dinhduong

Dinh döôõng vaø ñieàu trò 2. Dinh döôõng vaø söùc khoûe: Khi aên moät baùt côm, moät mieáng thòt gaø luoäc, moät baùt canh caûi hoaëc con caù roâ kho... chuùng ta thöôøng muoán bieát chuùng ñöôïc tieâu hoùa, haáp thuï ra sao, cuõng nhö taùc duïng nhö theá naøo ñeán söùc khoûe. Thöïc phaåm coù theå gaây taùc haïi ñeán söùc khoûe neáu khoâng ñöôïc söû duïng, naáu nöôùng hay baûo quaûn ñuùng caùch, ñaûm baûo nhöõng nguyeân taéc an toaøn thöïc phaåm. Ñoù laø nhöõng noäi dung chính cuûa quyeån saùch naøy.

3. Dinh döôõng vaø trò lieäu: Ngoaøi vieäc söû duïng thuoác men vaø caùc phöông thöùc trò lieäu, dinh döôõng cuõng giöõ moät vai troø raát quan troïng ñoái vôùi ngöôøi beänh. Moät beänh nhaân tieåu ñöôøng neáu bieát caùch aên uoáng seõ coù theå haïn cheá haäu quaû xaáu khi löôïng ñöôøng trong maùu leân quaù cao; ngöôøi huyeát aùp cao maø khoâng tieát giaûm muoái aên thì seõ deã daøng bò tai bieán naõo hoaëc côn suy tim... Quyeån saùch naøy ñöa ra nhöõng höôùng daãn veà aên uoáng ñeå coù theå hoã trôï vieäc trò beänh, ñaõ ñöôïc caùc nghieân cöùu khoa hoïc vaø thöïc teá chöùng minh laø mang laïi hieäu quaû toát.

Ngöôøi ta thöôøng noùi: “AÊn ñeå soáng chöù khoâng phaûi soáng ñeå aên.” Thaät ra, ñaây chæ laø moät lôøi khuyeân coù tính caùch luaân lyù chöù khoâng heà coù yù baûo ta phaûi coi thöôøng vieäc aên uoáng, vì thöïc teá laø: Soáng thì phaûi aên. Ñeå sinh toàn, cô theå caàn ñeán naêng löôïng cuõng nhö ñoäng cô caàn xaêng daàu. Thöïc phaåm cung caáp nhöõng yeáu toá maø cô theå haáp thuï ñöôïc ñeå taïo thaønh naêng löôïng, goïi chung laø dinh döôõng. Do ñoù, dinh döôõng chính laø chìa khoùa cuûa söùc khoûe. Ngöôøi ta coù theå khoûe maïnh hay ñau yeáu do nguoàn dinh döôõng thích hôïp hay khoâng thích hôïp, phong phuù hay ngheøo naøn. Dinh döôõng laø yeáu toá quyeát ñònh chi phoái phaàn lôùn, neáu khoâng noùi laø toaøn boä, vaán ñeà söùc khoûe cuûa con ngöôøi. Vì theá, dinh döôõng laø maáu choát cuûa haàu

6

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Nhöõng kieán thöùc naøy ñöôïc trình baøy moät caùch caën keõ nhöng khoâng quaù röôøm raø, deã hieåu nhöng cuõng khoâng vì theá maø trôû thaønh sô löôïc, thoâ thieån.

Do ñoù, vôùi nhöõng ai quan taâm ñeán vaán ñeà dinh döôõng thì boä saùch naøy thaät xöùng ñaùng laø kim chæ nam trong thöïc teá, laø ngöôøi höôùng daãn trung thaønh vaø thöïc tieãn moãi ngaøy, coù theå giuùp ích töùc thì vaø thieát thöïc. Saùch moâ taû moät caùch khoa hoïc caùc moùn aên, ñaëc bieät chi tieát hôn laø nhöõng moùn aên thöôøng ñöôïc söû duïng moãi ngaøy, gôïi yù nhöõng choïn löïa thích hôïp maø chuùng ta luoân phaûi ñöa ra trong cuoäc soáng.

Moät phaàn quan troïng – gaàn nhö troïng taâm cuûa boä saùch – ñöôïc daønh ñeå baøn ñeán moái töông quan giöõa dinh döôõng vaø caùc beänh taät thöôøng gaëp nhö: tieåu ñöôøng, tim maïch, huyeát aùp cao, vieâm gan, taùo boùn...… Taùc giaû luoân coù nhöõng lôøi khuyeân höõu ích nhaèm ñaët caên baûn vöõng chaéc cho moät cuoäc soáng khoûe maïnh, ít beänh taät.

Noùi chung, boä saùch nhaém ñeán traû lôøi phaàn lôùn nhöõng caâu hoûi lieân quan ñeán vaán ñeà aên uoáng, nhöng ñaëc bieät cung caáp cho baïn ñoïc moät caùch chi tieát hôn nhöõng gì caàn bieát trong vieäc aên uoáng haèng ngaøy, khi ñang khoûe maïnh cuõng nhö khi coù beänh. Vôùi muïc tieâu ñeà ra nhö vaäy, boä saùch cuûa Baùc Só Nguyeãn YÙ Ñöùc coù theå noùi laø moät thaønh quaû raát ñaùng khen veà caû hai maët khoa hoïc cuõng nhö thöïc duïng, bôûi vì noù ñaùp öùng ñöôïc caû tính chính xaùc cuûa moät taùc phaåm khoa hoïc cuõng nhö tính deã hieåu cuûa moät taøi lieäu höôùng daãn daønh cho quaûng ñaïi quaàn chuùng.

Khi giôùi thieäu boä saùch naøy ñeán vôùi quyù ñoäc giaû, chuùng toâi hy voïng laø noù seõ mang laïi nhöõng kieán thöùc boå ích vaø thieát thöïc ngay trong cuoäc soáng haèng ngaøy, giuùp cho quyù vò coù theå töï mình baûo veä söùc khoûe vaø nieàm vui trong cuoäc soáng.

Baùc Só TRAÀN MINH TUØNG

8

Dinh döôõng vaø ñieàu trò caùc moâ protein, giuùp chuyeån hoaù chaát beùo vaø cung caáp naêng löôïng cho heä thaàn kinh trung öông.

Khi glucose trong maùu khoâng ñöôïc söû duïng heát thì noàng ñoä glucose trong maùu seõ taêng cao.

Trong tình traïng bình thöôøng, thaän coù khaû naêng giöõ ñöôøng naøy laïi thay vì baøi tieát ra ngoaøi. Ngöôøi beänh tieåu ñöôøng coù löôïng glucose quaù cao neân thaän buoäc phaûi thaûi bôùt ra ngoaøi theo nöôùc tieåu. Töø ñoù coù teân laø beänh tieåu ñöôøng.

Beänh thöôøng gia taêng vôùi tuoåi cao, nhaát laø töø sau 55 tuoåi.

Ngöôøi chaâu AÙ ít bò tieåu ñöôøng phuï thuoäc vaøo insulin hôn laø ngöôøi da traéng; nöõ giôùi coù tyû leä maéc beänh cao hôn nam giôùi. Ñieàu hoøa ñöôøng trong maùu laø traùch nhieäm cuûa chaát noäi tieát insulin do tuïy taïng tieát ra. Insulin chuyeån ñöôøng töø huyeát töông vaøo caùc teá baøo ñeå chuyeån hoùa ra naêng löôïng. Ñoàng thôøi insulin cuõng giuùp gan chuyeån hoaù moät phaàn glucose thaønh chaát beùo ñeå döï tröõ trong caùc teá baøo môõ.

Khi vì moät lyù do naøo maø insulin khoâng laøm ñöôïc coâng vieäc chuyeån hoùa naøy thì noàng ñoä ñöôøng glucose trong maùu seõ taêng cao. Cholesterol trong maùu cuõng taêng cao vì thieáu insulin.

Möùc ñoä bình thöôøng cuûa glucose trong maùu khi ñoùi thay ñoåi trong khoaûng töø 50mg/dl tôùi 115mg/dl maùu. Khi nhòn aên laâu nhö qua ñeâm thì möùc ñoä naøy thaáp nhaát, sau böõa aên thì noàng ñoä ñöôøng taêng hôi cao hôn. Maùu ñöôïc laáy vaøo buoåi saùng khi chöa aên uoáng gì ñeå thöû noàng ñoä ñöôøng.

Neáu sau hai laàn thöû nghieäm lieân tieáp maø noàng ñoä glucose treân 140mg/dl thì xaùc ñònh laø beänh tieåu ñöôøng. Neáu noàng ñoä ñöôøng ôû trong khoaûng 115mg/dl tôùi 140mg/dl thì chæ nghi

10

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Beänh tieåu ñöôøng loaïi II coù theå do nhieàu nguyeân nhaân, nhöng tình traïng quaù caân vaø dö thöøa chaát beùo cuûa cô theå thöôøng ñöôïc coi laø nhöõng nguy cô gaây beänh haøng ñaàu.

Trieäu chöùng Caùc trieäu chöùng chính cuûa beänh tieåu ñöôøng laø raát khaùt nöôùc. Ngöôøi beänh tieåu tieän lieân tuïc vôùi nhieàu nöôùc tieåu, aên nhieàu maø vaãn suùt caân. Ñoâi khi ngöôøi beänh tieåu ñöôøng loaïi II khoâng coù trieäu chöùng gì.

Khi khoâng ñöôïc kieåm soaùt, ñieàu hoøa, noàng ñoä ñöôøng trong maùu taêng cao baát thöôøng ñöa tôùi caùc bieán chöùng traàm troïng cho nhieàu cô quan khaùc nhö maát thò giaùc, suy thaän, beänh tim maïch vôùi huyeát aùp cao, cao cholesterol, vöõa xô ñoäng maïch, roái loaïn caûm giaùc thaàn kinh, lieät hoaëc cöông döông vaø deã bò beänh nhieãm truøng. Nhieàu ngöôøi bò nhieãm ñoäc chi döôùi traàm troïng ñeán noãi phaûi caét boû baøn chaân.

Neáu khoâng ñöôïc ñieàu trò, ngöôøi beänh rôi vaøo tình traïng suy dinh döôõng, maëc duø trong maùu vaãn ñaày traøn chaát boå khoâng duøng ñeán phaûi thaûi theo nöôùc tieåu ra ngoaøi maø teá baøo caàn ñeán laïi khoâng tieáp nhaän ñöôïc.

Beänh tieåu ñöôøng laø nguyeân nhaân töû vong ñöùng haøng thöù tö do beänh taät gaây ra taïi Hoa Kyø. Tyû leä töû vong coù theå giaûm nhieàu neáu beänh ñöôïc phaùt hieän vaø ñieàu trò sôùm.

Dinh döôõng vôùi beänh tieåu ñöôøng Troïng taâm cuûa vieäc ñieàu trò beänh tieåu ñöôøng laø giöõ cho noàng ñoä ñöôøng glucose trong maùu ôû möùc ñoä bình thöôøng.

12

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Trong tieåu ñöôøng loaïi I, beänh nhaân caàn vaø phuï thuoäc vaøo insulin thì cheá ñoä dinh döôõng ñöôïc tính toaùn sao cho ngöôøi beänh vaãn coù theå duøng böõa aên chung trong gia ñình nhöng coù söï thay ñoåi linh ñoäng veà naêng löôïng cho thích hôïp vôùi lieàu löôïng döôïc phaåm, nhaát laø insulin. Ñeå xaùc ñònh moät cheá ñoä dinh döôõng thích hôïp cho moãi ngöôøi beänh caàn coù söï coá vaán cuûa chuyeân gia dinh döôõng hoaëc baùc só ñieàu trò.

Ngöôøi beänh cuõng caàn ñöôïc höôùng daãn ñeå bieát roõ tình traïng beänh cuûa mình, thoâng thaïo caùch töï ño möùc ñöôøng trong maùu vaø sau ñoù coù theå töï gia giaûm soá naêng löôïng caàn tieâu thuï tuøy theo tình traïng beänh, vaø hieåu bieát roõ coâng duïng caùc döôïc phaåm ñang duøng.

Söï caân ñoái tyû leä naêng löôïng cung caáp töø ba chaát dinh döôõng cô baûn: carbohydrat, chaát beùo vaø chaát ñaïm laø ñieàu raát quan troïng. Tyû leä naøy thöôøng ñöôïc caùc chuyeân gia xaùc ñònh laø khoaûng töø 50% ñeán 60% töø carbohydrat (tinh boät vaø ñöôøng), döôùi 30% töø chaát beùo vaø 15% ñeán 20% töø chaát ñaïm.

Veà carbohydrat thì caàn giôùi haïn ñöôøng tinh cheá ôû möùc 5% vaø neân aên chung vôùi caùc thöïc phaåm khaùc ñeå traùnh glucose trong maùu taêng cao quaù nhanh. Nhö vaäy, phaàn naêng löôïng coøn laïi laø laáy töø tinh boät.

Chaát beùo thì neân duøng nhieàu loaïi chaát beùo baõo hoøa cuûa thöïc vaät hôn laø chaát beùo baõo hoøa cuûa ñoäng vaät, vaø haïn cheá toái ña caùc daïng chaát beùo chöa baõo hoøa.1 1

Caùc acid beùo coù ba loaïi khaùc nhau: loaïi coù daïng raén, töùc laø daïng acid beùo baõo hoøa (saturated), daïng ít raén hôn laø acid beùo chöa baõo hoøa daïng ñôn (monounsaturated) vôùi caùc ngoaïi leä laø daàu oâ-liu vaø daàu phoäng, vaø daïng loûng laø acid beùo chöa baõo hoøa daïng ña (polyunsaturated). Hai daïng sau thöôøng ñöôïc chæ chung moät caùch ñôn giaûn laø acid beùo chöa baõo hoøa (unsaturated), ñeå phaân bieät vôùi daïng acid beùo baõo hoøa (saturated).

14

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Gaàn ñaây vieäc aên ñöôøng ñaõ ñöôïc nghieân cöùu laïi, vaø ña soá caùc chuyeân gia ñeàu khuyeân laø chæ neân duøng khoaûng döôùi 5% toång löôïng carbohydrat laø ñöôøng, vaø duøng chung vôùi thöïc phaåm khaùc. Ñoàng thôøi löôïng ñöôøng naøy cuõng caàn gia giaûm cho phuø hôïp vôùi lieàu löôïng caùc döôïc phaåm ñang duøng.

Cuõng trong chieàu höôùng naøy, vaøo thaùng 12 naêm 2001, toå chöùc The American Diabetes Association ñaõ ñöa ra moät höôùng daãn môùi, theo ñoù ngöôøi maéc beänh tieåu ñöôøng ñoâi khi coù theå aên chaát ngoït, mieãn laø hoï giöõ möùc ñoä ñöôøng trong maùu bình thöôøng. Höôùng daãn cuõng khuyeân ngöôøi beänh neân aên nhieàu thöïc phaåm coù giaù trò dinh döôõng cao nhö rau, traùi caây vaø naêng vaän ñoäng cô theå.

16

DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH ÑOÄNG MAÏCH VAØNH Beänh ñoäng maïch vaønh (Coronary artery disease - CAD)

Ñ

oäng maïch vaønh laø nhöõng maïch maùu chaïy quanh traùi tim ñeå nuoâi cô quan naøy.

Sau moãi nhòp tim ñaäp thì maùu ñöôïc ñöa ñi nuoâi khaép cô theå qua ñoäng maïch chuû. Rieâng maùu nuoâi tim thì ñöôïc chuyeån tröïc tieáp vaøo ñoäng maïch vaønh. Caùc ñoäng maïch naøy goàm hai nhaùnh bao quanh traùi tim nhö moät caùi vöông mieän.

Neáu moät trong nhöõng phaân nhaùnh bò ngheït thì teá baøo tim ôû vuøng ñoù thieáu dinh döôõng, thieáu döôõng khí (oxy), goïi laø söï thieáu maùu cuïc boä cô tim (myocardial ischemia) vaø ngöôøi beänh seõ coù nhöõng côn ñau thaét tim (angina pectoris).

Neáu ñoäng maïch bò ngheõn vónh vieãn thì côn suy tim seõ xaûy ra vì nhoài maùu cô tim (myocardial infarction) vaø teá baøo tim bò tieâu huûy.

Nguyeân nhaân Vì sao coù söï taéc ngheõn ñoäng maïch vaønh?

Trong ña soá caùc tröôøng hôïp, coù nhöõng maûng chaát beùo daàn daàn ñoùng laïi ôû thaønh ñoäng maïch, khieán cho loøng maïch maùu thu heïp daàn, khieán maùu löu thoâng bò taéc laïi vaø taéc

18

Dinh döôõng vaø ñieàu trò testosterone. Coøn nöõ giôùi thì moät phaàn ñöôïc söï baûo veä cuûa hormon nöõ estrogen laøm giaûm cholesterol LDL. Khi maõn kinh, ngöôøi phuï nöõ khoâng coøn hormon nöõ estrogen thì cholesterol LDL nhích leân cao. c. Di truyeàn

Vöõa xô ñoäng maïch ñoâi khi thaáy ôû nhieàu ngöôøi trong cuøng moät gia ñình, nhaát laø khi cha meï hoaëc anh chò em bò beänh. d. Chuûng toäc Ngöôøi chaâu AÙ ít bò vöõa xô ñoäng maïch vaø côn suy tim hôn ngöôøi AÂu Myõ, ngöôøi Myõ goác chaâu Phi laïi hay bò beänh tim vaø huyeát aùp cao nhieàu hôn. ñ. Thuoác laù

Nicotin trong thuoác laø laøm taêng huyeát aùp vaø nhòp tim, laøm maùu deã ñoùng cuïc, laøm giaûm HDL, taêng LDL, taát caû ñeàu coù theå ñöa tôùi beänh tim maïch. Nicotin laø moät trong nhieàu yeáu toá khôûi söï laøm hö hoûng teá baøo ñoäng maïch, ñöa ñeán vöõa xô maïch maùu naøy. Hít thôû khoùi thuoác laù do ngöôøi khaùc thaûi ra cuõng coù haïi. Boû huùt thuoác laù seõ laøm giaûm nguy cô maéc beänh tim maïch moät caùch ñaùng keå. e. Beùo phì Thoáng keâ cho thaáy ngöôøi beùo phì hay bò huyeát aùp cao, beänh tim, cao cholesterol vaø do ñoù thöôøng bò suy tim.

20

Dinh döôõng vaø ñieàu trò LDL (low density lipoprotein), HDL (hight density lipoprotein) vaø triglycerid.

Protein laø chaát vaän chuyeån lipid vaø hoãn hôïp ñoù coù teân laø lipoprotein. Tyû troïng (density) laø tyû leä protein/lipid. Khi nhieàu protein (high density) thì laø HDL, ít protein (low density) thì laø LDL. Trong toång löôïng cholesterol thì töø 60–70% laø LDL, 20–30% laø HDL, 10–15% laø VLDL (very low density lipoprotein). Cholesterol ôû möùc ñoä döôùi 200mg/dl laø lyù töôûng, töø 200mg/dl ñeán 239 mg/dl coøn taïm chaáp nhaän ñöôïc, neáu leân treân 240 mg/dl thì laø raát cao vaø coù nguy cô xaáu.

LDL thöôøng ñöôïc coi nhö khoâng toát vì noù laø thaønh phaàn gaây nhieàu raéc roái cho heä tim maïch. Daïng cholesterol naøy vaän chuyeån chaát beùo (lipid) trong thöïc phaåm vaøo caùc teá baøo.

Khi teá baøo heát choã chöùa thì chaát beùo ñoùng ôû thaønh ñoäng maïch, laâu daàn ñöa tôùi vöõa xô, taéc ngheõn.

Möùc ñoä lyù töôûng cuûa LDL trong maùu laø döôùi 130mg/dl. Töø 130mg/dl ñeán 159mg/dl laø baét ñaàu coù vaán ñeà, vaø leân cao hôn 160mg/dl laø nguy hieåm.

HDL vaän chuyeån chaát beùo vaøo döï tröõ trong gan ñeå cho löôïng chaát beùo trong maùu chæ vöøa ñuû duøng, khoâng coù dö ñeå ñoùng vaøo thaønh ñoäng maïch. Löôïng HDL trong maùu maø baèng hoaëc cao hôn 35mg/dl laø toát, neáu HDL coù theå cao hôn 60mg/dl thì thaät lyù töôûng vaø an toaøn.

Bình thöôøng, cô theå taïo ra vöøa ñuû soá cholesterol maø ta caàn. Cholesterol trong maùu coù tôùi 85% laø do cô theå töï taïo ra; coøn laïi 15% laø do thöïc phaåm cung caáp.

22

Dinh döôõng vaø ñieàu trò 3. Taêng chaát beùo chöa baõo hoøa Ñeå thay theá cho chaát beùo baõo hoøa, neân duøng nhieàu chaát beùo chöa baõo hoøa. Daàu oâliu, daàu haït caûi daàu (canola) coù nhieàu chaát beùo chöa baõo hoøa daïng ñôn. Daàu ngoâ (baép), daàu haït caây rum (safflower) coù nhieàu chaát beùo chöa baõo hoøa daïng ña. Söû duïng caùc loaïi daàu naøy coù theå laøm giaûm cholesterol vaø taêng tyû leä HDL trong maùu.

4. Giaûm cholesterol

Cholesterol khoâng coù trong thöïc vaät, maø coù nhieàu trong caùc thöïc phaåm töø ñoäng vaät. Cholesterol trong thöùc aên coù theå laøm taêng löôïng cholesterol trong maùu. Loøng ñoû tröùng, gan ñoäng vaät coù ít chaát beùo baõo hoøa nhöng laïi coù nhieàu cholesterol. Neáu khoâng coù beänh tim, coù theå aên khoaûng ba loøng ñoû tröùng moät tuaàn. Loøng traéng tröùng, rau traùi khoâng coù cholesterol. Coù theå aên nhieàu loøng traéng tröùng vì ñaây laø nguoàn chaát ñaïm khaù cao. Ñoäng vaät coù voû nhö toâm, cua, soø, heán khoâng coù nhieàu cholesterol, neân coù theå aên vôùi möùc ñoä vöøa phaûi.

5. AÊn nhieàu caù Neân aên nhieàu caùc loaïi caù nhö caù hoài (salmon), caù lam (bluefish), caù thu, caù ngöø, caù trích, caù sardine... vì caùc loaïi caù naøy coù nhieàu daàu Omega–3. Daïng chaát beùo naøy ñöôïc xem laø coù khaû naêng haï möùc triglycerid, ngaên chaën quaù trình ñoùng cuïc maùu gaây ngöøng nhòp tim baát thöôøng, taêng cöôøng tính mieãn dòch, giuùp maét vaø naõo phaùt trieån toát hôn. Acid beùo Omega–3 cuõng coù trong haït vaø daàu quaû oùc choù (walnut), daàu haït lanh (flaxseed)...

24

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Trong maáy thaäp nieân qua ñaõ coù nhieàu tieán boä trong vieäc baøo cheá caùc döôïc phaåm coù theå haï cholesterol tôùi 40%. Tuy nhieân, theo soá ñoâng caùc chuyeân gia y teá, döôïc phaåm neân daønh cho tröôøng hôïp cholesterol leân raát cao, sau khi khoâng thaønh coâng vôùi caùc phöông tieän khaùc nhö dinh döôõng, vaän ñoäng cô theå, thay ñoåi neáp soáng.

Thuoác caàn ñöôïc söû duïng döôùi söï höôùng daãn cuûa baùc só ñeå theo doõi lieàu löôïng, taùc duïng phuï, vaø neân duøng döôïc phaåm ñaõ coù baûo ñaûm an toaøn. Khoâng neân duøng döôïc phaåm ñeå thay theá cho tieát cheá aên uoáng cuõng nhö caùc phöông tieän khaùc.

Kieåm soaùt cholesterol laø vieäc laøm laâu daøi, caàn kieân nhaãn vôùi caùc phöông phaùp ñöôïc nhieàu chuyeân gia coâng nhaän. Neân deø daët vôùi nhöõng giôùi thieäu, quaûng caùo chöõa khoûi hoaøn toaøn maø khoâng caàn thuoác hoaëc moät cheá ñoä aên uoáng nhieàu chaát naøy, boû chaát kia.

Dinh döôõng trong beänh taät cuõng nhö trong söùc khoûe caàn söï ña daïng, phoái hôïp caân ñoái nhieàu loaïi thöïc phaåm khaùc nhau.

26

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

Huyeát aùp laø gì?

Huyeát aùp laø aùp löïc hay söùc eùp cuûa maùu vaøo thaønh ñoäng maïch. AÙp löïc naøy ñöôïc taïo ra khi traùi tim boùp, ñaåy maùu vaøo huyeát quaûn. Tuøy theo löôïng maùu vaø söùc caûn cuûa thaønh maïch maø aùp suaát cao hoaëc thaáp. Huyeát aùp ñöôïc moâ taû baèng hai chæ soá: – Huyeát aùp taâm thu (systolic), laø chæ soá ñöùng tröôùc, chæ aùp suaát khi tim boùp vaøo ñeå ñöa maùu sang ñoäng maïch chuû.

– Huyeát aùp taâm tröông (diastolic), laø chæ soá ñöùng sau, chæ aùp suaát khi tim thö giaõn giöõa hai nhòp ñaäp vaø maùu töø ñoäng maïch chuû chaïy vaøo caùc mao quaûn ñi nuoâi cô theå.

Laáy ví duï, khi keát quaû ño huyeát aùp laø 120/80, ñieàu ñoù cho bieát huyeát aùp taâm thu laø 120 vaø huyeát aùp taâm tröông laø 80. Ñôn vò ño aùp suaát ôû ñaây laø milimeùt thuûy ngaân (mmHg), vaø keát quaû treân ñöôïc ghi ñaày ñuû laø: 120/80 mmHg. Trung bình, ngöôøi töø 18 tôùi 50 tuoåi coù huyeát aùp döôùi 140/90. Buoåi saùng khi môùi nguû daäy, huyeát aùp thöôøng thaáp; huyeát aùp cao hôn töø saùng tôùi chieàu. Huyeát aùp cuõng taïm thôøi nhích leân khi ta coù caûm xuùc maïnh hoaëc vaän ñoäng nhieàu.

Töï ño huyeát aùp ñònh kyø laø vieäc ñaùng khuyeán khích ñeå ghi nhaän söï thay ñoåi aùp suaát trong ngaøy, giuùp thaày thuoác deã ñieàu chænh thuoác men. Coù theå ño hai laàn moät ngaøy trong hai tuaàn, roài moãi ngaøy moät laàn tröôùc khi uoáng thuoác. Khi huyeát aùp ñaõ töông ñoái bình thöôøng thì chæ caàn ño vaøi laàn trong tuaàn. Khi ño huyeát aùp caàn phaûi thö giaõn, thoaûi maùi thì keát quaû môùi chính xaùc.

28

Dinh döôõng vaø ñieàu trò khaùc. Ñieàu ñoù tuøy thuoäc vaøo ñoä tuoåi, caân naëng, chieàu cao, thôøi ñieåm ño...

Tuy vaäy, caùch ñaây nhieàu naêm, y hoïc vaãn coá gaéng ñöa ra moät tieâu chí chung mang tính thöïc duïng ñeå xaùc ñònh tình traïng huyeát aùp cao, ñoù laø giôùi haïn chæ soá ño bình thöôøng khoâng quaù 140/90mmHg ôû ngöôøi tröôûng thaønh. Neáu vöôït quaù giôùi haïn naøy laø xem nhö bò huyeát aùp cao, vaø caàn thieát phaûi ñöôïc ñieàu trò.

Hieän nay, tieâu chí nhö treân ñöôïc cho laø khoâng ñuû chính xaùc, vaø tình traïng huyeát aùp cao ñöôïc xaùc ñònh theo moät tieâu chí môùi chaët cheõ hôn. Ñeå xaùc ñònh beänh huyeát aùp cao, soá ño huyeát aùp phaûi laø cao hôn 150/95mmHg, vaø keát quaû naøy phaûi ñöôïc ghi nhaän 3 laàn lieân tieáp trong 3 ngaøy, vaøo 3 thôøi ñieåm khaùc nhau trong ngaøy.

Theo tieâu chí môùi naøy thì coù moät soá ngöôøi tröôùc ñaây bò xem laø huyeát aùp cao nay boãng nhieân ñöôïc “khoûi beänh”! Vaø ñieàu naøy laø cöïc kyø nguy hieåm. Ñeå giaûi quyeát thoûa ñaùng söï baát hôïp lyù naøy, môùi ñaây caùc nhaø chuyeân moân ñaõ ñeà nghò moät tieâu chí ñeå xaùc ñònh tình traïng goïi laø tieàn taêng huyeát aùp. Ñoù laø khi huyeát aùp taâm thu töø 120–139mmHg vaø huyeát aùp taâm tröông töø 80–90mmHg. Goïi laø tieàn taêng huyeát aùp, vì nhöõng ngöôøi coù huyeát aùp nhö theá naøy tuy chöa xeáp vaøo loaïi huyeát aùp cao nhöng coù nhieàu nguy cô seõ bò huyeát aùp cao trong töông lai gaàn, neáu khoâng bieát giöõ gìn, ñeà phoøng.

