Κεφάλαιο 9 ΠΡΟΣ∆ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΤΑΞΗ Ο προσδιορισµός και η κατάταξη των εντόµων είναι δύο συγγενικά αλλά όχι ταυτόσηµα αντικείµενα. Ο προσδιορισµός των εντόµων (και άλλων οργανισµών) αφορά την τοποθέτηση ονοµάτων σε συγκεκριµένα είδη. Η κατάταξη, από την άλλη µεριά, περιλαµβάνει τη «διευθέτηση» όλων αυτών των ειδών µε κάποια τάξη. Η µελέτη της ονοµατολογίας και κατάταξης των ζωντανών οργανισµών είναι γνωστή σαν Ταξινόµηση ή Συστηµατική. Οι περισσότεροι νοµίζουν ότι ο προσδιορισµός των εντόµων είναι µια επίπονη ακαδηµαϊκή άσκηση µε ελάχιστη πρακτική αξία. Αυτό βέβαια απέχει κατά πολύ από την πραγµατικότητα. Ο ακριβής προσδιορισµός ενός εντόµου φυτοπαράσιτου είναι το πρώτο και ίσως το σηµαντικότερο βήµα για την αντιµετώπιση του, µια και το όνοµα είναι ουσιαστικά το κλειδί για την εύρεση όλων των δηµοσιευµένων πληροφοριών για το συγκεκριµένο φυτοπαράσιτο. Χωρίς το όνοµα οι πληροφορίες αυτές δεν βρίσκονται. Οπωσδήποτε βέβαια ο προσδιορισµός έχει αξία µόνο όταν είναι απόλυτα ακριβής. Αν ένα έντοµο προσδιορισθεί λάθος, αν δηλαδή θεωρηθεί ότι είναι κάποιο συγκεκριµένο είδος ενώ στην πραγµατικότητα είναι κάποιο άλλο, τότε οι πληροφορίες που θα συγκεντρωθούν γι’ αυτό θα είναι λανθασµένες. Έτσι είναι προτιµότερο να µην γίνει καθόλου προσδιορισµός παρά να γίνει λανθασµένος. Η Ταξινόµηση των εντόµων επίσης έχει πρακτική σηµασία. Τα είδη των εντόµων είναι τόσο πολυάριθµα ώστε µια πρακτική «διευθέτηση» των είναι απαραίτητη για κάποια τάξη στο «χάος» και για να είναι δυνατός ο προσανατολισµός µέσα σε µια «θάλασσα» από λεπτοµέρειες. Τα µέλη οµάδων µέσα σε κάθε σύστηµα Ταξινόµησης έχουν πολλά κοινά σηµεία. Έτσι αν υπάρχουν κάποιες πληροφορίες για κάποιο είδος, αυτές να ισχύουν και για άλλα µέλη της οµάδας του. Πάντως κανένα σύστηµα Ταξινόµησης ζωντανών οργανισµών δεν είναι τέλειο. Αναθεώρηση των επί µέρους λεπτοµερειακών ιδιοτήτων γίνεται συνεχώς καθώς δηµιουργείται νέα γνώση. Παρακάτω θα αναφερθούν µόνο γενικές έννοιες για την Ταξινόµηση των Εντόµων.
9.1 Τα ονόµατα των Εντόµων Το σύστηµα της επιστηµονικής ονοµατολογίας των εντόµων είναι εκείνο που εφαρµόζεται παγκόσµια για όλους τους ζωντανούς οργανισµούς. Είναι το διωνυµικό σύστηµα λατινικών ονοµάτων που επινοήθηκε από τον Σουηδό µελετητή Λινναίο πριν 200 χρόνια περίπου. Με το σύστηµα αυτό κάθε οργανισµός έχει ένα διπλό όνοµα. Το πρώτο όνοµα, που γράφεται πάντα µε κεφαλαίο αρχικό γράµµα, είναι το γένος. Αυτό θα µπορούσε να παροµοιασθεί µε το επώνυµο των ανθρώπων. Το δεύτερο όνοµα, που γράφεται πάντα µε µικρό αρχικό γράµµα είναι το είδος, παρόµοιο µε το µικρό όνοµα των ανθρώπων. Κάθε γένος µπορεί να περιλαµβάνει πολλά είδη ή µόνο ένα. Το µεγάλο πλεονέκτηµα του διωνυµικού συστήµατος των λατινικών ονοµάτων είναι η παγκόσµια αποδοχή του. έτσι ένα
1
έντοµο, που µπορεί να απαντά σε πολλές περιοχές του κόσµου, έχει παντού το ίδιο επιστηµονικό όνοµα. Αυτό βέβαια δεν συµβαίνει µε τα κοινά, τοπικά ονόµατα. Αυτά είναι διαφορετικά στις διάφορες χώρες και περιοχές. Ένα άλλο πρόβληµα είναι ότι δύο ή περισσότερα έντοµα µπορεί να αναφέρονται µε το ίδιο κοινό όνοµα. Πάντως, αν ήταν δυνατόν να τυποποιηθούν και τα κοινά ονόµατα των ζωντανών οργανισµών αυτό θα ήταν χρήσιµο γιατί θα είχε µεγαλύτερη ευχέρεια ορθής και κοινά αποδεκτής ονοµασίας των οργανισµών το ευρύτερο κοινό. Υπάρχουν σήµερα κατάλογοι µε τα λατινικά διώνυµα και τα ευρύτερα αποδεκτά κοινά ονόµατα φυτοπαράσιτων, αλλά όχι σε όλες τις γλώσσες. Ένα παράδειγµα ενός επιστηµονικού ονόµατος εντόµου είναι το εξής, για µια µύγα που προσβάλλει το υπόγειο µέρος των λαχάνων. Γένος
είδος
Συγγραφέας
Delia
brassicae
(Wiedeman)
Κεφαλαίο αρχικό,
µικρό αρχικό,
λοξή έντυπη γραφή - italics
λοξή έντυπη γραφή - italics
(υπογράµµιση σε χειρόγραφο)
(υπογράµµιση σε χειρόγραφο)
Τα επιστηµονικά ονόµατα των ζωντανών οργανισµών γράφονται στα έντυπα κείµενα µε λοξά γράµµατα (italics). Στα χειρόγραφα κείµενα, τα λατινικά διώνυµα υπογραµµίζονται, µε συνεχή υπογράµµιση που διακόπτεται ανάµεσα στο γένος και στο είδος. Στη µύγα των ριζών του λάχανου, λοιπόν, το γένος είναι Delia (µε κεφαλαίο αρχικό) και το είδος brassicae (µε µικρό αρχικό). Το τελικό όνοµα Wiedeman είναι του εντοµολόγου, που πρώτος περιέγραψε και ονόµασε το έντοµο αυτό. Στην περίπτωση αυτή, πάντως, όταν ο Wiedeman αναγνώρισε το είδος brassicae το τοποθέτησε σε γένος διαφορετικό από το Delia. Σύµφωνα µε µεταγενέστερη αναθεώρηση όµως βρέθηκε ότι το έντοµο δεν ανήκε στο γένος που τοποθετήθηκε από τον Wiedeman αλλά στο Delia. Γι’ αυτό το όνοµα Wiedeman γράφεται µέσα σε παρένθεση στο παραπάνω παράδειγµα. Για να είναι πλήρης η αναφορά του επιστηµονικού ονόµατος των εντόµων πρέπει να αναγράφεται και το όνοµα του συγγραφέα. Όµως για συντοµία συχνά γράφεται συντετµηµένο ή παραλείπεται.
