phpAHOrIR

Plaatsen en tochten

Waar vindt u ons

Trento

Bellaria Igea Marina

Torino

Helsinki

Oslo

Santarcangelo di Romagna

Verucchio Riccione

Sant’Agata Feltria

Talamello Novafeltria Maioletto

San Leo Maiolo

Petrella Guidi

Casteldelci

Ponte Messa

Maciano Pennabilli

AR

Molino di Bascio

Repubblica di San Marino

Pietrarubbia Carpegna

fiume Marecchia

Montescudo

Coriano Misano Adriatico Castelleale Agello Cattolica Montecolombo San Clemente San Giovanni Gradara Morciano in Marignano di Romagna

Sassofeltrio Gemmano fiume Conca Monte Cerignone Montefiore Conca Tavoleto Macerata Feltria

Varsavia Amsterdam Bruxelles Berlino Praga Vienna Parigi Monaco Budapest Milano Bucarest Rimini Madrid Roma Londra

Rimini

Torriana Montebello

Stoccolma

Dublino

Poggio Berni

Mondaino

Algeri

Saludecio

Tunisi

Firenze Perugia

Kijev

Rimini Ancona

Roma Bari

Napoli

Cagliari

Catanzaro

Ankara Palermo

Atene

Ferrara

Parma Reggio Emilia

Santarcangelo di Romagna Malatesta burcht

Montegridolfo Burchtstad

Torriana/Montebello Burcht van de familie Guidi uit Bagno

Montefiore Conca Malatesta burcht

Verucchio Malatesta burcht

Montescudo Burchtstad Kasteel van Albereto

Sant’Agata Feltria Fregoso burcht - Museum

Mosca

Ravenna

Piacenza

Sassocorvaro

Mondaino Kasteel met Paleontologisch Museum

Petrella Guidi Burchtstad en ruïnes van het kasteel

Genova

Venezia

Bologna

Montegridolfo

Rimini Castel Sismondo

San Leo Fort

Milano

Modena Bologna Ravenna

Forlì Cesena Rimini San Marino

Montecolombo Burchtstad Monte Cerignone Burcht Sassocorvaro Rocca Ubaldinesca

Afstanden

Macerata Feltria Burchtstad

Amsterdam 1.405 km

München 680 km

Bologna 121 km

Pietrarubbia Kasteel

Berlijn 1.535 km

Parijs 1.226 km

Florence 165 km

Brussel 1.262 km

Praag 1.089 km

Milaan 330 km

San Giovanni in Marignano Historisch centrum

Carpegna Paleis van de prinsen Carpegna-Falconieri

Boedapest 1.065 km

Stockholm 2.303 km

Napels 586 km

Kopenhagen 1.770 km

Warschau 1.533 km

Rome 325 km

Saludecio Burchtstad

Coriano Verstevigde boerderij van Castelleale Verstevigde boerderij van Agello

Frankfurt 1.043 km

Wenen 887 km

Turijn 447 km

Londen 1.684 km

Zürich 645 km

Venetië 270 km

Pennabilli Toren van Molino di Bascio Toren van Maciano Gradara Malatesta burcht

Riviera di Rimini Travel Notes

Provincia di Rimini Assessorato al Turismo

Burchten en kastelen in de provincie van Rimini in de Middeleeuwen en de Renaissance

Riviera di Rimini Travel Notes reeks toeristische publicaties verzorgd door Provincie Rimini Afdeling Toerisme Directie Symon Buda

Teksten Valerio Lessi Deze gids is het resultaat van een bewerking en integratie van teksten die door Pier Giorgio Pasini voor de Provincie Rimini geschreven zijn: “Malatesta tochten” (2003).

“Burchten en Kastelen” (2003).

Redactie Marino Campana

Grafisch ontwerp Relè - Tassinari/Vetta (Leonardo Sonnoli, Igor Bevilacqua) coördinatie Michela Fabbri Foto voorpagina Detail van de Burcht van San Leo Foto van Paritani

Pers en communicatieadviseur Cora Balestrieri

Dankbetuigingen Ministero per i Beni e le Attività culturali Soprintendenza per i Beni Archeologici dell’Emilia Romagna

Foto’s afkomstig uit het Fotoarchief van de Provincie Rimini

Vertaling Professional Language Services, Rimini

Met dank aan de fotografen L. Bottaro, P. Bove, S. Di Bartolo, L. Fabbrini, R. Gallini, D. Gasperoni, L. Liuzzi, M. Lorenzi, Martinini, R. Masi, G. Mazzanti, M. Migliorini, T. Mosconi, PH Paritani, D. Piras, V. Raggi, E. Salvatori, R. Urbinati, Urbino Multimedia

Opmaak Litoincisa87, Rimini (Licia Romani) Drukwerk Pazzini Stampatore Editore, Villa Verucchio RN Eerste uitgane 2011 Burchten en kastelen in de provincie van Rimini is een gratis toeristisch-culturele uitgave Met de medewerking van

Alle rechten voorbehouden aan de Provincie Rimini Afdeling Toerisme

4

Inleiding Twaalf vragen met gegevens over de streek en de geschiedenis

16

Hoofdstuk I Rimini, de pracht van een hoofdstad Castel Sismondo, een stad voor het hof De Malatesta Tempel: de onvoltooide droom van Sigismondo Kunst ter ere van een heerschappij

34

Hoofdstuk II De Marecchia vallei: van Santarcangelo tot San Leo De Burcht van Santarcangelo Torriana en Montebello tussen landschappen en verdedigingswerken Verucchio, een van de “geboorteplaatsen” van de Malatesti Het onneembare Fort van San Leo

44

Hoofdstuk III De Marecchia vallei: van Talamello tot Pennabilli Talamello: kunstschatten en gourmet Maiolo en Maioletto, ruïnes en legendes De aantrekkingskracht van Petrella Guidi Sant’Agata overheerst door haar Burcht De twee kastelen van Pennabilli

52

Hoofdstuk IV De Conca vallei: van Gradara tot Montegridolfo Gradara, een vakantiepaleis San Giovanni in Marignano, de graanschuur van de Malatesti familie De paleizen van Saludecio De “geheimen” van de burcht van Mondaino Familieruzies in Montegridolfo

62

Hoofdstuk V De Conca vallei: van Montefiore tot Carpegna Het paleis van Montefiore De “schat” van Sigismondo in Montescudo Het burchtstadje Montecolombo Monte Cerignone, een vijftiende eeuwse burcht Sassocorvaro, een kunstliefhebbende burcht Macerata Feltria, een bestreden burcht De ontoegankelijkheid van Pietrarubbia Carpegna, een plaats met antieke adel Op de terugweg naar Rimini: Coriano en Castelleale

INLEIDING TWAALF VRAGEN MET GEGEVENS OVER DE STREEK EN DE GESCHIEDENIS

1. Wat zijn de eigenschappen van de streek?

De streek die nu de provincie Rimini vormt bevat plaatsen die vanuit een historisch oogpunt deel uitmaakten van de heerschappij van de Malatesti (of Malatesta) familie en andere plaatsen die door de Montefeltro familie, hertogen van Urbino, bestreden of bezet waren. Diverse riviertjes met een brede en steenachtige bedding die de heuvels achter de Rivièra van Rimini doorkruisen. De twee belangrijkste riviertjes zijn de Marecchia, die op de Alpe della Luna, in de buurt van de Tiber bron in de Toscane ontspringt en de Conca, die op de helling van de Carpegna in Montefeltro ontspringt. De valleien en de vlaktes van deze twee rivieren worden door de Monte Titano (San Marino) van elkaar gescheiden en vormen de streek die aan de ene kant naar de Povlakte uitstrekt en aan de andere kant naar de Adriatische zee en de Apennijnen, tot aan de grens met de Marche en de Toscane de Apennijnen loopt en een deel van Montefeltro omarmt. Een streek met onduidelijke grenzen. Men verwijst in dit geval naar de grenzen die met name de geschiedenis, de cultuur en de mentaliteit betreffen: in 2009 werden de volgende gemeentes hoger op in de Marecchia vallei aan de provincie toegevoegd: Casteldelci, Maiolo, Novafeltria, Pennabilli, San Leo, Sant’Agata Feltria, Talamello. Maar ook in de richting van de Povlakte langs de via Emilia of de via Romea komt men geen duidelijke natuurlijke grenzen tegen. Hetzelfde geldt in de Conca vallei: met moeite merkt men op dat men in Montefeltro in de Marche terechtgekomen is.

2. Waarom zoveel torens, burchten en kastelen?

De overvloed aan torens, burchten en kastelen in de Marecchia vallei en de Conca vallei is te wijten aan de vele geschillen in de vroege en late middeleeuwen tussen families die tot de kring van de Malatesta of Montefeltro familie behoorden of er tegenstanders van waren. De vele geschillen maakten het noodzakelijk dat de dorpen en strategische punten in de vlaktes (molens, oversteekplaatsen, bruggen) en in de heuvels van verdedigingswerken voorzien werden. In de achtste eeuw werd de zone al als de “kastelenregio of -provincie” omschreven. De verdedigingswerken werden gemaakt van de lokale steensoort en schieten als spontane paddenstoelen uit de grond, zonder dat ze een poging doen om zich in het landschap te passen: ze hebben echter vaak een dreigend karakter en tonen een kracht die niet altijd waar is. Ze geven vorm aan een variërend en vaak pittoresk landschap dat wegens de afwisselende bergkammen met dichtbegroeide hellingen en grote geïsoleerde kalkrotsen met schilfe5

De Maioletto burcht gezien vanuit de bocht van de Marecchia rivier.

rige klei vaak wild aandoet: zoals bijvoorbeeld de Monte Titano, maar ook Sasso Simone en Simoncello of de schitterende rots van San Leo. 3. Wie waren de Malatesta (of Malatesti)?

Aan het einde van de middeleeuwen was de heerschappij van de Malatesta familie samen met de heerschappij van de Visconti en de Scaligeri een van de belangrijkste van heel Italië, met bloedverwanten aan de belangrijkste hoven van Italië en in het buitenland. Wegens hun mecenaat ambities gingen bevonden ze zich op een lijn met de Este, Gonzaga, Medici en Montefeltro families.

4. Waar heersten ze?

Ze heersten drie eeuwen lang met name in de Romagna, maar ook in Lombardije, Veneto, Emilia en de Marche kunt u er de getuigenissen van terugvinden. De Malatesta heerschappij ontstond in een gebied dat tot de Kerkelijke staat behoorde en stond vaak in sterk contrast met de politieke en economische interesses van de paus.

5. Wat is de oorsprong van hun naam?

Waarschijnlijk was Malatesta in het begin een bijnaam met een duidelijk negatieve betekenis die met name gegeven werd aan koppige of gemene personen. De bijnaam werd vervolgens een familienaam en familie attribuut (in het meervoud “Malatesti”). De naam bleek in werkelijkheid uitstekend bij de familie te passen, aangezien de gebeurtenissen verbonden aan de familie vaak wreedheden (vaak gruwelijk en met opzet gepland) ten opzichte van iedereen - ook naverwante familieleden en familietakken - die het op de macht van de heersende groep voorzien had, betroffen.

6. Waar en wanneer ontstond de familie?

De eerste documenten die de Malatesti noemen zijn niet ouder dan de twaalfde eeuw en betreffen eigendommen in het zuiden van 7

Stamboom van de Malatesta familie volgens L. Nissim Rossi (1933).

de Romagna en getuigen van een open conflict met de Gemeente Rimini. De Malatesta familie was in oorsprong zeer waarschijnlijk een familie van grootgrondbezitters en schurken die een deel van de Marecchia vallei overheerste en de wegen van Rimini naar het binnenland controleerde.

Het grondbezit was om twee grotere centra georganiseerd: Pennabilli en Verucchio. De beide steden betwisten nog altijd de oorsprong van de familie. In het begin was waarschijnlijk een antieke band met de beroemde en machtige familie Carpegna, waar bijna alle belangrijke families in de bergen van Montefeltro en Romagna van afstammen, zeer belangrijk.

7. Wanneer en op welke manier worden ze heersers van Rimini?

Vanaf de twintiger jaren in de dertiende eeuw worden de Malatesti als belangrijke personen in de stad genoemd en treffen we hun naam in officiĂŤle documenten en steunen ze de “ghibellijnseâ€? (aanhangers van de Duitse keizers) politiek van de stad. Van 1239 tot 1247 is Malatesta dalla Penna podesta van Rimini (terwijl hij in 1228 podesta van Pistoia was). De weg naar de absolute macht over Rimini was geplaveid.

