cousas dende o seu centro e cara ao seu centro, ora descenderemos desmembrando con forza titánica o un no múltiple (como Osiris),71 ora ascenderemos reunindo con forza apolínea o múltiple no un (como o desmembrado Osiris), ata que, repousando finalmente no seo do Pai, que está no máis alto da escada, acabemos por nos consumir de gozo teolóxico. [12] Preguntemos tamén ao xusto Xob, que firmou antes de nacer un pacto co Deus da vida, que pode desexar con máis anhelo o altísimo Deus nos millóns de anxos que o asisten. E con certeza responderá que a paz, segundo o que se pode ler no seu propio libro: «Quen labra a paz nas alturas».72 E xa que a orde intermedia interpreta para as ordes inferiores os preceptos da orde superior, que sexa o filósofo Empédocles quen interprete para nós as palabras do 69 En Asclepio 12 dise, en efecto, que a ten collida polo pescozo para que arraigue na súa parte mortal e non permita que se decate da súa parte divina. 70 Ou sexa, da dialéctica. 71 Quetglas (Pico 2002a, 61, nota 33) comenta como posíbel fonte para esta pasaxe o Sobre Isis e Osiris de Plutarco, no que se narra que, despois da morte de Osiris, Tifón desmembra o seu cadáver, cuxos anacos recompón Isis. Obsérvese a riqueza de tradicións e imaxes evocadoras para unha pasaxe de contido estritamente filosófico. 72 Xob 25, 2. 48
Discurso sobre a dignidade do home
teólogo Xob. Os seus poemas móstrannos a dobre natureza das nosas almas mediante a imaxe do conflito e da amizade, ou sexa, da guerra, que nos precipita no máis baixo, e da paz, que nos eleva ás alturas. Nos seus versos, láiase de ser coma un tolo en mans do conflito e a discordia, que o arrastran, lonxe dos deuses, cara ao precipicio. [13] Non hai dúbida, Padres, de que a discordia asume moitas formas entre nós; 73 na nosa terra sufrimos loitas intestinas, máis graves ca as guerras civís: se as rexeitamos, se desexamos aquela paz que nos leve tan no alto que nos coloque entre os escollidos do Señor, só a filosofía moral será quen de as refrear e apazugar por completo en nós. Se este home noso74 só quere obter unha tregua dos seus inimigos, a filosofía moral poñerá freo en primeiro lugar ás desbocadas irrupcións da besta multiforme e ás liortas, arroutos e chularías do león.75 Se despois, aplicando máis cordura, desexamos para nós a seguridade dunha paz perpetua, a filosofía moral acudirá a encher con xenerosidade as nosas arelas e, tras a inmolación das dúas bestas, coma se dunha porca se tratase,76 sancionará un pacto inviolábel de santísima paz entre carne e espírito. A dialéctica apouvigará as desordes da razón, que se axita ansiosa entre contraditorios discursos e enganosos siloxismos. Aquietará a filosofía moral as disputas e discrepancias que acó e acolá aldraxan, laceran e esnaquizan a nosa alma azorada. Mais ha acalmalas de xeito que nos ordene lembrar que, segundo Heráclito, a
73 Os parágrafos 13 e 14 son ocupados por un sentido excurso sobre a paz. 74 “Noster homo” no orixinal. Bausi (Pico 2003, 38), baseándose en Corintios 4:1618, interprétao como o ‘home superficial ou de cara a fóra’, non o interior ou racional. 75 A “fera multiforme” serían os nosos desexos secretos que loitan como diversas feras dentro de nós. O “león” representa a ira na literatura moral. Cfr. nota 248. 76 A porca era un animal sacrificado polos romanos en rituais funerarios e para sancionar a inviolabilidade dos pactos. 49
Giovanni Pico della Mirandola
