Duurzaam Zwaag - Nette buurt, warme voeten

NETTE BUURT WARME VOETEN Energiebesparend verbouwen met de buren

Concrete tips, slimme pakketten en een helder stappenplan van de 0%club in Duurzaam Zwaag

DUURZAAM ZWAAG Een zoektocht van bewoners en professionals naar de haalbaarheid van energieneutraal renoveren PARTNERS Produbo richt zich op energiezuinige en duurzame renovaties van woningen door directe begeleiding op het gebied van motivatie, financiering en techniek. www.produbo.nl Meneer de Leeuw faciliteert tijdelijke vernieuwingsnetwerken voor overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties in binnen- en buitenland. www.meneerdeleeuw.nl Schouten Techniek is een duurzaam en innovatief installatiebedrijf, actief in seriematige woningbouw als in utilitaire bouw, zowel nieuwbouw als renovatie. Haar kennis en ervaring deelt zij graag met particulieren en bedrijfsmatige klanten. www.schoutentechniek.nl Stabo Bouw ontwerpt, bouwt, financiert, onderhoudt en beheert duurzame gebouwen en zorgt met een netwerk van professionele partners voor het verduurzamen van de bestaande huisvestingsvoorraad. www.stabobouw.nl Gemeente Hoorn heeft de ambitie om in 2040 een klimaatneutrale stad te zijn. Het duurzaamheidsprogramma Puur Hoorn vormt hiervoor de basis. Speerpunten hiervan zijn energiebesparing en –opwekking, duurzaam bouwen, duurzame mobiliteit en het verduurzamen van de gemeentelijke organisatie. www.hoorn.nl

BEDANKT DE FRUIT BUURT

NETTE BUURT WARME VOETEN Energiebesparend verbouwen met de buren

VOORWOORD Welkom lezer, Het was op een winterse vrijdagmiddag begin 2011 dat ik Fred Gardner en Coos Schouten ontmoette bij een workshop over duurzaamheid in Hoorn.

“Zou de Fruitlaan niet energie neutraal gerenoveerd kunnen worden?” Een simpele vraag die uiteindelijk tot veel beweging heeft geleid. Het project Duurzaam Zwaag werd opgenomen in het gemeentelijk duurzaamheidsprogramma Puur Hoorn. Het bleek dat ook op andere plekken in Nederland over de energie neutrale renovatie van de bestaande woningbouw werd nagedacht. Onderzoek naar de mogelijkheden op dit gebied wordt zo belangrijk gevonden dat daar op landelijk niveau een project voor in het leven is geroepen: Lokaal alle lichten op groen. Via dit project wordt praktijkervaring opgedaan. Duurzaam Zwaag is daar één van. Belemmeringen in regelgeving, technische oplossingen en financieringsmogelijkheden worden inzichtelijk gemaakt en zo mogelijk opgelost zodat volgende renovaties veel makkelijker verlopen.

Sinds de zomer van 2012 werden er keukentafelgesprekken gehouden met een aantal enthousiaste wijkbewoners (de 0%club). De Fruitbuurt is geliefd; veel mensen wonen er al lang en willen er ook blijven wonen. Maar hoe kun je je woning aanpassen aan je veranderende woonwensen? Kun je meer wooncomfort combineren met een lagere energierekening? Hoe zorg je ervoor dat je huis met de tijd meegaat zodat het een fijne buurt blijft en niet verloedert? Sommige bewoners hadden al veel zelf gedaan en wilden verder stappen zetten, anderen hadden veel wensen maar wisten niet goed hoe dat nu aan te pakken. En ja, je kunt veel wensen, maar het moet ook betaald kunnen worden.

Het werd pas echt leuk toen de wensen vertaald werden in tekeningen en visueel duidelijk werd wat er aan de woningen veranderd zou kunnen worden. Ondertussen werd er samen met bedrijven druk gerekend wat alles ging kosten. Wat heeft het tot nu toe opgeleverd? Veel woonwensen zijn vertaald in uit te voeren maatregelen en van een prijskaartje voorzien. Er is een collectieve actie voor vloerisolatie geweest, er is gezamenlijk geflyerd om de buurtbewoners voor bijeenkomsten uit te nodigen, mensen hebben elkaar beter leren kennen. Ja en nu? Wie gaat er echt uitvoeren?

Via dit boekje willen we de kennis delen die tot nu toe in Duurzaam Zwaag is opgedaan. Dat gaat zowel over de maatregelen, maar ook over het proces.

Ik wens u veel leesplezier!

Gine Nicolai, Milieudienst Westfriesland/gemeente Hoorn 3

(m3 )

gas

fruitbuurt nederland

2500

jan

2000

henk ria

ton

guido

sjaak karin

1500

fam. Baar theo jani arian van groningen ed bob

1000 4000

3000

2000

martin

4

piet

EN WAAR STA JIJ OP DEZE MATRIX?

t

anoniem

henri

fred jos

maarten

paul jos

7000

6000

5000

stroom

5

(kWh)

6

7

INHOUD INLEIDING

10

NETTE BUURT WARME VOETEN

12

COLLECTIEVE ACTIES

14

DOE HET GOED

18

PLANNEN VOOR ECHTE MENSEN

20

50K WONING

30

ECOGROEI COMFORT SPRONG SLIM KLASSIEK STEEDS BETER UITGEKLEED AANGEKLEED

FINANCIERING

36

KOSTEN/BATEN FINANCIERINGSVORMEN MEER DAN HET FINANCIELE PLAATJE

TOEKOMSTPERSPECTIEF

44

DOE HET SAMEN ZELF

50

HANDIG OM TE WETEN

52

8

9

INLEIDING Je kunt in je eentje energie gaan besparen, maar je kunt het ook samen doen, met je buren.

Fred en Marianne Gardner wonen al ruim 25 jaar in Zwaag, in de Fruitbuurt. Het huis was voor de kinderen van Fred een fijne thuisbasis maar nu dat zij alle vier het huis uit zijn, zijn ook de woonwensen van Fred en zijn vrouw Marjan veranderd. Ze stellen andere eisen aan de woning, die toch al toe was aan een stevige opknapbeurt. En als ze dan toch gaan renoveren, dan graag op zo’n manier dat ze meteen ook energie besparen. Het liefst voor 100%, zodat ze echt onafhankelijk zijn van de energiemaatschappijen.

Fred heeft in zijn werk veel te maken met nieuwe energiebronnen en hij weet dan ook waar hij het over heeft als hij zegt: “Eén ding is zeker: de energieprijzen zullen alleen maar stijgen.” Marjan is vooral geïnteresseerd in de leefkwaliteit die hun verbouwing moet opleveren. “Het zou toch mooi zijn als we ons huis zo kunnen verbouwen dat we hier ook echt heel oud kunnen worden. De benedenverdieping zouden we bij voorbeeld zo willen verbouwen dat we er ooit de slaapkamer van kunnen maken, met douche en al.”

Voor Fred en Marjan was het vervolgens een logische stap om op zoek te gaan naar buurtgenoten met energiebesparende plannen.

“Het zijn allemaal dezelfde soort huizen, van die typische jaren ‘70 doorzonwoningen, de kans is dan groot dat ook de maatregelen die we gaan nemen op elkaar lijken” aldus de redenatie van Fred. Samen uitzoeken bespaart dan tijd en misschien ook nog wel geld. “En hoe meer buren meedoen, hoe meer energie we besparen!”

Het klinkt natuurlijk heel aantrekkelijk: een huis dat geen energie kost maar juist oplevert. Voor wie in een nieuwbouwhuis woont is de kans al groot dat hij geen stookkosten meer betaalt, maar in 2020 zal dat nog veel vanzelfsprekender zijn. Dan moeten nieuwe huizen volgens het bouwbesluit “energieneutraal” zijn, wat betekent dat ze niet meer energie nodig hebben dan dat ze opleveren. De gas- en elektra-rekening behoort dan tot de verleden tijd. Maar dat is nieuwbouw. Het overgrote deel van de woningvoorraad bestaat juist uit de wat oudere woningen en dat zal in 2020 nog steeds zo zijn. Echt op grote schaal energie besparen gebeurt dan ook pas als de bestaande huizen worden aangepakt. De overheid ondersteunt daarom via Platform 31 initiatieven van burgers of instellingen die vernieuwing kunnen brengen in de wereld van het energie neutraal renoveren. Eén van die initiatieven is Duurzaam Zwaag, dat is voortgekomen uit die eerste oproep aan zijn buren van Fred. Samen met een aantal buren is hij naar de gemeente Hoorn gestapt om te bespreken wat de gemeente hierin kon betekenen. De Gemeente heeft het vervolgens ondergebracht bij het Platform 31 als één van de vijf landelijke initiatieven waarin wordt onderzocht hoe de renovatiemarkt van particuliere woningen een nieuwe impuls kan krijgen.