Nguyeân nhaân vaø ñieàu trò Huyeát aùp cao laø ruûi ro lôùn ñöa tôùi tai bieán ñoäng maïch naõo, ñoàng thôøi cuõng laø yeáu toá quan troïng gaây ra côn suy tim vaø baïi thaän.

30

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Chaúng haïn nhö huyeát aùp cao vì co heïp maïch maùu ôû thaän hoaëc do u böôùu nang thöôïng thaän.

Dinh döôõng vôùi beänh huyeát aùp cao Caên cöù vaøo nhöõng nguy cô gaây beänh vöøa lieät keâ treân ñaây, coù theå thaáy laø beänh huyeát aùp cao coù quan heä vôùi cheá ñoä dinh döôõng, ñaëc bieät laø söï tieâu thuï muoái aên vaø beänh beùo phì. Ñaây laø hai yeáu toá coù theå thay ñoåi ñöôïc theo höôùng tích cöïc hôn cho ngöôøi beänh.

1. Muoái aên Caùch ñaây vaøi thaäp nieân, khi chöa coù caùc loaïi thuoác hieäu quaû ñeå kieåm soaùt huyeát aùp cao thì haïn cheá aên muoái laø bieän phaùp chính. Trong moät thôøi gian daøi, thaày thuoác chæ bieát khuyeân beänh nhaân haïn cheá muoái (aên côm laït) vaø vaän ñoäng cô theå ñeå ñoái phoù vôùi beänh huyeát aùp cao, vì khoâng bieát laøm gì khaùc hôn. Ngaøy nay, tuy vieäc giaûm muoái khoâng coøn laø bieän phaùp chính, nhöng vaãn coù vai troø quan troïng trong vieäc phoøng ngöøa vaø ñieàu trò huyeát aùp cao ôû moät soá ngöôøi. Ñaõ coù nhieàu yù kieán khaùc nhau veà vieäc giôùi haïn löôïng muoái aên moãi ngaøy.

Moät soá nhaø nghieân cöùu cho laø muoái khoâng gaây aûnh höôûng gì ñoái vôùi ngöôøi coù huyeát aùp bình thöôøng. Vôùi ngöôøi taêng huyeát aùp thì giôùi haïn muoái chæ haï thaáp moät tyû leä raát nhoû.

Do ñoù caùc nhaø nghieân cöùu cuûa nhoùm naøy khoâng tin töôûng nhieàu vaøo coâng hieäu cuûa vieäc giaûm muoái trong ñieàu trò huyeát aùp cao.

32

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Ña soá thöïc phaåm laøm saün nhö ñoà hoäp, thöïc phaåm ñoâng laïnh ñeàu coù nhieàu muoái. Caùc nhaø saûn xuaát ñaõ coá gaéng caét giaûm muoái trong thöïc phaåm cheá bieán, nhöng vaãn coøn khaù cao. Lyù do laø khi theâm muoái thì moùn aên seõ haáp daãn hôn so vôùi moät moùn aên nhaït nheõo. Vì theá, caùc vò cao nieân thöôøng duøng nhieàu muoái gaáp hai ngöôøi treû tuoåi, maø thöïc ra chæ laø ñeå thoûa maõn khaåu vò chöù khoâng caàn thieát cho cô theå. Ñeå giaûm muoái cuõng khoâng khoù khaên laém, chæ caàn coù söï quyeát taâm.

Khi naáu, neân cho muoái hôi nhaït, roài theâm vaøo ñoâi chuùt khi aên neáu caûm thaáy caàn; xaû bôùt muoái trong rau ñoùng hoäp; löu yù soá löôïng muoái trong nöôùc uoáng, vì nhieàu nôi coù löôïng raát cao; ñoïc kyõ nhaõn hieäu treân thöïc phaåm ñeå bieát roõ soá löôïng muoái trong moùn aên (ñöôïc ghi laø natri hoaëc natri).

2. Chaát beùo Chaát beùo trong maùu nhieàu quaù seõ laøm cho caùc thaønh phaàn khaùc cuûa maùu keát dính vôùi nhau, tim phaûi taêng söùc co boùp ñeå ñaåy soá maùu dính cuïc naøy vaøo ñoäng maïch vaø do ñoù aùp suaát ñoäng maïch taêng leân.

Moät soá nghieân cöùu cho thaáy khi giaûm chaát beùo thì huyeát aùp cuõng giaûm theo. Coù yù kieán cho raèng giaûm chaát beùo laøm haï huyeát aùp toát hôn laø giaûm muoái. Moät vaøi loaïi caù chöùa nhieàu chaát beùo omega–3 laïi coù taùc duïng laøm haï huyeát aùp.

3. Beùo phì Raát nhieàu keát quaû nghieân cöùu ñaõ chöùng minh söï lieân heä nhaân quaû giöõa beùo phì vaø huyeát aùp cao. Ngöôøi maäp coù nguy cô bò huyeát aùp cao hôn ngöôøi bình thöôøng gaáp hai tôùi saùu

34

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Theo moät soá nghieân cöùu, kali giuùp giaûm huyeát aùp baèng caùch laøm thö giaõn maïch maùu, loøng maïch maùu roäng hôn, giaûm söùc caûn thaønh maïch; laøm taêng söï baøi tieát nöôùc vaø muoái natri ra khoûi cô theå; laøm giaûm renin tieát ra töø thaän. Kali coù nhieàu trong traùi bô, chuoái, cam, khoai taây, haït ñaäu...

Magnesium laøm haï huyeát aùp baèng caùch laøm giaõn nôû maïch maùu, giaûm löïc caûn thaønh maïch. Magnesium coù nhieàu trong caùc loaïi rau coù laù maøu xanh, caùc loaïi haït, thòt, caù, tröùng...

Calci laøm giaûm huyeát aùp cao gaây ra do aên nhieàu muoái natri. Calci coù nhieàu trong rau laù xanh, söõa, phomaùt, söõa chua, caù hoäp sardin, salmon...

6. Rau, traùi caây Thöïc phaåm thöïc vaät cuõng giuùp laøm giaûm huyeát aùp cao, ñoù laø nhôø coù nhieàu chaát xô (fiber) vaø caùc chaát choáng oxy hoùa nhö vitamin C. Caùc nhaø dinh döôõng ñaõ ñeà nghò neân duøng nhieàu loaïi rau, traùi caây, caùc loaïi haït khaùc nhau. Toûi, rau caàn taây, möôùp ñaéng, ñaõ ñöôïc daân gian duøng ñeå chöõa huyeát aùp cao vì tính caùch lôïi tieåu cuûa chuùng.

Ngoaøi ra, ñeå kieåm soaùt huyeát aùp, ngöôøi beänh cuõng caàn coù moät chöông trình vaän ñoäng cô theå ñeàu ñaën, vöøa söùc mình.

Ngöôøi ít vaän ñoäng deã bò huyeát aùp cao hôn ngöôøi vaän ñoäng nhieàu tôùi 30%. Söï vaän ñoäng cô theå ñeàu ñaën coù theå laøm haï caû huyeát aùp taâm tröông vaø taâm thu töø 6–7mmHg. Cheá ñoä dinh döôõng cho ngöôøi beänh huyeát aùp cao do UÛy

36

DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH ALZHEIMER

B

eänh Alzheimer laø tình traïng roái loaïn naõo boä gaây ra söï sa suùt daàn daàn vaø khoâng theå hoài phuïc cho trí nhôù vaø khaû naêng söû duïng ngoân ngöõ, khaû naêng nhaän thöùc veà khoâng gian, thôøi gian, vaø cuoái cuøng daãn ñeán tình traïng maát khaû naêng töï chaêm soùc trong caùc nhu caàu haèng ngaøy.

Naêm 1906, baùc só ngöôøi Ñöùc Alois Alzheimer laàn ñaàu tieân xaùc ñònh vaø moâ taû caên beänh naøy. Ngaøy nay, beänh Alzheimer ñöôïc thöøa nhaän laø nguyeân nhaân phoå bieán nhaát gaây ra söï sa suùt naêng löïc tinh thaàn vaø trí tueä ôû nhöõng ngöôøi töø 65 tuoåi trôû leân. Beänh hieám khi xuaát hieän ôû ñoä tuoåi töø 30 – 60. Taïi Hoa Kyø, soá beänh nhaân trong ñoä tuoåi naøy chæ chieám khoâng ñeán 10% trong toång soá 4 trieäu ngöôøi maéc beänh Alzheimer.

Noùi moät caùch deã hieåu, beänh Alzheimer laøm cho beänh nhaân daàn daàn trôû neân luù laãn, nhöng nghieâm troïng hôn nhieàu so vôùi traïng thaùi luù laãn thoâng thöôøng do keùm minh maãn ôû tuoåi giaø. Luù laø traïng thaùi suy keùm, haàu nhö khoâng coøn trí nhôù, trí khoân, coøn laãn laø khoâng phaân bieät ñöôïc söï vieäc, nhaän laàm söï vieäc naøy ra söï vieäc khaùc. Luù laãn laø noùi chung tình traïng suy keùm trí nhôù, hay laãn, hay queân.

Nhöng luù laãn trong beänh Alzheimer laø moät söï suy keùm nghieâm troïng ñeán möùc laøm cho ngöôøi beänh ngoaøi caùc roái loaïn veà nhaän thöùc vaø suy xeùt coøn coù söï thay ñoåi veà haønh vi, nhaân caùch vaø nhaát laø khoâng coøn khaû naêng töï chaêm soùc trong caùc nhu caàu haèng ngaøy.

38

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Tuy nhieân, tìm hieåu y söû vaø quan saùt moät soá trieäu chöùng daáu hieäu cuõng giuùp ñònh beänh sô khôûi, trong giai ñoaïn ñaàu cuûa beänh.

Ngöôøi maéc beänh Alzheimer thöôøng coù nhöõng bieåu hieän sau: – Hay queân, thaäm chí queân caû teân caùc con vaät nuoâi trong nhaø hoaëc caùc ñoà vaät raát thöôøng duøng.

– Maát ñònh höôùng trong khoâng gian.

– Coù nhöõng nghi ngôø hoang töôûng.

– Tính tình böôùng bænh, phaù phaùch vaø thay ñoåi trong daùng ñieäu ñi ñöùng.

Beänh thöôøng keùo daøi caû naêm, möôøi naêm, qua nhieàu dieãn tieán khaùc nhau tuøy töøng ngöôøi beänh. Cuoái cuøng, vì suy nhöôïc toaøn boä, ngöôøi beänh ñi ñeán tình traïng naèm lieät giöôøng lieät chieáu, khoâng kieåm soaùt ñöôïc ñaïi tieåu tieän, suy dinh döôõng, vaø thöôøng ra ñi vónh vieãn vì nhieãm truøng hoaëc söng phoåi.

Moïi bieän phaùp can thieäp ñeàu chæ taäp trung vaøo vieäc hoã trôï, chaêm soùc ngöôøi beänh, vì thöïc ra chöa coù döôïc phaåm hay phöông thöùc naøo ñeå ñieàu trò beänh naøy. Ñaõ coù nhieàu thöû nghieäm moät soá döôïc phaåm, nhöng ña soá chæ caûi thieän ñöôïc ñoâi chuùt veà roái loaïn tri thöùc maø thoâi.

Moät vaøi nghieân cöùu cho raèng niacin coù theå coù coâng duïng taêng maùu löu thoâng leân naõo.

Gaàn ñaây, moät soá nghieân cöùu cho thaáy acetylcholine, moät chaát coù chöùc naêng daãn truyeàn tín hieäu thaàn kinh (neurotransmitter) coù veû nhö giaûm raát nhieàu ôû ngöôøi beänh Alzheimer. Acetylcholine coù nhieàu aûnh höôûng tôùi söï hoïc hoûi vaø trí nhôù, neân nhieàu nhaø khoa hoïc cho laø thöïc phaåm coù acetylcholine seõ giuùp ích cho ngöôøi beänh moät phaàn naøo.

40

Dinh döôõng vaø ñieàu trò laø thöïc phaåm maø hoï nhaët ôû ñaâu ñoù. Vôùi haønh vi cuûa moät treû thô, hoï cuõng giaáu hoaëc neùm thöïc phaåm ñi.

Nhieàu khi ngöôøi beänh khoâng nhaän ra thöùc aên laø gì, ñöa vaøo mieäng maø khoâng nhai nuoát.

Ngöôøi beänh cuõng nghòch vôùi thöïc phaåm nhö ñoà chôi; khoâng bieát thìa ñuõa duøng ñeå laøm gì, hoaëc khoâng nhôù caû caùch ñöa thöùc aên vaøo mieäng.

Beänh nhaân hay giaãy giuïa, chuyeån ñoäng cô theå neân vieäc töï aên hoaëc nuoâi aên cuõng trôû ngaïi.

Trung taâm thaàn kinh ñieàu haønh caûm giaùc ñoùi vaø khaùt bò suy hao neân ngöôøi beänh khoâng thaáy ñoùi khaùt.

Keùm veä sinh raêng mieäng neân ngöôøi beänh nhai nuoát khoù khaên, nhaát laø khi mieäng khoâ khoâng coù nöôùc boït.

Muøi hoâi cuûa nöôùc tieåu, phaân trong ngöôøi laøm ngöôøi beänh maát höùng thuù aên uoáng.

Vieäc dinh döôõng haàu nhö leä thuoäc vaøo ngöôøi chaêm soùc.

Nhu caàu dinh döôõng vaãn laø söï caân baèng cuûa nhöõng nhoùm thöïc phaåm cô baûn hôïp vôùi sôû thích vaø tình traïng söùc khoûe ngöôøi beänh. Neân ñeå yù tôùi nhöõng moùn aên maø ngöôøi beänh thích hoaëc khoâng thích, hoaëc phaûi kieâng cöõ vì ñang maéc vaøi beänh maïn tính naøo khaùc.

2. Moät soá vaán ñeà maø ngöôøi chaêm soùc caàn löu yù a. Löu yù xem beänh nhaân coù coøn maéc phaûi nhöõng beänh naøo khaùc, hoaëc do aûnh höôûng döôïc phaåm naøo khieán hoï khoâng aên ngon mieäng. Ñoâi khi chæ vì buoàn raàu maø ngöôøi beänh bieáng aên. b. Ñöa ngöôøi beänh ñi khaùm nha só ñeå kieåm tra tình traïng raêng mieäng, neáu coù theå caàn xöû lyù thích hôïp ñeå giuùp

42

Dinh döôõng vaø ñieàu trò k. Daønh nhieàu thôøi gian ñuû ñeå ngöôøi beänh aên cuõng nhö ñeå giuùp ngöôøi beänh aên. Nhaéc nhôû ngöôøi beänh nhai, nuoát khi thaáy hoï lô ñaõng. l. Moät soá beänh nhaân thöôøng ñi lang thang neân tieâu hao nhieàu naêng löôïng maø laïi khoâng ngoài yeân ñeå aên, do ñoù raát deã bò suy dinh döôõng. Caàn coù saün moät soá thöïc phaåm deã aên, laøm saün ñeå tieän ñaâu cho aên ñoù. m. Vôùi beänh nhaân khoâng töï aên uoáng ñöôïc, ngöôøi chaêm soùc caàn kieân nhaãn giuùp hoï aên, khích leä hoï nhai, nuoát; taïo khoâng khí vui nheï ñeå beänh nhaân khoûi phaân taâm, boái roái. n. Löu yù nhieàu neáu beänh nhaân hay bò ngheïn vì thöïc phaåm, nöôùc uoáng, nhaát laø ngöôøi ñang uoáng caùc loaïi thuoác thaàn kinh, an thaàn. Nhöõng ngöôøi naøy raát deã bò khoù khaên veà hoâ haáp, ñöa ñeán thöùc aên ñi laàm ñöôøng vaøo khí quaûn, gaây ra söng phoåi.

Söï chaêm soùc thöôøng keùo daøi nhieàu naêm. Neân ngöôøi chaêm soùc caàn ñöôïc söï giuùp ñôõ, hoã trôï cuûa thaân nhaân, baïn beø.

Khi caàn, cuõng khoâng neân ngaàn ngaïi nhôø ñeán cô quan y teá xaõ hoäi vì caùc nôi naøy ñaõ thaáu hieåu vaán ñeà neân coù saün caùc phöông tieän trôï giuùp.

44

Dinh döôõng vaø ñieàu trò – Tieåu caàu (platelet) taïo nuùt bít choã hôû ôû maïch maùu vaø kích thích söï ñoâng maùu ñeå choáng laïi tình traïng chaûy maùu khi cô theå bò thöông tích, baêng huyeát...

Thieáu hoaëc thöøa dinh döôõng ñeàu gaây ra nhieàu roái loaïn cho caû teá baøo maùu laãn huyeát töông. Huyeát töông coù quaù nhieàu chaát beùo seõ ñöa tôùi caùc beänh tim maïch. Hoàng caàu laø thaønh phaàn cuûa maùu chòu aûnh höôûng tröïc tieáp töø cheá ñoä dinh döôõng. Thieáu dinh döôõng daãn ñeán beänh thieáu maùu (anemia) laø tröôøng hôïp raát thöôøng xaûy ra.

Thieáu maùu Thieáu maùu laø tình traïng giaûm kích thöôùc hoàng caàu vaø löôïng huyeát caàu toá (hemoglobin).

Nguyeân nhaân thieáu maùu coù theå laø do chaûy maùu, xuaát huyeát noäi taïng, baêng huyeát... hoaëc do maát caân ñoái khi cô theå taïo ra ít hoàng caàu hôn soá löôïng bò maát ñi, do moät soá beänh maïn tính, do tieâu huûy hoàng caàu trong moät soá beänh baåm sinh, do ñoäc tính cuûa moät soá döôïc phaåm, hoùa chaát, do thieáu caùc chaát dinh döôõng caàn thieát cho söï saûn xuaát hoàng caàu nhö saét, vitamin B12, E, folacin... hoaëc do taäp hôïp cuûa taát caû caùc nguyeân nhaân naøy.

Nhö vaäy, thieáu maùu töï noù khoâng phaûi laø moät chöùng beänh, maø laø bieåu hieän cuûa nhieàu beänh khaùc nhau. Haäu quaû cuûa thieáu maùu laø giôùi haïn söï trao ñoåi döôõng khí vaø thaùn khí giöõa maùu vaø caùc teá baøo cô theå, cuõng nhö cung caáp khoâng ñuû löôïng dinh döôõng caàn thieát cho söï hoaït ñoäng cuûa caùc teá baøo, cô quan...

Coù nhieàu loaïi thieáu maùu, nhöng döïa vaøo nguyeân nhaân coù theå phaân thaønh hai nhoùm chính:

46

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Cô theå haáp thuï saét nhieàu hôn khi löôïng döï tröõ cuûa cô theå xuoáng thaáp vaø ít hôn khi löôïng döï tröõ ñaày ñuû.

Trong thöïc phaåm coù hai daïng saét: saét heme coù nhieàu trong thòt ñoû (thòt heo, boø, cöøu...), thòt gaø, caù... vaø saét nonheme coù nhieàu trong thöïc vaät vaø loøng ñoû tröùng.

Saét heme ñöôïc haáp thuï deã daøng hôn neân cô theå haáp thuï nhanh vaø nhieàu daïng saét naøy hôn so vôùi saét nonheme.

Nhöng khi aên chung thöïc phaåm goác thöïc vaät vôùi thòt caù hoaëc duøng theâm vitamin C thì söï haáp thuï saét nonheme cuõng trôû neân deã hôn.

Thí duï aên saùng vôùi tröùng traùng maø coù theâm ít thòt naïc seõ giuùp haáp thuï saét deã hôn; thòt gaø giuùp haáp thuï saét coù trong gaïo; thòt heo giuùp haáp thuï saét coù trong ñaäu... Gan boø coù nhieàu saét hôn thòt boø, thòt gaø, thòt heo, caù.

Trong thieáu maùu do thieáu saét, hoàng caàu thöôøng nhoû vaø löôïng hemoglobin cuõng thaáp. Ñaây laø beänh thieáu dinh döôõng thoâng thöôøng nhaát treân theá giôùi vaø cuõng laø beänh thieáu maùu thöôøng thaáy ôû phuï nöõ coù thai vaø treû em.

Nhu caàu saét

Nhu caàu saét cao ôû treû sinh thieáu thaùng: moãi ngaøy 1mg saét, so vôùi treû sinh bình thöôøng chæ caàn moät phaàn ba soá löôïng naøy.

Treû 2 tuoåi caàn 1mg /ngaøy, vaø taêng leân 2mg/ngaøy ôû tuoåi ñang lôùn ñeå roài trôû laïi möùc trung bình laø 1,2mg/ngaøy.

Phuï nöõ trong tuoåi sinh ñeû thì caàn khoaûng 2mg/ngaøy ñeå buø laïi löôïng saét thaát thoaùt vaøo moãi kyø kinh. Khi coù thai, nhu caàu saét taêng gaáp ñoâi vaøo khoaûng thaùng thöù 6, gaáp ba vaøo thaùng thöù 9 ñeå cung öùng ñuû maùu cho thai nhi vaø cho töû cung lôùn roäng.

48

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Ñònh beänh Thöôøng thöôøng, xeùt nghieäm kích thöôùc, hình daùng vaø maøu cuûa hoàng caàu cho ta moät khaùi nieäm cô baûn veà loaïi thieáu maùu. Ñeå chính xaùc hôn, coù theå ño löôïng ferritin trong huyeát töông ñeå bieát kho döï tröõ saét coù thieáu hay khoâng; ño löôïng transferin ñöôïc chuyeån cho hoàng caàu; ño löôïng erythrocyte protoporphyrin töï do, moät chaát maø khi hôïp vôùi saét seõ trôû thaønh hemoglobin. Neáu chaát naøy coù nhieàu trong maùu laø daáu hieäu cuûa thieáu saét.

Vì theá, khoâng phaûi cöù thaáy saét trong maùu thaáp laø uoáng saét, maø phaûi caên cöù vaøo möùc ñoä ferririn vaø transferin.

Ñieàu trò Ñieàu trò caên cöù vaøo vieäc xaùc ñònh nguyeân nhaân gaây beänh roài trò nguyeân nhaân. Ngoaøi ra, cuõng caàn boå sung cho kho döï tröõ saét baèng caùch cho ngöôøi beänh duøng saét döôùi daïng ferrous sulfat töø 200–300mg/laàn, moãi ngaøy ba laàn. Coù 2 daïng thuoác vieân vaø thuoác nöôùc.

Saét ñöôïc haáp thuï deã daøng khi buïng ñoùi, nhöng laïi gaây ra kích thích nieâm maïc. Ñeå traùnh khoù chòu daï daøy vaø taùo boùn, coù theå uoáng khi no buïng. Khi khoâng uoáng ñöôïc nhö laø roái loaïn tieâu hoùa thì coù theå tieâm dung dòch thuoác boå coù saét.

Veà thöïc phaåm thì thòt boø, caù, gaø, gan, tröùng, ñaäu, söõa, ñeàu coù nhieàu saét. Saét trong caùc thöïc phaåm ñoäng vaät (daïng saét heme) ñöôïc haáp thuï nhieàu hôn saét trong thöïc vaät (daïng saét nonheme).

50

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Thieáu vitamin naøy thöôøng laø do: a. Khoâng aên ñaày ñuû thöïc phaåm coù B12 nhö thòt, pho maùt, tröùng, söõa boø, söõa chua... Beänh thöôøng gaëp ôû ngöôøi aên chay thuaàn tuùy, chæ aên rau traùi. Treû em buù söõa cuûa ngöôøi meï aên chay hoaëc aùp duïng cheá ñoä dinh döôõng sai, thöôøng laø do kieâng khem, vaø ñoâi khi beänh cuõng xuaát hieän ôû ngöôøi nghieän röôïu. Vì gan döï tröõ nhieàu vitamin B12, neân beänh chæ xaûy ra sau khoaûng vaøi naêm lieân tuïc khoâng aên thöïc phaåm coù vitamin naøy. b. Khoâng haáp thuï ñöôïc vitamin B12 laø nguyeân nhaân chính gaây beänh. Söï haáp thuï naøy xaûy ra ôû ñoaïn cuoái cuûa hoài traøng (ileum) vôùi söï hieän dieän cuûa moät nhaân toá noäi taïi (intrinsic factor) do daï daøy tieát ra. B12 baùm vaøo nhaân toá naøy ñeå ñöôïc haáp thuï vaøo ruoät. Beänh xaûy ra tröôùc khi kho döï tröõ caïn haún vitamin naøy. Nhöõng lyù do ñöa tôùi keùm haáp thuï laø: beänh daï daøy tieát ra khoâng ñuû nhaân toá noäi taïi; caét boû moät phaàn daï daøy; beänh ôû hoài traøng (ileum) nhö trong beänh Crohn; kyù sinh truøng trong ruoät söû duïng heát vitamin B12. Haáp thuï cuõng giaûm daàn khi cao tuoåi, vì dòch vò daï daøy ít daàn ñi. Vì theá, sau 60 tuoåi neân kieåm tra möùc ñoä B12 haèng naêm ñeå phaùt hieän nhöõng tröôøng hôïp thieáu vitamin naøy vaø boå sung baèng caùch tieâm B12. c. Khoâng söû duïng ñöôïc B12 trong caùc beänh thaän, gan, suy dinh döôõng, ung thö.

Dieãn tieán cuûa beänh raát aâm thaàm. Ngöôøi beänh aên maát ngon, ñaïi tieän khi boùn khi loûng, ñau ngaàm ôû buïng döôùi, löôõi ñoû raùt, suùt caân, roái loaïn chöùc naêng daây thaàn kinh ngoaïi vi.

Khi beänh ñaõ ñöôïc chaån ñoaùn thì beänh nhaân caàn ñöôïc tieâm B12. Ban ñaàu tieâm moãi tuaàn moät muõi, cho tôùi khi hoàng

52

DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH THAÄN

M

oät soá ngöôøi sinh ra chæ coù moät traùi thaän, trong khi nhöõng ngöôøi bình thöôøng coù 2 traùi thaän, coù hình haït ñaäu vôùi kích thöôùc ôû ngöôøi tröôûng thaønh laø khoaûng töø 10cm ñeán 13cm chieàu daøi vaø töø 5cm ñeán 7,5cm chieàu roäng (nghóa laø khoaûng gaàn nhö con chuoät maùy tính) vaø ñöôïc boá trí naèm caân ñoái ôû hai beân xöông soáng, phía sau buïng. Traùi thaän maøu hoàng nhaït, nöûa ñoû nöûa naâu, naëng khoaûng 115g.

Thöïc ra, moãi ngöôøi chæ caàn moät traùi thaän laø ñuû ñeå hoaøn taát nhöõng nhieäm vuï caên baûn. Nhöng taïo hoùa coù leõ ñaõ döï phoøng laø moät luùc naøo ñoù thaän coù theå hö hoûng, neân ñaõ ñaët vaøo moãi ngöôøi ñeán hai traùi thaän. Vaø nhö theá, neáu hoûng ñi moät traùi, chuùng ta vaãn coù theå soáng bình thöôøng; coøn neáu hoûng caû hai, vaãn coøn coù cô hoäi nhaän ñöôïc moät traùi thaän töø ngöôøi thaân naøo ñoù ñeå tieáp tuïc soáng, bôûi vì moãi ngöôøi ñeàu coù 2 traùi thaän neân chuyeän san seû naøy laø hoaøn toaøn coù theå laøm ñöôïc.

Caáu taïo chính cuûa thaän laø haøng trieäu vi caàu thaän nhoû beù. Moãi ngaøy coù tôùi gaàn 200 lít chaát loûng vôùi ñuû caùc thaønh phaàn hoùa chaát ñöôïc loïc qua ñoù vaø khoaûng 1,5 lít nöôùc tieåu ñöôïc baøi tieát ra ngoaøi.

Tuy nhoû beù nhöng thaän giöõ nhieàu chöùc naêng raát quan troïng ñoái vôùi cô theå.

Caùc nhieäm vuï caên baûn cuûa thaän laø ñieàu hoøa toaøn theå khoái chaát loûng trong cô theå, caân baèng noàng ñoä acid-kieàm; thaûi

54

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Bình thöôøng, thaän coù theå tieáp tuïc nhieäm vuï baøi tieát duø chæ coøn laïi khoaûng vaøi chuïc phaàn traêm soá löôïng vi caàu thaän. Caùc ñôn vò loïc coøn laïi naøy seõ lôùn leân vaø laøm vieäc gaáp ñoâi, gaáp ba ñeå buø ñaép cho caùc vi caàu thaän ñaõ suy hoûng.

1. Beänh lyù Thaän coù theå bò vieâm do caùc taùc nhaân hoùa hoïc, döôïc phaåm, vaät lyù hay taùc nhaân gaây nhieãm. Beänh ngoaøi thaän nhö tieåu ñöôøng, huyeát aùp cao, hoaëc moät caûn trôû löu thoâng maùu tôùi thaän cuõng ñuû ñeå laøm thaän suy.

Haäu quaû cuûa suy thaän laø söï öù ñoïng caùc chaát thaûi trong maùu, nhaát laø ure, chaát thaûi cuûa ñaïm.

