Κεφάλαιο 8 ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΝΤΟΜΩΝ Στο Κεφάλαιο 6 αναφέρθηκε ότι ένα φυτοφάγο έντοµο γίνεται πρόβληµα όταν η πυκνότητα του πληθυσµού του είναι τέτοια ώστε η προσβολή που προκαλεί να υπερβαίνει το επίπεδο οικονοµικής ζηµιάς. Η πυκνότητα αυτή είναι γνωστή σαν όριο ανεκτής πυκνότητας. Για τα διάφορα φυτοφάγα έντοµα, µε τους διάφορους συνδυασµούς των υπόλοιπων παραγόντων που έχουν επίδραση, ο πληθυσµός που θεωρείται επιζήµιος µπορεί να ποικίλλει ευρύτατα αλλά οι αρχές παραµένουν οι ίδιες. Έτσι η µελέτη των παραγόντων που σχετίζονται µε τις αυξοµειώσεις των πληθυσµών των εντόµων έχει µεγάλη σηµασία για την καταπολέµηση των φυτοφάγων ειδών. Με απλούς όρους, ο πληθυσµός ενός οργανισµού σε δεδοµένη χρονική στιγµή είναι το αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης του ρυθµού των γεννήσεων µε το ρυθµό των θανάτων. Το αναπαραγωγικό δυναµικό του είδους οδηγεί σε αύξηση του πληθυσµού, η οποία αντισταθµίζεται από διάφορους περιβαλλοντικούς παράγοντες που τείνουν να περιορίσουν την αύξηση αυτή. Το αποτέλεσµα εκδηλώνεται στην πυκνότητα του πληθυσµού. Η επίδραση των περιβαλλοντικών παραγόντων δεν είναι σταθερή, αλλά κυµαίνεται µε τρόπο κανονικό (όπως εποχιακά) ή ακανόνιστο (όπως ο καιρός της ηµέρας). Έτσι οι πληθυσµοί των εντόµων δεν παραµένουν σταθεροί αλλά κυµαίνονται συναρτήσει του χρόνου. Πάντως οι διακυµάνσεις αυτές βρίσκονται συνήθως γύρω από ένα µέσο όρο που παραµένει σταθερός σε σχέση µε µακρά χρονικά διαστήµατα, µε την προϋπόθεση βέβαια ότι στα διαστήµατα αυτά δεν θα γίνουν δραµατικές µεταβολές στο περιβάλλον. Με άλλα λόγια, οι πληθυσµοί των εντόµων (και άλλων οργανισµών) λειτουργούν µακροχρόνια σε µια βάση ‘µόνον αντικατάστασης’, διαφορετικά θα κατευθύνονταν είτε για εξάλειψη είτε για υπερβολική αύξηση. Η µελέτη των µεταβολών των αριθµών των εντόµων και των παραγόντων από τους οποίους εξαρτώνται λέγεται ∆υναµική των Πληθυσµών των Εντόµων. Είναι ένας ταχύτατα εξελισσόµενος τοµέας που ως ένα βαθµό περιλαµβάνει µαθηµατικούς υπολογισµούς. Εδώ θα επιχειρηθεί ένας πολύ σύντοµος σχολιασµός των πιο απλών εννοιών.
