Schetsen aan verrommeling by Roeland Meek

Schetsen aan verrommeling Ontwerpend onderzoek naar verrommeling in het rivierenland

Mindscape Works Dorpen en steden veranderen, landschappen verdwijnen en ontstaan, onze zienswijze op Nederland verandert en wij streven ernaar hierin voor te lopen. Nederland is in beweging en wij nemen hieraan deel. Grootschalige veranderingen gaan wij niet uit de weg. Het samenbrengen van actoren in een ontwerpproces stelt ons in staat aan deze beweging mee te doen. Mindscape Works landschapsarchitecten is een tijdelijk bureau, ontstaan tijdens de minor Landschap en Verstedelijking gegeven op Hogeschool Van Hall Larenstein. Het is een jong en fris bureau bestaande uit tien verschillende studenten. Met onze diverse achtergronden, van zowel landschap- en tuinontwerp als techniek kunnen wij plannen op verschillende schaalniveaus aanpakken. Hierbij kijken wij behalve naar de historische en fysieke factoren vooral naar wat de gebruiker van deze ruimte wil. Wij vinden dat de gebruiker hierbij zelf invloed moet kunnen hebben op het ontwerp van zijn leefomgeving. Naast deze publicatie heeft Mindscape Works, in het kader van de minor, ook een uitgebreid achtergronddocument opgesteld. Deze is terug te vinden op www.gelderland.nl/ruimtelijkekwaliteit.

Provincie Gelderland Markt 11

Schetsen aan verrommeling Ontwerpend onderzoek naar verrommeling in het rivierenland

6800 GX Arnhem

Hogeschool Van Hall Larenstein gewerkt aan het project ‘Schetsen aan verrommeling’. De studenten hebben een tijdelijk ontwerpbureau opgericht geheten ‘Mindscape Works’. De provincie Gelderland heeft als opdrachtgever van het project gefungeerd. De provincie is dan ook nauw betrokken bij de begeleiding van het project op de hogeschool. Daarnaast hebben de studenten samengewerkt met de gemeente Zaltbommel en het openbaar lichaam Projectbureau herstructurering Tuinbouw Bommelerwaard. Voor u ligt een weerslag van het project. De publicatie bestaat uit 3 delen: Deel 1 | Op de klei van Gelderland Een beschrijving over verrommeling in het Rivierenland. Deel 2 | Op de klei van Nieuwaal Een beeldend verslag van het dorp Nieuwaal, een dorpje in de Bommelerwaard midden in het concentratiegebied van glastuinbouw. Deel 3 | Grip op verrommeling Geïnspireerd door de analyse van het rivierenland en het dorpje Nieuwaal; hebben de studenten

Op de klei van Nieuwaal

T (026) 359 90 00 www.gelderland.nl

Grip op verrommeling maart 2011

In het kader van het actieplan Ruimtelijke Kwaliteit van de provincie Gelderland hebben tien studenten van

Op de klei van Gelderland

Postbus 9090

Voorwoord

ontwerpprincipes ontwikkeld om verrommeling op verschillende schaalniveau’s tegen te gaan. Deze zijn toepasbaar in heel Gelderland.

Schetsen aan verrommeling Ontwerpend onderzoek naar verrommeling in het rivierenland

Provincie Gelderland Markt 11

Schetsen aan verrommeling Ontwerpend onderzoek naar verrommeling in het rivierenland

6800 GX Arnhem

Op de klei van Nieuwaal

T (026) 359 90 00 www.gelderland.nl

Grip op verrommeling maart 2011

In het kader van het actieplan Ruimtelijke Kwaliteit van de provincie Gelderland hebben tien studenten van

Op de klei van Gelderland

Postbus 9090

Voorwoord

ontwerpprincipes ontwikkeld om verrommeling op verschillende schaalniveau’s tegen te gaan. Deze zijn toepasbaar in heel Gelderland.

Schetsen aan verrommeling Ontwerpend onderzoek naar verrommeling in het rivierenland

Op de klei van Gelderland Op de klei van Nieuwaal Grip op verrommeling

Op de klei van Gelderland â&#x20AC;&#x201C; Deel 1

Woord vooraf

Emoties versus Verrommeling

Economie vs Verrommeling

Cultuurhistorie vs Verrommeling

Architectuur vs Verrommeling

Overmaat vs Verrommeling

Idylle vs Verrommeling

Icoon vs Verrommeling

Gewenning vs Verrommeling

Nostalgie vs Verrommeling

Recreatie vs Verrommeling

Gebruik vs Verrommeling

Boerenverstand vs Verrommeling

Opgepoetst vs Verrommeling

Wisselwerking vs Verrommeling

Verrommeling vs Verrommeling

Kunst vs Verrommeling

Toekomst versus Verrommeling

Op de klei van Nieuwaal – Deel 2

Woord vooraf

Doe maar gewoon

Beeldessay 52 De deur staat altijd open

De mindscape, het dorp in kaart gebracht…

Denkend aan Nieuwaal…

Grip op verrommeling â&#x20AC;&#x201C; Deel 3

Woord vooraf

1 Inleiding

2 Literatuurstudie

2.1 Definitie

2.2 Werkdefinitie

2.3 Stroomdiagram verrommeling

3 Handvatten tegen verrommeling

3.1 Context Fase 1 3.2 Identiteit /Bewoners Fase 2

99 100

3.3 Scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s Fase 3

101

3.4 Ontwikkelingsplan Fase 4

102

3.5 Verrommelingsproof landschap Eindbeeld

103

4 Principe toolbox

105

4.1 Woonlint

106

4.2 Buitenste binnen

108

4.3 Openheid behouden

110

4.4 Sociale motor

112

4.5 Bewustwording

114

4.6 Ruimtelijke beleving

116

4.7 Groenstructuur

118

5 Conclusie

120

6 Bronnen

121

Colofon

122

Deel 1

Op de klei van Gelderland Beeldessay van Mindscape Works

Op de klei van Gelderland

Woord vooraf De provincie heeft een actieplan opgesteld om ruimtelijke kwaliteit op de agenda te zetten zodat dit begrip een onderdeel wordt van afwegingen bij onder andere

bouwplannen en ontwerpplannen. Tien studenten van Hall Larenstein te Velp,

de grootste groene hogeschool van Nederland, bogen zich in de maanden september tot en met december 2010 over het begrip verrommeling. Verrommeling is

een van de thema’s uit het actieplan Ruimtelijke Kwaliteit. Een van de studenten pakte de fiets en maakte foto’s in het Rivierenland. Hij fotografeerde plekken

die hem bevreemdden en die vragen en tweespalt opwierpen. De foto’s werden besproken met medestudenten wat interessante perspectieven opleverden.

Ruimtelijke kwaliteit kent geen heldere scherpe definitie maar is wel een begrip dat al eeuwenlang misschien ongemerkt onze omgeving heeft beïnvloed.

Bouwmeesters uit alle tijden hebben onze omgeving gevormd en geschapen.

Marcus Vitruvius, een architect uit de Romeinse tijd is de auteur van een van

de beroemdste standaardwerken over de bouwkunst. Ook landschaparchitectuur én inrichting van het landschap werden door hem beschreven in 10 lijvige

boekwerken van theoretische én filosofische aard. Voor velen is hij een bekende doordat hij de menselijke maat beschreef. Een maat waarbij mensen zich goed

voelen, harmonie en eenheid ervaren bij de omgeving en gebouwen om hen heen.

Op de klei van Gelderland

Da Vinci tekende de beroemde Vitrivius mens (figuur in cirkel) Harmonie, eenheid, schoonheid, ruimtelijke kwaliteit. Het blijven subjectieve gegevens, mede bepaald

door hoe we de omgeving gebruiken. Zijn we passant door het landschap of werken we er?

Dit beeldessay is bedoeld om u te laten delen in een zoektocht van jonge mensen

die betrokken zijn bij hun omgeving. Jonge mensen die zich klaar maken om straks met hun vergaarde kennis op zak mede het landschap en onze omgeving te bepalen. Ik wens u veel lees- en kijkplezier. Gedeputeerde Ruimtelijke Ordening Co Verdaas Provincie Gelderland

Op de klei van Gelderland

Emoties versus Verrommeling… Het is inmiddels zes maanden geleden dat we voor de Provincie Gelderland met

het begrip verrommeling aan de slag zijn gegaan. Eén van de opdrachten binnen ons tijdelijke bureau Mindscape Works was het maken van een beeldessay over het Land van Maas en Waal en de Bommelerwaard. Op de fietstochten over

de klei van de provincie Gelderland heb ik veel tijd gehad om over het begrip

‘verrommeling’ na te denken. Eigenlijk is ons gedrag tegenover het fenomeen verrommeling vrij eigenaardig. Als je de vraag zou stellen ‘wie is er vóór

verrommeling’, zou niemand zijn hand opsteken. Gek genoeg zit ons landschap er toch vol mee. Natuurlijk ligt het probleem genuanceerder. Wij hebben

geconstateerd dat het een soort sluipend proces is. Eerst bouw je een huis,

dan een schuur, een tuinhuis, een kippenren en een konijnenhok. Niemand is

voor verrommeling maar iedereen schuift zijn of haar verantwoordelijkheid graag af naar een ander. Hierdoor is er geen regie en grip meer op het fenomeen

te houden. Soms ontbreekt elk gevoel van bewustzijn en zorg voor ons landschap. In veel gevallen zijn we het er snel over eens dat industriële objecten en terreinen ‘vies’ zijn. Ons landelijk gebied wordt abstract gezien als puur economisch land. De ‘globale machten’ gebruiken het als prullenbak, om alles wat als rommel

en ‘vies’ gezien kan worden er in te gooien. Het idee om vies bij vies te gooien zorgt ervoor dat je op sommige plekken oogkleppen moet opzetten om nog wat moois te kunnen zien. Je fietst er het liefst zo snel mogelijk voorbij.

Op de klei van Gelderland

In onze huidige maatschappij krijgen we een overdaad aan informatie via

computers, televisie en mobiele telefoon. Dit zorgt ervoor dat we gewend zijn

geraakt aan het verwerken van een enorme hoeveelheid prikkels. De tijdloosheid

van onze natuur of het platteland is hierdoor niet prikkelend genoeg voor jongeren, waardoor natuur en recreatie als saai wordt beschouwd. Zelf ben ik in het kleine dorpje Altforst opgegroeid op de komgronden van het Land van Maas en Waal. Hier heb ik tot mijn 18e jaar gewoond. Het was een hechte gemeenschap van

‘ons kent ons’. Doordat ik in deze lokale landelijke gemeenschap ben opgegroeid, heb ik een bepaalde nuchterheid meegekregen. Daar was de ruimte en vrijheid

om de dynamiek van het leven te ervaren. De vergankelijkheid van dood en leven die je niet van achter je pc ervaart. Een gevoel dat de wereld meer is dan euro’s en consumptie. Bij veel Nederlanders ontbreekt dikwijls deze nuchterheid en

het gevoel van continuïteit. Ons grondgebruik is zo intensief dat alles wat oud en

vervallen is meteen als verrommeld aangemerkt wordt. En ofwel direct afgebroken wordt of als museum wordt opgepoetst. Weinig heeft in ons landschap de tijd

om te besterven, om echt oud te worden. In het landschap van nu kan een plek

niet meer gewoon zijn. Door onze keurigheid valt verrommeling eerder op en geeft het ons landschap iets ongewortelds in de tijd.

Natuurlijk heb je ook plekken waar iedereen het over eens is dat het rommel

of rommelig is. Deze plekken zijn niet in dit beeldessay verwerkt omdat deze naar mijn mening niet aansluiten bij de discussie over de term verrommeling. Het is

een containerbegrip geworden. Het bestaat uit een veelheid aan soorten rommel

(viezigheid) dat altijd onder dezelfde noemer gezet wordt. Uit ons eigen onderzoek is gebleken dat verrommeling een subjectief en vaag begrip is. Wat voor de één verrommeling is, is voor de ander nostalgie.

Op de klei van Gelderland

Architectuur prikkelt mij, maar voor mensen die hun hele leven op een bepaalde

plek gewoond hebben of geworteld zijn doet deze architectuur inbreuk op de lokale landschapskarakteristieken. Door deze verschillende invullingen en opvattingen over het begrip kunnen de overheden moeilijk meer grip op de term krijgen.