Suy thaän dieãn tieán chaäm. Giai ñoaïn ñaàu haàu nhö khoâng coù daáu hieäu. Roài moät soá beänh nhaân caûm thaáy hôi moûi meät, hay ñi tieåu ban ñeâm vì thaän khoâng coøn khaû naêng coâ ñoïng nöôùc tieåu; baøn chaân hôi söng, huyeát aùp hôi leân cao, hoàng caàu hôi giaûm.

Khi beänh traàm troïng thì caùc bieán chöùng cuõng leo thang: huyeát aùp taêng voït, nhòp tim roái loaïn, thieáu hoàng caàu, xöông yeáu deã gaõy, xuaát huyeát daï daøy, baêng huyeát vì maùu loaõng, maát chaát dinh döôõng. Khoaùng natri vaø kali bò giöõ laïi trong cô theå. Nhieàu natri quaù ñöa ñeán huyeát aùp cao, söng phuø chaân. Kali cao laøm nhòp tim roái loaïn.

Beänh nhaân oùi möûa, giaûm caân, trôû neân suy yeáu daàn neáu khoâng ñöôïc chöõa chaïy. Khi ñaõ ñeán giai ñoaïn cuoái cuûa suy thaän thì chæ coøn coù caùch thay thaän (gheùp moät traùi thaän khaùc) hoaëc loïc maùu (Hemodialysis) ñeå loaïi boû kali, ure vaø caùc chaát coù haïi khaùc trong maùu.

2. Dinh döôõng vôùi ngöôøi suy thaän Dinh döôõng trong suy thaän coù vai troø raát quan troïng vaø taäp trung vaøo caùc muïc ñích sau ñaây:

56

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Ngoaøi ra ngöôøi beänh cuõng caàn duøng theâm caùc vitamin C, B, folacin maø khoâng caàn uoáng theâm caùc vitamin hoøa tan trong môõ nhö vitamin A, E, K. Moät cheá ñoä dinh döôõng cho ngöôøi suy thaän raát phöùc taïp, neân ngöôøi beänh caàn phaûi tham khaûo lôøi khuyeân cuûa chuyeân vieân dinh döôõng, vaø nhaát laø tuaân thuû caùc chæ daãn cuûa baùc só ñieàu trò. Moãi caù nhaân caàn coù moät khaåu phaàn rieâng bieät, thích hôïp vôùi beänh tình cuûa mình.

Soûi thaän 1. Phaân loaïi Theo thoáng keâ, trung bình coù khoaûng 10% nam giôùi vaø 3% nöõ giôùi bò soûi thaän ít nhaát moät laàn trong ñôøi.

Coù boán loaïi soûi thaän, phaân loaïi theo chaát caáu taïo soûi. Maëc duø trieäu chöùng caùc loaïi soûi thaän gioáng nhau nhöng nguyeân nhaân cuõng nhö phöông thöùc ñieàu trò laïi khaùc nhau.

Thoâng thöôøng nhaát laø soûi do khoaùng calci oxalat hoaëc phosphat, vôùi tyû leä 90% vaø thöôøng thaáy ôû nam giôùi vaøo tuoåi trung nieân. Ba loaïi khaùc laø soûi do acid uric, magnesium ammonium sulfat vaø cystin. Loaïi sau cuøng chæ coù ôû moät soá ngöôøi bò roái loaïn baåm sinh veà chuyeån hoùa chaát dinh döôõng caên baûn.

Khi noàng ñoä caùc chaát naøy trong nöôùc tieåu leân cao thì chuùng keát tinh thaønh soûi trong thaän hoaëc ôû oáng daãn nöôùc tieåu. Nguyeân nhaân cuûa söï keát tinh cuõng nhö laøm sao ngaên ngöøa söï keát tinh ñeàu chöa ñöôïc laøm saùng toû maëc duø ñaõ coù nhieàu nghieân cöùu khoa hoïc. Nhöng ñieàu chaéc chaén laø soûi thöôøng taùi keát tinh nhieàu laàn trong cuoäc ñôøi ngöôøi beänh.

58

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Nhieàu khi löôïng calci trong nöôùc tieåu taêng laø do söï haáp thuï calci keùm töø thöïc phaåm trong moät vaøi beänh ñöôøng ruoät nhö beänh Crohn, suy tuïy taïng... hoaëc khi duøng quaù nhieàu vitamin C (vitamin naøy ñöôïc chuyeån hoùa ra oxalate) hoaëc do thaän ræ calci ra ngoaøi.

Neáu laø do haáp thuï töø ruoät thì söï haïn cheá thöïc phaåm coù calci oxalat giuùp ích cho vieäc ñieàu trò. Thöïc phaåm coù nhieàu oxalat laø rau spinach, quaû daâu, soâ-coâ-la, caùc loaïi quaû haïch, traø...

Nhieàu chuyeân gia khuyeân giaûm bôùt söï tieâu thuï calci.

Nhöng caàn tham khaûo yù kieán cuûa baùc só, vì haïn cheá quaù laøm thieáu calci, cô theå seõ ruùt calci ôû xöông vaø laøm xöông suy yeáu, deã gaõy.

Coù yù kieán khaùc cho laø söï giôùi haïn calci coù theå laøm taêng nguy cô bò saïn oxalat, vì calci cao seõ giuùp gia taêng söï haáp thuï oxalat trong ruoät vaø giaûm saïn oxalat trong nöôùc tieåu.

– Saïn acid uric Acid uric sinh ra töø söï chuyeån hoùa chaát purin trong ñaïm ñoäng vaät vaø moät soá thöïc phaåm khaùc. Acid uric trong nöôùc tieåu cuõng taêng cao ôû ngöôøi bò beänh thoáng phong (gout) khi uoáng nhieàu thuoác Aspirin, Probenecid. Do ñoù, khi haïn cheá thöïc phaåm coù nhieàu purin seõ laøm giaûm maïnh nguy cô bò soûi naøy.

Thöïc phaåm coù nhieàu purin laø: gan, oùc, tim, thaän ñoäng vaät, caù herring, sardin, bia, röôïu vang, thòt, ñaäu, suùp lô, naám, rau spinach, toâm caù...

60

DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH LOAÕNG XÖÔNG

N

eáu nhö tính chaát tieâu bieåu cuûa da laø söï uyeån chuyeån, deûo dai beà ngoaøi, thì xöông laø töôïng tröng cho söï kieân coá beân trong cuûa cô theå con ngöôøi.

Cô theå moät ngöôøi tröôûng thaønh coù 206 chieác xöông, chieám 14% toång troïng löôïng cô theå. Nhieäm vuï chính cuûa boä xöông laø taïo ra moät boä khung vöõng chaéc ñeå treân ñoù phaân boá taát caû caùc cô quan cuûa cô theå, ñoàng thôøi cuõng baûo veä caùc cô quan noäi taïng. Xöông cuõng phoái hôïp vôùi baép thòt ñeå giuùp cô theå chuyeån ñoäng vaø di chuyeån moät caùch uyeån chuyeån vaø vöõng chaéc.

Caáu taïo cuûa xöông Thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa xöông laø hoãn hôïp chaát höõu cô vaø voâ cô theo tyû leä 1:2.

Xöông ñöôïc caáu taïo vôùi ba chaát caên baûn: 45% khoaùng chaát, trong ñoù calci chieám ña soá, 30% caùc moâ meàm collagen vôùi teá baøo, maïch maùu vaø 25% nöôùc.

Khoaùng chaát chính laø calci phosphat (5/6), soá coøn laïi laø calci carbonat, fluorid, chlorid, magnesium, moät ít natri chlorid vaø sulfat. Collagen laø chaát höõu cô coù theå taùch rieâng khi ngaâm xöông vaøo dung dòch.

Coù tôùi 98% toång löôïng calci trong cô theå ñöôïc döï tröõ ôû xöông vaø 1% löu haønh trong maùu. Khi calci trong maùu giaûm

62

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Khi löôïng calci trong maùu giaûm, parathormon ruùt calci töø xöông ra ñeå caân baèng. Khi nhu caàu calci ñuû roài thì tuyeán giaùp laïi tieát ra hormon calcitonin ñeå chaën taùc duïng cuûa parathormon .

Estrogen laø loaïi hormon nöõ, nhöng cuõng coù moät löôïng raát nhoû ôû nam giôùi. Estrogen laøm giaûm söï ruùt laáy calci töø xöông. Vì theá, khi maõn kinh nöõ giôùi thöôøng bò beänh loaõng xöông.

Vitamin D giuùp söï taïo xöông vaø duy trì xöông cöùng chaéc.

Trong khi ñoù, moät soá chaát nhö caø pheâ, thuoác laù, röôïu laïi laøm giaûm söï haáp thuï calci.

Thuoác khaùng sinh tetracyclin, erythromycin, isoniazid, laøm giaûm haáp thuï calci; caùc thuoác choáng acid daï daøy nhö Mylanta, Maalox, thuoác lôïi tieåu furosemid, thiazid laøm taêng baøi tieát calci qua nöôùc tieåu.

Calci trong thöïc phaåm ít khi gaây ra xaùo troän cho cô theå, nhöng khi uoáng theâm thì calci coù theå gaây ra moät vaøi vaán ñeà chaúng haïn nhö ñaày hôi, taùo boùn hoaëc nöôùc tieåu nhieàu calci ñöa tôùi soûi thaän.

Vì daï daøy chæ coù theå haáp thuï töøng löôïng nhoû calci, ta neân uoáng khoaùng chaát naøy laøm nhieàu laàn, moãi laàn moät ít.

Söï xaùo troän cuûa calci coù theå daãn ñeán moät beänh phoå bieán laø loaõng xöông.

Beänh loaõng xöông (Osteoporosis)

Thoaùi hoùa xöông laø moät dieãn bieán bình thöôøng, khôûi söï ngay töø tuoåi trung nieân vaø noái tieáp cho tôùi khi veà giaø. Trong dieãn bieán naøy, thaønh phaàn caáu taïo xöông khoâng thay ñoåi, nhöng khoái löôïng vaø ñoä ñaëc cuûa xöông thay ñoåi.

64

Dinh döôõng vaø ñieàu trò 5. Cho con buù. Khi nuoâi con baèng söõa meï quaù saùu thaùng thì söï hao xöông nhaát thôøi coù theå xaûy ra, vì löôïng calci trong söõa raát lôùn (khoaûng 320mg/lít). Vì theá, ngöôøi meï caàn duøng ñuû soá calci vaø vitamin D ñeå phoøng beänh xöông.

6. Döôïc phaåm. Moät soá döôïc phaåm nhö Dilantin, Phenobarbital, Corticosteroid, Lithium, Phenothiazine, Tetracycline, Cyclosporin, hormon tuyeán giaùp... laøm tieâu hao calci töø xöông hoaëc ngaên caûn söï haáp thuï calci ôû ruoät.

7. Ít vaän ñoäng cô theå. Cô theå ít vaän ñoäng daãn ñeán hao xöông, giaûm khoái xöông. Ngöôøi beänh naèm lieät giöôøng laâu ngaøy thì xöông raát yeáu vaø deã gaõy.

8. Taâm traïng caêng thaúng nhö chaán thöông, ñoùi khaùt, sôï haõi.

9. Duøng nhieàu röôïu vaø thuoác laù.

10. Thieáu vitamin D. Quan saùt nhöõng ngöôøi söû duïng cuøng löôïng calci nhö nhau, ngöôøi soáng ôû vuøng coù ít aùnh naéng thöôøng bò loaõng xöông nhieàu hôn ngöôøi soáng ôû vuøng coù nhieàu aùnh naéng. Ñoù laø vì naéng chieáu treân da taïo ra vitamin D, vaø vitamin D goùp phaàn tích cöïc trong vieäc baûo veä xöông.

Ngoaøi ra, thöïc phaåm coù nhieàu chaát xô laøm giaûm haáp thuï calci; aên nhieàu ñaïm ñoäng vaät laøm taêng baøi tieát calci trong nöôùc tieåu, trong khi ñaïm thöïc vaät khoâng coù taùc duïng naøy.

Uoáng nhieàu caø pheâ cuõng laøm hao xöông ôû ngöôøi cao tuoåi, nhaát laø khi khoâng uoáng theâm loaïi söõa coù boå sung calci. Ñeå traùnh loaõng xöông, ngoaøi vieäc tieâu thuï ñaày ñuû löôïng calci nhö ñaõ noùi ôû treân, ta caàn traùnh caùc nguy cô ñöa ñeán hö hao xöông.

66

DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH VIEÂM KHÔÙP XÖÔNG

ÔÛ

“Naéng möa laø chuyeän cuûa trôøi, Ñau xöông, nhöùc khôùp, chuyeän ngöôøi tuoåi cao.”

ngöôøi cao tuoåi, vieâm khôùp xöông laø beänh raát thöôøng xaûy ra, nhaát laø khi thôøi tieát ñoåi thay.

Caùc cuï thöôøng thaáy ñau ôû nhöõng khôùp gaàn ñaàu ngoùn tay, xöông soáng, ñaàu goái, hoâng vaø coå tay, do söï thoaùi hoùa cuûa xöông vaø suïn. Nam nöõ ñeàu coù theå maéc beänh nhö nhau. Ñoâi khi, coù nhöõng vò cao tuoåi bò vieâm khôùp maø khoâng bieát, cho tôùi khi tình côø chuïp X quang môùi bieát laø ñaõ coù beänh töø maáy thaäp nieân qua.

Ta caàn phaân bieät beänh vieâm khôùp xöông (osteo-arthritis) vôùi beänh thaáp khôùp (rheumatoid arthritis).

Thaáp khôùp xuaát hieän ôû baát cöù tuoåi naøo, thöôøng gaây toån thöông cho nhieàu khôùp, nhaát laø ôû ñoát cuoái ngoùn tay, ngoùn chaân, coå tay, ñaàu goái. Ñoâi khi beänh lan tôùi caùc cô quan noäi taïng nhö tim, thaän, phoåi, daây thaàn kinh vaø gaây ra nhöõng trieäu chöùng toång quaùt nhö soát, meät moûi, bieáng aên, thieáu hoàng caàu, giaûm caân...

Caáu taïo cuûa khôùp

Beänh vieâm khôùp xöông thöôøng xaûy ra ôû caùc khôùp cöû ñoäng nhö ñaàu goái, khôùp haùng, khôùp coät soáng...

Moãi khôùp coù nhieàu thaønh phaàn nhö baép thòt, daây chaèng, suïn, xöông, gaân. Taát caû hoaït ñoäng nhòp nhaøng vôùi nhau ñeå

68

Dinh döôõng vaø ñieàu trò calci laøm khôùp ñau. Khôùp co duoãi khoù khaên vì maøng hoaït dòch moûng vaø khoâ daàn.

Khi bò vieâm, khôùp xöông coù nhieàu thay ñoåi nhö söï hoùa xô vaø goà gheà cuûa suïn, khaû naêng chaát ñeäm keùm ñi, ñaàu xöông moïc gai, xöông giaûm khoái löôïng.

Maëc duø ta khoâng bieát roõ cô cheá gaây vieâm, nhöng söï hao moøn hay thoaùi hoùa do söû duïng khôùp laâu naêm ñöôïc coi nhö laø nguyeân nhaân chính. Vì theá nhöõng khôùp chòu söùc naëng cuûa cô theå nhö xöông thaét löng, hoâng, ñaàu goái thöôøng hay bò beänh. Söï thoaùi hoùa naøy dieãn ra töø töø trong khoaûng thôøi gian khaù laâu vaø trôû neân roõ raøng khi veà giaø.

Tuy thöôøng xaûy ra ôû ngöôøi cao tuoåi nhöng khoâng phaûi ngöôøi cao tuoåi naøo cuõng maéc phaûi beänh vieâm naøy. Thanh thieáu nieân khoâng thaáy coù beänh, tuoåi trung nieân coù nhöng raát hieám, vaø töø tuoåi 50 trôû leân thì tyû leä maéc beänh taêng theo tuoåi: 27% ôû tuoåi 60–70, 45% ôû tuoåi 80.

Caùc nguy cô laøm deã maéc beänh goàm coù beùo phì (giaûm caân laø phöông thöùc trò lieäu toát), chaán thöông khôùp, taät baåm sinh, beänh veà chuyeån hoùa, di truyeàn, xaùo troän löôïng hormon .

Caùc vaän ñoäng vieân lieân tuïc bò chaán thöông ôû khôùp, duø chæ laø nheï thoâi, hoaëc moät ngöôøi lao ñoäng suoát ngaøy khuaân vaùc naëng nhoïc, ñeàu laø nhöõng ñoái töôïng deã bò vieâm khôùp khi tuoåi cao. Ñeå hieåu roõ hôn veà vieâm khôùp, caàn giaûi thích ñoâi chuùt veà hieän töôïng vieâm (inflammation).

Vieâm laø moät ñaùp öùng baûo veä cuûa cô theå vôùi toån thöông gaây ra do taùc nhaân sinh nhieãm, hoùa chaát hoaëc taùc nhaân vaät lyù. Caùc maïch maùu ôû gaàn nôi toån thöông giaõn nôû, ñöa nhieàu maùu tôùi vuøng naøy. Baïch caàu vaøo moâ tieát ra chaát

70

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Quan saùt cho thaáy ñaøn oâng thöôøng bò giôùi haïn söû duïng caùc chi treân, coøn phuï nöõ hay bò ôû caùc chi döôùi, nhöng khi tôùi tuoåi treân 80 thì töù chi ñeàu bò aûnh höôûng nhö nhau.

Vieäc ñònh beänh caên cöù vaøo caùc trieäu chöùng, khaùm toång quaùt cô theå vaø chuïp X quang.

Vieâm khôùp khoù chöõa laønh haún, nhöng sau moät naêm, chöùng ñau nhöùc thöôøng giaûm bôùt. Söï thoaùi hoùa laøm moøn heát suïn, hai ñaàu xöông tieáp tuïc coï xaùt vaøo nhau vaø trôû neân nhaün boùng nhö ngaø.

Ñieàu trò Cho tôùi nay, chöa coù döôïc phaåm hay phöông thöùc naøo coù theå giuùp phuïc hoài teá baøo suïn vaø chöõa döùt vieâm khôùp xöông, maø chæ chöõa theo trieäu chöùng: ñau ñaâu chöõa ñoù, ñau luùc naøo uoáng thuoác luùc aáy.

Tuy nhieân, vôùi nhöõng phöông tieän hieän coù, ngöôøi beänh coù theå duy trì, caûi thieän moät soá chöùc naêng cuûa khôùp bò beänh, laøm bôùt ñau vaø laøm cho ñôøi soáng linh deã chòu hôn.

Ngöôøi beänh caàn ñöôïc höôùng daãn, tìm hieåu veà beänh, bieát roõ caên nguyeân, nguy cô gaây beänh ñeå traùnh, bieát phaûi laøm gì ñeå bôùt ñau vaø thích nghi vôùi nhöõng khoù khaên, khieám duïng do beänh gaây ra.

1. Vaät lyù trò lieäu Ñaây laø phöông thöùc ñöôïc duøng raát nhieàu hieän nay vì toû ra coù nhieàu coâng hieäu. Noù giuùp beänh nhaân phuïc hoài moät soá chöùc naêng cuûa baép thòt vaø khôùp nhö khaû naêng co duoãi, söï di ñoäng, meàm maïi; höôùng daãn caùch choïn löïa vaø söû duïng gaäy choáng, naïng töïa ngöôøi...

72

Dinh döôõng vaø ñieàu trò capsaicin, moãi ngaøy thoa ñeàu treân khôùp ñau ba hoaëc boán laàn.

Thuoác choáng vieâm khoâng coù steùroid nhö ibuprofen, naproxen, Celebrex, Daypro... coù nhieàu coâng hieäu.

Caùc thuoác giaûm ñau ñeàu coù nhieàu taùc duïng phuï khoâng toát, neân tröôùc khi duøng caàn tham khaûo yù kieán baùc só ñieàu trò.

Ngoaøi ra, söû duïng nhöõng maùy phaùt soùng töø tröôøng hoaëc chích thuoác Corticosteroid, Hyaluroran... vaøo khôùp cuõng giuùp giaûm côn ñau nhöùc moät phaàn naøo.

Tröôøng hôïp naëng coù theå giaûi phaãu thay khôùp.

Dinh döôõng vôùi beänh vieâm khôùp xöông Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, nhieàu chuyeân gia ñaõ ñeà nghò aùp duïng dinh döôõng trong vieäc chöõa beänh vieâm khôùp xöông.

Tuy nhieân, chöa coù nghieân cöùu naøo xaùc ñònh laø moät cheá ñoä aên uoáng hoaëc moät moùn thöïc phaåm naøo ñoù coù theå trò ñöôïc beänh vieâm khôùp.

Coù ngöôøi cho raèng aên vaøi traêm gram caù moãi ngaøy thì coù theå giaûm cöùng khôùp moãi saùng khi thöùc daäy.

Baùc só Joel M. Kremer cuûa Ñaïi hoïc Y Khoa New York cho hay, uoáng vieân daàu caù trong hai tuaàn leã lieân tuïc coù theå giuùp beänh nhaân vieâm khôùp giaûm söng ñau. Daàu caù coù chöùa acid beùo Omega-3.

Moät soá thöû nghieäm cho thaáy caø chua, suùp lô xanh cuõng laøm giaûm bôùt ñau vieâm khôùp.

Hieän coù moät vaøi loaïi thuoác ñang löu haønh ñöôïc cho laø coù khaû naêng laøm thuyeân giaûm caùc trieäu chöùng cuûa vieâm khôùp. Ñoù laø:

74

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

Keát luaän Vieâm khôùp xöông kinh nieân ñöa tôùi nhieàu trôû ngaïi, khoù khaên cho ngöôøi beänh. Ngoaøi thuoác men vaø caùc phöông thöùc trò lieäu, beänh nhaân cuõng neân kheùo leùo toå chöùc hôïp lyù caùc sinh hoaït haèng ngaøy ñeå traùnh khôùp ñau nhieàu hôn. Chaúng haïn nhö: – Khi laøm vieäc, khi aên, neân ngoài nhieàu hôn laø ñöùng.

– Gheá ngoài coù choã döïa löng ñeå giaûm caêng thaúng cho baép thòt ôû löng.

– Gheá coù döïa tay ñeå giuùp ñöùng leân ngoài xuoáng deã daøng.

– Môû hoäp thöùc aên vôùi duïng cuï thay vì duøng söùc maïnh cuûa baøn tay.

– Ñöøng caàm vaät gì naëng quaù laâu.

– Neân thöôøng xuyeân co duoãi caùc khôùp xöông, vöôn vai ñeå coät soáng khoûi cöùng nhaéc.

– Khi caàn naâng moät vaät naëng, neân söû duïng caû hai tay thay vì moät tay vaø chòu söùc naëng vaøo hai chaân chöù khoâng vaøo xöông soáng löng.

Laøm ñöôïc nhö vaäy laø ta ñaõ moät phaàn naøo traùnh ñöôïc söï maát khaû naêng di ñoäng. Maø khoâng töï di ñoäng laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân ñöa tôùi leä thuoäc vaøo ngöôøi khaùc cuûa tuoåi giaø cuõng nhö cuûa beänh vieâm khôùp xöông traàm troïng.

76

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Thöïc vaäy, trong lónh vöïc dinh döôõng, qua nghieân cöùu vaø quan saùt dòch teå hoïc, ngöôøi ta ñaõ tìm ra coù moät lieân heä giöõa thöïc phaåm vaø ung thö. Neáu coù moät soá thöïc phaåm coù theå laøm taêng nguy cô ung thö thì moät soá khaùc laïi coù khaû naêng laøm giaûm. Ñieàu caàn nhôù laø nguy cô gaây ung thö tuøy thuoäc vaøo soá löôïng taùc nhaân: Taùc nhaân gaây ung thö caøng nhieàu thì beänh caøng mau phaùt trieån. Thôøi gian töø khi tieáp xuùc vôùi taùc nhaân cho tôùi khi coù daáu hieäu beänh cuõng khaù laâu, coù khi caû 5 ñeán 10 naêm, vaø khoâng phaûi moïi ngöôøi tieáp xuùc vôùi cuøng moät taùc nhaân ñeàu maéc beänh.

Maët khaùc, caàn bieát laø nhöõng keát quaû quan saùt dòch teå khoâng xaùc ñònh lieân heä nhaân quaû, khoâng cung caáp keát luaän khoa hoïc maø chæ cung caáp nhöõng ñaàu moái ñeå khoa hoïc nghieân cöùu.

Cho tôùi nay chöa coù baèng chöùng hieån nhieân raèng moät thöïc phaåm naøo ñoù gaây ra ung thö hoaëc coù khaû naêng ngaên ngöøa ung thö. Nhöng bieát ñöôïc moät soá caùc moái lieân heä ñaùng nghi ngôø ñeå traùnh, hoaëc coù lôïi ñeå tuaân theo cuõng laø ñieàu neân laøm.

I. Thöïc phaåm taêng nguy cô ung thö 1. Chaát beùo Nhieàu quan saùt dòch teå vaø nghieân cöùu khoa hoïc ñaõ nhaän thaáy coù moät lieân heä naøo ñoù giöõa soá löôïng chaát beùo trong thöïc phaåm vôùi caùc tröôøng hôïp ung thö vuù, tuyeán nhieáp hoä, ñaïi traøng. Caùc beänh ung thö naøy xuaát hieän vôùi tyû leä cao ôû Hoa Kyø, nôi maø chaát môõ ñöôïc tieâu thuï raát nhieàu, vaø vôùi tyû leä raát thaáp ôû Nhaät Baûn, nôi maø ngöôøi ta ít aên chaát beùo.

78

Dinh döôõng vaø ñieàu trò baøo ung thö tuyeán nhieáp hoä taêng tröôûng nhanh hôn neáu coù nhieàu testosterone.

Rieâng veà cholesterol thì coù nghieân cöùu laïi cho raèng neáu quaù thaáp coù theå laøm taêng nguy cô ung thö leân ñoâi chuùt. Nhö vaäy, neáu möùc cholesterol ôû khoaûng döôùi 180mg/dl thì khoâng neân tìm caùch haï thaáp nöõa, vì cuõng chöa haún ñaõ hoaøn toaøn coù lôïi.

2. Chaát ñaïm Moät soá nghieân cöùu cho raèng tieâu thuï nhieàu ñaïm coù moät aûnh höôûng naøo ñoù vôùi ung thö vuù, daï con, thaän, tuyeán nhieáp hoä, ñaïi traøng, tuïy taïng. Quan saùt cho thaáy ung thö giaûm khi aên ñaïm döôùi möùc caàn thieát, vaø taêng khi aên gaáp ñoâi hoaëc gaáp ba. Caùc nghieân cöùu naøy thöôøng gaëp khoù khaên vì trong ñaïm ñoâi khi coù laãn nhieàu môõ vaø ít chaát xô.

Theo Edward Giovannucci, ung thö tuyeán nhieáp hoä phaùt trieån nhanh hôn khi aên nhieàu thòt. Nhöng nghieân cöùu cuûa toå chöùc Iowa Women Health Study laïi ñaët nghi vaán veà moái lieân heä giöõa ung thö ñaïi traøng vôùi thòt, chaát beùo vaø hoaït ñoäng theå thao.

Moät nghieân cöùu khaùc laïi thaáy raèng khi giôùi haïn vaøi loaïi acid amin thì coù theå khoáng cheá teá baøo ung thö.

Ngöôøi ta cuõng noùi ñeán moät söï kieän laø thòt nöôùng than quaù chaùy taïo ra moät hoùa chaát coù nguy cô gaây ung thö.

Nhöõng vaán ñeà neâu treân coù nhöõng moái lieân heä ñan xen raát phöùc taïp giöõa nhieàu yeáu toá, vaø cho ñeán nay vaãn coøn nhieàu ñieàu khoù hieåu caàn tieáp tuïc nghieân cöùu ñeå laøm saùng toû hôn.

3. Carbohydrat Cho tôùi nay, chöa coù nhaän xeùt naøo veà söï lieân heä giöõa carbohydrat vôùi ung thö nhö tröôøng hôïp chaát ñaïm vaø chaát

80

Dinh döôõng vaø ñieàu trò troâng haáp daãn hôn vaø taêng muøi vò. Caùc chaát phuï gia naøy coù theå ñöôïc laáy töø thaûo moäc hoaëc toång hôïp trong phoøng thí nghieäm.

Theo luaät phaùp thì caùc nhaø saûn xuaát thöïc phaåm phaûi baûo ñaûm laø chæ söû duïng caùc chaát phuï gia an toaøn vaø ñaõ ñöôïc chính quyeàn kieåm tra, chaáp thuaän. Tuy nhieân, cuõng coù nhöõng chaát maø sau khi duøng moät thôøi gian môùi phaùt hieän ñöôïc nguy cô cuûa chuùng. Ñöôøng hoùa hoïc cyclamat vaø saccharin ñaõ ñöôïc cho laø laøm taêng nguy cô ung thö baøng quang ôû loaøi chuoät. Cyclamate bò caám ôû Hoa Kyø töø thaäp nieân 1970. Trong khi ñoù, Toå chöùc Y teá Theá giôùi cuõng nhö Cô quan Thöïc phaåm Theá giôùi laïi tuyeân boá laø ñöôøng naøy an toaøn vaø vaãn ñöôïc duøng ôû treân 40 quoác gia. Saccharin cuõng bò Cô quan Quaûn lyù Thöïc - Döôïc phaåm Hoa Kyø ñeà nghò caám vaøo naêm 1972, nhöng vì aùp löïc vaø nhu caàu cuûa daân chuùng neân ñöôøng vaãn coøn ñöôïc baùn. Thöïc ra, ôû loaøi chuoät thì nguy cô gaây ung thö baøng quang cuõng chæ xaûy ra khi cho chuùng tieâu thuï moät soá löôïng raát lôùn caùc loaïi ñöôøng noùi treân.