Binnen korte tijd bezitten de Malatesti alle bestuurdelijke en religieuze functies en ontnemen ze de macht van de burgerlijke instanties, zonder dat ze deze functies opheffen door iedereen die een dreiging voor hun suprematie vormt de verslaan, uit de stad te jagen en te vermoorden. Van 1355 tot aan het einde van de vijftiende eeuw zijn de Malatesti de heersers van Rimini en hebben ze vicarissen in het Vaticaan.

8. Hoe was hun verhouding met de Montefeltro familie?

De Malatesti wisten hun heerschappij in de Marche tot Ascoli Piceno, in de Toscane tot aan Borgo San Sepolcro en in Romagna tot aan Cesena uit te breiden, maar waren echter nooit in staat om hun machtige en slimme buren, de Montefeltro familie, te onttronen. Ook deze familie stamde zeer waarschijnlijk van de Carpegna familie af. Met name halverwege de vijftiende eeuw nam de rivaliteit tussen de beide families, met Sigismondo en Federico erg toe toen Federico erin slaagde om door zijn schoonzoon Alessandro Sforza Pesaro en omgeving, tot op dat moment eigendom van 9

Boven portret van Sigismondo Pandolfo Malatesta geschilderd door Piero

della Francesca (circa 1451), Louvre Museum Parijs.

Onder bas-reliĂŤf met de beginletters van Sigismondo (SI), Malatesta Tempel.

de Malatesti (een neef van Sigismondo, de onbekwame Galeazzo Malatesta) was te laten veroveren (1445). Op deze manier veroverde Federico een havenstad en werd het deel van de Malatesti bezittingen in de Marche, tot aan Fano, Senigallia en Fossombrone van de rest werd afgesneden.

9. Wie was Sigismondo Pandolfo Malatesta?

Sigismondo Pandolfo Malatesta (1417-1468), zoon van Pandolfo III Malatesta en diens geliefde Antonia da Barignano was vanaf 1432 heer van Rimini en Fano, terwijl zijn broer Domenico Malatesta heer van Cesena was. Dit was het hoogtepunt van de heerschappij van de Malatesta familie. Sigismondo trouwde drie keer: zijn eerste vrouw was Ginevra d’Este en zijn tweede vrouw was Polissena Sforza. En uitsluitend in 1456 trouwde hij met zijn geliefde Isotta degli Atti.

Sigismondo werd al snel beroemd als een kundige en dappere aanvoerder. Hij werd meerdere keren door de pausen ingehuurd en voerde de Venetiaanse troepen aan in de veldtocht tegen de Ambrosiaanse Republiek en tegen Francesco Sforza alsmede tijdens de veldtocht in 1465 tegen het Ottomaanse rijk. Hij bood de Florentijnen steun tijdens hun weerstand tegen de inval van Alfons V van Aragon. Hij had echter een slechts verhouding met zijn buurman Federico da Montefeltro, hertog van Urbino. Maar hij was ook een genereus mecenas. Aan hem danken we de creatie van een van de symbolen van Rimini en de renaissance: de Malatesta Tempel van Leon Battista Alberti.

Hij botste echter met paus Pio II, of te wel Enea Silvio Piccolomini. De breuk tussen beiden werd definitief toen Sigismondo een aantal kastelen veroverde die de paus eigenlijk aan de rivaal van Sigismondo, Federico da Montefeltro, wilde schenken. De twist verslechterde en eindigde uiteindelijk met een veldtocht tegen het leger van de paus dat door Federico da Montefeltro aangevoerd werd. Sigismondo werd verslagen. Langzaamaan zag hij het gebied van zijn heerschappij krimpen wegens de vele overwinningen die het leger van de paus aangevoerd door zijn vijand wist te boeken.

Hij sterf uiteindelijk op een leeftijd van 51 jaar. Zijn lichaam werd in de tombe in de Malatesta Tempel geplaatst. De Tempel zou nooit voltooid worden, net als zijn project voor de uitbreiding van de staat.

11

Boven uitzicht over Urbino.

Onder het Kasteel van Gradara, gebouwd tussen de twaalfde en de vijftiende eeuw.

10. Wie was Federico da Montefeltro?

Federico da Montefeltro werd in 1422 in Gubbio geboren en was waarschijnlijk de zoon van Guidantonio, heer van Urbino, en een gezelschapsdame. Een aantal geleerden denken echter dat hij de zoon van Bernardino degli Ubaldini was. Hij werd hoe dan ook door Guidantonio als zijn zoon erkend en werd in 1444, na het overlijden van zijn halfbroer Oddantonio, de erfgenaam van het hertogdom.

Federico werd door Vittorino da Feltre aan het hof van Mantua opgeleid en was een van de beste strijders van heel Italië. Wegens zijn politieke en artistieke deugden is hij de bekendste van de Montefeltro familie. Hij was een geletterd en genereus mecenas en onder zijn bewind werd Urbino een beroemd kunstcentrum.

Om de politieke invloed van zijn hertogdom te versterken ging hij allianties aan met de Sforza familie uit Milaan en trouwde hij met de jonge nicht van de hertog van Milaan Battista Sforza. Wegens zijn ruimdenkende politiek werd hij door paus Niccolò V geëxcommuniceerd (vervolgens ingetrokken in 1450) en ontstond de twist met Sigismondo Pandolfo Malatesta.

Federico da Montefeltro was echter slim en intelligent genoeg om een alliantie met Aragon aan te gaan en de politiek van de Kerkelijke Staat te steunen, een keuze die hem aanzienlijke economische en politieke voordelen schonk. Hij vocht voor Pius II Piccolomini en trad zo in direct conflict met de Malatesti. Uiteindelijk overwon hij er het bezit in de Marche van (met een bloederig beleg bij het Kasteel van Gradara in 1463).

11. De strijd tussen de Adelaar en de Olifant Meer dan twintig jaar lang waren Federico da Montefeltro (met een adelaar in het wapen) en Sigismondo Malatesta (de olifant) aartsvijanden die vaak door tegenstanders ingehuurd werden.

Schrijvers en documenten uit de periode verhalen niet alleen over hun militaire daden: de twee aanvoerders schelden elkaar uit, dagen elkaar uit, bedriegen elkaar en doen van alles om hun tegenstander in kwaad licht te zetten. Men kan dan ook concluderen dat de grootheid van de een 12

Boven uitzicht met de burcht van San Leo op de achtergrond.

Onder uitzicht over San Leo en Maioletto vanuit Talamello.

aan de ander te danken is. Ze zijn twee zijden van hetzelfde politieke en militaire klimaat dat toentertijd heerste. Ze zijn twee parallelle figuren, ook al vertonen ze een ander menselijk en psychologisch profiel. Sigismondo is impulsief, onstuimig, minder diplomatiek ingesteld, kan zeer goed met de wapens overweg, maar is minder in staat om nuttige relaties te creĂŤren.

Hij wist enorme vijandigheden op te wekken, zoals bijvoorbeeld blijkt uit het proces door Pius II dat eindigt met het verbranden van zijn afbeeldingen op twee pleinen in Rome.

Federico was niet minder wreed (hij zou zijn halfbroer vermoord hebben), maar was diplomatiek gezien erg goed in het vermijden van tegenstrijdige en gevaarlijke situaties. Dankzij zijn voorzichtigheid en evenwicht wist hij zijn macht te behouden en te versterken.

Hij werd hierin ook geholpen door de fouten van Sigismondo die zijn eigen nederlaag bepaalde door de overeenkomsten met de paus te negeren en de gebieden van de Montefeltro familie binnen te vallen.

12. Hoe eindigde de heerschappij van de Malatesti?

Na het overlijden van Sigismondo wist zijn zoon Roberto il Magnifico genaamd, een wreed en bazig persoon, zich binnen korte tijd te ontdoen van zijn broers en Isotta (de echtgenote van Sigismondo) en alleen over Rimini te heersen. Dankzij het huwelijk met Elisabetta, de dochter van Federico da Montefeltro (1475) wist hij een deel van het oorspronkelijke bezit terug te winnen. Hij was een groot generaal die vroegtijdig in 1482 ingehuurd door de paus stierf. De paus liet vervolgens ter ere van hem in de Sint Pieter in Rome een groot monument oprichten.

In 1498 organiseerden de notabelen van Rimini een samenzwering tegen Pandolfo IV, de zoon van Roberto. De samenzwering mislukte en resulteerde in wrede wraakacties van de jonge heer die vervolgens binnen korte tijd door Cesare Borgia, met de bijnaam Valentino, uit de stad verjaagd werd. Hij keerde in 1503 terug en verkocht zijn heerschappij aan VenetiĂŤ die de heerschappij in 1509 aan de kerk moest overhandigen. Pandolfo probeerde, ongeacht de haat van de inwoners, tevergeefs om tot 1528 heer van Rimini te worden.

15

HOOFDSTUK I RIMINI, DE PRACHT VAN EEN HOOFDSTAD

Rimini, de mooiste hoofdstad van de Malatesti, was het theater van het grootste en beste deel van de geschiedenis van de familie.

Desondanks zijn in Rimini de tekens van deze overheersing niet altijd duidelijk zichtbaar. Ten eerste moeten we die terug zien te vinden in de middeleeuwse stadsmuren die herbouwd en verlaagd werden. Uiteindelijk werd de gracht om de muren gedempt en werden de muren gedeeltelijk afgebroken. De best bewaarde delen van de middeleeuwse stadsmuren vindt u in het zuiden en het oosten van het historische centrum en kunnen vanaf de via di Circonvallazione en het Cervi park aanschouwd worden.

Ter hoogte van de Triomfboog van Augustus, de antieke oostpoort van de stad, die in 27 v.Chr. ter ere van de keizer Augustus verbouwd en versierd werd, worden de muren onderbroken. Hier eindigt de via Flaminia, de weg die naar Rome voert.

Aan de andere kant van de haven en dus de rivier die door de brug van Tiberius (een van de mooiste en best bewaarde bruggen uit de Romeinse tijd: 14-21 na Chr.) overbrugd wordt, ligt San Giuliano met een typisch middeleeuwse opstelling en de belangrijke kerk van San Giuliano, voorheen de benedictijnse abdij gewijd aan Sint Pieter die in de zestiende eeuw herbouwd werd (met op het altaar een van de laatste meesterwerken van Paolo Veronese met het martelaarschap van de Heilige Julianus uit 1587). Een indirect, maar duidelijk spoor van de aanwezigheid en de acties van de Malatesti, bestaat uit de talloze kloosters en kerken van de verschillende kloosterorden: de Heremieten, de Franciscanen, de Dominicanen, de Humiliaten en de Serviten hadden zich in de dertiende en veertiende eeuw met hulp van de Malatesti in de stad gevestigd en werden door deze familie beschermd. De kerk van San Giovanni Evangelista, voorheen de kerk van de Augustijner Heremieten (en daarom Sant’Agostino genaamd) is de enige kerk in Rimini die nog duidelijk middeleeuwse eigenschappen vertoont: een hoge gotische klokkentoren.

De apsis en de kapel van de klokkentoren zijn nog altijd versierd met fresco’s uit het begin van de veertiende eeuw die het werk van onbekende schilders uit Rimini zijn (waarschijnlijk de broeders Zangolo, Giovanni en Giuliano da Rimini) en Christus en de Maagd in Maesta en de verhalen van de Johannes de Doper en de Maagd uitbeelden.

Bovendien hangt er een schitterende Kruisbeeld. Een groot fresco met een afbeelding van het Laatste Oordeel, oorspronkelijk op de triomfboog geschilderd, wordt tegenwoordig samen met andere werken uit dezelfde periode in het Stadsmuseum bewaard. In de eerste helft van de veertiende eeuw ontstond in Rimini een school waarvan de schilderkunst zich kenmerkte door een vroegtijdige waardering van de kunst van Giotto. De 17

Boven Malatesta Tempel, het grote kruisbeeld geschilderd door Giotto voor de Franciscanenkerk.

Onder detail van een fresco uit de veertiende eeuw in de kerk van Sant’Agostino in Rimini.

originaliteit van deze school is het gebruik van zachte kleuren afkomstig uit de Byzantijnse traditie en een voorliefde voor een manier van uitbeelden die naar het lyrisme nijgt. Desondanks vertoont de productie acute naturalistische observaties en iconografische buitensporigheden die aantonen hoe gemakkelijk deze kunstenaars de traditionele onderwerpen benaderden en tegelijkertijd de mentale vrijheid waarmee ze de innovaties van Giotto accepteerden. De Riminese school was in de eerste helft van de veertiende eeuw actief in Romagna, de Marche, Emilia en de Veneto en natuurlijk in de gebieden die door de Malatesti overheerst werden.