2
9.2 Τρόποι προσδιορισµού των Εντόµων Υπάρχουν µερικές διαφορετικές προσεγγίσεις για τον προσδιορισµό εντόµων. 9.2.1 Κλείδες προσδιορισµού Είναι δηµοσιευµένα βοηθήµατα για τον προσδιορισµό των εντόµων (υπάρχουν βέβαια και για άλλους οργανισµούς) που χρησιµοποιούν µια ακολουθία βηµάτων βασισµένων στους διαγνωστικούς χαρακτήρες του υπό προσδιορισµό είδους. Από πρώτη µατιά οι κλείδες είναι εύκολο να χρησιµοποιηθούν. Όµως υπάρχουν δύο σοβαρά προβλήµατα στην πράξη. Πρώτα, δεν βρίσκονται πάντα κλείδες για όλες τις οµάδες των εντόµων, τουλάχιστον όχι στη γλώσσα που θα µπορούσε να χρησιµοποιούσε ο χρήστης. Κατά δεύτερο λόγο, η λεπτοµερειακή ορολογία της µορφολογίας, ανατοµίας κ.α. των εντόµων, που αναγκαστικά χρησιµοποιείται στις κλείδες, δεν είναι γνωστή στο µέσο χρήστη. Ένα άλλο πρόβληµα είναι ότι οι διαγνωστικοί χαρακτήρες είναι συχνά τόσο µικροσκοπικοί ώστε πρέπει να χρησιµοποιηθεί στερεοσκόπιο. 9.2.2 Υπηρεσίες προσδιορισµού Όταν είναι απόλυτα απαραίτητο να γίνει ακριβής προσδιορισµός ενός εντόµου ο ενδιαφερόµενος θα πρέπει να απευθυνθεί σε συστηµατικό εντοµολόγο ειδικευµένο στην οµάδα που ανήκει το υπό προσδιορισµό είδος. Τέτοιοι επιστήµονες µπορεί να υπάρχουν στα Ινστιτούτα Προστασίας Φυτών, τους Σταθµούς Φυτοϋγειονοµικού Ελέγχου, το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο και τα Πανεπιστήµια. Αν δεν υπάρχει ειδικός στη συγκεκριµένη οµάδα στην Ελλάδα είναι απαραίτητο να αποσταλούν τα δείγµατα για προσδιορισµό σε ξένα ιδρύµατα, όπως το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου κ.α. Είναι προφανές βέβαια ότι θα πρέπει να ερωτάται πρώτα ο παραλήπτης για τη δυνατότητα προσδιορισµού, τον τύπο του δείγµατος και τον τρόπο αποστολής, και ότι στα ιδρύµατα αυτά θα πρέπει να στέλνονται µόνο έντοµα µε ιδιαίτερη οικονοµική σηµασία. Για παράδειγµα, είναι απόλυτα απαραίτητος ο ακριβής προσδιορισµός ενός εντόµου που έχει εισβάλει πρόσφατα σε µια ευρύτερη περιοχή ή στη χώρα. 9.2.3 Απλή οπτική αναγνώριση Όλοι οι τεχνικοί που ασχολούνται µε τη φυτική παραγωγή πρέπει να ξέρουν καλά τους σηµαντικούς εχθρούς των καλλιεργειών µε τις οποίες ασχολούνται ώστε να µπορούν να τους αναγνωρίσουν µε την πρώτη µατιά. Αυτό βέβαια δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο επειδή µε τη συχνή επαφή δηµιουργείται η ικανότητα διάκρισης, όπως ανάµεσα στους ανθρώπους. Είναι πάντως γεγονός ότι σε µερικές περιπτώσεις η διάκριση πολύ συγγενικών ειδών είναι δύσκολη ακόµα και για τον ειδικό συστηµατικό εντοµολόγο. Αυτό όµως αποτελεί την εξαίρεση µάλλον παρά τον κανόνα. Τα συµπτώµατα της ζηµιάς που προκαλούν τα έντοµα στα φυτά είναι πολύτιµοι χαρακτήρες για τον προσδιορισµό των επειδή συχνά προκαλούνται ειδικά και µόνο από συγκεκριµένα είδη εντόµων. Η πλήρης εξοικείωση µε ένα έντοµο συµπληρώνεται όταν έχουν αναγνωρισθεί και παρατηρηθεί όλα τα στάδια του βιολογικού κύκλου. Αυτό µπορεί να είναι δύσκολο για τα ωά και τις χρυσαλλίδες (pupae), αλλά συχνά υπάρχουν χαρακτηριστικά γνωρίσµατα που επιτρέπουν τον προσδιορισµό των. Η θέση που βρέθηκαν τα στάδια αυτά, για παράδειγµα,
3
όπως στο έδαφος ή σε συγκεκριµένα σηµεία κάποιων φυτών, αποτελεί χρήσιµο στοιχείο για τον προσδιορισµό. Πολλά έντοµα προκαλούν ζηµιές µόνο στο στάδιο της προνύµφης. Όµως η δυνατότητα αναγνώρισης και των ακµαίων µπορεί να αποδειχθεί πολύτιµη για την απόφαση λήψης και την εφαρµογή µέτρων καταπολέµησης. Η αντιµετώπιση της καρπόκαψας, για παράδειγµα, πρέπει να βασίζεται στα µέγιστα των εµφανίσεων των ακµαίων. Αν βέβαια χρησιµοποιείται η οπτική αναγνώριση των εντόµων σε όλες τις περιπτώσεις τότε είναι πολύ πιθανό να γίνουν λάθη όταν δύο ή περισσότερα είδη είναι πολύ παρόµοια στη γενική εµφάνιση και διαφέρουν µόνο σε κάποιες µικρές λεπτοµέρειες. Αυτό συµβαίνει, για παράδειγµα, µε τι αφίδες που προσβάλλουν τις πατάτες. Πάντως τέτοια παρόµοια είδη έχουν πάντοτε διαφορές που θα παρατηρηθούν σωστά αν δοθεί η απαραίτητη σηµασία στα λεπτοµερή χαρακτηριστικά των.
9.3 Ταξινοµικές οµάδες Κατά γενικό κανόνα τα είδη των οργανισµών είναι οι µόνες ταξινοµικές οντότητες που πραγµατικά υπάρχουν στη φύση. Όλες οι άλλες ταξινοµικές κατηγορίες (οµάδες), και περισσότερο οι µεγαλύτερες (υψηλότερες) είναι στην πραγµατικότητα αφηρηµένες έννοιες που έχουν επινοηθεί για διευκόλυνση της µελέτης. Τα συστήµατα Ταξινόµησης των οργανισµών είναι στην πραγµατικότητα ιεραρχικές κλίµακες, δηλαδή κάθε οµάδα σε ένα ορισµένο επίπεδο Ταξινόµησης περιλαµβάνει ένα αριθµό οµάδων (ή µονάδων) του αµέσως κατώτερου επίπεδου ταξινόµησης. Μολονότι τα συστήµατα Ταξινόµησης των οργανισµών, συµπεριλαµβανοµένων και των εντόµων, είναι κυρίως θεωρητικά, µια καλή Ταξινόµηση βασίζεται σε βαθµούς συγγενείας και θα πρέπει για το λόγο αυτό, να έχει και εξελικτική σηµασία. Πάντως, ειδικά στην περίπτωση των εντόµων τα απολιθωµένα ευρήµατα είναι µάλλον ανεπαρκή και έτσι δεν µπορούµε να αποφανθούµε µε βεβαιότητα για την προέλευση πολλών από τις οµάδες εντόµων που υπάρχουν σήµερα. Οι κύριες ταξινοµικές κατηγορίες που υπάρχουν πάνω από το επίπεδο του είδους είναι τρεις: Τα είδη οµαδοποιούνται σε Γένη, Τα Γένη σε Οικογένειες και οι Οικογένειες σε Τάξεις. Για παράδειγµα η ταξινόµηση του σκαθαριού Phyllopertha horticola δίδεται στον Πίνακα 12. Οι τάξεις των Εντόµων χαρακτηρίζουν τους κύριους τύπους, π.χ. σκαθάρια (Coleoptera), µύγες (Diptera), πεταλούδες και ψυχές (Lepidoptera). Στις µεγάλες Τάξεις τοποθετούνται υποδιαιρέσεις ενδιάµεσα πριν από τις Οικογένειες για να είναι δυνατός ο διαχωρισµός σε ταξινοµικές οµάδες µε λειτουργικό µέγεθος, π.χ. Υπόταξη, Υπεροικογένεια. Από τους εντοµολόγους παγκόσµια γίνονται σήµερα αποδεκτές 30 περίπου Τάξεις Εντόµων, αλλά ο ακριβής αριθµός σε κάθε περίπτωση εξαρτάται από το σύστηµα και την αυθεντία – ειδικό συστηµατικό εντοµολόγο που ακολουθείται. Η ταξινόµηση που ακολουθεί προέρχεται από τον Imms (10η έκδοση, 1977). Το περίγραµµα της Ταξινόµησης
4
Πίνακας 12. Παράδειγµα ταξινόµησης εντόµου. των Εντόµων δίδεται στον Πίνακα 13. Η οµαδοποίηση των Τάξεων σε Υποκλάσεις βασίζεται στον τύπο της µεταµόρφωσης (αν υπάρχει). Μολονότι στον Πίνακα 13 αναφέρονται 29 Τάξεις, µόνο οι µισές από αυτές έχουν οικονοµική σηµασία και ακόµα λιγότερες έχουν γεωργική σηµασία. Συχνά είναι αποδεκτές ταξινοµικές κατηγορίες κάτω από το επίπεδο του είδους, όπως υποείδος, ποικιλία, φυλή. Αυτές µπορεί να βασίζονται σε µικροδιαφορές στη σωµατική διάπλαση ή το χρώµα ή µπορεί να έχουν φυσιολογική βάση, όπως την ικανότητα να αξιοποιούν συγκεκριµένο φυτά – ξενιστή, την ανθεκτικότητα στα φυτοφάρµακα κ.α. Οµάδες από τις κατηγορίες αυτές διασταυρώνονται χωρίς πρόβληµα ενώ αυτό κανονικά δεν συµβαίνει µε διαφορετικά είδη.
