De Noordrand van Brussel en zijn verborgen potenties by Rob Brink

Londen

D e Noord rand van Brus s el en z i jn verb orgen p ot ent i es havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

Randstad

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster Brussel

Ruhrgebied

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

centrale plek betekenisvol gebouw gebouw met afwijkende schaal gebouw van architectonische kwaliteit industrieel erfgoed Parijs

Colofon

De Noordrand van Brussel en zijn verborgen potenties Academie van Bouwkunst, Amsterdam, master stedenbouw Auteur: Rob Brink Rob-Brink@live.nl www.brinkanism.nl en https://www.facebook.com/Brinkanism/ (+31)624754169

Mentor: RiĂŤtte Bosch Commissie: Riikka Tuomisto, Roeland Dudal november 2016

D e n o o r dr and van Brus s el i s d e s chak el t us sen h et cen tru m en de lu ch tha v en

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

trein metro tram park weide bos agrarisch gebied beek verdwenen beek oppervlaktewater hoogtelijn solitaire bomen structurerende ruimte (straat, plein) stedenbouwkundig ensemble anker, herkenbaar gebouw afgesloten domein veldweg (verdwenen en bestaand) treinstation + radius centrale plek betekenisvol gebouw gebouw met afwijkende schaal gebouw van architectonische kwaliteit industrieel erfgoed

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

2 km

S a menv a t t i n g In dit afstudeerplan voor de Noordrand van Brussel is een raamwerk ontworpen waarbinnen bestaande en toekomstige ontwikkelingen op een ruimtelijk verantwoorde manier plaats kunnen vinden. Dit afstudeerplan stelt met name voor om de Noordrand niet meer als een grensruimte tussen de gewesten Brussel en Vlaanderen te bekijken, maar als een integraal onderdeel van een groter stedelijk systeem. Daarvoor zijn strategische ingrepen nodig in de structuur van het landschap, een systeemverandering in de manier waarop het openbaar vervoer en mobiliteit en Brussel ingericht is, en een nieuwe visie op het bebouwde en onbebouwde programma in Brussel en de Noordrand. De Noordrand wordt in dit afstudeerplan een vloeiende overgang tussen stad, suburbane rand en landschap. De Noordrand heeft het vermogen om nieuwe woningen, kantoren, hotels en bedrijventerreinen op te nemen op een kwalitatief-ruimtelijk verantwoorde manier. Er liggen kansen om de verkeersdruk te verminderen en de mobiliteit te verduurzamen. Er is ruimte om publieke voorzieningen en openbare plekken toe te voegen, die een bijdrage kunnen leveren aan de ecologische en recreatieve waarde van de Noordrand. Kortom, de Noordrand heeft de potentie om een bestemming in de stad te worden. De valleien, beken, parken, lanen en publieke ruimtes van Brussel. Brussel is als stad ontstaan in de vallei van de Zenne. Langs de Zenne zijn van oudsher de industrie en de armere wijken te vinden, en tegen de steilrand en op het plateau wonen 4

de rijkere koopmanslieden en de bestuurders. [1.] Deze sociaal-ruimtelijke organisatie vinden we nu nog in Brussel. [2.] De enorme groei, gestimuleerd door de industrialisatie, die Brussel de gehele 19e eeuw heeft doorgemaakt, is gestructureerd door de publieke werken die koning Leopold II heeft laten uitvoeren door ingenieur Victor Besme. Voor de uitbreiding van de stad ontwierp Besme een geheel van parken en publieke gebouwen, verbonden door boulevards en ruime straten. De nieuwe vervoerswijzen zoals trein en tram werden zorgvuldig ingezet om de stad met de omliggende dorpen en andere industriële centra te verbinden [3.]. Het verbindende en veelomvattende karakter van het plan Besme heeft Brussel de gehele 19e eeuw een solide structuur gegeven om de groei van de stad op te vangen. Pendelen en de versnippering van de ruimte in de 20e eeuw. België is altijd een verstedelijkte regio geweest, waarbij relatief veel mensen buiten de stad wonen. Met de komst van de auto in de 20e eeuw is deze suburbanisatie doorgezet [4.]. De ruimte tussen Brussel en Vlaanderen is inmiddels versnipperd door wegen en spoorlijnen (infrastructuren) die de pendelaar moeten bedienen. Deze infrastructuren zijn gebouwd om de mensen naar en van het werk te brengen [5.]. Een stedelijk openbaar vervoersnetwerk, waarbij je (ook buiten de spits) voor andere verplaatsingen dan alleen werk met het openbaar vervoer kan, moet nog ontwikkeld worden. Nieuwe infrastructuren en andere voorzieningen die niet in de stad gewenst zijn, zoals gevangenissen, waterzuiveringsinstallaties en logistieke centra

werden én worden in de rand gelegd, waardoor de Noordrand een barrière is geworden tussen Brussel en Vlaanderen [6.]. Een raamwerk, een samenwerkend geheel van publieke plekken, infrastructuur en woon en werkgebieden zoals dat in de 19e eeuw door Besme is neergelegd, ontbreekt in de Noordrand. Het contrast tussen het internationale Brussel en de lokale gemeenschap De thuisstad van de Europese Unie (EU) is Brussel, vanwege zijn neutrale positie in een klein land als België en de goede bereikbaarheid [7.]. In het kielzog van de EU kwamen vertaalbureau’s, juristen, diplomaten, ngo’s, journalisten en ook andere grote partijen zoals de Navo naar Brussel [8.]. Deze instellingen hebben zich hoofdzakelijk gevestigd ten oosten van de vijfhoek, een van oorsprong 19e eeuwse klassieke wijk die compleet getransformeerd is naar een desolate, modernistische kantorenwijk zonder verblijfskwaliteit. Europa is wel geland in Brussel, maar nog niet geworteld in de stad. Het hoofdkwartier van de Navo, wat op dit moment wordt opgeleverd langs de Leopold III laan in de noordrand, bouwt verder op deze wijze, en sluit aan bij de treurnis wekkende serie stedenbouwkundige miskleunen. Het grote, monofunctionele internationale deel van Brussel contrasteert sterk met de lokale gebouwde identiteit van de stad. Veel van de geschiedenislagen van de noordrand zijn nog latent aanwezig, maar slecht zichtbaar en maken geen deel meer uit van het dagelijks leven. De dorpskernen en de daarbij behorende gemeenschappen, de boerderijen, hoeves, watermolens, landgoederen en landweggetjes,

H e t r a amwe r k waarb i nnen d e vel e p ot ent i es va n de Noordra n d zich tba a r worden maar ook het industriĂŤle erfgoed, vertellen een verhaal over wat bijna verdwenen is. De steenwegen welke ooit lokale gemeenschappen met elkaar verbonden, zijn nu sluipwegen die gebruikt worden als de ring van Brussel weer eens vast staat. [9.] Tot slot is er met de bouw van het nieuwe hoofdkantoor van de Navo ook een laatste stukje Belgische luchtvaartgeschiedenis verdwenen [10.]. De internationale wijk als aanjager van een duurzame verdichting van de noordrand De stad groeit. In 10 jaar zijn er 100.000 nieuwe inwoners bijgekomen op een totaal inwonersaantal van bijna 1,2 miljoen. Tot 2020 worden er nog eens 120.000 inwoners verwacht [11.]. De demografische druk op Brussel en de randgemeenten is inmiddels enorm. Ook groeit de vraag naar arbeidsplaatsen en ruimte voor logistieke activiteiten en utilitaire voorzieningen. De groei van Brussel kan deels opgenomen worden in de Noordrand, zonder dat daarvoor veel open ruimte dient te worden opgeofferd. De kern van de Noordrand zal echter gevormd worden door een aanjager voor het gebied, waarbij dit afstudeerproject voorstelt om een internationale wijk rondom het nieuwe Station Bordet te vormen. Dit gebied ligt tussen de Haachtsesteenweg in het noorden, het nieuwe Station Bordet in het westen, het nieuwe hoofdkwartier van de Navo in het oosten, en de belangrijke verkeersas de Leopold III laan in het zuiden. Zoals later zal worden beschreven bieden de landschappelijke kwaliteiten en de uitstekende bereikbaarheid, alsmede de aanwezigheid van de Navo een

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

2 km

S a menv a t t i n g aantal voorwaarden wat bedrijven, instanties en hoofdkantoren kan aantrekken naar de omgeving van Station Bordet. Deze nieuwe internationale wijk moet echter niet enkel leunen op zijn kantoren en bedrijfsruimtes. Om deze wijk succesvol te laten zijn in zijn aantrekkingskracht, en een positieve bijdrage te leveren aan het internationale imago van Brussel is het van belang dat er geleerd wordt van andere internationale wijken [12]. De internationale wijk zal een breed palet aan hoogwaardige woningen, bedrijfsruimtes, hotels en andere voorzieningen aanbieden om een positieve rol te kunnen spelen in het leven van de gewone Brusselaar. Drukke plekken zullen in balans moeten worden gebracht met rustige plekken. Het moet er mogelijk zijn om zowel uit eten te gaan bij een chefkok, als om de hoek bij een frietkot een frietje te halen. De wijk moet aantrekkelijk zijn voor expats, ook als zij mét hun kinderen besluiten zich te vestigen in Brussel. De eerder genoemde internationale school aan het Bordetpark speelt hierin een belangrijke rol, evenals de autoluwe opzet van de wijk, en de verbetering van het fiets en wandelnetwerk in de gehele noordrand. Ten zuiden van de Leopold III laan in het Elisabethkwartier, waar nu nog het oude hoofdkwartier ligt van de Navo, komt op korte termijn 95 hectare vrij om verder te verdichten in de omgeving [13]. Waar direct langs de Leopold III laan vooral ruimte is voor internationale hoofdkantoren en instellingen die graag dichtbij de Navo willen zitten, kan vlak daarachter begonnen worden met het toevoegen van woningen en voorzieningen die het residentiële karakter van de wijk kunnen introduceren in het gebied. De kracht van wonen in het nieuwe Elisabethskwartier zit hem in de ligging tussen enerzijds de luwte van 6

het internationale programma van Bordet en de Leopold III laan, en anderzijds het uitzicht op het open cultuurlandschap naar het zuiden en oosten toe. Het beste van 2 werelden. Tevens zorgt de ontwikkeling van deze wijk er voor dat er voldoende draagvlak is voor buurt en wijkvoorzieningen zoals zorg, onderwijs en winkels tegen de tijd dat er begonnen kan worden met de ontwikkeling van de internationale wijk rondom Bordet. Ook het verdichten van de bestaande, omliggende kernen zoals Diegem, St Stevens Woluwe, Haren, Zaventem en Neder over Heembeek bieden lucht aan de krapte op de woningmarkt. Deze verdichtingen zijn niet los te zien van de strategie van het inkaderen, financieren en beschermen van de open ruimtes in de noordrand, welke later uitvoeriger wordt beschreven. Van een 20e-eeuws pendelsysteem naar een 21e-eeuws stedelijk vervoerssysteem De bestaande infrastructuur moet beter benut worden om de verkeersdruk te doen afnemen, en de stap te zetten van een pendel-model waarbij de infrastructuur is ingericht op in en uitkomend verkeer, naar een multimodaal model waarbij alle delen van de stad en de rand goed met elkaar verbonden zijn. In principe is er in de Noordrand, net zoals in heel Brussel, meer dan genoeg infrastructuur. [14.] Toch voldoet al deze infrastructuur op gewestelijk niveau niet aan de vraag. De tussenliggende ruimtes, zoals de noordrand, zijn desondanks slecht bereikbaar, zeker buiten de spitsuren [15.]. Elke dag pendelen zo’n 400.000 werknemers van buiten het Brussels Hoofdstedelijk Gewest naar binnen, wat bijna de helft van de werkgelegenheid in de stad is [16.].