Met dit beeldessay laten we een greep uit alle ‘sub’ varianten zien die onder de term verrommeling vallen. Ik ben zo onbevangen mogelijk per auto en per fiets het Land van Maas en Waal en de Bommelerwaard door gestruind. Met dit beeldessay wil

ik beelden laten zien die bij mij een tweestrijd of emotie opwekken. Bij elke foto

heb ik de vraag gesteld of we het element als verrijking van het landschap kunnen zien of juist als verrommeling. Deze verschillen heb ik aangeduid met ‘vs’ (versus) zodat het ook meer op een tweestrijd lijkt. Hiernaast heb ik in drie regels mijn emoties toegelicht. Omdat het een subjectief begrip is hebben we binnen ons bureau individueel commentaar gegeven op de beelden. Het geeft dit essay

een extra dimensie en heeft er toe geleid dat de discussie over het begrip binnen ons bureau is aangezwengeld. Deze discussies hebben enorm geholpen bij de vorming van grip op het fenomeen en de term verrommeling.

Door dit project ben ik anders naar het landschap gaan kijken. Voortdurend ben ik

op zoek naar die tweestrijd met verrommeling. Zonder emoties door het landschap rijden gaat niet meer. Of dit nog eens verandert, betwijfel ik. Namens Mindscape Works Roeland Meek Januari 2011

Op de klei van Gelderland

Economie vs Verrommeling “Ik ging naar Bommel om de brug te zien.” Ons platteland wordt gezien als prullenbak om alles wat als rommel gezien kan worden er in te gooien. Het idee om vies bij vies

te gooien zorgt ervoor dat we soms oogkleppen op moeten zetten om nog wat moois te zien.

Jon en Maudi Jon: Nu laten we ‘oude’ bedrijventerreinen snel voor dood achter en bouwen

we elders nieuwe, want je wil natuurlijk niet naast het oude bouwen. Hierdoor gaat de verspreiding door. Maudi: Als je overal een beetje ‘vies’ neerzet hou je nergens een ‘schoon’ landschap over. Inbreiding in plaats van uitbreiding

en clustering zal ervoor zorgen dat de ‘vieze’ gebieden niet uitbreiden. Zo houd je

andere gebieden schoon. Jon: Het landschap staat ons nu ten dienste en niet meer andersom, het is zoals het gezegde: God schiep de wereld, maar de Hollanders schiepen Holland. Dit betekent echter niet dat we het moeten volplempen.

Er moet ruimte zijn voor verweving van functies, economische functies zijn niet per definitie ‘vies’.

Op de klei van Gelderland

Cultuurhistorie vs Verrommeling Op weg naar mijn werk zie ik met regelmaat grote populieren aan de Maas staan. Ze markeren de ligging en verdwijnen ver aan de horizon. Kunnen deze populieren niet vervangen worden door windmolens denk ik, iets totaal cultuurlijks in het landschap.

Loek en Stephan Samen zijn ze het eens dat windmolens energie kunnen leveren en populieren niet. Ze hebben beide dezelfde visuele functie maar er is wel verschil tussen een populier van 20 m of een windmolen van 120 m. Loek: Ik ben het er mee eens dat windmolens ook in plaats van de populieren kunnen, maar dan vind ik wel dat de energie

die opgewekt wordt ten goede moet komen aan de lokale bevolking. Vaak hebben energiemaatschappijen belang bij het plaatsen van windmolens, want daar

kunnen zij veel rendement uit halen. De lokale bevolking moet juist voordeel

krijgen, want zij hebben tenslotte ook de lasten van de windmolens. Stephan: Ik vind het wel goed als er windmolens langs de Maas worden gezet, het is iets van deze tijd. De manier van plaatsen is wel essentieel. Het geeft namelijk

een heel verrommeld beeld als windmolens op een willekeurige manier geplaatst worden. Belangrijk is dat windmolens in een bepaald ritme en in lijn met

de Maas geplaatst worden. De molens versterken dan de contouren van de rivier.

Op de klei van Gelderland

Architectuur vs Verrommeling Als ik naar deze amfibische huizen aan de Gouden Ham kijk, krijg ik een warm gevoel van binnen. Prachtig toch, al die nieuwe woonvormen op â&#x20AC;&#x2DC;onsâ&#x20AC;&#x2122; water? De keuze om hier een nieuwe identiteit en architectonisch karakter aan te geven bevalt me zeer.

Andrea en Tim Tim: Af en toe een huis in de uiterwaarden moet kunnen. Vroeger stonden er al

huizen op de hoge plekken in de uiterwaarden. Het is wel belangrijk dat het water geen probleem kan opleveren. Andrea: De dijk is essentieel voor de beleving

van het rivierenlandschap. In dit geval is de dijk vanaf het water gezien bijna niet meer zichtbaar. Tim: En vanaf de dijk wordt het zicht naar het achterliggende

meer onttrokken door de contrasterende kleuren. Andrea: Het idee van een nieuw

karakter is goed, maar zou in een andere vorm gegoten moeten worden. Huizen met een duurzaam karakter horen beter thuis in de uiterwaarden. Mensen zouden de basisbehoeften zoals stroom zelf op moeten wekken.

Op de klei van Gelderland

Overmaat vs Verrommeling Op de open komgrond van Maasbommel kom ik een loods tegen die zeker twee keer zo hoog is als het woonhuis. Ik moet lachen als ik de oude schuur achter het huis vergelijk met de kolossale nieuw gebouwde loods. Ik vraag me af of hier niet overgedimensioneerd is.

Rick en Renze In de huidige agrarische sector is deze schaal voor boeren van belang zeggen

Rick en Renze. Ze snappen dat de schuren steeds groter moeten worden om mee

te kunnen met de wereldmarkt, maar of dat zo in het open landschap moet staan

vragen ze zich af. Renze: Wat zit er in deze schuur? Van buiten is dit niet zichtbaar. Wanneer voorbijgangers de functie er van kennen, zullen zij de schuur eerder gaan waarderen. Rick: Vroeger had iedere streek zijn eigen boerderijtype.

De huidige situatie bestaat uit één type dat overal in het land wordt toegepast. Hierdoor mist deze zijn streekeigenheid. Misschien moet daar de nadruk

op gelegd gaan worden. Renze: Het is niet de bedoeling dat we een fopidentiteit

gaan creëren. Deze schuur is nieuw en netjes, het sluipende verrommelingsproces moet nog gaan plaatsvinden. Straks gaat de boer zijn machines of maiskuil,

rond de schuur plaatsen. Rick: Die zal dan net zo’n overmaat als de schuur hebben. Dat is pas echt verrommeling.

Op de klei van Gelderland

Idylle vs Verrommeling Veel inwoners die geworteld zijn in een gebied spreken vaak over de â&#x20AC;&#x2DC;importâ&#x20AC;&#x2122; die de gebruiken van het platteland niet begrijpen. Het idyllische beeld van rust en ruimte dat deze import heeft, botst vaak koud op de 24uurs economie die er op dit platteland plaatsvindt.

Jon en Joris Het idyllische beeld wordt voorgeschoteld door makelaars en overheid, zeggen Jon en Joris samen. Jon: De import heeft een te romantisch beeld van een boer

die met de hand zijn koeien melkt. Mensen uit de stad zijn veelal individualistisch en kunnen niet snel wennen aan het platteland. Daarbij komt dat stedelingen alleen de positieve dingen horen. Rust en ruimte worden gepromoot, dan valt

het ineens tegen wanneer er grote trailers en landbouwvoertuigen door de straat denderen. Joris: De import schikt zich niet naar de cultuur. De dorpelingen

hebben wel acceptatievermogen maar de import maakt daar geen gebruik van. De discussie over zondagsrust en het accepteren van import is in de stad al veel verder.

Op de klei van Gelderland

Icoon vs Verrommeling Over industriële objecten en terreinen zijn we het snel eens dat ze ‘vies’ zijn. Ver vanuit het omliggende landschap is de toren van Electrabel te zien. In de loop der tijd heeft hij een bepaalde lading gekregen, het is een icoon en wordt hierdoor niet meer als vies gezien.

Stephan en Maudi Stephan begint de discussie: Je moet naar een element toe kunnen gaan, het moet

als het ware tastbaar zijn om er een binding mee te krijgen. Als de energiecentrale zou sluiten en er zou een groot hek omheen gezet worden dan wordt deze fabriek juist heel erg als verrommeling gezien. Maudi zegt: In het geval van de energiecentrale bij Nijmegen, weet iedereen de functie van deze fabriek. Energie is iets

dat we belangrijk vinden, wat er toe leidt dat we zo’n grote fabriek voor lief nemen. Stephan oppert: De ligging beinvloedt ook of het als verrommeling wordt ervaren of niet. Maudi reageert: Zeker, als het in het zicht staat vind ik het goed om

discussie over duurzaamheid op te wekken. Stephan vraagt zich af: Zouden we zo’n grote fabriek in de toekomst ook weer zo in het open zicht inpassen?

Op de klei van Gelderland

Gewenning vs Verrommeling Tegen de avond kom ik bij Wijchen een hoogspanningsmast tegen. Ik was er bijna langs gefietst zonder hem te zien. Ik bedenk dat je aan bepaalde rommel ook went en dat het bijna niet meer opvalt. We hebben geaccepteerd dat het collectieve belang groter is.

Loek en Andrea Hoogspanningsmasten zijn nodig. Ze zijn dan ook een icoon voor onze huidige

maatschappij. Daar zijn Loek en Andrea het over eens. Dat ze niet meer opvallen komt voor een belangrijk deel doordat je eraan went, zegt Loek. Andrea: Ik ken

een pleintje met lelijke bomen, op een gegeven moment ben ik ze gaan negeren.

Het is eigenlijk niet goed dat je het gaat negeren, je kunt er beter wat aan proberen te doen, toch? Loek voegt hieraan toe dat het niet voor iedereen mogelijk is om

er wat aan te doen. Geeft het dan wel rust? Het is zoals het is! Als we weer terug gaan naar het voorbeeld van de hoogspanningsmasten kun je jezelf afvragen of

dit geen goed ontworpen verrommeling is? Loek: dit is zeker geen goed ontworpen element. Hij kijkt niet naar de context maar neemt de kortste route van A-B.

Je kunt er uiteindelijk, als je er iedere dag lang komt, best aan wennen. Andrea

voegt hier nog aan toe dat we ze eigenlijk negeren in plaats van er aan te wennen.

Op de klei van Gelderland

Nostalgie vs Verrommeling Naast de Waaldijk vind ik een boerderij met allerlei landbouwvoertuigen. Ik zink weg in gedachten en denk aan mijn geboorteplaats. Het eerste tochtje op de tractor van de buurman. Mij geeft het een nostalgisch gevoel, terwijl een ander dit erf verrommeld kan vinden.

Rick en Joris Is dit verrommeling? Alles staat netjes recht en er is zelfs geveegd. Op de eerste

de beste boerderij ziet het er veel slechter uit, zeggen Rick en Joris. Hier kunnen andere boeren nog wat van leren. Rick: Dit doet me denken aan het echte

boerenleven van vroeger. De boer is zuinig op zijn spullen en probeert zo goed

en goedkoop mogelijk alles netjes te houden, kijk maar naar dat dak. Voor dit beeld gaan veel stedelingen op hun vrije zondag naar het platteland. Dit is

het idyllische platteland! Joris: Je ziet meteen de functie van het erf, waardoor

je het al geen verrommeling vindt. Op het platteland moeten meer boeren hun

erf toegankelijk maken. Hierdoor zal het platteland beter gewaardeerd worden, ook de niet idyllische erven. Rick: Dat zal alleen gebeuren wanneer de boer

er snel en makkelijk geld mee kan verdienen. Een boer kijkt vaak alleen naar zichzelf. “what’s in it for me” aldus Joris.

Op de klei van Gelderland

Recreatie vs Verrommeling De Loonse Waard is een zandwinplas aan de Maas. Er is veel rust, water en natuur. De ideale plek voor een vakantie. Maar je zou hier het liefst zo snel mogelijk voorbij fietsen. Wanneer gaat de belevingswaarde van het collectief voor op de lokale verrommeling?

Tim en Rick Iedereen is het er waarschijnlijk over eens dat dit niet kan, zeggen ze beide.

De enigen die profiteren zijn de mensen met hun standplaats en de eigenaar

van dit land. Tim: Er is een verschil tussen wat de lokale bewoner of de recreant

als verrommeling ziet. De recreant vindt dit waarschijnlijk geen verrommeling,

maar de lokale bewoner is gesteld op deze plek. Rick: Er is een gebrek aan structuur in deze camping en hij is niet landschappelijk ingepast. Een enkele caravan

kan idyllisch zijn, maar in dit geval zijn er teveel. Tim: Het is typerend dat deze recreanten op een van de mooiste plekken in het landschap staan, maar dat

de meeste campingbewoners uitkijken op de volgende caravan of schutting.

Op de klei van Gelderland

Gebruik vs Verrommeling Vanuit de autoruit zie ik ineens een stilleven. Het ideale voorbeeld van onze individuele vrijheden, maar waar ligt de grens? De eigenaar van dit perceel zal eerder naar de gebruikswaarde van het hutje kijken dan naar de kleur die het heeft.

