Robin Calders
Interieurvormgeving Kask Conservatorium
Keynotes 2022-2023
RENOVATIE TRANSFORMATIE HERBESTEMMING
Voorwoord
Mijn naam is Robin Calders, laatste jaar student Interieurvormgeving aan het KASK Conservatorium. Dit verslag werd geschreven naar aanleiding van het opleidingsonderdeel Keynotes met als doelstelling studenten meer inzicht te geven in hedendaagse ontwerppraktijken omtrent architectuur, interieur en landschapsontwikkeling. Er werden enkele ontwerpbureaus uitgenodigd om daarbij hun werk toe te lichten.
De lezingen rond het thema Bebouwd/onbebouwd, werden gegeven door ontwerpbureau’s zoals De Haan studio’s, AHA studio en MADE Achitects, Met enkele opvallende en ook terugkomende termen: duurzaamheid, energie-efficiëntie, nieuwe technologieën, hergebruik van duurzame materialen.
Verder kwam het creëren van een sterke relatie tussen bewoners, hun woning en de omgeving naar voren, alsook kwaliteitsvol en duurzaam wonen, open ruimte en privacy.
Voor dit verslag wil ik me verdiepen in duurzame en leefbare steden waarbij verouderde infrastructuur vandaag worden ervaren als tumoren van de samenleving en hoe deze te veranderen naar bruisende ontmoetingsplaatsen of bruikbare publieke ruimte. De doelstelling is om een beter begrip te krijgen van de herbestemming van gebouwen met de veranderende noden en de culturele invloeden op het ontwerp. Hierbij tracht ik overlappingen te vinden tussen technieken en creatief? ontwerp bij grooten kleinschalige renovatiewerken.
03
04
Fig. 1: Herbestemming van hun Cuyperskerk, Sas van Gent
“RENOVATIE transformatie HERBESTEMMING”
In de afgelopen decennia is er steeds meer aandacht gekomen voor duurzaamheid en efficiënt gebruik van onze middelen, ook in de architectuur. Herbestemming en renovatie van verouderde gebouwen zijn daarbij belangrijke aspecten geworden in het verduurzamen van onze bebouwde omgeving. Dit is niet alleen goed voor het milieu, maar het kan ook bijdragen aan het behoud van cultureel erfgoed en het creëren van nieuwe, inspirerende ruimtes.
Bestaande gebouwen roepen herinneringen op aan bepaalde gebeurtenissen of ervaringen. De uitstraling van het gebouw én de ligging ervan geven het een (meer) waarde. Door diverse oorzaken kan een bestaand gebouw niet meer voldoen aan de eisen van deze tijd, waardoor men voor de keuze komt te staan om te slopen of te renoveren. In het tweede geval zullen de mogelijkheden van het bestaande gebouw en de meerwaarde het al dan niet slagen van een renovatie of herbestemming bepalen. Een herbestemming is niet enkel van toepassing bij grote gebouwen zoals scholen en publieke- fabrieksgebouwen. De functie van een ruimte in een woning kan ook worden veranderd. Het begrijpen en waarderen van de plekwaarde van een ruimte is belangrijk bij het bepalen van de beste benadering voor transformatie, renovatie of herbestemming. Het kan helpen om de unieke kenmerken en betekenis van een ruimte te behouden en te versterken, en tegelijkertijd aan te passen aan de behoeften van de gebruikers en de samenleving.
Voor dit verslag vonden er enkele excursies plaats naar Gentse- en Antwerpse invullingen en herbestemmingsprojecten waaronder, 019 Dok noord, De meubelfabriek en het wintercircus.
05
In dit verslag zullen we het hebben over de volgende termen: Renovatie, transformatie en herbestemming. Hierbij kijken we naar:
• Historische en culturele invloeden: Hoe kan de waarde en betekenis van een gebouw of infrastructuur behouden blijven bij het herbestemmen of renoveren?
• Duurzaamheid en technische innovatie: Welke methoden en technieken worden gebruikt om bestaande gebouwen te renoveren en transformeren met het oog op duurzaamheid? Wat zijn de mogelijkheden?