Door het toevoegen van een transversale vervoersring wordt het mogelijk om het bestaande netwerk te gaan gebruiken als een multimodaal systeem, aangevuld met een netwerk van fietspaden, waardoor het openbaar vervoer een zekere deur-tot-deur functie kan bieden. Hierdoor wordt het makkelijker om je ook binnen de stad te verplaatsen voor andere activiteiten, zoals het bezoeken van een park, of vrienden in een ander deel van Brussel. In het afstudeerontwerp is deze transversale vervoersring ingezet ter hoogte van Station Bordet, waarbij deze vanaf hier naar St Stevens Woluwe loopt, en de andere richting op het kanaal oversteekt en uiteindelijk verbindt met Neder Over Heembeek. Met één beweging worden zo verschillende woon, werk, winkel en industriegebieden aan elkaar gekoppeld. Station Bordet is het logische multimodale knooppunt in de Noordrand, gezien de snelle treinverbindingen vanaf hier richting het centrum, vliegveld en Europese wijk, en de nieuwe metroverbinding Schaarbeek en Brussel Noord. [17.] Het nu nog bescheiden station ligt aan de zuidkant van de toekomstige transversale verbinding. Door het station, dat uitgebreid wordt met een metroverbinding, te verplaatsen naar de noordkant, wordt het gebouw een verbinding tussen het nieuwe Bordetpark, de nog te realiseren Internationale wijk, de lokale Haachsesteenweg, en het hoofdkwartier van de Nato, waar rond de 4.400 medewerkers worden gehuisvest. Om dit stedelijke systeem van stadswijken, dorpen, bedrijventerreinen en parken goed te laten werken, is het noodzakelijk om de frequentie van het openbaar vervoer buiten de spits te verhogen. Rond deze knooppunten is het dan weer mogelijk om verdere verdichting na te streven.

Niet meer groen, maar beter vormgegeven publieke parken Daarnaast moeten de aanwezige open gebieden en parken gebruikt worden om de leefkwaliteit, ecologie en identiteit van de noordrand te versterken. Door de toenemende verstedelijking en versnippering van de ruimte in de noordrand worden de laatste open gebieden bedreigd [18.]. Er is een gebrek aan kwalitatieve open ruimtes waar de Brusselaar kan genieten van het landschap, recreëren, sporten, of even de drukte kan ontvluchten [19.]. Er zijn in de noordrand genoeg potentiële ruimtes waar dit plaats zou kunnen vinden, ware het niet dat deze ruimtes niet goed toegankelijk zijn, niet als zodanig zijn ingericht, of omdat het onderhoud of de inrichting van deze ruimtes gedateerd zijn [20.]. Hoewel lokale dorpsuitbreidingen nodig zijn om de bestaande dorpskernen leefbaar te houden, en de groei van Brussel te accommoderen, moet er toch ook aandacht gevraagd worden voor het belang van de open ruimte. In dit voorstel worden de verschillende behoeftes voor open ruimte en ontwikkelingen aan elkaar gekoppeld, en wordt het strategisch intekenen van uitbreidingsgebieden ingezet om een kader te vormen voor de open gebieden. Door de woningen en bedrijven een voorgevel aan de open ruimte te geven krijgt de ruimte waarde voor de beleving van het gebied. Op andere plekken wordt het eigenaren van woningen met een diepe kavel toegestaan om op de achterkant van hun kavel eveneens woningen te ontwikkelen met de oriëntatie op het nieuwe park. De opbrengsten uit deze uitbreidingen kunnen deels in een fonds geplaatst worden waarmee dit cultuurlandschap

beschermd, dan wel ingericht kan worden om een recreatieve of ecologische functie te gaan vervullen. Zo maakt men met bestaande ruimte nieuwe ruimte. Tussen het spoorrangeerterrein Schaarbeek Vorming en de achterkanten van de Verdunstraat en de Stroobantstraat bevindt zich nu nog een onbebouwde groene helling, een schakering van onderbenutte ruimtes, zoals het afgesloten Walckierspark, het Moeraske, het Goede Herderpark, en verschillende onbenoemde ruimtes en achtertuinen. Door de flank van Schaarbeek Vorming te herontwerpen als één geheel ontstaat een park op metropolitane schaal die in staat is om als een groene long de stad te verbinden met de rand. Dit park, grotendeels gelegen op de steilrand, benadrukt de ligging van Brussel als geheel in de vallei van de Zenne. De steilrand wordt ingekaderd door woningen met een uitzicht over het park en de vallei als geheel. Beginnend ten zuiden van Brussel in het Zoniënwoud, loopt de beek de Woluwe langs de oostkant van de stad, parken en vijvers met elkaar verbindend. Op sommige plekken is de relatie met de omgeving nog duidelijk leesbaar dankzij zijn watermolens en andere watergerelateerde relicten. Maar waar de Woluwe Vlaanderen binnen stroomt, is de de Woluwe overkluisd, en loopt deze onder de Woluwelaan door. Door de Woluwe, en de hieruit ontspringende Hollebeek, weer terug te brengen in de noordrand ontstaat er ruimte om een oplossing te vinden voor de waterbergingsopgave in het gebied. Vlaamse dorpen zoals Diegem en Vilvoorde krijgen hun beek weer terug, wat ruimtelijke kwaliteit oplevert, en waaraan nieuwe ontwikkelingen mogelijk zijn zoals woningbouw en

bedrijfsruimtes. Vooral in de buurt van Buda liggen veel gronden braak. Door dit gebied aan te haken op het recreatieve netwerk en de vergroening en heropening van het bekensysteem, krijgt het gebied uitstraling die bestaande en nieuwe ondernemers kan aanzetten tot investeringen. Met de ontwikkeling van de transversale as, komt het Meudonpark bij Neder Over Heembeek plots centraal te liggen in een recreatief netwerk, waarbij deze ook toegankelijk wordt voor bezoekers aan de overkant van het kanaal. Dit historische Meudonpark, dat zijn oorsprong vindt in het landgoed Meudon, wordt in oude luister hersteld. Zieke bomen worden weggehaald, paden worden gerestaureerd, en een nieuw balkon biedt de bezoeker een uitzicht over de vallei, over de industriële bebouwing in de kanaalzone heen. Ook het toekomstige Bordetpark ligt aan deze transversale as, direct naast het nog te ontwikkelen Station Bordet. Zoals eerder genoemd zal dit station een belangrijke rol gaan spelen in het stedelijke vervoersnetwerk, wat betekent dat het Bordetpark uitstekend ontsloten zal worden. Naast de remise en het Station Bordet, zullen de wanden van het park gevormd worden door de lintbebouwing langs de Houtweg en de Tweedekkerstraat, en een nieuw te bouwen internationale school op de kop van het park. Deze school zal een deel van het park kunnen voor sport en spel, en andere activiteiten in de open lucht. Ook de reizigers die uitstappen op Station Bordet zullen van het park gebruik gaan maken, aangezien één van de uitgangen direct aan het park grenst. Met deze diversiteit aan bebouwing, omringend programma, gebruikers en sferen wordt het Bordetpark een belangrijke ontmoetingsplek in de Noordrand. 7

"H e t symp ath ieke aan B ru s sel is d a t het nooi t één v e r haal is. Je ku n t de s tad n o oit i n een p a a r q uot es aan i e mand ve rkopen . Dat is moeil i j k ui t t e l eg gen a a n m e nse n d ie er n iet in zitten , ma a r wel p l ez a nt . " - Jea n-F r a nço i s Soenens, onafhank elijk manager in de mu z i e ki n d u s t ri e , B ru s s e l aar

In h ou dsopga v e 12

Leeswijzer, opgave en plangebied

14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 33 34 36 38 43

De Noordrand geanalyseerd stad van valleien, parken en lanen Brussel 19e eeuw: een stedelijke compositie van lanen, vijvers, parken en publieke werken Brussel 21e eeuw: onsamenhangend stedelijk weefsel onderbenutte potentie van tuinen, velden, bossen, beekdalen en parken de verborgen parels van de Noordrand De groeiende impact en invloed van Europa en de internationalisering Brussel: verslaafd aan pendelen en asfalt Noordrand: veel haltes, maar lage opstapfrequentie, en je reist altijd via de Vijfhoek De concurrentiepositie van de Noordrand Zurich District 11 Amsterdam Zuidas Brussel Noordrand Lopende plannen en projecten in de Noordrand Conclusie op de analyse

45 46 48 50 52

Visie op de Noordrand Niet meer groen, maar beter vormgegeven publieke parken De introductie van multimodaal stedelijk openbaar vervoer Langzaam-verkeer verbindingen ontsluiten parels en opgewaardeerde publieke ruimtes Het potentiele laadvermogen van de Noordrand

Ontwerp van een raamwerk Een raamwerk voor de noordrand: drie assen nader uitgewerkt Koninklijk Schaarbeek: Stadsvernieuwing langs de opengegraven Zenne verbindt Schaarbeek met het Koninklijk Domein De Buda-delta: Verbetering van publieke ruimtes en wateropgave als aanjager van sanering , vergroten werkgelegenheid en afronding bestaande kernen De Bordet-as: DĂ¨ verbinding tussen internationaal programma, luwe woonmilieus, stedelijke logistiek en uitloopgebieden 62 Drie uitwerkingen op de Bordet-as 64 Versmarkt als motor ontwikkelingen Schaarbeek Vorming 68 Ontwikkeling van woningbouw en landschap langs de Steilrand Station Bordet als schakel tussen landschap, mobiliteit, lokaal en internationaal 72 Station Bordet als schakel tussen landschap, mobiliteit, lokaal en internationaal 55 57 59 60

76 77 78

Conclusie Bronverwijzing Dankwoord 9

Brus s el : k l ei ne speler ma a r met de ju iste ka a rten continentaal politiek-bestuurlijke centra: Washington (Verenigde Staten) Quito (Unie van Zuid Amerikaanse Naties) Moskou (Euraziatische Unie) Brussel (Europese Unie) Beijing (politiek centrum AziĂŤ) Addis Abeba (Afrikaanse Unie) Riyad (hoofdstad Saoedi ArabiĂŤ) Bron: The Brussels Reader Omvang qua inwoners Sofia (BU) 1.250K Praag (CZ) 1.250K Brussel: 1.200K Birmingham (UK)1.000K Keulen (DLD) 1.000K Gesproken talen in Brussel Frans: 89% Engels: 26% Nederlands: 22,5% Arabisch: 21% Spaans: 12 % Duits: 8% Turks: 7% Italiaans: 6% Bron: Database taalbarometer 2011

Europees Parlement 11

Le e swij ze r

Opga v e

Door de opgave en het plangebied direct aan het begin te introduceren wordt gelijk een kader geboden waarbinnen het afstudeervoorstel begrepen kan worden.