Jon en Stephan Jon: Vaak zien we elementen als verrommeling, maar zodra we het verhaal erachter kennen verandert dit. Wellicht is dit een jongerenkeet. Dat zou mijn mening

veranderen. Stephan: Persoonlijk vind ik dat er regels moeten komen wat betreft dit soort elementen. Het moet wel binnen de perken blijven. Jon: Maar

de uitzondering op de regel maakt het leuk. Dit hutje ziet er wel vrolijk uit.

Wanneer er in de stad iemand met een rare muts op loopt blijft die ene persoon in je gedachten, terwijl je wel honderd mensen gepasseerd bent die dag.

Stephan: Die uitzonderingen moeten niet te gek worden. Wat ook meespeelt is

het element tijd. Een landbouwmachine kan er tijdelijk staan, dat is minder storend.

Op de klei van Gelderland

Boerenverstand vs Verrommeling De Van Heemstraweg is een belangrijke verkeersader. Elke dag rijden er zo’n 800 vrachtwagens en 7.000 motorvoertuigen overheen. Met de laatste stukjes land - die tussen alle ontwikkelingen overblijven - kan een boer een gemakkelijke zakcent verdienen.

Renze en Andrea Als de discussie gestart wordt begint Renze meteen: Dit is ernstige verrommeling, zelfs de laatste stukjes groen worden verpest met schreeuwerige reclameborden. Andrea: Het is voor zo’n boer ook een tweestrijd. Enerzijds kan hij er snel en

makkelijk geld mee verdienen. Anderzijds toont hij zogenaamd geen respect voor zijn omgeving. Maar als hij zo’n aanbod niet accepteert staat de kar toch wel bij de buurman op het land. Renze: Ik begrijp het belang wel van de verschillende partijen, maar zou wel eens willen weten hoe belangrijk deze inkomsten voor

de boer zijn. Is het bij wijze van spreken van levensbelang? Als de inkomsten door deze kar er voor zorgen dat de boer kan blijven bestaan en daarmee ook de laatste stukjes agrarisch land naast de Van Heemstraweg? Dan heeft dat invloed op

mijn mening. Andrea besluit: Het individu wordt rijk terwijl het collectief er overlast van heeft. Ik vraag me af of je het kan verbieden en of agrariërs dan creatiever worden en andere manieren van inkomsten vinden?

Op de klei van Gelderland

Opgepoetst vs Verrommeling Aan de Maas bij Batenburg kom ik twee kanonnen tegen die met hoogglans rood en geel beschilderde zijn. Ze duiden op een ruïne en de stadsrechten van het plaatsje. Ik vraag me af of dit poets en herstelwerk wel nodig is om dit plaatsje er ‘echt’ oud uit te laten zien?

Loek en Tim Eigenlijk wil ik het kanon in zijn context zien, zegt Loek. Maar zo lijkt het

een verkapt uithangbord. Tim: het was minder storend als dit kanon met blanke lak was geschilderd. Je moet de objecten van betekenis in stand houden maar je moet het landschap niet tot pretpark verheffen of vercommercialiseren.

Loek: Dit kanon refereert naar een vervallen ruïne. Het is de vraag of het dus zo’n nieuwe uitstraling moet hebben. Bij het volledig opgeknapte Muiderslot zou

dit kanon beter op zijn plaats zijn dan bij een ruïne. Tim: Het is nu niets meer

dan een reclamebord voor met name de schilder in het dorp. Het zou ook raar zijn

om dit kanon expres oud te laten lijken. Dat is dan net zo slecht als het oppoetsen.

Op de klei van Gelderland

Wisselwerking vs Verrommeling â&#x20AC;&#x2DC;Oorzaak gevolgâ&#x20AC;&#x2122;. In de wetten van Newton wordt al beschreven dat elke actie een reactie voortbrengt. Maneges blijken nu goed in de markt te liggen, om deze te bouwen is echter veel geld nodig. Mensen willen steeds meer voor minder, waardoor reclame het gevolg is.

Maudi en Joris Is reclame wel het gevolg van het feit dat mensen steeds meer voor minder willen, vraagt Joris meteen. Maudi: Hij heeft het geld waarschijnlijk niet nodig om van

te bestaan. Bij wisselwerking vind ik namelijk dat de voordelen van verrommeling soms zwaarder wegen dan de nadelen. Joris: Wil je blijven bestaan door een lelijke

investering? Of wil je mooi ten onder gaan. De overheid moet hier randvoorwaarden voor opstellen. Je hebt niet door dat de mensen tegenwoordig enorm geleid worden door reclame. Samen vinden ze dat de eigenaar wel enorm zijn best heeft gedaan om de reclame zo netjes mogelijk te plaatsen. Joris: Hij voelt zelf al aan dat

het verrommeling is, door de noodzaak plaatst hij ze dan zo netjes mogelijk.

Ik denk eigenlijk dat de eigenaar liever zou willen dat de voorbijgangers zijn paarden en manege zien, in plaats van de reclameborden. Maudi: Die paarden zien ze

honderd meter daarvoor wel, hier kan de eigenaar gewoon makkelijk geld verdienen.

Op de klei van Gelderland

Verrommeling vs Verrommeling Bij Niftrik kruist de A50 de Maas. Onze infrastructuur zorgt globaal voor goede bereikbaarheid. Lokaal belemmert het echter de toegankelijkheid. Het wordt gezien als verrommeling en heeft een magneetwerking op andere verrommeling.

Stephan en Joris We zijn het samen over deze stelling eens. Als je het hebt over infrastructuur

dan heb je het al snel over verrommeling. Infrastructuur brengt veel elementen

met zich mee zoals bruggen en viaducten. Stephan: Dit soort verrommeling ontstaat vaak op plekken waar je niet snel gezien wordt. Mensen voelen zich dan vrij en

dat nodigt uit tot ondeugd. Joris vraagt: Zou je hier iets aan kunnen doen en zouden we dat willen? Stephan: Je zou er zeker wat aan kunnen doen. Door bijvoorbeeld het plaatsen van cameraâ&#x20AC;&#x2122;s. Op die manier zorg je ervoor dat er toezicht op deze

plekken blijft. Het lijkt mij namelijk wel dat je dit soort verrommeling voorkomen wilt gaan om zo vernielingen en andere vormen van verrommeling tegen te gaan. Hiermee zou je de zogeheten magneetwerking kunnen stopzetten.

Joris zegt: Dit zou je op verschillende plekken kunnen toepassen, zoals tunnels, bedrijfsterreinen, lege gebouwen en dergelijke.

Op de klei van Gelderland

Kunst vs Verrommeling Mooi of lelijk? Alles kan aan de term verrommeling gehangen worden. Iedereen heeft zijn of haar eigen mening over mooi en lelijk. Als vergelijking kan ik zeggen dat de discussie over kunst net zo subjectief is als de discussie over het begrip verrommeling.

Jon en Renze Jon vraagt zich af of kunst wel verrommeling kan zijn. Kunst zou door een lokale kunstenaar gemaakt moeten worden en een verhaal van de omgeving moeten vertellen. Ik ken een aantal voorbeelden waar een kunstwerk het verhaal van

de gemeenschap of generatie vertelt. Deze worden lokaal enorm gewaardeerd.

Renze: Ik vind het belangrijk direct het verhaal achter een kunstwerk te begrijpen. Hiernaast is ook de relatie met de context zeer belangrijk, het mag geen universeel toepasbaar kunstwerk zijn. Kunstwerken fungeren hiernaast ook vaak

als oriĂŤntatiepunt en markeren een plek in het landschap. Jon: Het moet

een toegevoegde waarde hebben. Beiden zijn het er over eens dat in elk geval deze discussie over kunst net zo subjectief is als de discussies die we gevoerd hebben over verrommeling.

Op de klei van Gelderland

Toekomst versus Verrommeling Als we naar de huidige tendensen in de maatschappij kijken, zien we dat er

een bepaalde onvrede heerst en er een verschuiving plaatsvindt. Deze onvrede en verschuiving hebben naar mijn mening niet zozeer te maken met dingen

als milieu, criminaliteit of immigratiebeleid, maar er schuilt een diepere laag onder. Een dieper gevoel van onvrede over de vraag: Hoe kunnen we blijven wie we zijn? Zijn we nog wel wie we zijn? En wie zijn we eigenlijk? Deze identiteitsvragen spelen ook een rol bij onze landschappelijke verrommeling. Vragen zijn er

zoals: Kan het landschap nog wel blijven zoals het is? Is het landschap nog wel

zoals het was? En wat is ons landschap eigenlijk? Om over verrommeling te praten zullen we ook invulling moeten geven aan het begrip identiteit, de Nederlandse identiteit maar ook landschappelijke identiteit, daar kunnen we niet omheen.

De begrippen verrommeling en identiteit hebben constant met elkaar te maken. Het landschappelijke gezicht van Nederland wordt constant geen vermaakt.

Veel plekken die je van vroeger kent kunnen nu compleet verdwenen zijn en plaats hebben gemaakt voor nieuwe plekken en landschappen. Door de veranderingen in het vertrouwde landschap om ons heen pak je de mensen steeds een stukje

van hun identiteit af. Hiernaast lijken veel Nederlanders tegenwoordig nergens meer te wonen. Je kunt zeggen dat er twee soorten mensen zijn: gewortelde

en verankerde. Tot en met de Tweede Wereldoorlog was je geworteld in een gebied door de wortels van je ouders. Was je vader bakker dan werd jij dat ook. Dat is nu

niet meer zo. We hebben geen wortels meer maar ankers waar we mee verankerd zitten in een haven ofwel een lokaal netwerk.

Op de klei van Gelderland

Naar mate de tijd verstrijkt zullen mensen in het algemeen langer in een haven verblijven. Vanwege bijvoorbeeld werk of het stichten van een gezin. Hierdoor

zijn mensen steeds meer gebonden aan die lokale omgeving. Bij het kiezen van een haven is het begrip lokaal van groot belang. Mensen kiezen dan liever geen

verrommelde plek want ze weten dat ze daar het grootste gedeelte van hun leven zullen gaan doorbrengen.

Iedere plek is anders, er wonen andere mensen, er zijn andere voorzieningen, andere omstandigheden en andere gebruiken. Voor elke opgave is specifiek

maatwerk nodig. Als je verrommeling wilt tegengaan, laat dan mensen op lokale

schaal nadenken. Zij weten het beste wat er speelt in hun omgeving. Waar je wel en niet aan moet komen en waar oplossingen liggen. Als zij meedenken creĂŤer je draagvlak voor een ingreep. Je hebt daarbij wel sturing en financiĂŤle hulp

van bovenaf nodig. Maar het blijft maatwerk, er kan geen standaard toolbox

aan oplossingen worden gegeven die universeel toepasbaar zijn. In de tijd van onze droogmakerijen hebben de mensen van toen het landschap ontworpen

naar de wensen van toen, dus waarom zouden wij nu vast willen houden aan de wensen van toen, en niet gewoon de wensen van nu ontwerpen?

Het is onmogelijk om de verrommelingskwestie te benaderen zonder te wijzen op duurzaamheid en innovatie. We hebben in de afgelopen honderd jaar een

gigantische ontwikkeling doorgemaakt. Historische kaarten zijn in een sneltreinvaart volledig van kleur verschoten. De hulpbronnen van de planeet worden niet groter, ze verminderen in de loop der tijd. Maar onze economische groei en consumptiegedrag blijft maar stijgen.

Op de klei van Gelderland

Op een bepaald moment moeten we vertragen en het met minder doen.

Anders zullen we ten onder gaan: â&#x20AC;&#x2DC;Slow down or go downâ&#x20AC;&#x2122;. Niet meer denken in globale en snelle stappen maar juist in kleine stapjes, in lokale stapjes,

in zorgvuldige stapjes. Lokale ontwikkelingen zijn ten eerste enorm belangrijk

voor de omgevingseconomie. Ten tweede zullen ze lokaal meer onderling begrip en draagvlak creĂŤren. En als laatste kunnen ze de magneetwerking van

verrommeling omdraaien naar magneetwerking voor ruimtelijke kwaliteit. Om over verrommeling te kunnen praten moeten we naar onze mening dus eerst invulling aan het begrip identiteit gegeven. Hiernaast zou er vanuit de overheid gestimuleerd moeten worden op lokale ontwikkelingen en niet op globalisering of intensivering. Duurzaamheid en innovatie zijn essentieel om op langere

termijn een ontrommeld landschap te krijgen. Maar wat zal het gaan worden in de toekomst? Hoe gaat dit kabinet om met ruimtelijke ordening? Voor politici,

landschapsontwerpers en bewoners wordt het een spannende tijd, want zij zullen in de toekomst invulling moeten geven aan ons landschap.