• Sociale impact van de transformatie: Wanneer kan (sociale inclusie en diversiteit) bijdragen aan de verbetering van de leefbaarheid in de omgeving?
06
07
Fig. 2: Verzicht over industireterrein Vynckier Gent
Behoud boven nieuwbouw
Bij herbestemming van leegstaande infrastructuren gaat het om het geven van een nieuwe functie aan een bestaand gebouw. Hierbij wordt rekening gehouden met de cultuur, geschiedenis en de omgeving waarin het zich bevindt. Dit kan bijvoorbeeld het transformeren van een oud fabrieksgebouw tot een modern wooncomplex zijn, of het ombouwen van een leegstaand kerk of kantoorgebouw tot een sociaal - cultureel ontmoetingsplaats.
Renovatie richt zich meer op het herstellen en vernieuwen van een bestaand gebouw om het weer geschikt te maken voor zijn oorspronkelijke functie alsook voor een nieuwe functie. Het kan hierbij gaan om het vervangen van verouderde installaties en materialen en het verbeteren van de energieprestaties van het gebouw.
Transformatie is een breed begrip dat zowel herbestemming als renovatie omvat. Het gaat hierbij om het veranderen van de functie en het uiterlijk van een gebouw, waarbij het behoud van de cultuur en geschiedenis van het gebouw en de omgeving centraal staat. Het kan ook een ingreep zijn op de plattegrond en de relatie van de gebruiker met het pand.
De herbestemming, renovatie en transformatie van gebouwen hebben de afgelopen jaren een belangrijke rol gespeeld in de stadontwikkeling en zijn een inspiratie voor de architectuurwereld. Dit komt vooral doordat het hergebruik van bestaande gebouwen vele voordelen biedt ten opzichte van nieuwbouw. Het kan bijdragen tot het verminderen van de hoeveelheid bouwafval, het besparen van grondstoffen en het verminderen van de CO2-uitstoot. Het kan ook bijdragen aan het behoud van culturele identiteit voor toekomstige generaties die zo een nieuw leven krijgen onder de vorm van bijvoorbeeld een cultureel centrum, museum of bibliotheek.
Door het combineren van oude en nieuwe elementen kan er een uniek en interessant concept ontstaan. Die zorgen voor levendige en dynamische stedelijke omgevingen.
08
09
Fig. 3-5: Renovatie van de oud circus Gent
Nu we de achtergrond en het doel van ons onderzoek hebben besproken, gaan we dieper in op het onderwerp van herbestemming, renovatie en transformatie en bekijken we de verschillende invloeden op renovatie met voorbeelden hoe deze geïntegreerd worden in hedendaagse ontwerppraktijken.
10
Fig 6: Herbestemming steenkapperijloods Gentbrugge GAFPA
Fig 7: Detail Blikfabriek Antwerpen
Invloeden of laten Beïnvloeden
Cultuur en geschiedenis
Elk gebouw omvat zijn cultureel erfgoed en identiteit. Het behoud ervan heeft verschillende invloeden, zoals het blijvend vertegenwoordigen van de geschiedenis van onze samenleving, of ons iets leren over tradities en kennis uit het verleden. Dikwijls is dit een trekpleister voor toeristen. Het behouden van de geschiedenis en het karakter van een gebouw is dan ook een belangrijk aspect van herbestemming en renovatie. Het hergebruiken van oude infrastructuur en gebouwen is niet alleen duurzaam, maar kan ook een manier zijn om de stedelijke omgeving te verrijken, te diversifiëren en een symbiose te vormen tussen oud en nieuw. Door oude gebouwen te transformeren tot moderne ruimtes, kunnen we ons cultureel erfgoed behouden en tegelijkertijd nieuwe en functionele ruimtes creëren die passen bij de behoeften van vandaag en morgen.