8.1 Το αναπαραγωγικό δυναµικό των εντόµων Για τα περισσότερα έντοµα ο δυνητικός ρυθµός αύξησης του πληθυσµού τους είναι αρκετά µεγάλος. Πολλά έντοµα µπορούν να αποθέσουν περισσότερα από 100 ωά συνολικά ανά θήλυ. Με δεδοµένη αναλογία φύλων 1:1 και κανονική σεξουαλική αναπαραγωγή, αυτό σηµαίνει µια δυνητική πληθυσµιακή αύξηση χ50 από µια γενεά στην επόµενη. Ο αριθµός αυτός είναι χ50 αντί για χ100 επειδή θεωρητικά τα µισά νεογνά θα είναι άρρενα και δεν θα συµβάλουν άµεσα στην αύξηση της επόµενης γενεάς. Πάντως, στις περισσότερες περιπτώσεις διάφοροι παράγοντες εµποδίζουν την υλοποίηση του δυνητικού αυτού ρυθµού αύξησης. Οι παράγοντες αυτοί του περιορισµού του πληθυσµού µπορεί να λειτουργούν είτε µε περιορισµό του αριθµού των ωών (π.χ. µε διατροφή χαµηλής ποιότητας στα ενήλικα)
1
είτε µε θνησιµότητα των νεογνών πριν αυτά ενηλικιωθούν. Στα φυσικά περιβάλλοντα πολλοί παράγοντες λειτουργούν παράλληλα. Το συνολικό αποτέλεσµα, του περιορισµού δηλαδή του αναπαραγωγικού δυναµικού, είναι αυτό που συχνά αναφέρεται σαν ‘ισορροπία της φύσης’. Η όλη διαδικασία είναι δυνατό να αποδοθεί συµβολικά, για το παράδειγµα του θήλεος εντόµου που γεννά 100 ωά, ως εξής: _________________________________________________________________________ Γενεά 1 Γενεά 2 1 θήλυ + 1 άρρεν →→→→ 100 ωά →→ 1 θήλυ + 1 άρρεν (2 ενήλικα) │ (2 ενήλικα) │ ────────────────── ↓ θνησιµότητα 98% _________________________________________________________________________ Εάν δηλαδή γεννώνται 100 ωά αλλά ο πληθυσµός πρέπει να παραµείνει σταθερός από τη µια γενεά στην επόµενη, τότε 98% των ωών ή των επόµενων νεαρών σταδίων πρέπει να καταστραφούν πριν ενηλικιωθούν και γίνουν ενεργά αναπαραγωγικά. Το ποσοστό αυτό µπορεί αρχικά να φαίνεται σαν µια υψηλή θνησιµότητα αλλά ουσιαστικά είναι πολύ σύνηθες στη φύση για οποιοδήποτε οργανισµό έχει τόσο υψηλή αναπαραγωγική ικανότητα. Τα έντοµα οπωσδήποτε δεν είναι η ακραία περίπτωση: µερικά ψάρια, για παράδειγµα, γεννούν ένα εκατοµµύριο ή και περισσότερα ωά και κατά συνέπεια η θνησιµότητά τους πρέπει να είναι αναλογικά µεγαλύτερη. Τα σπόρια των µυκήτων είναι ακόµα περισσότερα αλλά από αυτά επιβιώνουν πολύ λίγα. Έτσι είναι προφανές ότι η πυκνότητα του πληθυσµού ενός εντόµου σε δεδοµένη χρονική στιγµή προσδιορίζεται τόσο από τις περιβαλλοντικές συνθήκες όσο από την εγγενή του αναπαραγωγική ικανότητα.
8.2 Περιβαλλοντικοί παράγοντες που περιορίζουν τους πληθυσµούς των εντόµων Οι παράγοντες αυτοί θα µπορούσαν να διακριθούν σε δύο οµάδες - Σε εκείνους που αποτελούν µέρος του µη ζώντος περιβάλλοντος (φυσικοί ή αβιοτικοί) και - Σε εκείνους που συνδέονται µε άλλους ζωντανούς οργανισµούς (βιολογικοί ή βιοτικοί). Οι κύριοι παράγοντες κάθε οµάδας δίδονται στον Πίνακα 10. Ο πιο σηµαντικός περιβαλλοντικός παράγοντας, µε µεγάλη διαφορά σηµασίας από όλους τους υπόλοιπους είναι οι κλιµατικές συνθήκες. Από αυτές ιδιαίτερα σηµαντική είναι η θερµοκρασία, αλλά και η σχετική υγρασία διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο για πολλά έντοµα. Το κλίµα καθορίζει τα όρια µέσα στα οποία µπορεί να υπάρχει ένα συγκεκριµένο
2
Πίνακας 10. Περιβαλλοντικοί παράγοντες που περιορίζουν την αύξηση του πληθυσµού των εντόµων.