Men denkt dan ook dat deze familie aan het einde van de dertiende of het begin van de veertiende eeuw aan Giotto vroeg of hij de Franciscaanse kerk in Rimini (natuurlijk gewijd aan de heilige Franciscus, dit is de Malatesta Tempel die aan het begin van de negentiende eeuw de kathedraal van de stad werd) met schilderingen wilde versieren. Hiervan is slechts een groot en humaan Kruisbeeld overgebleven. Het is wellicht gewaagd om de Malatesti de eer toe te kennen dat ze direct aan Giotto de opdracht gegeven zouden hebben, maar als men de geschiedenis van deze Toscaanse schilder een beetje bestudeert, dan is het duidelijk dat hij thuis was aan de hoven van de grote Welfse families verbonden aan de Curie van Rome, de d’Anjou en de Franciscanen, net als de Malatesta familie. In Rimini bezaten de Malatesti een groot aantal ontroerende goederen.

Bovendien lieten ze in de dertiende en veertiende eeuw de woningen die de Gemeente ze aanbood uitbreiden. Deze woningen lagen op strategische punten in de buurt van de kathedraal en de “gattolo” poort die met het binnenland en hun historische eigendommen in de Marecchia vallei in verbinding stond. Bijna alle grote gebouwen uit het begin van de Malatesta overheersing in Rimini zijn echter verdwenen of radicaal verbouwd.

Ook de antieke kathedraal, gewijd aan de heilige Colomba, is afgebroken (uitsluitend een deel van de enorme sacristie-klokkentoren uit de veertiende eeuw in piazza Malatesta is bewaard gebleven). Net als de verbouwde kerk van de Augustijner orde stamt ook het complex van de Palazzi Comunali uit deze periode: palazzo Arengo met grote polifora en mooie vroeg-gotische bogen uit 1204; het palazzo del Podestà stamt uit de veertiende eeuw en werd aan het begin van de twintigste eeuw gerestaureerd en verbouwd. Het openbare, bestuurlijke en religieuze leven van 19

Boven Rimini, uitzicht over piazza Cavour met het Theater Amintore Galli op de achtergrond, het

Palazzo del Podestà en het Palazzo dell’Arengo rechts en in het midden het standbeeld van paus Paulus V.

Onder Rimini, Castel Sismondo, het oude paleis en fort dat Sigismondo in Rimini

liet bouwen (1437-1446).

de stad vond voornamelijk plaats in het Malatesta palazzo, de kathedraal en de palazzo’s van de gemeente. In dit gebied dat het centrum van de stad vormde, vonden ook de economische activiteiten van de banken en rondom de fontein voor het Arengo palazzo plaats.

Een “Malatesta wandeltocht” door Rimini kan uitstekend voor dit oude gebouw van de gemeente of de fontein (nu piazza Cavour) in de buurt van de resten van de primitieve kathedraal, de belangrijkste woning van Malatesti (Castel Sismondo) en de kerk van Sant’Agostino beginnen. Via corso d’Augusto bereikt u piazza Tre Martiri, het oude forum van de Romeinse stad Rimini. Loop vervolgens in de richting van de zee en u bereikt de Malatesta Tempel.

Van Rimini ten tijde van de Malatesti is een schitterend “portret” uit de vijftiende eeuw overgebleven. Dit is een geraffineerd bas-reliëf van Agostino di Duccio in een paneel van de Malatesta Tempel met het sterrenbeeld van de stad, de Kreeft, en de heer Sigismondo Pandolfo Malatesta.

Castel Sismondo, een stad voor het hof Van de grote woning van de Malatesti dat in de dertiende eeuw in de buurt van de “gattolo” poort gebouwd werd, zijn slechts een aantal onduidelijke sporen in het kasteel, dat Sigismondo Pandolfo Malatesta in de vijftiende eeuw liet bouwen en waar nu slechts het centrale gedeelte van overgebleven is, terug te vinden. De staat waarin het kasteel zich nu bevindt is te wijten aan de wijzigingen die het in de zeventiende eeuw onderging (in een poging om het kasteel op een modern fort te laten lijken), de bombardementen tijdens de Tweede Wereldoorlog en de desastreuze afbraak uit de twintigste eeuw waardoor de omheining en de bastions vernietigd en de grachten gedempt werden. Aan het einde van de twintigste eeuw werd het kasteel gerestaureerd en nu worden er belangrijke tentoonstellingen tentoonstellingen en evenementen georganiseerd.

Sigismondo begon op 20 maart 1437, de een-na-laatste woensdag van de vastentijd, om 18 uur 48 met de bouw van het kasteel.

De datum en het tijdstip waren waarschijnlijk zorgvuldig door de astrologen aan het hof berekend. In 1446, een jaar dat voor hem buitengewoon 21

Boven Rimini, Castel Sismondo, Malatesta wapen met de kop van een olifant en het

Malatesta embleem boven de deur.

Onder binnenhof van het kasteel.

gelukkig was, verklaarde hij dat het kasteel voltooid was. In werkelijkheid werd er tot 1454 aan gebouwd en het is zelfs mogelijk dat het nooit volgens originele ontwerp, bestaande uit een gebouw en een grote vestingtoren, voltooid werd.

De Malatesta heerschappij kende in 1437 een grote economische welvaart en was Sigismondo, amper twintig jaar oud, maar al drie jaar lang gonfalonniere van de Kerk, een beroemd aanvoerder (hetgeen hem een goed salaris opleverde). Het kasteel was zowel een paleis en een fort en dus een waardige woonplaats voor het hof en het garnizoen en fungeerde tevens als een teken van zijn macht en de suprematie over de stad.

Voor de bouw van het kasteel en voldoende omringende vrije ruimte, werd een wijk, bestaande uit paleizen, woningen, het bisschoppelijke paleis, een nonnenklooster en het baptisterium van de kathedraal met de grond gelijk gemaakt. De schrijvers aan het hof eerden Sigismondo als de architect van het kasteel, hetgeen tevens door de marmeren opschriften in het gebouw aangetoond wordt. Wellicht moeten we in dit geval architect zien als de inspirator, de bedenker en de coördinator van het project en dus een opdrachtgever met duidelijke ideeën. Op deze manier kunnen we het kasteel aan Sigismondo, bekend om zijn wapenfeiten en kennis, toeschrijven. Het werk werd echter verricht door specialisten en vakkundigen: zoals bijvoorbeeld Filippo Brunelleschi, die in 1438 een aantal maanden lang in Rimini verbleef en de belangrijkste verdedigingswerken van de Malatesti in Romagna en de Marche bezocht.

En nog altijd is het kasteel fascinerend met zijn grote vierkante torens en dikke muren die oorspronkelijk, toen ze vanuit de gracht oprezen, indrukwekkend moesten zijn. Roberto Valturio vergeleek ze wegens de helling en afmetingen dan ook terecht met piramides.

De ingang naar de stad met een aarden wal en een dubbele ravelijn met ophaalbruggen over de gracht is nog altijd voorzien van een wapen bestaande uit een klassiek schild met geblokte banden, een helmbos met olifantenhoofd en een roos met vier bloemblaadjes. Het wapen is een bas-reliëf geïnspireerd op Pisanello en was gezien de typisch gotische vorm van de afbeelding waarschijnlijk het werk van een kunstenaar uit de Veneto. Links en rechts van het wapen staat in minuscule, smalle en pittoreske letters de naam “Sigismondo Pandolfo” geschreven. Tussen 23

Rimini, Malatesta Tempel, ontwerp van Leon Battista Alberti.

het wapen en de marmeren poort hangt een van de opschriften van het kasteel met een statige Latijnse tekst in lapidair schrift (een van de eerste voorbeelden van de wedergeboorte van het klassieke schrift) waarop staat dat in 1446 Sigismondo het gebouw ter ere van de inwoners van Rimini liet bouwen en dat het Castel Sigismondo zou heten. Het verbaast dat Sigismondo het lef had om het gebouw ariminensium decus te noemen, aangezien het gebouw gezien de stand van de torens, naar de stad gericht, eerder ontworpen is om de heer tegen eventuele opstanden van de inwoners van de stad dan andere gevaren te beschermen. Het is net alsof de herinnering aan de oproer uit het verleden de heer ertoe gebracht heeft om meer problemen vanuit de stad dan van buitenaf te verwachten. Maar ook rekening houdend met het concept dat met toentertijd van de stad en de staat had, moet Castel Sigismondo als een symbool en de verdediging van de persoonlijke macht van de heer en niet als een symbool en de verdediging van de stad en de staat gezien worden.

Op 9 oktober 1468 overleed Sigismondo in dit kasteel. Het is niet duidelijk wanneer hij er ging wonen, wellicht was dit al in 1446. De kanselarij en de wacht werden hier al snel gevestigd en vanaf het begin af aan werden er officiĂŤle ceremonies en bijeenkomsten georganiseerd. Het kasteel werd onmiddellijk de exclusieve plaats van het hof rijk aan dichters en muzikanten, geletterden en geleerden, schilders en medaillisten, beeldhouwers en architecten afkomstig uit heel ItaliĂŤ.

De Malatesta Tempel: de onvoltooide droom van Sigismondo Tien jaar nadat hij met de bouw van het kasteel dat zijn naam droeg begon, liet Sigismondo een familiekapel bouwen in de kerk waarnaast als zijn voorgangers zich hadden laten begraven: San Francesco.

Ondanks dat deze kerk in de veertiende eeuw door Giotto versierd was, toonde het een eenvoudige architectuur (een enkel schip met een dak in de vorm van een hut en drie apsiskapellen). Bovendien lag de kerk aan de rand van de stad in de buurt van het piazza del foro, het Romeinse hart van de stad (tegenwoordig piazza Tre Martiri).

De nieuwe kapel had een eenvoudige en traditionele structuur met een grote gotische open boog aan de rechterzijde van de kerk, 25

Boven Rimini, binnenkant van de Malatesta Tempel.

Links onderaan een reeks engelen die schilden met

Malatesta wapens of heraldisch symbolen dragen, gemaakt door de Florentijnse beeldhouwer Agostino di Duccio.

Rechts onderaan Bas-reliëf van Agostino di Duccio met engelen die het Malatesta symbool dragen.

een kruisgewelf en hoge en smalle ramen. Binnen korte tijd werd er voor de jonge geliefde van Sigismondo, Isotta degli Atti een andere kapel, net zo eenvoudig en traditioneel, naast gebouwd. Het is mogelijk dat het model voor de beide kapellen een familiekapel was die in de veertiende eeuw aan dezelfde zijde van de kerk ter hoogte van de apsis gebouwd was. De bouw van de twee kapellen duurde meer dan drie jaar en zorgde ervoor dat het oude gebouw ontwricht werd. Om deze reden besloot Sigismondo in 1450 dat de hele kerk op zijn kosten verbouwd zou worden, waarmee hij zich aan een belofte, uitgesproken na een overwinning in de veldtocht van Toscane tegen Alfons d’Aragon, hield, zoals ook door de Griekse opschriften en het opschrift op de voorgevel herinnerd wordt.

De inwendige architectuur werd toevertrouwd aan Matteo de’ Pasti, terwijl Agostino di Duccio voor het beeldhouwwerk verantwoordelijk was. Matteo de’ Pasti bevond zich aan het hof van de d’Este familie in Ferrara. Hij was een miniatuurschilder en medaillist uit Verona en had een laat-gotische scholing aan de school van Pisanello genoten.

Maar ook Agostino di Duccio, ondanks dat hij een leerling van Donatello was, toonde geraffineerde gotische elementen die hij in Venetië opgedaan had. Deze kunstenaars zorgden in samenwerking met de humanisten die het hof bevolkten voor een pittoreske en weelderige binnenkant die goed paste bij de gotische smaak van het hof, de rijkdom en de geraffineerde en elitaire cultuur gekenmerkt door de vleierij van Sigismondo in de hoedanigheid van heer, aanvoerder en mecenas paste.

De uitwendige architectuur werd echter toevertrouwd aan Leon Battista Alberti die in 1450 een nieuwe marmeren bekleding ontwikkelde en die niets met de binnenkant van het gebouw te maken had. De marmeren bekleding van Alberti bevat geen enkel gotisch element of versiering en is gebaseerd op de antieke Romeinse architectuur en de poging om het concept van de architectuur als een plechtige viering van de mens en zijn intellect te recupereren.

Helaas werd het meest originele en toonaangevende element van het gebouw nooit voltooid: de ronde apsis met een koepel die waarschijnlijk het smeltpunt tussen de duidelijk verschillende binnen- en buitenkant zou zijn geweest. Een medaillon gemaakt door Matteo de’ Pasti toont het project van Alberti met het gebouw en de grote koepel 27

Boven Malatesta medaille, gemaakt door Matteo de’ Pasti met het oorspronkelijke

ontwerp van de Tempel van Leon Battista Alberti.