9.4 Οι Τάξεις των Εντόµων Στις σελίδες που ακολουθούν δίδεται περίληψη των χαρακτήρων για κάθε Τάξη, καθώς και κάποια ένδειξη της οικονοµικής σηµασίας της. επίσης δίδεται ο αριθµός περίπου των ειδών που έχουν περιγραφεί µέχρι σήµερα παγκόσµια. Για τις Τάξεις µε οικονοµική σηµασία δίδεται κατάλογος των σηµαντικότερων ειδών µε την κύρια πηγή της τροφής του καθενός από αυτά.
5
6
Τάξη 1. THYSANURA (500 είδη) Τάξη 1. THYSANURA (500 είδη) Με τρεις µακρυές σµήριγγες στο πίσω µέρος του σώµατος. Μασητικά. Χωρίς γεωργική σηµασία. Μερικά είδη, όπως το Lepisma saccharina, (ψαράκι) απαντώνται σαν σαπροφάγα σε κουζίνες και αποθήκες τροφίµων. Λίγα είδη έχουν παρατηρηθεί να προσβάλλουν φυτά. Τάξη 2. DIPLURA (600 είδη) Τυφλά, µασητικά. Με δύο µακρυές σµήριγγες στο πίσω µέρος του σώµατος. Χωρίς οικονοµική σηµασία. Συνήθως µικρά υπόλευκα έντοµα σε υγρά καταφύγια, όπως κάτω από πέτρες και σάπια φύλλα. Τάξη 3. PROTURA (170 είδη) Μικροσκοπικά, τυφλά, χωρίς κεραίες. Μυζητικά, χωρίς πυγαίες σµήριγγες. Χωρίς οικονοµική σηµασία. Υπόλευκα. Βρίσκονται κάτω από πέτρες, ξύλα, ξηρά φύλλα σε οργανικά εδάφη. Μερικοί συγγραφείς δεν τα περιλαµβάνουν στα έντοµα επειδή δεν έχουν κεραίες. Τάξη 4. COLLEMBOLA (2.000 είδη) Μικρά (5mm), µε κολλοφόρο σωλήνα και πηδητικό όργανο στην κοιλία. Μασητικά. Μηδαµινής οικονοµικής σηµασίας. Βρίσκονται στα επιφανειακά εδαφικά στρώµατα ή κάτω από φύλλα, σε υγρό περιβάλλον. Τα περισσότερα είναι σαπροφάγα. Μερικά προσβάλλουν νεαρά φυτάρια. Το Sminthurus viridis προσβάλλει τριφύλλι και µηδική στην Ευρώπη, και στην Ελλάδα την αγκινάρα, καθώς και την τοµάτα και τον καπνό σε σπορεία.
7
Τάξη 5. EPHEMEROPTERA (1200 είδη) Ευαίσθητα, µαλακά έντοµα, µε δύο ζεύγη µεµβρανώδεις πτέρυγες, οι πρόσθιες πολύ µεγαλύτερες. Ακµαία χερσαία µε ανάπτυκτα στοµατικά µόρια. Ηµιµετάβολα. Ναϊάδες υδρόβιες σε τρεχούµενα νερά, µε τρεις σµήριγγες και βράγχια στην κοιλία. Πολλές (30-40) εκδύσεις. Οι ναϊάδες τρέφονται από µικροσκοπικά φυτά (φύκη κ.ά.). Ο βιολογικός κύκλος διαρκεί συνολικά 1 έτος αλλά τα ακµαία ζουν για 1 ηµέρα. Αποτελούν σηµαντική τροφή για ψάρια. Χωρίς οικονοµική σηµασία. Τάξη 6. ODONATA (υδροσταθµυλλίδες) (5.000 είδη) Μεγάλα έντοµα µε δύο ζεύγη παρόµοιων µεµβρανωδών πτερύγων. Χαρακτηριστικά µεγάλοι σύνθετοι οφθαλµοί. Μασητικά. Ηµιµετάβολα µε ναϊάδες υδρόβιες σε στάσιµα νερά. Βράγχια εξωτερικά στην κοιλία ή εσωτερικά στο απηυθυσµένο. Όλα τα στάδια είναι αρπακτικά εντόµων. Οι ναϊάδες αποτελούν τροφή ψαριών. Χωρίς άλλη οικονοµική σηµασία. Τάξη 7. PLECOPTERA (3.000 είδη) Μεσαίου µεγέθους, µε σώµα µαλακό και 2 ζεύγη µεµβρανωδών πτερύγων. Μασητικά, Ηµιµετάβολα. Ναϊάδες υδρόβιες σε τρεχούµενα νερά συνήθως µε δύο πυγαίες σµήριγγες και βράγχια στην κοιλία. Φυτοφάγα ή αρπακτικά. Αποτελούν τροφή ψαριών. Χωρίς οικονοµική σηµασία. Τάξη 8. GRYLLOBLATTODEA (16 είδη) Μεσαίου µεγέθους, άπτερα µε µικρά µάτια ή τυφλά. Μασητικά. Κοιλία µε κέρκους και µακρό ωοθέτη στο θήλυ. Χωρίς οικονοµική σηµασία. Έχουν µόνο εντοµολογικό ενδιαφέρον επειδή αποτελούν ενδιάµεσες µορφές ανάµεσα στις κατσαρίδες (DictyopterΤάξη 9. a) και τις ακρίδες (Orthoptera).
8
ORTHOPTERA (ακρίδες, γρύλλοι, πρασάγγουρες) (20.000 είδη) Μεσαίου µεγέθους έως µεγάλα έντοµα. Πρόσθιες πτέρυγες ισχυρότερες. Μερικά άπτερα. Συνήθως µε πηδητικούς οπίσθιους πόδες και µακρό ωοθέτη στο θήλυ. Μασητικά, Παουροµετάβολα. Πολλά µε όργανα παραγωγής χαρακτηριστικών ήχων. Μεγάλης οικονοµικής σηµασίας. Φυτοφάγα, πρακτικά σε όλα τα φυτικά είδη, µε κάποια προτίµηση στα αγρωστώδη. Ιδιαίτερα ζηµιογόνες είναι οι ακρίδες. Σ’ αυτές διακρίνονται οι µονήρεις µορφές που έχουν µικρή σηµασία και οι µεταναστευτικές, που σχηµατίζουν µεγάλα σµήνη, και µπορούν να καταστρέψουν ολόκληρες φυτείες ή και περιοχές. Κυριότερα ζηµιογόνα: Α. Υπόταξη Ensifera 1. Οικογένεια Tettigoniidae (πράσινες ακρίδες) Tettingonia viridissima, µικρής σηµασίας στη Β. Ελλάδα. 2. Οικογένεια Gryllotalpidae (πρασάγγουρες) Gryllotalpa gryllotalpa, σηµαντικό ζηµιογόνο υπόγειου µέρους φυτών. 3. Οικογένεια Gryllidae (γρύλλος, τριζόνια) Acheta domestica, ο οικιακός γρύλλος, Gryllus campestris, το τριζόνι, µικρής οικονοµικής σηµασίας. Β. Υπόταξη Coelifera 4. Οικογένεια Acrididae (Locustidae) (ακρίδες, µονήρεις ή µεταναστευτικές). Dociostaurus maroccanus, Μαροκινή ακρίδα, µονήρης ή µεταναστευτική. 5. Οικογένεια Catantopidae Calliptamus italicus, Ιταλική ακρίδα, µονήρης ή µεταναστευτική. Orthacanthacris aegyptia, αιγυπτιακή ακρίδα, µονήρης, µε µικρή οικονοµική σηµασία. Τάξη 10. PHASMIDA (2500 είδη) Συνήθως µεγάλα έντοµα, µε µορφή ράβδου ή φύλλου. Πτερωτά ή άπτερα. Μασητικά. Έχουν ενδιαφέρον εξ’ αιτίας της ικανότητας παραλλαγής. Λίγα έχουν γεωργική σηµασία σαν φυτοφάγα σε τροπικές χώρες.