De opgave van dit afstudeerplan is het bieden van een toekomstperspectief voor de Noordrand van Brussel. Het product wat ik daarvoor lever is een plan voor een ruimtelijk raamwerk. Uit het oorspronkelijk Plan van Aanpak voor mijn afstuderen uit februari 2015 zijn de volgende deelvragen gehaald:

Een analyse van de Noordrand begint op bladzijde 14, waarbij onderwerpen als historie, landschap, de invloed van Europa op stadsontwikkeling, programma, verkeer en openbaar vervoer worden aangesneden. Vanaf bladzijde 32 wordt de internationale concurrentiepositie van Brussel vergeleken met Zurich en Amsterdam. Op bladzijde 38 is een overzicht van lopende plannen en projecten, met een conclusie op de analyse op pagina 41 Vanaf bladzijde 32 wordt een visie voor de Noordrand neergelegd, met de hoofdonderwerpen landschap, mobiliteit en programma.

• Welke bestaande kwaliteiten en knelpunten zijn er op programmatisch, landschappelijk en infrastructureel niveau voor de noordrand? • Wat zouden mogelijke ontwikkelingsscenario’s kunnen zijn voor de noordrand? • Welke ingrepen zijn er nodig om ruimtelijke samenhang te brengen in de ontwikkeling van de noordrand? • Op welke manier toont het ontwerp voor het ruimtelijk raamwerk aan om te kunnen gaan met verschillende toekomstscenario’s? • Wat zijn de absolute sleutelprojecten van dit project?

De kern van het plan wordt gevormd door het ontwerp vanaf pagina 52, waar van groot naar klein wordt toegewerkt naar de uitwerking. Eerst wordt het raamwerk, voortvloeiend uit de visie, beschreven, waarna er een stap gezet wordt naar het ontwerp van 3 belangrijke assen in het gebied. Van de 3 assen is er één nader uitgewerkt in 3 doorsnedes en collages.

Defin itie v a n pla n gebied

Het afstudeerplan wordt afgesloten met een conclusie, en de bronvermelding. Naast dit plan is bij de auteur uitgebreidere documentatie in de vorm van analyseboeken, aanvullende bronvermelding, planposters, procesbeschrijving en referentieonderzoek beschikbaar.

De Noordrand waar mijn afstudeeropgave zich op toespitst, wordt globaal geframed door de Versailleslaan (paralel aan het kanaal) in het noorden, de buitenring (R0) in het noordoosten, de Leuvensesteenweg in het zuiden, en de middenring (R21) in het westen.

Het gebied ligt in het noordoosten van de de stad Brussel tussen de Vijfhoek (centrum) en de internationale luchthaven Zaventem/Brussel.

Versailleslaan R0 ringweg

C ont ext en op g avef ormul erin g Vi s i e op d e Noord rand O nt werp van een raamw e rk

middenring Leuvensesteenweg

A na lys e

B esta a n de situ a tie 2 0 1 6

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

1 km

A na lys e Het landschap van Brussel wordt gevormd door verschillende beken en valleien, waarvan de Zenne en de Woluwe, allebei noordzuid georiĂŤnteerd, de belangrijkste zijn. Deze valleien zorgen voor de kenmerkende hoogteverschillen in de stad. Alle valleien in Brussel zijn asymmetrisch, met een steile oostkant en een veel zachter hellende westkant. Van oudsher was de Zennevallei belangrijk voor de handel en de vestiging van industrie. Hier vestigden zich dan ook de arbeiders, de ambachtslieden, en de immigranten. De rijkeren vestigden zich op de hellingen en de hoger gelegen plateaus. Ook nu is deze verdeling tussen armen en rijk nog duidelijk zichtbaar. De laaggelegen Zenne is vanwege zware vervuilingen inmiddels bijna geheel overkluisd, wat ten tijde van de werkzaamheden een stadstrauma heeft opgeleverd. Naast de Zenne ligt sinds de 16e eeuw het kanaal wat de havens van Brussel verbindt met Antwerpen en sinds de 19e eeuw met Charleroi. De Woluwe ontspringt in het ZoniĂŤnwoud ten zuiden van de stad en is de bron van veel schoon drinkwater voor de stad. Langs de Woluwe heeft de industrialisatie veel minder sporen nagelaten. Op het Brussels grondgebied ligt de Woluwe nog grotendeels open in het landschap, rondom Diegem en Zaventem verdwijnt deze grotendeels onder de grond. Het ZoniĂŤnwoud is naast een waterreservoir ook een prachtig bos en een geliefde recreatieplek. Dit geldt in mindere mate ook voor het cultuurlandschap Pajottenland.

Kunstberg

Zenne

Brus s el : sta d va n va lleien , pa rken en la n en

lle

-L

eib

Ze n

va lle

llei

Ze nn

ev a

lle

luw

eva

Sch

llei

aar

bee

kva

llei

Molenbeekva

Pajottenland

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

ZoniĂŤnwoud

4 km

ZoniĂŤnwoud

A na lys e De enorme groei, gestimuleerd door de industrialisatie, die Brussel de gehele 19e eeuw heeft doorgemaakt, is gestructureerd door de publieke werken die koning Leopold II heeft laten uitvoeren door ingenieur Victor Besme. Voor de uitbreiding van de stad ontwierp Besme een geheel van parken en publieke gebouwen, verbonden door boulevards en ruime straten. Nieuwe parken zoals het Josaphatpark werden aangelegd op de steilste delen van de vallei, waardoor de hoogteverschillen nog goed zichtbaar zijn. Monumentale publieke gebouwen werden op zichtassen gezet, waarbij wederom de hoogteverschillen slim werden ingezet om de gebouwen nog groter te laten lijken. Lanen en wegen werden aangelegd om de nieuwe industrie- en woon-gebieden te verbinden met nieuwe trein en tramstations, omliggende dorpen, groengebieden zoals het ZoniĂŤnwoud en nieuwe parken. Langs de Woluwe werden parken en vijvers aangelegd om deze te behoeden voor (industriĂŤle) ontwikkeling, en zo de drinkwatervoorziening te bewaken. Het verbindende en veelomvattende karakter van het plan Besme heeft Brussel de gehele 19e eeuw een solide structuur gegeven om de groei van de stad op te vangen.

Jubelpark

Avenue Tervuren

B r usse l 1 9 e e e u w: s t e d el i jk e comp os i t i e van l anen, vijv ers, pa rken en pu blieke werken

Leopold II

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

Victor Besme 4 km

A na lys e België is altijd een verstedelijkte regio geweest, waarbij relatief veel mensen buiten de stad wonen en in de steden werken. Met de komst van de auto in de 20e eeuw is deze suburbanisatie doorgezet [4.]. De ruimte tussen Brussel en Vlaanderen is versnipperd door infrastructuren die de pendelaar moeten bedienen. Nieuwe infrastructuren en andere voorzieningen die niet in de stad gewenst zijn, zoals gevangenissen, waterzuiveringsinstallaties, industriegebieden, rangeerterreinen en logistieke centra worden in de rand gelegd, waardoor de noordrand een barrière is geworden tussen Brussel en Vlaanderen [6.]. Dorpen zoals Haren, NederOver Heembeek, Diegem en St Stevens Woluwe worden ingeklemd door dit soort infrastructuren, en liggen daardoor geïsoleerd in de regio. Een raamwerk, een samenwerkend geheel van publieke plekken, infrastructuur en woon en werkgebieden zoals dat in de 19e eeuw door Besme is neergelegd, ontbreekt hier.

Schaarbeek Vorming

NATO / OTAN

Brus s el 21 e eeuw: on sa men h a n gen d stedelijk weefsel

Neder-Over Heembeek Ganshoren

Haren

Laken

Diegem

Jette

Zaventem

Helmet Berghem

St Stevens Woluwe Schaarbeek Molenbeek

Woluwe St. Lambert St Josse

Ossegem

Woluwe St. Pieter

Kuregem St Gilles

Anderlecht

Vorst

Klein Bijgaarden

Etterbeek Elsene

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie trein metro tram park weide bos agrarisch gebied beek verdwenen beek oppervlaktewater hoogtelijn solitaire bomen structurerende ruimte (straat, plein) stedenbouwkundig ensemble anker, herkenbaar gebouw afgesloten domein veldweg (verdwenen en bestaand) treinstation + radius centrale plek betekenisvol gebouw gebouw met afwijkende schaal gebouw van architectonische kwaliteit industrieel erfgoed

snelweg spoor snelweg stadsstraat spoor lokale ontsluitingsweg stadsstraat water ontsluitingsweg lokale park water stedelijk park defensie / navo park begraafplaats natuurpark begraafplaats defensie / navo cultuurlandschap vergroenen laan bos teruggebrachte beek begraafplaats nieuwe vijver gras venster bos bebouwing gras industrie bebouwing commercieel industrie commercieel snelweg spoor snelweg frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordetgrens spoor Brussels gewest tramverbinding vrijliggende fietsroute zoekgebied afstuderen grens Brussels gewest mobiliteitsmagneet water zoekgebied afstuderen industrie water perifere winkelgebieden industrie luchtvaart perifere winkelgebieden kantoren luchtvaart recreatie kantoren onderwijscampus recreatie onderwijscampus 4 km gewest Brussels stedelijke aglomeratie Brussels gewest suburbane zone stedelijke aglomeratie forensgebied suburbane zone 21 forensgebied Hoofdwegen Bezettingsgraad 80% van de capaciteit en hog Hoofdwegen Bezettingsgraad 80% van de capaciteit en hog <20.000

A na lys e ‘Open ruimtes zijn schaars’ wordt vaak gezegd in België, maar als scherp wordt gekeken is dit voor de Noordrand in elk geval niet juist. Er zijn ruimtes genoeg, maar ze worden niet herkend of op een kwalitatieve manier ingevuld waardoor ze geen rol spelen voor de gemeenschap. De versnippering die hiervoor werd beschreven, heeft geleid tot een groot areaal aan residuele ruimtes. Voorheen landbouwgebieden, wachten deze ruimtes nu volledig ingeklemd tussen de oprukkende verstedelijking op invulling met grijze bedrijventerreinen of in zichzelf gekeerde woonbuurten. Daarnaast zijn er in de Noordrand meerdere groengebieden en parken die slecht ontsloten zijn of op een andere wijze niet in staat zijn om hun recreatieve, hydrologische of ecologische potentie te vervullen. Karakterstieke landschappelijke elementen zoals de Woluwe zijn verdwenen en ondertunneld, wat leidt tot problemen met de waterhuishouding verder stroomafwaarts in Vlaanderen.