Caùc chaát phuï gia nitrit vaø nitrat ñöôïc noùi ñeán trong nguy cô gaây ung thö, vì coù söï chuyeån hoùa sinh ra nitrosamin laø chaát coù khaû naêng gaây ung thö ôû nhieàu loaøi vaät. Nitrit vaø nitrat ñöôïc duøng ñeå baûo quaûn thòt vaø ñoà uoáng. Nhöng hai chaát naøy cuõng coù töï nhieân trong moät soá thöïc phaåm vaø trong nöôùc boït cuûa chuùng ta.

Noùi chung thì caùc chaát phuï gia thöïc phaåm hieän ñang ñöôïc pheùp söû duïng ñeàu ñöôïc coi nhö an toaøn cho ngöôøi tieâu thuï. Chaát naøo bò nghi ngôø gaây ung thö, nhö caùc chaát taïo maøu Red # 32, Orange # 2 ñeàu ñaõ bò caám. Coù thôøi kyø, dö luaän ñaõ nhaéc tôùi nguy cô gaây ung thö cuûa hai chaát baûo quaûn

82

Dinh döôõng vaø ñieàu trò chaát gaây ung thö daï daøy vaø thöïc quaûn. Ñoù laø caùc chaát polycyclic aromatic hydrocarbon (PAH) vaø heterocyclic aromatic amine.

10. Caø pheâ Ñaõ coù moät thôøi caø pheâ bò gaùn cho laø coù theå gaây ung thö daï daøy, mieäng, gan, vuù, ñaïi traøng. Nhöng caùc nghieân cöùu môùi ñaõ gôõ moái oan naøy cho caø pheâ. Vieän Ung thö Hoa Kyø ñaõ xaùc ñònh caø pheâ duøng vöøa phaûi khoâng coù nguy cô gaây ung thö.

Ngöôïc laïi, nghieân cöùu cuûa Lee Wattenberg taïi Ñaïi hoïc Minnesota cho laø caø pheâ coù theå ngaên chaën ung thö ôû loaøi chuoät vaø nghieân cöùu taïi Na Uy cuõng cho bieát caø pheâ coù theå ngöøa ung thö ñaïi traøng.

11. Thuoác laù Maëc duø thuoác laù khoâng phaûi laø thöïc phaåm nhöng laïi laø chaát ñöôïc söû duïng raát nhieàu vaø phoå bieán. Vì theá, taùc haïi cuûa noù gaây ra cho söùc khoûe coù moät taàm quan troïng roäng khaép ñoái vôùi soá ñoâng ngöôøi.

Caùc nhaø hoùa hoïc ñaõ phaân tích vaø nhaän daïng ít nhaát laø moät taù chaát gaây ung thö naèm trong nhöïa thuoác laù. Ñaõ coù nhieàu daãn chöùng khoa hoïc veà vieäc thuoác laù laø nguyeân nhaân cuûa nhieàu loaïi ung thö ôû caû nam vaø nöõ giôùi, nhaát laø ung thö phoåi. Coù tôùi 85% tröôøng hôïp töû vong trong beänh ung thö phoåi laø do huùt thuoác laù. Huùt thuoác laù cuõng laø nguy cô gaây ung thö mieäng, baøng quang, thaän, tuïy taïng. Ngöôøi hít khoùi thuoác do ngöôøi khaùc thaûi ra cuõng chòu nhieàu taùc haïi ñeán söùc khoûe.

Vì theá, hieän nay phong traøo vaän ñoäng boû huùt thuoác laù ñaõ

84

Dinh döôõng vaø ñieàu trò daøy giaûm khi tieâu thuï nhieàu rau traùi töôi, nhaát laø caùc loaïi chanh, cam... coù nhieàu vitamin C. Moät cheá ñoä dinh döôõng thieáu rau traùi töôi vaø ít vitamin C laøm gia taêng nguy cô bò ung thö mieäng, cuoáng hoïng, coå töû cung. Nhöng keát quaû toát naøy chæ coù ñöôïc khi söû duïng vitamin C coù töï nhieân trong rau traùi chöù khoâng phaûi vitamin C ñöôïc baøo cheá ôû daïng vieân uoáng.

3. Vitamin E

Vitamin naøy ngaên chaën söï taïo thaønh chaát gaây ung thö nitrosamin.

4. Calci Nghieân cöùu ôû loaøi vaät cho thaáy calci coù theå laøm giaûm nguy cô ung thö ñaïi traøng. Caùc nhaø khoa hoïc giaûi thích laø calci taùc duïng vôùi chaát beùo vaø acid maät ôû ruoät, taïo ra moät hôïp chaát khieán ruoät bôùt tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc haïi, nhôø ñoù maø ruoät ñöôïc baûo veä.

Tuy vaäy, nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa calci ñoái vôùi beänh ung thö ôû ngöôøi thì chöa ñöa tôùi keát luaän chaéc chaén naøo.

5. Selen

Selen laø moät nguyeân toá aù kim hieám, hieän dieän raát ít treân traùi ñaát. Nhu caàu cô theå vôùi aù kim naøy raát nhoû. Selen coù trong nguõ coác vaø thòt ñoäng vaät.

Gaàn ñaây, aù kim naøy ñaõ ñöôïc moâ taû laø coù nhieàu ñoùng goùp cho söùc khoûe con ngöôøi. Rieâng trong lónh vöïc ung thö thì selen coù theå giaûi ñoäc caùc chaát gaây ung thö, taêng söùc ñeà khaùng cuûa cô theå vôùi teá baøo baát bình thöôøng.

86

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

III. Nhöõng quan nieäm sai laàm Vì cho ñeán nay ung thö vaãn laø moät beänh khoù trò, neân nhieàu beänh nhaân sau khi ñaõ thaát voïng vôùi caùc phöông thöùc trò lieäu cuûa khoa hoïc, beøn quay sang caùc phöông thöùc trò lieäu khaùc. Ñaõ coù nhieàu quaûng caùo, giôùi thieäu moät soá thöïc phaåm ñaëc cheá, moät vaøi loaïi thuoác thieân nhieân, vaøi phöông phaùp gia truyeàn coù theå trò khoûi ung thö.

Nhieàu ngöôøi quaûng baù phöông phaùp taåy ñoäc cô theå ñeå chöõa ung thö. Hoï giaûi thích nguyeân nhaân caùc beänh, keå caû ung thö, laø söï tích tuï caùc chaát ñoäc trong cô theå. Taåy boû heát chaát ñoäc laø heát beänh. Neân hoï aùp duïng phöông phaùp röûa ruoät baèng nhieàu chaát nhö caø pheâ, nöôùc eùp maàm luùa maïch... roài cho beänh nhaân aên moät cheá ñoä dinh döôõng vôùi thöïc phaåm thieân nhieân, höõu cô, khoâng thòt, khoâng ñöôøng, khoâng gia vò.

Phöông phaùp naøy ñöa tôùi moät soá ruûi ro nhö maát thaêng baèng caùc chaát ñieän giaûi trong cô theå, vieâm ruoät do taùc duïng cuûa caùc chaát ñöa vaøo ñeå taåy ñoäc, nhieãm truøng ruoät, ñoâi khi thuûng ruoät.

Moät soá ngöôøi khaùc duøng chaát Laetrile ñeå trò ung thö.

Laetrile coøn ñöôïc goïi laø vitamin B17 hoaëc amygdalin, ñöôïc laáy ra töø haït traùi haïnh ñaéng (bitter almond), raát ñoäc vì coù chöùa chaát cyanogenic glycoside. Chaát ñoäc naøy ñöôïc ngöôøi Ai Caäp xöa kia duøng ñeå haønh quyeát toäi phaïm.

Laetrile ñaõ ñöôïc saûn xuaát vaø baùn coâng khai taïi hôn 20 quoác gia nhö Ñöùc, YÙ, Bæ, Mexico, Philippin. Cô quan Quaûn lyù Thöïc - Döôïc phaåm Hoa Kyø khoâng coâng nhaän chaát naøy vaø caám löu haønh, neân nhieàu beänh nhaân ung thö phaûi sang Mexico ñeå mua.

88

Dinh döôõng vaø ñieàu trò giaùc vôùi thöïc phaåm, lô laø vieäc aên uoáng, mau no chaùn. Teá baøo ung thö chieám ñoaït heát chaát dinh döôõng khieán teá baøo laønh bò suy kieät. Keát quaû laø chöùng suy nhöôïc toång quaùt vaø giaûm caân (cachexia). Ngöôøi beänh yeáu ôùt, suy suïp toaøn dieän cô theå, coäng theâm maát thaêng baèng nöôùc vaø chaát ñieän giaûi vì thöôøng bò oùi möûa vaø tieâu chaûy.

V. AÛnh höôûng cuûa phöông thöùc ñieàu trò ung thö vôùi dinh döôõng.

Ngoaøi aûnh höôûng cuûa ung thö, caùc phöông phaùp trò lieäu cuõng aûnh höôûng lôùn tôùi söï dinh döôõng. Caùc phöông phaùp trò lieäu coù theå laø hoùa trò, phoùng xaï trò lieäu, giaûi phaãu, mieãn dòch trò hoaëc söï phoái hôïp cuûa nhieàu phöông phaùp.

Hoùa trò lieäu coù nhöôïc ñieåm laø gaây cho ngöôøi beänh caùc vaán ñeà nhö oùi möûa, vieâm mieäng, taùo boùn, suy gan, thaát thoaùt kali, ñaïm, calci. Möùc ñoä cuûa caùc vaán ñeà naøy tuøy thuoäc vaøo loaïi thuoác, thôøi gian duøng vaø lieàu löôïng.

AÛnh höôûng cuûa phoùng xaï trò lieäu tuøy thuoäc vaøo vuøng cô theå nhaän chaát phoùng xaï. Chaúng haïn phoùng xaï vuøng ñaàu seõ ñöa tôùi vieâm khoâ mieäng, thay ñoåi vò giaùc vaø khöùu giaùc; phoùng xaï vuøng buïng ñöa tôùi vieâm daï daøy, oùi möûa, tieâu chaûy, bieáng aên, keùm tieâu hoùa. Phoùng xaï cuõng laøm giaûm söùc ñeà khaùng cuûa cô theå nhö laø hoùa trò.

Giaûi phaãu coù theå caét bôùt phaàn cô theå bò beänh, ñöa tôùi giaûm chöùc naêng toaøn dieän cuõng nhö suy dinh döôõng. Ñoâi khi giaûi phaãu laïi thöôøng keát hôïp vôùi hoùa trò hoaëc xaï trò, khieán caùc taùc duïng xaáu gia taêng.

90

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Khi ngöôøi beänh khoâng theå aên uoáng bình thöôøng ñöôïc thì phaûi cho aên baèng oáng ñöa vaøo thöïc quaûn vaø caàn söï giuùp ñôõ cuûa nhaân vieân coù huaán luyeän vaø kinh nghieäm veà dinh döôõng.

Keát luaän Chaát dinh döôõng vaø beänh ung thö chaéc chaén laø phaûi coù nhöõng moái lieân heä tích cöïc cuõng nhö tieâu cöïc. Tuy nhieân, ñeå hieåu roõ vaø vaän duïng toát caùc moái lieân heä naøy theo höôùng coù lôïi, khoa hoïc caàn phaûi coù nhieàu nghieân cöùu ñeå laøm saùng toû vaán ñeà hôn nöõa.

Tuy nhieân, vôùi nhöõng hieåu bieát hieän nay cuûa chuùng ta veà dinh döôõng vaø beänh ung thö thì choïn löïa toát nhaát laø neân giaûm bôùt chaát beùo, aên nhieàu rau, traùi, cung caáp ñuû caùc vitamin vaø khoaùng chaát, vaø traùnh nhöõng moùn aên ñaõ ñöôïc chöùng minh laø coù khaû naêng gaây ung thö.

92

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Thieáu ñaïm traàm troïng ñöa tôùi beänh Kwashiorkor. Beänh naøy thöôøng thaáy ôû treû em döôùi boán tuoåi taïi moät soá caùc boä laïc ôû chaâu Phi. Beänh phaùt trieån khi ñöùa treû thoâi buù söõa meï vaø aên uoáng theo cheá ñoä truyeàn thoáng cuûa gia ñình, voán khoâng ñaày ñuû chaát dinh döôõng. Cheá ñoä naøy coù nhöõng chaát maø treû em khoâng theå tieâu hoùa, haáp thuï ñöôïc, neân chuùng bò thieáu chaát ñaïm.

Trieäu chöùng beänh goàm coù: söng phuø cô theå, aên maát ngon, tieâu chaûy, maát caûm xuùc, ñöùa treû khoâng taêng tröôûng ñöôïc.

Rieâng veà da thì coù söï thay ñoåi maøu treân da, da raát khoâ, bieåu bì troùc vaûy moûng vôùi nhieàu veát nhaên. Toùc raát thöa, maát maøu saéc.

Chæ caàn thay ñoåi cheá ñoä dinh döôõng, aên nhieàu thòt, caù, rau traùi, beänh seõ thuyeân giaûm raát nhanh.

2. Thieáu chaát beùo

Thieáu chaát beùo laø tröôøng hôïp raát hieám khi xaûy ra, vì thoâng thöôøng thì cheá ñoä aên haèng ngaøy cuûa chuùng ta cung caáp quaù dö thöøa chaát beùo ñeán möùc caàn phaûi giaûm bôùt. Tuy nhieân, ñoâi khi cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp thieáu. Chaúng haïn nhö khi aên cheá ñoä coù raát ít chaát beùo hoaëc ôû ngöôøi phaûi nuoâi döôõng qua truyeàn maïch maùu laâu ngaøy thì seõ thieáu moät soá acid beùo caàn thieát nhö acid linoleic.

Da beänh nhaân seõ khoâ vaø lôùp bieåu bì seõ troùc ra nhöõng vaûy da moûng nhoû.

3. Thieáu Vitamin A

Thöôøng thöôøng, chæ thieáu vitamin A khi coù beänh veà boä maùy tieâu hoùa, khi giaûi phaãu lôùn ôû boä phaän naøy hoaëc khi cô theå khoâng haáp thuï ñöôïc thöïc phaåm.

94

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Thieáu vitamin, cô theå seõ moûi meät, veát thöông laâu laønh, mieäng lôû; moâi söng, ñoû, nöùt; da treân muõi nöùt; löôõi söng ñoû, ñau, nöùt raõnh; maét ñoû vì maïch maùu noåi leân nhieàu, môø maét; thieáu hoàng caàu.

Phuï nöõ coù thai thieáu vitamin B2 coù theå gaây ra chaäm phaùt trieån xöông cuûa thai nhi.

Treân da coù roái loaïn ôû caùc tuyeán nhôøn, da khoâ, troùc vaûy moûng, ñaëc bieät laø ôû neáp da gaáp, chung quanh muõi vaø bìu daùi ñaøn oâng. Caùc chaát nhôøn ñoùng cuïc treân loã chaân loâng khieán da nom raát xaáu, goà gheà.

Vitamin B2 coù nhieàu trong gan, thaän, tim ñoäng vaät; coù vöøa phaûi trong pho maùt, tröùng, thòt naïc, naám, söõa, caù sardine.

Nhu caàu moãi ngaøy cho ngöôøi lôùn laø 1,3–1,5mg; treû em laø 1,1mg.

Chöa coù baùo caùo naøo veà haäu quaû cuûa thöøa vitamin B2.

5. Thieáu vitamin B3 (niacin) Vitamin B3 (niacin) coù nhieàu trong thöïc phaåm. ÔÛ ñoäng vaät, niacin coù döôùi daïng nicotamid; thöïc vaät thì ôû daïng acid nicotinic.

Niacin coù coâng duïng nhö sau: – Laø thaønh phaàn cuûa hai loaïi enzym caàn thieát cho söï hoâ haáp cuûa caùc teá baøo.

– Giuùp chuyeån hoùa chaát ñaïm, chaát beùo, carbohydrat ñeå taïo ra naêng löôïng;

96

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Thöøa vitamin B3 coù theå laøm maïch maùu ngoaïi vi giaõn nôû, maùu ñöa ñeán da nhieàu vaø laøm da noùng, ngöùa; ñöôøng trong maùu leân cao; suy tim.

Nhu caàu vitamin B3 haèng ngaøy cho ngöôøi lôùn laø töø 15– 17mg, treû em laø 5mg.

Moät soá vaán ñeà khaùc Khi thieáu saét vaø keõm, da cuõng troùc vaûy moûng, khoâ nöùt da khoùe mieäng, toùc ruïng, moùng chaân tay gioøn deã gaõy.

Nhieàu ngöôøi cho raèng soâ-coâ-la, pho maùt vaø caùc moùn aên nhieàu chaát beùo gaây ra muïn tröùng caù treân da hoaëc laøm cho muïn traàm troïng hôn, nhöng caùc nghieân cöùu khoa hoïc chöa chöùng minh ñöôïc ñieàu naøy.

Nhieàu beänh nhaân beänh chaøm (eczema) cho raèng sau khi aên tröùng hoaëc uoáng söõa thì beänh naëng hôn, nhöng khoa hoïc chöa xaùc ñònh ñieàu naøy.

Moät vaán ñeà khaùc veà da cuõng ñöôïc nhieàu ngöôøi löu taâm trong phaïm vi chaát dinh döôõng, ñoù laø tình traïng da nhaên khoâ khi tuoåi giaø.

Thay ñoåi treân da laø moät hieän töôïng bình thöôøng cuûa söï laõo hoùa.

Sau tuoåi 25, chaát collagen choáng ñôõ cho lôùp da baét ñaàu thoaùi hoùa; teá baøo môõ giaûm daàn; da trôû neân khoâ hôn vì ít giöõ nöôùc, roài vôùi nieân kyû choàng chaát, taùc ñoäng cuûa troïng löïc, da seä xuoáng, nhaên nheo.

Ngoaøi ra döôùi aûnh höôûng cuûa aùnh naéng, caùc nguoàn tia töû

98

DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH CUÛA RAÊNG

T

öø thôøi coå La Maõ, Hy Laïp, caùc thaày thuoác ñaõ nhaän thaáy coù söï lieân heä giöõa thöùc aên vaø caùc beänh cuûa raêng.

Vaøo theá kyû 3 tröôùc Coâng nguyeân, Aristotle ñaõ quaû quyeát raèng vieäc aên quaû vaû laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân laøm hö raêng.

Ngaøy nay, nhieàu nghieân cöùu ñaõ chöùng minh raèng söï aên uoáng vaø thöùc aên coù vai troø lôùn ñoái vôùi quaù trình moïc raêng, söï vöõng chaéc cuûa raêng cuõng nhö caùc beänh raêng-mieäng. Thaønh phaàn dinh döôõng cuûa moät moùn aên, caùch tieâu thuï moùn aên ñoù cuõng coù theå ngaên ngöøa hoaëc gaây ra beänh cho raêng. Ngöôïc laïi, tình traïng toát xaáu cuûa raêng – mieäng cuõng coù aûnh höôûng lôùn tôùi dinh döôõng cuûa cô theå.

Quaù trình moïc raêng vaø nhu caàu dinh döôõng Con ngöôøi coù hai thôøi kyø taïo raêng.

Ngay töø khi baøo thai môùi ñöôïc hai, ba thaùng, raêng ñaõ baét ñaàu hình thaønh. Sau khi sinh, töø 6 thaùng tôùi 30 thaùng tuoåi, raêng nhuù ra vaø taêng tröôûng. Ñaây laø lôùp raêng söõa goàm coù möôøi chieác haøm treân vaø haøm döôùi.

Roài tôùi khoaûng 6 tuoåi thì raêng vónh vieãn laàn löôït moïc ñuû, caû thaûy töø 28 tôùi 32 chieác, tuøy theo 4 raêng khoân coù moïc ra hay khoâng.

Caùc chaát dinh döôõng maø ngöôøi meï tieâu thuï caàn ñaày ñuû cho söï caáu taïo vaø taêng tröôûng cuûa thai nhi.

100

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Vaø sau khi ñöùa treû chaøo ñôøi cho ñeán suoát quaù trình lôùn leân vaø phaùt trieån, söï vöõng chaéc vaø toaøn veïn cuûa raêng tuøy thuoäc raát nhieàu vaøo cheá ñoä dinh döôõng. Raêng coù theå bò saâu raêng, ruïng; nha chu coù theå bò vieâm laøm hö hao tôùi raêng...

Saâu raêng Naêm 1986, khi khai quaät moät ngoâi moä coå Ai Caäp, ngöôøi ta ñaõ thaáy moät haøm raêng coù chieác raêng ñöôïc nheùt moät maåu kim loaïi vaøo thaân raêng. Caùc nhaø khaûo coå suy luaän raèng, vò coå nhaân naøy nheùt maåu kim loaïi vaøo raêng ñeå ngaên saâu khoûi vaøo naèm trong ñoù maø phaù raêng. Nhö vaäy thì beänh saâu raêng khoâng phaûi laø môùi laï, maø voán ñaõ coù töï ngaøn xöa.

Ngaøy nay, khoa hoïc ñaõ laøm saùng toû nhieàu vaán ñeà lieân quan ñeán beänh saâu raêng, chæ roõ nhöõng nguyeân nhaân gaây saâu raêng cuõng nhö coù nhieàu phöông thöùc phoøng ngöøa höõu hieäu.

1. Dieãn tieán cuûa quaù trình saâu raêng Saâu raêng laø moät loaïi beänh nhieãm khuaån. Quan saùt caùc ñoäng vaät khoâng coù vi khuaån trong mieäng ñeàu cho thaáy chuùng khoâng bò saâu raêng.

Trong beänh naøy, caùc saûn phaåm chuyeån hoùa acid höõu cô sinh ra do taùc duïng cuûa vi khuaån treân thöïc phaåm dính keït trong raêng mieäng, laøm maát daàn khoaùng chaát calci ôû men raêng. Töø ñoù raêng bò phaù huûy daàn daàn.

Saâu raêng coù theå xaûy ra ôû baát cöù raêng naøo trong mieäng cuõng nhö baát cöù phaàn naøo cuûa raêng. Raêng môùi moïc deã bò hö hôn raêng ñaõ coù laâu, vì theá khi môùi moïc raêng söõa hoaëc raêng thöôøng phaûi chaêm soùc kyõ hôn.

Vi sinh vaät trong mieäng laøm hö raêng nhieàu nhaát laø loaïi

102

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Chaát ñaïm trong thòt, tröùng, caù; chaát beùo, vaøi loaïi pho maùt coù taùc duïng baûo veä raêng khoûi saâu. Chaát beùo taïo ra moät lôùp daàu moûng che raêng neân coù taùc duïng laøm giaûm taùc duïng cuûa ñöôøng, laøm giaûm ñoä dính cuûa thöïc phaåm vaøo raêng mieäng. Thöïc phaåm coù nhieàu xô nhö döa gang, rau rieáp giuùp laøm saïch raêng vaø loaïi boû maûng böïa voâi.

Thöïc phaåm khoâng gaây saâu raêng laø loaïi khi aên khoâng laøm taêng noàng ñoä acid cuûa nöôùc boït.

AÊn uoáng nhieàu laàn (aên vaët) trong ngaøy cuõng laøm thay ñoåi ñoä acid/kieàm cuûa nöôùc boït vaø aûnh höôûng tôùi söï saâu raêng.

Thí duï aên naêm caùi keïo moät luùc roài suùc mieäng thì ít coù haïi hôn laø lai rai aên soá keïo ñoù trong ngaøy. AÊn quaø vaët cuõng laø moät nguy cô gaây saâu raêng vì ñoä acid trong mieäng leân cao nhieàu laàn trong ngaøy.

Caàn nhôù laø moãi laàn coù moät löôïng nhoû carbohydrat deã leân men ñöôïc ñöa vaøo mieäng thì ñoä acid trong nöôùc boït laïi taêng cao vaø aên moøn men raêng.

Thöïc phaåm aên xen keõ cuõng coù aûnh höôûng tôùi khaû naêng gaây saâu raêng. Thöïc phaåm gaây saâu raêng maø aên xen keõ vôùi thöïc phaåm khoâng gaây saâu raêng thì seõ toát hôn. Chuoái thöôøng hay dính raêng, deã ñöa ñeán saâu raêng, nhöng khi aên keøm theo uoáng söõa thì taùc duïng xaáu giaûm ñi. Traùng mieäng vôùi mieáng baùnh ga-toâ dính raêng maø sau ñoù laïi nhai mieáng pho maùt Thuïy Só thì mieäng saïch mau hôn. Söõa coù nhieàu calci, phosphor neân coù taùc duïng trung hoøa vôùi thöïc phaåm deã gaây saâu raêng nhö ñöôøng.

Daïng loûng hay ñaëc cuûa thöïc phaåm cuõng laø moät yeáu toá quan troïng.

104

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Veà dinh döôõng thì neân caån thaän vôùi thöïc phaåm coù nhieàu ñöôøng ngoït.

Maëc duø ñöôøng ngoït ñaõ ñöôïc chöùng minh laø nguy cô soá moät gaây saâu raêng, nhöng khuynh höôùng chung cuûa chuùng ta vaãn laø thích caùc moùn aên ngoït. Khuynh höôùng naøy ñaëc bieät nguy hieåm ôû treû em ñang ñoä tuoåi phaùt trieån, khi chöa coù ñöôïc yù thöùc töï baûo veä trong vieäc choïn löïa moùn aên toát cho söùc khoûe.

Nhieàu baø meï duøng keïo ngoït ñeå khen thöôûng con. Nhieàu ngöôøi cho con buù bình nöôùc pha vôùi ñöôøng, thay cho söõa.

Coù baø meï laïi nhuùng nuùm vuù cao su vaøo maät ong roài cho con ngaäm. Taát caû ñeàu laø nguyeân nhaân deã daøng laøm hoûng nhöõng chieác raêng non.

Khi nguû, khoâng neân cho ngaäm bình söõa, vì coù theå treû khoâng nuoát heát, söõa ñoïng trong mieäng vaø laø moâi tröôøng toát cho vi khuaån. Coù theå cho beù ngaäm nuùm vuù giaû hoaëc ngaäm bình nöôùc laõ.

Ngoaøi vieäc söõa meï coù nhieàu boå döôõng, con muùt nuùm vuù meï coøn giuùp haøm raêng ngay ngaén hôn.

Treû em caàn cheá ñoä aên uoáng ñaày ñuû, ña daïng vôùi ñaày ñuû calci, phosphor ñeå ñaùp öùng nhu caàu taêng tröôûng cuûa raêng.

Fluor, moät hoùa chaát ngaên ngöøa saâu raêng raát coâng hieäu, cuõng caàn ñöôïc hieän dieän trong thöïc phaåm hoaëc nöôùc uoáng.

Cha meï caàn höôùng daãn con treû trong vieäc giöõ gìn veä sinh raêng, caùch duøng baøn chaûi, daây coï raêng (flossing). Baøn chaûi raêng neân thay môùi khi khoâng coøn ñaûm baûo laøm saïch raêng, vaø caàn ñöôïc thöôøng xuyeân röûa kyõ ñeå loaïi boû thöïc phaåm cuõng nhö vi khuaån dính vaøo.

Veä sinh raêng mieäng noùi chung goàm coù:

106

Dinh döôõng vaø ñieàu trò raêng (periodontitis). Vieâm nöôùu raêng coù theå ñieàu trò ñöôïc vaø caàn ñöôïc ñieàu trò ngay ñeå traùnh nhieàu traàm troïng hôn cho moâ naâng ñôõ vaø söï ruïng raêng.

Khôûi ñaàu cuûa beänh nha chu laø maûng böïa (plaque) baùm treân ranh giôùi raêng vaø nöôùu maø thaønh phaàn caáu taïo coù vi khuaån vôùi chaát höõu cô. Vi khuaån tieát ra chaát ñoäc laøm nöôùu söng, vieâm, chaûy maùu.

Neáu khoâng chöõa seõ coù nhöõng tuùi nhoû chöùa ñaày vi khuaån xuaát hieän chung quanh raêng. Nha chu, vaø ñoâi khi caû xöông haøm, seõ bò nhieãm ñoäc.

Caùc maûng böïa baùm chaët caàn ñöôïc nha só giuùp laáy ñi, vì duøng baøn chaûi ñaùnh raêng khoâng ñuû ñeå laøm saïch chuùng.

Trong beänh nha chu, ngoaøi veä sinh raêng mieäng, söï dinh döôõng cuõng coù vai troø ñaùng keå.

Moät cheá ñoä dinh döôõng ñaày ñuû seõ laøm nöôùu khoûe maïnh ñeå ngaên chaën söï xaâm nhaäp cuûa vi khuaån vaø caùc chaát ñoäc haïi.