9
Τάξη 11. DERMAPTERA (ψαλλίδες) (1200 είδη) Μικρού έως µετρίου µεγέθους, µε πεπλατυσµένο σώµα. Πρόσθιες πτέρυγες µικρές δερµατώδεις, οπίσθιες µεµβρανώδεις συνεπτυγµένες κάτω από τις πρόσθιες. Πολλά είδη άπτερα. Κέρκοι άναρθροι, που έχουν τροποποιηθεί σε λαβίδα. Συνήθως νυκτόβια, παµφάγα. Μερικά φυτοφάγα, που προσβάλλουν άνθη και καρπούς. Άλλα αρπακτικά και λίγα παράσιτα εντόµων. Το είδος Forficula auricularia (η κοινή ψαλλίδα) µπορεί να αποβεί ζηµιογόνο σε χρυσάνθεµα, ντάλιες και φρούτα. Έχει όµως και ωφέλιµη δράση σαν αρπακτικό εντόµων. Τάξη 12. EMBIOPTERA (200 είδη) Μικρά µαλακόσωµα έντοµα που ζουν οµαδικά σε µετάξινα σωληνάρια. Θήλεα άπτερα, άρρενα συνήθως µε δύο ζεύγη όµοιων πτερύγων. Μασητικά. Τροπικά. Τρέφονται σε φυτικά υλικά, ζώντα ή νεκρά, αλλά σπάνια είναι ζηµιογόνα. Τάξη 13. DICTYOPTERA (κατσαρίδες) (6.000 είδη) Μετρίου έως µεγάλου µεγέθους, συνήθως µε δύο ζεύγη πτερύγων από τις οποίες το πρόσθιο ισχυρότερο. Μερικά είδη άπτερα. Στην οικογένεια Mantidae (αλογάκια της Παναγίας) οι πρόσθιοι πόδες συλληπτικοί. Μασητικά. Ωά αποτίθενται µέσα σε ωοθήκιο. Οι κατσαρίδες (έχουν ιδιαίτερη υγειονοµική σηµασία επειδή διαβιούν σε ανθρώπινες κατοικίες και σε υπονόµους. Τρέφονται µε ανθρώπινη τροφή ή αποσυντιθεµένη οργανική ύλη. Σηµαντικότερα είδη: Periplaneta americana, αµερικάνικη κατσαρίδα. Blatella germanica, γερµανική κατσαρίδα. Blatta orientalis, κοινή κατσαρίδα. Τα Mantidae είναι µόνο αρπακτικά σε έντοµα και άλλα αρθρόποδα. Είναι λοιπόν ωφέλιµα αλλά χωρίς ιδιαίτερη οικονοµική σηµασία εξ αιτίας των µικρών αριθµών τους. Γνωστό είδος: Mantis religiosa.
10
Τάξη 14. ISOPTERA (τερµίτες) (2.000 είδη) Μεσαίου µεγέθους, µαλακόσωµα, µε δύο παρόµοια ζεύγη πτερύγων. Ζουν σε µεγάλες κοινωνίες µε λίγα αναπαραγωγικά άτοµα και πολλούς στείρους εργάτες και στρατιώτες. Πτερωτά είναι µόνο τα αναπαραγωγικά µέχρι τη διασταύρωση. Μασητικά. Γνωστά και σαν λευκά µερµήγκια, µολονότι είναι άσχετα µε τα µερµήγκια. Ζουν µόνο σε αποικίες, στο σκοτάδι. Τρέφονται µε νεκρά φυτικά υλικά. Μερικά προσβάλλουν φυτά. Άλλα προσβάλλουν ξυλεία και είναι πολύ ζηµιογόνα. Τα περισσότερα είναι ωφέλιµα στους τροπικούς γιατί βοηθούν στις εδαφικές διεργασίες σε ξηρά κλίµατα. Το είδος Calotermes flavicolis ζει στον κορµό ασθενικών δένδρων. Το Reticulitermes lucifugus (τερµίτης ο φυγόφωτος) είναι πολύ καταστρεπτικό σε ξυλεία.
Τάξη 15. ZORAPTERA (22 είδη) Μικρά, µαλακόσωµα, συνήθως άπτερα. Μασητικά. Τροπικά, µε κρυπτικά ήθη. Τρέφονται µε µύκητες. Χωρίς οικονοµική σηµασία.
Τάξη 16. PSOCOPTERA (1700 είδη) Μικρά, µαλακόσωµα, µε δύο ζεύγη µεµβρανωδών πτερύγων. Μερικά άπτερα. Μασητικά. Σαπροφάγα. Τρέφονται από ζωικές και φυτικές ύλες και τους µικροοργανισµούς που υπάρχουν σ’ αυτές. ∆ευτερεύοντες εχθροί αποθηκευµένων τροφίµων. Προσβάλλουν επίσης παλιό χαρτί, δείγµατα µουσείων κ.α. σε συνθήκες υψηλής υγρασίας.
11
Τάξη 7. MALLOPHAGA (µασητικές ψείρες) (3.000 είδη) Μικρά άπτερα, µόνιµα εκτοπαρασιτικά πουλιών και σε µερικές περιπτώσεις, θηλαστικών. Οφθαλµοί υπανάπτυκτοι. Στοµατικά µόρια τροποποιηµένα µασητικά. Μπορούν να επιβιώσουν για πολύ µικρό χρονικό διάστηµα µακρυά από τον ξενιστή. Τρέφονται κυρίως µε φτερά και τρίχες των ξενιστών αλλά µπορεί να τραφούν και µε αίµα. Οι µικροί πληθυσµοί δεν προκαλούν σηµαντικό πρόβληµα στα άγρια ζώα αλλά στα κατοικίδια µπορεί να αποτελέσουν σοβαρό πρόβληµα. Τάξη 18. SIPHUNCULATA (µυζητικές ψείρες) (300 είδη) Μικρά άπτερα, µόνιµα εκτοπαρασιτικά σε θηλαστικά. Οφθαλµοί υπανάπτυκτοι ή ανύπαρκτοι. Στοµατικά µόρια νύσσοντα µυζητικά. Ταρσός άναρθρος µε άγκιστρο για συγκράτηση σε τρίχες. Τρέφονται µόνο µε αίµα θηλαστικών. Μπορούν να επιβιώσουν για πολύ µικρό χρονικό διάστηµα µακρυά από ξενιστές. ∆ύο είδη προσβάλλουν τον άνθρωπο: (1) Το Pediculus humanus που υπάρχει σε δύο µορφές, την ψείρα ή φθείρα της κεφαλής (capitis) και την ψείρα του σώµατος (corporis). Είναι σηµαντικό όχι µόνο επειδή προκαλεί εξασθένιση και ερεθισµό αλλά και επειδή είναι φορέας σοβαρών ασθενειών, και ιδιαίτερα του τύφου. (2) Το Pthirus pubis που προσβάλλει κυρίως την ηβική χώρα. ∆εν µεταφέρει ασθένειες. Άλλα είδη µυζητικών φθειρών είναι εχθροί κτηνοτροφικών ζώων (προβάτων βοοειδών, χοίρων, αλόγων) και των σκύλων. Τάξη 19. HEMIPTERA (τζιτζίκια, τζιτζικάκια, βρωµούσες, κοκκοειδή, αφίδες) (65.000 είδη) Περιλαµβάνει είδη µικρά έως και µεγάλα. Έχουν δύο ζεύγη πτερύγων αλλά και άπτερες µορφές είναι πολύ συνηθισµένες. Οι πτέρυγες όταν υπάρχουν είναι οι πρόσθιες βαρύτερης κατασκευής στην Υπόταξη Heteroptera ενώ είναι οµοιόµορφες στην Υπόταξη Homoptera. Στοµατικά µόρια νύσσοντα µυζητικά. Παουροµετάβολα, αλλά µε διακυµάνσεις του επιπέδου µεταµόρφωσης στις διάφορες οµάδες. Έχουν εξαιρετική οικονοµική σηµασία. Είναι µια αρκετά ετερόκλητη Τάξη. Τα περισσότερα είδη είναι φυτοφάγα και περιλαµβάνουν µερικούς από τους πιο σηµαντικούς
12