Donjon Diegem / Woluwe

Steenweg Haren

D e o n de r b enut t e p ot ent i e van t ui nen, vel den , bossen , beekda len en pa rken

Zen

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem aanplanting nieuwstedelijk bos distributiecentrum 3 fonteinenpark lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie Meudonpark

begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster Waterbergings opgave

lle

trein metro tram

Lakenpark omheind park weide bos agrarisch gebied beek beek â&#x20AC;&#x2DC;t Moeraske verdwenen slecht omsloten oppervlaktewater hoogtelijn solitaire bomen structurerende ruimte (straat, plein) stedenbouwkundig ensemble anker, herkenbaar gebouw afgesloten domein veldweg (verdwenen en bestaand) treinstation + radius

stedelijk Woluwe overkluisd

eib

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem

Begraafplaats van Brussel centrale plek betekenisvol gebouw gebouw met afwijkende schaal gebouw van architectonische kwaliteit industrieel erfgoed

stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie trein metro tram park weide bos agrarisch gebied beek verdwenen beek oppervlaktewater hoogtelijn solitaire bomen structurerende ruimte (straat, plein) stedenbouwkundig ensemble anker, herkenbaar gebouw afgesloten domein veldweg (verdwenen en bestaand) treinstation + radius

e Ze nn

25 35 45

trein Kleine beek metro tram

park weide bos agrarisch gebied Kl ein beek e M aa verdwenen beek lb eeoppervlaktewater k 35 hoogtelijn 45 solitaire bomen 55 structurerende ruimte (straat, plei 65 stedenbouwkundig ensemble 2 km anker, herkenbaar gebouw afgesloten domein veldweg (verdwenen en bestaand) 23 treinstation + radius frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

centrale plek betekenisvol gebouw gebouw met afwijkende schaal gebouw van architectonische kwaliteit industrieel erfgoed

luw

distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

door verstedelijking bedreigde open ruimte

se lBru s al na Ka

Navo vliegveld Zaventem

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

erp

Josaphatpark

cultuurlandschap ca. 845 ha braakliggende gronden ca. 161 ha havenbedrijf overig onbenutte NMBSruimtes ca. 626 ha

35 25

parken: ca. 451 ha sportvelden ca. 76 ha begraafplaatsen ca. 161 ha

Tra stedelijk park wool

centrale plek

A na lys e Veel van de geschiedenislagen van de Noordrand zijn nog latent aanwezig, maar slecht zichtbaar en maken geen deel meer uit van het dagelijks leven. De dorpskernen en de daarbij behorende gemeenschappen, zijn opgenomen in het stedelijk weefsel of juist geïsoleerd door versnipperde ontwikkeling van bedrijventerreinen en stedelijke infrastructuren. Oude boerderijen, hoeves, en watermolens zijn verdwenen of vervallen, of hebben in een enkel geval een nieuwe functie gekregen. Het scherpe contrast tussen deze vaak eeuwenoude gebouwen en de 20e eeuwse stad is tekenend voor de Noordrand. Oude landweggetjes zijn verbreed om nieuwe ontwikkelingen te ontsluiten, of juist afgesneden ten behoeve van grotere interlokale verbindingen of grootschalige utilitaire voorzieningen. De vele landgoederen die aan de randen van de vallei lagen van de Woluwe en de Zenne zijn bijna allemaal geminimaliseerd of zelfs compleet verdwenen door de industrialisatie in de 19e en 20e eeuw. Plekken waar nog relicten van deze landgoederen te vinden zijn, zijn de hiernaast getoonde landgoederen van Meudon (inclusief Romaanse toren) en het landgoed van Walckiers, waar voorts nu de Ecole St Familie d’Helmet aan de overblijfselen van het landgoed grenst. Daarnaast zijn er in de Zennevallei nog verschillende industriecomplexen uit de 19e en begin 20e eeuw te vinden, welke een verhaal over het industriële erfgoed vertellen. 24

Meudon park

Ecole St Famille d’Helmet

De v erborgen pa rels in de ra n d uct

viad

Ring

nrin

de Mid

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

in nr de

lbe

Vij

fho

weg

een

st nse

park weide bos agrarisch gebied beek verdwenen beek oppervlaktewater hoogtelijn solitaire bomen structurerende ruimte (straat, plein) stedenbouwkundig ensemble anker, herkenbaar gebouw afgesloten domein veldweg (verdwenen en bestaand) treinstation + radius

Leu

centrale plek betekenisvol gebouw gebouw met afwijkende schaal gebouw van architectonische kwaliteit industrieel erfgoed

luw ela an

eke

bos agrarisch gebied beek verdwenen beek oppervlaktewater hoogtelijn solitaire bomen structurerende ruimte (straat, plein) stedenbouwkundig ensemble anker, herkenbaar gebouw afgesloten domein veldweg (verdwenen en bestaand) 2 km treinstation + radius

cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie trein metro tram

park verdwenen vliegveld stedelijk park begraafplaats van Melsbroek weide natuurpark

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem

Le op

old

III

laa

trein metro tram

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

centrale plek 25 betekenisvol gebouw gebouw met afwijkende schaal gebouw van architectonische kwaliteit

s b n c v t n v

A na lys e Brussel wordt defacto beschouwd als de Europese hoofdstad. Sinds de jaren 50 is de invloed en de territoriale grootte van de Europese Unie gestaag gegroeid, zonder dat daar van te voren een duidelijke routekaart voor was uitgezet. Hetzelfde kan gezeg worden over de manier waarop Europa in Brussel is geland. Europa bezit geen gebouwen in Brussel, deze worden gehuurd van projectontwikkelaars of bouwpromotors. Inmiddels is de Europese / internationale stad uitgegroeid tot een entiteit van formaat, gezien de werkgelegenheid en ruimtelijke impact die hiermee gepaard gaan. Omdat er zowel vanuit Brussel als Europa geen visie is op de huisvesting van deze internationale instellingen, heeft de algehele stedelijke kwaliteit hieronder te lijden gehad, vooral rondom het epicentrum van de Europese stad, Schuman. De oorspronkelijke woonfunctie van dit gebied is in 60 jaar compleet uitgebannen. Dit is nu een stadswijk waarvan de plinten zijn gevuld met gesloten lobbyâ&#x20AC;&#x2122;s, technische installaties en ingangen van parkeergarages. Publieke plintfuncties zijn moeilijk te vinden, straten hebben vooral een verkeersfunctie voor de auto. Na sluitingstijd van de kantoren zijn de straten uitgestorven. Het toch al broze imago van Europa wordt zo nog meer schade aangedaan. De internationale stad is wel geland in Brussel, maar nog niet geworteld.

Europese Commissie

Berlaymont gebouw

D e g roei end e i mp act en i nvl oed van E u ropa en de in tern a tion a lisering werkgelegenheid internationale stad: 100.000 banen

Brussel nationaal Luchthaven

/690.000 banen in Brussel

nieuw Navo complex 250.000 mÂ˛ 4500 medewerkers bestaand Navo complex

Europese wijk 1,9 miljoen m2 20.000 medewerkers, 5400 diplomaten

Karel de Grote gebouw Berlaymontgebouw Vijfhoek

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

centrale plek betekenisvol gebouw gebouw met afwijkende schaal

Raad van de Europese Unie

gebouw van architectonische kwaliteit EEAS industrieel erfgoed

2 km

Europees Parlement

A na lys e Elke dag reizen circa 400.000 pendelaars van en naar Brussel voor werk, studie of vrije tijd. Een groot deel hiervan komt per auto of trein. Deze bewegingen zorgen voor zware congestie op de infrastructuur, zoals te zien is op de bezettingskaart hiernaast. Het is niet dat er te weinig infrastructuur in en om Brussel ligt, integendeel, vergeleken met andere stedelijke regio’s heeft Brussel er juist ontzettend veel van. Het probleem zit voornamelijk in de afstand tussen woon en werk locaties. Strevend naar het suburbane ideaalbeeld is de stad na de teloorgang van het industriële tijdperk getransformeerd naar een dienstenstad, waar men voornamelijk voorzieningen, kantoren, winkels en andere diensten vindt, en is het platteland de plek waar men langs de linten een eigen grondgebonden huis, een Fermette neerzet, vanwaar de man met zijn auto naar het werk kan rijden. De infrastructuur bedient deze wens, en is dan ook vooral ingericht om de mensen van en naar het werk te brengen. Dit heeft tot gevolgd dat de ruimte tussen Brussel en de grensgemeenten compleet is versnipperd door infrastructuren. Daarnaast is de pendelaar elke dag veel vrije tijd kwijt aan het reizen van en naar het werk, terwijl die deze tijd ook had kunnen besteden aan betere bezigheden zoals hobby’s, zelfontplooiing en dergelijke.

Spoorweg langs Haren

Viaduct Vilvoorde

snelweg spoor stadsstraat lokale ontsluitingsweg water park defensie / navo begraafplaats bos gras bebouwing industrie commercieel snelweg spoor grens Brussels gewest zoekgebied afstuderen water industrie perifere winkelgebieden luchtvaart kantoren recreatie onderwijscampus Brussels gewest stedelijke aglomeratie suburbane zone forensgebied Hoofdwegen Bezettingsgraad 80% van de capaciteit en hoger <20.000 20.000 - 23.000 23.000 - 25.000 25.000 - 30.000 >30.000

Zuid Holland

Antwerpen

Brussels Gewest

Noord Holland

Brus s e l: versla a fd a a n pen delen en a sfa lt

wonen stedelijk distributiecentrum winkelen commercieel centrum, subcentrum stedelijke distributie + kantoren spoorwegen hotel hoofdwegen Navo percentage oppervlakte luchthaven spoorverbinding van de provincie bedekt start en landingsbanen spoorverbinding - IC direct met asfalt. spoorverbinding - Thalys industrie spoorverbinding - Eurostar Europese wijk treinstation bedrijventerrein treinstation - IC direct detailhandel treinstation - Thalys akker treinstation - Eurostar sportterein sportveld stedelijk park havenbedrijf begraafplaats NMBS GEN bus natuurpark Navo gras cultuurlandschap vliegveld Zaventem vergroenen laan GEN spoorverkeer park teruggebrachte beek stedelijk distributiecentrum nieuwe vijver eindstation lokaal distributiecentrum venster begraafplaats energie opwekking afvalverbranding tussenstation bos afval recycling waterwinning station intercity - intergewest waterzuivering voedseldistributie media trein metro kantoren 0-50/ha tram detailhandel 50-100/ha park weide frequente treinverbinding onderwijs 100-150/ha bos metro doortrekken naar Bordet agrarisch gebied tramverbinding beek sportterein 150-200/ha vrijliggende fietsroute verdwenen beek mobiliteitsmagneet oppervlaktewater sportveld 200-250/ha hoogtelijn aantal km weg per kmÂ˛ solitaire bomen gras 250-300/ha structurerende ruimte (straat, plein) stedenbouwkundig ensemble anker, herkenbaar gebouw park 300-350/ha afgesloten domein veldweg (verdwenen en bestaand) begraafplaats 350-400/ha treinstation + radius 400.000 dagelijkse centrale plek bos 400-500/ha pendelaars betekenisvol gebouw gebouw met afwijkende schaal industrie 500-800/ha gebouw van architectonische kwaliteit industrieel erfgoed defensie 4 km akkers wonen / overig natuurreservaat Bron: Infrabel, Statbel , CBS, Artgineering industrie weide kantoren 29 bos detailhandel begraafplaats onderwijs begroeiing monumenten park

A na lys e Het openbaar vervoer systeem van Brussel is volgens dezelfde principes georganiseerd als de wegenstructuur; een grote capaciteit om pendelaars van de woonclusters naar het centrum te krijgen. De treinverbindingen overstijgen veelal het gewest, het toekomstige Gewestelijk Express Net (GEN) bouwt verder op de bediening van de pendelaar. Daarnaast heeft Brussel een metro, bus en tramnetwerk, al houden deze nu nog vaak op aan de gewestgrens. Zoals te zien is op de kaart is er een ruim aanbod aan lijnen en haltes; echter zijn ook deze ingericht op pendelaars, en minder op lokaal stedelijk vervoer. Momenteel wordt de metro vanaf Noordstation doorgetrokken naar Bordet, zoals ook op de kaart staat aangegeven. Onderling zijn wijken, vooral in de periferie maar ook buiten het centrum, slecht met elkaar verbonden. Men zal eerst naar het centrum moeten reizen om van daaruit een andere stadswijk te kunnen bereiken. Deze extra reiskilometers dragen zowel in het openbaar vervoer als in de auto bij aan congestie op de weg en extra reistijd. De uitwisseling van grootstedelijke voorzieningen en programma tussen wijken kan sterk verbeterd worden als de onderlinge wijken ook met elkaar verbonden worden. De haltefrequentie op de trein, tram en bushaltes is zeker buiten de spits te laag om te kunnen functioneren als een stedelijk systeem, waarbij het moeilijk overstappen is naar andere vervoerswijzen. Een stedelijk openbaar vervoersnetwerk, waarbij je ook buiten de spits voor andere verplaatsingen dan alleen werk met het openbaar vervoer kan, moet zich nog ontwikkelen. 30