10

Met een team van experts –een aannemer, een installatie professional, een architect, een duurzaam bouwen adviseur en een bouwfysicus- heeft een aantal bewoners “slimme pakketten” ontwikkeld. Dit zijn allerlei mogelijke energiebesparende maatregelen die stuk voor stuk precies toegesneden zijn op het type woning van de Fruitbuurt en aansluiten bij de wensen en financiële mogelijkheden van deze bewoners. Zo is er een pakket waarbij het balkon aan de voorgevel wordt vervangen door een nieuwe pui. Met deze maatregel slaat de bewoner twee vliegen in één klap: het koudelek die het balkon veroorzaakt wordt opgelost en de slaapkamer boven wordt groter.

Het team van bewoners en experts – de zogenaamde 0%clubheeft gemerkt dat het voor bewoners veel aantrekkelijker is om te investeren in energiebesparende maatregelen als men er ook qua woonbeleving wat mee op schiet. “Je kunt natuurlijk gewoon zonnepanelen op je dak leggen, maar daar merk je alleen iets van in je portemonnee.

Als je meteen je dak vernieuwt en de PV panelen (zie blz.59) integreert, heb je meteen een beter geïsoleerd huis en dus meer comfort in de winter. Bovendien staat je huis er dan weer fris en fruitig bij de komende 30 jaar.”

Het kan, en het is nog leuk ook! In dit boekje lees je hoe je dat in je buurt kunt aanpakken: energie neutraal renoveren. Zowel bewoners als professionals komen aan het woord en blikken vooruit op wat Duurzaam Zwaag voor de toekomst van de buurt kan betekenen.

De tips en inzichten van de pionierende bewoners bieden hopelijk informatie en inspiratie om ook zelf, samen met je buurtgenoten, uit te zoeken hoe jullie huizen energieneutraal kunnen worden. Met één huishouden kun je immers wel wat energie besparen maar met de hele buurt samen besparen jullie zó veel meer! Leuke bijkomstigheden zijn dat je zelf ook een soort energie expert wordt en dat je op straat plotseling door allerlei buren wordt begroet.

11

NETTE BUURT Je ziet het nog aan de appel- en perenbomen in de hoven: De Fruitbuurt was vroeger een productieve boomgaard met een uitgebreide slotenverkaveling.

In de jaren ‘70 werden deze fruitkwekerijen omgetoverd tot een grootschalig woningbouwproject. De moderne, lichte woningen en de ruim opgezette buurt met haar groene hoven trok zowel mensen uit de omgeving als uit Amsterdam aan. Veel van die oorspronkelijke bewoners wonen er nog. Ze zijn gebleven omdat het zo’n fijne nette buurt is, die nog altijd nieuwe jonge gezinnen blijft aantrekken. Deze buurt zien verloederen, daar moeten de bewoners van de Fruitbuurt niet aan denken. “De buurt netjes houden”, daar gaat men voor!

“De bewoners van de Fruitbuurt verzoeken hun medebewoners de was aan de achterkant of in de tuin te hangen. Het aanzicht van de buurt wordt ontsierd.”

UIT: SAMENSPEL 1972

12

WARME VOETEN Sommige bewoners merken ook aan hun kruipruimtes dat ze boven op een agrarische landerij wonen. Of eigenlijk, op de slootjes ertussen. Het grondwateer staat al relatief hoog in de buurt, maar ter plaatse van de gedempte slootjes is het bijzonder nat. Van die huizen staat de kruipruimte dan ook regelmatig blank en dat resulteert weer in optrekkend vocht in de muren. Dat veroorzaakt weer vochtige lucht en schimmelvorming, wat weer slecht is voor het binnenklimaat. Door het vocht en de ongeïsoleerde vloeren in de Fruitbuurt hebben veel bewoners in de winter last van koude voeten.

MARIANNE GARDNER:

“Wij gaan niet eerder verbouwen voordat het waterprobleem onder ons huis is opgelost.”

13

Hoe krijg je de kruipruimte droog?

De grondwaterstand verlagen kan tot gevolg hebben dat de funderingen gaan verzakken.

Daarom wordt dit niet gedaan. Is drainage dan de oplossing? Vanaf de 70er jaren is het verplicht voor ontwikkelaars om perceeldrainage aan te leggen, maar toen de woningen in de Fruitbuurt werden gebouwd, was dat nog niet het geval. De slootjes zijn gevuld met zand en het hele land is met zand opgehoogd, maar alleen in de omgeving van de woningen is drainage aangelegd. Op rioleringstekeningen van de gemeente is te zien dat er inmiddels vanuit verschillende woningen een aansluiting van drainage op het gemeentelijk riool is aangebracht. Mensen zijn zelf verantwoordelijk voor de waterhuishouding van het perceel. Je kunt dus zelf drainage aanbrengen, daarvoor is het rioolstelsel ook geschikt. Je moet hiervoor wel eerst een aanvraag rioolaansluiting indienen bij de gemeente.

COLLECTIEVE ACTIES Bij een buurtbijeenkomst konden bewoners aangeven of ze interesse hadden in een collectieve inkoop van bodem/vloerisolatie of zonnepanelen.

14

Dit resulteerde in een collectieve actie met bodemisolerende (Drowa) vlokken in de kruipruimte. Sommige mensen kozen voor een vloerisolerend systeem (Tonzon); luchtkussens die tegen de vloer worden geplakt.

15

“Sinds een aantal weken hebben we Tonzon. Het verschil in vocht is duidelijk, we hebben een vochtmeter, het vochtgehalte is nu prima! Qua warmte merken we niet zoveel. Sommige van ons denken wel te voelen dat als je op sokken loopt het minder koud aanvoelt.”

“Wij hebben gevoelsmatig de indruk dat de chips wel iets helpt. Waar de thermostaat normaal op koude winterdagen op 20 graden stond, hadden we die nu regelmatig op 19 of op 19.5 graden staan.”

“Daar waar we plavuizen hebben (hal, toilet, keuken), voelt de vloer nog steeds koud aan; maar of dat toch iets warmer is dan voorheen, durven we eigenlijk niet te zeggen.”

Uit een kleine enquete blijkt dat veel mensen denken te hebben gemerkt dat de vochtproblemen geheel of gedeeltelijk zijn opgelost, dat de gevoelstemperatuur is toegenomen en dat de stookkosten omlaag zijn gegaan.

16

“nu de chips onder de vloer geblazen zijn, heb ik geen last meer van optrekkend vocht, het vloerluik is droog en veel minder koud. Ook blijft de warmte in huis veel langer hangen nadat de verwarming is afgeslagen. De verwarming schakelt automatisch uit om 22 uur maar het koelt tot 24 uur slechts een halve graad af terwijl dat voor die tijd 2 graden was.”

“Het vochtgehalte in ons huis is na de vloerisolatie behoorlijk gedaald. Voor de isolatie was het gemiddeld 60/70 % , daarna is het gezakt naar ongeveer 45/55 %. Daarnaast heb ik het idee dat de vloer ook aangenamer aanvoelt.”

“Misschien zit het tussen de oren, maar dan helpt het toch.”

17

DOE HET GOED...

Willem Koppen is een soort goeroe op het gebied van energieprestatie en gezondheid van woningen. Zijn credo: Een duurzaam huis is een gezond huis!

In opdracht van het E-team voerde Willem metingen uit om de onbedoelde ventilatie en koudebruggen op te sporen in een woning op de Fruitlaan. Willem wijst op de gevolgen van tochtgaten en koudebruggen voor de energierekening en vooral ook voor de gezondheid. Uit de infraroodopnames en rooktests blijkt de lucht onder andere door de kozijnen en de daknok heen te stromen.

Dat kost geld, maar erger: het zou vochtproblemen kunnen opleveren.

Als de eigenaar hier iets aan gaat doen dan moet het wel goed gebeuren en moet hij extra aandacht geven aan de ventilatie. Goede uitvoering, daar draait het om. Een beetje goed bestaat niet. Krijg je alleen maar ellende van. Giftige stoffen, schimmels, ziektes. Met verduurzamen valt niet te sollen. (www.koppenvastgoed.nl)

Het onzichtbare zichtbaar maken?

Door filmpjes, die op de web site van duurzaamzwaag.nl staan, laten Willem Koppen en zijn team heel duidelijk zien waar warmte onbedoeld verloren gaat in een Fruitlaan huis.

18

OF DOE HET NIET Tips van Koppen: ➜ Zorg dat isolatie goed wordt uitgevoerd en dat het goed werkt. Doe het anders niet (energiebesparen kan ook door zonnepanelen) want gebrekkige isolatie of onvoldoende ventilatie leidt tot schimmelvorming en dat is ongezond. ➜➜ METEN = WETEN, je kunt niet zonder: aan een energiebesparing op papier heb je niks. Een beter label (b.v. B in plaats van D) betekent niet automatisch ook minder energieverbruik c.q. een betere prestatie ➜➜ Prestatie-eis vooraf bepalen en controle bij uitvoering is heel belangrijk ➜➜ Chips is geen vloerisolatie, maar bodem isolatie. De beste manier om de vloer te isoleren is om de isolatie direct op of onder de vloer aan te brengen. Maar let op: Echt helemaal goed aanbrengen, anders niet.