Onder Malatesta tempel,

San Sigismondo vereerd door Sigismondo Pandolfo Malatesta, Piero della Francesca (1451).

waar het schip volgens het originele ontwerp in zou uitlopen. Het ontwerp van Alberti met de antieke, doch opnieuw uitgevonden en aan moderne concepten aangepaste vormen kan met recht een Tempel, de naam die deze (franciscaanse) kerk in de vijftiende eeuw kreeg, genoemd worden.

De versieringen aan de binnenkant van de Tempel zijn voornamelijk het werk van Agostino di Duccio en baseren zich niet op de traditionele fresco’s, maar ook op beeldhouwwerk en marmeren bekleding versierd met polychromie en verguldsels. De enige fresco die in de kerk aanwezig is, is tussen de twee Malatesta kapellen in de kleine sacristie verborgen en toont Sigismondo Pandolfo Malatesta op zijn knieën voor de heilige Sigismondo, koning van Bourgondië en is het werk van Piero della Francesca, die het werk van zijn handtekening en datum (1451) voorzien heeft. Het lijkt een traditionele scène waarin de heer zijn beschermheilige aanbidt. In werkelijkheid gaf Piero della Francesca een andere interpretatie: inhoudelijk wegens de vrije, natuurlijke en “wereldlijke” verhouding tussen de figuren in een rustig licht en een rationele constructie; eenvoudige, regelmatige en harmonieuze vormen die de humaniteit en digniteit van de personen, hun intellectuele edelheid en hun lichamelijke schoonheid benadrukken en die de goddelijke en de wereldlijke macht op grond van een conceptie van digniteit en rationaliteit van de heilige koning en de opdrachtgever erkennen. Op het moment dat Piero della Francesca dit fresco schilderde was nog niet met de bouw van de buitenkant van de Tempel begonnen en dus was dit fresco in Rimini en in Romagna de eerste “echte” uiting van de Renaissance: een uiting die de heer eerde, de kunstenaars geïnteresseerd in uitwendige luister verwarde, de geleerden uitnodigden hun steriele zoektochten van een humaan tintje te voorzien en een utopistische toekomst bepaald door de ratio en gerustgesteld door de poëzie aankondigde.

Waarschijnlijk was het hof van Rimini niet erg onder de indruk van de betoverde stilte, de gemediteerde pauzes en de aankondiging van nieuwe tijden in de stijl van Piero della Francesca. Het hof was blijkbaar meer gehecht aan de gotische fantasie en de traditionele weelde van de beeldhouwwerken in de kapellen van de Tempel met schilden en guirlandes, festoenen en stof en doeken waarmee de tombes beschilderd zijn.

In deze sfeer hebben de fijne bas-reliëfs van Agostino di 28

30

Rimini, Malatesta Tempel, een detail van de kapel der Planeten of de Dierenriem,

met een monument gewijd aan bisschop Sebastiano Vanzi (1556).

Duccio een waardevol en extreem elegante karakter. Vriendelijke putti’s maken grappen en zitten elkaar achterna; engelen zingen en maken muziek; Deugden en Sibille tonen hun symbolen en elegante kledij; Apollo en de Muzen, de Planeten en de Sterrenbeelden vormen een pittoresk gezelschap met ongelooflijk exotische klederdracht (de naakte Venus omringd door duiven uitgezonderd). Alles kan met behulp van traditionele religieuze begrippen verklaard worden. Dit geldt ook voor de planeten en de sterrenbeelden die hier geen horoscopen, maar slechts de perfectie van het firmament, gecreëerd door God, uitbeelden. Desondanks is er weinig voor nodig om overal heidense en niet-religieuze tekens te ontdekken. Zo verklaarde paus Pius II, de gezworen vijand van Sigismondo, dat de kerk boordevol heidense en profane elementen was, hetgeen volgens hem aan het diskrediet van de Riminese heer te wijten was. Sigismondo verklaarde echter in de Griekse opschriften aan de buitenkant dat de kerk wegens de vermeden gevaren en de overwinningen tijdens de “Italiaanse oorlog” aan de “onsterfelijke God en de stad” gewijd was, terwijl hij met het opschrift op de voorgevel aangaf dat hij met de bouw van de kerk zijn belofte nakwam.

Tot 1460, het jaar waarin de vijandigheid van paus Pius II ten opzichte van Sigismondo, waardevol aanvoerder, maar uiterste slechte politicus, toenam werd aan de Malatesta Tempel gebouwd. In 1461 volgden economische tegenslagen en de excommunicatie door de paus, alsmede de nederlaag en de verkleining van de staat (1463). De bouw werd onderbroken en nooit meer hervat. Tot op heden toont de onvolledigheid aan de binnen- en buitenkant van het gebouw duidelijk het ongeluk van Sigismondo, de zwakheid van zijn macht en de inconsistentie van zijn ambitieuze dromen. De Tempel kan dan ook als een onvolledige droom van Sigismondo gezien worden die er een schitterende tempel voor God en de stad van wilde maken en bovenal wilde dat zijn naam en dynastie onsterfelijk zouden worden; maar ook een onvolledige droom van Leon Battista Alberti die een monument voor de intellectuele edelheid van de mens wilde bouwen; een onvolledige droom van het humanisme dat ervan overtuigd was dat de dramatische tegenstrijdigheden van het tijdperk achter een gordijn van intelligente culturele recuperaties en geraffineerde kunstwerken verborgen konden worden.

31

Kunst ter ere van een heerschappij De Malatesti stonden bekend als mecenas. Het laatste werk waar Sigismondo Pandolfo na zijn terugkeer uit Morea waarschijnlijk opdracht voor gaf, was een Piëta van Giovanni Bellini dat nu in het Stadsmuseum geconserveerd wordt. Dit is een groots schilderij met een grote poëtische waarde dankzij de geraffineerde figuren met zacht vloeiende doch scherpe lijnen op een zwarte achtergrond met zacht licht en warme kleuren. Het lichaam van Christus lijkt het geheim van de dood te verbergen, terwijl de engelen het geheim van het leven dragen. Het schilderij toont een diepe commotie en een menselijke digniteit en schoonheid die zelfs de pijn en de dood niet kunnen uitwissen.

In het Stadsmuseum worden diverse andere getuigenissen uit de Malatesta periode geconserveerd, zoals keramiek uit de veertiende en vijftiende eeuw, fresco’s, wapens, fragmenten van gedenkstenen, beelden en een reeks medaillons die Matteo de’ Pasti halverwege de vijftiende eeuw voor Sigismondo en Isotta maakte. Bovendien wordt er een waardevol altaarstuk afkomstig uit de vernietigde kerk van San Domenico, gemaakt door Domenico Ghirlandaio in opdracht van de kleinzoon van Sigismondo, Pandolfo IV Malatesta, met de bijnaam “il Pandolfaccio”, de laatste heer van Rimini bewaard. Dit altaarstuk toont de heiligen Vincenzo Ferreri, Sebastiaan en Rochus en de Malatesta familie (Pandolfo IV met zijn vrouw Violante Bentivoglio, zijn moeder Elisabetta Aldobrandini en zijn broer Carlo) die voor hun knielt.

Waarschijnlijk was dit schilderij een soort van ex voto omdat ze aan de pest ontkomen waren.

Het altaarstuk is een laatste getuigenis van het mecenaat van de Malatesta heerschappij dat langzaamaan aan zijn einde kwam. Van de zoon van Sigismondo Roberto il Magnifico worden in het Stadsmuseum voornamelijk een reeks plafondpanelen versierd met wapens en parafen, afkomstig uit een van zijn palazzo’s in Rimini, bewaard. Met een bezoek aan de Malatesta getuigenissen die in het Stadsmuseum bewaard en tentoongesteld worden, wordt de korte Malatesta wandeltocht langs de muren, de middeleeuwse binnenstad met de Palazzi Comunali, Castel Sigismondo en de Malatesta Tempel afgerond.

Mocht u dat echter willen, dan kunt u met een aangename wandeling op heuvel Covignano net achter Rimini een mooie Malatesta kerk bezoeken. Deze parochiekerk van San Fortunato is versierd met stenen wapens van Roberto Malatesta. Hij liet namelijk de voorgevel van de kerk die bij de abdij van Santa Maria di Scolca hoorde, die Carlo Ma32

latesta aan het begin van eeuw had laten bouwen, herbouwen. De abdij werd na de overheersing van Napoleon afgebroken en de resten werden als bouwmateriaal verkocht. In het midden van het houten plafond van het eenvoudige en lichte schip versierd met stucco’s uit de zeventiende eeuw is een wapen van Carlo Malatesta aangebracht. Maar de kerk bevat ook kunstwerken die niets met de Malatesti te maken hebben, maar die desondanks tot de interessantste werken van de stad behoren, zoals een schilderij van Giorgio Vasari uit 1547 met een Aanbidding der Wijzen (in de apsis) en een interessante fresco cyclus uit 1512 geschilderd door Girolamo Marchesi da Cotignola en Bartolomeo Coda (in de kapel van de sacristie).

Vanaf het mooie renaissancistische plein voor de kerk heeft u uitzicht over zee en over een deel van het gebied van de Malatesti in de richting van de Marche, van de kaap van Gabicce tot de eerste kastelen in de heuvels van de Conca vallei.

33

HOOFDSTUK II DE MARECCHIA VALLEI: VAN SANTARCANGELO TOT SAN LEO

De Burcht van Santarcangelo Voor deze tocht die door de Marecchia vallei naar San Leo voert, pakt u de via Emilia. Na een aantal kilometer bereikt u Santarcangelo di Romagna op een heuvel tussen de riviertjes Marecchia en Uso. Dit stadje is een van de best bewaarde stadjes uit de streek en wordt gekenmerkt door een eenvoudige bouwstijl en pittoreske straten die de heuvel opkruipen en op stille pleintjes uitkomen.

De oude kern van het stadje wordt nog altijd grotendeels omringd door de stadsmuren uit de vijftiende eeuw die Sigismondo Malatesta in 1447 liet restaureren en gedeeltelijk liet herbouwen, zoals ook met marmeren gedenkstenen herinnerd wordt. Sigismondo liet tevens op een punt van de heuvel naast de toren van Carlo Malatesta uit 1386 de burcht bouwen. De toren was erg hoog en was toentertijd, volgens de schrijvers, een van de wonderen van ItaliĂŤ. De pracht en de indrukwekkendheid van de toren werden een halve eeuw na de constructie nog altijd bewonderd, maar aangezien de belegeringen niet langer met houten katapulten, maar met bronzen bombarden verricht werd, besloot Sigismondo de toren te verlagen. Het onderste gedeelte van de toren liet hij gebruiken als een hoekdonjon van de nieuwe vierkante burcht (deels gebouwd met het materiaal afkomstig van de verlaagde toren) met veelhoekige torens waar een garnizoen gehuisvest kon worden dat de onrustige inwoners van Santarcangelo in bedwang kon houden en tegelijkertijd de benedenstroom van de Marecchia en de Uso en de via Emilia in de buurt van Rimini bewaakte.

De burcht, ooit versierd met kantelen, is versierd met mooie antieke gedenkstenen met Latijnse opschriften volgens de humanistische mode die op dat moment in opkomst was. Onder het binnenplein met een pittoreske bestrating ligt een middeleeuws waterreservoir dat nog altijd functioneert. Hier heeft u toegang tot de donjon en dus het voetstuk van de grote veertiende eeuwse toren van Carlo Malatesta. Een deel van de oude wenteltrappen is in de enorme muren verborgen: ze maakten onafhankelijke verbindingen tussen de verschillende verdiepingen mogelijk (er zijn er vier van overgebleven).

In een zaal van deze toren stierf bij zonsopgang op 10 oktober 1432 Galeotto Roberto Malatesta, bijgenaamd de zalige, de opvolger van Carlo en broer van Sigismondo en Malatesta Novello. Een aantal fantasierijke schrijvers uit de negentiende eeuw lieten hier de gebeurtenissen plaatsvinden die Gianciotto ertoe brengen Paolo de schone en Francesca da Rimini te vermoorden.

35

Boven Santarcangelo, Malatesta burcht.

Onder een gaanderij van het kasteel van Montebello.

Vanaf het terras van de donjon heeft u uitzicht over een suggestief landschap: de brede Marecchia vallei tot aan de heuvels en San Marino aan de ene kant en Cesena en de zee aan de andere kant.

In de buurt van de rivier kan een oplettend waarnemer de parochiekerk, een byzantijnse basiliek met een enkel schip uit de zesde eeuw naast het Romeinse centrum zien. Dit is de oudste en best bewaarde parochiekerk in heel Romagna.