εχθρούς των καλλιεργειών παγκόσµια, όπως τα τζιτζικάκια, τις αφίδες και τα κοκκοειδή. Πέρα από τις δυσµενείς συνέπειες που σχετίζονται µε την αποµύζηση χυµού από τα φυτά πολλά Ηµίπτερα προκαλούν ζηµιές µε την έγχυση τοξικού σιέλου µέσα στο φυτικό σώµα που επιφέρει παραµόρφωση ή/και νανισµό. Επίσης αφήνουν στην επιφάνεια των φυτών σακχαρώδη εκκρίµατα που προκαλούν την ανάπτυξη καπνιάς και δηµιουργούν έτσι άλλα προβλήµατα. Επιπρόσθετα, πολλά είδη, ιδιαίτερα τζιτζικάκια και αφίδες, είναι φορείς σηµαντικών ασθενειών των φυτών. Μερικά είδη Ηµίπτερων είναι αρπακτικά άλλων εντόµων και κατά συνέπεια ωφέλιµα, ενώ άλλα, όπως οι κοριοί, είναι παρασιτικά ανώτερων ζώων και του ανθρώπου (Cimex spp.). Ακολουθεί ένα περίγραµµα της ταξινόµησης της Τάξης Hemiptera µε µερικά είδη ιδιαίτερης οικονοµικής σηµασίας σε κάθε ταξινοµική οµάδα. 1. Υπόταξη HETEROPTERA Πρόσθιες πτέρυγες ισχυρότερες: ηµιέλυτρα. Σειρά Α. Cryptocerata (υδροκόρεις) Είναι έντοµα υδρόβια. Σειρά Β. Gymnocerata (γεωκόρεις) Είναι έντοµα χερσαία. Σηµαντικές Οικογένειες στις γεωκόρεις Οικογένεια Scutelleridae Χαρακτηρίζονται από µεγάλο θυρεό, διαφορά από τα Pentatomidae (βλ. παρακάτω). Είδος: Eurygaster maura (βρωµούσα). Είναι σοβαρότατος εχθρός των σιτηρών. Οικογένεια Pentatomidae Είδη: Aelia rostrata και A. acuminata. Είναι επίσης σοβαρότατοι εχθροί των σιτηρών. Οικογένειες Anthocoridae και Miridae. Περιλαµβάνουν είδη, όπως Anthocoris nemorum και A. nemoralis η πρώτη και Blepharidopterus angulatus η δεύτερη, που είναι αποτελεσµατικά αρπακτικά αφίδων, ψυλλών και ακάρεων σε καλλιέργειες.. 2. Υπόταξη HOMOPTERA Και τα δύο ζεύγη πτερύγων είναι µεµβρανώδεις. Σειρά Α. Auchenorrhyncha
13
Γεωργικό ενδιαφέρον έχει η Οικογένεια Jassidae (= Cicadellidae), που περιλαµβάνει είδη ζηµιογόνα στις καλλιέργειες άµεσα και έµµεσα (φορείς ασθενειών). Η Οικογένεια Cicadidae είναι τα τζιτζίκια. Σειρά Β. Sternorrhyncha (Phytophthires) Είναι πολύ ετερογενές άθροισµα. Υπεροικογένειες µε γεωργικό ενδιαφέρον είναι: α. Υπεροικογένεια Aleyrodoidea (αλευρώδεις ή λευκές µύγες) Οικογένεια Aleyrodidae. Πολύ ζηµιογόνα είδη: Trialeurodes vaporariorum, ο αλευρώδης των θερµοκηπίων, Bemisia tabacci, ο αλευρώδης του καπνού και του βαµβακιού. β. Υπεροικογένεια Coccoidea (Κοκκοειδή) Εµφανίζουν έντονο γενετήσιο διµορφισµό. Οικογένεια Diaspididae (πραγµατικά Κοκκοειδή) Προκαλούν τις “ψωριάσεις των δένδρων”. Εξαιρετικά ζηµιογόνα είδη, όπως Aonidiella aurantii, Chrysomphalus dictyospermi, Lepidosaphes beckii, Quadraspidiotus perniciosus, Parlatoria oleae, P. zizyphi, Aspidiotus hederae. Οικογένεια Asterolecaniidae Το είδος: Pollinia pollini είναιπολύ ζηµιογόνο στην ελιά. Οικογένεια Lecaniidae Ζηµιογόνα είδη: Saessentia oleae, το λεκάνιο της ελιάς, Coccus hesperidum. Οικογένεια Pseudococcidae Eίδη: Pseudococcus spp. Οικογένεια Margarodidae Είδος: Icerya purchasi, στα εσπεριδοειδή κ.α. γ. Υπεροικογένεια Aphidoidea Περιλαµβάνει έντοµα µεταναστευτικά, συχνά παρθενογενετικά, ωοζωοτόκα. Αναπτύσσουν γρήγορα ανθεκτικότητα στα εντοµοκτόνα εξ’ αιτίας των πολλών γενεών και του υψηλού αναπαραγωγικού δυναµικού τους. Οικογένεια Aphididae(αφίδες, µελίγκρες). Ζηµιογόνα είδη: Myzus persicae, η µελίγκρα της ροδακινιάς, Aphis fabae, η µελίγκρα των κουκιών, Aphis gossypii, η µελίγκρα του βαµβακιού, Macrosiphum rosae, στη τριανταφυλλιά, Sitobion avenae, στα σιτηρά, Toxoptera aurantii, στα εσπεριδοειδή. Οικογένεια Phylloxeridae Είδος: Viteus vitifolii, η φυλλοξήρα του αµπελιού. δ. Υπεροικογένεια Psylloidea Οικογένεια Psyllidae (ψύλλες)
14
Ζηµιογόνα είδη: Psylla pyri, P. pyricola και P. pyrisuga, οι ψύλλες της αχλαδιάς P. mali, η ψύλλα της µηλιάς. Τάξη 20. THYSANOPTERA (θρίπες) (4.000 είδη) Μικρά επιµήκη έντοµα µε δύο ζεύγη στενών πτερύγων, µε πτωχή νεύρωση και µεγάλο αριθµό µακρών τριχών (εξ ου και το όνοµα της Τάξης) στην περίµετρο. Μερικά είδη είναι άπτερα. Στοµατικά µόρια τροποποιηµένα για µύζηση, ασύµµετρα, βραχέα. Μυζούν µόνο επιφανειακά φυτικά κύτταρα. Νεοµετάβολα. Εξ αιτίας του µικρού µεγέθους τους οι θρίπες συχνά δεν παρατηρούνται. Τα περισσότερα είδη θριπών είναι φυτοφάγα. Συχνά οι ζηµιές από θρίπες παρατηρούνται πριν από τα ίδια τα έντοµα. Εξ’ αιτίας της επιφανειακής µόνο µύζησης στα φυτά, αρχικά εµφανίζονται αργυρόχροα στίγµατα που αργότερα συνενώνονται και δίδουν εµφάνιση ξέθωρων κηλίδων. Σε πολλές περιπτώσεις εµφανίζονται παραµορφώσεις ιστών σαν συνέπεια της έγχυσης σιέλου. Μερικά είδη µεταδίδουν ιώσεις των φυτών. Η παρθενογένεση είναι πολύ κοινή στους θρίπες. Ενώ τα άρρενα ελλείπουν σε αρκετά είδη. Ζηµιογόνα είδη γεωργικών καλλιεργειών ανήκουν στα γένη Thrips (όπως το Thrips tabaci, σε φυτά µεγάλης καλλιέργειας, λαχανοκοµικά και ανθοκοµικά), Heliothrips, Limothrips, Taeniothrips, Kakothrips, Liothrips, Phloeothrips κ.α. Τάξη 21. NEUROPTERA (5.000 είδη) Έντοµα µεσαίου έως µεγάλου µεγέθους, µαλακόσωµα. ∆ύο παρόµοια ζεύγη πολύ µεγάλων πτερύγων µε πλούσια νεύρωση. Μασητικά στοµατικά µόρια. Ολοµετάβολα µε καµποδεόµορφη προνύµφη. Όλα τα είδη είναι αρπακτικά σε άλλα έντοµα, τουλάχιστον στο στάδιο της προνύµφης. Χαρακτηριστικά των ειδών της Τάξης αυτής αποτελούν τα ωά, που συνήθως τοποθετούνται σε φυλλική επιφάνεια στο άκρο µακρών µίσχων, και οι πολύ µακρυές γνάθοι που χρησιµεύουν για τη σύλληψη και µύζηση των θυµάτων. Είναι αποτελεσµατικά αρπακτικά, µε σηµαντική οικονοµική σηµασία, στη δενδροκοµία σε αφίδες, ψύλλες και ακάρεα. Επίσης αποτελεσµατικά καταπολεµούν αφίδες σε λαχανικά, αραβόσιτο, πατάτες ψυχανθή, τεύτλα κ.α. Λιγότερο αποτελεσµατικά είναι εναντίον ωών Λεπιδοπτέρων και καµπών, κοκκοειδών, αλευρώδη και ωών ψύλλας.
15
Περισσότερο γνωστά είναι είδη των Οικογενειών Chrysopidae (Πράσινα Νευρόπτερα, π.χ. Chrysoperla carnea) και Hemerobiidae (Φαιά Νευρόπτερα, π.χ. Hemerobius spp.).