MIVB - STIB remiseterrein bij Bordet

Station Schaarbeek

Noo r dr and: ve e l h al t es , maar l ag e op s t ap f req uent i e , en je reist a ltijd v ia de V ijfh oek nieuwe tramverbinding tussen Brussels Airport en Vilvoorde

Brussel nationaal Luchthaven (internationale halte)

metrolijn wordt doorgetrokken naar Bordet

Bordet

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem

Brussel Noord

Vijfhoek Europese wijk havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

stedelijk distributiecent lokaal distributiecentru energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie trein metro tram 2 km

park weide 31 bos agrarisch gebied beek

A na lys e Om de situatie van Brussel in relatie tot de internationale stad en de Noordrand in een breder perspectief te bekijken, wordt de Noordrand vergeleken met 2 vergelijkbare casussen. De eerste casus is District 11 in Zurich, bestaande uit de wijken Leutschenpark, Oerliker Park en Glattpark. Deze liggen tussen het centrum en het vliegveld in, langs een nieuwe sneltramlijn die beide met elkaar verbindt. De wijken profiteren van de hoge mobiliteit en de optimale ligging, en maakt ze tot een interessante plek om te werken en te wonen. Rondom Zurich is het heuvelachtig, waarbij de steilste heuvels onbebouwd zijn of zijn ingericht als park of natuurgebied. Dit zorgt voor een aangenaam woonklimaat. Leutschenpark is voornamelijk een woonwijk, strokenbouw, 5 a 6 lagen hoog met kantoorgebouwen langs de trambaan. De dichtheden zijn redelijk hoog, en bestaan voornamelijk uit appartementen. Het Glattpark is vergelijkbaar, al is de functiemenging iets breder, en hebben de bouwblokken meer variatie. Oerliker park is een industrieterrein getransformeerd naar wonen en werken. Het gebied bestaat voornamelijk uit gesloten bouwblokken met woningen, en een aantal bewaarde industriĂŤle hallen. In Zurich zit de koppeling tussen dynamo (vliegveld), infrastructuur (tramlijn), landschap en programma (wonen, werken, leisure) goed in elkaar en in evenwicht.De zone tussen vliegveld en centrum is aangewezen als een ontwikkelingszone; een gebied waar bedrijven zich graag willen vestigen. Daarnaast worden er ook veel woningen gebouwd. De tramlijn is hierin cruciaal als verbinding tussen het vliegveld en het centrum.

centrum Zurich

KĂ¤ferberg

D e concurrent i ep os i t i e van de n oordra n d; Zu rich â&#x20AC;&#x2122;s District 1 1 2. luchthaven

3. connectiviteit

5. internationale stad

4. landschap

1. centrummilieu

A na lys e De tweede casus is de Zuidas van Amsterdam. In combinatie met de bereikbaarheid per auto, trein richting het vliegveld, en de metroverbinding met het centrum, is de Zuidas gepositioneerd op een uiterst mobiele locatie. De multinationale ondernemingen die zich hier vestigen noemen deze voorwaarden, evenals de nabijheid van hoogwaardige leefomgeving, als de meest voorname reden om zich hier te vestigen. De Zuidas is een hoogwaardig ontwikkeld knooppunt langs de A10 en intercitystation Zuid, met kantoor- en woontorens, met gemengde functies op de begane grond. Internationale advocatenkantoren en banken hebben zich hier gevestigd, wat de Zuidas tot het zakencentrum van Amsterdam maakt. Het feit dat je zo vanuit de stad de natuur van het Amsterdamse Bos of de weidse uitzichten langs de Amstel kan opzoeken is van een niet te onderschatten belang voor de kwaliteit van de woon en werkomgeving. Rondom de Zuidas liggen tevens een aantal kwalitatief hoogwaardige stedelijke woongebieden zoals Oud-zuid, de Pijp en Amstelveen.

Bloesempark Amsterdamse Bos

Zuidas

D e concurrent i ep os i t i e van d e n oordra n d; Amsterda mâ&#x20AC;&#x2122;s Zuida s

3. connectiviteit 1. centrummilieu

5. internationale stad 2. luchthaven

4. landschap

A na lys e Als de Noordrand van Brussel wordt vergelijken met Amsterdam Zuid en District 11 in Zurich, vallen allereerst de ruimtelijke overeenkomsten op. Alle 3 de gebieden liggen halverwege tussen een centrum met een hoogwaardig voorzieningencluster en een internationale luchthaven. De afstand tussen dat centrum en de luchthaven is vergelijkbaar qua schaal; in Zurich is de afstand circa 12 km, in Brussel 15 km en in Amsterdam 21 km. In de regio’s wonen zo’n 1,7 tot 2,1 miljoen inwoners. Ook treden er in de 3 steden hoogwaardige stedelijke specialisaties op. Van de 3 luchthavens verwerkt Brussel wel de minste pasagiers: 49.000 per dag tegen 57.000 per dag in Zurich en 150.000 per dag in Amsterdam. Zoals beschreven zijn District 11 en de Zuidas uitstekend verbonden via het openbaar vervoer en de weg; er zijn veelal metro- trein- tram en metroverbindingen beschikbaar, als wel een ontsluiting via stads- en snelwegen. In de Noordrand is deze infrastructuur aanwezig, maar zoals eerder beschreven is deze infrastructuur vooral ingericht op interlokaalen pendel-verplaatsingen en veel minder op stedelijke verplaatsing. Zowel in District 11 als op de Zuidas profiteren de ontwikkelingen van de nabijheid van kwalitatief hoogwaardige groengebieden. In Zurich gaat het hier vooral om het traditionele heuvellandschap wat is vrijgebleven van bebouwing en nu is ingericht als uitloop,- ecologisch en recreatiegebied. In Amsterdam is een sterke traditionele planning verantwoordelijk voor zowel het vrijwaren van de Amstelscheg van bebouwing, als wel de aanleg van het Amsterdamse Bos in de jaren 20 van de 20e eeuw als nieuw groot stadspark aan 36

de rand van de stad. Ook in de Brusselse rand zijn groene omgevingen aanwezig, maar zijn deze zoals beschreven niet kwalitatief hoogwaardig, en/of vormen ze geen coherent geheel wat verbonden en ontsloten is voor het grotere metropolitaan gebied. Het internationale programma wat beschreven wordt voor District 11 en de Zuidas steekt sterk af met wat er gevonden wordt in de Noordrand.Het hoogwaardige woon, werk en vrijetijdsprogramma ontbreekt vooralsnog in de Noordrand. Het nieuwe hoofdkantoor van de Navo, welke geopend zal worden in 2017, profiteert optimaal van de positie tussen de Europese wijk en het vliegveld. Ook Drie Linden lijkt zich qua programma te richten op de luchthaven. De uitstraling van de Noordrand is redelijk anoniem en gedateerd. In de omgeving zijn een aantal zone’s met voornamelijk laagwaardige diensten zoals tankstations, wasserettes, handelaren in bouwmateriaal, transportondernemingen, autoverhuurders en verkopers, handelaren in auto-onderdelen en industriële voedselproducenten. Uiteraard vinden we in de Noordrand ook de eerder genoemde infrastructuren, utilitaire voorzieningen, in zichzelf gekeerde en geïsoleerde woonwijken, en aan de luchthaven gerelateerde low en middle class zakenhotels, en multinationale ondernemingen. Hoewel de Noordrand vergeleken met Amsterdam en Zurich zeker de potentie heeft om te concurreren op een internationaal niveau, wordt deze door stakeholders en bestuurders vooralsnog behandeld als een restruimte aan de grens.

Bedrijventerrein Drie Linden

D e c oncurrent i ep os i t i e van d e noordra n d; a lle in grediĂŤn ten a a nwezig 2. luchthaven

4. landschap 5. ????????????????????

3. connectiviteit

1. centrummilieu

Hoofdkantoor Navo

industrie commercieel

A na lys e Brussel is sinds de onafhankelijkheid van België eind 1830 stabiel doorgegroeid naar een stad met ondertussen circa 1.200.000 inwoners. De 1e en 2e wereldoorlog hebben de groei in de 20e eeuw afgeremd, maar de de-industrialisatie en daaropvolgende suburbanisatie in de jaren 70 zorgden zelfs voor een scherpe daling van het bevolkingsaantal. Vanaf het begin van de jaren 90 stijgt de bevolking in de stad weer. In 10 jaar zijn er ongeveer 100.000 inwoners bijgekomen in de stad. De verwachting is dat deze groei zal doorzetten. Deze groei vindt zowel plaats in de stadswijken, als in de suburbane gebieden binnen de gewestelijke grenzen van Brussel. Deze groei houdt echter niet op bij de grenzen van het gewest. Ook een aantal gemeenten in Vlaanderen en Wallonië zijn onder invloed van de bevolkingsdruk uit Brussel sterk verstedelijkt. Ruimtelijk gezien vormen zij één geheel met Brussel, administratief zijn het zelfstandige entiteiten. Daarbuiten liggen nog een aantal gemeenten en woonkernen die ruimtelijk niet verbonden zijn met Brussel, maar waarvan wel een significant deel van de bevolking op en neer pendelt naar de stad voor werk, en gebruik van voorzieningen. De algehele verwachting is dat de bevolkingsgroei en de daarmee gepaarde verstedelijkingsdruk door zal zetten, maar juist in het bijzonder in Brussel en de rand.

snelweg spoor grens Brussels gewest zoekgebied afstuderen water industrie Brussel en zijn achterland perifere winkelgebieden luchtvaart kantoren recreatie onderwijscampus Brussels gewest stedelijke aglomeratie suburbane zone forensgebied Hoofdwegen Bezettingsgraad 80% van de capaciteit en hoger

19 gemeentes van het stadsgewest <20.000 Brussel

20.000 - 23.000 23.000 - 25.000 25.000 - 30.000 >30.000

Gewestgrens

Vijfhoek / stadscentrum

Noordrand

D e vol kshu isvestigin gsopga ve in B ru ssel

verwacht: 1.300.000 circa 1.200.000 1.400.000 1.400.000 circa 900.000

1.000.000 1.000.000

2026 2026

2016 2016

1992 1992

1970 1970

1911 1911

1831

175.000 175.000

A na lys e Binnen de Noordrand zijn al een aantal bestaande projecten lopende waar binnen deze afstudeeropgave rekening mee gehouden dient te worden of op kan worden ingespeeld. 1. Richtschema Schaarbeek Vorming. Dit richtschema voorziet in de verplaatsing van de huidige Vroegmarkt, zodat er ruimte gemaakt kan worden voor woon-werk en winkel ontwikkelingen langs de kanaalzone. Momenteel worden de werkzaamheden aan de Docx afgerond, een grootschalig winkelcentrum. 2. De nieuwe vroegmarkt verhuist binnen hetzelfde richtschema naar het noorden op een vrijkomend emplacement, waarmee het logistiek beter bereikbaar wordt. Ook worden er tot 2040 zo’n 75 hectare aan andere logistieke voorzieningen gerealiseerd. 3. Op de Josaphatsite wordt momenteel een nieuwe woonwijk met circa 1.800 woningen ontwikkeld. 4. Met de verhuizing van de Navo naar de overkant van de weg kan het oude hoofdkantoor gesloten worden. Vanaf 2019 wordt hier een nieuwe wijk ontwikkeld. Het programma is nog onbekend. 5. Op de grens tussen Brussel en vlaanderen wordt een nieuwe gevangenis ontwikkeld die een aantal verouderde gevangenissen overbodig maakt. Hier komt ruimte voor bijna 1.200 cellen. 6. Langs het kanaal wordt een nieuw logistiek sorteercentrum voor B-Post gerealiseerd. Het complext levert zo’n 1.900 banen op. 7. Op een oude industriële site wordt het U-place, een groot multifunctioneel centrum (20 ha) met als hoofdprogramma detailhandel ontwikkeld.