Torriana en Montebello tussen landschappen en verdedigingswerken De tocht volgt de via Santarcangiolese en voert eerst naar Poggio Berni waarin Palazzo Marcosanti een waardevolle getuigenis van het Malatesta tijdperk en een uniek exemplaar van een verstevigde woning is. Na Poggio Berni en voor Ponte Verucchio pakt u rechts de steile weg die naar Torriana (voorheen Scorticata) voert. Hier kunt u de resten aanschouwen van een burcht die op een strategische plaats gebouwd was en de streek controleerde. Dit verklaart waarom Sigi­ smondo de verdedigingswerken ervan liet verbouwen en verstevigen.

Tegenwoordig vormen de verdedigingswerken vriendelijke en buitengewone balkons boven een pittoresk en betoverend landschap dat een “mix van valleien, bergen, land, stadjes en zee is”, zoals in 1705 de arts van Clemens IX, Gian Maria Lancisi schreef.

Tegenwoordig waarderen we de waarden van het landschap, ten tijde van de Malatesta vormde de heuvel van Torriana samen met de heuvel van Verucchio aan de andere oever van de Marecchia een belangrijke en verstevigde barrière: de doorgang was ontoegankelijk en van hier werd Rimini voorzien van informatie (met vuur- en rooksignalen) over het grote gebied tussen de zee en de heuvels in Romagna, de Marche en San Marino dat men kon controleren.

Vanuit Torriana raden we u aan om naar Montebello te gaan. Dit is een mooi burchtstadje met een interessante burcht (van de markiezen van Bagno) die meerdere keren verbouwd werd. Vanaf de borstwering heeft u een schitterend uitzicht over de Marecchia vallei en 36

Verucchio, Malatesta burcht del Sasso.

de Uso vallei. De bezoekers die van legendes houden, kunnen zich de legende van Azzurina, het meisje dat op tragische wijze in de burcht om het leven kwam, laten vertellen.

Verucchio, een van de “geboorteplaatsen” van de Malatesti U keert terug naar de Ponte Verucchio en u steekt de Marecchia rivier over. Op de andere oever ligt Verucchio, het stadje dat net als Pennabilli beweert dat het de geboorteplaats van de Malatesti is. In 1220 wordt in Rimini voor het eerst gesproken over het familiehoofd Malatesta dalla Penna die na zijn dood rondom 1247 door zijn zoon Malatesta da Verucchio opgevolgd wordt. Verucchio was waarschijnlijk echter een etappe die de steeds machtigere en rijkere familie op weg naar Rimini aandeed. Hoe dan ook, het staat vast dat de familie in de Marecchia vallei ontstaat.

Verucchio en Pennabilli hebben tevens een soortgelijke structuur: de beide stadjes zijn gebouwd op een zadelvormige bergpas waar een weg overloopt en beiden domineerden met twee burchten de Mareccia rivier.

Van een van de twee burchten in Verucchio (“del Passerello” genaamd) is buiten het nonnenklooster bijna niets overgebleven, terwijl de andere burcht “del Sasso” nog altijd het stadje en het gebied domineert. Ondanks dat deze burcht meerdere keren verbouwd werd, is dit samen met de burchten van Montebello, San Leo en Santarcangelo een van de meest interessante exemplaren van de vallei. Sigismondo liet de burcht in 1449 versterken, hetgeen door twee opschriften herinnerd wordt en reorganiseerde de constructies rondom de centrale vestingtoren. Diverse opgravingen hebben aangetoond dat de burcht ruime kerkers en indrukwekkende structuren bevat die waarschijnlijk uit de twaalfde eeuw stammen en die zonder twijfel ouder dan de werken van Sigismondo zijn. De mooie vierkante toren van steen met een accurate en deels gevulde buitenbekleding is het oudste deel van de burcht. In 1975 werd opnieuw een oud pad aangelegd dat beschermd door de donjon langs de helling daalde en in het geval van nood een verbinding met de omgeving vormde. De zalen van deze burcht zijn meerdere keren 39

Het fort van San Leo op de top van een rots die de Marecchia vallei overheerst.

verbouwd en aan de eisen van het kleine hof van Zenobio de’ Medici, Ippolita Comnena, Leonello en Alberto Pio da Carpi, die van 1518 tot 1580 de leenheren van Verucchio waren, en de eisen van een klein theater dat er in de achttiende eeuw in gehuisvest was aangepast.

Na een lang beleg verloor Sigismondo Verucchio in 1462.

De burcht “rocca del Sasso” was goed bevoorraad en werd verdedigd door getrouwe en aan hun heer gehechte troepen die zich niet aan Federico da Montefeltro wilden overgeven. Federico da Montefeltro moest uiteindelijk een list bedenken en schreef een brief met een valse handtekening van Malatesta Novello waarin deze de komst van versterking aankondigde. De versterking kwam, maar pas te laat begreep de kasteelheer dat het soldaten van Federico waren die zich verkleed hadden.

Het onneembare Fort van San Leo We verlaten Verucchio en slaan op de strada Marecchiese linksaf in de richting van San Leo. Het antieke Mons Feretri is de “historische” hoofdstad van Montefeltro en heeft de streek van deze naam voorzien. Wellicht ontstond hier de familie Montefeltro die in de veertiende en vijftiende eeuw met de Malatesti om de streek vocht. Dit is zonder twijfel een strategisch zeer belangrijke plek aangezien men van hieruit het binnenland domineert en was daarom al het tafereel voor langdurige twisten tussen de Byzantijnen en de Longobarden. In San Leo eindigde de lange strijd tussen Berengarius II en keizer Otto I die na een langdurig beleg op 26 december 963 eindelijk de stad wist te veroveren en Berengarius gevangen nam.

Het uitzicht over het landschap is beroemd: San Leo is gebouwd op een kalkrots met steile wanen en wordt gedomineerd door een bijna onneembare burcht die Francesco di Giorgio Martini voor Federico da Montefeltro verbouwde. Dit is een van de best geconstrueerde en bewaarde militaire gebouwen uit de renaissance.

Desiderius, koning van de Longobarden (in de achtste eeuw) zou hier als eerste een fort hebben laten bouwen, nadat de rots van San Leo een aantal eeuwen lang, op zijn minst tot de Ostrogoten 40

42

Boven San Leo, binnenkant van de Kathedraal van San Leone (Domkerk).

Onder San Leo, Klooster en kerk van Sant’Igne die volgens de legende

door het heilige Franciscus van Assisi gesticht werd.

binnenvielen, een natuurlijke fort gevormd had.

Het fort bestaat uit twee duidelijk te onderscheiden delen die uit twee verschillende periodes stammen, ondanks dat Francesco di Giorgio er een homogeen geheel van probeerde te maken. De architect uit de renaissance liet de nieuwe vleugel met woonvertrekken en de ronde torens verbonden met een enorme muur toevoegen.

De bezoekers aan het fort maken een reis door de tijd. De echte middeleeuwse sporen in San Leo vindt men echter niet in het fort, maar in de parochiekerk en de kathedraal, twee schitterende voorbeelden van Romaanse architectuur.

Het exercitieplein wordt omringd door twee torens, de muur en de donjon en heeft een schitterend uitzicht. Vanaf het plein ziet u het centrum van San Leo met de vele steegjes die naar het centrale plein voeren. We bevinden ons op slechts 650 meter boven de zeespiegel en toch lijkt het alsof de burcht tussen hemel en aarde zweeft aangezien het zo duidelijk geïsoleerd en op een afstand van de andere heuvels en bergen ligt.

Tijdens uw bezoek aan het fort ziet u de interessante “put”, de smalle cel waarin van 1791 tot 1795 Giuseppe Balsamo, ook bekend als Cagliostro, een legendarische occultist en avonturier die in heel Europa bekend was, gevangen gehouden werd.

Maar San Leo bewaart ook een belangrijke getuigenis van de passage van San Francesco die hier van de graaf Orlando de’ Cattani, heer van de Burcht van Chiusi, de berg La Verna geschonken kreeg. De heilige zou tevens in een bos aan de voet van de rots het klooster van Sant’Igne gesticht hebben. Het klooster met een mooie kloostergang met achthoekige kolommen en het kerkje gewijd aan de Maagd is zeker een bezoek waard.

43

HOOFDSTUK III DE MARECCHIA VALLEI: VAN TALAMELLO TOT PENNABILLI

44

Talamello, kunstschatten en gourmet Na San Leo neemt u de strada Marecchiese in de richting van Pennabilli. Voordat u Novafeltria bereikt, raden we u aan om rechts af te slaan en Talamello, een karakteristiek stadje met waardevolle kunstwerken en beroemd is om de Ambra, een kaas (formaggio di fossa) die door liefhebbers erg gewaardeerd wordt. Het kasteel was jarenlang in het bezit van eerst Galeotto en vervolgens Carlo Malatesta, maar uiteindelijk maakte de paus Pius II Piccolomini er een leengoed van Guidi uit Bagno en de Malatesta uit Sogliano van. In het sanctuarium van San Lorenzo kunt u een kruisbeeld uit de veertiende eeuw van Giovanni da Rimini aanschouwen, terwijl de cel op de begraafplaats versierd is met fresco’s van Antonio Alberti da Ferrara uit 1437.

Na Talamello daalt u af naar Novafeltria, een modern stadje dat desondanks waardevolle sporen van het verleden bevat, zoals de romaanse kapel van Santa Marina uit de twaalfde eeuw. In de zestiende eeuw werd vervolgens de klokkentoren aan het gebouw toegevoegd.

Maiolo en Maioletto, ruïnes en legendes U laat Novafeltria achter zich en ziet aan uw linkerhand de Maioletto berg met resten van een Malatesta burcht waarvan slechts een deel van een gevel en twee bastions van overgebleven zijn. De burcht werd in 1639 vernietigd door een blikseminslag in het magazijn waar buskruit in opgeslagen lag. De gerestaureerde delen zijn resten van een van de moeilijkst te veroveren vestingen in de Marechhia vallei en Montefeltro.

Maiolo het burchtstadje op de helling van de berg dat door vestig beschermd werd, was reden tot strijd tussen de Faggiolani, het Bisschopdom Montefeltro, de Kerk, de Malatesti en de Montefeltro en werd op 29 mei 1700 door een aardverschuiving bedolven. De schade die deze aardverschuiving aan de berg toebracht is nog altijd goed zichtbaar. Volgens de legende betrof het een goddelijke bestraffing voor een schandelijk “engelenbal” dat binnen de muren georganiseerd werd.

Om van het landschap van de streek, een van de meest suggestieve van Montefeltro, raden we u aan om de paden die van het dal en het stadje naar de burcht lopen te ontdekken. We raden u aan om ook een bezoek te brengen aan Antico en de romaanse kerk van Santa Maria. Het portaal is een van de mooiste exemplaren in Montefeltro en is met een lunet met een afbeelding van de beschermende Madonna versierd. In de kerk kunt u een geglazuurde terracotta Madonna delle Grazie van Luca della Robbia aanschouwen.

45

46

Boven Maioletto, de resten van de Malatesta burcht.

Onder Sant’Agata Feltria, Fregoso burcht op een enorme rots van zandsteen.

De aantrekkingskracht van Petrella Guidi Op de rechteroever van de Marecchia ligt het fascinerende en bijna geheel intacte middeleeuwse stadje Petrella Guidi dat nu verlaten is en dat door een vervallen burcht met een grote toren, in de twaalfde en dertiende eeuw gebouwd door de Tiberti familie, gedomineerd wordt.

De muren van de toren zijn op diverse plekken nog altijd voorzien van het originele pleister, hetgeen aantoont dat de antieke verdedigingswerken gepleisterd en beschilderd waren en overal in het landschap dankzij de heraldische kleuren van de familie herkend konden worden. De poort in de muur bevat een Malatesta wapen (van Galeotto) en het wapen van de Oliva familie die het onder bescherming van de Malatesti tot aan het begin van de vijftiende eeuw in bezit hadden en een wapen van de Kerk (de twee gekruiste sleutels).

Sant’Agata overheerst door haar Burcht Na Petrella pakt u de smalle weg die u aan de andere kant van de bergkam naar Sant’Agata Feltria, in de vallei van de Savio rivier voert. Dit stadje wordt gedomineerd door een mooie Malatesti burcht die op een rots, “Sasso del lupo” (wolfsrots) gebouwd is. Federico da Montefeltro liet door Francesco di Giorgio Martini de burcht verbouwen en van een bastion voorzien. De laatste leenheren van de burcht, de Fregoso familie, lieten de burcht verhogen. Het fort werd oorspronkelijk rondom het jaar 1000 door de graaf Raniero Cavalca uit Bertinoro gebouwd. Het fort verwierf wegens de nabijgelegen grens een strategische waarde en werd samen met de burchten van San Leo en Maiolo het meest vooruitgeplaatste punt van de verdedigingswerken in het noord van het toekomstige Hertogdom van Urbino. In 1430 werd Sant’Agata Feltria (tegenwoordig beroemd vanwege de witte truffel markt die hier in oktober gehouden wordt) als een Vicariaat aan de Malatesti geschonken. De Malatesti blijven de heren van de burcht van Sant’Agata Feltria tot Federico da Montefeltro in 1463 de burcht en de kastelen in het hoger gelegen gebied van Montefeltro voor de Kerk verovert.