Κατηγορία παραγόντων
ΦΥΣΙΚΟΙ (ή αβιοτικοί)
ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΙ (ή βιοτικοί)
Εξάρτηση από την πυκνότητα του πληθυσµού*
Παράγοντες
Κλίµα, ειδικά η θερµοκρασία. Ζωτικός χώρος. Τύπος του εδάφους (για τα έντοµα εδάφους). Ποσότητα τροφής Ποιότητα τροφής Παράσιτα αρπακτικά Ασθένειες
Α Ε Α Ε Α Ε Ε
*Α = Ανεξάρτητος από την πυκνότητα του πληθυσµού. Ε = Εξαρτώµενος από την πυκνότητα του πληθυσµού.
είδος εντόµου εξ’ αιτίας των ειδικών του απαιτήσεων. Επιπρόσθετα, οι ηµερήσιες διακυµάνσεις των κλιµατικών συνθηκών (που αποτελούν τον καιρό) µπορούν να αποτελέσουν αίτια θνησιµότητας. Για παράδειγµα η δυνατή βροχή µπορεί να παρασύρει έντοµα ενώ οι παγετοί µπορούν να τα θανατώσουν. Έµµεσα, το κλίµα επίσης έχει καθοριστική επίδραση στην εξάπλωση και εποχιακή επάρκεια των φυτών πάνω στα οποία τρέφονται τα έντοµα και τα οποία είναι απαραίτητα για την επιβίωση του καθενός από αυτά. Ο δεύτερος σηµαντικός φυσικός παράγοντας είναι ο ζωτικός χώρος. Με απόλυτους όρους ο χώρος µπορεί να µην είναι κρίσιµος µέχρι να υπάρξει εξαιρετικός συνωστισµός αλλά συχνά υπάρχουν ειδικές απαιτήσεις που επιτρέπουν µόνο χαµηλές πυκνότητες πληθυσµών. Για παράδειγµα οι ώριµες προνύµφες της καρπόκαψας αναζητούν καταφύγια για διαχείµαση σε σχισµές και κάτω από νεκρό φλοιό των δένδρων. Εκεί υφαίνουν ένα κουκούλι και είναι έτοιµες για νύµφωση την άνοιξη. Αν τα καταφύγια αυτά δεν επαρκούν πολλές προνύµφες χάνονται, κυρίως επειδή τρώγονται από πουλιά. Ένας τρίτος παράγοντας, στην περίπτωση των εντόµων που ζουν στο έδαφος, είναι οι διάφορες φυσικές ιδιότητες του εδάφους, όπως η περιεκτικότητα σε οργανική ουσία και το pH. Οι βιολογικοί παράγοντες διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, εκείνους που σχετίζονται µε τη διατροφή των εντόµων και τους φυσικούς εχθρούς των εντόµων, δηλαδή τα αρπακτικά, τα παράσιτα και τους µικροοργανισµούς που είναι αίτια ασθενειών. Οι παράγοντες της δεύτερης κατηγορίας σχολιάσθηκαν σύντοµα στο προηγούµενο κεφάλαιο.