Thieáu vitamin C, folacin laøm yeáu nöôùu. Thieáu vitamin C traàm troïng khi cheá ñoä aên uoáng khoâng coù rau töôi vaø traùi caây seõ gaây ra beänh scurvy trong ñoù nöôùu raêng söng vaø chaûy maùu.

Thieáu chaát ñaïm, vitamin A vaø B cuõng ñeàu ñöa tôùi beänh nha chu.

Ngoaøi ra, ngöôøi bò beänh tieåu ñöôøng, beänh tuyeán caän giaùp (parathyroid gland), beänh thieáu hoàng caàu, khoâ mieäng, hoaëc ñang ñieàu trò baèng phoùng xaï cuõng coù nguy cô maéc beänh nha chu.

108

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Nhöng cho ñeán naêm 1983, taïi Australia, baùc só Barry J. Marshall chuyeân veà beänh daï daøy vaø ruoät ñaõ tìm ra theâm moät nguyeân nhaân cuûa beänh, ñoù laø vi khuaån Helicobacter pylori. Khaùm phaù naøy ñaõ thay ñoåi haún phöông thöùc ñieàu trò vaø cuõng nhö caùch ñònh beänh loeùt daï daøy.

Sau nhieàu nghieân cöùu, caùc baùc só ñeàu cho laø coù ñeán 90% caùc tröôøng hôïp loeùt daï daøy do vi khuaån gaây ra, vì khi trò vôùi thuoác khaùng sinh thì döùt beänh. Tuy nhieân, nguyeân nhaân ñaàu tieân ñöa ñeán nhieãm vi khuaån cuõng nhö cô cheá laây lan cuûa beänh vaãn chöa ñöôïc hieåu roõ.

Trong daï daøy luoân luoân coù dòch vò vaø nöôùc acid raát maïnh do daï daøy tieát ra ñeå tieâu hoùa thöùc aên. Bình thöôøng, nöôùc acid khoâng gaây ra vaán ñeà gì cho daï daøy, bôûi vì daï daøy coù moät lôùp nieâm maïc che chôû vaø vì luoân luoân coù moät söï caân baèng giöõa acid vaø dòch vò. Khi vì moät lyù do naøo ñoù maø söï caân baèng naøy bò xaùo troän thì nieâm maïc daï daøy bò aên moøn vaø taïo ra nhöõng veát loeùt.

Coù giaûi thích cho laø vi khuaån Helicobacter pylori vaø thuoác giaûm ñau nhöùc laøm roái loaïn söùc ñeà khaùng cuûa nieâm dòch, môû ñöôøng cho acid laøm moøn nieâm maïc daï daøy.

Ngoaøi phaàn treân cuûa daï daøy, beänh coù theå xaûy ra ôû ñoaïn ñaàu cuûa ruoät taù (duodenum) hay phaàn döôùi cuûa daï daøy.

Trieäu chöùng Ngöôøi bò loeùt daï daøy thöôøng thaáy ñau ngaàm ngaàm ôû buïng treân hay döôùi ngöïc. Caûm giaùc ñau naøy nhö ñang bò gaëm nhaám, noùng raùt raát khoù chòu. Nhöng khi uoáng moät chuùt söõa, aên moät ít thöùc aên hay uoáng vieân thuoác choáng acid laø giaûm lieàn. Nhöng vôùi moät soá ngöôøi, thöùc aên laïi laøm taêng côn ñau.

110

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Nhöõng tröôøng hôïp loeùt daï daøy do vi khuaån Helicobacter pylori gaây ra (chieám ñeán 90%) thöôøng ñöôïc trò döùt baèng thuoác khaùng sinh vaø hieám khi taùi phaùt. Coøn neáu xeùt nghieäm vi khuaån Helicobacter pylori cho keát quaû aâm tính thì vaãn phaûi aùp duïng caùc phöông phaùp ñieàu trò truyeàn thoáng lieân quan ñeán ñoä acid trong daï daøy. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, beänh nhaân thöôøng ít coù khaû naêng döùt haún beänh, cuõng nhö nguy cô taùi phaùt raát cao.

Döôùi ñaây noùi qua veà caùc thuoác thöôøng duøng trong ñieàu trò beänh loeùt daï daøy.

a. Cimetidine, Ranitidine, Famotidine Nhoùm thuoác naøy chaën khoâng cho acid tieát ra töø caùc teá baøo trong daï daøy. Thuoác khoâng ñöôïc duøng trong ñau daï daøy nheï nhö no hôi, ôï chua, khoù chòu daï daøy vì khoâng coù coâng hieäu. Khi uoáng caùc thuoác naøy, caàn löu yù moät soá ñieåm sau ñaây: – Thoâng baùo ngay vôùi baùc só neáu dò öùng vôùi thuoác hay ñang coù caùc beänh veà thaän, gan.

– Khoâng uoáng röôïu hay huùt thuoác laù.

– Uoáng thuoác khi aên vaø tröôùc khi ñi nguû. Neáu queân moät laàn uoáng thì khi naøo nhôù ra caàn uoáng ngay; nhöng neáu ñaõ gaàn ñeán giôø uoáng laàn keá tieáp thì boû qua chöù ñöøng “uoáng buø” hai lieàu thuoác cuøng moät luùc.

– Giöõ thuoác nôi nhieät ñoä vöøa phaûi, khoâng aåm thaáp, traùnh aùnh saùng.

– Tham khaûo yù kieán baùc só tröôùc khi muoán uoáng caùc loaïi thuoác giaûm ñau nhöùc nhö aspirin, ibuprofen hay caùc thuoác choáng vieâm khoâng steroid khaùc.

112

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Dinh döôõng vôùi beänh loeùt daï daøy – taù traøng Ngöôøi bò loeùt daï daøy – taù traøng thöôøng hay thieáu dinh döôõng. Lyù do laø hoï aên khoâng thaáy ngon, thöôøng hay buoàn noân, oùi möûa. Khi aên thöùc aên hôi cöùng laø ñau buïng neân hoï giaûm aên uoáng.

Theo nhieàu baùc só, trong khi ñieàu trò beänh naøy thì moät cheá ñoä aên uoáng giôùi haïn loaïi thöïc phaåm naøo ñoù laø khoâng caàn thieát, giuùp ích raát ít cho söï laønh beänh.

Hôn theá nöõa, kieán thöùc veà dinh döôõng thay ñoåi cuõng laøm ngöôøi ta nghó khaùc ñi veà moät soá loaïi thöïc phaåm. Chaúng haïn nhö tröôùc ñaây coù yù kieán cho raèng söõa laøm giaûm côn ñau thì ngaøy nay coù ngöôøi laïi noùi söõa kích thích daï daøy tieát ra nhieàu acid hôn; tröôùc ñaây nhieàu ngöôøi thöôøng khuyeân khoâng neân uoáng nöôùc cam thì ngaøy nay laïi noùi laø uoáng ñöôïc; caùc thöïc phaåm coù vò cay tröôùc ñaây thöôøng traùnh, ngaøy nay cuõng cho laø duøng ñöôïc, ngoaïi tröø ôùt quaù cay.

Thuoác laù ñöôïc cho laø taùc nhaân laøm beänh khoù chöõa hoaëc deã taùi phaùt. Vì theá beänh nhaân loeùt daï daøy-taù traøng toát nhaát laø neân noùi lôøi töø giaõ vôùi thuoác laù.

Veà thôøi ñieåm aên cuûa ngöôøi beänh cuõng coù nhieàu yù kieán thay ñoåi.

Tröôùc ñaây beänh nhaân ñöôïc khuyeân aên laøm nhieàu böõa nhoû ñeå giaûm ñau. Ngaøy nay, caùc nghieân cöùu môùi cho raèng caùch aên nhö vaäy seõ kích thích daï daøy tieát ra nhieàu acid hôn. Cho neân beänh nhaân ñöôïc khuyeân laø neân aên ñeàu ñaën vaøo caùc böõa chính trong ngaøy vôùi löôïng thöïc phaåm vöøa phaûi.

Veà caùc loaïi thöïc phaåm neân duøng vaø neân traùnh thì sau ñaây laø moät soá yù kieán chung:

114

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Beänh nhaân coù moät soá trieäu chöùng nhö ñi tieâu chaûy; phaân coù chaát beùo vì khoâng ñöôïc haáp thuï ñoâi khi muøi raát hoâi; suùt caân; caùc baép thòt teo daàn; buïng caêng phoàng nhieàu hôi; haäu quaû cuûa thieáu vitamin nhö hoàng caàu thaáp, to nhoû baát thöôøng...

Keùm haáp thuï chaát beùo laø tröôøng hôïp thöôøng xaûy ra. Khi chaát beùo bò thaûi ra ngoaøi thì caùc vitamin hoøa tan trong chaát beùo nhö A, D, E vaø K cuõng maát theo.

Noùi chung beänh nhaân coù nguy cô thieáu dinh döôõng vì hoï aên ít ñi.

Dinh döôõng vôùi hoäi chöùng keùm haáp thuï Dinh döôõng coù vai troø quan troïng trong vieäc ñieàu trò.

Tröôùc heát laø phaûi phaùt hieän vaø ñieàu trò nguyeân nhaân gaây ra hoäi chöùng keùm haáp thuï.

Vitamin vaø khoaùng chaát caàn ñöôïc boå sung.

Cheá ñoä dinh döôõng caàn ñöôïc thay ñoåi tuøy theo nguyeân nhaân gaây ra beänh. Noùi chung, cheá ñoä aên cuûa ngöôøi beänh caàn ñöôïc taêng theâm nhieàu chaát ñaïm vaø naêng löôïng. Trong moät vaøi tröôøng hôïp coù theå caàn phaûi giôùi haïn carbohydrat, acid amin. Neáu bò tieâu chaûy nhieàu thì caàn giôùi haïn chaát xô.

Beänh vieâm loeùt ñaïi traøng Vieâm loeùt ñaïi traøng (ulcerative colitis) laø beänh coù theå gaëp ôû moïi löùa tuoåi, nhöng thöôøng gaëp nhaát laø töø 15 tôùi 35 tuoåi vaø thöôøng thaáy ôû nhöõng ngöôøi trong cuøng moät gia ñình.

116

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

Hoäi chöùng ruoät deã kích thích

Theo nhieàu keát quaû quan saùt, hoäi chöùng ruoät deã kích thích (irritable bowel syndrome) raát thöôøng gaëp vaø chieám ñeán 70% trong soá nhöõng ngöôøi maéc caùc beänh ñöôøng tieâu hoùa. Beänh thöôøng gaëp ôû ñoä tuoåi thieáu nieân vaø ôû nöõ giôùi nhieàu hôn nam giôùi.

Beänh nhaân thöôøng hay ñau buïng vôùi caùc thay ñoåi veà ñaïi tieän. Ñau coù theå ôû baát cöù nôi naøo treân buïng, xaûy ra sau khi aên vaø giaûm ñau sau khi ñaïi tieän. Ñaày hôi cuõng thöôøng xaûy ra, vaø neáu hôi thoaùt ra ñöôïc thì beänh nhaân thaáy deã chòu.

Beänh nhaân thöôøng hay bò taùo boùn nhieàu hôn laø tieâu chaûy.

Phaân ra thaønh nhöõng vieân nhoû vaø khoâ.

Nguyeân nhaân gaây beänh chöa ñöôïc xaùc ñònh. Coù theå laø do nhu ñoäng caùc cô thaønh ruoät bò roái loaïn hoaëc do thay ñoåi chöùc naêng caùc hormon .

Beänh thöôøng boäc phaùt döôùi taùc duïng cuûa moät vaøi loaïi thöïc phaåm cuõng nhö khi ngöôøi beänh coù nhöõng caêng thaúng, lo aâu, buoàn phieàn...

Khi thaáy coù caùc trieäu chöùng beänh, neân ñi khaùm baùc só ñeå ñöôïc chaån ñoaùn vaø ñieàu trò ñuùng ñaén.

Nhieàu ngöôøi beänh laïm duïng thuoác nhuaän tröôøng vì thöôøng xuyeân bò taùo boùn. Ñaây laø ñieåm caàn xeùt laïi vì haäu quaû söï laïm duïng seõ laøm beänh traàm troïng hôn cuõng nhö thaát thoaùt chaát ñieän giaûi trong cô theå vì tieâu chaûy kinh nieân.

Nhieàu ngöôøi cuõng aùp duïng cheá ñoä aên uoáng khaùc thöôøng, loaïi boû moùn naøy, moùn noï chæ vì nghi ngôø chuùng gaây ra beänh.

Keát quaû laø thieáu dinh döôõng.

118

DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH VIEÂM GAN

G

an laø tuyeán lôùn nhaát trong cô theå, coù troïng löôïng trung bình töø 1,2kg ñeán 1,6kg vaø naèm ôû goùc treân beân phaûi khoang buïng. Gan coù ñeán hôn 500 chöùc naêng khaùc nhau, trong ñoù coù nhieàu chöùc naêng quan troïng trong quaù trình tieâu hoùa vaø haáp thuï dinh döôõng nhö laø: a. Gan toång hôïp maät, chöùa trong tuùi maät tröôùc khi ñöa vaøo taù traøng. Maät giuùp nhuõ hoùa chaát beùo taïi taù traøng ñeå lipase cuûa tuïy taïng bieán ñoåi deã daøng hôn thaønh caùc acid beùo vaø glycerol, laø nhöõng chaát seõ ñöôïc haáp thuï vaøo maùu. b. Gan laø nôi quan troïng ñeå chuyeån hoùa caùc chaát dinh döôõng nhö chaát ñaïm, chaát beùo, carbohydrat. c. Gan ñieàu hoøa löôïng ñöôøng glucose trong maùu, chuyeån hoùa löôïng glucose thöøa thaønh glycogen vaø döï tröõ cho nhu caàu trong töông lai. d. Gan loaïi boû caùc acid amin thöøa baèng caùch phaân huûy chuùng thaønh ammonia, urea vaø thaûi ra ngoaøi. ñ. Gan taïo hoàng caàu ôû thai nhi vaø saûn sinh protein, caùc vitamin B12, D vaø K. e. Gan voâ hieäu hoùa caùc chaát ñoäc, tieâu huûy caùc teá baøo hoàng caàu giaø vaø caùc chaát baát lôïi cho cô theå nhö estrogen ôû nam giôùi. f. Gan toång hôïp caùc chaát ñoâng maùu thieát yeáu prothrombin, fibrinogen, heparin vaø caùc chaát khaùng ñoâng.

120

Dinh döôõng vaø ñieàu trò do ñöa vaøo mieäng caùc thöùc aên coù laãn phaân ngöôøi beänh.

Tröôøng hôïp naøy raát thöôøng xaûy ra ôû ñòa phöông keùm veä sinh coâng coäng hoaëc caù nhaân khoâng giöõ veä sinh rieâng. b. Beänh cuõng laây lan qua thöïc phaåm nhieãm truøng, nhaát laø aên ñoà bieån coøn soáng. c. Maùu vaø dòch thaûi cuûa ngöôøi beänh. d. Sinh hoaït tình duïc vôùi ngöôøi coù beänh.

Giao tieáp thoâng thöôøng vôùi ngöôøi beänh nhö baét tay, chaøo hoûi... khoâng bò laây beänh tröïc tieáp, tröø tröôøng hôïp khoâng ñaûm baûo caùc ñieàu kieän veä sinh nhö sau khi tieáp xuùc duøng tay chöa röûa saïch caàm naém thöùc aên. Ñaõ coù nhieàu tröôøng hôïp vieâm gan A ôû Hoa Kyø do haønh töôi nhieãm virus taïi nôi troàng troït duøng phaân coù laãn virus naøy.

Trieäu chöùng Thôøi kyø uû beänh töø 2 ñeán 6 tuaàn leã. Ñoâi khi beänh khoâng coù trieäu chöùng. Nhöng khi coù thì xuaát hieän raát nhanh vôùi noùng soát, meät moûi, keùm aên, oùi möûa, ñau buïng, nöôùc tieåu ñaäm, da vaøng. Caùc daáu hieäu naøy keùo daøi töø 2 thaùng tôùi 6 thaùng.

Treû em ít coù trieäu chöùng vaø laø nguoàn mang virus cuõng nhö nguoàn goác laây lan beänh raát lôùn.

Beänh khoâng ñeå laïi haäu quaû laâu daøi, khoâng ñöa tôùi vieâm gan maïn tính.

Khoâng coù thuoác ñaëc trò ñeå chöõa vieâm gan A. Vì theá, ñieàu trò chuû yeáu laø giaûi quyeát caùc trieäu chöùng, hoã trôï söùc khoûe, traùnh nhöõng chaát coù haïi cho gan.

122

Dinh döôõng vaø ñieàu trò c. Sau khi tieáp xuùc vôùi ngöôøi bò vieâm gan A. Vì thuoác chuûng ngöøa coù hieäu löïc chaäm sau moät thaùng, neân trong tröôøng hôïp naøy phaûi duøng loaïi huyeát thanh mieãn dòch coù khaùng theå (immune globuli) ñeå coù taùc duïng phoøng beänh töùc thôøi.

Thuoác chuûng ngöøa vieâm gan A, cuõng nhö moïi loaïi döôïc phaåm khaùc, ñeàu coù theå gaây ra dò öùng. Nhöng ruûi ro do thuoác chuûng ngöøa vieâm gan A gaây ra khoâng nguy hieåm. Thöôøng thì khoaûng 4, 5 ngaøy sau khi tieâm coù theå hôi ñau nôi kim tieâm, hoaëc nhöùc ñaàu nheï trong vaøi ngaøy.

Söï an toaøn cuûa thuoác ngöøa vôùi phuï nöõ coù thai chöa ñöôïc xaùc ñònh, nhöng caùc ruûi ro, neáu coù ñeàu nheï.

Huyeát thanh mieãn dòch coù khaùng theå (immune globuli) thöôøng ñöôïc duøng ñeå cung caáp tính mieãn dòch taïm thôøi cho nhöõng ngöôøi tieáp xuùc vôùi beänh nhaân vieâm gan A, hoaëc nhöõng ngöôøi ñi ñeán nhöõng vuøng coù beänh naøy maø chöa ñöôïc chuûng ngöøa tröôùc ñoù.

II. Vieâm gan B Beänh vieâm gan B (Hepatitis B) tröôùc ñaây ñöôïc goïi laø vieâm gan huyeát thanh. Khi ñoù, ngöôøi ta töôûng laø beänh chæ laây truyeàn do tieáp nhaän maùu coù virus, do duøng chung kim tieâm nhieãm virus, hoaëc khi xaâm da, xoû loã tai...

Ngaøy nay, khoa hoïc ñaõ chöùng minh laø virus gaây beänh vieâm gan B coøn coù trong nöôùc boït, nöôùc maét, tinh dòch ngöôøi beänh vaø coù theå laây truyeàn qua hoaït ñoäng tình duïc.

Vieâm gan B laø nguyeân nhaân ñöùng haøng thöù hai gaây ung thö, ñaëc bieät laø ung thö gan, sau thuoác laù.

124

Dinh döôõng vaø ñieàu trò ñ. Soáng chung vôùi ngöôøi bò vieâm gan B. f. Ngöôøi loïc maùu vì thaän suy hay tieáp nhaän maùu. Maëc duø ñoä an toaøn cuûa vieäc truyeàn maùu ñaõ ñöôïc caûi thieän raát nhieàu so vôùi tröôùc ñaây, nhöng vaãn coù moät tyû leä nhoû nhieãm virus vieâm gan B qua ñöôøng naøy. g. Nhaân vieân y teá, nhaân vieân chaêm soùc söùc khoûe coäng ñoàng, baùc só, nha só... thöôøng tieáp xuùc vôùi ngöôøi beänh vieâm gan B ñeàu coù theå bò laây beänh. h. Treû sô sinh maø meï bò vieâm gan B thì trong quaù trình sinh nôû, do tieáp caän vôùi maùu cuûa ngöôøi meï neân coù theå bò laây beänh.

Trieäu chöùng Coù ñeán hôn 50% soá ngöôøi maéc beänh vieâm gan B khoâng coù trieäu chöùng, nhaát laø ôû treû em.

Ngöôøi beänh coù caùc daáu hieäu gioáng nhö bò caûm cuùm: meät moûi, aên maát ngon, suy yeáu cô theå, oùi möûa, noùng soát, nhöùc ñaàu, ñau nhöùc toaøn thaân, da ngöùa noåi maån ñoû, nöôùc tieåu vaøng, phaân traéng, vaøng da vaø troøng maét.

Thöôøng thöôøng beänh keùo daøi töø 4 ñeán 8 tuaàn leã roài töï thuyeân giaûm khoâng caàn trò lieäu neáu khoâng coù bieán chöùng hay haäu quaû xaáu nhö chuyeån sang vieâm gan maïn tính (10%), suy gan, xô gan (cirrhosis). Xô gan ñoâi khi ñöa ñeán ung thö gan.

Ngöôøi bò vieâm gan maïn tính thöôøng khoâng coù bieåu hieän trieäu chöùng beänh, nhöng beänh vaãn coù theå lan truyeàn sang ngöôøi khaùc vì hoï coù mang virus gaây beänh.

Trong thôøi kyø caáp tính, Interferon ñöôïc duøng ñeå ñieàu trò vôùi hieäu quaû ngaên chaën söï taêng sinh cuûa virus. Vieäc duøng thuoác naøy caàn ñöôïc baùc só chæ ñònh vaø theo doõi.

126

Dinh döôõng vaø ñieàu trò naêm coù tôùi gaàn 200 trieäu ngöôøi nhieãm beänh treân toaøn theá giôùi, vôùi töø 3 tôùi 4 trieäu tröôøng hôïp môùi phaùt hieän.

Truyeàn beänh Beänh laây truyeàn do tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi maùu ngöôøi beänh. Coù tôùi 80% vieâm gan C do truyeàn maùu coù virus hoaëc söû duïng laïi kim tieâm, oáng chích khoâng ñöôïc dieät truøng kyõ.

Nhöõng tröôøng hôïp laây truyeàn töø meï sang con vaø laây truyeàn do giao hôïp ñeàu raát hieám.

Xaâm chaøm, xoû khuyeân tai... ñeàu coù theå laây truyeàn beänh neáu duïng cuï bò nhieãm virus.

Vieâm gan C khoâng laây lan do ho, haét hôi, qua thöïc phaåm, duøng chung vaät duïng hoaëc tieáp xuùc thoâng thöôøng nhö baét tay, oâm hoân...

Chöa coù tröôøng hôïp laây beänh naøo khi nuoâi con baèng söõa meï.

Taïi caùc quoác gia ñang phaùt trieån thì coù ñeán 90% laây lan do söû duïng chung oáng tieâm, do ñöôïc truyeàn maùu coù beänh, ngöôøi bò beänh maùu, beänh thaän ñang loïc maùu, giao hôïp vôùi nhieàu ngöôøi.

Vieâm gan C xuaát hieän nhieàu ôû moät soá quoác gia chaâu Phi, vuøng Ñoâng Nam AÙ, phía ñoâng Ñòa Trung Haûi, raát ít ôû Baéc Myõ vaø Taây AÂu.

Trieäu chöùng Thôøi kyø uû beänh töø 3 tôùi 16 tuaàn leã.

Beänh thöôøng khoâng coù trieäu chöùng, hoaëc chæ coù meät moûi, bieáng aên, nhöùc xöông, soát nheï, vaøng da.

128

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Beänh nhaân thöôøng coù caûm giaùc ñoùi buïng nhöng laïi bò maát khaåu vò, bieáng aên. Do ñoù daãn ñeán thieáu dinh döôõng, trong khi gan laïi raát caàn chaát boå ñeå phuïc hoài vaø taùi taïo caùc teá baøo bò toån thöông. Ñoâi khi ngöôøi beänh bò noân oùi sau khi aên. Vì theá, thöïc phaåm neân phaân chia thaønh nhieàu böõa nhoû.

Moãi ngaøy caàn khoaûng 60g chaát ñaïm vôùi thòt ñoäng vaät vaø rau traùi. Khoâng caàn giôùi haïn chaát beùo, tröø khi ngöôøi beänh khoâng tieâu hoùa ñöôïc chaát naøy.

Chaát beùo töø söõa, tröùng deã tieâu hôn laø töø moùn aên chieân xaøo vôùi môõ hoaëc laãn trong thòt.

Coøn carbohydrat thì duøng löôïng vöøa phaûi.

Neáu beänh nhaân oùi möûa quaù nhieàu sau khi aên thì phaûi söû duïng phöông phaùp nuoâi aên baèng oáng hoaëc qua maïch maùu.

Beänh xô gan Xô gan (cirrhosis) laø beänh do gan phaûn öùng laïi vôùi caùc chaán thöông hoaëc töû vong cuûa teá baøo baèng caùch taïo ra nhöõng moâ sôïi keát laïi vôùi nhau. ÔÛ giöõa caùc moâ sôïi naøy laø moät nhoùm caùc teá baøo môùi ñöôïc sinh saûn. Gan trôû thaønh maøu hung ñen vaø coù nhöõng cuïc xô cöùng nhoû raûi raùc ñoù ñaây. Caùc moâ sôïi ngaøy caøng nhieàu hôn vaø chieám choã cuûa teá baøo gan bình thöôøng. Caùc chöùc naêng cuûa gan bò suy yeáu vì chæ coøn moät soá ít teá baøo gan hoaït ñoäng ñöôïc.

Nguyeân nhaân gaây ra xô gan goàm coù nghieän röôïu, nhieãm virus, ngheït oáng maät keùo daøi, beänh töï mieãn gan, haäu quaû cuûa suy tim maïn tính, suy dinh döôõng vaø raát nhieàu tröôøng hôïp khoâng roõ nguyeân nhaân.

130

DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH TAÙO BOÙN

T

aùo boùn laø moät tình traïng gaây khoù chòu khaù phoå bieán, nhöng thöôøng gaëp nhaát laø ôû tuoåi giaø, bôûi vì coù ít nhaát laø 25% caùc vò laõo nam vaø 34% caùc vò laõo baø phaûi chòu aûnh höôûng cuûa tình traïng khoù chòu naøy.

Taùo boùn coù theå laø daáu hieäu cuûa moät soá beänh, laø taùc duïng phuï cuûa moät vaøi döôïc phaåm, hoaëc haäu quaû cuûa moät neáp soáng ít vaän ñoäng, hoaëc dinh döôõng khoâng caân ñoái.

Noù ñaõ laøm nhieàu ngöôøi bò aùm aûnh, maát vui trong cuoäc soáng. Vaø ngöôøi ta khoâng ngaïi boû tieàn ra chöõa chaïy ñeå hy voïng coù ñöôïc söï hanh thoâng ñaïi tieän.

Taùo boùn ñaõ ñöôïc oâng toå cuûa neàn y hoïc phöông Taây laø Hipprocrates quan taâm ñeán khi noùi raèng “Muoán coù moät söùc khoûe toát, caàn phaûi ñaïi tieän ñeàu ñaën.”

Ñònh nghóa

Cô theå moãi ngöôøi coù moät thoùi quen rieâng trong vieäc ñaøo thaûi chaát baõ cuûa söï tieâu hoùa thöïc phaåm. Coù ngöôøi ñaïi tieän ñeàu ñaën moãi ngaøy moät laàn, coù ngöôøi ñeán hai hoaëc ba ngaøy moät laàn. Khi tình traïng tieâu hoùa bình thöôøng, cô theå luoân tuaân theo thoùi quen ñeàu ñaën ñoù, cöù ñeán ñuùng thôøi ñieåm laø seõ coù moät caûm giaùc kích thích nhaéc nhôû ta thöïc hieän “nhieäm vuï”. Khi thoùi quen ñoù khoâng ñöôïc duy trì nhö thöôøng leä thì ñieàu ñoù coù nghóa laø heä tieâu hoùa ñang coù vaán ñeà.

Moãi ngöôøi coù theå hieåu veà taùo boùn theo moät caùch khaùc nhau.

132

Dinh döôõng vaø ñieàu trò b. Keá ñeán laø taùo boùn co cöùng ruoät: thay vì thö giaõn sau moãi nhòp boùp thì ñaïi traøng laïi co cöùng, oâm chaët chaát baõ, phaân trôû neân khoâ, keát thaønh töøng cuïc nhoû. Nguyeân nhaân coù theå do khoâng taäp thaønh thoùi quen ñaïi tieän ñeàu ñaën, khoâng aên saùng ñeå kích thích ñaïi tieän, laïm duïng thuoác. c. Loaïi thöù ba laø taùo boùn do maát tröông löïc ruoät: thöôøng thaáy ôû ngöôøi cao tuoåi, ñaëc bieät ngöôøi bò beänh taâm trí.

Trong tröôøng hôïp naøy, ruoät khoâng khoâng co boùp ñuû ñeå di chuyeån chaát baõ, khieán cho phaân naèm ñaày trong tröïc traøng maø vaãn khoâng kích thích haäu moân ñeå taïo ra caûm giaùc muoán ñaïi tieän.

Thay ñoåi chöùc naêng cuûa ruoät khi tuoåi giaø Sau khi ñöôïc tieâu hoùa, haáp thuï heát chaát boå döôõng ôû daï daøy vaø ruoät non, phaàn baõ cuûa thöùc aên seõ ñöôïc chuyeån xuoáng ñaïi traøng. Nôi ñaây, nöôùc trong chaát baõ ñöôïc ruoät huùt giöõ laïi, phaân ñöôïc thaønh hình vaø ñöôïc ñaøo thaûi ra khoûi cô theå.