Op de klei van Gelderland

Deel 2

Op de klei van Nieuwaal Beeldessay van Mindscape Works

Op de klei van Nieuwaal

Woord vooraf Ontwerpen doe je niet vanuit je ivoren toren, maar samen met bewoners en

gebruikers. Onze opleiding Tuin- en Landschapsinrichting van Hogeschool van

Hall-Larenstein zorgt voor de vakmensen. In onze minor Ontwikkelingsplanologie / Landschap en Verstedelijking willen we met name dat aspect â&#x20AC;&#x2DC;samen met bewonersâ&#x20AC;&#x2122; centraal stellen. Hoe doe je dat? Wat is de rol van de landschapsarchitect en landschapsarchitectuur in deze planvormingsprocessen?

Van de Provincie Gelderland kregen we als docenten van deze minor de opdracht

met onze studenten onderzoek te doen naar verrommeling en hoe dat aan te pakken. We wilden dan wel graag een dorp daarbij zoeken waar we alles konden toepassen. Na wat rondvragen kwam de opdrachtgever al snel met Nieuwaal. Niet omdat het

zo ernstig verrommeld is, maar omdat er een enthousiaste bewonersgroep actief is. Het is een fantastische periode geweest. Onze studenten werden gastvrij ontvangen, rondgeleid, te woord gestaan in interviews en konden op bedrijfsbezoek.

Om enkele dagen intensief in het dorp onderzoek te kunnen doen stelde iemand zelfs zijn garage beschikbaar als kantoorruimte. Op de twee grote avonden voor

de bewoners (Wat is de identiteit van Nieuwaal, hoe willen we verder?) kwamen ruim 50 actieve deelnemers! En koffie! En cake! En zo stak het enthousiasme

van de bewoners van Nieuwaal ook onze studenten aan: hier doen we het voor. Het bureau Mindscape Works liep als een trein (of eigenlijk: nog beter).

Op de klei van Nieuwaal

Dit boekje geeft een prachtig tijdsbeeld van Nieuwaal. Het is een uniek document. Uniek omdat er maar één Nieuwaal is, maar ook omdat zo’n foto-essay eigenlijk

nooit wordt gemaakt. Hier wordt duidelijk wat bewoners van Nieuwaal belangrijk vinden. Wat de landschapsarchitect (en eigenlijke iedere plannenmaker)

belangrijk vindt. We wensen de bewoners van Nieuwaal veel succes bij de verdere ontwikkeling van hun dorp. We hopen dat deze publicatie daaraan bijdraagt en

we danken van harte iedereen die deze periode voor ons (studenten en docenten) tot een succes maakte.

Namens van Hall Larenstein Jos Ulijn Ad Woudstra Velp, januari 2011

Op de klei van Nieuwaal

Doe maar gewoon Doe mij maar een gewone koe in een gewone uiterwaard

aan het gewone water van de Waal. Doe mij het licht van vroeger maar

een boer die als een wilg geworteld is en als het even kan o Heer die fietser nog een keer

die ene fietser op zijn Fongers

op de dijk.

Koos van Zomeren, ‘Doe maar gewoon’ uit Ik heet welkom, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2007.

Op de klei van Nieuwaal

Beeldessay

Rivieren landschap

Op de klei van Nieuwaal

Historisch landschap

Op de klei van Nieuwaal

Religieus landschap

Op de klei van Nieuwaal

Agrarisch landschap

Op de klei van Nieuwaal

Transport landschap

Op de klei van Nieuwaal

Kassen landschap

Op de klei van Nieuwaal

De deur staat altijd open Dit beeldessay vertelt het verhaal van het dorpje Nieuwaal. Het essay is tot stand gekomen in samenwerking met tien bewoners van het dorp. In een interview

hebben wij hen gevraagd naar de ruimtelijke kwaliteit van hun woonomgeving. Hierin hebben zij de, in hun ogen, meest aangename en minst aangename

plekken in het dorp aangewezen en er een uitspraak over gedaan. De resultaten hiervan zijn in dit essay terug te vinden. Voorafgaand aan deze portrettenreeks

werden er in zes beelden de meest kenmerkende landschapstypes van het gebied weergegeven. Door middel van dit beeldessay komen we er achter waar

de ruimtelijke kwaliteit van Nieuwaal nu ligt en waar men minder over

te spreken is. Het doel van dit beeldessay is om een discussie op gang te brengen over de ruimtelijke kwaliteit binnen het dorp Nieuwaal. Deze discussie heeft uiteindelijk in een workshop geleid tot een mindscape, een kaart waarop de dorpsbeleving getekend staat.

Nieuwaal is een dorpje gelegen in de Bommelerwaard. Het gebied heeft een zwaar verleden met veel armoede. De rivier de Waal is drager van bijzondere plekken

en verhalen. Zij heeft haar tekening en sporen in het landschap achter gelaten.

Ze bepaalt het historische karakter van het dorp. In 1995 werd het dorp voor het laatst geëvacueerd voor het hoogwater.

Na de Tweede Wereldoorlog is het gebied meer gaan leven en heeft het karakter een nieuw gezicht gekregen. De aanleg van de Van Heemstraweg in 1959

en de ruilverkaveling in 1973 hebben geleid tot economische vooruitgang en verbetering. Het gebied is hierdoor getransformeerd tot zijn huidige vorm.

Een landelijk dorp met veel glastuinbouw. De mensen zijn nuchtere harde werkers. Het is een saamhorige gemeenschap, “Ons kent ons”. De deur staat er altijd open.

Op de klei van Nieuwaal

Meneer van der Meijden kwamen we tegen tijdens een van de eerst bezoeken

aan Nieuwaal. Hij is een bekend persoon in het dorp, bijna iedereen kent hem.

Hij staat met een riek te werken in zijn moestuin. Vanaf de weg vragen we of we hem even mogen storen. Uit zijn stem versta ik een soort ja. We leggen uit dat

we bezig zijn met een project over verrommeling en vragen hem wat er volgens hem in het landschap veranderd is in vergelijking met vroeger en wat hij als verrommeling ziet.

â&#x20AC;&#x153;Verrommeling dat is hier in de uiterwaarden. Vroeger werd de uiterwaard nog gebruikt voor landbouw en goed onderhouden. Ik kreeg een boete als ik een distel op mijn land had staan, maar nu krijg ik

een boete als ik er een uit de grond trek, en ligt die grond daar maar te verpieteren en dat wordt dan natuur genoemd.â&#x20AC;?

Hij groet een voorbijganger en kijkt rustig voor zich uit. Het blijft stil.

Op de klei van Nieuwaal

Heidi van Hemert Tuinder in snijbloemen

Helpt als coördinator op de basisschool

Zit in de activiteitencommissie van Nieuwaal

“ Er is veel medeleven in het dorp. Mensen helpen elkaar, gelovig of niet.”

Op de klei van Nieuwaal

“ De Lieskampen of het Brakelsebos, Daar ga ik lekker rustig wandelen voor mijn conditie of met de hond”

“ Jacob Ekelmanstraat, Het nodigt niet uit en is wel het visitekaartje van het dorp”

Op de klei van Nieuwaal

Gerwout van den Heuvel Purser bij Transavia

Woonachtig bij zijn ouders op de boerderij

â&#x20AC;&#x153; Het is een rustig, saamhorig dorp met een eigen karakter, een beetje eigenzinnig.â&#x20AC;?

Op de klei van Nieuwaal

“ Als ik de dijk op kom bij de kerk, Mooi, die duwboten en bedrijvigheid langs ons kleine dorpje”

“ Jacob Ekelmanstraat, Die scheve meidoorns zijn een doorn in mijn oog en ze zien er karig uit”

Op de klei van Nieuwaal

Trudy van Hemert Taxichauffeur regiotaxi

Daarvoor 7 jaar in het Trefpunt

“ Sociale controle in het dorp is erg groot, iedereen leeft met elkaar mee. Ons kent ons.”

Op de klei van Nieuwaal

“ De putten in de uiterwaarden, Is toch gewoon super mooi, al die planten en natuur die er groeit”

“ Het paadje langs het kerkhof, Je kunt er niet eens fatsoenlijk lopen en de kinderen fietsen er ook vaak langs heen”

Op de klei van Nieuwaal

Johan Haverhals Hovenier Tuinder

â&#x20AC;&#x153; Erg kenmerkend voor het gebied is de saamhorigheid, een hechte gemeenschap, iedereen helpt elkaar.â&#x20AC;?

Op de klei van Nieuwaal

“ Hier waar ik nu aan het werk ben, Het is hier rustig en ik heb van niemand last en ‘s morgens zie ik vaak allerlei wild als ik aankom”

“ Het Kerkhof, Dat is echt achterstallig onderhoud sinds Flora Nova het onderhoud verzorgd”

Op de klei van Nieuwaal

Piet van Krieken Bedrijfsleider VION

Werkzaam voor de voedsel en warenautoriteit

â&#x20AC;&#x153; Een rustig en landelijk dorp. Gelovigen en ongelovigen vinden elkaar gemakkelijk en organiseren samen veel activiteiten.â&#x20AC;?

Op de klei van Nieuwaal

“ De straat naar achter, Ik loop vaak even de straat uit vanwege de rust die je er vindt tussen licht en donker”

“ De oude diepvries aan de Kerkstraat, Hij staat inmiddels al weer 20 jaar leeg, het wordt nu wel weer tijd voor iets anders”

Op de klei van Nieuwaal

Hans van der Hoek Bouwkundig Architect

â&#x20AC;&#x153; Nieuwaal heeft een grote diversiteit aan inwoners. Zolang je rekening houdt met je dorpsgenoten, kun je je eigen gang gaan hier.â&#x20AC;?

Op de klei van Nieuwaal

“ Het overzicht bij de kerk, Het is een karakteristiek punt in het gebied, hier begint het dorp”

“ De garages, er is gebrek aan onderhoud, het zijn bijna monumenten... haha. Ze storen me eerder dan de kassen”

Op de klei van Nieuwaal

Joline en Julia Leerlingen op de basisschool De Regenboog

â&#x20AC;&#x153; In het dorp is veel te doen, straks is er de feestweek en de zeskamp.â&#x20AC;?

Op de klei van Nieuwaal

“ In de uiterwaarden, Lekker zwemmen en wandelen in de uiterwaarden, en op zoek naar vlinders”

“ Ons speeltuintje, Er is heel veel stuk en met verf bespoten, de netten worden in brand gestoken door de oudere jongens”

Op de klei van Nieuwaal

P.C. Kerkhof Bouwkundig architect

Kerkbestuur Nieuwaal

Leraar Hogeschool Den Bosch

â&#x20AC;&#x153; Als ik naar de randstad ga dan word ik gek van al dat gezoef, het is dan fijn om thuis te komen en van de rust te kunnen genieten.â&#x20AC;?

Op de klei van Nieuwaal

“ In de uiterwaarden, Daar ga ik lekker dwalen met de kinderen over modderpaadjes en je ziet geen sterveling”

“ De Jacob Ekelmanstraat, Ik vind het een rommelig beeld, het zit in de kleine dingen, bijvoorbeeld andere bomen of bloembakken”

Op de klei van Nieuwaal

Daan van der Linden IJsvereniging Nieuwaal

“ De dijkverzwaring is een grote verandering geweest, dit gaf ons de zekerheid van wonen want we zijn wel 3 keer geëvacueerd.”

Op de klei van Nieuwaal

“ De dijk, ik ga vaak fietsen, alleen is het jammer dat we geen plek hebben waar we dichtbij de Waal kunnen zitten”

“ De Jacob Ekelmanstraat, de entree van het dorp wil ik graag beter verzorgd zien, met een oplossing voor het vrachtverkeer”

Op de klei van Nieuwaal

Kees van Wijk Rozentuinder

â&#x20AC;&#x153; Er is altijd wel spanning. Bewoners willen de kassen juist zo ver mogelijk van het dorp af. Milieuorganisaties willen de kassen juist zo dicht mogelijk bij de dorpen hebben.â&#x20AC;?

Op de klei van Nieuwaal

“ Hier achter mijn kassen, ik ga elke morgen even naar achter en kijk dan naar het dorp met de huizen en bomen met links de kassen”

“ De Jacob Ekelmanstraat, de huisjes in het begin van de straat hebben geen tuin en ook geen beleving. Je kijkt dwars door het huis”

Op de klei van Nieuwaal

De mindscape, het dorp in kaart gebrachtâ&#x20AC;Ś De prent op deze twee paginaâ&#x20AC;&#x2122;s is het resultaat van interviews, de workshop

en gesprekken die met de bewoners zijn gehouden. Deze dorpsbelevingskaart

- ook wel mindscape genoemd - verbeeldt de gedachten, belevingen, knelpunten en historische feiten die in deze gesprekken naar voren zijn gekomen, en laat zien hoe de dorpelingen Nieuwaal ervaren.