3
Εκτός από το διαχωρισµό των παραγόντων του περιβάλλοντος σε φυσικούς και βιολογικούς, αυτοί θα µπορούσαν να διαχωριστούν και ως προς την εξάρτηση της δράσης τους από την πυκνότητα του πληθυσµού των εντόµων. Εάν ένας παράγοντας έχει την ίδια επίδραση ανεξάρτητα από την πυκνότητα του πληθυσµού που εξετάζεται λέγεται ότι έχει δράση ανεξάρτητη από την πυκνότητα του πληθυσµού. Έτσι η θερµοκρασία έχει παρόµοια επίδραση είτε πρόκειται για ένα έντοµο είτε για χίλια σε κάποιο χώρο. Αντίθετα οι εντοµοπαθογόνοι µικροοργανισµοί έχουν ισχυρότερη επίδραση σε µεγάλες πυκνότητες εντόµων από ότι σε µικρές επειδή εξαπλώνονται ευκολότερα. Η τρίτη στήλη στον Πίνακα 10 δείχνει κατά πόσο κάθε παράγοντας έχει δράση που εξαρτάται ή δεν εξαρτάται από την πυκνότητα του πληθυσµού του εντόµου. Οι περισσότεροι οικολόγοι συµφωνούν ότι οι παράγοντες της δεύτερης κατηγορίας έχουν βασική σηµασία για τη διατήρηση της σταθερότητας των βιολογικών συστηµάτων επειδή ασκούν µεγαλύτερη πίεση όσο ο πληθυσµός του οργανισµού αυξάνει και κατά συνέπεια τείνουν να επαναφέρουν τον πληθυσµό σε χαµηλά επίπεδα. Με µια πιο σύγχρονη έκφραση λειτουργούν σε µια βάση αρνητικής ανάδρασης. Οι τρόποι µε τους οποίους λειτουργούν οι παράγοντες που εξαρτώνται και εκείνοι που δεν εξαρτώνται από την πυκνότητα του πληθυσµού απεικονίζονται γραφικά στην Εικόνα 36. Η επάνω γραµµή Α δείχνει το µέγιστο δυνατό ρυθµό αύξησης µε όλους τους παράγοντες στο άριστο επίπεδο. Με ένα ελαφρά αντίξοο παράγοντα, ανεξάρτητο πυκνότητας, σε λειτουργία η αύξηση του πληθυσµού γίνεται στο χαµηλότερο επίπεδο Β αλλά η τάση είναι πάλι σταθερά αυξητική και παριστάνεται σε ευθεία γραµµή (µε λογαριθµική κλίµακα για τον πληθυσµό). Αντίθετα ένας έντονα αντίξοος παράγοντας, πάλι ανεξάρτητος πυκνότητας, προκαλεί µια ταχεία µείωση του πληθυσµού που αν δεν ανασχεθεί θα καταλήξει στην εξάλειψή του (C). Τέλος, µε ένα παράγοντα εξαρτώµενο από την πυκνότητα ο πληθυσµός αυξάνει µέχρι ένα ορισµένο σηµείο αλλά καθώς η επίδραση του παράγοντα αυξάνεται σταδιακά, ο πληθυσµός σταθεροποιείται και η καµπύλη οριζοντιώνεται (D). Στη φύση οι εξαρτώµενοι και οι ανεξάρτητοι πυκνότητας παράγοντες κανονικά δρουν παράλληλα αλλά και η δράση τους αλλάζει σε συνάρτηση µε το χρόνο. Κατά συνέπεια είναι εξαιρετικά δύσκολο να διευκρινισθούν οι ακριβείς λόγοι για συγκεκριµένες µεταβολές στους αριθµούς των εντόµων σε διάφορες χρονικές περιόδους. Η παρούσα γνώση στο θέµα αυτό είναι αρκετά ελλιπής όσον αφορά τις ιδιαιτερότητες για τα περισσότερα φυτοφάγα έντοµα. Πάντως οι αρχές φαίνονται να είναι για όλα οι ίδιες, ενώ για µερικά από αυτά γίνεται ικανοποιητική πρόοδος. Άλλο ένα σηµείο που πρέπει να αναφερθεί είναι ότι για να εκφρασθεί το µέγιστο δυνατό αναπαραγωγικό δυναµικό για ένα οργανισµό όλοι οι παράγοντες πρέπει να βρίσκονται σε άριστο επίπεδο. Εάν έστω και ένας είναι αντίξοος, αυτός µπορεί να είναι αρκετό για να περιορίσει ή να εµποδίσει την αύξηση του πληθυσµού. Τέλος ένα επί πλέον σηµείο άξιο προσοχής είναι ότι οι παράγοντες που εξαρτώνται από την πυκνότητα του πληθυσµού είναι κατά το πλείστο ζωντανοί οργανισµοί που προσαρµόζονται στις πληθυσµιακές αλλαγές του εντόµου. Οι παράγοντες που δεν εξαρτώνται από την πυκνότητα σπάνια έχουν τη δυνατότητα να λειτουργήσουν µε αυτό τον τρόπο. Έτσι, τα εντοµοκτόνα, που είναι παράγοντας θνησιµότητας ανεξάρτητος
4
Εικ. 36. Επιδράσεις στον πληθυσµό ενός εντόµου παραγόντων που εξαρτώνται ή είναι ανεξάρτητοι από την πυκνότητά του
πυκνότητας, δίδουν µόνο προσωρινό έλεγχο του πληθυσµού ανεξάρτητα από την αρχική τους αποτελεσµατικότητα.