Trung bình, thôøi gian caàn thieát ñeå moät moùn aên vaøo mieäng cho tôùi luùc ñöôïc ñaøo thaûi laø 8 giôø. Ruoät co boùp ñeàu ñaën, nhaát laø sau böõa aên, vaø vôùi trôï giuùp chuyeån ñoäng nhòp nhaøng leân xuoáng cuûa cô hoaønh ôû buïng, cuøng ñaåy phaân xuoáng tröïc traøng. Phaân kích thích khieán cô voøng haäu moân môû roäng vaø phaân thoaùt ra ngoaøi.

Nghieân cöùu cho thaáy laø caùc chöùc naêng cuûa ruoät trong vieäc ñaïi tieän khoâng thay ñoåi maáy ôû ngöôøi cao tuoåi: thôøi gian löu thoâng cuûa phaân trong ñaïi traøng khoâng chaäm, söï ñaåy phaân ra khoûi tröïc traøng khoâng bò trì hoaõn.

Nhöng ôû ngöôøi cao nieân bò taùo boùn thì caùc ñoäng taùc naøy

134

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Theâm vaøo ñoù, quyù vò cao nieân thöôøng uoáng nhieàu loaïi thuoác cuøng moät luùc neân vieäc ñaøo thaûi chaát baõ tieâu hoùa laïi caøng khoù khaên hôn.

3. Caùc beänh maïn tính Beänh laøm suy nhöôïc thaàn kinh, trì hoaõn chöùc naêng co boùp, ñuøn ñaåy cuûa ñaïi traøng, nhö caùc beänh Parkinson, tieåu ñöôøng, tai bieán maïch maùu naõo... nhaát laø khi bò chaán thöông thaàn kinh coät soáng. Ngoaøi ra, ung böôùu ruoät, giaûm naêng tuyeán giaùp, giaûm kali, taêng calci trong maùu cuõng laø nhöõng nguy cô ñöa tôùi taùo boùn.

4. Beänh taâm thaàn Traàm caûm, sa suùt trí tueä laøm giaûm toáng xuaát phaân ôû haäu moân. Ngöôøi beänh ñoâi khi maát caûm giaùc, khoâng bieát tôùi nhöõng thoâi thuùc ñaïi tieän nhö bình thöôøng.

5. Ít vaän ñoäng Khi cô theå ít vaän ñoäng, ruoät, cô hoaønh ñeàu giaûm co boùp, phaân chaäm di chuyeån, ñöa tôùi tình traïng taùo boùn. Söï vaän ñoäng cô theå laøm taêng chuyeån ñoäng cuûa ruoät.

Ñònh beänh Söï ñònh beänh vaø tìm nguyeân nhaân tröôùc heát laø caên cöù vaøo caùc chi tieát do ngöôøi beänh cung caáp.

Khi ngöôøi cao tuoåi than phieàn coù söï thay ñoåi ñoät ngoät veà thoùi quen ñaïi tieän, veà kích côõ vaø möùc ñaäm ñaëc cuûa phaân thì hoï caàn ñöôïc löu yù, khaùm nghieäm. Ñaây coù theå laø daáu hieäu cuûa ung thö ñaïi - tröïc traøng hay caùc beänh nghieâm troïng khaùc.

Neáu beänh nhaân khoâng töï moâ taû, thaày thuoác caàn hoûi kyõ veà

136

Dinh döôõng vaø ñieàu trò d. Sa tröïc traøng vì ngöôøi taùo boùn phaûi raën ñeå ñaåy phaân ra vaø coù theå ñöa ñeán phaân dính. ñ. Chuyeån sang caùc beänh tró noäi, tró ngoaïi. e. Taùo boùn kinh nieân coù theå laø nguy cô ñöa ñeán ung thö ñaïi traøng vaø tröïc traøng.

Ñieàu trò Ngaøy nay coù raát nhieàu thuoác choáng taùo boùn ñöôïc baùn töï do treân thò tröôøng, neân vieäc chöõa theo trieäu chöùng, ñau ñaâu chöõa ñaáy ñöôïc coi laø thuaän tieän hôn caû. Moãi laàn ñaïi tieän khoù khaên chæ caàn mua maáy vieân thuoác nhuaän traøng laø giaûi quyeát ñöôïc ngay, thaät deã daøng!

Nhöng thöïc teá cho thaáy nhö vaäy laø khoâng giaûi quyeát ñöôïc taän goác vaán ñeà, neân khoâng phaûi laø giaûi phaùp toát.

Vieäc ñieàu trò chöùng taùo boùn caàn phaûi bao quaùt hôn, vôùi vieäc höôùng daãn ngöôøi beänh veà söï baøi tieát chaát baõ cuûa quaù trình tieâu hoùa, söï ñaïi tieän bình thöôøng, taäp thoùi quen ñaïi tieän ñeàu ñaën, cuõng nhö thay ñoåi cheá ñoä dinh döôõng, taêng vaän ñoäng cô theå.

Moãi ngöôøi beänh caàn aùp duïng moät caùch ñieàu trò thích hôïp, tuøy theo nguy cô gaây beänh, maø muïc tieâu laø giuùp ngöôøi beänh ñaïi tieän ñeàu ñaën vaø deã daøng, ít nhaát laø ba laàn moät tuaàn vaø traùnh nhöõng bieán chöùng.

Coù hai phöông thöùc ñieàu trò hoã trôï cho nhau laø khoâng duøng döôïc phaåm vaø söû duïng döôïc phaåm.

1. Khoâng duøng döôïc phaåm Tröôùc heát, caàn ñieàu chænh moät nhaän thöùc sai laàm raát thöôøng gaëp laø phaûi ñaïi tieän moãi ngaøy môùi toát. Thaät ra, nhö

138

Dinh döôõng vaø ñieàu trò e. Taêng theâm löôïng chaát xô trong thöùc aên haèng ngaøy.

Quan saùt ôû chaâu Phi vaøo thaäp nieân 70 cho thaáy ngöôøi daân ôû ñaây aên nhieàu chaát xô vaø ít bò taùo boùn, ñaïi tieän nhieàu hôn so vôùi nhöõng ngöôøi aên ít chaát xô ôû chaâu Myõ vaø chaâu AÂu. Lyù do laø chaát xô khoâng bò tieâu hoùa vaø ñöôïc thaûi nguyeân daïng töø daï daøy xuoáng ruoät non roài vaøo ñaïi traøng. ÔÛ ñaïi traøng, moät soá chaát xô ñöôïc caùc vi sinh vaät laøm leân men, huùt nhieàu nöôùc trong ruoät, laøm phaân trôû neân meàm vaø to hôn khieán ruoät deã daøng ñaåy ra ngoaøi.

Do ñoù giaûm nguy cô taùo boùn. f. Vaän ñoäng cô theå ñeàu ñaën vaø vöøa phaûi vôùi ñieàu kieän theå löïc laø raát toát ôû ngöôøi cao tuoåi. Ngöôøi bò baát ñoäng caàn ñöôïc ñöa ra khoûi giöôøng, ñaët ngoài treân gheá nhieàu laàn trong ngaøy, giuùp ñôõ hoï cöû ñoäng chaân tay, trôû mình qua laïi cuõng giuùp ích nhieàu cho vieäc ñaïi tieän, laïi coøn traùnh huûy hoaïi da ôû löng vì naèm laâu quaù.

Noùi theâm veà chaát xô Maëc duø chaát xô ñoùng vai troø tích cöïc trong vieäc choáng taùo boùn, nhöng chaát xô cuõng coù moät vaøi öu, nhöôïc ñieåm maø ta caàn löu yù khi söû duïng. Nhöõng öu ñieåm cuûa chaát xô laø: – Chaát xô laøm giaûm nguy cô ung thö ñaïi traøng vì chaát naøy thaûi boû moät vaøi chaát gaây ung thö do vi sinh vaät taïo ra.

– Chaát xô laøm giaûm nguy cô beänh vieâm tuùi ruoät.

– Chaát xô laøm giaûm nguy cô maéc beänh tró.

– Neáu ta bò tieâu chaûy thì chaát xô laïi giuùp huùt bôùt nöôùc, phaân seõ khoâ hôn.

– Chaát xô giuùp haï cholesterol trong maùu, giaûm tieåu ñöôøng.

140

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

duïng trong thôøi gian töø 12 ñeán 24 giôø. Thuoác thöôøng duøng laø boät Citrucel, Konsyl, Fiberall, Metamucil; vieân Fibercon, Fiberall; thuoác haït Serutan, Perdiem Fiber... b. Thuoác laøm phaân meàm. Caùc thuoác naøy laøm beà ngoaøi cuûa phaân aåm trôn, coù taùc duïng sau 2, 3 ngaøy. Thuoác thöôøng duøng laø Docusate natri (Kasof); Docusate Natri (Colace, Corectol, Modane Soft). c. Thuoác taåy (xoå) nhö daàu Mineral, coù taùc duïng sau khi uoáng khoaûng 6 giôø. d. Thuoác taåy muoái nhö magnesium citrate, magnesium hydroxide. ñ. Thuoác ñeå thuït haäu moân baèng nöôùc laõ, nöôùc pha muoái, daàu, Fleet Phosphosoda. e. Thuoác vieân nheùt haäu moân coù Glycerine hoaëc Bisacodyl.

Caùc thuoác naøy giuùp ñi caàu deã daøng nhöng cuõng coù nhieàu nhöôïc ñieåm khi ta laïm duïng chuùng. Chaúng haïn nhö: – Khi duøng quaù thöôøng xuyeân, quaù lieàu, thuoác nhuaän traøng seõ ñöa ra khoûi cô theå nhöõng chaát boå döôõng, vitamin tröôùc khi caùc chaát naøy ñöôïc ruoät haáp thuï.

– Thuoác laøm taêng söï baøi tieát nöôùc, natri, kali trong cô theå.

– Duøng laâu seõ thaønh quen, khieán cô ôû ruoät yeáu, khoâng hoaït ñoäng höõu hieäu. Khi ngöng thuoác, taùo boùn trôû neân traàm troïng hôn.

142

DINH DÖÔÕNG VÔÙI SÖÏ VAÄN ÑOÄNG CÔ THEÅ

M

oät soá vaän ñoäng vieân theå thao cho raèng chæ caàn ñöôïc huaán luyeän toát laø ñuû ñeå ñaït thaønh tích cao. Tuy nhieân, nhieàu nghieân cöùu ñaõ cho thaáy raèng moät cheá ñoä aên uoáng vôùi chaát dinh döôõng caân ñoái vaø ñaày ñuû seõ coù nhieàu aûnh höôûng toát tôùi thaønh tích ñaït ñöôïc cuûa caùc vaän ñoäng vieân trong thi ñaáu cuõng nhö khi taäp luyeän haèng ngaøy.

Chaát dinh döôõng laø thöïc phaåm maø ta tieâu thuï ñeå cô theå taêng tröôûng vaø duy trì söùc khoûe. Coù khoaûng treân 50 chaát dinh döôõng chính, caàn thieát. Caùc chaát naøy coù trong nhieàu loaïi thöïc phaåm khaùc nhau vaø chia ra laøm ba nhoùm cô baûn: chaát ñaïm (protein), chaát beùo (lipid), chaát boät ñöôøng (carbohydrat). Moãi loaïi thöïc phaåm ñeàu coù moät hoãn hôïp cuûa hai hay nhieàu caùc nhoùm chính keå treân.

Caùc vaän ñoäng vieân theå thao coù nhu caàu tieâu thuï nhieàu naêng löôïng, neân caàn nhieàu carbohydrat, chaát ñaïm, chaát beùo hôn ngöôøi thöôøng.

Carbohydrat

Ñaây laø nhoùm hôïp chaát goàm coù caùc nguyeân toá carbon, hydrogen, oxygen vaø laø nguoàn naêng löôïng quan troïng cuûa cô theå. Carbohydrat tieâu thuï ñöôïc toàn tröõ ôû gan, cô thòt döôùi hình thöùc glycogen. Carbohydrat chæ cung caáp naêng löôïng, khoâng coù vitamin, ñaïm hay khoaùng chaát.

Carbohydrat ñöôïc chia ra laøm hai loaïi:

144

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

Chaát ñaïm Chaát ñaïm coù nhieàu trong söõa, thòt suùc vaät, tröùng... Vaän ñoäng vieân khoâng caàn taêng löôïng ñaïm khi taäp luyeän naëng, vì khaåu phaàn bình thöôøng caân ñoái theo tyû leä khuyeán caùo ñaõ cung caáp ñuû nhu caàu roài. Trong thöïc teá, vì cô theå chæ söû duïng ñaïm cho nhu caàu naêng löôïng khi carbohydrat vaø chaát beùo khoâng ñaùp öùng ñuû, neân khi gia taêng möùc ñoä hoaït ñoäng thì nguoàn cung caáp naêng löôïng chính khoâng phaûi laø chaát ñaïm.

Tieâu thuï nhieàu chaát ñaïm quaù seõ coù haïi vì cô theå phaûi thaûi theâm chaát baõ nitrogen qua ñöôøng tieåu tieän, laøm cho thaát thoaùt nhieàu nöôùc vaø calci.

Chaát beùo Vôùi möùc ñoä taäp luyeän trung bình, chaát beùo cung caáp 50% toång soá naêng löôïng caàn thieát. Nhieàu chaát beùo quaù seõ gaây trôû ngaïi cho söï haáp thuï chaát ñaïm vaø carbohydrat, ngoaøi ra coøn coù theå gaây vaøi beänh maïn tính nhö beänh tim, tieåu ñöôøng, vaøi loaïi ung thö. Moät khaåu phaàn coù 30% chaát beùo laø ñuû.

Nöôùc Cô theå chöùa 65% dung dòch chaát loûng. Do ñoù duøng ñuû khoái löôïng nöôùc laø ñieàu caàn thieát cho caùc vaän ñoäng vieân.

Khi uoáng ñuû nöôùc, vaän ñoäng vieân taäp luyeän toát hôn laø thieáu nöôùc. Nöôùc caàn ñeå laøm giaûm bôùt nhieät sinh ra trong khi taäp döôït, laøm maùu löu thoâng toát, mang döôõng khí vaø chaát dinh döôõng ñeán cho caùc cô baép ñang laøm vieäc. Ngoaøi ra nöôùc cuõng caàn cho caùc chöùc naêng cuûa naõo boä nhö phoái hôïp, taäp trung tö töôûng, suy nghó trong luùc taäp luyeän.

146

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

Vitamin vaø khoaùng chaát Kinh nghieäm cho thaáy laø caùc vaän ñoäng vieân khoâng caàn nhieàu vitamin hôn ngöôøi bình thöôøng, vì vitamin khoâng ñöôïc duøng ñeå taïo ra naêng löôïng. Coù ngöôøi cho raèng uoáng nhieàu vitamin C coù theå laøm taêng tính mieãn dòch, nhöng thöïc ra thì söï gia taêng naøy chæ coù khi tính mieãn dòch bò giaûm hôn möùc bình thöôøng, coøn neáu khoâng thì vitamin C chaúng coù taùc duïng gì.

Trong soá caùc khoaùng chaát, vaän ñoäng vieân treû tieâu thuï caàn theâm calci ñeå laøm chaéc xöông vaø saét ñeå taïo hoàng caàu.

Vitamin vaø khoaùng chaát duøng phuï theâm khoâng caàn thieát khi caùc chaát ñoù coù töï nhieân trong thöïc phaåm vôùi cheá ñoä dinh döôõng caân baèng. Ñoâi khi vieäc toán nhieàu tieàn ñeå mua vitamin coù theå laø phí phaïm.

Khi taäp luyeän keùo daøi, cô baép thöôøng sinh ra acid lactic.

Khi löôïng acid naøy leân quaù cao, cô baép seõ ñau nhöùc, ñoâi khi ñeán möùc laøm cho vaän ñoäng vieân khoâng theå tieáp tuïc taäp luyeän ñöôïc nöõa. Muoán traùnh trôû ngaïi naøy, nhieàu ngöôøi khuyeân neân uoáng moät ít baking soda ñeå laøm trung hoøa acid lactic.

Vaøi tröôøng hôïp ñaëc bieät Ñoái vôùi caùc vaän ñoäng vieân aên chay thì moät cheá ñoä aên uoáng coù nhieàu carbohydrat, ít chaát beùo cuõng laøm taêng hieäu quaû taäp luyeän, duø raèng khoâng duøng chaát ñaïm ñoäng vaät. Caùc loaïi haït hay ñaäu naønh cuõng coù theå cung caáp ñuû chaát ñaïm.

148

Dinh döôõng vaø ñieàu trò maïnh ñaït ñöôïc khoâng keùo daøi, mau kieät söùc. Thuoác coù theå gaây ra moät soá beänh nhö söng tuyeán nhieáp hoä, beänh tim, gan. Chaát creatinin laøm taêng khoái löôïng baép thòt khi duøng vôùi lieàu löôïng nhoû, trong thôøi gian ngaén.

Keát luaän Toùm laïi, moät cheá ñoä aên uoáng ñaày ñuû vaø caân ñoái dinh döôõng nhö carbohydrat, chaát beùo, chaát ñaïm, vitamin vaø khoaùng chaát seõ giuùp vaän ñoäng vieân taäp luyeän vaø thi ñaáu hieäu quaû hôn, beàn bæ hôn. Neân löu yù raèng nöôùc raát caàn cho moïi hình thöùc vaän ñoäng. Caàn caån thaän khi duøng anabolic steroid vaø creatinin.

150

Dinh döôõng vaø ñieàu trò aên saáy khoâ thì cho duø löôïng thöùc aên vaãn ñuû no buïng nhöng seõ coù nhieàu nguy cô thieáu moät soá chaát dinh döôõng.

Khi thieáu dinh döôõng do nhöõng roái loaïn cuûa cô theå thì goïi laø thieáu dinh döôõng thöù phaùt. Trong tröôøng hôïp naøy, maëc duø löôïng thöùc aên vaãn ñaày ñuû nhöng cô theå khoâng tieáp nhaän, tieâu hoùa, haáp thuï, chuyeân chôû, söû duïng ñöôïc moät caùch hieäu quaû nhö bình thöôøng. Thí duï nhö caùc beänh ung thö, beänh cuûa heä tieâu hoùa... thöôøng ñöa ñeán thieáu dinh döôõng thöù phaùt.

Coøn tình traïng suy dinh döôõng thì ñöôïc xaùc ñònh khi bò suït caân ngoaøi yù muoán töø 5% ñeán 10% söùc naëng cô theå trong voøng 6 thaùng tôùi 1 naêm.

Theo thoáng keâ, coù tôùi moät phaàn ba nhöõng ngöôøi treân 65 tuoåi bò suy dinh döôõng, nhaát laø veà chaát ñaïm.

Suy dinh döôõng coù aûnh höôûng quan troïng tôùi söùc khoûe, laø moät trong nhieàu nguy cô ñöa tôùi beänh taät vaø töû vong.

Dieãn tieán bình thöôøng ôû tuoåi giaø Khi tôùi tuoåi cao, cô baép giaûm, da khoâ, xöông xoáp, nhöng ôû buïng, ôû moâng thì teá baøo môõ phaùt trieån raát maïnh.

Caùc chöùc naêng sinh hoïc veà tieâu hoùa suy yeáu: chuyeån ñoäng co boùp vaø söï haáp thuï thöïc phaåm cuûa ruoät vaø daï daøy giaûm; bôùt caûm giaùc veà aên uoáng nhö neám, ngöûi, nhìn thöïc phaåm; raêng lung lay; ít khaùt nöôùc, ít thaáy ñoùi.

Nhieàu döôïc phaåm maø ngöôøi giaø duøng cho caùc beänh maïn tính cuõng aûnh höôûng tôùi khaåu vò.

152

Dinh döôõng vaø ñieàu trò g. Caùc beänh maïn tính nhö ung thö, beänh phoåi, beänh tim ñeàu ñöa tôùi suy dinh döôõng. Giaûm dòch vò daï daøy khieán haáp thuï caùc chaát dinh döôõng nhö saét, ñöôøng lactose bò trôû ngaïi. Chöùc naêng cuûa gan giaûm, khieán cho söï chuyeån hoùa thöïc phaåm chaäm. Thaát thoaùt chaát dinh döôõng qua oùi möûa, nöôùc tieåu, phaân. h. Bieáng aên vì taùc duïng cuûa döôïc phaåm ñang duøng.

Moät vaøi döôïc phaåm coù nguy cô ñöa tôùi aên maát ngon (Digoxin, Prozac, Quinidine, quaù nhieàu vitamin A); gaây oùi möûa nhö vaøi loaïi thuoác khaùng sinh, Aspirin, Theophyline; laøm keùm haáp thuï thöùc aên nhö caùc loaïi thuoác trò taùo boùn, thuoác trò suyeãn loaïi Theophylline, thuoác kích thích amphetamine. Duøng nhieàu vitamin D coù theå ñöa tôùi toån thöông cho thaän; nhieàu khoaùng saét gaây haïi cho gan. k. Beänh raêng mieäng. Raêng bò lung lay, raêng giaû khoâng khít haøm ñöa tôùi khoù khaên khi nhai thöùc aên; mieäng khoâ nöôùc boït khieán nhai thöïc phaåm nhö nhai boâng goøn; nuoát thöùc aên xuoáng thöïc quaûn khoù khaên. i. Maát caûm giaùc neám, ngöûi thöïc phaåm. Nhieàu vò cao nieân maát höùng thuù trong aåm thöïc vì hoï khoâng caûm thaáy höông vò vaø khoâng nhìn thaáy söï haáp daãn cuûa thöïc phaåm do giaùc quan, thò giaùc yeáu. Thöïc phaåm trôû neân khoâng muøi, khoâng vò, ñoâi khi hoï aên thöùc aên oâi thiu maø khoâng bieát. Nhieàu khi, ñeå coù khaåu vò, hoï taêng gia vò nhö aên nhieàu muoái, nhieàu ñöôøng, nhieàu ñoà cay.

Maát caûm giaùc moät phaàn laø do caùc nuï neám cuûa löôõi bò coï saùt vôùi raêng maø keùm nhaïy caûm hôn.

154

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

Nhöõng daáu hieäu cuûa suy dinh döôõng Suy dinh döôõng ñoâi khi ñöôïc phaùt hieän khi caùc cuï thaáy quaàn aùo töï nhieân roäng, loûng. Coøn khi ñi khaùm baùc só thì ñònh beänh caên cöù vaøo beänh söû, khaùm toaøn thaân, caân ño söùc naëng, thöû nghieäm maùu (hoàng caàu, hormon tuyeán giaùp, chöùc naêng gan), thöû phaân tìm kyù sinh truøng, maùu; chuïp X quang tim, phoåi, heä tieâu hoùa.

Ngöôøi bò suy dinh döôõng ñôø ñaãn, lô laø vôùi moïi ngöôøi, moïi söï vieäc xaûy ra ôû chung quanh hoaëc ñoâi khi laïi gaét goûng, khoù tính. Da khoâ, xanh lôït, deã baàm, veát thöông laâu laønh. Toùc khoâ doøn, ruïng nhieàu; moùng tay khoâ, nöùt; aên khoâng ngon mieäng; giaûm caûm giaùc vôùi muøi vò thöïc phaåm; mieäng khoâ, löôõi vaø moâi lôû; nhai nuoát khoù khaên; hay buoàn noân; ñaïi tieän taùo boùn hoaëc loûng baát thöôøng; nhòp tim nhanh; hôi thôû khoù khaên. Cô theå moãi ngaøy moät gaày ñi, söùc khoûe suy giaûm, caùc beänh ñang coù traàm troïng leân, di chuyeån khoù khaên, deã ngaõ, deã tai naïn.

Haäu quaû cuûa suy dinh döôõng – Thöông toån theå xaùc vaø taâm thaàn.

– Deã daøng maéc caùc chöùng beänh truyeàn nhieãm.

– Taêng roái loaïn vôùi caùc beänh chuyeån hoùa.

– Giaûm khaû naêng hoaït ñoäng.

– Taêng nguy cô töû vong.

Ñieàu trò vaø phoøng ngöøa suy dinh döôõng Vaán ñeà öu tieân laø phaùt hieän vaø ñieàu trò caùc nguyeân nhaân ñöa tôùi suy dinh döôõng nhö ñaõ keå treân.

156

Dinh döôõng vaø ñieàu trò f. Giöõ thì giaû löûa

gìn veä sinh raêng mieäng. Ngöôøi hay bò khoâ mieäng aên nhieàu canh, nöôùc xoát. Khoù khaên nhai vôùi raêng thì coù theå duøng thöïc phaåm baêm nhoû, ninh thòt nhoû laâu hôn ñeå cho thòt meàm.

g. Nhieàu ngöôøi thöôøng noân oùi khi aên thì neân traùnh aên moät luùc quaù nhieàu maø chia ra laøm nhieàu böõa nhoû, traùnh thöùc aên nhieàu chaát beùo. h. Khuyeán khích duøng theâm thöïc phaåm phuï cuõng nhö vitamin, khoaùng chaát. i. Theâm gia vò vaøo thöïc phaåm ñeå taêng söùc haáp daãn khaåu vò ngöôøi cao tuoåi.

Keát luaän Suy dinh döôõng, nhaát laø ngoaøi yù muoán, laø vaán ñeà heä troïng ñoái vôùi ngöôøi cao tuoåi. Noù laøm taêng nguy cô beänh hoaïn vaø töû vong ôû lôùp ngöôøi naøy. Haàu heát nhöõng nguyeân nhaân ñöa tôùi suy dinh döôõng ñeàu coù theå ñieàu trò vaø phoøng ngöøa ñöôïc. Tuy nhieân, phaàn lôùn caùc vò cao tuoåi thöôøng töï mình khoâng giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà maø caàn phaûi coù söï quan taâm giuùp ñôõ, chaêm soùc cuûa con chaùu. Tìm hieåu veà tình traïng suy dinh döôõng ôû ngöôøi cao tuoåi do ñoù laïi laø traùch nhieäm cuûa nhöõng ngöôøi treû tuoåi. Neáu moãi ngöôøi trong chuùng ta ñeàu yù thöùc ñuùng vaán ñeà naøy, nhöõng naêm thaùng cuoái ñôøi cuûa caùc vò laõo oâng, laõo baø chaéc chaén seõ toát ñeïp hôn nhieàu, cuõng nhö ñöôïc theâm phaàn aám aùp, chan hoøa tình caûm.

158

Dinh döôõng vaø ñieàu trò – 680ml bia coù 5% ñoä coàn nguyeân chaát, – hoaëc 290ml röôïu vang coù 12% ñoä coàn, – hoaëc 90ml röôïu maïnh coù 40% ñoä coàn.

Uoáng vöøa phaûi coù theå laø chæ töông ñöông hoaëc gaáp röôõi löôïng röôïu bia noùi treân trong moät tuaàn.

Ngöôøi ñaõ nghieän röôïu thì tình traïng khoâng döøng laïi ôû moät möùc ñoä nhaát ñònh. Vôùi nhieàu bieán chöùng, beänh thöôøng seõ trôû neân ngaøy caøng naëng hôn vaø daàn daàn ñöa tôùi töû vong. Ñaëc ñieåm cuûa beänh laø coù nhöõng roái loaïn khaû naêng kieåm soaùt söï uoáng, luoân luoân aùm aûnh vôùi röôïu, tieáp tuïc uoáng duø bieát haäu quaû xaáu, lyù trí bò meùo moù, sai laïc, vaø nhaát laø luùc naøo cuõng phuû nhaän söï nghieän ngaäp cuûa mình. Söï phuû nhaän naøy laø moät ñieàu baát lôïi vì röôïu coù söùc taøn phaù ñaùng keå leân cô theå ñaõ suy yeáu cuûa ngöôøi giaø.

Döôïc tính cuûa röôïu Röôïu laø döôïc chaát an thaàn laøm dòu thaàn kinh trung öông naõo boä. Vaøi phuùt sau khi uoáng laø röôïu vaøo maùu ngay vaø laøm teâ daïi daây thaàn kinh, laøm chaäm tín hieäu töø naõo ra ngoaïi vi cô theå.

Duøng nhieàu, röôïu seõ aûnh höôûng tôùi caùc chöùc naêng nhö suy nghó, phaùn xeùt, trí nhôù, ngoân töø, phoái hôïp caùc ñoäng taùc.

Nhieàu hôn nöõa seõ ñöa tôùi traán aùp thaàn kinh, laøm nguû vuøi, teâ lieät toaøn thaân ñoâi khi hoân meâ, töû vong vì hoâ haáp bò giaùn ñoaïn. Khi noàng ñoä röôïu trong maùu leân tôùi 0,1% thì ñaõ bò xem laø say söa vi phaïm luaät roài.

Sau khi uoáng, 80% röôïu ñöôïc ruoät haáp thuï, chuyeån ngay sang maùu; 20% coøn laïi ñöôïc haáp thuï ôû daï daøy.

160

Dinh döôõng vaø ñieàu trò – Nhöõng khoù khaên caêng thaúng trong cuoäc soáng gia ñình.