Tegenwoordig worden oude infrastructuren zoals fabrieken ook meer en meer esthetisch gewaardeerd na de erkenning van hun nut in de stedelijke samenlevingsopbouwpraktijken. Vele architectonische kenmerken worden dan ook meegenomen in het herontwerp van de herbestemming. De Steenkapperijloods in Gentbrugge (zie foto) zijn hiervan een mooi voorbeeld. In beide transformaties, waarbij de ene publiek en de andere privé, zijn typologieën herkenbaar uit hun vorige functie. Bij het vernieuwingsplan van de Standaert site werd een groot deel van de infrastructuur afgebroken om open ruimte te creëren. Desalniettemin zochten de ontwikkelaars de grenzen op van de binnen/ buiten relatie met de overgebleven loods. Van de afgebroken loodsen werden spanten hergebruikt en gerecupereerd. (Murmuur architecten) Recuperatie zien we ook bij kleinere projecten zoals de renovatie van een gezinswoning in Dikkelinde, Wondelgem (Studio De haan, rode granulaten afkomstig van de oude vloerbetegeling werden verwerkt in de nieuwe vloer) of Studio Aha die de woning van 1921 renoveerde zonder de typologie van het gebouw en omgeving te verstoren. De mogelijkheid tot experimenteren in leegstaande Infrastructuur leerde ons een anders kijken naar architectuur. Het daagde uit om de waarde van een bestaande constructie, die men vroeger afhankelijk van zijn functie misschien als tumor in de buurt zag, te waarderen. Die hervonden schoonheid is vooral te danken aan het zich eigen maken door de buurtbewoners of initiatiefnemers
11
Duurzaamheid
Bij herbestemmen van oude gebouwen is hergebruik van ruimte maar ook hergebruik van materiaal een sterke troef. Eerder dan voor afwerking wordt het budget hier voor ingezet. We zien dat ruwbouwelementen met een minimale meerkost ingezet worden voor de afwerking.
Het architectenbureau GAFPA die de Steenkapperijloods heeft omgevormd tot woning, maakte gebruik van deze industriële look en liet het betonnen gebinte van de loods, die een monumentale ruwe kracht uitstraalt, staan als afbakening van de tuin. Op deze manier worden architecturale elementen heruitgevonden.
Daarnaast maken herbestemmingen van leegstaande gebouwen naar publieke ruimten gebruik van eerlijke materialen die passend zijn bij de oorspronkelijke architectuur en context van het gebouw en omwille van de lage kost. Zo zien we invloeden van deze stijl terugkomen in particuliere woningen of gerenoveerde woningen. (MADE architects, Herenhuis Borgerhout)
Een bezoek aan de meubelfabriek gaf ons een betere kijk op de transformatie van het gebouw dat nu verscheidene initiatieven huisvest, van de buurt voor de buurt. Op deze plaatsten ontstaan creatieve manieren van inrichten met focus op tijdelijkheid, open ruimte creëren voor groen, opvangen van water en zonlicht, in een gesloten stad. Zo vonden we mos matten voor verticale tuinen, moestuintjes, serres en groene daken. Een duidelijke noodzaak of vraag naar dat dus d.m.v. van ruimtegebrek moet gecompenseerd worden in kleinere woningen.
12
13
Fig 8: Binnengedragen Boom, Broei Vzw Nieuwland Gent
Sociale impact
De noden van de stad veranderen voortdurend. Oude infrastructuur zijn ontwerpen uit een andere tijdsgeest en voldoen niet meer aan de huidige normen en noden. De artistieke invulling genaamd 019 in de voormalige lasfabriek aan Dok noord experimenteert al jaren met ruimtegebruik en maakte er een creatieve ontmoetingsplaats. Door het tijdelijk leegstaan van dit gebouw kon het initiatief experimenteren met de relatie tussen de gebruiker en bezoeker en het gebouw. Hierdoor ontstond zowel intern als extern een diversiteit aan boeiende en eigenzinnige ruimtes.