8.3 Σύνθεση των πληθυσµών των εντόµων Μια συνέπεια του υψηλού ρυθµού γεννήσεων – υψηλού ρυθµού θανάτων των περισσότερων εντόµων είναι ότι οι πληθυσµοί των συνήθως έχουν µεγάλα ποσοστά νεαρών σταδίων µε σταδιακά λιγότερα άτοµα όσο προχωρεί η ανάπτυξη του κάθε είδους προς την ωριµότητα. Το παράδειγµα του εντόµου που γεννά 100 ωά, που αναφέρθηκε παραπάνω, µπορεί να αναλυθεί περισσότερο, για την περίπτωση ενός είδους µε σταθερό πληθυσµό. Προφανώς οι αριθµοί που δίδονται στο σχετικό Πίνακα 11 είναι µόνο για το παράδειγµα και δεν αντιπροσωπεύουν την πραγµατικότητα για κανένα συγκεκριµένο είδος ή συνθήκες. Πάντως από τον Πίνακα αυτό φαίνεται ότι θα υπάρχει µεγαλύτερο ποσοστό µη ωρίµων σταδίων για τα περισσότερα έντοµα στις περισσότερες περιπτώσεις. Επί πλέον πρέπει να θεωρείται κανονική κάποια θνησιµότητα, πρακτικά σε κάθε στάδιο του βιολογικού κύκλου, όπως φαίνεται στον Πίνακα11.
5
Ένα επιπλέον συµπέρασµα είναι δυνατό να εξαχθεί από τον Πίνακα αυτό: Αν η συνολικά θνησιµότητα της γενεάς ελαττωθεί ελάχιστα για κάποιο λόγο, και γίνει από 98% έστω 96%, η αλλαγή µπορεί σε πρώτη µατιά να θεωρηθεί ασήµαντη, εφ’ όσον πρόκειται µόνο για 2%. Όµως στην ουσία θα οδηγήσει σε διπλασιασµό του πληθυσµού από τη µία γενεά στην επόµενη. Οι παράγοντες, λοιπόν, που προκαλούν µικρή αλλά µεταβλητή θνησιµότητα ίσως είναι πιο σοβαροί, όσον αφορά αλλαγές του πληθυσµού, από εκείνους που προκαλούν υψηλή αλλά σταθερή θνησιµότητα.
Πίνακας 11. Η σύνθεση ενός τυπικού πληθυσµού εντόµου.
Στάδιο
Ωά Προνύµφες 1ου σταδίου Προνύµφες 2ου σταδίου Προνύµφες 3ου σταδίου Πλαγγόνες Ακµαία
Αριθµός ατόµων σε αυτό το στάδιο 100 60 40 20 10 2
Ποσοστό (%) προ-ενηλίκου θνησιµότητας
40 20 20 10 8 0
Σύνολο θνησιµότητας γενεάς
98%
Τελικά, λοιπόν, ακόµα και για οργανισµούς µε αρκετά χαµηλό ρυθµό αναπαραγωγής, όπως ο άνθρωπος, ελάττωση της θνησιµότητας µπορεί να επιφέρει δραστική αύξηση του πληθυσµού σε πολύ µικρό χρονικό διάστηµα. Αυτός είναι ο λόγος για την πληθυσµιακή έκρηξη του ανθρώπινου πληθυσµού στα τελευταία 100 χρόνια. Βέβαια η λύση στην περίπτωση αυτή (σε αντίθεση µε την καταπολέµηση των φυτοπαράσιτων) είναι η ελάττωση του ρυθµού των γεννήσεων και όχι η επαναφορά της θνησιµότητας στα παλιά της επίπεδα!