– Beänh hoaïn, phaûi soáng phuï thuoäc vaøo ngöôøi khaùc.

– Buoàn raàu, coâ ñôn, leû loi khi maát ngöôøi baïn ñôøi thaân thöông, khi baïn beø taâm giao laàn löôït ra ñi.

– Coù quaù nhieàu thôøi gian nhaøn taûn, buoàn teû, baát oån veà taøi chính.

– Sau khi höu trí khoâng coù söï chuaån bò chöông trình hoaït ñoäng hay sinh hoaït boå ích naøo, laïi xem nhö coù thôøi gian raûnh roãi ñöôïc töï do vui nhaäu vôùi nhöõng baïn beø “ñoàng caûnh”.

Daáu hieäu phaùt hieän ngöôøi nghieän röôïu Coù moät soá daáu hieäu khieán ta nghi ngôø moät ngöôøi uoáng röôïu quaù ñoä: – Sao laõng saên soùc caù nhaân, nhaø cöûa khoâng ngaên naép, saïch seõ nhö tröôùc; – Queân boû heïn ngaøy khaùm beänh, boû sinh hoaït thöôøng nhaät, khoâng lieân heä vôùi thaân nhaân, baïn beø; – Giaûm khaû naêng nhaän thöùc, boái roái maát ñònh höôùng vôùi nhöõng coâng vieäc raát thoâng thöôøng nhö ngaøy giôø, söï vaät chung quanh; – Hay bò teù ngaõ, gaëp tai naïn thöông tích; – Keùm aên, thieáu dinh döôõng, maát nguû, deã maéc caùc beänh daï daøy, phoåi, gan, thieáu maùu; deã nhieãm ñoäc.

– Treân cô theå thaáy coù nhöõng veát da baàm, veát seïo vì thöông tích cuûa teù ngaõ hoaëc ñaäp phaù trong khi say; da

162

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Nhöng heä troïng hôn caû laø aûnh höôûng cuûa röôïu leân heä tim maïch, thaàn kinh, taâm thaàn: – Huyeát aùp vaø beänh tim taêng ñöa ñeán nhieàu nguy cô tai bieán maïch maùu naõo; – Chöùc naêng naõo boä suy keùm, roái loaïn ñònh höôùng, khoâng phaân bieät söï vieäc, sa suùt trí tueä, meâ saûng, hay buoàn nguû; – Teâ yeáu ngoaïi bieân, maát thaêng baèng ñöa ñeán teù ngaõ; – Thay ñoåi taâm thaàn, bò traàm caûm, ñoâi khi coù yù nghó quyeân sinh. Coù tôùi 13% ngöôøi treân 65 tuoåi bò traàm caûm thöôøng uoáng röôïu, vaø khi uoáng röôïu nhieàu thì beänh traàm caûm cuõng naëng theâm.

So vôùi nhöõng ngöôøi cuøng ñoä tuoåi khoâng uoáng röôïu, ngöôøi cao tuoåi nghieän röôïu thöôøng coù tyû leä maéc beänh vaø töû vong cao hôn, vaø röôïu thöôøng laø nguyeân nhaân ñöa hoï vaøo caùc beänh vieän taâm thaàn, nhaø döôõng laõo, beänh vieän ña khoa.

Ngoaøi ra, vaán ñeà töông taùc giöõa röôïu vôùi caùc döôïc phaåm chöõa beänh khaùc maø ngöôøi cao tuoåi ñang duøng cuõng caàn ñöôïc löu yù.

Coù tôùi 75% quyù vò cao nieân thöôøng uoáng nhieàu loaïi döôïc phaåm cuøng moät luùc vaø moät soá döôïc phaåm naøy khi gaëp röôïu seõ gia taêng taùc duïng phuï hay ñoäc tính, ñaëc bieät laø caùc thuoác veà thaàn kinh vaø thuoác ñöôïc chuyeån hoùa taïi gan.

Döôïc phaåm coù töông taùc maïnh vôùi röôïu laø: Aspirin, Tylenol, thuoác trò beänh môõ trong maùu, tieåu ñöôøng, thuoác choáng vieâm khoâng coù steroid, thuoác an thaàn nhoùm benzodiazepine (Valium, Librium...), moät vaøi loaïi khaùng sinh, thuoác nitroglycerine chöõa côn ñau thaét tim.

164

Dinh döôõng vaø ñieàu trò – Coù bao giôø cuï caûm thaáy laø caàn phaûi caét giaûm soá löôïng röôïu ñang uoáng khoâng?

– Khi bò ngöôøi khaùc chæ chích thoùi quen uoáng röôïu, cuï coù thaáy khoù chòu khoâng?

– Coù bao giôø cuï caûm thaáy khoâng vui hoaëc coù caûm giaùc toäi loãi veà söï uoáng röôïu cuûa cuï?

– Coù bao giôø, vaøo buoåi saùng, cuï thaáy caàn phaûi laøm moät ly ñeå laáy tinh thaàn hoaëc ñeå laøm maát ñi nhöõng haäu quaû khoù chòu sau khi ñaõ uoáng quaù nhieàu röôïu?

Neáu caùc cuï traû lôøi coù cho hai caâu hoûi treân thì caùc cuï coù vaán ñeà vôùi röôïu roài; neáu chæ traû lôøi coù cho moät caâu hoûi thì caàn ñieàu tra theâm.

Vieän Ñaïi hoïc Michigan cuõng ñöa ra moät baûn traéc nghieäm vôùi 22 caâu hoûi taäp trung vaøo thoùi quen uoáng röôïu, loaïi röôïu, aûnh höôûng cuûa röôïu treân cô theå, caûm nghó veà söï uoáng röôïu...

Baûn traéc nghieäm naøy cuõng raát höõu ích trong vieäc phaùt hieän ngöôøi nghieän röôïu.

Ñieàu trò – Cai röôïu Cuõng nhö beänh nghieän röôïu ôû caùc tuoåi khaùc, ñeå vieäc ñieàu trò höõu hieäu ngöôøi beänh phaûi coù yù thöùc cao veà vaán naïn cuûa mình, veà aûnh höôûng xaáu cuûa röôïu treân cô theå, trong neáp soáng haèng ngaøy cuõng nhö nguy cô coù theå trôû thaønh beänh hoaïn, taøn pheá vaøo cuoái cuoäc ñôøi, neáu khoâng noùi laø coøn bò ruùt ngaén tuoåi thoï.

166

Dinh döôõng vaø ñieàu trò vaø chia seû nhöõng kinh nghieäm veà ñôøi soáng, ñeå thaáy raèng hoï khoâng coâ ñôn. Hoäi vieân khoâng phaûi ñoùng leä phí, chæ caàn coù yù nguyeän muoán cai röôïu laø ñuû.

– Ñöôïc thaønh laäp naêm 1950, Al–Anon Family Groups laø hoäi cuûa nhöõng ngöôøi khoâng nghieän röôïu nhöng coù thaân nhaân nghieän röôïu. Hoï chia seû nhöõng kinh nghieäm, khoù khaên do ngöôøi khaùc gaây ra vaø hoã trôï laãn nhau, taïo ñieàu kieän ñeå giuùp thaân nhaân cuûa hoï cai nghieän. Toå chöùc naøy hoaït ñoäng chia thaønh hai nhoùm laø Alateen daønh cho nhöõng ngöôøi döôùi 21 tuoåi vaø Al-Anon daønh cho nhöõng ngöôøi töø 21 tuoåi trôû leân.

Thuoác Disulfam Ñaây laø loaïi thuoác vieân khoâng phaûi ñeå giuùp cai nghieän röôïu, maø ñeå ngaên ngöøa uoáng röôïu. Taùc duïng cuûa thuoác laø laøm roái loaïn söï chuyeån hoùa cuûa röôïu trong gan. Neáu coù röôïu trong cô theå, thuoác seõ gaây ra moät phaûn öùng maïnh, khoù chòu nhö oùi möûa, nhöùc ñaàu, ñau buïng, maët noùng böøng... khieán ngöôøi duøng thuoác sôï khoâng daùm uoáng röôïu nöõa. Trong khi uoáng thuoác naøy maø duøng nöôùc hoa, kem boâi da, thuoác suùc mieäng coù chaát coàn cuõng bò phaûn öùng nhö treân.

Keát luaän Nhöõng ñaáng maøy raâu nghieän röôïu thöôøng töï bieän hoä baèng caâu: “Nam voâ töûu nhö kyø voâ phong.” (Laøm trai khoâng uoáng röôïu nhö laù côø khoâng coù gioù.)

168

DINH DÖÔÕNG VÔÙI SÖÏ LAÕO HOÙA

T

heo S. Day Olshansky, Trung taâm Laõo khoa cuûa Ñaïi hoïc Chicago thì “moïi söï vaät ñeàu tan raõ daàn theo thôøi gian, cho neân laõo hoùa laø dieãn bieán khoâng theå ñaûo ngöôïc ñöôïc. Ñaây laø söï tích luõy cuûa quaù trình thoaùi hoùa dieãn ra ngay trong caáu truùc caên baûn cuûa caùc phaàn töû taïo thaønh cô theå. Thoaùi hoùa laø saûn phaåm cuûa söï taêng tröôûng, xaûy ra ôû ngöôøi giaø cuõng nhö ngöôøi treû.”

Nhöng ngöôøi treû coù theå deã daøng taùi taïo cuõng nhö giôùi haïn söï thoaùi hoùa ôû möùc toái thieåu, coøn ngöôøi giaø thì söï thoaùi hoùa ñaõ ñi ñeán gaàn giôùi haïn cuoái cuøng cuûa noù, neân vaán ñeà trôû neân nghieâm troïng hôn nhieàu.

Tuoåi giaø thöôøng ñöa tôùi söï suy yeáu cuûa cô theå. Maø con ngöôøi thì khoâng nhöõng “khoâng muoán giaø” maø cuõng “khoâng muoán yeáu”. Neân töø xa xöa ñaõ coù raát nhieàu coá gaéng tìm toøi, nghieân cöùu khoa hoïc nhaèm chinh phuïc hoaëc trì hoaõn söï laõo hoùa.

Maø muoán chinh phuïc, trì hoaõn moät trôû ngaïi, beänh taät naøo ñoù thì ñieàu taát yeáu laø phaûi bieát roõ caên beänh ñoù ra sao, dieãn tieán nhö theá naøo, nguyeân nhaân naèm ôû ñaâu.

Veà söï laõo hoùa thì cuõng ñaõ coù nhieàu lyù thuyeát ñöa ra ñeå giaûi thích lyù do, nhöng döôøng nhö chöa thuyeát naøo ñöôïc ña soá caùc nhaø nghieân cöùu ñoàng yù. Cho neân, söï chinh phuïc tuoåi giaø cuõng chæ laø nhöõng doø daãm, öôùc mong coù keát quaû.

170

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Aging Medicine cuõng tuyeân boá raát laïc quan raèng “moät xaõ hoäi khoâng tuoåi taùc ñaõ thöïc söï baét ñaàu vôùi HGH”.

Moät soá nhaø khoa hoïc gia tin raèng trong moät töông lai khoâng xa, tuoåi thoï trung bình cuûa con ngöôøi seõ taêng tôùi 100 tuoåi hoaëc nhieàu hôn nöõa.

Nhöng trong thöïc teá ñôøi soáng hieän nay, ña soá trong chuùng ta coù theå choáng laïi tieán trình laõo hoùa ñeán möùc naøo vaø baèng caùch naøo? Döôùi ñaây xin trình baøy moät soá vaán ñeà xem nhö ñaùp aùn cho caâu hoûi ñoù.

Haï nhieät ñoä cô theå Quan saùt cho thaáy con thaèn laèn ôû vuøng New England laïnh leõo soáng laâu hôn ñoàng loaïi ôû Florida vôùi khí haäu oân hoøa, vaø moät vaøi loaïi caù soáng trong hoà nöôùc laïnh coù tuoåi thoï cao hôn soáng trong vuøng nöôùc aám.

Töø caùc nhaän xeùt naøy, nhieàu nhaø khoa hoïc gia ñaõ thöû nghieäm keùo daøi tuoåi thoï cuûa suùc vaät baèng caùch haï nhieät ñoä cô theå xuoáng töø 3 ñeán 5 ñoä. Keát quaû ban ñaàu khaù höùa heïn, vaø hoï ñang tieáp tuïc nghieân cöùu ôû ñoäng vaät coù xöông soáng.

Nhieàu ñoäng vaät hoang daõ ñi vaøo giaác nguû suoát muøa ñoâng (hibernation) vaø khi thöùc daäy chuùng raát khoûe maïnh.

Ngaên chaën phaûn öùng goác töï do Moïi teá baøo ñeàu caàn ñeán oxygen ñeå chuyeån hoùa chaát dinh döôõng thaønh naêng löôïng. Ñoù laø phaûn öùng oxy hoùa.

Phaûn öùng naøy taïo ra caùc phaân töû coù soá leû ñieän töû goïi laø goác töï do. Goác töï do coù coâng duïng cho cô theå, ñoàng thôøi cuõng gaây ra toån thöông cho maøng teá baøo, chaát ñaïm vaø nhaân DNA. Caùc goác naøy ñöôïc nhaø hoùa hoïc Denham Harman coi nhö laø nguyeân nhaân

172

Dinh döôõng vaø ñieàu trò khaû naêng keùo daøi tuoåi thoï cuûa caùc thuoác naøy vaø ngaàn ngaïi chöa muoán söû duïng keâ ñôn cho ngöôøi giaø muoán soáng laâu.

Hoï chôø keát quaû nghieân cöùu cuûa khoa hoïc chính xaùc hôn laø “tin ñoàn”.

Söû duïng hormon Vôùi tuoåi giaø, moät soá hormon trong cô theå giaûm xuoáng, con ngöôøi cuõng yeáu ñi.

Chaúng haïn nhö testosteron, hormon taêng tröôûng HCG, hormon tuyeán thöôïng thaän DHEA. Döïa vaøo ñieàu ñoù, nhieàu ngöôøi tin raèng vieäc boå sung caùc hormon noùi treân coù theå giuùp con ngöôøi treû laïi, soáng laâu hôn.

Nhöng vieäc boå sung caùc hormon cuõng gaây ra taùc duïng khoâng toát cho cô theå, neân khi duøng cuõng caàn deø daët, caàn tham khaûo yù kieán baùc só ñieàu trò.

Ngoaøi ra moãi laàn tieâm HCG cuõng toán khaù nhieàu tieàn vaø khoâng phaûi chæ tieâm moät laàn.

Giaûm naêng löôïng tieâu thuï Nghieân cöùu tieát giaûm naêng löôïng ôû loaøi khæ do Vieän Laõo khoa Hoa Kyø thöïc hieän cho thaáy: nhoùm khæ giaûm tieâu thuï 30% toång soá naêng löôïng ñeàu nheï hôn, nhoû con hôn nhoùm khæ aên uoáng bình thöôøng, nhöng chuùng döôøng nhö ít bò caùc beänh veà tim cuõng nhö ung thö.

Nghieân cöùu ñang ñöôïc tieáp tuïc ñeå kieåm chöùng xem söï tieát giaûm naêng löôïng coù laøm con ngöôøi khoûe maïnh hôn vaø soáng laâu hôn hay khoâng.

174

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

Ñôøi soáng tinh thaàn Benjamin Franklin ñaõ noùi: “Keep up your spirits, that will keep up your body.” (Haõy giöõ vöõng tinh thaàn, ñieàu ñoù seõ giuùp duy trì cô theå khoûe maïnh.)

Trong Cung Oaùn Ngaâm Khuùc coù caâu raèng: Gieát nhau chaúng caùi dao caàu, Gieát nhau baèng caùi u saàu, ñoäc chöa.

Khoa hoïc cho thaáy, khi ta töùc giaän thì löôïng adrenalin trong maùu leân cao, huyeát aùp taêng. Lieân tuïc nhö vaäy thì traùi tim seõ mau suy yeáu, söùc khoûe suùt giaûm, tuoåi thoï do ñoù ngaén laïi.

Cho neân “giöõ vöõng tinh thaàn” laø ñieàu caàn laøm. Moät thaùi ñoä soáng tích cöïc, laïc quan coäng vôùi khoâng beänh taät coù taùc duïng toát treân caùc chöùc naêng taâm thaàn vaø theå xaùc. Vaø “laïc quan, tröôøng thoï; bi quan, meänh yeåu” laø vaäy.

Moät vò hoaøng ñeá hoûi laõo sö Chi Po veà bí quyeát soáng laâu, Chi Po ñaùp: “Con ñöôøng ñi ñeán baùch nieân tröôøng thoï laø phoái hôïp neáp soáng tinh thaàn vaø theå xaùc.”

Ñöùc tin Nieàm tin toân giaùo cuõng coù aûnh höôûng tôùi söï soáng laâu.

Keát quaû caùc nghieân cöùu cuûa Jeffrey S. Levin vaø Harold Y. Vanderpool cho thaáy coù nhöõng aûnh höôûng toát cuûa ñöùc tin vaø söï tham gia caùc nghi leã toân giaùo ñoái vôùi nhieàu beänh taät nhö beänh tim, huyeát aùp cao, tai bieán maïch maùu naõo, ung thö... vaø tình traïng söùc khoûe toaøn dieän.

Nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû D. A. Mathews, D. B. Larson vaø C. P. Barry cho hay yeáu toá tinh thaàn vaø toân giaùo laøm

176

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Vôùi vaän ñoäng cô theå, ta coù theå laáy laïi moät phaàn sinh löïc ñaõ maát cuõng nhö loaïi boû khaû naêng theå xaùc tieâu hao do söï ít vaän ñoäng chöù khoâng phaûi do söï laõo hoùa.

Nhieàu söï kieän thöôøng bò gaùn cho söï laõo hoùa, nhöng thöïc ra laïi laø do thieáu vaän ñoäng. Thí duï moät caùnh tay gaõy boù boät moät thôøi gian, baøn tay teo nhoû, yeáu, nom nhö giaø ñi, nhöng thöïc ra khoâng phaûi do laõo hoùa maø laø do khoâng vaän ñoäng.

Söï khoâng vaän ñoäng laøm cô thòt vaø da meàm xeä, xöông yeáu, heä thoáng mieãn dòch suy yeáu... taát caû ñeàu goùp phaàn ñaåy nhanh tieán trình laõo hoùa.

Dinh döôõng vôùi söï laõo hoùa Dinh döôõng ñuùng hoaëc sai coù aûnh höôûng raát lôùn tôùi toaøn boä cô theå con ngöôøi, töø tinh thaàn tôùi theå chaát, töø chöùc naêng caùc cô quan noäi taïi cuõng nhö ngoaïi vi.

Haõy so saùnh moät ngöôøi thieáu dinh döôõng vôùi moät ngöôøi aên uoáng ñaày ñuû. Moät beân thì hoàng haøo, ñaày sinh löïc, yeâu ñôøi. Beân kia thì oám yeáu, gaày coøm, chaäm chaïp. Thieáu dinh döôõng kinh nieân thì laøm sao coù naêng löôïng ñeå soáng laâu, chaúng khaùc chi ngoïn ñeøn caïn daàu, taét luïi daàn daàn.

Cho neân bieát aên ñeå maø soáng laâu laø caû moät ngheä thuaät.

Caùc cuï ta vaãn noùi “Beänh tuøng khaåu nhaäp”. Beänh gaây ra do nhöõng thöïc phaåm maø ta ñöa vaøo mieäng, nhöõng thöïc phaåm quaù nhieàu hoaëc quaù ít töø soá löôïng tôùi phaåm chaát.

Vaäy thì aên nhö theá naøo ñeå vöøa khoûe maïnh, vöøa soáng laâu?

Khi aên, khoâng phaûi chæ ñeå no buïng cho hoâm nay, tuaàn naøy maø caàn nhôù laø aên cho mai sau, cho söùc khoûe cuûa nhöõng naêm saép tôùi.

178

Dinh döôõng vaø ñieàu trò coù theå trong ngaøy, trong tuaàn. Caùc chuyeân gia dinh döôõng vaãn khuyeân neân theo tyû leä 30% beùo, 15–20% ñaïm, 45–50% carbohydrat.

3. Ña daïng Ñöøng ñeå sôû thích chi phoái hoaøn toaøn vieäc choïn löïa moùn aên, maø caàn phaûi löu yù ñeán vieäc aên nhieàu moùn khaùc nhau.

Moãi moät thöïc phaåm coù chaát dinh döôõng vôùi coâng duïng rieâng maø nhöõng moùn khaùc khoâng coù vaø khoâng thay theá ñöôïc. Boû queân moät chaát dinh döôõng naøo ñoù quaù laâu seõ ñöa tôùi thieáu dinh döôõng.

Sau ñaây laø moät soá höôùng daãn veà vieäc söû duïng caùc chaát dinh döôõng:

a. Chaát ñaïm Ñaïm goàm coù nhieàu acid amin, trong ñoù coù moät soá cô theå khoâng töï toång hôïp ñöôïc vaø phaûi do thöïc phaåm cung caáp. Ñaïm ñoäng vaät coù haàu heát caùc acid amin, ñaïm thöïc vaät coù theå thieáu moät vaøi loaïi, nhöng khi aên nhieàu rau traùi khaùc nhau ta seõ ñöôïc boå sung ñaày ñuû.

Khi söû duïng ñaïm ñoäng vaät, chuùng ta cuõng caàn löu yù: – Thòt boø, lôïn, cöøu thöôøng keøm theo nhieàu chaát beùo.

– Thòt gaø, gaø taây ít beùo hôn neáu boû da; aên caù toát hôn nöõa, toâm hôi nhieàu cholesterol; – Söõa, tröùng, pho maùt loaïi ít beùo thì toát hôn; – Söõa chua giaûm cholesterol.

– Haïn cheá caùc moùn chieân raùn. Haáp, nöôùng boû loø toát hôn.

180

Dinh döôõng vaø ñieàu trò cung caáp quaù nhieàu, naêng löôïng thöøa seõ chuyeån thaønh ra môõ beùo, daãn ñeán beùo phì.

Tieâu thuï nhieàu ñöôøng cuõng deã gaây saâu raêng, laøm taêng nguy cô maéc beänh tieåu ñöôøng khi tuoåi leân cao, laøm taêng cholesterol vaø beänh tim maïch.

e. Muoái aên Muoái aên (NaCl) laø thaønh phaàn quen thuoäc vaø khoâng theå thieáu trong haàu heát caùc böõa aên. Nhöng aên nhieàu muoái quaù coù theå bò huyeát aùp cao. Thöôøng thì chuùng ta aên nhieàu hôn nhu caàu caàn thieát cuûa cô theå chæ ñeå thoûa maõn khaåu vò, vaø nhö vaäy laø buoäc thaän phaûi hoaït ñoäng nhieàu hôn ñeå baøi tieát löôïng muoái thöøa. Khi ñieàu naøy thöôøng xuyeân xaûy ra, thaän seõ suy yeáu, hö hao.

g. Vitamin vaø khoaùng chaát Vitamin vaø khoaùng chaát raát caàn thieát cho cô theå, nhöng ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø vieäc uoáng boå sung caùc chaát naøy bao giôø cuõng toát cho söùc khoûe. Trong thöïc teá, moät ngöôøi khoûe maïnh vôùi cheá ñoä dinh döôõng caân ñoái, ña daïng thì khoâng caàn uoáng theâm vitamin vaø khoaùng chaát. Ngöôøi aên chay thuaàn tuùy rau traùi coù theå caàn duøng theâm vitamin B12, phuï nöõ coù thai caàn theâm folacin, saét.

Moät soá vitamin nhö caùc vitamin C, E, beta caroten hieän nay raát phoå bieán. Nhieàu ngöôøi duøng vì taùc duïng choáng oxy hoùa cuûa chuùng, nhöng neân traùnh duøng lieàu quaù cao.

h. Nöôùc Nöôùc raát caàn cho haàu heát caùc chöùc naêng cuûa cô theå. Nöôùc ñieàu hoøa thaân nhieät, chuyeân chôû chaát dinh döôõng vaø döôõng

182

Dinh döôõng vaø ñieàu trò 2. Thöïc phaåm coù vitamin B5 (pantothenic acid) coù khaû naêng vöøa choáng goác töï do vöøa laøm giaûm cholesterol, choáng oâ nhieãm, baûo veä gan. Vitamin B5 coù nhieàu trong men, gaïo löùc, haït bí ngoâ, haït meø...

3. Vitamin C coù nhieàu trong traùi cam, chanh, daâu, caûi laù xanh, caø chua, suùp lô xanh, khoai taây, khoai lang...

4. Vitamin E coù trong maàm luùa maïch, ñaäu naønh, baép su, suùp lô xanh, caûi laù xanh...

5. Thöïc phaåm chöùa nhieàu calci goàm coù söõa ít beùo, ñaäu phoäng, söõa chua khoâng beùo, quaû oùc choù (walnut), phoù maùt, haït höôùng döông, ñaäu naønh, caùc loaïi ñaäu khoâ, caù ñoùng hoäp (aên caû xöông), caûi laù xanh, caù hoài (salmon), suùp lô xanh...

6. Khoaùng chaát iod coù trong taûo beï (kelp), haønh, caùc loaïi haûi saûn, ña soá caûi laù xanh...

7. Khoaùng chaát saét coù nhieàu trong soø heán, quaû haïch, ñaøo saáy khoâ, caùc loaïi ñaäu, thòt naïc, maêng taây (asparagus), maät mía, tröùng, boät yeán maïch (oatmeal)...

8. Maàm luùa maïch (wheat germ), caùm, caù tuna, haønh, caø chua, suùp lô xanh chöùa khoaùng chaát selen.

9. Thöïc phaåm giaøu chaát ñaïm goàm coù: caù, toâm cua, söõa ít beùo, söõa chua khoâng beùo, thòt gaø, thòt cöøu, thòt boø loïc boû bôùt môõ, haït höôùng döông, haït bí ngoâ, ñaäu phoäng rang, bô ñaäu phoäng...

10. Traùi caây choáng laõo suy goàm coù: quaû kiwi, nho ñen Hy Laïp, hoàng qua, ñu ñuû, caùc loaïi quaû thuoäc gioáng cam quít, daâu, oåi, ñaøo loâng (peach), quaû xuaân ñaøo (nectarine), döa haáu... Nhöõng loaïi quaû naøy coù chöùa

184

DINH DÖÔÕNG VÔÙI PHUÏ NÖÕ COÙ THAI

K

hi moät ngöôøi phuï nöõ mang thai, nhöõng ngöôøi thaân ñeàu caàu chuùc cho ñöôïc “meï troøn, con vuoâng”, nguï yù laø söï sinh nôû seõ ñöôïc thuaän lôïi, deã daøng vaø caû meï laãn con ñeàu bình an, khoûe maïnh.

Nhöng ñeå ñaït ñöôïc nhö vaäy, khoâng chæ döïa vaøo nhöõng lôøi caàu chuùc, maø coøn phaûi caàn ñeán raát nhieàu yeáu toá khaùch quan, trong ñoù cheá ñoä dinh döôõng daønh cho ngöôøi phuï nöõ coù thai ñoùng moät vai troø raát quan troïng.

Tröôùc khi mang thai, trong thôøi kyø mang thai cuõng nhö khi cho con buù maø ngöôøi meï coù moät cheá ñoä dinh döôõng ñaày ñuû thì caû meï laãn con ñeàu traùnh ñöôïc moät soá beänh taät, ruûi ro. Ñöùa con seõ troøn trónh, ñuû caân ñuû laïng, cô theå veïn toaøn, trí oùc phaùt trieån toát. Cuõng coù tröôøng hôïp meï thieáu dinh döôõng maø con vaãn khoûe, nhöng thöïc ra laø ngöôøi meï phaûi traû giaù ñaét, vì khi thai nhi phaùt trieån ñaõ ruùt laáy nhieàu chaát dinh döôõng töø cô theå ngöôøi meï. Hôn nöõa, söï khoûe maïnh cuûa ñöùa beù trong tröôøng hôïp naøy chaéc chaén chöa phaûi laø toái öu, vì beù coøn coù khaû naêng phaùt trieån toát hôn nöõa neáu nhö ngöôøi meï coù ñöôïc moät cheá ñoä dinh döôõng ñaày ñuû. Vaø chæ khi ñoù môùi coù theå thöïc söï ñöôïc xem laø “meï troøn, con vuoâng”, toát ñeïp cho caû meï laãn con.

Töø thuôû xa xöa, caùc danh y nhö Hippocrates (460-377 tröôùc Coâng nguyeân), Galen (129-199) ñaõ nhaän thaáy raèng

186

Dinh döôõng vaø ñieàu trò 1. Heä tuaàn hoaøn – Löôïng maùu löu thoâng taêng leân 1/3.

– Nhòp tim taêng nhanh, töø 70 leân 85 nhòp moät phuùt.

– Khoái löôïng maùu trong cô theå töø 4 lít taêng leân 5,2 lít; – Khoái huyeát töông taêng 40%.

– Hoàng caàu taêng 18%.

Caùc gia taêng naøy ñeàu laø ñeå ñaùp öùng nhu caàu dinh döôõng cho ngöôøi meï vaø thai nhi.