Uitsnede visualisatie richtschema Schaarbeek Vorming

Uitsnede visualisatie gevangenis Haren

Lopen de pla n nen en projecten

05 02

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem

stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

2 km

...con clu deren d. . . • o n s ame n h a n ge nd s t ed el i jk weef s el i n d e rand vergroot tegen stellin gen • i n t e r n at i onal e s t ad i s i n Brus s el gel and , ma a r n iet geworteld • ve e l pend el b ewegi ngen, s l echt e ond erlin ge v erbin din gen • l a n ds c h a p i s n i et s t ruct urerend , l aag-k wal i t a tief en slech t bereikba a r • l o k al e k arak t er van d e s t ad k omt s l echt tot u itdru kkin g • N o o r dr and b enut z i j n i nt ernat i onal e concurren tiepositie n iet

“Er i s nood aan een overkoepelen de v i si e voor het hel e gro n dgebied van B russel ” – O livier B astin, voormalig stadsbouwme e s t e r B ru s s e l

Vis i e Zoals eerder al gesteld is, is er niet zozeer een gebrek aan open ruimtes in de Noordrand, maar vooral een gemis aan kwalitatieve ruimtes, dan wel een goede ontsluiting ervan, of zijn ze afgezonderd van het publieke domein Zoals in de 19e eeuwse stad van Besme de lanen en boulevards voor continue groene structuren zorgden in de stad, zal de toevoeging van laanbeplanting en het verruimen van belangrijke straatprofielen ook in de Noordrand zorgen voor een herkenbare stadscompositie naar zijn omgeving. Er worden geen nieuwe parken aangelegd. Wel worden bestaande onbestemde en vergeten open gebieden toegankelijk gemaakt en sterker ingekaderd door nieuwe ontwikkelingen. Dit gebeurt door woningbouw of publieke voorzieningen te ontwikkelen met een voorkant aan deze open ruimtes. Deze ruimtes krijgen door deze ingreep waarde door de nieuwe centrale ligging, en worden zo gevrijwaard van ontwikkeling. Vervolgens worden deze ruimtes opgewaardeerd voor het bereiken van hogere ecologische waarden, specifieker recreatief gebruik en het benadrukken van de karakteristieken van de vallei. Voor elk gebied wordt een juiste balans tussen ecologie en recreatief of productief gebruik voorgesteld. Deze tactiek wordt zowel langs de steilranden als op de plateauâ&#x20AC;&#x2122;s toegepast. Onder andere de Walckierstuin, de Tuinen van Haren, het stroomgebied van de Woluwe en de Hollebeek, het Drielindenveld en het Bessenveld worden op deze manier gekaderd en vormgegeven.

â&#x20AC;&#x153;Parken aan legg en i n d e st a d i s het mees t fu n damen t el e wa t j e k a n d oen, h et ligt er voor d e eeuwi ghei d . â&#x20AC;? - Kristiaan B orret, s t ad s b ou wm e e s t e r B ru s s e l

Het terugbrengen van de Zenne, de Woluwe en de Hollebeek heeft allereerst een ruimtelijk structurerende werking die administratieve grenzen overstijgt. Daarnaast wordt de relatie tussen vallei en beek weer teruggebracht. Ook biedt deze ingreep aanleiding voor het verbeteren van de kwaliteit van de omliggende woon en werkgebieden. Langs deze beken kunnen bestaande ruimtes worden opgewaardeerd. Ook wordt met het terugbrengen en ruimte bieden aan de beken de wateropgave stroomafwaarts (deels) opgelost.

Ni et meer groen, maar b e ter v ormgegev en pu blieke pa rken Wateropgave Vilvoorde

Transversale groene corridors Begijnenbos

Wateropgave Hollebeek

Begijnbos Tuinen van Haren

Woluwe terugbrengen in Diegem

Meudonpark Transversale groene corridors

gefaseerd openstellen Lakenpark

Stroomvallei Woluwe

Steilrand Bessenveld

Bessenveldpark Bordetpark Zennepark

Walckierstuin

Fort Nato

vergroenen steenweg Drielindenveld

Tiendeschuurveldpark

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem

stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

terugbrengen Zenne

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

trein metro

tram Landingsbaan 33/15

de groene LeopoldLeopold III laan vergroenen

Josaphatpark

havenbedrijf NMBS Navo vliegveldvan Zaventem begraafplaats Brussel

Stroomgebied Woluwe stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie centrale plek betekenisvol gebouw gebouw met afwijkende schaal gebouw van architectonische kwaliteit industrieel erfgoed

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster 2 km

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

Vis i e In het ruggengraat voor de weginfrastructuur wordt, op enkele accupuncturele ingrepen na, geen wijzigingen voorgesteld. De systeemverandering die wordt voorgesteld, zit vooral in het aanbieden van meer ruimte voor zacht vervoer, zoals voetgangers en fietsers, en in het verschuiven van een pendelsysteem naar stedelijk, multimodaal openbaar vervoer. Dit nieuwe openbare vervoerssysteem wordt tot stand gebracht door nieuwe, transversale verbindingen te leggen, zodat de randen van de stad mee kunnen groeien, en een consistent geheel gaan vormen met de suburbane gebieden buiten het Brussels gewest. Langs deze lijnen is veelal nog ruimte voor duurzame verdichting. De kanaalzone is in de Noordrand daarbij essentieel, gezien de barrièrevorming tussen de oosten westvallei van de Zenne. Hier wordt voorgesteld om een brug voor langzaam verkeer over de vallei te leggen, waarbij deze later opgewaardeerd kan worden met een tram of busverbinding. Door de frequenties van de vele openbaar vervoerhaltes beter op elkaar aan te laten sluiten, wordt het makkelijker om over te stappen naar andere vervoerswijzen. Bij een ruimtelijke verdichting van de Noordrand wordt het mogelijk om frequentieverhoging en spreiding van het openbaar vervoersaanbod toe te passen. Hiermee wordt het openbaar vervoer ook een verplaatsingsmiddel binnen de stad.

“In frastru ctu ur moet ni et a l l een p unt A met pu n t B ver b i nd en, m a a r ook d e omliggen de r ui m t e b et rek k en. ” - Stefan Devoldere, i n t e ri m V l aam s b ou wm e e s te r

Door de strategische ligging van Station Bordet tussen de Vijfhoek, de Europese wijk en de luchthaven, en zijn verbindingen per metro, trein, bus en tram in al deze richtingen, kan dit station uitgroeien tot een multimodaal knooppunt in de Noordrand.

D e i nt rod uct i e van mul t i m oda a l stedelijk open ba a r v ervoer

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet 2 km

Vis i e “In de Brusselse metropool is het niet voor iedereen mogelijk om vanuit de eigen woning een visuele of fysieke verbinding te hebben met het landschap, maar de verschillende (openbare) vervoersystemen zouden die landschappen voor iedereen direct toegankelijk moeten maken. Vanaf dat moment is de open ruimte geen geïsoleerde en lokale leegte meer, maar een cumulatief systeem van onderling verbonden landschappen, een gedeelde openbare ruimte die de potentie heeft kwaliteit te verlenen aan een breder metropolitaan systeem. Doordat ze verbonden zijn met het openbaarvervoernetwerk, kunnen deze ruimtes bestemmingen worden waar verschillende sociale groepen zich mengen, op dezelfde manier als elders in de metropool.” (vrij uit Metropolitan Landscapes) Als aanvulling op het stedelijke netwerk van openbaar vervoer, is het noodzakelijk om ook stadsbreed bij te schakelen en verder in te zetten op de verbetering van het fietsnetwerk. In steden waar de fiets geaccepteerd is als vervoersmiddel, is de verplaatsingstijd van de fiets vaak sneller dan de auto en openbaar vervoer. Als meer mensen van de fiets gebruik maken, leidt dit tot minder congestie op de wegen en een afname in uitstoot van auto’s. Ook kunnen fietsen van aanvulling zijn op een reis waarbij de bestemming niet naast de eindhalte ligt, of het punt van vertrek niet nabij de opstaphalte. Voor de Noordrand wordt een fietsnetwerk voorgesteld waarbij continuïteit gecombineerd wordt met het verbinden van woon- werk- en recreatiegebieden. Het moet mogelijk zijn om wijken die nu nog afgezonderd van elkaar 50

“E lke

s tad

h ee f t

nood

aan

een

verankering in zijn landschap, denk aan de 7 heuvels van Rome, de Seine-vallei in Parijs of de Koninklijke Parken in Londen. B ru ss el

h eeft

zijn

b eek v a l l ei en. ”

- B as Smets, B rus s e l s e l an d s c h ap s arc h i te c t

liggen met elkaar te verbinden zodat deze kunnen profiteren van elkaar’s voorzieningen. Ook moeten werkgebieden die nu nog louter per wagen te bereiken zijn, verbonden worden aan het netwerk van fietspaden, zodat er ook gekozen kan worden om de reis gecombineerd per openbaar vervoer en fiets te maken. Naast het praktisch nut van het verbeteren van de fietsvriendelijkheid van Brussel in het algemeen en de Noordrand in het bijzonder, moet ook het recreatief nut worden opgemerkt. Het fietsnetwerk van de Noordrand is dan ook afgestemd met bestaande en op te waarderen stedelijke parken en cultuurlandschappen, zodat deze op alle manier goed ontsloten worden.