8.4 Η φύση και η προέλευση των προβληµάτων από φυτοπαράσιτα Για τα φυτοπαράσιτα έχει ήδη αναφερθεί ότι είναι οργανισµοί των οποίων οι δραστηριότητες είναι βλαπτικές για τον άνθρωπο. Εάν εξετάσουµε τις δραστηριότητες αυτές από πιο κοντά θα διαπιστώσουµε ότι ένα φυτοπαράσιτο µας είναι τελικά βλαπτικό επειδή ανταγωνίζεται µε εµάς για κάποιο αγαθό. Στις περισσότερες περιπτώσεις το
6
φυτοπαράσιτο τρέφεται µε κάτι που προορίζεται για τη διατροφή µας και σε άλλες για την ένδυσή µας ή για κατασκευαστικά υλικά αλλά και για καλλωπιστικούς σκοπούς κ.α. Είναι λοιπόν γεγονός ότι ο ανταγωνισµός αυτός παραµένει σαν το κύριο πρόβληµα, ανάµεσα σ’ εµάς και το φυτοπαράσιτο. Όµως ο ανταγωνισµός ανάµεσα σε ζωντανούς οργανισµούς είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό της φύσης. Γι’ αυτό πρέπει να διερωτηθούµε µήπως τελικά η σχέση ανάµεσα σ’ εµάς και στους οργανισµούς που ονοµάζουµε φυτοπαράσιτα δεν είναι ανταγωνισµός αλλά κάτι διαφορετικό. Στους προϊστορικούς χρόνους, όταν ένας άνθρωπος ζούσε µαζί µε τους άλλους οργανισµούς σ’ ένα σχετικά αδιατάραχτο περιβάλλον, η απάντηση θα ήταν πως η σχέση δεν ήταν διαφορετική. Για το σύγχρονο άνθρωπο όµως πολλά πράγµατα έχουν αλλάξει κατά τρόπο δραµατικό: 8.4.1 Η γεωργία ‘διαταράσσει τη φύση’ Η Γεωργία από τον ορισµό της αναπόφευκτα περιλαµβάνει αλλαγές στο φυσικό περιβάλλον. Αυτές µπορεί να είναι ελαφρές και προσωρινές, όπως στη µεταβαλλόµενη χωρική γεωργία, ή δραµατικές και µόνιµες όπως στη σύγχρονη αροτριαία καλλιέργεια. Σ’ όλες τις περιπτώσεις η φυτική εδαφοκάλυψη αφαιρείται (ή τροποποιείται) και αντικαθίσταται από ένα ή λίγα είδη καλλιεργούµενων φυτών. Όλα τα άλλα φυτά – ανταγωνιστές θεωρούνται ζιζάνια και ελέγχονται κατά το δυνατό. Η γεωργία µε ετήσιες καλλιέργειες, µε τον κύκλο αύξησης, συγκοµιδής, αγρανάπαυσης και καλλιέργειας του εδάφους εισάγει επίσης εποχιακές αλλαγές. Έτσι είναι αναπόφευκτο ότι οι δραστηριότητες αυτές ευνοούν κάποια είδη εντόµων και είναι βλαπτικές για άλλα. Αν εκείνα που ευνοούνται έχουν το δυναµικό να είναι φυτοπαράσιτα τότε έχουµε σοβαρά προβλήµατα. 8.4.2 Οι φυσικές κοινότητες είναι πολύπλοκες ενώ οι καλλιεργητικές είναι απλές Οι περισσότερες φυσικές κοινότητες των φυτών και των ζώων (τα φυσικά οικοσυστήµατα) αποτελούνται από µεγάλο αριθµό ειδών που αλληλεπιδρούν περίπλοκα. Ένα αξίωµα της οικολογίας είναι ότι οι σύνθετες κοινότητες τείνουν να είναι σταθερές επειδή περιλαµβάνουν συστήµατα ελέγχου και ισορροπίας. Κατά συνέπεια κανένα είδος δεν έχει την πιθανότητα να εµφανίσει πληθυσµιακή έκρηξη. Αντίθετα τα γεωργικά οικοσυστήµατα είναι σχετικά