Τάξη 22. COLEOPTERA (σκαθάρια) (περισσότερα από 300.000 είδη) Από µικροσκοπικά µέχρι πολύ µεγάλα είδη µε σκληρό εξωσκελετό. Στα περισσότερα 2 ζεύγη πτερύγων. Οι πρόσθιες δεν χρησιµοποιούνται για πτήση αλλά έχουν τροποποιηθεί σε απεσκληρυµένα περιβλήµατα (έλυτρα) των µεµβρανοειδών οπίσθιων πτερύγων. Υπάρχουν πάντως και είδη που δεν πετούν επειδή, ενώ έχουν διατηρήσει τα έλυτρα, δεν έχουν µεµβρανώδεις πτέρυγες. Μασητικά, Ολοµετάβολα. Προνύµφες διάφορων µορφών, άποδες σε µερικές οµάδες. Τα Κολεόπτερα είναι η µεγαλύτερη Τάξη εντόµων εφ’ όσον περιλαµβάνει περίπου το 40% των γνωστών ειδών. Το µέγεθος τους ποικίλλει από 0,5mm µέχρι και 15cm. Ο εξωσκελετός τους είναι συνήθως ολόκληρος απεσκληρυµένος εκτός από την επιφάνεια που βρίσκεται κάτω από τα έλυτρα. Οι τροφικές τους συνήθειες επίσης ποικίλλουν ευρύτατα. Έτσι για κάθε είδος οργανικής ύλης υπάρχουν και κάποια Κολεόπτερα που µπορούν να το χρησιµοποιήσουν σαν τροφή. ∆εν έχουν αναπτύξει ιδιαίτερα τον παρασιτικό τρόπο ζωής αλλά πολλά σκαθάρια είναι αρπακτικά άλλων εντόµων, και έτσι ωφέλιµα, εφ’ όσον η βορά τους αποτελείται από φυτοπαράσιτα οικονοµικής σηµασίας όπως αφίδες, κοκκοειδή, ακάρεα κ.α. Οι πασχαλίτσες (Οικογένεια Coccinellidae) είναι ιδιαίτερα σηµαντικές από αυτή την άποψη. Πάντως πάρα πολλά Κολεόπτερα τρέφονται πάνω σε ζώντα φυτά. Έτσι η Τάξη αυτή περιλαµβάνει µερικά από τα πιο σηµαντικά φυτοπαράσιτα παγκόσµια. Σχεδόν κάθε είδος καλλιεργούµενου φυτού προσβάλλεται από ένα ή περισσότερα Κολεόπτερα, ενώ άλλα προσβάλλουν ξυλεία και αποθηκευµένα προϊόντα. Ακολουθεί κατάλογος Οικογενειών Κολεόπτερων µε µεγάλη οικονοµική σηµασία, µε αναφορές σε σηµαντικά είδη. 1. Οικογένεια Carabidae Τα περισσότερα είδη της Οικογένειας αυτής είναι αρπακτικά εντόµων εδάφους, π.χ. Calosoma sycophanta, Carabus spp κ.α. Το είδος Zabrus tenebrioides είναι φυτοφάγο, πολύ ζηµιογόνο στα σιτηρά. 2. Οικογένεια Elateridae Περιλαµβάνει πολύ ζηµιογόνα έντοµα εδάφους, όπως Agriotes spp. (σιδηροσκώληκες) κ.α. 3. Οικογένεια Buprestidae
16
∆ιακρίνονται από τον χαρακτηριστικά ευρύ θώρακα. Το είδος Capnodis tenebrionis είναι ξυλοφάγο του λαιµού των οπωρωφόρων. 4. Οικογένεια Ostomatidae Σ’ αυτήν περιλαµβάνεται το είδος Tenebrioides mauritanicus, εχθρός αποθηκευµένων προϊόντων. 5. Οικογένεια Anobiidae Το Lasioderma serricorne προσβάλλει αποθηκευµένο καπνό και προϊόντα του. 6. Οικογένεια Silvanidae Το είδος Oryzaephilus surinamensis επίσης προσβάλλει αποθηκευµένα προϊόντα (σιτηρά κ.α.) 7. Οικογένεια Bostrychidae Το είδος Rhizopertha dominica είναι επίσης έντοµο αποθηκών. 8. Οικογένεια Coccinellidae Περιλαµβάνει είδη που είναι πολύ αποτελεσµατικά αρπακτικά αφίδων, κοκκοειδών και ακάρεων στην δενδροκοµία, τη µεγάλη καλλιέργεια και τη λαχανοκοµία. Γνωστά είδη είναι τα Adalia bipunctata, Coccinella semptenpunctata, Propylea quatuordecimpunctata και Scymnus sp σε αφίδες, το Chilocorus bipustulatus σε κοκκοειδή, τα Stethorus punctum και Stethorus punctillum σε ακάρεα. Το γένος Epilachna περιλαµβάνει φυτοφάγα είδη επιβλαβή σε καλλιεργούµενα φυτά. 9. Οικογένεια Tenebrionidae Τα είδη Tribolium castaneum και T. confusum είναι σοβαροί εχθροί αποθηκευµένων σιτηρών. 10. Οικογένεια Cerambycidae Περιλαµβάνει ξυλοφάγα είδη µε χαρακτηριστικές πολύ µακρές κεραίες συχνά µακρύτερες από το µήκος του σώµατος. Το είδος Oberea linearis είναι βλαστορύκτης, ζηµιογόνος στην καρυδιά και τη φουντουκιά. 11. Οικογένεια Chrysomelidae Περιλαµβάνει πολλά είδη φυλλοφάγα σε γεωργικές καλλιέργειες όπως τα Cassida sp., Haltica sp. και Phyllotreta sp. κ.α. 12. Οικογένεια Bruchidae (Lariidae) Περιλαµβάνει µικρά σχετικά έντοµα που προσβάλλουν σπόρους ψυχανθών από τον αγρό έως και την αποθήκη (π.χ. Acanthoscelides obtectus, Bruchus pisorum κ.α.) 13. Οικογένεια Curculionidae Είναι µια εξαιρετικά πολυπληθής Οικογένεια. Τα περισσότερα είδη διακρίνονται από το χαρακτηριστικό προεκτεταµένο ρύγχος. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις ζηµιογόνων:
17
Anthonmus spp. στη δενδροκοµία, Balaninus spp. σε φουντούκια και κάστανα, Lixus spp. σε ποώδεις καλλιέργειες, Otiorrhynchus spp. στο αµπέλι, Rhynchites spp. στη δενδροκοµία, Sitona spp. σε ψυχανθή, Sitophillus (Calandra) spp. σε αποθηκευµένα σιτηρά κ.α. 14. Οικογένεια Scolytidae Περιλαµβάνει είδη που αναπτύσσονται κάτω από το φλοιό κλάδων δένδρων αλλά συχνά προσβάλλουν και νεαρούς βλαστούς. Είδη: Phloeotribus scarabaeoides, φλοιοτρίβης της ελιάς, Chetoptelius vestitus στη φυστικιά. 15. Οικογένεια Scarabaeidae Περιλαµβάνει έντοµα που προσβάλλουν υπόγεια µέρη των φυτών, όπως Melolontha melolontha κ.α. (ασπροσκούληκα) αλλά και το φύλλωµα και άλλα υπέργεια µέρη όπως: Anomala vitis (αµπέλι), Cetonia spp. (τριανταφυλλιά, δενδρώδεις), Lethrus apterus (αµπέλι). 16. Οικογένεια Staphylinidae, αρπακτικά εντόµων εδάφους. 17. Οικογένεια Cicindelidae επίσης αρπακτικά. 18. Οικογένεια Cantharidae. Έντοµα φυλλώµατος. Οι τρεις τελευταίες Οικογένειες περιλαµβάνουν κατά το πλείστο εντοµοφάγα είδη, επωφελή στη γεωργία, αν και χωρίς ιδιαίτερη οικονοµική σηµασία.
18
Τάξη 23. STREPSIPTERA (300 είδη) Πολύ µικρά έντοµα, τα θήλεα ενδοπαράσιτα άλλων εντόµων, τα άρρενα ελεύθερης διαβίωσης. Στα τελευταία οι πρόσθιες πτέρυγες έχουν τροποποιηθεί σε ραβδόµορφα εξαρτήµατα. Οι ξενιστές, συνήθως κοινωνικά Υµενόπτερα, έχουν ελαττωµένο σφρίγος ή και στειρώνονται. Πρακτικά χωρίς οικονοµική σηµασία.