La ngza a m - ve r k e e r ve rb i nd i ngen ont s l ui t en p arel s en opgewa a rdeerde pu blieke ru imtes

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet 2 km

Vis i e De nieuwe ruimtelijke voorwaarden en de vraag vanuit de markt scheppen tezamen de mogelijkheid om sterk te gaan verdichten in de Noordrand. Vanuit deze programmatische visie wordt voorgesteld om ook binnen de noordrand te kiezen voor specialisaties. Allereerst bieden de eerder genoemde condities in de vergelijking van de concurrentiepositie van Brussel de mogelijkheid om een internationale stad te ontwikkelen. Hier zullen hoogwaardige kantoren en voorzieningen ontwikkeld worden, om de ondersteunende diensten voor de Nato te huisvesten. Ook wordt er een hoogstedelijk woonmilieu geïntroduceerd in dit gebied om de betergestelde Brusselaars en expats woonruimte aan te bieden. De uitstekende bereikbaarheid, kwalitatief hoogwaardige parken in de nabijheid, en de komst van een internationale school moeten bijdragen aan de komst van dit milieu. Ten tweede is er de noodzaak tot nieuwe en opgewaardeerde productieve en logistieke werkgebieden binnen de Noordrand. Deze functies hoeven niet te bijten met de internationale ambities in de Noordrand, en kunnen zelfs complementair zijn aan elkaar. De verhuizing van de Vroegmarkt (MaBru) naar een vrijkomend rangeerterrein op Schaarbeek Vorming is een kans om het industriele deel van de kanaalzone te herstructureren en publiek toegankelijk te maken. Door de Vroegmarkt te ontwikkelen op het snijvlak met de fietsbrug, en ze uit te nodigen tot het realiseren van een publiek programma op het dak, ontstaat een publieke ruimte direct aan het kanaal, vanwaar het relief van de vallei volledig zichtbaar wordt. 52

“De voorn aa m st e d oel st el l i ng zou mo eten zi j n d a t B russel z i j n in tern atio n al e rol k a n sp el en” - Charles Picqué, voormalig M i n i s t e r- p re s i d e n t v an d e B ru s s e l s e Hoofdst e d e l i jke R e ge ri ng

Ook biedt de herstructurering van het havengebied een aanleiding om spoor- en watergerelateerde logistieke bedrijven te plaatsen. Daarnaast ligt er een kans om de Zenne weer open te graven. Er ontstaat ruimte om productieve industriën, welke een wisselwerking hebben met creatieve bedrijvigheid, in de stad te houden. De uitbreiding en verdichting van stadswijken heeft binnen de voorgestelde structuren en composities veel ruimte om een groot deel van de bevolkingsgroei op te vangen. Hier kunnen woningen in zowel het goedkopere, middeldure en de vrije sector worden gerealiseerd. Bijzondere aandacht gaat hierbij uit naar het Elizabethskwartier, wat ontwikkeld

gaat worden op het vrijkomende terrein van de Nato. De ontwikkeling van deze wijk gaat als een hefboom werken voor de ontwikkeling van de naastgelegen internationale stad, doordat de stedelijke basisvoorzieningen al aanwezig zijn op het moment dat de internationale stad ontwikkeld gaat worden. Tot slot hoeft de wens van autonome dorpskernen om uit te breiden niet genegeerd te worden, maar kan worden gestuurd met ruimtelijke middelen, zoals de aanleg van parken en openbare ruimte, en mobiliteitsgestuurde ontwikkeling.

Het p ot ent i el e la a dvermogen v a n de Noordra n d Schaarbeek vorming + 1.000.000 m² voedsellogistiek

Internationale stad

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem

+ + + +

Verdichting bestaande stadswijken

stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie WONEN hoogstedelijk wonen stadswijk dorpsuitbreiding WERKEN voorzieningen in de plint kantoren hotel en horeca vroegmarkt logistiek en distributie industrie containerterminal MOBILITEIT station Bordet ONDERWIJS internationale school lager onderwijs secundair onderwijs

4.280 woningen 500.000 m² gemengd 50.000 werkplekken 1.70 hotelkamers

+ 5.200 woningen + 60.000 m² gemengd + 1.800 hotelkamers

Nieuwe stadswijken

+ 10.000 woningen + 100.000 m² gemengd 1.000 hotelkamers + 80.000 m² internationale school + 50.000 m² trainingscentrum MVIB STIB

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

verdichting bestaande dorpskernen + 4.100 woningen

vernieuwing bedrijventereinen + 18.000 m² gemengd + 3.200 werkplekken + 74.000 m² industrie

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

2 km

* Alle m²’s zijn in BVO 53

â&#x20AC;&#x153; Ve e l gr ote p r ojecten worden aan gek ond i g d a l s i et s d a t d e s t ad ste r ke r zal maken , o mdat ze hoog t e of d i c ht hei d t o e v oe ge n, maar ze ku n n en in derda a d ook d e p ub l i ek e r uimte compleet o n ts tedelijken , wa a rm ee k ost b a a r s t e d e lij k we efs el verlo ren gaatâ&#x20AC;?

- S as ki a S as s e n , s t ad s s oc i ol oge

O ntwe r p bestaande situatie

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

2 km

R a a mwerk v oor de Noordra n d drie assen nader uitgewerkt

havenbedrijf NMBS Navo vliegveld Zaventem stedelijk distributiecentrum lokaal distributiecentrum energie opwekking afvalverbranding afval recycling waterwinning waterzuivering voedseldistributie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

2 km

O ntwe r p Bestaande situatie: Hoogwaardige stadswijk gescheiden van Koninklijk Domein door utilitair ingerichte kanaalzone

Koninklijk Domein Laken (omheind) Vuilverbranding

Zenne FamilistĂ¨re Godin voormalige Vroegmarkt

Station Schaarbeek Hamoirlaan

Kon in klijk Sch a a rbeek Stadsvernieuwing langs de opengegraven Zenne verbindt Schaarbeek met het Koninklijk Domein

nieuwe fietsroute door Koninklijk Domein

(deels) openstellen Domeinen nieuwe stadsontwikkeling Zenne opengraven

nieuwe fietstunnel fietsstroken toevoegen aan Hamoirlaan

nieuwe stadsontwikkeling

O ntwe r p Bestaande situatie: Gefragmenteerd gebied met infrastructuur, utilitaire voorzieningen, weggestopte beekdelta, moeizame dorpsranden en saneringsproblematiek Waterzuivering van Brussel Buda brug

spoorlijn voor containerterminal Hollebeek (dichtgegroeid)

Zenne HSL Antwerpen - Brussel

NMBS werkterrein

Woluwelaan (overkluizing Woluwe) terrein toekomstige gevangenis Haren

Donjon Diegem St. Catharinakerk Diegem

De B u da -delta Verbetering van publieke ruimtes en wateropgave als aanjager van sanering , vergroten werkgelegenheid en afronding bestaande kernen

opengegraven Hollebeek

Meanderpark langs de Zenne

goederenspoor over brug fietsroute langs Hollebeekpark

â&#x20AC;&#x2DC;Hollebeekkadeâ&#x20AC;&#x2122;

opengegraven Woluwe Ganzenweide

dorpsuitbreiding Haren

Woluwepark dorpsuitbreiding Diegem herbouw watermolen

Donjonpark

O ntwe r p Bestaande situatie: Grootschalige voorzieningen als barriĂ¨res tussen wijken, ondergesneeuwde cultuurhistorie, en onbenut internationaal potentieel

Neder-Over Heembeek achterstallig onderhoud Meudonpark

barriĂ¨revorming kanaalzone en Schaarbeek Vorming

remiseterrein MIVB / STIB Houtweg

moeilijk begaanbaar bosje

verouderd bedrijventerrein huidig Navo complex sluiting in 2018 huidige halte station Bordet

Jules Bordetlaan

Begraafplaats van Brussel

De B ordet-a s DĂ¨ verbinding tussen internationaal programma, luwe woonmilieus, stedelijke logistiek en uitloopgebieden

Stedelijke logistiek Zenne teruggebracht Meudon Park Nieuwe vroegmarkt met publieksfuncties op het dak

Fietsbrug verbindt kanaalzone

Internationale school Bordetpark Internationale stad

Steilrandpark

Station Bordet Elisabethkwartier

O ntwe r p

Binnen het raamwerk wat getekend is voor de Noordrand zijn 3 assen gekozen die elk op een andere manier cruciale themaâ&#x20AC;&#x2122;s voor dit gebied aansnijden, en waar het ontwerp van het raamwerk op reageert, dan wel ontwikkelingen faciliteert. Elke as heeft op de voorgaande paginaâ&#x20AC;&#x2122;s een isometrische tekening als uitwerking, waarin de ingrepen in ruimte, landschap, programma en netwerk aangewezen zijn. Voor de Bordet-As, zijn daarnaast een 3-tal profieltekeningen en collages uitgewerkt, om de voorgestelde ingrepen verder te verklaren.

De eerste ingreep betreft de voorgestelde verhuizing van de Vroegmarkt naar Schaarbeek Vorming. Zoals eerder beschreven wordt deze verhuizing aangegrepen om de Vroegmarkt te combineren met publiek programma op het dak, welke toegankelijk wordt gemaakt door de fietsbrug die het kanaal oversteekt en een fietshelling langs het gebouw. De logistiek die plaatsvind in en om het gebouw speelt zich af op maaiveld en langs de kade, zodat publiek en logistiek elkaar niet in de weg zitten. De Vroegmarkt is via de Vilvoordselaan verbonden met de R0, wat voor de Vroegmarkt een belangrijke reden is om tot verhuizing over te gaan. Daarnaast biedt de nieuwe locatie ook de mogelijkheid om tot

Vers mark t al s mot or on twikkelin gen Sch a a rbeek V ormin g

5,5 m

Vilvoordselaan

De Vroegmarkt wordt een integraal onderdeel van de fietsroute tussen Neder-Over Heembeek en St. Stevens Woluwe, ĂŠĂŠn van de transversale assen uit de visie op mobiliteit. De ontwikkeling van de Vroegmarkt langs het kanaal is een motor voor herontwikkelingen in de logistiek-gerelateerde bedrijvigheid, langs Schaarbeek Vorming tussen grofweg de Ceresfabriek en de Verbrandingsinstallatie Brussel Noord. Bij deze ontwikkelingen kan de Zenne weer worden opengelegd. Ter hoogte van de Vroegmarkt levert dit een spannend 2,2 m

Zenne

logistiek per spoor en water over te gaan, en kan er met behulp van shuttles een verbinding worden gelegd met de Luchthaven.

10 m

Het publieksprogramma op het dak van de Vroegmarkt is voedselgerelateerd, en biedt een kwaliteitsvolle openbare ruimte, met uitzicht over de kanaalzone, de vallei, de hellingen, met in de verte iconische gebouwen zoals de Japanse toren op het Koninklijk Domein, het Atomium, de Budabrug en de Vilvoordeviaduct, en de hoogbouw rondom de Noordwijk en de Kruidtuin. Maar ook de werkzaamheden in de verte bij de pijp van de Verbrandingsinstallatie, de nieuwe steilrand, het in en uitladen van betonproducten langs het kanaal, het rangeren van de treinen op Schaarbeek Vorming zijn taferelen die te zien zijn vanaf de Vroegmarkt. 3,3 m

2,2 m

Leon Monnoyerkade

beeld op van de Zenne die tussen 2 grote massaâ&#x20AC;&#x2122;s doormeandert.

7,2 m

In het gebouw zelf kan vanaf een plateau uitgekeken worden op de werkzaamheden in de hal, het verhandelen van (vers) voedsel voor de horeca en detailhandel.

40 - 50 m

2,5 m

4,7m

2,5 m 2 m

Meudonfabriek

O ntwe r p

Romaanse toren

Ceres Fabriek Meudonpark

Schaarbeek Vorming 66

Vers mark t al s mot or on twikkelin gen Sch a a rbeek V ormin g

O ntwe r p

De tweede uitgewerkte ingreep bestaat uit het herontwikkelen van de steilrand lopend vanaf het Walckierspark in Helmet/Schaarbeek, langs Evere en de toekomstige Bordet-wijk, tot aan de noordrand van Haren. Deze steilrand bestaat uit een collectie diepe achtertuinen, residuele ruimtes, vervallen veldjes, het onderbenutte Goede Herderpark en het Moeraske, een geclassificeerd Natuurlijk Erfgoed. Dit gebied ligt bijna in zijn geheel aan achterkanten, is slecht ontsloten, en biedt niet de kwaliteit die het als groene open ruimte in een verstedelijkt gebied zou kunnen bieden.