Het doorbreken van traditionele ontwerp strategieën heeft ook invloed op de interactie tussen privé en publiek gedeelte. Het openstellen van deze infrastructuur die stamt uit een tijd met vooral economische noden daagt uit tot transformatie naar plekken die inclusief zijn. Er zal een verandering plaats vinden in de relatie met de bezoeker. (MADE Architect)
We zien ook een verandering opkomen in gezinswoningen: Het toevoegen van binnen patio’s en dakterrassen en switchen van gesloten architectuur naar een open architectuur die meer verbonden staat met de natuur. Deze evolutie is een gevolg van de noden die men ontdekte tijdens tijdelijke invullingen zoals de meubelfabriek. De bevolking groeit en de ruimte daalt met als gevolg dat we met meer dichter op elkaar zullen leven en ook moeten kunnen samen leven. Architectuur speel hierin een belangrijke rol. We zien dat tijdens ons bezoek in de meubelfabriek mensen van verschillende achtergronden harmonieus kunnen samenleven. Architectuur is zo toegepast dat het zowel individuele privacy als gemeenschappelijke keukens en lounges bevat waar ervaringen kunnen gedeeld en relaties opgebouwd worden. Een voortuin wordt vaak gemist in de stad doch speelt een belangrijke sociale rol. Architect of ontwerp bureaus zoals bureau Made Architect besteden evenveel gelijkwaardige aandacht aan de relatie met het publiek als met de privé buitenruimte.
14
Fig 9: Tijdelijke invulling 019, Dok noord Gent
Fig10: 019, Erxperiment naar ruimte gebruik
15
Fig11: Woning DIkkelinde De HAAN Studio
14
Fig 12: tijdelijke inrichting (experiment) 019
Het gegeven herbestemming, renovatie en transformatie is van cruciaal belang voor de toekomst van onze bebouwde omgeving. Het hergebruik van bestaande gebouwen en infrastructuur biedt een duurzame en kosteneffectieve oplossing om aan de behoeften van onze groeiende steden te voldoen, terwijl het behoud van historische betekenis verzekerd blijft. Uit de vele projecten is gebleken dat er veel succesvolle voorbeelden zijn van herbestemming en renovaties over heel België. Deze projecten vormen dan ook een inspiratie voor ontwerpers en stedenbouwkundigen, die zich toespitsen op de uitdagingen van de toekomst.
Een belangrijke bevinding is dat er geen one-size-fits-all aanpak is voor herbestemming en renovatie. Elk project heeft unieke uitdagingen en mogelijkheden en vereist daarom een aangepaste aanpak. Een grondige analyse van de bestaande gebouwen en hun omgeving (AHA STUDIO) is essentieel om de optimale oplossing te vinden. Het is ook belangrijk om de betrokkenheid van de lokale gemeenschap en belanghebbenden te waarborgen om een breed draagvlak te creëren en een succesvolle herbestemming te garanderen. Dit doen we ook meer en meer bij particuliere woningen met een verhaal. Zo versterken we namelijk de relatie met de gebruiker en krijgt het ontwerp een meerwaarde.
Een ander belangrijk aspect dat naar voren kwam is de kracht van experimenteren tijdens de zoektocht naar een herbestemming. Nieuwe technologieën, zoals slimme materialen, energie-efficiënte systemen en digitale modellering, bieden nieuwe kansen maar ook uitdagingen voor ontwerpers en stedenbouwkundigen. Het is belangrijk om deze technologieën te omarmen en te integreren in zowel herbestemmingsprojecten als gezinswoningen om de duurzaamheid en efficiëntie van gebouwen te verbeteren.
Ten slotte werd duidelijk dat de culturele betekenis van bestaande gebouwen en infrastructuur van cruciaal belang is bij herbestemming en renovatie. Het is noodzakelijk om deze betekenis te begrijpen en te waarderen om de waarde van het gebouw te behouden en de relatie tussen het gebouw en zijn omgeving te versterken. Het integreren van culturele invloeden in de ontwerppraktijk kan de uniciteit en diversiteit van onze steden versterken en een bron van trots en identiteit vormen voor de lokale gemeenschap.
Kortom, mijn onderzoek toont aan dat herbestemming, renovatie en transformatie essentieel zijn voor de toekomst van onze bebouwde omgeving. Een grondige analyse van de bestaande gebouwen en hun omgeving is hoe dan ook nodig, de betrokkenheid van de lokale gemeenschap moet gewaarborgd blijven en nieuwe technologieën ontdekt worden om duurzaamheid en efficiëntie verder te verhogen. Door gebruik te maken van leegstaande infrastructuur kan er geëxperimenteerd worden met gebouw en gebruiker waaruit nieuwe noden of oplossingen aan het licht kunnen komen die op hun beurt ontwerppraktijken inspireren. Wie Speelt, Die Vindt.