Op de klei van Nieuwaal

Denkend aan Nieuwaal… Zien we een landschap van contrasten voor ons, contrasten tussen: gelovigen en ongelovigen, tussen wonen en werken, tussen landbouw en tuinbouw,

tussen kom en uiterwaard en tussen natuur en recreatie. Opvallend is het contrast tussen landelijke rust en economische bedrijvigheid. De 24 uurs economie van de tuinbouwsector botst met het idyllische beeld van ruimte en groen dat veel

stedelingen van het platteland hebben. Deze landschappelijke contrasten zorgen voor knelpunten en onderling verschil van mening over ruimtelijke kwaliteit. De meeste knelpunten hebben te maken met verschil in gebruik, beleving

en toekomstbeeld of met leeftijd en geloof. Wat opvalt is dat het veelal om kleine dingen gaat, en er op kleine schaal naar verrommeling gekeken wordt.

Het gaat om plekken zoals het paadje langs het kerkhof of de bloembakken in de Jacob Ekelmansstraat.

Kleinschalige verrommeling zien wij als niet opgeruimd en verloederd, het gaat

gepaard met persoonlijke meningen en wordt voornamelijk individueel ervaren. Voor de één zijn de silo’s en landbouwvoertuigen op een boerenerf een vorm

van landschapsverrommeling en een doorn in het oog en voor de ander geeft het een nostalgisch gevoel en vertelt het een verhaal over de economische vooruitgang en geschiedenis van het gebied. Als we naar grootschalige verrommeling kijken dan gaat het om het verdwijnen van landschaps-

karakteristieken en structuren. Deze definitie berust al meer op feiten maar

gaat nog steeds gepaard met een mening. Grootschalige verrommeling wordt

voornamelijk gesignaleerd door specialisten en wordt vaak ervaren door de burger.

Op de klei van Nieuwaal

Met dit essay willen wij de vraag opwekken of we, bij wijze van spreken, een glazen koepel over Nieuwaal kunnen zetten. Moeten we alles willen koesteren wat er zich

in bevindt of moet het landschap ruimte bieden aan ontwikkeling en verandering? Wij als jonge landschapsarchitecten pleiten voor het laatste, want ontwikkeling is vooruitgang en zorgt voor stroming en leven in het gebied. Wel zou het op een verantwoorde manier moeten gebeuren. Met behoud van de ruimtelijke

kwaliteiten en versterking van de identiteit van het gebied. Het lijkt of het landschap rond Nieuwaal in slaap gedommeld is. Er heerst een sociale en politieke rust.

Initiatieven worden spaarzaam genomen zowel door overheden als door bewoners. Voor ons bevinden zich in het gebied veel mogelijkheden en wij zien het als een kansrijk landschap dat nu klaar ligt om wakker geschud te worden.

Wij hopen met dit beeldessay de discussie binnen de gemeente en binnen

de bewoners van Nieuwaal aan te wakkeren. Om zo te komen tot meer initiatief van bijde partijen en uiteindelijk tot een nog mooier Nieuwaal.

Op de klei van Nieuwaal

Deel 3

Grip op verrommeling Handvaten tegen verrommeling

Grip op verrommeling

Woord vooraf Verrommeling, een begrip wat steeds vaker in Nederland wordt gebruikt.

Wie weet nou eigenlijk echt wat het inhoudt? Wat doe je eraan? En hoe kan je

het voorkomen? Dit is een greep uit alle vragen die wij als projectgroep dit half jaar

geprobeerd hebben te beantwoorden. Een half jaar lang zijn wij, Mindscape Works, bezig geweest met het begrip verrommeling. De provincie Gelderland heeft ons gevraagd of wij handvatten voor dit â&#x20AC;&#x2DC;modebegripâ&#x20AC;&#x2122; konden geven. Zo zijn wij

bezig gegaan, hebben literatuuronderzoek gedaan, onderzoek gedaan in het dorp Nieuwaal en hebben met bewoners om tafel gezeten.

Wij hebben dit tijdelijke bureau opgericht in het teken van de minor Landschap

en Verstedelijking op Hogeschool van Hall Larenstein. Vanaf september tot januari

hebben wij, 10 studenten uit het derde en vierde jaar Tuin- en Landschapsinrichting, ons beziggehouden met het begrip verrommeling.

In dit deel van het rapport staan alle conclusies van de onderzoeken die wij hebben gedaan, onze handvatten op verrommeling en verschillende ontwerpprincipes om de verrommeling in de toekomst voor het grootste deel tegen te kunnen gaan. Mindscape Works Januari 2011

Grip op verrommeling

1 Inleiding Verrommeling is een begrip wat vaker en vaker in de mond genomen wordt door verschillende bedrijven en instanties. Niemand weet echt wat het is en hoe het aangepakt moet worden. Er zijn een paar vragen die je jezelf kunt stellen binnen dit onderwerp. Wat is nou eigenlijk verrommeling? Hoe kan je verrommeling in het landschap aanwijzen? En hoe gaan we met deze verrommeling om? Dit rapport is geschreven in opdracht van de Provincie Gelderland. Zij willen graag

grip krijgen op het begrip verrommeling. In dit deel wordt ingegaan op een ontwerpmethode en principes welke wij hebben ontwikkeld om grip te krijgen op

de verrommeling. Het bestaat allereerst uit het hoofdstuk ‘literatuurstudie’ waar de werkdefinitie uitgelegd wordt. Met een stroomschema is getracht helderheid te krijgen in de methode om verrommeling vast te stellen.

In het hoofdstuk ‘handvatten tegen verrommeling’ zal worden ingegaan op

het proces wat doorlopen moet worden om een verrommelingsproof landschap te krijgen. Als eerste is het van belang te weten wat er in de context aanwezig is. Daarna kan de identiteit worden vastgesteld doormiddel van onder andere

bewonersavonden en interviews. Uiteindelijk wordt doormiddel van vier scenario’s de basis gelegd voor een dorpsvisie.

Het hoofdstuk ‘principe toolbox’ geeft oplossingen tegen verrommeling. Wel zijn deze oplossingen maatwerk, dit houd in dat elke plek zijn eigen karakteristieken

heeft en dus een eigen vooronderzoek vereist. De principes die wij hebben uitgewerkt zijn voortgekomen uit onder andere de dorpsvisie, literatuurstudie en het boek Opening Spaces.

Grip op verrommeling

2 Literatuurstudie â&#x20AC;&#x2DC;Het landschap verrommeltâ&#x20AC;&#x2122; dit is een vaak gehoorde term. Het wordt praktisch altijd gebruikt om een negatief landschapsbeeld te duiden, maar wanneer men

een duidelijke, tastbare, omschrijving moet geven van het begrip verrommeling blijkt dit vaak vrij lastig. De hoeveelheid onderzoek naar de verrommeling

is relatief beperkt en vooral recent uitgevoerd. Betekent dit dat het landschap pas recent aan het verrommelen is of zijn we kritischer geworden op

het landschapsbeeld? Waarschijnlijk schuilt in beide mogelijkheden een deel van de waarheid.

Top 10 van storende elementen in het landschap volgens burgers, met weging. (Storende elementen in het landschap: welke waar en voor wie? oktober 2009)

Grip op verrommeling

2.1 Definitie Om iets van verrommeling te kunnen vinden moet je eerst iets van het landschap vinden. Deze mening wordt bepaald door de kenmerken van het individu

en de kenmerken van het landschap. Omdat elk individu een andere stemming, kennis, ervaring en activiteit heeft, zal deze ook een andere beleving bij

het landschap hebben en dus ook een andere mening over de verrommeling, die in de tijd kan veranderen.

Wat is verrommeling? Op deze vraag hebben al verschillende instanties en personen geprobeerd een antwoord te formuleren. Hier volgt een greep uit verschillende definities:

Verrommeling is een storende toename van de variatie in het landschap in combinatie met een gebrek aan samenhang.

WUR (Verrommeling in Nederland, mei 2006, pag. 10) De toename van ‘willekeurige nieuwe functies rond verouderde agrarische bebouwing’.

Ministerie VROM (Dossier Verrommeling) Verrommeling is het verdwijnen van de echte landschappen, echte dorpen en echte steden.

Kunstenaar Dré Wapenaar (Verrommeling in Zuid-Holland 2008, pag. 5) Verrommeling is ‘bouw maar raak en plemp maar vol’.

Landroof (Verrommeling in Zuid-Holland 2008, pag. 5) Verrommeling is een als negatief ervaren verandering van het grondgebruik. LOLA landscape architects (Verrommeling in Zuid-Holland 2008, pag. 5)

We hebben verschillende opinies geïnventariseerd en afgewogen. We hebben gezocht naar de definitie, oorzaak en grip krijgen op verrommeling.

Deze verschillende opinies hebben we afgewogen en hieruit hebben we een werkdefinitie samengesteld.

Grip op verrommeling

2.2 Werkdefinitie Als bureau stellen wij dat er twee soorten verrommeling zijn, kleinschalige

verrommeling en grootschalige verrommeling. De werkdefinitie van kleinschalige verrommeling is een object of ruimte met achterstallig onderhoud, iets wat

niet opgeruimd is of verloederd. Kleinschalige verrommeling wordt voornamelijk individueel veroorzaakt en ervaren. De oorzaak van kleinschalige verrommeling is de mate of wijze van beheer of onderhoud. De oplossing ligt hiervoor bij mentaliteitsverandering, mensen op andere gedachte brengen.

De werkdefinitie van grootschalige verrommeling is het verdwijnen van

landschapskarakteristieken, ongestructureerd en niet ingepast in het landschap. Het gaat hierbij hoofdzakelijk om planologisch ontworpen ontwikkelingen. Grootschalige verrommeling wordt vooral geconstateerd door specialisten en ervaren door burgers. De oorzaak van grootschalige verrommeling ligt bij het beleid. Deze is niet volledig en te vaag. Individuele vrijheden

Kleinschalige verrommeling

Onduidelijk beleid

Grootschalige verrommeling

Verrommeling is onder te verdelen in twee schaalniveauâ&#x20AC;&#x2122;s.

Een concreter en duidelijker beleid zal het merendeel van verrommeling voorkomen. Als er dan toch nog verrommeling is ontstaan dan is dit te sturen in positieve

richting door een gebiedsontwikkelingsplan op te stellen. Hierin wordt concreet aangegeven wat er de komende tijd met een bepaald gebied gaat gebeuren.

Zo kan bestaande verrommeling beter ingepast worden en zo wordt nieuwe verrommeling tegengegaan.

Grootschalige verrommeling is onder te verdelen in drie verschillende schaalniveaus. Het laagste en dus minst verrommelde niveau is de categorie â&#x20AC;&#x2DC;persoonlijkâ&#x20AC;&#x2122;.

Grip op verrommeling

Veranderingen o.a.

Feiten

- Demografisch - Klimaat - Internationalisering

Noodzaak beleid

Oorzaak

te ontwikkelen (onduidelijk)

Verrommeling van

Probleem

het landschap

Verduidelijken

Grip

van beleid

Doordat verschillende feiten veranderen moet er beleid ontwikkeld worden. Dit beleid wordt te onduidelijk opgesteld waardoor het landschap alsnog verrommeld.

Dit is een zeer subjectieve categorie en deze bevat vooral landschapselementen

waarbij het wat betreft de vormgeving of inpassing afwijkend is van de omgeving.

De overige twee categorieën zijn beide grootschalige verrommeling. Hier kan alleen

het onderscheid gemaakt worden in ‘grootschalige verrommeling’ en ‘verrommeling maatschappelijk verantwoord’ waarvan vanwege de functie geaccepteerd wordt

dat het element nadrukkelijk in het landschap aanwezig is. De bevolking stoort zich hierbij niet aan het landschapselement omdat de functie essentieel is voor de leefbaarheid van de omgeving.

Grip op verrommeling

2.3 Stroomdiagram verrommeling

Element

Is het element ontstaan door nee

een planologisch ontworpen ontwikkeling? Ja

nee

Is het element zichtbaar vanaf

Is de massa van het element

openbaar terrein?

in harmonie met de omgeving? Nee

Wordt het element enkel ervaren

nee Ja

door een beperkte groep mensen?

Is de maat van het element

in harmonie met de omgeving?

Wordt het element veroorzaakt nee

Nee

door de wijze of mate van beheer of onderhoud Ja Ja

Is de vorm van het element

Kleinschalige verrommeling

dominant in de omgeving aanwezig?