Τάξη 24. MECOPTERA (400 είδη) Μικρού έως µεσαίου µεγέθους µε δύο ζεύγη παρόµοιων µεµβρανωδών πτερύγων. Χαρακτηρίζονται από αργή πτήση. Βρίσκονται συνήθως κοντά σε τρεχούµενα νερά. Μερικά φυτοφάγα, άλλα αρπακτικά. Χωρίς οικονοµική σηµασία.
Τάξη 25. SIPHONAPTERA (ψύλλοι) (1400 είδη) Μικρά άπτερα έντοµα µε σκληρό σώµα. Ακµαία µυζητικά εκτοπαράσιτα θερµόαιµων, µε πηδητικούς πόδες. Προνύµφες ελεύθερης διαβίωσης άποδες, σαπροφυτικές. Οι ψύλλοι είναι λιγότερο εκλεκτικοί ως προς τους ξενιστές από τις ψείρες. Έτσι µπορούν να περάσουν από ζώα σε ανθρώπους, ιδιότητα σηµαντική σε σχέση µε την άµεση ενόχληση που προκαλούν αλλά και την δυνατότητα να µεταδώσουν σοβαρές ασθένειες, όπως η πανώλη. Οι ψύλλοι επίσης µπορούν να επιβιώσουν για µακρό διάστηµα µακρυά από τον ξενιστή, π.χ. σε κενές κατοικίες. Ο Pulex irritans είναι ο ψύλλος του ανθρώπου.
19
Τάξη 26. DIPTERA (µύγες, κουνούπια) (150.000 είδη) Έντοµα µικρού έως µεσαίου µεγέθους µε ένα ζεύγος µεµβρανωδών πτερύγων (πρόσθιες) ενώ το άλλο (οπίσθιες) έχει τροποποιηθεί σε όργανα εξισορρόπησης, τους αλτήρες. Στοµατικά µόρια µυζητικού τύπου µε προβοσκίδα και ακραία κοτυληδόνα, σε µερικές περιπτώσεις ικανά και για νύξη. Ολοµετάβολα µε προνύµφες άποδες στις οποίες η κεφαλή είναι ελάχιστα σχηµατισµένη ή έχει αντικατασταθεί από το γναθοφαρυγγικό σκελετό. Στις πιο τέλειες µορφές το τελευταίο προνυµφικό έκδυµα διατηρείται σαν κάλυµµα της πλαγγόνας και αποτελεί το puparium. Τα ∆ίπτερα θεωρούνται η πιο εξελιγµένη Τάξη εντόµων. Τα ακµαία αναγνωρίζονται επειδή φέρουν ένα µόνο ζεύγος πτερύγων. Υπάρχει µεγάλη ποικιλία στα διάφορα είδη όσον αφορά το περιβάλλον διαβίωσης και τις τροφικές συνήθειες. Πολλά είναι σαπροφάγα, άλλα φυτοφάγα και σε πολλές περιπτώσεις σοβαροί εχθροί καλλιεργειών, και άλλα πάλι είναι αρπακτικά εντόµων, παράσιτα εντόµων και ανώτερων ζώων ή έχουν ιδιαίτερη υγειονοµική σηµασία, όπως εκείνα που µεταδίδουν ασθένειες του ανθρώπου (ελονοσία, κίτρινος πυρετός, ελεφαντίαση κ.α.). Οικογένειες ∆ιπτέρων µε οικονοµική σηµασία είναι: 1. Οικογένεια Cecidomyiidae Περιλαµβάνει εχθρούς καλλιεργειών όπως: Clinodiplosis oleisuga που προσβάλλει την ελιά, Contarinia pyrivora που προσβάλλει την αχλαδιά, Dasyneura pyri που επίσης προσβάλλει την αχλαδιά. Επίσης περιλαµβάνει ωφέλιµα είδη, όπως το Aphidoletes aphidimyza, που είναι παράσιτο αφίδων στα θερµοκήπια µε ικανοποιητική εφαρµογή σε εµπορική κλίµακα. Άλλο αφιδοφάγο είδος είναι το A. meridionalis. 2. Οικογένεια Anthomyiidae Είδη των γενών Hylemyia και Pegomyia προσβάλλουν τεύτλα, λαχανικά (σκόρδο, κρεµµύδι κ.α.). 3. Οικογένεια Tephritidae (Trypetidae) Περιλαµβάνει εχθρούς καλλιεργειών µε ιδιαίτερη οικονοµική σηµασία: Bactrocera (Dacus) oleae, ο δάκος της ελιάς. Ceratitis capitata, η µύγα της Μεσογείου µε ευρύτατο φάσµα ξενιστών, ιδιαίτερα στα οπωροφόρα. Rhagoletis cerasi, η µύγα των κερασιών. 4. Οικογένεια Lonchaeidae Το είδος Lonchaea aristella προσβάλλει τα σύκα.
20
5. Οικογένεια Agromyzidae Είδη του γένους Liriomyza είναι ζηµιογόνοι φυλλορύκτες στην λαχανοκοµία και ανθοκοµία, ιδιαίτερα στα θερµοκήπια. 6. Οικογένεια Syrphidae Περιλαµβάνει είδη των οποίων οι προνύµφες είναι αποτελεσµατικά αρπακτικά αφίδων στην δενδροκοµία, τη λαχανοκοµία και τη µεγάλη καλλιέργεια, π.χ. Scaeva pyrastri, Episyrphus balteatus, Syrphus corollae κ.ά. 7. Οικογένεια Tachinidae Περιλαµβάνει είδη των οποίων οι προνύµφες είναι αποτελεσµατικά παράσιτα προνυµφών Λεπιδοπτέρων στη δενδροκοµία, τη λαχανοκοµία, το αµπέλι και τη µεγάλη καλλιέργεια, π.χ. Winthemia bohemani. Τάξη 27. LEPIDOPTERA (πεταλούδες, ψυχές) (114.000 είδη) Μικρά έως µεγάλα έντοµα µε δύο ζεύγη µεγάλων µεµβρανωδών πτερύγων που είναι καλυµµένες µε λέπια. Το σώµα και οι πόδες επίσης καλύπτονται µε λέπια και τρίχες. Τα στοµατικά µόρια στα ακµαία έχουν τροποποιηθεί σε προβοσκίδα. Είναι έντοµα Ολοµετάβολα. Οι προνύµφες έχουν σώµα µαλακό αλλά απεσκληρυµένη κεφαλή, µασητικά στοµατικά µόρια, τρία ζεύγη θωρακικών ποδών και κοιλιακούς ψευδόποδες. Οι χρυσαλλίδες (pupae) έχουν τα άκρα καλυµµένα µέσα στο πουπάριο. Τα Λεπιδόπτερα απαντούν σε όλα τα κλίµατα σε όλες τις περιοχές της υφηλίου σε ποικιλία ειδών, µεγέθους και χρωµάτων. Όλα τα είδη σχεδόν είναι φυτοφάγα στο στάδιο της προνύµφης και περιλαµβάνουν µερικούς από τους πιο σοβαρούς εχθρούς των γεωργικών καλλιεργειών. Σχεδόν κάθε καλλιεργούµενο φυτό έχει ένα ή περισσότερα Λεπιδόπτερα φυτοπαράσιτα. Τα ακµαία, πεταλούδες ή ψυχές, τρέφονται συνήθως από νέκταρ λουλουδιών και είναι πρακτικά χωρίς σηµασία για τις καλλιέργειες. Σε µερικές περιπτώσεις συµβάλλουν στην επικονίαση αλλά χωρίς ιδιαίτερη οικονοµική σηµασία. Οι προνύµφες (κάµπιες) προσβάλλουν τα φυτά µασώντας φυτικούς ιστούς είτε εξωτερικά, όπως στα φύλλα, είτε ορύσσοντας στοές σε φύλλα, στελέχη, καρπούς, κλάδους κ.α. µερικά προσβάλλουν υπόγεια µέρη. Άλλα είναι εχθροί αποθηκευµένων προϊόντων, υφασµάτων, χαλιών κ.α. Οικογένειες Λεπιδοπτέρων και χαρακτηριστικά τους είδη µε ιδιαίτερη οικονοµική σηµασία είναι:
21
1.
Οικογένεια Cossidae
Περιλαµβάνει επιζήµια ξυλοφάγα είδη. Τα Cossus cossus και Zeuzera pyrina προσβάλλουν οπωροφόρα και την ελιά. Η καταπολέµησή τους είναι πολύ δύσκολη. 2.
Οικογένεια Lyonetidae
Τα είδη Cemiostoma scitella και Lyonetia clerkella είναι πολύ ζηµιογόνοι φυλλορύκτες των οπωροφόρων και κυρίως της µηλιάς. 3.
Οικογένεια Lithocolletidae
Το είδος Lithocolletis blancardella είναι επίσης φυλλορύκτης της µηλιάς. 4.