Besluit 15
Bijlage
Literatuurlijst
Architectenweb (https://www.architectenweb.nl/): Dit is een website voor architecten en bouwkundigen waarop nieuws, projecten en producten worden gepresenteerd. Hier vind je ook artikelen over renovatie, transformatie en herbestemming van gebouwen.
Platform VOER (https://platformvoer.nl/): Dit is een platform dat zich richt op de herbestemming van gebouwen in Nederland. Hier vind je informatie over best practices, tools en netwerkmogelijkheden op het gebied van herbestemming.
AHA | Home. (z.d.). http://aureliehachez.com/
Blikfabriek. (2023, 26 januari). Home | Blikfabriek. Blikfabriek | Antwerpen. https://blikfabriek.be/
Bouwen, wonen en energie. (z.d.). www.vlaanderen.be. https://www.vlaanderen.be/nl/bouwen-wonen-en-energie
m u r m u u r architecten - standaertsite. (z.d.). m u r m u u r architecten. https://www. murmuur.eu/projecten/publiek/standaertsite
MADE ARCHITECTS. (z.d.). MADE ARCHITECTS. https://www.madearchitects.be/
VIJFWINDGATEN - studiohaan.be. (2022, 20 juni). studiohaan.be. https://www.studiohaan.be/portfolio-item/vijfwindgaten/
Workspace - 019. (2020, 22 mei). 019. https://019-ghent.org/workspace/
Afbeeldingen
Fig. 1: Herbestemming van hun Cuyperskerk, Sas van Gent , Geraadpleegd op 31-052023, https://marindevanderbreggen.nl/reportage-na-tien-jaar-is-de-slager-weer-terugin-sas-van-gent-in-de-kerk/
Fig. 2: Verzicht over industireterrein Vynckier Gent, Revive. (2022, 17 oktober). Vynckier. Revive. Geraadpleegd op 31-05-2023, https://www.revive.be/nl/aanbod/ge-vynckier
Fig. 3-5: Renovatie van de oud circus Gent, De winnaars zijn gekend! (2022, 30 november). Stad Gent. geraadpleegd op 31-05-2023, https://stad.gent/nl/cultuur-sport-vrije-tijd/ nieuws-evenementen/de-winnaars-zijn-gekend
Fig 6: Herbestemming steenkapperijloods Gentbrugge GAFPA, Herbestemming steenkapperijloods. (z.d.). VAi. Geraadpleegd op 31-05-2023
https://www.vai.be/gebouwen/eensgezinswoning/herbestemming-steenkapperijloodsgentbrugge
Fig 7: Detail Blikfabriek Antwerpen, Blikfabriek. (2023, 26 januari). Home | Blikfabriek. Blikfabriek | Antwerpen. Geraadpleegd op 31-5-2023, https://blikfabriek.be/
Fig 8: Binnengedragen Boom, Broei Vzw Nieuwland Gent, BROEI. (z.d.). De Grote Verbouwing. Geraadpleegd op 31-05-2023, https://degroteverbouwing.eu/nl/ bouwstenen/broei/een+jaar+broei+in+retrospect%2B1842
Fig 9: Tijdelijke invulling 019, Dok noord Gent, Workspace - 019. (2020, 22 mei). 019. Geraadpleegd op 31-05-2023, https://019-ghent.org/workspace/
Fig10: 019, Erxperiment naar ruimte gebruik, Workspace - 019. (2020, 22 mei). 019. Geraadpleegd op 31-05-2023, https://019-ghent.org/workspace/
Fig11: Woning DIkkelinde De HAAN Studio, DIKKELINDE - studiohaan.be. (2021, 27 juni). studiohaan.be. Geraadpleegd op 31-05-2023, https://www.studiohaan.be/portfolioitem/dikkelinde/
Fig 12: tijdelijke inrichting (experiment) 019, Workspace - 019. (2020, 22 mei). 019. Geraadpleegd op 31-05-2023, https://019-ghent.org/workspace/