natureza é filla da guerra77 e que por iso recibe en Homero o nome de «loita»;78 conque dende a filosofía non se nos pode ofrecer a verdadeira quietude e a sólida paz, don e privilexio da súa señora, que non é outra ca a santísima teoloxía. A filosofía mostraranos o camiño cara á teoloxía e acompañaranos como guía e, cando esta nos vexa dende lonxe apurar o paso, gritará: «Vinde xunta min os que estades cansos, vinde, que eu vos hei reconfortar; vinde xunta min, que vos hei dar a paz que o mundo e a natureza non son quen de vos dar».79 [14] Con tanta dozura chamados, con tanta bondade invitados, voaremos cara ao apreixo da felicísima nai cos pés alados duns Mercurios terreais e gozaremos da arelada paz: a santísima paz, a cópula indisolúbel, a amizade unánime na que todos os espíritos non só concorden na única mente que está por riba de todas, mais tamén, dun xeito inefábel, deveñan nunha soa cousa no máis profundo do ser. Esta é a amizade da que din os pitagóricos que é o fin de toda filosofía;80 esta é a paz que labra Deus nas súas alturas, a que os anxos anunciaron aos homes de boa vontade ao descender á terra, para que os mesmos homes, ao ascenderen por ela ao ceo, se trocasen en anxos. Cobicemos esta paz para os nosos amigos, para o noso tempo, para toda casa na que entremos. Cobicémola para a nosa alma, que así se torne morada de Deus e, logo de se sacudir a sucidade coa filosofía moral e a dialéctica, se enfeite co adobío áulico das variadas facianas da filosofía e coroe os linteis das portas con teo77 Heráclito, 53 Diels-Kranz. 78 Homero, Ilíada, XVIII, 107-108. 79 Segundo Magnavacca, Pico transcribe aquí unha mestura de palabras de Xesús provenientes de Mateo 11, 28 e Xoán 14, 27 (Pico 2008, 286, nota 43). 80 Xámblico, Vida de Pitágoras 33. A pasaxe bíblica citada deseguido é Lucas 2, 13-14. 50
Discurso sobre a dignidade do home
lóxicas grilandas, de xeito que descenda sobre ela o Rei da gloria,81 quen, vindo co Pai, estabeleza nela a súa mansión. E se a alma se mostrar digna de tan ilustre hóspede (e serao pola inmensa clemencia deste), vestindo un traxe de noiva dourado e co acompañamento das diversas ciencias, acollerá o fermoso hóspede, non xa como tal, mais como prometido.82 E para non se separar nunca del, preferirá separarse do seu pobo e, esquecéndose da casa do pai e ata de si mesma, devecerá por morrer en si para vivir no esposo, ante cuxo ollar a morte dos seus santos semella verdadeiramente preciosa; e digo morte, se debe recibir tal nome a plenitude da vida, a cuxa meditación se orienta o estudo da filosofía, a dicir dos sabios.83 [15] Invoquemos tamén o propio Moisés, próximo á manancial plétora de inefábel e sacrosanta intelixencia, de cuxo néctar se embriagan os anxos. Ouviremos o venerando xuíz promulgar as leis aos que habitamos na deserta soidade do corpo, nestes termos: «Os impuros, que aínda necesitan a filosofía moral, vivan co pobo fóra do Tabernáculo,84 ao relento, mentres se purifican á maneira dos sacerdotes tesalios. Os que xa puxeron en orde os seus costumes, sexan recibidos no santuario, mais non poñan aínda as mans sobre os obxectos sagrados: ao servizo da dialéctica, atendan primeiro os sagrados oficios como celosos levitas da filosofía. Tras a súa total admisión, contemplen, no sacerdocio da filosofía, quer o multicolor pazo ornado de estrelas do 81 Frosini fai notar que esta referencia ao papel de Cristo como mediador é anecdótico no Discurso mais volverase central a partir do Heptaplus (2012, 31). 82 A sensualidade desta pasaxe é debedora do Cantar dos Cantares. Vid. Pico (2016, 157). 83 Platón, Fedón, 82b-84b. 84 O Tabernáculo foi o santuario portátil construído por Moisés como lugar de culto para as tribos hebreas durante o período de vagabundaxe que precedeu a súa chegada á Terra Prometida. 51
Giovanni Pico della Mirandola