Geen verrommeling Nee

Is de kleur van het element dominant in de omgeving aanwezig? Nee

Is de uitstraling van het materiaal Ja

van het element dominant in de omgeving aanwezig? Nee

Heeft het element een verloederde Ja

uitstraling of achterstallig onderhoud? Nee

Grip op verrommeling

Op basis van enkel deze tekst kan het lastig zijn te bepalen of een bepaald element wel of niet verrommeling in het landschap is en binnen welke categorie deze

dan behoort. Om de werkdefinitie eenvoudiger en meer objectief toe te kunnen

passen is het stroomschema verrommeling opgesteld (zie figuur 5.1.1). Door middel van het beantwoorden van vier tot zeven ja/nee vragen kan bepaald worden in welke categorie een element behoort.

Is de functie van

Is het element in harmonie met structuur van de omgeving?

Nee

het element essentieel voor

de leefbaarheid van de omgeving? Ja

Nee

Grootschalige

Is het element qua schaal in harmonie met de omgeving?

Nee

verrommeling

Verrommeling maatschappelijk

Persoonlijk

verantwoord

Het element roept vanwege

Het element wordt door

zijn massa, schaal of vormgeving

de bevolking geaccepteerd

discussie op. Sommige personen

vanwege de belangrijke

vinden het verrommeling,

functie van het element.

anderen niet.

De vragen in het stroomschema zijn geordend in vier verticale kolommen. De linker

bevat vragen met betrekking tot kleinschalige verrommeling, de tweede bevat vragen over het ruimtelijke aspect van het element, de derde bevat vragen met betrekking tot de planologie en de meest rechtse kolom bevat vragen met betrekking tot

de functie. Wanneer een element middels het beantwoorden van het stroomschema ingedeeld wordt in de rechtse kolom (grootschalige verrommeling) betekent dit dat

er zowel op ruimtelijk, planologisch en functioneel vlak iets mis is met het element.

Wanneer op basis van dit schema een gebied ingedeeld kan worden in een bepaalde categorie wordt het ook eenvoudiger hier de juiste handvatten voor te kiezen.

Grip op verrommeling

3 Handvatten tegen verrommeling Zoals in het vorige hoofdstuk is beschreven, blijkt verrommeling een subjectief begrip. Het grip krijgen op verrommeling is dus geen universele oplossing, maar maatwerk. Voor elk gebied moet een individuele aanpak opgezet worden. Wel is het van belang dat deze aanpak bepaald wordt op basis van een duidelijk proces. In dit hoofdstuk wordt deze opzet voor dit proces gegeven. Wanneer dit proces gevolgd wordt ontstaat er een verrommelingsproof landschap. Het proces bestaat uit vijf fases. De eerste fase is het vaststellen van de context, hoe zit het landschap in elkaar. De tweede fase bestaat uit het bepalen van de

identiteit van een gebied. Bij voorkeur wordt samen met de bewoners bepaald

wat in een gebied een belangrijke belevingswaarde heeft. Op basis van de eerder

bepaalde context en identiteit worden er in de derde fase verschillende scenario’s

ontwikkeld. Deze scenario’s zijn mogelijkheden in welke richting een gebied zich

zou kunnen ontwikkelen. Deze scenario’s zijn de basis voor het ontwikkelingsplan wat in de vierde fase gerealiseerd wordt. De meest realistische, bruikbare en gewenste onderdelen uit de verschillende scenario’s worden opgenomen in het ontwikkelingsplan. Fase 1

Identiteit/Bewoners Scenario’s

Fase 2

Fase 3

Ontwikkelingsplan

Fase 4

Verrommelingsproof landschap Eindbeeld

Principes

Context

Schematische weergave van het proces voor ontwikkeling van een verrommelingsproof landschap.

Wanneer binnen een ontwikkelingsplan bepaald is welke ontwikkelingen er

binnen een gebied plaats gaan vinden kunnen de door ons opgestelde ontwerpprincipes toegepast worden. Het zijn principes die verrommeling voorkomen, wanneer er ontwikkelingen plaatsvinden. Deze principes worden later in dit

rapport toegelicht. Wanneer dit proces consequent uitgewerkt wordt ontstaat een verrommelingsproof landschap. Het belangrijkste voor de toekomst is,

vast te houden aan de in het ontwikkelingsplan opgestelde lange termijnvisie en niet te handelen naar de waan van de dag.

Grip op verrommeling

3.1 Context Fase 1 Het verrommelingsproof maken van een landschap is maatwerk. Het feit

dat dit maatwerk is komt deels doordat elk landschap anders is opgebouwd. Voor een gedegen ontwikkelingsplan moet de landschappelijke context in kaart gebracht worden.

Het is van belang te kijken naar hoe en waarom het landschap geworden is tot

wat het nu is. Welke biotische en a-biotische factoren liggen ten grondslag aan de ontwikkelingen uit het verleden. Hierdoor kunnen belangrijke verbanden

en structuren herkend worden. Bijvoorbeeld de relatie tussen een bepaalde vorm van landbouw en bodemsoort. Of het verband tussen de locatie van bebouwing en de hoogte van het landschap.

Voorbeeld van een analysekaart van de rivierenstructuur in het land van Maas en Waal.

De conclusie uit dit onderzoek zou moeten bestaan uit een opsomming van

de waardevolle verbanden en structuren. Ook kan bepaald worden welke functies gebiedseigen zijn en welke gebiedsvreemd. Als duidelijk is welke aspecten

karakteristiek zijn voor een gebied kan hier bij een ontwikkelingsplan rekening

mee gehouden worden. Welke structuren zijn dermate belangrijk om behouden te blijven en waar liggen mogelijkheden voor andere ontwikkelingen.

Grip op verrommeling

3.2 Identiteit/Bewoners Fase 2 De identiteit van een gebied is lastiger te bepalen dan de context. Dit komt doordat het bepalen van de context berust op feiten en de identiteit meer op meningen. Het heeft daarom de voorkeur de identiteit van een gebied vast te stellen in

samenwerking met de bewoners. Zij wonen al jaren in het gebied en kunnen daarom goed aangeven wat volgens hen belangrijk en minder belangrijk is.

Als professional is het vooral belangrijk deze informatie op een goede manier van de bewoners te ontvangen.

Een door ons met succes beproefde methode is het ontwikkelen van een Mindscape. Op basis van een beperkt aantal interviews met bewoners is een grafisch

aantrekkelijke dorpskaart gemaakt. De aspecten welke de bewoners als belangrijk beleven zijn hierbij groter afgebeeld dan de aspecten welke zij als minder

belangrijk beleven. Deze â&#x20AC;&#x2DC;conceptâ&#x20AC;&#x2122; Mindscape wordt op een bewonersavond

toegelicht. Alle bewoners krijgen hier de mogelijkheid hun visie op de Mindscape te geven. De kaart wordt op dit commentaar aangepast. Het resultaat is een kaart welke de identiteit van een gebied weergeeft volgens de bewoners.

Voorbeeld van een Mindscape

100

Grip op verrommeling

3.3 Scenario’s Fase 3 Gebaseerd op de identiteit en de context komen verschillende ontwikkelingen

naar voren welke in het gebied spelen of zullen gaan spelen. Uit verschillende afwegingen die wij hebben gemaakt komt naar voren dat de ontwikkelingen

te verdelen zijn in de volgende vier categorieën: sociale-, economische-, politiekeen technologische- ontwikkelingen. Voorbeelden van dergelijke ontwikkelingen zijn vergrijzing en innovatie binnen de glastuinbouw. Voor een goede basis is

het van belang twee belangrijke ontwikkelingen te kiezen die nog onzeker zijn (zie onderstaande fig.). Deze ontwikkelingen worden middels een assenkruis tegen elkaar afgezet waardoor vier verschillende combinaties ontstaan. Economische groei

Economische groei

Open staan Behoud Open staan Behoud

Economischestagnatie stagnatie Economische Voorbeeld van een assenkruis als basis voor het opstellen van scenario’s.

Elke combinatie vormt de basis voor één scenario, bijvoorbeeld economische

ontwikkeling tegenover de behoud van het dorpskarakter. Wat gebeurt er als deze twee factoren zich zo ontwikkelen en wat zijn de gevolgen hiervan op de andere kleinere ontwikkelingen, zowel positief als negatief. Deze scenario’s worden

voorgelegd aan de bewoners zodat zij feedback kunnen geven op wat volgens hen de meest wenselijke denkrichting is voor het gebied. Verschillende elementen

uit de scenario’s worden samengevoegd tot een dorpsvisie, die later de basis vormt voor het ontwikkelingsplan.

101

Grip op verrommeling

3.4 Ontwikkelingsplan Fase 4 Wanneer uit de verschillende scenario’s een gewenst scenario gecreëerd is kan

dit omgevormd worden tot een ontwikkelingsplan. Het scenario geeft weer welke ontwikkelingen gewenst zijn binnen een gebied. Voor het ontwikkelingsplan

wordt dit scenario omgezet naar een meer realistisch plan. Hierbij wordt gekeken

Principes

Principe

in welke vorm de haalbaarheid van een bepaalde ontwikkeling het grootst is.

Het ontwikkelingsplan is gebaseerd op het gewenste scenario en uitgewerkt met de ontwerpprincipes.

Voor het omzetten van het scenario naar het ontwikkelingsplan kunnen de door ons opgestelde ontwerpprincipes gebruikt worden. Zo ontstaat een ontwikkelingsplan naar een verrommelingsproof landschap. Wanneer vanuit het scenario

een bepaalde ontwikkeling gewenst is kan uit de principetoolbox het bijbehorende

principe gekozen worden om deze ontwikkeling op een goede manier vorm te geven. Bijvoorbeeld wanneer vanuit het scenario een uitbreiding van de glastuinbouw

gewenst is kan deze in het ontwikkelingsplan uitgewerkt worden met het principe ‘binnenstebuiten’. Uiteindelijk moet het ontwikkelingsplan dienen als een lange termijnvisie voor een gebied.

102

Grip op verrommeling

3.5 Verrommelingsproof landschap Eindbeeld Met enkel een ontwikkelingsplan is een landschap nog niet verrommelingsproof. Een ontwikkelingsplan is geen plan wat van de ene op de andere dag uitgevoerd kan worden. Zelfs een duidelijke planning is lastig te maken, daarvoor zijn er

teveel onzekere factoren. Na het opstellen van het ontwikkelingsplan is het dus

belangrijk dat het landschap zich ook ontwikkeld in de richting zoals uitgestippeld in het plan.

Voor sommige ontwikkelingen kan dit eenvoudig zijn omdat deze duidelijk beschreven worden binnen het ontwikkelingsplan. Maar er kunnen

ook ontwikkelingen komen waarmee geen rekening gehouden is ten tijde van het opstellen van het ontwikkelingsplan. Het mag niet zo zijn dat deze

ontwikkelingen dan per definitie uitgesloten zouden zijn. Getoetst moet worden of de ontwikkelingen passen binnen de visie van het ontwikkelingsplan. Daarnaast zou gekeken moeten worden welke eisen er binnen de visie

aan het landschap gesteld worden. Mag er geen enkele vorm van verrommeling voorkomen, of is bijvoorbeeld maatschappelijk verantwoordde verrommeling

toegestaan. Dit kan getoetst worden met het op pagina 10 en 11 ge誰ntroduceerde stroomschema verrommeling.

Wanneer de visie waarmee het ontwikkelingsplan opgesteld is samen met het plan

zelf leidend is voor de ontwikkeling van het landschap ontstaat een verrommelingsproof landschap.

Element

Is het element ontstaan door nee

een planologisch ontworpen ontwikkeling? Ja

nee

Is het element zichtbaar vanaf

Is de massa van het element

openbaar terrein?

in harmonie met de omgeving?

Is de functie van

Is het element in harmonie met structuur van de omgeving?

Nee

Wordt het element enkel ervaren

de omgeving? nee Ja

door een beperkte groep mensen?

in harmonie met de omgeving?

Nee

Grootschalige

Is het element qua schaal

Is de maat van het element

Wordt het element veroorzaakt nee

het element essentieel voor de leefbaarheid van

Nee

in harmonie met de omgeving?

Nee

verrommeling

door de wijze of mate van beheer of onderhoud Ja

Persoonlijk

Is de vorm van het element

Kleinschalige verrommeling

dominant in de omgeving aanwezig?

Geen verrommeling Nee

Is de kleur van het element

Verrommeling maatschappelijk verantwoord

Het element roept vanwege

Het element wordt door

zijn massa, schaal of vormgeving

de bevolking geaccepteerd

discussie op. Sommige personen

vanwege de belangrijke

vinden het verrommeling,

functie van het element.

anderen niet.

dominant in de omgeving aanwezig? Nee

Is de uitstraling van het materiaal Ja

van het element dominant in de omgeving aanwezig? Nee

Heeft het element een verloederde Ja

uitstraling of achterstallig onderhoud? Nee

Nieuwe ontwikkelingen moeten getoetst worden aan de visie van het ontwikkelingsplan.