19

PLANNEN VOOR ECHTE MENSEN

ECO GROEI

COMFORT SPRONG

familie Nootebos

familie Zeelenberg

De huizen mogen dan wel op elkaar lijken, de bewoners zijn allemaal juist heel verschillend. Om daar toch een paar grote lijnen in te krijgen, hebben we vier verschillende renovatieplannen gemaakt. Ieder plan is specifiek ontwikkeld voor een bepaalde bewoner en zo kunnen we beantwoorden aan een echte behoefte. Zo gaat Ecogroei uit van ecologische materialen en een uitbouw in de vorm van een kas. Met Comfort Sprong wordt het huis niet groter, maar wel veel comfortabeler en in ĂŠĂŠn sprong energieneutraal.

20

SLIM KLASSIEK

STEEDS BETER

familie Hรถmann

familie Verheij

Slim Klassiek verbetert het binnenklimaat en bespaart energie zonder dat daar uiterlijk iets van te zien is en Steeds Beter gaat ervan uit dat je ook in stapjes bij het energieneutrale doel uit moet kunnen komen. Deze aanpak bracht een scala aan mogelijkheden voor deze huizen naar boven. Iedere variant werd doorgerekend op energiebesparing en bouwkosten en daar werd vervolgens weer het plan op aangepast. Uiteindelijk is op basis van de berekeingen het Steeds Beter plan uitgangspunt geworden voor de 50K woning. (zie blz. 30) 21

ECO GROEI Familie Zeelenberg, een jong gezin met drie kinderen koos voor Ecogroei: Renovatie gecombineerd met vergroting van de woonruimte en energiebesparende maatregelen zoveel mogelijk ecologisch verantwoord. Ze wonen in een tussenwoning, mooi aan het plantsoen. Ze zijn eigenlijk al heel goed bezig met duurzaamheid: Ze verwarmen met een houtkachel, hebben vlaswol als dakisolatie en gebruiken slechts 900m3 gas per jaar en met 2700kWh stroomgebruik liggen ze netjes onder het Nederlandse gemiddelde.

22

Kozijnen Voorgevel: Nieuwe kozijnen en HR++ glas. Incl.

Badkamer, WC, voordeur.

Openslaande deuren in woonkamer zuid

Wat gek: een dak op het zuiden en dan geen PV? -Met de luifel wordt al genoeg energie opgewekt voor eigen gebruik en op deze manier blijft de optie open om in de toekomst het hele dakpakket grondig te vernieuwen met evt. ge誰ntegreerd PV

Ventilatie Roosters geplaatst bij nieuw glas.

Mechanische afvoerbox op zolder

Isolatie Voor- en achtergevel: spouwisolatie Dak: controleren bestaande isolatie en waar mogelijk verbeteren.

Luifel glazen luifel met ge誰ntegreerd PV [2652kWh]

Installaties Pelletkachel in woonkamer + boiler op zolder

Verwarmen Beneden: Nieuwe dekvloer met vloerverwarming Verdieping: bestaande radiatoren

ENERGIEBESPARING 70% op verwarming 2652kWh PV opbrengst 23

COMFORT SPRONG Sjaak en Bep Nootebos wonen in een hoekhuis met de kopgevel op het noorden. Een groot raam geeft zicht op de mooie tuin rondom het huis.

Bep heeft een atelier op zolder en omdat ze slecht ter been is, hebben ze al een tijdje een traplift. Ze herkennen zich in Comfort Sprong omdat ze zo lang mogelijk in hun eigen huis willen blijven wonen en dan zal comfort wel een steeds belangrijkere rol gaan spelen. Voor hun is het niet zozeer een lange termijn investering alswel een ingreep waarvan ze zelf direct kunnen profiteren van meer wooncomfort. “Hoewel, we doen het ook wel een beetje uit idealisme hoor!�

Ontdekking Sjaak heeft met behulp van een koorts-thermometer zijn huis onderzocht op het lekken van warmte. Wat blijkt? Juist de woningscheidende muur is 2-5 graden kouder is dan de andere muren. Behalve helemaal bovenop zolder in het puntje: daar is de kopse gevel weer kouder, maar dat komt doordat die spouw nog niet zo lang geleden is geisoleerd waarbij het bovenste puntje werd overgeslagen, daar konden ze niet meer bij.

Wat is hier aan de hand?

In de bouwtekeningen van de woning van Sjaak wordt een eerste aanwijzing gevonden.

De tussenmuur met de buren is een spouwmuur. En de luchtlaag tussen de twee steenlagen wordt aan de voor en achterzijde slechts afgesloten door de houten gevelplaten. Niet luchtdicht, waardoor koude lucht er makkelijk achter komt.

24

Dak Van binnen tussen de gordingen geisoleerd

PV 12 panelen van 195 Wp op westdak leveren: 12x195x0,85x0,75 = 1491 kWh Nog 4 panelen van 240Wp extra op schuur en opbrengst = 816 kWh hoger

het opvullen van de spouw van de woningscheidende muur levert een besparing op van 25% !

Isolatie kopgevel goed vullen (bijwerken) Spouwmuur achter vullen. Betimmerde geveldelen inclusief kozijnen vervangen door Rc=7 platen.

Schieidingsmuur vullen en afsluiten tegen warmteverlies

Kozijnen Voor- en achtergevel: Alle kozijnen worden vervangen door nieuwe kozijnen met HR++ glas Om de weg naar enegieneutraliteit open te houden en vanwege het hoge comfort dat vloerverwarming oplevert, is in het advies ondanks hoge investeringskosten, toch de combinatiewarmtepomp/vloerverwarming opgenomen

ENERGIEBESPARING 65% op verwarming 1492kWh PV opbrengst 25

Slim bezig: bij het vervangen van kozijnen ook meteen de houten voorgevelbekleding vervangen door nieuw gevelpakket. Relatief weinig extra werk en veel effect: hoge isolatiewaarde en een fris nieuw gevelbeeld

SLIM KLASSIEK De familie Hรถmann, een jong gezin met twee kleine kinderen, vindt Slim Klassiek het best bij zichzelf passen. Ze zijn erg gehecht aan de buurt en besteden veel aandacht aan de inrichting van hun huis en tuin. Boven hebben ze voldoende ruimte maar op de begane grond kunnen ze nog wel wat extra ruimte gebruiken. Ze willen graag energie besparen maar dat mag zeker niet ten koste gaan van het wooncomfort. Daar kan sowieso wel wat aan verbeterd worden: De noordgevel brengt veel kou in huis, de kieren rondom de kozijnen zorgen voor veel tocht. Van de vloerverwarming hebben ze veel plezier, maar nu dat er onlangs Drowavlokken in de kruipruimte zijn gespoten zal dat plezier waarschijnlijk nog toenemen.

Ontdekking Waar ligt dat hoge stroom verbruik toch aan? Geen oude koelkast, geen waterbed, geen andere stroomslurpers. We snapten het niet.

Tot Schouten Techniek langskwam, wie het direct opviel dat de circulatiepomp van de vloerverwarming een oud onzuinig model is die niet goed staat ingesteld. Hij staat eigenlijk altijd aan, wat helemaal niet nodig is. Een nieuwe pomp is veel zuiniger en die heb je al in twee jaar terugverdiend.

26

Isolatie Voor-en achtergevel: spouwmuur vullen Dak: binnenisolatie 16cm Vloer: bestaand

PV We rekenen met 20 stuks. [8 op garage en 12 op dak]

Kozijnen kunststof met HR++ met CO2 gestuurd ventilatierooster.

Balkon blijft gehandhaaft. [Uitbouw levert geen directe besparing dus is in advies buiten beschouwing gebleven]

Installatie Warmtepomp + bron ventilatie dmv afzuiging badkamer en hal > verse lucht door Co2 gestuurde roosters in de ramen

Verwarming vloerverwarming (bestaand) en op de verdieping convectoren.

ENERGIEBESPARING 67% op verwarming 3315 kWh PV opbrengst

De gewenste uitbouw is meegenomen in de berekeningen. De isolatiewaarde is wel veel beter, maar de ruimte is ook groter waardoor het per saldo geen energiebesparing oplevert.

Charlotte: “Een uitbouw aan de voorkant vind ik eigenlijk veel logischer. Die kant moeten we toch aanpakken en daar gaat de uitbouw niet ten kosten van de ruimte in de tuin�

27

STEEDS BETER Familie Verheij, een echtpaar met kinderen en kleinkinderen in dezelfde buurt, koos voor Steeds Beter. Ze zijn benieuwd of je energiebesparende maatregelen slim kan combineren met onderhoud en zo stapsgewijs een steeds beter huis krijgt. Ruimtelijk hoeft er niet zoveel anders. Ze hebben al een nieuwe keuken en net nog een nieuwe badkamer. Maar met het binnenklimaat regelen gaat er toch wel wat mis. In de kleine keuken hangt een joekel van een plaatradiator net onder het plafond, de hal en gang is altijd koud, net als de begane grondvloer. Maar dat is al merkbaar verbeterd nu er Drowavlokken in de kruipruimte zijn aangebracht.

HENK Het huis lekt eigenlijk gewoon veel warmte. Geen wonder dat ze relatief veel gas gebruiken. Waar het precies lekt heeft Willem Koppen uitgezocht met zijn onderzoek.