Deus supremo, quer o celeste candelabro das sete chamas, quer as coberturas de pel,85 para que, acollidos por fin no Sanctasanctórum86 grazas á sublime teoloxía, poidan gozar da gloria divina, sen o veo intermedio de imaxe ningunha». Isto nos ordena Moisés e con esta orde, recoméndanos, incítanos e exhórtanos a preparármonos, mentres poidamos, o camiño cara á futura gloria celestial por medio da filosofía. [16] A dicir verdade, tanto os misterios mosaicos ou cristiáns como a teoloxía dos antigos87 ensináronos a dignidade e o proveito das artes liberais88, das que vin aquí discutir. Que outro significado poden ter, por Hércules,89 os graos percorridos polos iniciados nos misterios gregos?, pois só se outorgaba a admisión a aqueles a quen se purificase por medio daquelas artes que xa mencionamos como expiatorias, a filosofía moral e a dialéctica. E tal admisión, que pode ser senón a interpretación dos secretos da natureza por medio da filosofía? Só entón, así preparados, lles sobreviña a famosa epopteía, é dicir, o exame do divino á luz da teoloxía. Quen non desexaría ser iniciado en tales ritos? Quen, menosprezando todo o humano, desprezando os bens da fortuna e descoidando os do corpo, non degoraría chegar a sentar na mesa dos deuses sen deixar este mundo 85 Referencia un pouco inesperada. Seica está referíndose ás coberturas de pel que protexían a Arca da Alianza. 86 O Sanctasanctórum foi o recinto máis sagrado tanto do Tabernáculo como do posterior templo de Xerusalén. 87 Pico está mencionando a Prisca Theologia, doutrina formulada por primeira vez por Marsilio Ficino, segundo a cal existe unha única teoloxía verdadeira que se atopa en todas as relixións e que foi dada ao home por Deus en tempos moi antigos. Vid. nota 225. 88 As artes liberais (así chamadas porque facían “libre” o home) comprendían dous grupos de estudos: o trivium (Gramática, Dialéctica e Retórica) e o quadrivium (Aritmética, Xeometría, Astronomía e Música). 89 Sobre a presenza desta interxección no texto da edición crítica vid. Pico (2003, 167). 52
Discurso sobre a dignidade do home
e, ebrio do néctar da eternidade, recibir, aínda mortal, o don da inmortalidade? Quen non querería ser inspirado por aquela loucura socrática, celebrada por Platón no Fedro, e voar veloz cara á Xerusalén celestial,90 liscando deste mundo dominado polo maligno coa soa voga de pés e ás?91 [17] Deixémonos levar, Padres, deixémonos levar pola loucura socrática, que nos saque tan fóra da nosa mente que a poña a ela e a nós mesmos en Deus. E hanos levar, se temos feito primeiro todo o que está na nosa man. Pois se, coa filosofía moral, o ímpeto das paixóns é reconducido á mesura, de maneira que estas resoen nun duradeiro acorde, e a razón proceda ao seu xusto ritmo mediante a dialéctica, entón, co delirio das Musas, encheremos de harmonía celeste os ouvidos do espírito. Deseguido, Baco, inspirador das Musas, mostrándonos cando filosofamos os invisíbeis segredos de Deus cos signos visíbeis da natureza (isto é, cos seus misterios), embriagaranos coa abundancia da casa do Señor; e se nós, coma Moisés, somos fieis en toda ela,92 facendo a súa entrada a moi sagrada teoloxía, arrebataranos cun dobre delirio. Primeiro, elevaranos á súa eminentísima atalaia e medindo coa vara da indivisíbel eternidade as cousas que foron, que son e que serán, e contemplando nelas a beleza primixenia, seremos apolíneos vates daquelas e alados amantes desta. Despois, un rapto de amor inefábel sacudiranos e, sacados fóra de nós como ardentes Serafíns, enchidos de espírito divino, xa non seremos nós mesmos, senón aquel que nos fixo.93 90 Ou a Nova Xerusalén, que aparece citada en Apocalipse, 21 e é definida por Agostiño como a “Cidade de Deus”. 91 Fedro, 244 e ss. 92 Hebreos, 3, 5. 93 Todo o parágrafo 17 está inspirado polo tema grego do delirio (manía), do que fala Platón en Fedro e que pode ser de catro tipos, presididos polos respectivos deuses (cito por orde de aparición e cos correspondentes nomes romanos): poético (Musas), 53