47

Boven Pennabilli in de hoger gelegen Marecchia vallei.

Onder Pennabilli, de Tuin met de vergeten vruchten van de dichter en scenarioschrijver Tonino Guerra.

De twee kastelen van Pennabilli Van Sant’Agata Feltria pakt u de weg die u naar Pennabilli voert. Dit stadje ontstaat in de veertiende eeuw door de samenvoeging van de twee kastelen van Penna en Billi op de rotsen Roccione (grote rots) en Rupe (steile rots) genaamd. De twee burchten hadden een duidelijk strategische ligging en waren daarom altijd het middelpunt van de strijd om de suprematie in de streek en met name tussen Malatesti en Montefeltro. Van de twee kastelen zijn nu uitsluitend vormeloze ruïnes en sporen van waterreservoirs overgebleven. Op de Roccione herinneren de resten van een rechthoekig bastion een Malatesta constructie uit de vijftiende eeuw, terwijl op de ruïnes van de verdedigingswerken op de Rupe een deel van het klooster van de augustijnse nonnen steunt dat in de zestiende eeuw met de stenen van de vernietigde burcht gebouwd werd. In het stadje zijn nog altijd resten van de stadsmuren en verbouwde poorten met Malatesta en Montefeltro wapens - een duidelijk teken dat de plaats definitief in 1462 (en dus een jaar voor de nederlaag van Sigi­ smondo Malatesta door de troepen van de paus aangevoerd door Federico da Montefeltro) van de ene naar de andere familie overging - zichtbaar.

In Pennabilli heeft de schrijver, dichter en scenarioschrijver Tonino Guerra de zogenaamde Luoghi dell’anima (plaatsen van de geest), openluchtmusea, gecreëerd die de geest en fantasie van de bezoeker prikkelen. Dit zijn de Tuin van de vergeten vruchten, het Sanctuarium van de gedachten, de Straat der Meridianen, De engel met een snor, de Verblijfplaats van verlaten Madonna’s. In de directe omgeving van Pennabilli liggen vele plaatsen die een of ander interessant monument bewaren.

Dit is het geval in Molino di Bascio met een toren die het enige overblijfsel van een antiek en majestueus kasteel is dat de lager gelegen Marecchia vallei domineerde. Aan de voet van de toren ligt de versteende tuin, een andere plaats van de geest met “Keramiek tapijten” gewijd aan historische figuren uit Montefeltro of die de streek kenden.

In Maciano is een andere toren overgebleven. Dit is het enige deel dat overeind is blijven staan van een kasteel dat Federico da Montefeltro in 1458 tijdens de eeuwige strijd met Sigismondo met de grond gelijk maakte. Maar in Maciano ligt ook de kerk van Santa Maria 49

Boven Panorama van de heuvels van Casteldelci.

Links onderaan Casteldelci,

de Klokkentoren.

Rechts onderaan Molino di Bascio, vierkanten toren uit de dertiende eeuw, donjon van een verdwenen

kasteel. Aan de voet van de toren is in 1992 de Stenen tuin van Tonino Guerra ontstaan.

della Palma e dell’Olivo met een portaal uit 1529.

In Ponte Messa raden we u aan om de romaanse parochiekerk uit het einde van de twaalfde eeuw te bezoeken die in opdracht van de plaatselijke adel door Lombardijse meesters gebouwd werd.

Van Pennabilli kunt u verder naar Casteldelci rijden. Dit is de laatste gemeente in de provincie Rimini tot aan de grens met de Toscane. Casteldelci is een middeleeuws stadje waar Uguccione della Faggiola, een beroemd aanvoerder die Dante Alighieri te gast zou hebben gehad, geboren werd. Van de vele verdedigingswerken die het stadje wegens de strategische ligging moest hebben, zijn uitsluitend de Klokkentoren (een achttiende eeuwse verhoging op de resten van een burcht), de Gattinara Toren en de Toren van de Berg overgebleven.

50

51

HOOFDSTUK IV DE CONCA VALLEI: VAN GRADARA TOT MONTEGRIDOLFO

In de tweede helft van de veertiende eeuw, toen hun heerschappij stevig en zeker was en ze officiële “vicarissen” van de paus geworden waren, verbouwden de Malatesti een aantal burchten en lieten ze ze aanpassen aan de eisen van het hof dat in rijkdom en geraffineerdheid tot een van de belangrijkste hoven van Midden-Italië was uitgegroeid.

Gradara en Montefiore waren niet alleen onneembare burchten, maar ook weelderige tijdelijke verblijven waar men met name tijdens het jachtseizoen verbleef.

Gradara: een vakantiepaleis Gradara is een groot kasteel dat de verdedigende functie met de functie van een weelderige woning combineerde. Gradara was net als Montefiore een allodium van de Malatesta en dus een eigendom dat door middel van aankoop en niet door een pauselijke concessie verworven was. Gezien de verdediging had het een directe band met Rimini en het verdedigingssysteem bestaande uit de burchten van Gabicce, Casteldimezzo en Fiorenzuola, op de heuvels aan de kust en Tavullia in het binnenland. Malatesta Guastafamiglia schonk in zijn testament in 1364 Montefiore en Gradara aan zijn zoons Malatesta Ungaro en Pandolfo. Pandolfo was een vriend van Petrarca en vader van de Malatesta in de sonnetten die in 1429 in d burcht van Gradara overleed. Hij was zeer geïnteresseerd in de schilders- en dichterskunst (buiten medeweten van de dichter Petrarca om stuurde hij een schilder naar hem en liet hij een portret van hem schilderen) en men weet dat hij voor de decoratie van zijn woning in Pesaro in Florence kunstenaars (waaronder Lorenzo Ghiberti) recruteerde. Zeer waarschijnlijk liet Pandolfo de fresco decoraties met helden uit de oudheid en antieke veldslagen in het kasteel in Gradara en zijn woning in Pesaro verrichten en wellicht weken ze niet erg veel af van de decoraties die Ungaro in Montefiore liet aanbrengen.

De burcht van Gradara is nog altijd versierd met fresco’s uit de vijftiende eeuw van helden en veldslagen, maar in dit geval werden ze in opdracht van de Sforza familie, die het kasteel in 1463 in bezit kreeg, verricht. Bij de binnenkomst van het stadje valt onmiddellijk de poort met de wapens van Alessandro Sforza (en Guidobaldo II Della Rovere en Vittoria Farnese) op, terwijl boven de poort van de burcht een mooi opschrift van Giovanni Sforza, ter herinnering aan een belangrijke restauratie in 1494 aangebracht is. Het kasteel moest zonder twijfel gerestaureerd worden, ook al had Sigismondo Malatesta de schade ver53

Boven de heuvels aan de kust van Gabicce.

Onder Rimini, Stadsmuseum,

Paolo en Francesca ontdekt door Gianciotto in een schilderij van Clemente Alberi (1828).

goed die die het opgelopen had tijdens het zware beleg van Francesco Sforza, die zonder geluk in 1446 probeerde de burcht in te nemen en het aan zijn broer Alessandro, die zojuist met hulp van Federico da Montefeltro heer van Pesaro (1445) was geworden, wilde schenken.

Ondanks de vele restauraties (waaronder de aanzienlijk restauraties uit de twintiger jaren van de vorige eeuw) vertonen het stadje omringd door de muren en de burcht originele delen en verkeren ze in een goede staat. Via een ophaalbrug heeft u toegang tot de burcht en na een aantal beschermingen tot het vierkante binnenhof met aan drie zijden een zuilengalerij en een loggia (uit de dertiende en veertiende eeuw) met de wapens van Pandolfo Malatesta en Giovanni Sforza. De donjon in een hoek van het binnenhof was ooit van de rest gescheiden en is duidelijk het oudste deel van het hele complex. Halverwege de achttiende eeuw werd onder de vloer, daar waar nu een pittoreske martelkamer gehuisvest is, het staande lichaam van een gewapende krijger gevonden: wellicht was hij driehonderd jaar daarvoor veroordeeld tot de dood door verstikking onder een hoop aarde. De donjon fungeerde als een gevangenis en een rechtbank: het opschrift buiten het venster in de lage zaal omschrijft het gebouw als een “tegengif tegen oneerlijkheid”.

Vanuit het binnenhof heeft men toegang tot de kapel met een mooi blauw en wit majolica altaarstuk van Andrea della Robbia met de Madonna met Kind en vier heiligen (in de predella de Aankondiging tussen de heilige Franciscus die de stigmata ontvangt en de heilige Maria Egiziaca die door een engel de communie ontvangt). Via een trap uit de zestiende eeuw kan men de bovenste verdieping bereiken waar men zalen met eclectische antieke meubels en vaak zogenaamd middeleeuwse, maar helaas valse versieringen uit het begin van de twintigste eeuw kan bezoeken. Ook de zogenaamde kamer van Francesca is vals en werd in de twintiger jaren voorzien van alle noodzakelijke ingrediënten (bed, leesplank, gordijnen en luik, geheime doorgang, enzovoorts) om de ruimte voor de tragedie van de “zwager en schoonzus” te creëren (een tragedie die, als die daadwerkelijk plaatsgevonden heeft, zich ergens anders voltrok).

Dante Alighieri vertelt in de vijfde canto van de Hel Paolo de Schone en Francesca da Polenta en de tragische afloop met de moord door Gianciotto (Giovanni “ciotto”, manke Johannes). Gian­ 54

55

56

San Giovanni in Marignano.

ciotto en Paolo waren broers en de zonen van de Malatesta die Dante “Mastin Vecchio” (Oude Mastin) noemt. Het huwelijk tussen Gian­ ciotto en Francesca was een deel van een project waarmee familiebanden tussen de Polentani de Malatesti ter versterking van de Malatesta heerschappij in Romagna gecreëerd werden. De tragedie, als die zich daadwerkelijk voltrok, moet tussen 1283 en 1284 in Rimini in de woningen van de Malatesta plaatsgevonden hebben (ondanks dat de tragedie buiten Gradara ook in Pesaro en in Santarcangelo geplaatst wordt.

Buiten de kamer van Francesca om met een laat-gotische, vervallen smaak die meer naar goedkope romans dan naar historische getuigenissen neigt, is de structuur van de burcht authentiek, net zoals de fascinerende renaissancistische fresco decoraties in het boudoir van Lucrezia Borgia (een aantal jaar lang de echtgenote van Giovanni Sforza), de zaal met putti en de loggia waarvan tevens een aantal fragmenten van het beeldhouwwerk van bewaard gebleven zijn. De echte aantrekkingskracht van de constructie is echter de complexiteit, de vele lagen van de delen, enorme afmetingen van de structuur, de verhouding met het stadje en het omringende landschap.

San Giovanni in Marignano, de graanschuur van de Malatesti familie In Gradara neemt u de weg in de richting van Cattolica. In deze kuststad rijdt u vervolgens het binnenland in en komt u als snel in San Giovanni in Marignano aan. Dit stadje met muren en torens uit de veertiende en vijftiende eeuw werd door Benedictijnse monniken gesticht. Het historische centrum met een duidelijk middeleeuwse structuur is gerestaureerd. Het gebied werd in de twaalfde eeuw drooggelegd en tot de “graanschuur van de Malatesti” omgetoverd. Deze functie verklaart de aanwezigheid in het centrum van meer dan 300 ondergrondse graan opslagplaatsen.

Na San Giovanni pakt u de weg die u naar Morciano di Romagna voert. Hier heeft u de keuze uit twee verschillende routes: een kortere route en een langere route die u tot aan de grenzen van Romagna voert. Voor de kortere route pakt u de weg naar Saludecio, Mondaino 57

Boven Saleducio, Malatesta burcht.

Onder Mondaino, halfronde zuilengalerij van Piazza Maggiore.

en Montegridolfo. Dit zijn belangrijke strategische en dus uitstekend versterkte grensplaatsen.