“Als eerste het dak aanpakken, want die is zo lek als een mandje�

28

Kozijnen Nieuwe kozijnen en HR++ glas. (stap 2). + Verplaatsing voor ruimte in Woonkamer en 1e verd, met behoud van balkon.

PV 3 nieuwe Velux ramen vervangen de oude dakramen.

Eromheen: PV (21stuks)

Installaties Ventilatie: Mechanische afvoer en roosters Water-water warmtepomp op bodem Verwarmen Beneden: vloerverwarming Boven: nieuwe radiator

Isolatie Drowa vlokken (sinds dec 2012) gevel: voor, achter, kopgevelspouwmuurisloatie dak: Isolatie binnenzijde Roofmate 160mm

In fases uitvoeren, dan: stap 1: isolatie & ventilatie stap 2: nieuwe kozijnen stap 3: nieuwe verwarmings installatie

ENERGIEBESPARING 67% op verwarming 2610kWh PV opbrengst 29

50K WONING ENERGIENEUTRAAL RENOVEREN VOOR 50.000 EURO Al deze vier renovatieplannen zijn onderbouwd met bouwkundige en installatie technische oplossingen. Daarnaast zijn er economische en energetische modellen van gemaakt. Zo wordt duidelijk wat de renovatiekosten zijn, de energiebesparing (in procenten en in euro’s) en de gevolgen van energieprijsstijgingen.

Ook wordt het verschil berekend van de jaarlijkse energiekosten, het verschil in kosten van financiering en wat is het verschil is tussen wel iets doen of niets doen. Als laatste wordt er ook nog een schatting gegeven van de waardestijging van de woning.

Voor de 4 renovatieconcepten zijn modules en lijsten ontwikkeld waaruit de bewoners hun eigen renovatiepakket kunnen samenstellen. Maar hoe leuk de plannen ook waren, het kostenplaatje blijft een obstakel.

Laten we de vraag dan anders formuleren:

HOE KUN JE TEGEN MINIMALE KOSTEN EEN ZO GROOT MOGELIJKE ENERGIEWINST BEHALEN? Hieruit ontstond het concept voor de 50K woning: Een energieneutrale renovatie voor 50.000,Voor de ontwikkeling van de 50K woning is uitgegaan van een tussenwoning met een dak op het zuiden (65 woningen in de Fruitbuurt). Ook hier zijn de berekeningen op een gemiddeld energieverbruik. [3500 kWh/jaar elektriciteit en 1800 m3/jaar gas.]

Bij de financiĂŤle berekeningen is uitgegaan van een BTW tarief van 6 % op arbeid (tot 14 maart 2014).

Berekeningen voor tussenwoningen met een dak oost/west ( 70 woningen) en voor hoekwoningen (125 woningen) zijn op aanvraag beschikbaar.

30

Bij een E-neutrale woning wordt er van het principe uitgegaan dat alle benodigde energie zelf opgewekt wordt.

Bij alle varianten (A t/m D) wordt gebruik gemaakt van bodemisolatie, spouwmuurisolatie, nieuwe voorzetgevels, kierdichting, nieuw dubbelglas (in bestaande kozijnen), dakisolatie, WTW installatie (WarmteTerugWin-ventilatie) en PV-panelen.

31

50K WONING UITGEKLEED VARIANT A

VARIANT B

• • •

• • •

Voorzien van een WP (warmtepomp) met bron en 25 PV panelen (5750 kWh/jaar) De Warmtepomp (zie p. 53) voor warmte en warmtapwater heeft zelf een extra elektriciteitsverbruik van 2300 kWh. Tel dit op bij het gemiddeld verbruik van 3500kWh en zo kom je op 5800 kWh/jaar dat nodig is voor deze variant. Hiervoor heb je 25 PV panelen nodig. Probleem hier is dat er maar 15 PV panelen op het zuiddak passen. Voor de overig 10 PV panelen zal via een (Energie) Coop bij derden ruimte gevonden moeten worden. Mogelijk kan dit via de Coop Duurzaam Zwaag.

• • • • • • •

Gelijk aan Variant A met als enig verschil dat hier met niet meer dan de 15 PV panelen die op het zuiddak passen is gerekend. De overige extra 2300 kWh/jaar zal als groene stroom ingekocht moeten worden om toch energieneutraal te blijven.

bodemisolatie spouwmuurisolatie voor en achter geisoleerde voorzetgevel voor + achter kierdichting nieuw glas HR++in bestaand kozijn dakisolatie aan de binnenkant warmtepomp met bron WTW ventilatie (zie p. 62) met kanalen Vloerverwarming 25 PV panelen

• • • • • • •

bodemisolatie spouwmuurisolatie voor + achter geisoleerde voorzetgevel voor + achter kierdichting nieuw glas HR++in bestaand kozijn dakisolatie aan de binnenkant warmtepomp met bron WTW ventilatie met kanalen Vloerverwarming 15 PV panelen

kosten € 47.100,energiebesparing 58% inkoop groenestroom: 2250 kWh inkoop gas: 0 m3

kosten € 50.800,energiebesparing 100% inkoop groene stroom: 0 kWh inkoop gas: 0 m3

32

VARIANT C

VARIANT D

Hier is de warmtepomp met bron vervangen door een nieuwe CV ketel en 15 PV panelen.

Naast een nieuwe CV ketel en 15 PV panelen ook nog een zonneboiler met zonnecollector voor het warmtap water.

maatregelen • • •

• • •

bodemisolatie spouwmuurisolatie voor + achter geisoleerde voorzetgevel voor + achter kierdichting nieuw glas HR++in bestaand kozijn dakisolatie aan de binnenkant nieuwe CV ketel WTW ventilatie met kanalen

•

15 PV panelen

• •

• • • • • • • • • •

bodemisolatie spouwmuurisolatie voor + achter geisoleerde voorzetgevel voor + achter kierdichting nieuw glas HR++in bestaand kozijn dakisolatie aan de binnenkant nieuwe CV ketel WTW ventilatie met kanalen zonneboiler + collector 15 PV panelen

kostenindicatie, energiebesparing en het energieverbruik kosten €32.150,energiebesparing 84% inkoop groene stroom: 0 kWh inkoop gas: 874 m3

kosten €36.100,energiebesparing 91% inkoop groene stroom: 0 kWh inkoop gas: 483 m3

33

50K WONING AANGEKLEED 50K bij achterstallig onderhoud De 50K varianten gaat ervan uit dat het huis over het algemeen goed is onderhouden en dat bij voorbeeld kozijnen nog goed zijn, zodat er alleen nieuw dubbelglas in geplaatst hoeft te worden. Al een tijdje niets meer aan je huis gedaan? Dan eerst achterstallig onderhoud wegwerken!

combinatie gemaakt worden met de wensen van de individuele bewoner zoals: • • • • • •

50K in fasen uitgevoerd De 50K woning kan ook in fasen gerenoveerd worden. Wanneer er bijvoorbeeld al recent een nieuwe CV ketel is aangeschaft, kan het totale isolatiepakket uitgevoerd worden met een WTW installatie. Een WTW (warmteterugwin) installatie is noodzakelijk omdat bij isolatie en kierdichting de woning compleet luchtdicht wordt gemaakt. Dit betekent dat een ventilatiesysteem met warmteterugwinning een must is voor een gezond en energiezuinig binnenklimaat.

Erker (bv onder bestaand balkon, balkon wordt ingepakt) Wintertuin (soort kas achter) Aanbouw/Serre Vegetatie kopgevel Dakkapel Dakraam

50K en keuzes maken De kans is groot dat de 25 panelen van variant A niet allemaal passen op je eigen dak. De wettelijke mogelijkheden om dan PV panelen op een dak van derden te plaatsen zijn ook nog niet duidelijk. Daarom kan er in eerste instantie gekozen worden voor variant B (inkoop van 2300 kWh/jaar groene stroom). Met deze variant B is het dan mogelijk om op termijn nog eens extra 10 PV panelen op een ander dak te plaatsen.

Ook kan gekozen worden voor variant C of D waar een nieuwe CV of een zonneboiler met collector geplaatst wordt in plaats van een warmtepomp. Met deze varianten kan later, over 15 jaar bij voorbeeld, (levensduur CV ketel) de installatie vervangen worden door een warmtepomp en extra PV. De warmtepomp en PV panelen zullen steeds weer verder doorontwikkeld worden en een steeds groter rendement halen tegen lagere kosten.

Uiteraard zijn wij bereid om u bij te staan in de samenstelling van uw wensen.

50K met comfortverhogende maatregelen Naast het 50K pakket kunnen ook

Luifel met PV

34

50K met slimme pakketten Uiteraard kan de 50K woning uitgebreid worden met slimme pakketten zoals: • Luifel met PV (zie Eco Groei plan) • Balkon met kozijn naar buiten geplaatst • PV op dak geïntegreerd • Kopgevel isoleren • Buitenkopgevel Ecosteen • Hydrofoberen Gevels PV-panelen geïntegreerd op dakpakket

Balkon met kozijn naar buiten geplaatst: meer ruimte boven en beter geisoleerde gevel zonder koudebrug

* wat is een slim pakket?