De strategie voor dit gebied offert een deel van het gebied op voor woningbouwontwikkelingen, waarmee enerzijds geld kan worden opgehaald om de rest van het gebied op te knappen. Anderzijds wordt er door de woningbouw en publieke voorzieningen met de voorkant naar de rest van de Steilrand toe te leggen het gebied ontsloten en krijgt het een voorkant aan de stad. Hiermee genereert de groene steilrand ook emotionele en cognitieve waarde. Indien de woningen op publieke grond worden ontwikkeld, ligt er de mogelijkheid voor de Gemeente of het Gewest om hier sociale woningbouw te realiseren, of welke segmenten de publieke diensten het meest wenselijk achten. In het geval dat de ontwikkeling

O nt wi k k el i ng van woni ng b ouw en la n dsch a p la n gs de Steilra n d

2,2 m

7,2 m

Steilrandpad

De nieuwe woningen liggen direct aan het steilrandpark, en hebben door een uitgewerkt landschapsplan uitzicht over de vallei. Iconen zoals de Koninklijk Domein, het Atomium en de Budabrug zijn zichtbaar, evenals zicht op het immense rangeerterrein van Schaarbeek Vorming. De voordeur van de woningen ligt aan een nieuw autoluw pad, met direct daarachter een zacht glooiende, aflopende helling gevuld met kruidige grassen en wildere planten, met hier en daar een groep bomen. Langs de steilrand zijn op specifieke plekken openbare 7,5 m

3,5 m

4,2 m

Goede Herderpad

tuinen aangelegd, die verwijzen naar het verleden van de steilrand als vestigingslocatie van landgoederen en hoeves. Zoals bij de de Ecole Sainte Familie Dâ&#x20AC;&#x2122;Helmet, een school welke met een prachtige kapel aan het herstelde Walckenierspark ligt. Een siertuin met vijvers, haagjes en bomenrijen geeft dit deel van de steilrand de grandeur die het ooit gehad heeft terug.

plaatsvindt op de diepe achtertuinen van particulieren, kunnen de grondeigenaren een nieuw eigen huis of een huis voor de verkoop realiseren.

3,5 m

3,3 m

Nieuwe bebouwing langs de Steilrand

40 - 50 m

2,5 m

4,7m

2,5 m 2 m

Verdunstraat

de oude Castrumhoeve uit 1322, helemaal door naar de opnieuw uitgegraven Hollebeek. Langs de route zijn een aantal picknickplekken vormgegeven vanwaar van het uitzicht over de vallei genoten kan worden.

Een fietsroute langs de steilrand is een aangenaam en veilig alternatief voor de Rue Verdun, waarbij de route voert langs het zojuist genoemde Walckenierspark met bijbehorende kapel van de school, het natuurreservaat van het Moeraske, de St Vincentiuskerk, via een fietsbrug over de spoorlijn door Haren langs 7,5 m

38 - 42 m

7,5 m

3,5 m

an O ntwe r p

ATD Loods

u Ho

St Vincentiuskerk

â&#x20AC;&#x2DC;t Moeraske ruine Walckenierspark

Ecole Sainte Famille Dâ&#x20AC;&#x2122;helmet

O nt wi k k el i ng van woni ng b ouw en la n dsch a p la n gs de Steilra n d

O ntwe r p

De laatste ingreep is de verplaatsing van het Bordetstation, zodat deze kan dienen als scharnier tussen internationaal en stedelijk openbaar vervoer, de koppeling kan leggen tussen de lokale gemeenschap, het Bordetpark en de internationale stad, en een toegangspoort kan worden voor het nieuwe hoofdkantoor van de Navo.

Momenteel wordt er al gewerkt aan de ontwikkeling van de doortrekking van de metro naar Bordet, waarbij deze hier de eindhalte zou hebben. Door de verplaatsing van het station van de westzijde van de Houtweg naar de oostzijde is het allereerst mogelijk om het bestaande station open te houden tijdens de verbouwing. Omdat de bestaande spoorlijn in een vallei ligt, is het mogelijk om de stationshal gelijkvloers met het maaiveld aan te leggen. Vanuit de hal kunnen pasagiers trappen of liften naar beneden nemen om bij de perrons voor de metro, lokale of internationale treinen te pakken. Via deze verbindingen heeft men toegang tot de Noordwijk, de Vijfhoek, het

S t at i o n Bo r de t al s s chak el t us s en l and s chap , m obiliteit, loka a l en in tern a tion a a l

3,5 m

7,5 m

3,5 m

4,2 m

7,5 m

3,5 m

38 - 42 m

Houtweg

Bordetpark

het Straatsburgpark de Internationale wijk in, door naar het hoofdkwartier van de Nato. De 3e uitgang ligt direct aan het Bordetpark. Omdat het Bordetpark hier flauw afloopt de vallei in, heeft de bezoeker die hier net het station uitloopt een uitzicht over het hele park, en kijkt het over de daken van de gebouwen aan de overkant van het park uit over de rest van de vallei, vanwaar tot aan Neder-Over Heembeek gekeken kan worden.

Zuidstation vanwaar de Eurostar naar Londen, en de Thalys naar Parijs rijdt, de nationale Luchthaven in Brussel, en de Europese wijk rondom Schuman. De tramlijnen die stoppen op de Houtweg en de Leopold III Laan bieden verbindingen met de rest van Brussel en de Noordrand. Het nieuwe station zal een voorkant krijgen aan 3 zijden. Aan de kruising Haachsesteenweg / Houtweg ontstaat een stationsfront die profiteert van zon op de voorgevel voor het grootste deel van de dag, wat deze zijde uitstekend geschikt maakt voor kwaliteitsvolle verblijfplaatsen. Langs de Haachsesteenweg loopt de gebruiker vanuit het station via het Zweefvliegtuigpark en 6,5 m

Station Bordet

Haachsesteenweg

Straatsburgpark

onder andere trainingsfaciliteiten, parkeren voor medewerkers en bezoekers, kantoor en vergaderruimtes.

Het Bordetpark zelf is ingekaderd door bestaande en nieuwe bebouwing, bestaande uit een mix van individueel en collectieve woonbebouwing, kleinschalige werkgebouwen, een internationale school en een nieuw utilitair gebouw voor de MIVB-STIB, met daarin 25 m

6,5 m

2,2 m

7,5 m

2,2 m

O ntwe r p

S t at i o n Bo r de t al s s chak el t us s en l and s chap , m obiliteit, loka a l en in tern a tion a a l

Conc l usi e

s am enhang gebr a ch t t u sse n be st a a n de e n t oekom stige ont wik k e lin ge n

i nternationale s t a d r on dom B or de t le ve r t po s i ti eve i dentiteit aan B ru sse l

b estaande Europ e se wij k k a n t e r u gg r oe ie n na a r e en ge mengd stedel ij k ge h e e l

o nderlinge verbin din ge n slu it e n be t e r a a n

b estaande open g e bie de n e n la n dsch a ppe n o pgewaardeerd

l okale karakter va n de st a d ve r bin dt de gr o te r e p rojecten

N oordrand benu t z ij n in t e r n a t ion a le concurrentieposit ie

stedelijk park begraafplaats natuurpark cultuurlandschap vergroenen laan teruggebrachte beek nieuwe vijver venster

frequente treinverbinding metro doortrekken naar Bordet tramverbinding vrijliggende fietsroute mobiliteitsmagneet

2 km

B ron v erwijzin gen sa men v a ttin g bron1: Een blik op de stedenbouwkundige ontwikkeling van Brussel / januari 2009 / Educatie en culturele dienst / Museum van de stad Brussel / pagina / bron2: Mediaan inkomen der aangiften 2013 http://wijkmonitoring.brussels/maps/statistieken-inkomen-brussel/ fiscale-inkomens-brussels-gewest/mediaan-inkomen-aangifte/1/2013/ bron3: Een blik op de stedenbouwkundige ontwikkeling van Brussel / januari 2009 / Educatie en culturele dienst / Museum van de stad Brussel / pagina, Tracing the agglomeration / december 2011 / Zitouni / pagina 9 bron4: De Morgen - Een eigen huis een plek in de file / 4 maart 2016 / Bart Eeckhout / http://www.demorgen.be/dmselect/een-eigen-huis-een-plek-in-de-file-b8d9680d/ bron5: Mobiliteit en logistiek in Brussel / januari 2014 / C. Macharis, F. Dobruszkes, M. Hubert / pagina bron6: De gedeelde vallei (TOP Noordrand) / april 2015 / 1010 Architecture Urbanism ism Ruimte Vlaanderen / p21, gesprekken met actoren bron7: Gewestelijk Plan voor Duurzame Ontwikkeling / september 2013 / ATO ADT, Brussel / p223 bron8: The Brussels Reader / 2013 / E. Corijn, J van de Ven / p23, Internationalisation bron9: Mobiliteit en logistiek in Brussel /2013 / C. Macharis, F. Dobruszkes, M. Hubert / p13 bron10: The Brussels Reader / 2013 / E. Corijn, J van de Ven / p208 bron11: Gewestelijk Plan voor Duurzame Ontwikkeling / september 2013 / ATO ADT, Brussel / p23, een ambitieuze woningproductie bron12: Structuurvisie Amsterdam 2040 / februari 2011 / DRO Amsterdam / p79, Zuidas bron13: De Morgen - De 10 bouwwerven van Brussel / 1 december 2014 / Tine Peeters / http://www.demorgen.be/binnenland/de-10-bouwwerven-van-brussel-beabf813/ bron14: Downgrading infrastructure / 2014 / Artgineering Rotterdam-Brussel / schema asfalt per m2 bron15: Mobiliteit en logistiek in Brussel /2013 / C. Macharis, F. Dobruszkes, M. Hubert / p21, schema toegankelijkheid van het netwerk bron16: The Brussels Reader / 2013 / E. Corijn, J van de Ven / p22, traffic jams bron17: http://www.beliris.be/nl/projecten/metro-noord.html studie naar de aanleg van een nieuwe metrolijn van Station Noord naar Bordet bron18: Metropolitan Landscapes / 2015 / Vlaams Bouwmeester / p12 bron19: TOP Noordrand eindrapport / 2014 / Artgineering / p41, een netwerk van open ruimtes bron20: Metropolitan Landscapes / 2015 / Vlaams Bouwmeester / p44, exemplarische landschappen

Da nkwoo r d Ik wil hierbij graag mijn dank uitspreken richting mijn familie voor het steunen van het behalen van mijn doelen, met in het bijzonder mijn ouders, Herman en Joke Brink. Ook al zijn we niet meer bij elkaar, Luciënne van ‘t Hoff voor al haar steun door de jaren heen. Mijn mentor Riëtte Bosch voor haar kritische blik en steun en mijn uitstekende commissie Riikka Tuomisto en Roeland Dudal. Mijn vaste notulist, sparringpartner en collega Jerryt Krombeen, mijn reservenotulist, sparringpartner en collega Jurian Voets. Mijn collega Daniel Kothe voor het meedenken in werkcapaciteit en het creeëren van een werkomgeving waarin doorpakken op het afstuderen mogelijk is. Oudacademiegenoot en oud-collega Eric Jan Bijlard om op momenten kritisch mee te denken over het afstuderen, op zowel professioneel en persoonlijk vlak. Mijn collega Tony Dashorst voor een grondige check van de tekstuele opbouw. Brenda van Leeuwen en Rosita Hemelaar voor het meehelpen aan de collages en de doorsnedes. De grote groep collega’s die bij mijn oefenpresentaties aanwezig is geweest om feedback te geven. De nog grotere groep collega’s en studiegenoten die op verschillende momenten heeft meegedacht en interesse heeft getoond in mijn afstudeerproject. De gemeente Amsterdam voor het laten gebruiken van de aanwezige faciliteiten. En uiteraard de Academie van Bouwkunst voor het bieden van een fantastische omgeving om te studeren.