103

Grip op verrommeling

104

Grip op verrommeling

4 Principe toolbox In een landelijk gebied spelen er verschillende problemen met betrekking tot verrommeling. Zo zijn er bijvoorbeeld de kassen die al snel als verrommeling gezien worden of de dorpsidentiteit die langzaam verdwijnt. Deze problemen moeten, als er logisch nagedacht wordt, opgelost kunnen worden. Om dit te bereiken zijn er in het komende hoofdstuk principes uitgewerkt die ervoor zullen zorgen dat de verrommeling hiermee verminderd of opgelost wordt. Een principe is kort gezegd een algemeen ontwerp, bedoeld om voor een langere

periode en op meerdere plekken inzetbaar te kunnen zijn. De principes welke wij hier geven zijn bedoeld om een meer algemene ontwerp oplossing te geven tegen

de verrommeling van het landschap. Deze hebben wij getoetst in het case-gebied Nieuwaal.

De principes bestaan uit een aantal duidelijke richtlijnen waar het ontwerp aan moet voldoen zodat het overal toepasbaar is. Een principe is een middel voor verschillende bedrijven en instanties, maar ook voor bewoners om tot actie

te komen. Voor bewoners hebben principes het doel om aan de gemeente voorbeelden te geven hoe zij willen dat hun dorp eruit komt te zien. Zo leggen ze geen concrete dingen op het bordje van de gemeente, maar juist richtlijnen waar de gemeente zelf op in kan spelen. Wanneer de principes in de praktijk goed werken kunnen deze op meerdere locaties worden ingezet.

Bij de hierop volgende principes zijn de nieuw aangebrachte elementen aangegeven met de kleur roze. De kaartjes met de inpassing in Nieuwaal zijn allen Noordelijk georiĂŤnteerd.

105

Grip op verrommeling

4.1 Woonlint Theorie

Principe

Een dorpslint ontstaat wanneer aan

Om de openheid van een nieuw dorpslint

worden gerealiseerd. In de eerste fase

dat er voldoende zichtlijnen naar

weerzijde van een weg woningen

wordt er per kavel een woning gebouwd. De ruimte tussen de woningen wordt

sterk bepaald door de landschappelijke onderlegger. In de loop der tijd stroopt het lint langzaam dicht met schuren, uitbouwen, nieuwe woningen

en garages. Gevolg is dat het lint verstedelijkt, zonder het behoud

van zichtlijnen. Het dorpslint heeft een eigen identiteit en omvat zowel ritme als sequentie.

initiĂŤle lint

lint stroopt langzaam dicht

lint is sterk verdicht

dorpslint

ritme

sequentie

106

Grip op verrommeling

te kunnen waarborgen is het van belang het landschap open blijven. Zichtlijnen vanuit private terreinen zijn vanwege

individuele vrijheden onbetrouwbaar. Daarom is het van belang dat

de openheid opgenomen wordt in

het bestemmingsplan. De locaties zoals hiernaast weergegeven met een ster zouden zo ook een functie kunnen

krijgen waardoor het zicht behouden blijft.

Principe uitwerking

Inpassing Nieuwaal

Bij het realiseren van een nieuw

Bij een dorp als Nieuwaal past geen

willekeurigheid te laten ontstaan.

van de lintbebouwingen, omdat dit

dorpslint is het van belang

Vrije kavels zijn een grote drager van

deze willekeurigheid. Aan de dijkzijde mag een hogere dichtheid van bebouwing ontstaan.

stedelijke uitbreiding in de oksels

de verrommeling versterkt. Beter is

het om de linten door te zetten, rekening houdend met bestaande afstanden.

De architectuur mag als een boekenkast zijn. Moderne architectuur en

historische architectuur werken samen

bij het maken van een nieuw dorpslint.

Dijkzijde 5m.

1.50m.

Landschapszijde 20m.

107

Grip op verrommeling

15m.

4.2 Buitenste binnen Theorie

Principe

In het boek Opening spaces van

Om de omgeving van de kassen mooi

beschreven hoe een object in de ruimte

ondernemingen geclusterd worden

Hans Loidl en Stefan Bernard wordt

staat. Op de afbeeldingen is goed te zien dat een object minder storend ervaren wordt als het verder weg staat.

Wat nu buitenom de kassen staat

het object al minder storend. De ratio

wordt verplaatst naar binnen,

8:1 geeft een situatie waarbij de lucht

buitenste binnen.

dominant is. Hierdoor valt het object bijna weg in de horizon.

Door storende elementen te clusteren tussen de kassen verdwijnen deze uit het zicht.

lucht

x = object - 1.7m.

1x, 3x of 8x

108

8:1

lucht

niet zichtbaar

half dominant

dominant

Bron: Opening Spaces, 2002

Grip op verrommeling

alleen maar zicht op de ‘‘voorkanten’’

kantoren en schuren komen te staan.

de lucht licht dominant. Hierdoor is

3:1

heeft men vanaf openbaar terrein

In dit clustergebied zullen de silo’s,

zichtbaar. Bij een ratio van 3:1 is

1:1

midden in een kassengebied. Hierdoor

(ondernemerswoning en de kas).

Bij een ratio van 1:1 is er geen lucht

object

te houden zullen de expedities van deze

Principe uitwerking

Inpassing Nieuwaal

De kassen staan 12 meter uit elkaar

Op de afbeelding hiernaast is weer-

de verkavelingstuctuur zichtbaar.

tot de kassen geclusterd worden op

met daartussen een sloot, zo blijft De overgang van de kassen naar het landschap wordt gemaakt

doormiddel van sloten. In de sloten groeit oevervegetatie die de harde

rand verzacht. De ondernemerswoning

komt voor de kas te staan op een daarvoor aangewezen bouwcontour. Er mag ĂŠĂŠn

woning per 100 meter kaslengte komen te staan. Als er geen woning voor

de kassen geplaats gaat worden dan

wordt de afstandsverhouding van kas naar weg 2:1.

gegeven hoe elementen die toebehoren een centrale plaats. Doormiddel van

een toegangsweg kan groot transport makkelijk dit plein bereiken.

Dit centrale plein kan tot stand komen

als er nieuwe kassen gebouwd worden.

De expeditie kan dan aan de achterzijde van de kassen gesitueerd worden.

Ook als kassen willen uitbreiden kan de expeditie naar de achterzijde geplaatst worden.

De ondernemerswoning staat voor de kas en is goed zichtbaar vanaf de weg. Aan beide zijden van de weg loopt

een sloot wat karakteristiek is voor het rivierengebied.

12 3

Van kas naar kas

Van kas naar landschap

Van kas naar weg

10 Van kas naar woning

109

Grip op verrommeling

Van woning naar weg

100

200 m

100 200

4.3 Openheid behouden Theorie

Principe

In een landschap is open ruimte

In de meeste gevallen is het in eerste

waarde kan verdwijnen door nieuwe

dat er een gedeelte van een landschap

van grote waarde, maar deze

ontwikkelingen, b.v. glastuinbouw.

In dergelijke situaties is het van belang om de open ruimte van overgangs-

gebieden, van dorp naar landschap, en zichtlijnen die in het landschap voorkomen te behouden.

Voor een overgangsgebied geldt, de lucht moet dominant zijn. In deze situatie

kun je het principe 8:1 gebruiken, zoals hiernaast beschreven. Voor zichtlijnen moeten de grenzen van het zicht

instantie niet haalbaar om te zeggen open moet blijven.

Om dit toch te bereiken is het van belang om de open ruimte een nieuwe functie te geven. Een functie die er voor zorgt

dat het gebied open blijft en een nieuwe waarde aan de ruimte toekent.

De nieuwe functie in het gebied mag dan niet der mate hoog zijn dat het

het zicht belemmerd. Hierbij moet men rekening houden met een hoogte van

maximaal 1 meter. Met deze hoogte zal de nieuwe functie geen belemmering

worden aangehouden.

zijn wanneer je rondloopt of rondrijdt in het gebied.

Voorbeelden van nieuwe functies zijn; −− Hooiland −− Veeteelt

−− Lage akkerbouw

−− Recreatieve ruimte, in de vorm

lucht

van wandel of struingebied.

−− Waterberging object

x = object - 1.7m.

1x, 3x of 8x

1:1

3:1

lucht

niet zichtbaar

half dominant

dominant

Bron: Opening Spaces, 2002

110

Grip op verrommeling

Principe-uitwerking

Inpassing Nieuwaal

In de toekomst zal waterberging steeds

In Nieuwaal is er een mooie zichtlijn

belemmeren van je zicht en

Deze zichtlijn zorgt er ook voor dat

belangrijker worden. Het niet

het verhogen van de recreatieve waarde van een gebied zijn voordelen van

door het kassenlandschap naar de dijk. de overgang van dorp naar kassenlandschap open blijft.

In de nieuwe bestemmingsplannen

waterberging. Daarom zal het voor

mag de glastuinbouw uitbreiden tot

de invulling van een open ruimte

aan het dorp. Hierdoor zal de zichtlijn

een goede oplossing zijn.

In het systeem hiernaast wordt

het regenwater van kassen of woningen opgevangen, gezuiverd en opgeslagen. Dit water kan vervolgens worden

hergebruikt of bij piekbuien worden

afgevoerd naar een bestaande wetering.

verdwijnen en het dorp opgesloten worden door glastuinbouw.

Door de functie waterberging en recreatie in deze open ruimte te realiseren zal

deze zichtlijn behouden kunnen blijven, zoals in de figuur hiernaast is weergegeven.

Waterberging zorgt voor duurzaamheid. Met ommetjes en een ijsbaan

heeft de recreatie een grote kans in deze ruimte.

dorp

kassen

hergebruik water

huizen/ kassen

Hoofdafvoer

wetering

afvoersloot

kassen centrale plas

zichtlijn

helofyten filter 0

111

Grip op verrommeling

200

100

400 m

200

4.4 Sociale motor Theorie

Principe

Saamhorigheid kan zorgen voor

Zoals hierboven beschreven is een dorps-

het landschap. In zekere zin kan

met elkaar te verbinden. Dit gebeurt

een eenduidigere beleving van

een ontmoetingsplaats zo het tegen

gaan van verrommeling bevorderen. Hoe beter deze ontmoetingsplek

in elkaar steekt, hoe eerder mensen

in een goede stemming zijn om interesse in elkaar te tonen, en hoe eerder ze

gestimuleerd worden om met elkaar iets te gaan ondernemen.

In kleine dorpen is het lastig voor ondernemers en verenigingen

om overeind te blijven. Het makkelijkste is om de functies die de verenigingen

hebben bij elkaar op een plek te zetten. Dit zou kunnen door bijvoorbeeld

een groep gebouwen bij elkaar te zetten waar elke vereniging zijn plek heeft

of bijvoorbeeld een dorpshuis te plaatsen waar de verenigingen bij elkaar komen.

112

Grip op verrommeling

huis een manier om dorpsbewoners

natuurlijk niet zomaar. Dorpshuizen bestaan dankzij vrijwilligers. Zij zijn de draaiende motor van het actieve

verenigingsleven in het dorp en houden het platteland leefbaar.

In de provincie Gelderland is er

een vereniging voor dorpshuizen,

de Federatie Dorpshuizen Gelderland (FDG). Deze organisatie is

een onafhankelijke belangenorganisatie die krachten, kennis en ervaring

bundelt. Zo kunnen dorpshuizen in

de provincie met elkaar samenwerken voor een optimaal gebruik.

Principe uitwerking

Inpassing Nieuwaal

Het is van belang dat het dorpshuis

Om een dorpshuis in Nieuwaal

dus goed in elkaar zitten in het dorp.

daarbij gebaat. De plaats van een dorps-

â&#x20AC;&#x2DC;om de hoekâ&#x20AC;&#x2122; is. Het netwerk moet Een aantrekkelijke entree en

een microklimaat van terras, bankje en

glazen wand zorgen ervoor dat je ziet wat er binnen gebeurt. Voor de inrichting

is het erg belangrijk dat de doelgroepen waarvoor de voorzieningen zijn zelf

mee mogen beslissen hoe het eruit komt te zien. Door het combineren van

functies in 1 gebouw zal het meer meer haalbaar worden om dit te realiseren.

te kunnen realiseren is een sociale motor huis is belangrijk voor de bereikbaarheid

en het zicht. In Nieuwaal is een logische plaats de aansluiting van de Jacob Ekelmansstraat op de Kerkstraat.