• herhaalbaar en opschaalbaar in andere wijken met soortgelijke woningen • bestaat nog niet als integrale dienst of product • no-regret vanuit lange termijn energieneutraal perspectief • betaalbaar voor 0% clubleden • effectief in isolatie of energieopwekking • past bij woonwensen van 0%club leden

35

FINANCIERING DUURZAME EN ENERGIEZUINIGE RENOVATIES Stel, je neemt maatregelen die het energieverbruik reduceren tot nul. (=energieneutraal) Daarvoor leen je geld. Die lening betaal je in delen terug en daarbij betaal je rente.

Als basis voor de betalingen voor rente en aflossing van de financiering voor die maatregelen wordt de hoogte van de huidige jaarlijkse energienota gebruikt. Je hebt dus nog steeds evenveel geld te besteden als gewoonlijk.

Op dit moment betaal je € 2.006,- per jaar aan energie*. Met een geschatte energieprijsstijging van 5 % per jaar (zie bijlage 2) ben je de komende 15 jaar ca € 43.000,- aan energie kwijt.

Reken het uit over 30 jaar en je komt op een bedrag van ca € 133.000,- (zie overzicht)

36

Niet meer dan Anders Met de financiering van duurzame en energiezuinige maatregelen wordt uitgegaan van het “niet meer dan anders” principe. Dit betekent dat de woonlasten niet hoger zijn en worden dan wat op dit moment betaald wordt aan rente en aflossing van de bestaande hypotheek en de kosten van energie.

Waardestijging woning Laten we ook eens berekenen wat de waardestijging van de woning met de te nemen maatregelen over de komende 15 en 30 jaar is. Dan gaan we uit van een waardestijging van jaarlijks 3%. De historische waardestijging van woningen in Nederland was de afgelopen 17 jaar 5,5 % inclusief de waardedaling van de laatste 5 jaar (zie bijlage 3). In de waardestijging is 45 % van de te nemen investering meegenomen. Met de verkoopprijzen van de woningen in de Fruitlaanbuurt is uitgegaan van de gemiddelde prijs van â‚Ź 175.000,- in 2013. (bron: Funda)

grafiek: gemiddelde huizenprijzen in Nederland

Als je niets doet...

In bijlage 1 wordt het verschil aangegeven van wanneer men niets doet aan de woning (woning zonder maatregelen) en de 4 varianten van de 50K woning.

Alle varianten (A t/m D) scoren financieel beter in jaarlasten, woonlasten in 15 of 30 jaar en in de waardestijging van de woning ten opzichte van de woning zonder maatregelen. Niets doen is dus geen optie.

* Een huishouden gebruikt gemiddeld 3500 kWh stroom en 1800 m3 gas per jaar 37

KOSTEN/BATEN woning zonder maatregelen Renovatiekosten [incl.btw] Energiebesparing stroomverbruik / jaar gasverbruik / jaar kosten 1e jaar 15e jaar na 15 jaar totaal 16e jaar 30e jaar na 30 jaar totaal

Variant A

nihil nihil 3500kWh 1800 m3

€50.800 100% 0 kWh 0 m3

energie

energie + renteaflossing €2.064,€2.890,€37.155 €1.702,€2.088,€65.580

€2.006,€3.973,€43.000 €4.171,€8.259,€133.000

waardestijging woning plus 45% van de investering 1e jaar 15e jaar 30e jaar

€175.000 €280.000 €412.000

€198.000 €317.000 €466.000

Noot Alle berekening in dit schema zijn gebaseerd op: BTW voordeel tot maart 2014. BTW over arbeid is verlaagd van 21% naar 6%; • Energieprijsstijgingen van 5% per jaar; • Woonwaardestijging van 3 % per jaar; • Rentepercentage van lening bovenop de duurzaamheidslening 5%; • Leningen zijn op basis van annuïteit; • Fiscaal voordeel van het investeren bedrag; • Huidige wetgeving; • Zoals de banken zeggen “resultaten in het verleden behaald zijn geen garantie voor de toekomst”en “lenen kost geld”.

38

Variant B

Variant C

Variant D

€47.100 58% 2250 kWh 0 m3

€32.150 84% 0 kWh 874 m3

€53.610 91% 0 kWh 483 m3

energie + renteaflossing €2.323 €3.496 €43.330 €2.308 €3.586 €86.515

energie + renteaflossing €2.006,€3.247 €38.908 €2.059€3.586 €80.708

energie + renteaflossing €1.907 €2.951 €36.134 €1.763,€2.811€70.100

waardestijging woning plus 45% van de investering €196.000 €315.000 €462.000

€189.000 €304.000 €446.000

39

€191.000 €307.000 €450.000

FINANCIERINGSVORMEN Eigen vermogen De beste financiering is het inzetten van eigen vermogen (spaargeld). Dit vermogen heb je op dit moment al, op een spaarrekening of je hebt het belegd of een combinatie hiervan. Spaarrekeningen leveren momenteel een lage rente op.

Duurzaamheidslening Een andere financiering is een Duurzaamheidslening. Dit is een lening die via de SVN (Stimuleringsfonds Volkshuisvesting) door veel gemeentes (hier: de Gemeente Hoorn) beschikbaar wordt gesteld voor duurzame en energiezuinige renovaties. Het te lenen bedrag is maximaal â‚Ź 15.000 tegen een rente van 2,5 % over een looptijd van 15 jaar.

Hypotheek Soms is het mogelijk om de bestaande hypotheek te verhogen of een tweede hypotheek op de woning af te sluiten. Uiteraard dient er voldoende ruimte te zijn tussen de hoogte van de bestaande hypotheek en de waarde van de woning. De looptijd kan 30 jaar bedragen. Sommige banken werken ook met Green loans voor duurzame en energiezuinige renovaties.

WOZ lening Een WOZ lening is te vergelijken met een doorlopend krediet. De WOZ waarde van je huis afgezet tegen je hypotheek en het gewenste leenbedrag vormen een extra zekerheid voor aanbieders waardoor je soms tegen een lagere rente kunt lenen.

Deze leningsvorm wordt gekozen voor een verbouwing aan de woning of wanneer er voor langere tijd extra bestedingsruimte nodig is. Van tevoren is de exacte geldbehoefte niet bekend.

Er wordt een kredietlimiet afgesproken op basis van inkomen en andere financiĂŤle verplichtingen. Tot de overeengekomen limiet is het vrij om bedragen op te nemen en af te lossen. Rente betaal je alleen over het openstaande saldo. De hoogte van de rente is bij de meeste aanbieders afhankelijk van de kredietlimiet en kan tussentijds wijzigen.

40

Green loans Het ministerie van Binnenlandse zaken en Koninkrijksrelatie (Wonen) is bezig een fonds op te richten met als doel huiseigenaren een gunstige lening te geven uit het fonds, zodat zij het geld kunnen gebruiken om het energieverbruik in hun woning omlaag te brengen. Het fonds is onderdeel van het begin dit jaar gesloten Woonakkoord. In totaal moet er 600 miljoen euro in het fonds komen te zitten. Het kabinet steekt in 2013 50 miljoen en in 2014 zelfs 100 miljoen in het plan. De rest dient van banken, pensioenfondsen en bedrijven te komen. Eind november moeten de eerste mensen geld uit het fonds kunnen lenen.

Ook de provincie Noord-Holland is bezig met een dergelijk revolded fund van ca 20 miljoen. De verwachting is dat dit fonds eind 2013 of begin 2014 in werking treedt.

41

SLIM VERBOUWEN IS MEER DAN EEN FINANCIEEL PLAATJE IN ZWAAG De Fruitbuurt in Zwaag is een bijzondere buurt. Zo ongeveer alle huizen zijn particulier eigendom. De buurt ligt vlakbij het centrum van Zwaag, de wijk is ruim opgezet, de huizen zijn licht en relatief breed‌ de meesten bewoners willen hier nooit meer weg. De verbouwingen vinden plaats om het huis aan te passen aan de veranderingen die gepaard gaan met de eigen levensfase (kinderen geboren, kinderen het huis uit, oudere zorg). Ook vinden verbouwingen plaats om het noodzakelijk onderhoud te plegen (nieuw dak of houten gevelpanelen). Je kunt je huis ook aanpakken om het comfort te verhogen (vloer isolatie, dubbel glas, etc) of het huis te verfraaien (uitbouw, nieuw kleurtje‌) Als huiseigenaar in de Fruitbuurt kun je de resultaten van de 0% club goed gebruiken om je eigen verbouwingsplannen aan te scherpen. Stel jezelf de vraag hoe je hoopt dat je huis er over 15 jaar uitziet. Welke verbouwingen ben je van plan de komende 5 jaar te nemen? Gebruik het werk van de 0% club om in te schatten wat de maximale energiebesparing is die je met deze maatregelen kunt behalen. Ga na hoe je maatregelen kunt aanpassen en slim combineren om maximale hoeveelheid energie te besparen waardoor je een deel van je verbouwingskosten kunt terugverdienen.

42

43

TOEKOMSTPERSPECTIEF FRED GARDNER, BEWONER FRUITLAAN

INZICHT verbouwen, verduurzamen en levensbestendig wonen.