De paleizen van Saleducio In Saludecio, een stad die altijd tot de invloedssfeer van Rimini en de Malatesta familie behoorde, ondanks dat het eigendom van de Ondidei familie (in 1344 door een rivaliserende familie uitgemoord, wellicht op aandringen van de Malatesti) was, zijn weinig resten van de antieke burcht overgebleven. Deze resten kunt u terugvinden in het Palazzo Comunale dat aan de buitenkant met een wapen van de Malstesta familie uit de dertiende eeuw versierd is. Het stadje wordt omringd door mooie renaissancistische muren met twee poorten, Porta Montanara en Porta Marina (uit de periode van Sigismondo), en is rijk aan waardevolle palazzo’s. De neoklassieke kerk van San Biagio en het sanctuarium van de Zalige Amato en het aangrenzende museum stammen niet uit de Malatesta periode, maar zijn desondanks een bezoek waard.

De “geheimen� van de burcht van Mondiano Aan het einde van de dertiende eeuw kwam Mondaino in handen van de Malatesti en in 1462 werd het stadje in naam van de Kerk door Federico da Montefeltro veroverd. De stadsmuren, de noorderpoort en de burcht (nu gemeentehuis) vormen een pittoresk geheel, mede dankzij het halfronde plein met zuilengalerij uit de negentiende eeuw. Onlangs is een lange en steile ondergrondse gang die van de burcht naar de rivier liep gevonden en voor een deel uitgegraven. Waarschijnlijk fungeerde de tunnel als vluchtroute of als een geheime gang voor het zenden van bodes.

In de literatuur over verdedigingswerken praat men vaak en maar al te graag over geheime gangen, maar tot nu toe is dit de enige die gevonden is en dus aangetoond kan worden. Op de eerste verdieping van het kasteel is een Paleontologisch Museum met vondsten uit de omgeving gevestigd.

In de tweede helft van de maand augustus komen elk jaar tijdens de Palio del Daino de middeleeuwen en de renaissance weer tot leven.

58

59

60

Boven Verstevigde toegangspoort tot het middeleeuwse burchtstadje Montegridolfo.

Familieruzies in Montegridolfo Saludecio en Mondaino waren, net als de andere stadjes uit de omgeving, gedurende de eerste helft van de veertiende eeuw het toneel van de familieruzies tussen de neven Ferrantino Novello, Galeotto en Malatesta Guastafamiglia. Ferrantino Novello was de eerste zoon van Ferrantino en de kleinzoon van Malatestino dall’occhio.

Galeotto en Malatesta Guastafamiglia waren echter de zoons van Pandolfo I (de broer van Malatestino). De ruzies eindigden in een nederlaag van Ferrantino die zich met de Montefeltro familie geallieerd had en een eigen heerschappij op de heuvels in Romagna in de buurt van Urbino gecreëerd had. Montegridolfo het eindpunt van deze route, leed zwaar onder deze ruzies. Het stadje werd in 1337 door Ferrantino vernietigd en vijf jaar later volgens een precies stadsplan, dat nog altijd grotendeels intact is, door Galeotto en Malatesta herbouwd. De eenvoudige constructies op de talud worden omringd door hoge muren en liggen aan drie parallelle wegen. Een enkele torenpoort met ophaalbrug, nu gewijzigd, geeft toegang tot het stadje. Aan de andere kant van het stadje lag een burcht. De resten van de burcht zijn tegenwoordig onderdeel van een palazzo (nu in hotel omgebouwd),. Het is mogelijk dat dit de burcht is die in 1503 door Cesare Borgia, met de bijnaam il Valentino, aan zijn “beul” don Micheletto werd geschonken. Tijdens de laatste tien jaar van de vorige eeuw werd het stadje met zorg gerestaureerd en in een toeristische trekpleister omgetoverd.

Net buiten het centrum ligt het kerkje van San Rocco met fresco’s uit de vijftiende en zestiende eeuw die de Madonna met kind en de heiligen Sebastiaan en Rochus uitbeelden en een altaarstuk uit de zeventiende eeuw (van Guido Cagnacci) met hetzelfde onderwerp. In de Conca vallei kunt u andere waardevolle fresco’s uit het laatste kwartaal van de vijftiende eeuw vinden: een Maagd met Kind op een troon tussen Engelen Muzikanten in Mondaino (afkomstig uit het Clarissenklooster, nu in het gemeentehuis) en een gedeeltelijke decoratie die het Laatste Oordeel en het Paradijs uitbeeld in het kerkje van het Ziekenhuis van Santa Maria della Misericordia van Montefiore.

61

HOOFDSTUK V DE CONCA VALLEI: VAN MONTEFIORE TOT CARPEGNA

62

Voor de langere route door de Conca vallei pakt u in Morciano de weg naar Montescudo en Montecolombo. Op de kruising van Osteria Nuova moet u echter naar Montefiore Conca afslaan.

Het paleis van Montefiore Montefiore Conca is zowel vanuit Rimini als de vlakte rondom Rimini heel goed zichtbaar. Het stadje overheerst een deel van de Conca vallei en de Ventena vallei en maakt deel uit van de sterkste en stevigste keten van het verdedigingssysteem van de Malatesta familie.

Om er het belang van te kunnen begrijpen moet u de burcht van het stadje vergelijken met de burchten van de Montefeltro familie in Tavoleto en Sassofeltrio. Dit is waarschijnlijk het meest karakteristieke kasteel van de Malatesti dankzij de prisma-achtige vorm, het vreemde, bijna surreële en gladde aanzicht met vlakken die aan een kristal doen denken. Het is dan ook niet vreemd dat deze burcht in het geheugen en reisverslagen van Giovanni Bellini is achtergebleven en dat de schilder hem minstens tweemaal op de achtergrond van zijn schilderijen plaatste. Gedurende de afgelopen jaren is de burcht aan complexe consolidatie- en restauratiewerkzaamheden en seismische verbeteringen onderworpen waardoor eindelijk ook de antiekere delen, die eerst niet toegankelijk waren, bezocht kunnen worden. In de dertiende eeuw moest het gebouw op de top van de heuvel al een aanzienlijke en functionele structuur hebben met een naastliggende toren en een residentieel paleis binnen muren en met in het midden een binnenhof met waterreservoir. De eeuw daarop werd het gebouw uitgebreid en werd een nieuwe muur gebouwd die het hele stadje omringt en samen met de burcht een stevige verdediging vormen. Documenten tonen de verschillende restauratiewerkzaamheden en wijzigingen aan van Sigismondo en Malatesta Ungaro die een voorkeur voor dit gebouw had en het versierde met een mooi stenen wapen met “helmbos” en schilderingen die gedeeltelijk op wonderbaarlijke wijze bewaard gebleven zijn. In de grote “kamer van de keizer” (naast een “troonzaal” en een “zaal van de paus”) zijn een aantal “portretten” van antieke helden en delen van twee veldslagen te zien die rond 1370 door Jacopo Avanzi geschilderd werden. Dit zijn de enige resten van de pittoreske versieringen die de privé-verblijven van de Malatesti moesten decoreren. Documenten beschrijven de versieringen bestaande uit fresco’s en schilderingen die vele andere verblijven en kastelen van de Malatesti, in Pesaro, Montelevecchie, San Costanzo di Fano, Brescia, Rimini en Gradara, moesten decoreren, maar helaas is er niets bewaard gebleven.

63

Het indrukwekkende kasteel van Montefiore Conca op een van de hoogste heuvels van de Conca vallei.

We raden de bezoeker aan om de klim naar het bovenste terras te maken en er te genieten van het schitterende uitzicht dat men over de streek van de zee tot Montefeltro heeft. Archeologische opgravingen hebben de afgelopen jaren een aanzienlijke hoeveelheid dikwijls uitstekend geconserveerde vondsten opgeleverd: een aantal geëmailleerde bokalen die tot de oudste van heel Noord- en Midden-Italië behoren, majolica uit de vijftiende eeuw en andere voorwerpen die in de vijftiende eeuw in Pesaro en Fano geproduceerd zijn. In de hoogtij jaren van de Malatesti werden in de burcht verschillende belangrijke personen onthaald: Lodewijk de Grote koning van Hongarije, Sigismund koning van Bohemen, paus Gregorius XII, paus Julius II en vele anderen.

Aanschouw, voor u het centrum van Montefiore achter zich laat, de gebouwen die een halve cirkel vormen aan de voet van de burcht en de parochiekerk met een mooi gotisch portaal en een Riminees Kruisbeeld uit de veertiende eeuw. Boven de poort van het stadje, in de middeleeuwen voorzien van een ophaalbrug, ziet u een gedenksteen met de wapens van paus Pius II Piccolomini en kardinaal-legaat Niccolò Forteguerri aangebracht die in 1464 (na de nederlaag van Sigismondo Malatesta) ter vervanging van een Malatesta wapen werd aangebracht.

U keert terug naar Osteria Nuova en pakt opnieuw de weg naar Montecolombo en Montescudo, twee stadjes op de linkeroever van de rivier die (samen met Gemmano) tijdens de Tweede Wereldoorlog vernietigd werden.

De “schat” van Sigismondo in Montescudo In Montescudo zijn met name de grote en steile muren van de burcht die het bijna onneembaar maakten zeer interessant. Het zuidelijke bastion draagt nog altijd een marmeren plaat met een Latijnse spreuk die met een duidelijk formele zorg voor de stand en de vorm van de letters bewerkt is. Hierop verklaart Sigismondo dat hij de grote burcht in 1460 als een “schild” (monte staat voor berg en scudo betekent schild) ter bescherming van Rimini liet oprichten. Montescudo overheerst een groot deel van de Conca vallei en de Marano vallei en is duidelijk geplaatst in de richting van de vijandige verdedigingswerken van San Marino. De burcht 64

65

66

Boven Montescudo, kasteel van Albereto.

Onder Montecolombo, toegangspoort tot het middeleeuwse burchtstadje.

was het sleutelelement in het verdedigingssysteem van de Malatesta familie en fungeerde daadwerkelijk als een schild ter verdediging van Rimini, de stad die via een goed begaanbare weg over de kam op slechts twintig kilometer afstand ligt.

Op 31 maart 1954 werden tijdens de restauratie van de zuidelijke muren van Montescudo tweeëntwintig medailles met de afbeelding van Sigismondo gevonden. Dit zijn een aantal van de beroemde en schitterende bronzen medailles die Matteo de’ Pasti halverwege de vijftiende eeuw maakte. Ook op andere plaatsen zijn in de muren van Malatesta constructies verschillende exemplaren gevonden. De heer van Rimini had de gewoonte deze medailles in de muren te laten verbergen zodat de herinnering aan zijn naam en gezicht ook na de vernietiging van zijn bouwwerken door bleef leven. Het gewone volk begreep waarschijnlijk zijn “zorg” niet en al snel ontstond de legende dat Sigismondo in de muren schatten liet verbergen.

Op een aantal kilometer afstand ligt het antieke kasteel van Albereto dat door Sigismondo Malatesta versterkt werd. Recente en accurate restauratiewerkzaamheden hebben de pracht van dit architectonische pronkstuk uit de Malatesta periode hersteld. Met name de “Malatesta” talud, de drie ronde torens en de klokkentoren springen in het oog. Vanaf het terras van het kasteel heeft u een schitterend uitzicht over de kust.

Het burchtstadje Montecolombo In het middeleeuwse Montecolombo wordt u door de poort met puntboog en kantelen onthaald. Het stadje werd in 1271 eigendom van de Malatesta familie. Het centrum wordt door muren en bastions omringd.

In het nabijgelegen dorpje San Savino kunt u de gerestaureerde muren van een klein kasteel uit de periode van Sigismondo Malatesta aanschouwen.

Pak in Montecolombo de weg in de richting van Taverna en Santa Maria del Piano en begeef u naar het hoger gelegen deel van de Conca vallei en Carpegna. Het eerste stadje dat u tegenkomt is Mercatino Conca: in Piandicastello lag ooit een Malatesta burcht die in 1462 door Federico da Montefeltro vernietigd werd.

67

Boven Monte Cerignone, uitzicht over het dorp.

Onder de Burcht van Sassocorvaro gesticht door Federico da Montefeltro.

Monte Cerignone, een vijftiende eeuwse burcht Laat Mercatino Conca achter u en vervolg uw weg in de richting van Monte Cerignone. Hier ligt bovenop een stevige tufstenen rots een burcht waar ongetwijfeld door de Malatesti en de Montefeltro familie om gestreden werd. Monte Cerignone was sinds de Malatesta periode een belangrijk centrum aangezien toen de Burcht verstevigd en de muren uitgebreid werden.

Nadat de burcht na de nederlaag van de Malatesta (1464) in handen van de Montefeltro familie kwam, werd hij aan de “zorg” van Francesco di Giorgio Martini overgelaten. Het gebouw heeft tegenwoordig een compacte structuur boven het antieke kasteel dat door muren omringd is en twee toegangswegen heeft. Ondanks de wijzigingen die in de zeventiende en achttiende eeuw toegepast werden, is de constructie uit de vijftiende eeuw min of meer intact gebleven.