Hier is een centrum met voorzieningen goed bereikbaar voor bewoners. Tevens is de locatie te zien van

verschillende kanten. De voorzieningen in het dorpshuis kunnen afgestemd worden op de bewoners. Zo kunnen

de dorpsraad en de feestcommissie daar

vergaderen. Een jongerenhonk zou goed zijn voor de contacten van de jongeren in het dorp. Hoe jonger er contacten gelegd worden tussen bewoners hoe hechter een dorp wordt.

Dorpshuis ree

Ent

Voorplein

113

Grip op verrommeling

4.5 Bewustwording Theorie

Principe

Wat men onder verrommeling staat is

De kracht van het dorp is

Landschap opgesteld in 2008, door VROM

letterlijk met elkaar te verbinden

een kwestie van smaak. In de agenda en LNV staat geschreven dat het

landschap in 2020 een 8 van de burger moet krijgen. Op dit moment geeft de burger hier een 7,3 voor.

De mening van de burger wordt tot

op overheidsniveau belangrijk gevonden.

ontstaat een sociale binding.

Deze sociale binding is goed te bereiken met landschappelijke middelen.

Een voorbeeld van een landschappelijk middel zijn ommetjes.

Een mening over verrommeling kan pas

Als de bevolking een ommetje om

gaat ervaren. Bewustwording is hierin

de bevolking in contact met alles wat

gevormd worden als men het landschap het sleutelwoord.

Op grote schaal wordt er veel aan

de bewustwording van het landschap gedaan. Er zijn vele musea met als

onderwerp het landschap en er zijn op provinciaal en regionaal niveau

bijvoorbeeld fietsen wandelnetwerken. Dorpen in de regio Bommelerwaard

kunnen eigen voorzieningen treffen

op basis van hun speciafieke karakter. voorbeelden hiervan zijn:

â&#x20AC;&#x2DC;De kom in-de-kas-dagâ&#x20AC;&#x2122;, open dagen en boomzaagdagen.

114

de gemeenschap. Door een dorp

Grip op verrommeling

het eigen dorp kan maken dan komt

een dorp maakt; de mensen, aanwezige natuurgebieden, de kerk, woningen, en mooie uitzichtspunten.

Deze belevingen dienen als basis voor een mening over het landschap,

en daarmee ook over verrommeling.

Principe uitwerking

Inpassing Nieuwaal

Het is van belang dat het ommetje

Voor Nieuwaal zal dit pad bestaan uit

De landschappelijke inpassing staat

De kracht van het dorp is |

een eenduidige vormentaal uitstraalt. hierin centraal.

De verharding moet aansluiten op

de omgeving. In uiterwaardgebied moet

bijvoorbeeld rekening worden gehouden met de verwoestende werking van

een schelpenpad van 1.50m breed.

de gemeenschap, maar de kracht van het dorp is zo sterk als de zwakste

schakel. Als dit pad over boeren erven loopt, dan wordt een beroep gedaan op de eigenaar.

het rivierwater. Ook de doelgroep voor

Het ommetje in Nieuwaal loopt dwars

de verharding.

uiterwaarde, overige landelijke gebieden

het ommetje bepaald mede de keuze voor

door het dorp, over de dijk met zijn en het bij Nieuwaal horende kassengebied.

115

Grip op verrommeling

4.6 Ruimtelijke beleving Theorie

Principe

Uit ‘‘Deel 2 Analyse Van Heemstraweg’’

Als er aan één kant van de doorgaande

de weg waarover het landschap beleefd

de andere kant ruimte bewaard worden

blijkt dat er ruimte tussen de massa en

wordt moet zitten. Hierdoor wordt deze als minder storend ervaren. Doordat

de bebouwing verder van de weg staat wordt de massa niet als drukkend

gezien. Als er aan één kant van de weg massa staat en de andere kant niet, dan zorgt dit ervoor dat je aandacht automatisch naar de open ruimte getrokken wordt.

116

Grip op verrommeling

weg een massa aanwezig is moet er aan zodat de open ruimte bewaard blijft.

De massa die langs de weg staat wordt

hierdoor als minder storend te ervaren. Het open landschap blijft hierdoor

behouden waardoor men zich ook beter kan oriënteren in de omgeving.

Principe uitwerking

Inpassing Nieuwaal

In het boek van Opening Spaces, zie ook

Tussen de van Heemstraweg en kassen

beschreven hoe een object in de ruimte

zorgt dat openheid bewaard blijft.

principe â&#x20AC;&#x2DC;buitenste binnenâ&#x20AC;&#x2122;, wordt

staat. Hierin wordt beschreven hoe

een object vanaf een bepaalde afstand wordt ervaren.

De afstand wordt bepaald met

de formule: 12 (objecthoogte) - 2 (ooghoogte) x 8 = 80m afstand tussen kas naar de weg. Met deze afstand is

wordt een afstand bewaard die ervoor

De vormgeving van het kassencomplex maakt dat de verkavelingsstructuur nog steeds zichtbaar is (roze).

Als je richting het oosten rijdt wordt je samen met de curve van de weg de openheid ingetrokken. Vanuit

het westen rijdt je vanuit de openheid

richting de geslotenheid wat doormiddel

de lucht dominant.

van groen langs de kassen wordt

verzacht. Hierna herhaalt dit ritme zich weer verderop. Het deels

transparante groen geeft je de keuze om naar de kassen te kijken of naar

200

400 m

het voorliggende groen.

1:1

Lucht

3:1

lucht half

niet zichtbaar dominant

8:1

Lucht dominant

Bron: Opening Spaces, 2002

80 m

117

Grip op verrommeling

200

400 m

4.7 Groenstructuur Theorie

Principe

Het landschap kan vanuit de weg door

De oriĂŤntatie en herkenning bij

opvallend gemaakt worden. Als

de groenstructuur. Zo kunnen

elementen langs de weg minder of meer de aandacht van automobilist meer

naar de weg moet liggen kan dit gedaan worden door meer elementen langs de weg te zetten er ontstaat

een tunnel effect. Als de aandacht van

de automobilist juist naar het landschap getrokken moet worden. Dan kan dat door minder of geen elementen langs de weg te plaatsen. Verder is

de herhaling van de elementen belangrijk om de aandacht van

de automobilist wel of niet te trekken.

een wegenstructuur hangt samen met elementen in het landschap aangezet worden met elementen zoals bomen om de identiteit van het landschap

te versterken. Door het toepassen van

bomen aan een wegenstructuur kunnen hoofd- en zijwegen onderscheiden

worden. Tevens kunnen er verschillende bomen gebruikt worden voor

het onderscheid van wegen door gebruik te maken van verschillen in hoogte,

massa en kleur. Ook kan langs de weg de verrommeling in het landschap afgeschermd worden. Waardoor

de aandacht van de automobilist ergens anders op gevestigd kan worden.

118

Grip op verrommeling

Principe uitwerking

Inpassing Nieuwaal

Vanuit het onderzoek Van Heemstraweg

Bij het dorp Nieuwaal zijn vier niveaus

de uitwerking van dit principe toegepast

ontsluitingsweg Van Heemstraweg;

zijn conclusies getrokken die bij

zijn. Door het gebruik van lijnenspel

kan je blik ergens naar toe getrokken worden. Zo kunnen met bomenrijen

je blik afgeleid worden van een storend object en deze getrokken worden naar een mooi landschap. Bomen voor

een open ruimte zorgen voor een slechte doorkijk naar het landschap.

Wel kunnen ze bebouwing en storende

objecten verdoezelen in het landschap. Als er groen voor een storend object

gezet wordt ziet men dit object minder.

te onderscheiden. De gebiedsde buurtontsluitingsweg

Jacob Ekelmansstraat, die is voor

de bewoners en bezoekers van Nieuwaal belangrijk; de wijkontsluitingsweg

Hoge weg en de erftoegangswegen naar bijvoorbeeld de kassen. Het is wel van belang dat er vanuit de Jacob

Ekelmansstraat een directe verbinding met de Van Heemstraweg komt, zodat de vier niveaus naadloos op elkaar

aansluiten. De verschillende type wegen kunnen onderscheiden worden door verschillende bomen te gebruiken.

In Nieuwaal hebben we gekozen voor

knotwilgen langs de Jacob Ekelmans-

straat en knotessen langs de Hoge weg en de burgerstraat.

10 m 20 m

15 m

40 m

40 m 7m

119

Grip op verrommeling

5 Conclusie Verrommeling is een subjectief begrip. Verschillende instanties doen verschillende uitspraken over verrommeling. Wij hebben deze geraadpleegd om tot onze eigen werkdefinitie te komen. In deze werkdefinitie kijken wij op twee verschillende schaalniveaus. Dit zijn kleinschalige en grootschalige verrommeling.

Kleinschalige verrommeling ligt voornamelijk bij individuele vrijheden.

De oplossing hiervoor is een mentaliteitsverandering. Grootschalige verrommeling ligt bij onduidelijk beleid. De oplossing om grootschalige verrommeling op te lossen is een duidelijk en concreet beleid maken.

Omdat dit nog erg verschillend geĂŻnterpreteerd kan worden hebben wij

een stroomdiagram samengesteld. In dit stroomdiagram kunnen verschillende elementen getoetst worden. Als men dit diagram doorloopt zal eruit komen

of het element klein of grootschalig verrommeld is. Dit schema kan voornamelijk gebruikt worden als discussiemiddel.

Voor het grip krijgen op verrommeling is geen universele oplossing, dit is maatwerk. Wel is het van belang dat deze aanpak bepaald wordt op basis van een duidelijk proces. Het proces bestaat uit vijf fases. De eerste fase is het vaststellen van

de context. De tweede fase bestaat uit het bepalen van de identiteit. Vervolgens

worden er scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s ontwikkeld. Vanuit het definitieve scenario wordt er een stap gemaakt naar een dorpsvisie of ontwikkelingsplan. Door ontwerpprincipes

toe te passen op het ontwikkelingsplan of visie wordt verrommeling voorkomen. Nadat we de context, de identiteit, de scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s en het eindscenario hebben vastgesteld, hebben wij voor het pilotdorp Nieuwaal principes vastgesteld.

Een principe is opgebouwd uit een theoretische benadering, vervolgens is daar

een basisprincipe uitgekomen. Deze is verder uitgewerkt en hebben wij ingepast in het dorp Nieuwaal.

120

Grip op verrommeling

6 Bronnen F.R. Veeneklaas, J.L.M. Donders en I.E. Salverda, mei 2006, Verrommeling in Nederland

H. Loidl en S. Bernard, 2003, Opening spaces

LOLA landscape architects, april 2008, Verrommeling in Zuid-Holland VROM en LNV, 2008, Agenda Landschap

www.vrom.nl/pagina.html?id=31124 Dossier verrommeling

www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/ruimtelijke-ordening Nieuwe dossier verrommeling

121

Grip op verrommeling

Januari 2011 Colofon Uitgave

Provincie Gelderland

Fotografie

Roeland Meek

Projectteam

Stephan Greven, Loek van Haaster, Andrea Hulsebosch,

Tim Kort, Rick Lensink, Roeland Meek, Renze van Och,

Maudi Veens, Joris van Velthoven en Jon Westra.

Begeleiding

Irma Bijker- de Ligny en Martin Mekking (Provincie Gelderland)

Jos Ulijn en Ad Woudstra (Hogeschool Van Hall Larenstein)

Vormgeving

Loep ontwerp, Arnhem

Druk

Rikken Print b.v., Gendt

Oplage

750 exemplaren

Schetsen aan verrommeling Ontwerpend onderzoek naar verrommeling in het rivierenland

Provincie Gelderland Markt 11

Schetsen aan verrommeling Ontwerpend onderzoek naar verrommeling in het rivierenland

6800 GX Arnhem

Op de klei van Nieuwaal

T (026) 359 90 00 www.gelderland.nl

Grip op verrommeling maart 2011

In het kader van het actieplan Ruimtelijke Kwaliteit van de provincie Gelderland hebben tien studenten van

Op de klei van Gelderland

Postbus 9090

Voorwoord

ontwerpprincipes ontwikkeld om verrommeling op verschillende schaalniveau’s tegen te gaan. Deze zijn toepasbaar in heel Gelderland.

Schetsen aan verrommeling Ontwerpend onderzoek naar verrommeling in het rivierenland

Provincie Gelderland Markt 11

Schetsen aan verrommeling Ontwerpend onderzoek naar verrommeling in het rivierenland

6800 GX Arnhem

Op de klei van Nieuwaal

T (026) 359 90 00 www.gelderland.nl

Grip op verrommeling maart 2011

In het kader van het actieplan Ruimtelijke Kwaliteit van de provincie Gelderland hebben tien studenten van

Op de klei van Gelderland

Postbus 9090

Voorwoord

ontwerpprincipes ontwikkeld om verrommeling op verschillende schaalniveau’s tegen te gaan. Deze zijn toepasbaar in heel Gelderland.