Door zaken te combineren dachten we een win-win-win (3x) situatie te krijgen. Maar in gesprek met de mensen van Produbo, Schouten en na de eerste offertes van aanbieders, begint de realiteit door te sijpelen. Het wordt te duur. Natuurlijk hoeft alle renovatie, luxe en verbouwing niet uit de energie besparing terugverdiend te worden.

Maar dit wordt te duur. We gaan daarom in afgeslankte vorm verder. Het doel is en blijft toch om de woning te verbeteren, onderhoud te plegen en energie te besparen.

Wel is duidelijk geworden wat de volgorde is.

Als eerste moeten we de woning gezonder maken: veel minder vochtig en beter ventileren. Verse lucht (gefilterde) lucht via een nieuwe luchtleiding het huis inblazen. Hierbij wordt de lucht via een warmte wisselaar voorverwarmd met de warmte uit de afvoer lucht. (70% tot 90% rendement).

Direct daarna alles kierdicht maken en isoleren zodat er veel minder warmte verloren gaat. Voordat de vloer wordt ge誰soleerd gaan we proberen het water onder de vloer weg te pompen. Behalve vloerisolatie, moet de vloer ook vochtdicht gemaakt. Deze stappen zijn hoe dan ook noodzakelijk, daarna kunnen we langzaam stappen zetten in de verdere verbouwing.

Deze keuzes hebben we gemaakt na veel gesprekken en een lang proces van wikken en wegen. We delen graag met anderen die overwegingen. Maar voor ons is het belangrijkste: een gezond binnen klimaat. En als dat dan nog geld oplevert (energie besparing), waarom niet?

44

TOEKOMSTPERSPECTIEF ROELOF SCHUITEMA, DUURZAAM BOUWEN ADVISEUR, PRODUBO

INZICHT Ik voorzie de komende jaren een groei van duurzame en energiezuinige renovaties. Wel verwacht ik nog wat haperingen en bedenkingen; niet iedereen doet nu mee en niet iedereen is overtuigd van het nut. Veel mensen zullen nog even blijven hangen in de terugverdientijd of kosten.

Maar over een periode van15 jaar zie ik dat juist goede en zuinige woningen absoluut meer marktwaarde hebben dan nog niet duurzaam gerenoveerde woningen. Het is nu al bijna niet meer logisch een woning te kopen die veel energie verbruikt.

Over 15 jaar zeker niet, tenzij de woning goedkoop is en je je eigen energiezuinige woningrenovatie kunt (laten) uitvoeren..

45

TOEKOMSTPERSPECTIEF BAS BENNIS, BEWONER ZUIDERSTRAAT

INZICHT Wat mij wel duidelijk is geworden is dat als je echt een flinke slag wilt slaan met verduurzamen, je een aantal zaken tegelijkertijd moet aanpakken. Isolatie, efficiënter verwarmen, energie opwekken en zo nog wat meer. Die verschillende onderdelen moeten ook nog eens goed uitgevoerd worden, anders valt het rendement tegen of kunnen er zelfs problemen ontstaan. Het is voor de gemiddelde consument niet eenvoudig dit allemaal te controleren en coördineren.

DE huiseigenaar bestaat niet. Er is juist een enorme diversiteit in mensen, wensen en mogelijkheden. Daarom zullen bouwprofessionals de mogelijkheden en wensen steeds opnieuw moeten inventariseren en tegelijkertijd totaaloplossingen moeten kunnen aanbieden. Dat betekent dat communicatie, uitleg en advies nóg belangrijker gaan worden.

Mijn inschatting is dat de huizenmarkt over enkele jaren fors zal aantrekken. Er wordt nu immers weinig gebouwd terwijl de vraag niet weg is. Die vraag naar bestaande woningen zal dan ook vanzelf wel weer opkomen. Veel [voornamelijk wat oudere] mensen zullen hun oudere huizen verlaten. Deze huizen worden dan overgenomen door jongere mensen en jonge gezinnen die de verouderde huizen gaan opknappen. Hierdoor zal de vraag naar duurzame renovatie oplossingen toenemen. Eigenaren zullen dan beseffen dat een reeds opgeknapte woning veel meer waard zal zijn.

“Van bouwprofessionals zal steeds meer worden gevraagd dat zij totaaloplossingen leveren.

Sterker nog, ik denk dat de klant dat verwacht.”

46

47

TOEKOMSTPERSPECTIEF FEMKE BIJLSMA, ARCHIECT, MENEERDELEEUW

KIP OF HET EI Waar ik me als architect altijd over heb verbaasd is het gok-aspect van het vak.

Niet alleen weet je pas echt of je een goed ontwerp hebt gemaakt als het gebouwd is en wordt bewoond. Maar ook de kosten zijn een gok. Het kostenplaatje wordt altijd pas bekend als het ontwerp definitief is en verschilt ook nog eens per bouwer. Als de prijs te hoog uitvalt dan moet dat definitieve ontwerp weer aangepast worden. Steeds weer opnieuw tot het past binnen budget. En dan heb je nog niet eens een definitieve prijs. Die weet je eigenlijk pas als alles achter de rug is en ook het meerwerk bij de prijs is opgeteld. Die onzekerheid geeft behoorlijk wat stress en ik denk dat dat een belangrijke reden is waarom de meeste mensen nooit een bouwproject willen aangaan. Als het om bouwen gaat, gaat het ook meteen om veel geld, waarschijnlijk de grootste uitgave die een mens in zijn leven doet. Er mag daarom niks fout gaan. Maar hoe weet je als leek waar je op moet letten? Hoe weet je dat je de juiste beslissingen maakt?

Geen wonder dat Ikea keukens zo’n succes zijn. Je hebt enorm veel keuzevrijheid, er is ruimte voor customizing maar wel gestandaardiseerd genoeg om bij iedere optie direct een beeld en een prijs te geven. Zo kan je direct zien wat het financiële en ruimtelijke gevolg van je keuze is. Je zou denken dat deze “catch” in de bouw dan makkelijk op te lossen is door het simpelweg op de Ikea manier aan te pakken. Dat gebeurt ook. Sterker nog, de seriematige woningbouw zoals in de Fruitbuurt is in zeker opzicht gebouwd volgens dat principe. Maar dat is nieuwbouw. Bij renovatie is het veel complexer om tot standaardisatie te komen. Aan alle woningen in de Fruitbuurt is in de afgelopen 40 jaar wel gesleuteld door de bewoners. De een heeft een dakkapel, de ander een erker, of ook een dakkapel maar toch weer net anders dan de buren. Muren zijn doorgebroken, kozijnen vervangen, installaties zijn aangepast en trappen zijn verplaatst. Geen twee huizen zijn nog hetzelfde.

Zouden we dan renovatie pakketten kunnen ontwikkelen die zijn samengesteld uit losse onderdelen zodat mensen zelf hun eigen plan kunnen samenstellen, net als bij de Ikea keuken?

48

>z

onn

ep

ane

len

/ 15

00,-

€p

er s

tuk

>w in - b tertu u in - o ffer tu / 20 p s .0 voo gewa sen in 00,r ve rmd ter € rwa e lu ieur rm cht en ing wo ex rdt terie geb ur ruik t

16

>e xtra iso xtra lati iso eo lati nde ken e tu r vlo in s sse pou er nd /1 w/ 15.0 akbalk 0.000 ,- € en 00,/ 5.0 € 00,-

>e

>v

lok

>g e - n vel o ieu pti we e 1 koz / 20 ijne .00 n e 0,nn € ieu we

>g e - n vel o ie p - d uw b tie 4 a / u - n kkape itens 65.00 ieu l v pou 0,we erg wb € koz rote lad ijne n ver sie ne nn 3 ieu we beg la

>g e - n vel o ie p - d uw b tie 3 a / u - n kkape itens 60.00 ieu l v pou 0,we erg wb € koz rote lad ijne n ver sie ne nn 2 ieu we beg laz

>g e - n vel o ie p - n uw b tie 2 ieu uit / 4 we ens 0.0 koz pou 00,ijne wb € n e lad n n ver ieu sie we 1 beg laz

€

beg

laz

ing

ing

ing

zin

g

Die aanpak bleek toch het beste aan te sluiten bij de 0% club en via het Steeds Beter plan kwamen we uiteindelijk uit op het 50K huis: een plan waarvan je ook een deel kunt toepassen maar die je ook kunt uitbreiden. Dit bij elkaar “shoppen” van een duurzaam renovatieplan steekt echter niet zo eenvoudig in elkaar als bij Ikea. Er zitten nogal wat gezondheidsrisico’s aan vast, waar door Willem Koppen fijntjes op is gewezen. “Doe het goed of doe het niet” luidt dan ook zijn devies. Dus hoe weet je dat je het goed doet als niet-professional? Maak er gewoon een beetje je hobby van! Als er een ding is dat ik van Duurzaam Zwaag geleerd heb, is dat we met z’n allen gezamenlijk heel veel geleerd hebben. Alle 0% club leden zijn inmiddels een soort experts op het gebied van energiebesparend renoveren. Zij die actief meededen weten wat de kosten en de mogelijkheden zijn en waar ze op moeten letten bij het maken van een keuze. Ik heb geleerd dat je een kip-ei situatie in de bouw kunt doorbreken door zo snel mogelijk de kosten en de baten helder te krijgen. Dat zou gewoon de parate kennis van iedere bouwprofessional moeten zijn, inclusief mijzelf. En dat krijg je alleen maar door nauw samen te werken in een team. Nu weten we precies hoe je energie neutraal kunt wonen in je Fruitbuurthuis en hoe je dat financiert. Je houdt die kennis nu in je handen, doe er je voordeel mee!