απλά και εποµένως, εγγενώς ασταθή. Σ’ αυτά θα πρέπει να αναµένονται αρκετά ευρείες διακυµάνσεις στους πληθυσµούς µερικών οργανισµών, ειδικά στις ετήσιες καλλιέργειες. Έτσι οι εξάρσεις των οργανισµών που αποτελούν γεωργικά φυτοπαράσιτα είναι πιθανότερο να εµφανιστούν στα γεωργικά οικοσυστήµατα από ότι στα φυσικά οικοσυστήµατα. Το γεγονός αυτό βέβαια, δεν είναι λόγος για να εγκαταλειφθεί η γεωργία (!), επειδή δεν υπάρχει άλλος τρόπος για να τραφεί ο συνεχώς αυξανόµενος πληθυσµός της γης από την εντατική γεωργία. Η ακραία περίπτωση απλοποίησης σε γεωργικές φυτοκοινωνίες είναι όταν το ίδιο είδος (και συχνά η ίδια ποικιλία) καλλιεργείται σε µεγάλες εκτάσεις σε διαδοχικά έτη (µονοκαλλιέργεια). Αυτό γίνεται όλο και πιο συχνό εξ’ αιτίας της φύσης των οικονοµιών αλλά και επειδή προβλήµατα όπως η διατήρηση της γονιµότητας της γης µπορούν να αντιµετωπισθούν µε σύγχρονη τεχνολογία. ∆υστυχώς
7
όµως η µονοκαλλιέργεια οδηγεί σταθερά στην επιδείνωση πολλών προβληµάτων φυτοπροστασίας. 8.4.3 Οι καλλιεργούµενες ποικιλίες έχουν επιλεγεί για χαρακτηριστικά άλλα από την ανθεκτικότητα σε φυτοπαράσιτα Οι καλλιεργούµενες ποικιλίες (cultivars) των περισσότερων σηµερινών αροτριαίων, δενδροκοµικών και κηπευτικών καλλιεργειών έχουν µικρή µόνο οµοιότητα µε τους αρχικούς των άγριους προγόνους. Για µερικές µάλιστα δεν είµαστε σίγουροι και για το ποιοι είναι οι πρόγονοί των. Τα καλλιεργούµενα φυτά έχουν επιλεγεί και βελτιωθεί από τον άνθρωπο µε γνώµονα τα επιθυµητά χαρακτηριστικά της υψηλότερης ποσοτικής απόδοσης και της καλύτερης ποιότητας της παραγωγής. Η ανθεκτικότητα στους ζωικούς εχθρούς έχει πλήρως αγνοηθεί ή έχει θεωρηθεί δευτερεύουσας σηµασίας. Το ίδιο ισχύει και για τις ασθένειες των φυτών αλλά ίσως λιγότερο έντονα. Έτσι, χωρίς αµφιβολία πολλές από τις σηµερινές καλλιεργούµενες ποικιλίες είναι περισσότερο ευσταθείς σε φυτοπαράσιτα από ότι οι άγριοι πρόγονοί των. Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις, σε περιπτώσεις προγραµµάτων επιλογής ποικιλιών που δόθηκε µεγαλύτερη προσοχή στην ανθεκτικότητα στους εχθρούς (και τις ασθένειες). Αυτό συµβαίνει µε αυξανόµενη συχνότητα τα τελευταία χρόνια και η αξία του έχει αρχίσει να εκτιµάται. Περισσότερα για την ανθεκτικότητα των φυτών στα φυτοπαράσιτα θα εκτεθούν στο επόµενο κεφάλαιο. 8.4.4 ∆ιάδοση των εχθρών των καλλιεργειών από τον ίδιο τον άνθρωπο Η γεωγραφική εξάπλωση πολλών ζωντανών οργανισµών έχει περιορισθεί από την έλλειψη κατάλληλων περιβαλλοντικών συνθηκών στις διάφορες περιοχές αλλά και από φυσικά εµπόδια όπως οι ωκεανοί, οι οροσειρές κ.α. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα έντοµα αλλά και για ανώτερα ζώα, φυτά και ακόµη για αίτια ασθενειών. Όµως τα ταξίδια του ανθρώπου και το εµπόριο ανάµεσα στις διάφορες περιοχές της γης αµβλύνουν τους παραπάνω περιορισµούς και παρέχουν τη δυνατότητα διάδοσης σε φυτοπαράσιτα που δεν θα διαδίδονται διαφορετικά. Βέβαια πολλά φυτά, µεγάλα ζώα και ωφέλιµα έντοµα έχουν σκόπιµα εισαχθεί σε περιοχές της υφηλίου, αλλά άλλοι οργανισµοί έχουν διαδοθεί τυχαία µε τα µέσα µεταφοράς. Πολλοί από αυτούς έχουν γίνει σοβαρά φυτοπαράσιτα επειδή είναι επί το πλείστον ελεύθεροι φυσικών εχθρών στη νέα περιοχή. Πάντως µολονότι πολλοί εχθροί των καλλιεργούµενων φυτών έχουν εξαπλωθεί µε τον τυχαίο αυτό τρόπο, η παγκόσµια εξάπλωση πολλών επιβλαβών ειδών δεν έχει βέβαια συµπληρωθεί. Έτσι για κάθε χώρα υπάρχει ένας εκτενής κατάλογος εχθρών των καλλιεργειών που δεν έχουν ακόµα εισαχθεί. Αυτό ισχύει βέβαια περισσότερο για περιοχές που είναι γεωγραφικά αποµονωµένες, όπως τα νησιά. Η αποστολή των Υπηρεσιών Φυτοϋγειονοµικού Ελέγχου σε κάθε χώρα είναι η παρεµπόδιση αυτών των ανεπιθύµητων εισαγωγών. Περισσότερα για το αντικείµενο αυτό θα εκτεθούν στο επόµενο κεφάλαιο.
8
8.5 Λύσεις σε προβλήµατα εχθρών των καλλιεργειών Είναι προφανές από τα παραπάνω ότι κατά ένα µεγάλο µέρος τα προβλήµατα που προκαλούν τα φυτοπαράσιτα στις καλλιέργειες έχουν δηµιουργηθεί ουσιαστικά από τον άνθρωπο. Βέβαια και ο πρωτόγονος άνθρωπος θα πρέπει να είχε κάποια προβλήµατα από φυτοπαράσιτα αλλά σίγουρα όχι τόσο έντονα όσο τα σηµερινά για λόγους που εκτέθηκαν παραπάνω. Αν, λοιπόν, αυτοί είναι οι λόγοι για τους οποίους υπάρχουν τα σηµερινά προβλήµατα φυτοπροστασίας, ή έστω είναι πιο έντονα, τότε υπάρχει η δυνατότητα αντιµετώπισης των δίδοντας τη δέουσα προσοχή στους πιο πάνω λόγους. Παράδειγµα αποτελεί η επιλογή ποικιλιών µε ανθεκτικότητα στα φυτοπαράσιτα. Σε άλλες περιπτώσεις όµως η εύρεση λύσεων µπορεί να είναι λιγότερο εύκολη ή και αδύνατη. Έτσι η δηµιουργία των αρχικών πολύπλοκων φυσικών οικοσυστηµάτων δεν είναι δυνατή αφού αυτά καταστραφούν και, έτσι κι αλλιώς, δεν θα ήταν γεωργικά παραγωγική. Άλλωστε η επαναφορά των αρχικών συνθηκών µπορεί να µην είναι απαραίτητη. Ίσως ο χειρισµός µερικών µόνο περιβαλλοντικών χαρακτήρων να είναι αρκετός. Στην περίπτωση των φυτοπαράσιτων που έχουν αθέλητα εισαχθεί σε µια περιοχή και που συνήθως είναι αδύνατο να εξαλειφθούν, η αντιµετώπιση είναι δυνατό να επιτευχθεί µε την εισαγωγή φυσικών εχθρών των από το περιβάλλον προέλευσής των. Περισσότερα για τους τρόπους αντιµετώπισης των εχθρών των καλλιεργειών θα εκτεθούν στο επόµενο κεφάλαιο.
9