Οικογένεια Hyponomeutidae
Το είδος Prays citri είναι ο ανθοτρήτης των εσπεριδοειδών. Το είδος Prays oleae είναι ο πυρηνοτρήτης της ελιάς. Προσβάλλει τον καρπό, τα άνθη και τα φύλλα της ελιάς. 5.
Οικογένεια Gelechiidae
Περιλαµβάνει ποικιλία ζηµιογόνων ειδών: Anarsia lineatella στη δενδροκοµία, Pectinophora (Platyedra) gossypiella, το ρόδινο σκουλήκι του βαµβακιού, Phthorimaea opercullella στις πατάτες, Sitotroga cerealella σε σπόρους σιτηρών στις αποθήκες. 6.
Οικογένεια Tortricidae
Το είδος Cacoesia rosana είναι ο φυλλοδέτης των δενδρωδών. Το Sparganothis pileriana προσβάλλει το αµπέλι. 7.
Οικογένεια Olethreutidae
Επίσης περιλαµβάνει µεγάλη ποικιλία εχθρών της δενδροκοµίας κ.α.: Carpocapsa pomonella, η καρπόκαψα της µηλιάς, Grapholitha molesta, στη ροδακινιά, Laspeyresia splendana, στη καστανιά, Polychrosis botrana, η ευδαιµίδα του αµπελιού. 8.
Οικογένεια Pyralidae (Pyralididae)
Είδη του γένους Ephestia είναι σοβαροί εχθροί αποθηκευµένων προϊόντων. Το είδος Margaronia unionalis προσβάλλει τις κορυφές σε νεαρά δένδρα ελιάς. Το Plodia interpunctella προσβάλλει σταφίδα σε αποθήκες κ.α. Το Ostrina nubilalis είναι η πυραλίδα του αραβόσιτου. 9.
Οικογένεια Geometridae
Περιλαµβάνει ευρύ φάσµα ζηµιογόνων ειδών. Π.χ. τα Hybernia sp. και Problepsis sp. προσβάλλουν την ελιά. 10.
Οικογένεια Sphingidae
Περιλαµβάνει µεγάλα, αδηφάγα έντοµα. Το Acherontia atropos προκαλεί ζηµιές στη µελισσοκοµία (το ακµαίο). 11.
Οικογένεια Noctuidae
Έχει ιδιαίτερη οικονοµική σηµασία: Τα Agrotis ypsilon, A. segetum κ.α., είναι νυκτόβια έντοµα µε ιδιαίτερα ζηµιογόνες προνύµφες εδάφους. Το Earias insulana, είναι το αγκαθωτό σκουλήκι του βαµβακιού. Το Helicoverpa armigera, είναι το πράσινο σκουλήκι
22
που προσβάλλει τον καπνό, τον αραβόσιτο, το βαµβάκι και άλλα φυτά στη µεγάλη καλλιέργεια, στη λαχανοκοµία κ.α. Tα Spodoptera spp., είναι σοβαροί εχθροί σε διάφορα φυτά µεγάλης καλλιέργειας. Τα Sesamia nonagrioides και S. cretica είναι εχθροί του καλαµποκιού. 12.
Οικογένεια Bombycidae
Το είδος Bombyx mori είναι ο µεταξοσκώληκας. 13.
Οικογένεια Thaumetopoeidae
Το Thaumetopoea sp. είναι η κάµπια των πεύκων. Τάξη 28. TRICHOPTERA (5.000 είδη) Μικρού έως µέτριου µεγέθους. Μοιάζουν πολύ µε τα Λεπιδόπτερα. Τα ακµαία καλύπτονται από τρίχες και πετούν αργά τη νύχτα. ∆εν έχουν προβοσκίδα όπως των Λεπιδοπτέρων. Ολοµετάβολα. Οι προνύµφες ζουν σε τρεχούµενα νερά, όπου και αποτελούν µέρος της δίαιτάς των ψαριών. Συνήθως βρίσκονται µέσα σε θήκη από πέτρες, άµµο φύλλα κ.α. Συνήθως φέρουν κοιλιακά βράγχια. Χωρίς οικονοµική σηµασία. Τάξη 29. HYMENOPTERA (µέλισσες, σφήκες, µερµήγκια, οπλοκάµπες) (110.000 είδη) Μικροσκοπικά έως µεσαίου µεγέθους µε δύο ζεύγη µεµβρανωδών πτερύγων. Οι οπίσθιες πάντοτε µικρότερες από τις πρόσθιες και προσαρτηµένες σ’ αυτές κατά την πτήση µε µια σειρά από άγκιστρα. Στοµατικά µόρια κύρια µασητικού τύπου αλλά τροποποιηµένα και προς τον λείχοντα µασητικό τύπο. Υπάρχει πάντοτε ωοθέτης, τροποποιηµένος συχνά σε κεντρί. Ολοµετάβολα. Προνύµφες µαλακές, άποδες εκτός από των οπλοκαµπών που έχουν σκληρή κεφαλή, θωρακικούς πόδες και ψευδόποδες. Τα Υµενόπτερα είναι πιο σηµαντικά για την ωφέλιµη δράση τους παρά για την επιβλαβή. Η ωφέλιµη δράση περιλαµβάνει την επικονίαση των καλλιεργούµενων φυτών, ειδικά
23
από τις ήµερες µέλισσες, την παραγωγή µελιού και κεριού, επίσης από τις ήµερες µέλισσες, αλλά και τον παρασιτισµό φυτοφάγων εντόµων. Ουσιαστικά οι πιο σηµαντικοί εχθροί φυτοπαράσιτων είναι Υµενόπτερα. Μερικά έντοµα της Τάξης αυτής πάντως είναι φυτοφάγα, όπως οι οπλοκάµπες. Επίσης άλλα, όπως τα µερµήγκια και οι σφήκες, είναι ενοχλητικά για τον άνθρωπο. Μερικά Υµενόπτερα είναι κοινωνικά, δηλαδή ζουν σε µεγάλες σύνθετες αποικίες µε εξειδίκευση των ατόµων στην αναπαραγωγή και στις εργασίες που επιτελούν. Όσον αφορά τη συµπεριφορά τους είναι από τα πιο εξελιγµένα είδη. Όλα τα παρασιτικά είδη είναι µονήρη. Επιβλαβή φυτοφάγα Υµενόπτερα είναι: 1. Οικογένεια Tenthredinidae Hoplocampa brevis, η οπλοκαµπή της αχλαδιάς, Hoplocampa flava, η οπλοκαµπή της δαµασκηνιάς. 2. Οικογένεια Eurytomidae Eurytoma amygdali, το ευρύτοµο της αµυγδαλιάς, Eurytoma pistaciae, το ευρύτοµο της φυστικιάς. Ωφέλιµα Υµενόπτερα είναι: 3. Οικογένεια Apidae Apis mellifera ή mellifica, η ήµερη µέλισσα, ο αποτελεσµατικότερος επικονιαστής. Επίσης παράγει το µέλι και κερί., 4. Οικογένεια Bombidae Είδη του γένους Bombus είναι καλοί επικονιαστές, όχι όµως τόσο αποτελεσµατικοί στη γεωργική πρακτική όσο οι µέλισσες. Φυσικοί εχθροί φυτοπαράσιτων είναι είδη των Υπεροικογενειών Tenthredinoidea, Ichneumonoidea, Chalcidoidea, Serphoidea, Cynipoidea, Vespoidea, Sphecoidea. Έτσι τα Praon spp. (Braconidae) είναι αποτελεσµατικά παράσιτα αφίδων. Είδη του γένους Apanteles είναι παράσιτα Λεπιδοπτέρων. Τα Trichogramma spp. της Οικογένειας Trichogrammatidae είναι ωοπαράσιτα Λεπιδοπτέρων κ.α. Το Prospaltella berlesei (Eulophidae) ελέγχει αποτελεσµατικά το κοκκοειδές Diaspis pentagona. Το Encarsia formosa (Alphelinidae) χρησιµοποιείται σε πλατειά εµπορική κλίµακα για την καταπολέµηση του Trialeurodes vaporariorum , του αλευρώδη, στα θερµοκήπια. Τα Dacnusa sp. (Braconidae) και Diglyphus sp. (Eulophidae) επίσης χρησιµοποιούνται για την καταπολέµηση του φυλλορύκτη Liriomyza sp. των θερµοκηπιακών καλλιεργειών (χρυσάνθεµα κ.α.) (βλέπε και Πίνακα 8, σελ. 123). Ενοχλητικά έντοµα είναι είδη των Οικογενειών Vespidae (σφήκες) και Formicidae (µερµήγκια).
24