49

DOE HET SAMEN ZELF Het is de verwachting dat in 2020 alleen nog maar energie-neutrale woningen worden gebouwd. De kloof in vaste lasten tussen een nieuwbouwwoning en woningen die nu al 20 tot 40 jaar oud zijn zal alleen maar groeien. Alle reden om als huiseigenaar met verbouwingsplannen serieus te kijken naar mogelijkheden om het energieverbruik radicaal te verminderen. De sprong naar energie-neutraal kan iedere huiseigenaar maken. Het is alleen iets complexer dan de gemiddelde doe-het-zelf klus of uitbestede klus die wij gewend zijn zelf af te handelen. Toch zal je het hier ook zelf moeten doen. Er zijn maar weinig aannemers, leveranciers of experts die je een integraal lange termijn plan kunnen bieden om jouw bestaande huis energie neutraal te maken. Je kunt op dit gebied nu geen integraal financieel advies krijgen dat op maat is gesneden voor jouw situatie.

Je zult verschillende experts moeten raadplegen, verhalen moeten aanhoren, rapporten doorspitten en je eigen weg banen door het bos dat duurzaam renoveren heet om uiteindelijk je eigen afwegingen te maken. Als je eenmaal tot uitvoering overgaat, merk je snel dat noch de bouw materialen noch de systemen zomaar verkrijgbaar zijn in een reguliere doe het-zelf-zaak. Je zult heel goed op moet letten bij de uitvoering van het uitbestede werk of tijdens het doe-het-zelven. De uitvoering moet heel secuur gebeuren om de gewenste besparingen te behalen.

50

Met de 0%club zijn wij het experiment aangegaan. Samen met een netwerk van huiseigenaren met ambities, professionals uit de bouw en toeleveranciers met innovatiedrang hebben we verkend wat de mogelijkheden zijn voor de huizen in Zwaag. Aanvankelijk dachten wij dat de winst vooral zou liggen op het vlak van collectieve inkoop. Dat zou op termijn best kunnen. Maar vooralsnog ligt de winst vooral in totale maatwerk oplossingen. Als tijdelijk vernieuwingsnetwerk hebben we naar aanleiding van de wensen van deelnemers uitgezocht wat nu mogelijk is als je energie neutraal wilt wonen.

Dus, ben je eigenaar van een huis dat lijkt op andere huizen in je buurt en wil je weten wat nu de mogelijkheden zijn in jouw huis?

Je kunt natuurlijk altijd op eigen houtje op onderzoek uitgaan. Slimmer is het om samen met gemotiveerde buren zelf ook een tijdelijk vernieuwingsnetwerk in het leven te roepen. Daar nodig je dan vernieuwende bouwprofessionals en leveranciers bij uit. De markt van duurzame renovatie voor particulieren is nog niet volwassen. Veel professionals in de bouw zijn gemotiveerd om deze nieuwe markt te verkennen. Maak gebruik van die intrinsieke motivatie. Zorg dat het netwerk bestaat uit huiseigenaren en professionals die: • • • •

geloven dat energie neutraal renoveren nu kan en betekenisvol is. denken dat jullie samen tot betere resultaten kunnen komen echt aangesproken worden op hun specifieke competenties en vaardigheden vrijwillig kiezen om deel te nemen aan het netwerk

Inventariseer samen de wensen en financiële mogelijkheden van de huishoudens die meedoen. Ontwikkel concepten en stappen-plannen waarin integraal alle baten, kosten en risico’s tegenover elkaar worden gezet. Het werkt het best als iedere deelnemer zich verdiept in een deel van de puzzel en dat er een kernteam is dat alle puzzelstukjes samenbrengt in een paar concrete maatregelen.

Doe het samen zelf.

Zonnespouw Deze serre is eigenlijk gewoon een kas en maakt gebruik van passieve zonne-energie. Het is een “zachte” overgang van binnen naar buiten en kan als extra ruimte gebruikt worden van maart tot november. Zet een raampje of deur open en je haalt frisse, door de zon opgewarmde lucht in huis. Om ‘szomers de felle zon te weren wordt een schermdoek aan de binnenzijde van de serre neergelaten. Warme lucht wordt dan afgevoerd via raamopeningen in het dak.

51

HANDIG OM TE WETEN SAMEN ENERGIE OPWEKKEN? Sommige bewoners leek het wel wat om collectief, met de buurt, energie op te wekken met een warmtepomp. Coos Schouten zocht uit wat realistisch mogelijk is voor de Fruitbuurt.

Voordelen: “Centrale ontzorging� dus geen warmtepomp of ketel meer in je huis.

Nadelen: Alleen bij groot aantal aansluitingen (ong. 100) economisch rendabel.

Ook moeten alle aangesloten huizen vlak bij elkaar staan want er is een compact leidingenstelsel nodig voor goede warmte distributie.

Conclusie: in dit geval logischer om individuele warmtepompen toe te passen met de BODEM als bron. Je kunt dan toch nog een besparing van 33% behalen!

52

WARMTEPOMP: WARMTE UIT BODEM Een warmtepomp is een alternatief voor een CV Ketel. Warmtepompen benutten warmte uit de lucht of uit de bodem door die warmte met behulp van elektriciteit om te zetten in bruikbare warmte; warm genoeg voor de verwarming en warmtapwater.

Bij het bodemsysteem wordt water door een diepe buis/lus in de grond gepompt. Hier warmt het water op tot de (constante) bodemtemperatuur van ongeveer 12ºC. De warmtepomp haalt de warmte uit het bodemwater en warmt het water in een tweede watercircuit op tot bijv.

40ºC (geschikt voor vloerverwarming). Het bodemwater koelt af en wordt via de bodem weer op 12ºC gebracht.

Dit systeem is efficiënt omdat voor het maken van vier delen warmte slechts 1 deel elektriciteit nodig is. De warmte van de verwarming is dus voor 75% afkomstig uit de bodem en voor 25% uit elektriciteit.

Het rendement van een warmtepomp verbetert als het verhogen van de temperatuur beperkt blijft en als de warmtepomp rustig zonder veel aan/uit schakelen kan doordraaien. Goed isoleren dus, dan kan met een lage temperatuur verwarmd worden en blijven grote temperatuurswisselingen uit.

Extra voordeel van het bodemsysteem is dat de lagere bodemwatertemperatuur in de zomer gebruikt kan worden om te koelen. Hiervoor hoeft de warmtepomp niet eens actief te worden. Simpelweg door koud water door de vloerverwarming te pompen wordt het huis lekker cool.

NOTITIES .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. ..............................................................................................................................

53

WARMTEPOMPBOILER: WARMTE UIT LUCHT Een ventilatie warmtepomp wordt ook wel warmtepompboiler genoemd. Dit systeem is primair een ventilatie systeem dat de restwarmte voor een deel cadeau geeft aan de ketel.

In feite is het een combinatie van een lucht-afvoerventilator en een warmtepomp. De ventilator zorgt voor de ventilatie van de woning, maar om te voorkomen dat alle warmte in de afvoerlucht wordt weggeblazen, haalt het warmtepomp deel die warmte uit de lucht en draagt het over op water. Het systeem kan gekoppeld worden aan een bestaand CV systeem en is dus een soort hulpje voor de CV-ketel, die nu minder water hoeft te verwarmen.

De warmtepompboiler is vooral interessant voor wie meer dan 100 liter warm water per dag verbruikt. Hier geldt de regel: hoe hoger het verbruik, des te interessanter een warmtepompboiler voor warm water wordt..

NOTITIES .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. ..............................................................................................................................

54

Ventilatiesysteem zit bovenin de machine, onderin een voorraadvat om warmwater in op te slaan.

55

GEREGELDE VENTILATIE Er zijn natuurlijk alternatieven op balansventilatie voor het besparen op ventilatieverliezen. EĂŠn daarvan is een geregelde ventilator, die alleen ventileert als het nodig is.

Daarvoor worden CO2 sensoren en Relatieve Luchtvochtigheid (RH) sensoren ingezet. Als het te vochtig wordt of als de CO2 concentratie te hoog wordt, gaat de afvoer ventilator harder draaien.

De toevoer van verse lucht verloopt via roosters in de ramen.

Er zijn verschillende systemen op de markt, sommige kunnen ook de toevoer via kleppen en sensoren regelen.

Met dergelijke systemen wordt het ventileren dus beperkt tot het strikt noodzakelijke, hiermee wordt onnodig energieverlies voorkomen.

Aanvullend kan in sommige gevallen de aanvoerlucht voorverwarmd worden door bijvoorbeeld een serre.