Sassocorvaro, een kunstliefhebbende burcht Voordat u Carpegna bereikt neemt u de weg naar Sassocorvaro. Breng hier een bezoek aan de beroemde Rocca ubaldinesca, een van de meest originele forten van Italië. Ook dit fort werd door Francesco di Giorgio Martini aangepast.

Het fort heeft de vorm van een schildpad (een dier met een ondoordringbaar schild) en wordt wegens de talloze innovaties die het onneembaar moesten maken door alle boeken over de geschiedenis van de architectuur behandeld. Binnen de muren werden door Paolo Rotondo, de Sovrintendente alle belle arti van Pesaro en Urbino, in de jaren 1943-1945 meer dan 10.000 kunstwerken (waaronder De Storm van Giorgione, de Ideale Stad en vele andere kunstwerken van beroemde kunstenaars zoals Raffaello Sanzio, Piero della Francesca, Carlo Crivelli) verborgen zodat ze niet door de Nazi’s naar Duitsland afgevoerd konden worden.

Macerata Feltria, een bestreden burcht Als u vanuit Sassocorvaro het eindpunt van de route Car68

69

70

Boven Macerata Feltria, stadje op de grens van het gebied van de Malatesta familie en de Montefeltro familie.

Onder kasteel van Pietrarubbia uit het jaar 1000.

pegna wilt bereiken, dan komt u langs Macerata Feltria en Pietrarubbia. Ook Macerata Feltria was het toneel van de eindeloze twist tussen Sigismondo Malatesta en Federico III da Montefeltro.

Van oorsprong was het stadje trouw aan de Malatesta, maar in 1463 ging het definitief over naar de heerschappij van de Montefeltro familie. Van het verleden zijn het Palazzo del PodestĂ (12de eeuw), de Torre Civica, de poorten en de muren van het centrum (Kasteel) uit dezelfde eeuw, de kerk van San Francesco en de kerk van San Giuseppe uit de 15de eeuw en het Palazzo Evangelisti, tegenwoordig Mazzoli, uit de 16de eeuw overgebleven.

De ontoegankelijkheid van Pietrarubbia Voor u de zone verlaat moet u de klim naar het onneembare adelaarsnest met de naam Pietrarubbia maken. De eerste heer van deze rode rots, vanwaar u een adembenemend uitzicht heeft, was een welfse graaf uit Montecopiolo, een familie waar de Montefeltro familie van zou afstammen. Ook dit strategisch gelegen kasteel was het toneel van de eeuwige twist tussen de twee rivaliserende families.

Aan het einde van de veertiende eeuw was Pietrarubbia nog altijd een voorpost van de Malatesta. Vervolgens ging het onder de heerschappij van Federico definitief over in handen van de Montefeltro familie en werd het aan het verdedigingssysteem van deze familie toegevoegd.

De kerk van San Silvestro (1000) met een marmeren altaar en roosvenster van Arnaldo Pomodoro (geboren in Morciano di Romagna en ereburger van Pietrarubbia) en het gerestaureerde zestiende eeuwse Vicariaat palazzo dat tegenwoordig in een hotel omgebouwd is, hebben een artistieke waarde.

Carpegna, een plaats met antieke adel Na Pietrarubbia begeeft u zich uiteindelijk naar Carpegna.

Dit stadje ligt aan de voet van de berg met dezelfde naam, Monte Carpegna (1415 m), en de rotsen Sasso Simone en Simoncello (1204 en 1221 m).

Op de vlakte van Sasso Simone in het grensgebied tussen 71

Boven Coriano, het Malatesta kasteel.

Onder Coriano, wapen van de Sassatelli familie op de toegangsboog van het kasteel.

de Toscane en Montefeltro lag sinds de vroege middeleeuwen een benedictijnse abdij en werd in 1566 door Cosimo I de’ Medici een groot fort gebouwd. In het stadje trekt het grote palazzo van de Carpegna-Falconieri prinsen (een van de oudste edele families uit Italië, waar onder meer de Malatesta en de Montefeltro van zouden afstammen), en die hier nog altijd in wonen, de aandacht. Dit palazzo werd in 1675 op wens van kardinaal Gaspare Carpegna en naar een ontwerp van de architect Giovanni Antonio de’ Rossi gebouwd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het palazzo (net als de burcht van Sassocorvaro) gebruikt om er kunstwerken afkomstig uit de belangrijkste Italiaanse steden in te verbergen.

Het is interessant om te weten dat het Graafschap van Carpegna, een leengoed dat door de keizer toegekend was, zelfstandig was tot het in 1819 aan de Kerkelijke staat toegevoegd werd. In de kerk van San Leo, gebouwd in 1203, kunt u de Vergine del latte een schilderij die volgens Pasquale Rotondi het werk van Evangelista da Piandimeleto, de eerste meester van Rafael, was aanschouwen.

Op de terugweg naar Rimini: Coriano en Castelleale Op de terugweg naar Rimini, op een paar kilometer afstand van de kust vandaan, rijdt u door de mooie heuvels van Coriano: u wordt omringd door velden, wijngaarden, olijfbomen en glooiende heuvels met hier en daar plattelandswoningen, kerkjes, wilgen en populieren langs de beekjes.

Alvorens u vanuit Croce di Montecolombo in het stadje aankomt, voert een secundaire weg u rechts de vallei van het beekje, de rio di Mordano, in tot aan de brug Scaricalasino en maakt u een klim naar Castelleale: dit was de versterkte boerderij van de bisschop Leale Malatesta die hier in 1400 overleed. Aan de buitenkant van het kleine centrum ontdekt u muren en bogen uit de dertiende eeuw, oude vensters met stenen kozijnen, de resten van een ringmuur en een toren met een poort met puntboog. Aan een zijde ontdekt u tevens de resten van een inrijpoort en een voetgangerspoort met ogiefbogen.

Op de heuvel tegenover Castelleale, ligt een identiek centrum, Agello, dat waarschijnlijk nog ouder is. De vergane muren zijn be72

73

Panorama over de hoger gelegen Conca vallei.

groeid met platen en de enige toegang is versierd met een hoge toren die recent gedeeltelijk ingestort is.

In Coriano treft u de resten van een kasteel met steile muren en kantelen en een poort met duidelijke tekens van een oude ophaalbrug.

Op de poort is een stenen wapen van de Sassatelli uit Imola aangebracht (Coriano was van 1528 tot 1580 hun leengoed). De toegang tot de versterkte rechthoekige omheining is ouder en bestaat uit een hoge en rechte torenpoort met resten van kantelen. Het kasteel is recent voor een groot deel gerestaureerd. In het kasteel is tegenwoordig een Antiquarium gevestigd waar vondsten, voorwerp en resten van keramiek die tijdens de restauratiewerkzaamheden gevonden zijn tentoongesteld worden.

Op een kleine afstand kunt u een bezoek brengen aan San Clemente. Hier heeft men in de afgelopen jaren het kasteel en de gracht gerestaureerd en gevaloriseerd. De ringmuur van het stadje is nog altijd in grote delen intact, net als de twee vijfhoekige torens. De inrijpoort vertoont nog altijd duidelijk de plaatsen waar de balken van de ophaalbrug in aangebracht waren en op de muren zijn nog altijd resten zichtbaar van de ghibellijnse kantelen die vervolgens tijdens een verhoging van de muur in de muur weggewerkt werden. In het kleine stadje wordt de tijd nog altijd aangeduid door twee klokken op de klokkentoren: een antieke stenen klok uit de achttiende eeuw en een recentere klok van keramiek die het werk van de kunstenaar Giò Urbinati is.

74

75

INFO

76

RIMINI Castel Sismondo piazza Malatesta tel. 0541 351611 (Fondazione Carim) segreteria@fondcarim.it www.fondcarim.it plaats voor tentoonstellingen en evenementen DE MARECCHIA VALLEI San Leo Fort via Battaglione Cacciatori tel. 0541 916306 - 800 553800 www.san-leo.it info@sanleo2000.it Sant’Agata Feltria Burchtstadje en kasteel van Petrella Guidi info@petrellaguidi.it www.petrellaguidi.it Santarcangelo di Romagna Rocca Malatestiana via Rocca Malatestiana, 4 tel. 081 5751828 associazione@sigismondomalatesta.it www.sigismondomalatesta.it Torriana/Montebello Burcht van de familie Guidi uit Bagno via Casale di Montebello tel. 0541 675180 - 338 4893342 info@castellodimontebello.com www.castellodimontebello.com Verucchio Rocca Malatestiana via Rocca, 42 tel. 0541 670222 - 0541 670552 iat.verucchio@iper.net www.comunediverucchio.it

77

DE CONCA VALLEI Coriano Antiquarium van het Kasteel via Malatesta tel. 0541 656255 info@prolococoriano.it www.prolococoriano.it Mondaino Burcht piazza Maggiore, 1 tel. 0541 981674 www.mondaino.com sede di uffici comunali Montefiore Conca Rocca Malatestiana via Roma, 2 tel. 0541 980179 - 0541 980035 www.comune.montefiore-conca.rn.it montefioreconca@sistemamuseo.it Gradara Rocca Malatestiana piazza Alberta Porta Natale, 1 tel. 0541 964115 www.gradara.org info@gradara.org Monte Cerignone Rocca Feltresca tel. 0722 75350 (Musea Montefeltro) info@museimontefeltro.it www.museimontefeltro.it Sassocorvaro Rocca Ubaldinesca tel. 0722 75350 (Musea Montefeltro) www.museimontefeltro.it info@museimontefeltro.it Carpegna Palazzo dei Principi piazza Conti tel. 0722 77326 www.carpegna.it

N.B. Alvorens u deze plaatsen bezoekt raden we u aan om telefonisch naar de openingsperiode en -tijden en de kosten te informeren

78

79

Plaatsen en tochten

Waar vindt u ons

Trento

Bellaria Igea Marina

Torino

Helsinki

Oslo

Santarcangelo di Romagna

Verucchio Riccione

Sant’Agata Feltria

Talamello Novafeltria Maioletto

San Leo Maiolo

Petrella Guidi

Casteldelci

Ponte Messa

Maciano Pennabilli

AR

Molino di Bascio

Repubblica di San Marino

Pietrarubbia Carpegna

fiume Marecchia

Montescudo

Coriano Misano Adriatico Castelleale Agello Cattolica Montecolombo San Clemente San Giovanni Gradara Morciano in Marignano di Romagna

Sassofeltrio Gemmano fiume Conca Monte Cerignone Montefiore Conca Tavoleto Macerata Feltria

Varsavia Amsterdam Bruxelles Berlino Praga Vienna Parigi Monaco Budapest Milano Bucarest Rimini Madrid Roma Londra

Rimini

Torriana Montebello

Stoccolma

Dublino

Poggio Berni

Mondaino

Algeri

Saludecio

Tunisi

Firenze Perugia

Kijev

Rimini Ancona

Roma Bari

Napoli

Cagliari

Catanzaro

Ankara Palermo

Atene

Ferrara

Parma Reggio Emilia

Santarcangelo di Romagna Malatesta burcht

Montegridolfo Burchtstad

Torriana/Montebello Burcht van de familie Guidi uit Bagno

Montefiore Conca Malatesta burcht

Verucchio Malatesta burcht

Montescudo Burchtstad Kasteel van Albereto

Sant’Agata Feltria Fregoso burcht - Museum

Mosca

Ravenna

Piacenza

Sassocorvaro

Mondaino Kasteel met Paleontologisch Museum

Petrella Guidi Burchtstad en ruïnes van het kasteel

Genova

Venezia

Bologna

Montegridolfo

Rimini Castel Sismondo

San Leo Fort

Milano

Modena Bologna Ravenna

Forlì Cesena Rimini San Marino

Montecolombo Burchtstad Monte Cerignone Burcht Sassocorvaro Rocca Ubaldinesca

Afstanden

Macerata Feltria Burchtstad

Amsterdam 1.405 km

München 680 km

Bologna 121 km

Pietrarubbia Kasteel

Berlijn 1.535 km

Parijs 1.226 km

Florence 165 km

Brussel 1.262 km

Praag 1.089 km

Milaan 330 km

San Giovanni in Marignano Historisch centrum

Carpegna Paleis van de prinsen Carpegna-Falconieri

Boedapest 1.065 km

Stockholm 2.303 km

Napels 586 km

Kopenhagen 1.770 km

Warschau 1.533 km

Rome 325 km

Saludecio Burchtstad

Coriano Verstevigde boerderij van Castelleale Verstevigde boerderij van Agello

Frankfurt 1.043 km

Wenen 887 km

Turijn 447 km

Londen 1.684 km

Zürich 645 km

Venetië 270 km

Pennabilli Toren van Molino di Bascio Toren van Maciano Gradara Malatesta burcht