NOTITIES .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. ..............................................................................................................................

56

PELLETKACHEL Een pelletkachel zorgt voor warmte in de woning en vervangt de CV ketel. Je stookt de kachel met pellets, een soort broodjes van samengeperste houtsnippers. In de kachel bevindt zich een kleine voorraad met pellets en door automatische toevoer blijft het vuur vanelf branden.

Een slim systeem controleert en regelt het verbrandingsproces, wat zorgt voor een optimale verbranding met een rendement dat oploopt tot wel 95%. Bovendien kan de kachel automatisch starten en weer uitgaan, maar net hoe je hem instelt.

Omdat hout een natuurproduct is, biedt de pelletkachel een CO2 neutrale wijze van woningverwarming. De kachel vereist goed beheer en er is wel ruimte nodig voor pellet-opslag. Verder kan lokale rook-uitstoot tot overlast leiden.

NOTITIES .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. ..............................................................................................................................

57

ZONNECOLLECTOR Een zonnecollector op het dak warmt het tapwater op. Dit warme water wordt opgeslagen in een boilervat. Het water voor je warme douche of voor de afwas komt dan uit dit boilervat. Warm water dus, volledig natuurlijk opgewarmd!

De collector is een paneel met een warmte absorberende laag en met dunne waterbuisje aan de achterzijde. Een pompje pompt ‘verwarmingswater’ uit de boiler (voorraadvat van bijvoorbeeld 120 liter) door de collector, hierdoor wordt koud leidingwater in het vat verwarmd tot uiteindelijk 80ºC. Bij een douchebeurt wordt de zonnewarmte uit het vat als eerste gebruikt. Is het water in het vat te koud, dan wordt het bijverwarmd door de CV-ketel. Het douchewater is altijd schoon leidingwater wat in de boiler gescheiden is door een warmtewisselaar van het water dat door de collector stroomt.

Een zonneboilersysteem met een collector van 3.5m2 en een boiler van 120 liter bespaart op jaarbasis 50% energie voor het maken van warm douchewater (ongeveer 200 tot 250m3 aardgas).

Overigens zijn er vele soorten zonnecollectoren ,afhankelijk van het oppervlak, de grootte van het voorraadvat en het soort ‘schakeling’ van de waterleidingen, kan een zonnecollector ook bijdragen aan de verwarming van een huis.

NOTITIES .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. ..............................................................................................................................

58

PV PANELEN = ZONNEPANELEN Iedereen kent ze inmiddels wel, van die glimmende blauwe of zwarte panelen op daken. Zonnepanelen zijn samengesteld uit zonnecellen die elektriciteit opwekken uit zonlicht. Dit proces wordt fotovoltaïsch genoemd, Photovoltaic in het Engels, vandaar de veel gebruikte afkorting PV. Ook het Nederlandse klimaat is geschikt voor zonnepanelen. De ontwikkelingen van zonnepanelen gaan snel en de prijs van PV is de laatste tijd flink gedaald. De huidige panelen zijn meestal 1,6 x 1,0 meter. Eén paneel levert bij een goede oriëntatie op het zuiden ongeveer 175kWh per jaar op (uitgaande van 240Wp paneel). Een set van zes panelen inclusief alle benodigde materiaal en kabels maar exclusief montage op het dak heeft een prijs vanaf €2100,-. Wat je precies betaalt hangt af van aspecten als kwaliteit, eigenschappen van het dak, garantie en leverancier.

Er zijn overigens zonnepanelen in vele soorten en maten en ook in verschillende kleuren. Daarnaast zijn er zelfs zonnefolies, flexibele zonnecellen van ultra dun materiaal.

NOTITIES .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. ..............................................................................................................................

59

DOUCHE WTW Bij het douchen laten we warmwater gewoon wegstromen in het riool.

Er zijn systemen op de markt die een deel van deze warmte benutten om koud aanvoerwater een beetje op te warmen. Dit zijn zogenaamde Douche WTW’s of Douche Warmte Terug Win systemen.

Globaal zijn er twee varianten, een verticale pijp van 2 meter die onder het doucheputje van de douche op een verdieping wordt gemonteerd.

Of een variant die in de bodem van een douchecabine is verwerkt.

De besparing van een douche wtw hangt af van de doucheduur, het systeem heeft even nodig om op te warmen.

Maar de besparing hangt ook af van de manier van aansluiten van de leidingen.

Het meest logisch is om het water dat naar de koude kraan van de mengkraan stroomt voor te verwarmen met het afvalwater dat door het putje gaat. Hierdoor hoeft er minder warmwater aan de warme zijde van de kraan geleverd worden voor een aangename douchewater temperatuur. Een mengkraan is wel een vereiste.

De douche wtw zelf hoeft niet heel veel te kosten (rond de â‚Ź500,-), maar afhankelijk van de afwerking (een bekisting rond de buis bijvoorbeeld) en een verandering van de waterleidingen, kunnen de kosten van de installatie hoger worden.

Een douche wtw bespaart ongeveer 100m3 aardgas per jaar.

NOTITIES .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. ..............................................................................................................................

60

In de figuur is te zien hoe koud water van 10 graden door het afvalwater wordt verwarmd tot 27 graden. Die stap hoeft de ketel nu niet meer te maken.

61

BALANSVENTILATIE Ventilatie van woningen is noodzakelijk voor de gezondheid. Waterdamp, CO2 en andere stoffen/gassen moeten afgevoerd worden. Door te ventileren verlies je echter ook veel warme lucht. Denk maar aan het openen van een raam in de winter, koude naar binnen, warmte naar buiten.

Om dat verlies tegen te gaan is balansventilatie ontwikkeld.

In de woning (meestal op zolder) wordt een dubbele ventilator geplaatst. Eén ventilator zorgt voor de afvoer van binnenlucht, de andere voor de toevoer van verse lucht. De verse lucht wordt via kanalen naar de woon- en slaapkamers geblazen. De ‘natte’ ruimtes van een woning (Toilet, Badkamer, Keuken) worden via kanalen afgezogen.

In de dubbele ventilator wordt de warmte uit de afvoerlucht uitgewisseld met de aangevoerde (koude) buitenlucht. De lucht zelf blijft fysiek strikt van elkaar gescheiden, alleen de warmte wordt via een warmtewisselaar overgedragen.

Door dit systeem wordt de koude aanvoerlucht grotendeels voorverwarmd met de afvoerlucht. Hierdoor wordt veel energie bespaard.

De goede systemen kunnen automatisch de warmtewisseling omzeilen als in de zomer je de warmte juist buiten wilt houden. Het systeem bevat daarnaast filters zodat de buitenlucht gefilterd de woning ingaat.

Onderhoud en vervanging van de filters is noodzakelijk, maar dat laat ook direct zien hoeveel stof er weggevangen wordt.

Balansventilatiesystemen zijn in het nieuws regelmatig slecht beoordeeld en als ongezond bestempeld. Als het systeem goed ontworpen is voor de woning en goed is gemonteerd, dan zijn alle problemen die gerelateerd zijn aan balansventilatie verholpen. Dit geeft wel aan dat het systeem kwetsbare kanten heeft, maar deskundig en vakkundig toegepast, levert geen enkel gevaar maar juist voordelen voor gezondheid.

NOTITIES .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. ..............................................................................................................................

62

De balansventilator op zolder is nog een aanzienlijke kast. Let ook op het grijze filter vol stof en roet. Regelmatig vervangen is noodzakelijk maar levert ook schone lucht.

63

www.duurzaamzwaag.nl

COLOFON Redactie: Femke Bijlsma, Meneer de Leeuw Met bijdragen van: Coos Schouten (installatie expert - Schouten Techniek), André Schenk (directeur Stabo bouw), Lex van Zaane (bouwmanager - Produbo), Roelof Schuitema (energie neutraal wonen expert - Produbo), Gine Nicolai (Milieudienst West Friesland), Femke Bijlsma (hoofdontwerper - Meneer de Leeuw), Pepik Henneman (co-creatie procesleider - Meneer de Leeuw). Ondersteuning: Daphne Linzell Overige coalitiepartners Duurzaam Zwaag: Rabobank HoornMiddenwestfriesland, De Stijl Makelaardij BV, Servicepunt Duurzame Energie, Duurzaam Bouwloket, Stichting Urgenda, Coöperatieve vereniging Duurzaam Zwaag e.a.

Met dank aan: Willem Koppen en Platform 31 0% club: Maarten & Charlotte Hömann, Henk & Jolande Verheij, Dick & Marjo Zeelenberg, Sjaak & Bep Nootenbos, Fred & Marianne Gardner, Bas & Elvira Bennis, Nel en Paul van Heumen, Guido Mantel, Herman Rood, Jan Silver, Jan en Vera Smit, Sander van Til, Jos Vriend, Ed Wind, Fred & Yolande Tapperwijn, Jaap Kalsbeek Voor meer informatie: www.duurzaamzwaag.nl © 2013 Meneer de Leeuw Gebruik van fragmenten aangemoedigd mits voorzien van bronvermelding

WWW.DUURZAAMZWAAG.NL