2. Tuyeán noäi tieát Coù nhieàu thay ñoåi quan troïng a. Nang thöôïng thaän taêng saûn xuaát hormon aldosterone ñeå giöõ nöôùc vaø muoái trong cô theå nhieàu hôn cho nhu caàu cuûa thai ngheùn. b. Estrogen vaø progesteron töø noaõn saøo gia taêng ñeå baûo veä thai nhi, traùnh saåy thai trong hai thaùng ñaàu. c. Löôïng ñöôøng cao hôn trong maùu ngöôøi meï ñeå nuoâi thai nhi, insulin töø tuïy taïng gia taêng ñeå kieåm soaùt oån ñònh möùc ñöôøng. d. Tuyeán giaùp hôi lôùn leân ñeå taêng haáp thuï khoaùng iod. ñ. Progesteron, estrogen, human chorionic gonadotropin töø nhau ñöôïc saûn xuaát ñeå duy trì thai trong 8 tuaàn leã ñaàu. e. Sau khi sinh con, tuyeán yeân taêng saûn xuaát prolactin ñeå kích thích vieäc tieát söõa cho con buù.

3. Heä tieâu hoùa Thöïc phaåm löu laïi daï daøy vaø ruoät laâu hôn ñeå ñöôïc tieâu hoùa kyõ vaø söï haáp thuï chaát dinh döôõng cao hôn cho nhu caàu

188

Dinh döôõng vaø ñieàu trò duøng toaøn ñaïm thöïc vaät seõ coù nguy cô thieáu moät vaøi loaïi acid amin caàn thieát.

Moät caùch cuï theå, neáu ngöôøi meï uoáng hai ly söõa, aên moät mieáng thòt naïc, mieáng caù baèng loøng baøn tay, keøm theo caùc loaïi haït, rau laø coù theå ñuû cho nhu caàu trong ngaøy. b. Carbohydrat Vì chaát ñaïm ñöôïc duøng cho söï taêng tröôûng teá baøo, neân carbohydrat seõ laø nguoàn naêng löôïng chính cho meï vaø con.

Carbohydrat neân ñöôïc söû duïng ña daïng töø gaïo coøn caùm, baùnh mì, boät nguõ coác boå sung caùc loaïi vitamin, rau, traùi caây, khoai... c. Chaát beùo Chaát beùo raát caàn thieát cho söï phaùt trieån cuûa naõo boä thai nhi cuõng nhö laø nguoàn naêng löôïng quan troïng. d. Nöôùc Nöôùc caàn ñeå gia taêng khoái löôïng maùu; traùnh khoâ da, taùo boùn cuõng nhö taïo ra nöôùc oái che chôû phoâi thai. ñ. Vitamin A

Vitamin A giuùp da laønh maïnh, thò giaùc toát vaø xöông mau lôùn.

Nhu caàu vitamin A khi mang thai khoâng caàn gia taêng, chæ caàn giöõ ñuû nhö möùc bình thöôøng laø khoaûng 750mcg moãi ngaøy. Löôïng vitamin A naøy coù theå deã daøng coù ñöôïc trong phoù maùt, söõa, bô, caùc loaïi rau traùi...

190

Dinh döôõng vaø ñieàu trò thai hoaëc sinh con nheï kyù. Neáu chæ thieáu folacin (acid folic) thì thai nhi deã bò taät nöùt ñoát soáng (spina bifida), khuyeát taät oáng thaàn kinh (neural tube defect).

Nhu caàu folacin cuûa ngöôøi meï taêng gaáp ñoâi bình thöôøng hoaëc hôn nöõa, vaøo khoaûng 400mcg moãi ngaøy. Soá löôïng naøy ñöôïc cung caáp ñaày ñuû trong rau laù xanh, traùi caây, gan... Neáu nhieàu folacin quaù thì söï haáp thuï keõm seõ giaûm.

Nhu caàu vitamin B12 bình thöôøng laø 2mcg - 4mcg, khi coù thai caàn theâm khoaûng 0,2mcg moãi ngaøy. Vitamin B12 coù nhieàu trong thöïc phaåm ñoäng vaät, neân vôùi nhöõng ngöôøi aên chay caàn uoáng boå sung. i. Vitamin C Nhu caàu vitamin C bình thöôøng laø 60mg moãi ngaøy. Khi mang thai, ngöôøi meï caàn taêng theâm khoaûng 10mg. Chæ caàn uoáng moät ly nöôùc cam laø coù theå ñaùp öùng ñuû nhu caàu naøy.

Vitamin C giuùp thai nhi phaùt trieån toát xöông vaø raêng lôïi, taêng cöôøng haáp thuï khoaùng calci vaø saét. k. Saét Saét laø khoaùng chaát caàn thieát cho vieäc taïo hoàng caàu. Nhu caàu saét leân cao nhaát vaøo 3 thaùng cuoái cuûa thai kyø, khi thai nhi caàn saét ñeå döï tröõ cho khoaûng 6 thaùng sau khi sinh, vì trong söõa meï coù raát ít saét.

Thai nhi ít khi bò thieáu saét vì coù theå laáy ôû ngöôøi meï, nhöng cuõng vì theá maø ngöôøi meï deã bò thieáu saét neáu khoâng aên ñaày ñuû, vaø seõ daãn ñeán thieáu maùu.

Nhu caàu saét bình thöôøng laø 15mg, khi coù thai ngöôøi meï

192

Dinh döôõng vaø ñieàu trò traàm troïng thì ngöôøi meï coù theå bò böôùu coå (lôùn tuyeán giaùp), hormon tuyeán giaùp giaûm vaø ñeán löôït thai nhi bò aûnh höôûng. Ñöùa con sinh ra coù theå seõ bò ñaàn ñoän, thieåu naêng tuyeán giaùp baåm sinh, chaäm phaùt trieån trí tueä, da vaø neùt maët thoâ, xöông thieáu khoaùng chaát vaø cô theå luøn thaáp. Nhöõng ñöùa treû naøy seõ caàn phaûi uoáng hormon tuyeán giaùp suoát ñôøi.

Duøng muoái iod vaø haûi saûn ñeàu coù theå giuùp traùnh ñöôïc söï thieáu huït khoaùng chaát naøy.

Caùc beänh thöôøng gaëp 1. Beänh tieåu ñöôøng Khi mang thai, moät soá hormon lieân heä tôùi thai ngheùn nhö estrogen, human chorionic gonadotropin, lactogen cuûa nhau (placenta) ñöôïc tieát ra. Caùc hormon naøy laøm giaûm taùc duïng cuûa insulin khieán tuïy phaûi laøm vieäc nhieàu hôn ñeå saûn xuaát theâm. Neáu insulin saûn xuaát khoâng ñuû thì daáu hieäu cuûa beänh tieåu ñöôøng seõ xuaát hieän. ÔÛ moät soá ngöôøi, hieän töôïng naøy maát ñi sau khi sinh, nhöng hôn 50% tröôøng hôïp coù nhieàu nguy cô maéc beänh tieåu ñöôøng trong töông lai.

Moïi phuï nöõ coù thai ñeàu neân ñöôïc kieåm tra kyõ caùc daáu hieäu cuûa beänh naøy, vì neáu khoâng phaùt hieän hoaëc khoâng ñieàu trò seõ coù nhieàu nguy cô töû vong cho caû meï laãn con.

Ngöôøi meï coù theå bò nhieãm ñoäc, ruùt ngaén thai kyø (sinh non), huyeát aùp cao coäng vôùi caùc bieán chöùng thoâng thöôøng cuûa tieåu ñöôøng nhö beänh voõng maïc, thaän, daây thaàn kinh.

Thai nhi coù theå bò khuyeát taät thaàn kinh, beänh tim hoaëc keùm phaùt trieån coät soáng.

Tieåu ñöôøng do thai ngheùn thöôøng xaûy ra vaøo giöõa thôøi kyø

194

Dinh döôõng vaø ñieàu trò thaùng cuoái cuûa thai kyø vì khoái löôïng maùu cuûa ngöôøi meï gia taêng. Hieän töôïng naøy laø bình thöôøng vaø seõ maát daàn ñi sau khi sanh khoaûng moät tuaàn.

Nhöng neáu öù ñoïng chaát loûng ôû caùc phaàn khaùc cuûa cô theå keøm theo huyeát aùp leân cao, nöôùc tieåu coù nhieàu ure thì laïi laø ñieàu caàn quan taâm. Ñaây coù theå laø daáu hieäu cuûa chöùng tieàn saûn kinh (preeclampsia), ñoâi khi tieáp tuïc ñöa tôùi saûn kinh (eclampsia), moät tình traïng hieám gaëp nhöng cöïc kyø nghieâm troïng, coù theå ñe doïa tính meänh cuûa caû meï laãn con. Khi thaáy coù caùc daáu hieäu naøy, ngöôøi beänh caàn thoâng baùo ngay cho baùc só ñieàu trò.

4. Thieáu maùu Soá löôïng hoàng caàu vaø hemoglobin trong maùu cuûa ngöôøi coù thai thöôøng ôû döôùi möùc trung bình. Nguyeân nhaân thoâng thöôøng laø do thieáu chaát saét trong thöïc phaåm hoaëc thieáu caùc yeáu toá khaùc nhö ñaïm, vitamin B6, B12, C, folacin, khoaùng chaát ñoàng, hoaëc do maát maùu maø khoâng ñöôïc thay theá.

Dinh döôõng vôùi ñaày ñuû khoaùng chaát saét trong thöïc phaåm (nhaát laø thòt, gan) laø ñieàu caàn thieát. Ñoâi khi baùc só cuõng cho uoáng theâm töø 30 - 60mg saét moãi ngaøy.

5. Suït caân hoaëc taêng caân Khi ngöôøi meï suït caân ñeán hôn 15% troïng löôïng cô theå thì deã bò beänh tim, phoåi, thieáu hoàng caàu, nhau thai seõ nhoû vaø nheï, ít phaàn töû tieáp nhaän dinh döôõng vaø thaûi chaát baõ, do ñoù coù taùc duïng xaáu cho thai nhi.

Nhöng taêng caân quaù möùc cuõng khoâng toát, coù theå ñöa tôùi huyeát aùp cao, tieåu ñöôøng, thai nhi quaù lôùn. Thai nhi ñeán thôøi ñieåm ra ñôøi maø naëng treân 4,5kg cuõng coù ruûi ro beänh

196

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Chæ ñöôïc duøng thuoác choáng acid khi coù höôùng daãn cuûa thaày thuoác.

7. Taùo boùn Vaøo nhöõng thaùng cuoái cuûa thai kyø, nhieàu baø meï than phieàn bò taùo boùn. Phaân thöôøng raén vaø vaøi ngaøy môùi ñaïi tieän moät laàn.

Nguyeân nhaân coù theå laø do thai lôùn, taïo söùc eùp vaøo heä tieâu hoùa hoaëc do giaûm söùc caêng cuûa baép thòt vuøng buïng neân söï tieâu hoùa thöïc phaåm chaäm laïi, phaân naèm ôû ñaïi traøng laâu hôn. Ñeå giaûm bôùt taùo boùn, khi mang thai neân uoáng nhieàu nöôùc, aên nhieàu rau traùi coù chaát xô, nguõ coác, gaïo löùc... vaø naêng vaän ñoäng cô theå theo chæ daãn cuûa thaày thuoác.

Chæ duøng thuoác nhuaän traøng khi coù höôùng daãn cuûa thaày thuoác ñeå traùnh taùc duïng phuï.

Moät trieäu chöùng khaùc laø ngöôøi meï mang thai ñeán cuoái thai kyø thöôøng hay tieåu tieän nhieàu laàn hôn, vì thai eùp vaøo baøng quang, laøm caêng leân vaø gia taêng nhu caàu tieåu tieän.

8. Noân oùi Trieäu chöùng naøy thöôøng xaûy ra vaøo thaùng ñaàu cuûa thai kyø, khi hormon human chorionic gonadotropin leân cao ñeå giuùp noaõn saøo thuï tinh laøm toå ôû daï con. Ñeán thaùng thöù tö, hormon naøy giaûm thì noân oùi cuõng giaûm theo.

Noân oùi coù theå xaûy ra baát cöù luùc naøo trong ngaøy, nhöng thöôøng nhaát laø vaøo saùng sôùm, khi vöøa thöùc daäy. Coù ngöôøi bò nhieàu, coù ngöôøi chæ bò nheï trong ít ngaøy.

Khoâng coù thuoác vaø cuõng khoâng neân duøng thuoác ñeå giaûi

198

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

Moät soá ruûi ro khi mang thai Moät soá thoùi quen khoâng toát coù theå ñöa tôùi ruûi ro cho thai nhi vaø ngöôøi meï: 1. Röôïu Caùc chuyeân gia ñeàu ñoàng yù raèng, khoâng coù moät löôïng röôïu naøo coù theå goïi laø an toaøn cho ngöôøi meï ñang mang thai. Ngöôøi meï nghieän röôïu seõ ñöa tôùi nhieàu ruûi ro baát thöôøng cho thai nhi, maø hoäi chöùng “khuyeát taät” laø roõ raøng nhaát. Treû sinh ra nheï caân, ngaén chieàu cao, ñaàu moû, muõi roäng... Khi lôùn leân, nhöõng ñöùa beù naøy seõ chaäm phaùt trieån trí tueä vaø moïi chöùc naêng cô theå.

Lyù do laø vì röôïu töø maùu ngöôøi meï seõ qua nhau thai ñi vaøo thai nhi, hoøa trong maùu vaø teá baøo. Vì thai nhi chöa coù loaïi enzym caàn thieát ñeå phaân huûy röôïu neân röôïu gaây ra haäu quaû xaáu cho naõo boä, nhaát laø vaøo thôøi kyø ñaàu cuûa thai kyø, khi heä thaàn kinh ñang ñöôïc kieán taïo.

Vì theá, toát nhaát laø khi coù thai khoâng neân uoáng baát kyø loaïi röôïu bia naøo, duø laø vôùi moät löôïng raát nhoû.

2. Thuoác laù

Carbon monoxyd (CO) trong khoùi thuoác laù baùm vaøo hemoglobin trong maùu, gaây trôû ngaïi cho söï chuyeân chôû oxy.

Do ñoù, thai nhi seõ bò giaûm oxy, sinh ra nheï caân, chaäm hoïc hoûi. Thuoác laù cuõng laøm cho ngöôøi meï thieáu oxy, tim phaûi laøm vieäc nhieàu hôn, deã bò saåy thai. Khi huùt thuoác nhieàu, ngöôøi meï cuõng aên uoáng ít hôn neân suy dinh döôõng.

200

Dinh döôõng vaø ñieàu trò 5. AÊn kieâng khem ñeå bôùt maäp Neáu ngöôøi meï ñang mang thai aùp duïng moät cheá ñoä aên uoáng kieâng khem ñeå giaûm caân, seõ coù nhieàu nguy cô thieáu dinh döôõng cho caû meï laãn con. Ngay caû nhöõng phuï nöõ khoâng coù thai maø giaûm aên uoáng cuõng khoâng toát, coù theå ñöa tôùi roái loaïn kinh nguyeät, khoâng coù tröùng ruïng, voâ sinh.

6. Caø pheâ Moät soá nghieân cöùu cho raèng ngöôøi meï mang thai uoáng caø pheâ ôû möùc döôùi 200mg moãi ngaøy thì khoâng coù aûnh höôûng xaáu cho thai nhi. Neáu söû duïng treân 500mg moãi ngaøy thì thai nhi coù theå bò aûnh höôûng nhö nheï caân, voøng ñaàu nhoû.

Tuy nhieân, caùc chuyeân gia y teá ñeàu khuyeân nhöõng baø meï khi mang thai neân traùnh duøng caø pheâ.

Keát luaän Dinh döôõng ñoùng vai troø raát quan troïng trong thai ngheùn.

Vôùi thai nhi, ñaõ coù caâu noùi “Meï aên sao thì con laø vaäy”. Cheá ñoä dinh döôõng daønh cho ngöôøi meï coù ñöôïc ñaày ñuû thì ñöùa con môùi buï baãm, khaùu khænh, trí tueä tinh anh, mau lôùn, coøn ngöôøi meï thì duy trì ñöôïc söùc khoûe, ñuû söùc chaêm soùc toát cho con vaø vui vôùi gia ñình.

202

Dinh döôõng vaø ñieàu trò sinh laïi coù ñaày ñuû chaát dinh döôõng. “Thì haø côù gì phaûi ngoài vaïch aùo cho con buù, hôû baùc? Vöøa maéc côõ laïi xaáu ngöôøi ñi.”

Coâ chaùu taân thôøi cuûa toâi noùi vaäy. Chaû hieåu coâ ta noùi ñuøa hay noùi thaät.

Nhöng coù leõ chaúng phaûi moät mình chaùu noùi vaäy, maø nhieàu baø meï baây giôø cuõng nghó nhö theá.

Ngaøy nay, chæ vaøi tuaàn sau khi sinh laø caùc baø meï ñeàu phaûi trôû laïi vôùi coâng vieäc laøm aên, khoâng coù nhieàu thì giôø ngoài cho con buù. Neân caùi taäp tuïc cao ñeïp oâm con vaøo loøng, cho con buù cuõng daàn daàn ñi vaøo dó vaõng. Nhaát laø vôùi nhöõng ngöôøi daân thaønh thò.

Vaø nhaát laø taïi caùc quoác gia vaên minh, kyõ ngheä.

Taïi Hoa Kyø, caùch ñaây hôn nöûa theá kyû, coù khoaûng 65% treû sô sinh ñöôïc oâm baàu söõa meï. Ñeán cuoái theá kyû vöøa qua thì con soá treû em may maén ñoù tuït xuoáng coøn 25%. Cuõng coù moät soá baø meï coù lyù do chính ñaùng nhö ít söõa, khoâng ñuû cho con buù, hoaëc ñau beänh, keùm söùc khoûe... Nhöng cuõng coù nhieàu ngöôøi laø vì khoâng ñöôïc höôùng daãn veà lôïi ích cuûa doøng söõa meï.

Töø thuôû taïo ra loaøi ngöôøi, Thöôïng Ñeá ñaõ tin caäy giao cho phuï nöõ caùi troïng traùch mang thai, sinh con roài cho con buù.

Do ñoù hoï môùi ñöôïc Thöôïng Ñeá ban cho caëp nhuõ hoa baàu bónh ñaày aép söõa.

Söõa meï laø thöïc phaåm hoaøn toaøn thích hôïp cho söï taêng tröôûng cuûa beù môùi sinh. Söõa boø coù nhieàu calci vaø chaát ñaïm khaùc caàn cho con beâ mau lôùn, bieát ñi. Coøn treû sô sinh laïi caàn taêng tröôûng naõo boä vaø daây thaàn kinh nhieàu hôn, vaø söõa meï cung caáp nhöõng chaát dinh döôõng ñuùng vôùi nhu caàu naøy.

204

Dinh döôõng vaø ñieàu trò nhieàu khaùng theå giuùp con choáng traû vôùi moät soá beänh thöôøng maéc phaûi trong thôøi gian maáy thaùng ñaàu.

3. Söõa meï laø nguoàn thöïc phaåm töï nhieân, hoaøn toaøn tinh khieát vaø luùc naøo cuõng ñöôïc giöõ ôû nhieät ñoä thích hôïp, saün saøng khi con caàn ñeán. Ngöôøi meï khoâng caàn phaûi quan taâm ñeán bình söõa, nôi caát söõa, ñoà pha söõa, ñun naáu nöôùc soâi...

4. Söõa meï coù thaønh phaàn hoùa hoïc ñaëc bieät thích hôïp vôùi cô theå treû sô sinh maø khoa hoïc cho ñeán nay vaãn khoâng theå taïo ra ñöôïc. Söõa meï coù ñuû chaát dinh döôõng, töø chaát ñaïm, chaát beùo, vitamin, khoaùng chaát... Söõa meï laïi deã tieâu hoùa vaø deã haáp thuï. Chaát beùo trong söõa meï thuoäc nhoùm chöa baõo hoøa neân raát toát cho treû.

6. Söõa meï thöôøng ít ñoùng cuïc hôn söõa boø neân ít khi gaây ra taùo boùn, tieâu chaûy hoaëc dò öùng.

7. Ñaëc bieät söõa meï coù nhieàu khaùng theå choáng laïi moät soá beänh taät. Treû sô sinh buù söõa meï ñöôïc höôûng söï mieãn dòch töï nhieân ñoái vôùi caùc beänh nhö baïi lieät, beänh do caùc vi khuaån E. Coli, Salmonella, Shigella gaây ra cho heä tieâu hoùa.

8. Cho con buù söõa meï raát an toaøn, khoâng bò nhieãm hoùa chaát, khaùng sinh, laïi khoâng phaûi maát tieàn mua caùc loaïi söõa ñaëc bieät daønh cho treû sô sinh. Hôn nöõa, ngay caû loaïi söõa ñaét tieàn nhaát cuõng vaãn khoâng toát baèng söõa meï.

9. Khi buù söõa meï, em beù thöôøng töï nhaû nuùm vuù khi no buïng. Nhö vaäy traùnh ñöôïc tröôøng hôïp buù quaù nhieàu

206

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Moãi tuaàn ñeàu neân theo doõi möùc taêng caân cuûa treû.

Moät vaøi vaán ñeà caàn löu yù 1. Söõa meï thöôøng coù raát ít vitamin A vaø caùc khoaùng chaát saét, ñoàng. Thöôøng thì khoâng gaây taùc haïi gì, vì cô theå treû ñaõ döï tröõ moät soá lôùn caùc chaát naøy ñuû duøng trong khoaûng 6 thaùng ñaàu tieân. Nhöng neáu cheá ñoä dinh döôõng trong thôøi gian mang thai keùm, treû sinh ra nheï kyù, ngöôøi meï caàn löu yù boå sung ñaày ñuû caùc chaát dinh döôõng naøy trong thôøi gian cho con buù.

2. Ñoâi khi ngöôøi meï coù theå khoâng ñuû söõa cho con buù. Tuy nhieân, tröôøng hôïp naøy ít khi xaûy ra, tröø phi ngöôøi meï maéc moät beänh naøo ñoù gaây ra thieáu söõa, taét tuyeán söõa...

Neáu thieáu söõa keùo daøi, caàn cho treû buù daëm theâm söõa bình.

Cheá ñoä dinh döôõng cho ngöôøi meï Trong khi nuoâi döôõng con baèng söõa cuûa mình thì ngöôøi meï cuõng caàn löu taâm tôùi cheá ñoä dinh döôõng ñaày ñuû cho baûn thaân. Ngöôøi meï phaûi taêng theâm khaåu phaàn aên, caân ñoái ña daïng caùc loaïi thöïc phaåm nhö thòt, caù, tröùng, söõa, rau traùi vaø caùc loaïi vitamin, khoaùng chaát. Nöôùc uoáng khoaûng 2 lít moãi ngaøy ñeå buø ñaép laïi soá chaát loûng chuyeån sang söõa.

Ngay sau khi sinh, neáu ngöôøi meï khoâng phaûi uoáng thuoác, beù chaøo ñôøi bình thöôøng khoûe maïnh, thì coù theå cho con buù moãi beân vuù vaøi phuùt. Nhöõng gioït söõa non (colustrum) raát laø quyù giaù vì coù nhieàu chaát boå döôõng cuõng nhö khaùng theå.

208

Dinh döôõng vaø ñieàu trò cuûa em beù. Vì theá, khi söû duïng baát cöù loaïi thuoác naøo cuõng caàn phaûi tham khaûo yù kieán cuûa baùc só ñieàu trò ñeå bieát laø coù neân tieáp tuïc cho con buù hay khoâng.

Khi duøng caùc thuoác sau ñaây thì khoâng cho con buù: – Thuoác atropin, thuoác warfarin choáng ñoâng maùu.

– Thuoác chöõa beänh tuyeán giaùp.

– Thuoác chöõa ung thö.

– Thuoác coù chaát aù phieän.

– Khaùng sinh tetracyclin, metronidazole vaø nhieàu thuoác khaùc.

Cafeine, nicotine vôùi löôïng nhoû coù theå khoâng sao, nhöng neáu nhieàu thì seõ coù taùc duïng khoâng toát ñeán em beù.

Keát luaän Söõa meï laø nguoàn dinh döôõng quyù giaù maø taïo hoùa ban taëng cho con ngöôøi. Moãi con ngöôøi chæ coù ñöôïc moät thôøi gian raát ngaén nguûi ñeå taän höôûng doøng söõa meï. Thaät khoâng may khi vì baát cöù lyù do naøo ñoù maø moät ñöùa treû sinh ra khoâng ñöôïc nuoâi baèng nhöõng gioït söõa ngoït cuûa meï hieàn. Ngoaøi söï baát lôïi veà maët dinh döôõng, treû lôùn leân thieáu söï vuoát ve trìu meán vaø gaàn guõi vôùi ngöôøi meï cuõng seõ coù moät taâm lyù khôûi ñaàu cuoäc soáng khoâng toát laém. Vì theá, nhöõng baäc laøm cha meï neân hieåu roõ vaø caân nhaéc taát caû nhöõng öu ñieåm cuûa vieäc nuoâi con baèng söõa meï, ñöøng vì thieáu hieåu bieát maø ñeå cho ñöùa con thaân yeâu cuûa mình phaûi chòu moät söï thieät thoøi khoâng gì coù theå buø ñaép ñöôïc.

210

Dinh döôõng vaø ñieàu trò thöùc thoâng thöôøng nhaát maø ngöôøi meï caàn bieát ñeå coù theå nuoâi döôõng con thaät toát.

1. Neân cho treû buù loaïi söõa naøo?

Trong 6 thaùng ñaàu tieân, chæ cho con buù söõa meï laø toát nhaát. Tröø phi vì moät lyù do naøo ñoù maø ngöôøi meï khoâng ñuû söõa ñeå thoûa maõn nhu caàu cuûa con hoaëc khoâng theå cho con buù thì môùi choïn moät loaïi söõa ñaëc bieät daønh cho treû sô sinh ñeå boå sung hoaëc thay theá. Hieän nay, daïng söõa phoå bieán nhaát ñöôïc duøng laø söõa hoäp ôû daïng boät (formula), coù nhieàu loaïi khaùc nhau, ñöôïc cheá bieán theo yeâu caàu cung caáp ñaày ñuû chaát dinh döôõng thích hôïp cho töøng ñoä tuoåi, töø sô sinh cho ñeán caùc doä tuoåi lôùn hôn.

Söõa boø ñoùng hoäp hoaëc söõa töôi chöa pha loaõng coù nhieàu chaát ñaïm, muoái khoaùng, ít carbohydrat. Loaïi söõa naøy thích hôïp vôùi söï phaùt trieån cô theå raát nhanh cuûa loaøi vaät, vaø khoù tieâu hoùa ñoái vôùi cô theå cuûa treû em. Nghieân cöùu cho thaáy raèng moät con beâ chæ caàn khoaûng 50 ngaøy ñeå taêng caân gaáp ñoâi so vôùi luùc môùi sinh ra, trong khi ñoù treû con lôùn chaäm hôn nhieàu, chæ coù theå taêng caân gaáp ñoâi sau khi sinh khoaûng 150 ngaøy.

Neáu phaûi duøng söõa boø nhö söï choïn löïa baét buoäc thì caàn pha loaõng tuøy theo ñoä tuoåi cuûa treû.

Nhieàu ñöùa treû bò dò öùng hoaëc khoâng dung naïp söõa boø thì coù theå thay theá baèng loaïi söõa cheá töø ñaäu naønh.

212

Dinh döôõng vaø ñieàu trò soá laàn giaûm ñi. Chaúng haïn, 5 thaùng tuoåi thì 4, 5 laàn moät ngaøy; tôùi 9 thaùng thì ruùt xuoáng coøn 3 laàn. Neáu treû ñöôïc buù hoaøn toaøn laø söõa meï thì soá laàn caàn taêng leân, vì söõa meï raát deã tieâu hoùa, treû seõ mau ñoùi.

4. Thöïc phaåm cho con: mua saün hay laøm laáy?

Naâng niu buù môùm ñeâm ngaøy, Coâng cha nghóa meï coi taày bieån khôi.

Buù môùm laø hình thöùc nuoâi con cuûa caùc cuï ta khi xöa. Söõa töø baàu vuù meï, thöùc aên thì meï nhai roài môùm cho con, cho tôùi khi con aên thöùc aên ñaëc ñöôïc. Thöïc laø caû moät coâng trình maø chæ tình thöông ngöôøi meï môùi laøm ñöôïc cho con mình.

Nhöõng ngöôøi meï ngaøy nay chuùng ta khoâng laøm gioáng nhö caùc cuï xöa kia, moät phaàn vì söï thay ñoåi quan nieäm trong caùch nuoâi con, moät phaàn vì saün coù nhöõng loaïi söõa vaø thöïc phaåm raát tieän duïng vaø ñaày ñuû dinh döôõng.

Thöïc phaåm ñöôïc cheá bieán saün coù raát nhieàu loaïi, thích hôïp cho treû ôû töøng ñoä tuoåi khaùc nhau, ngöôøi meï chæ vieäc choïn mua loaïi naøo thích hôïp vôùi ñoä tuoåi vaø tình traïng söùc khoûe cuûa con mình. Vaø vieäc nuoâi treû baèng nhöõng loaïi thöïc phaåm naøy raát deã daøng vaø tieän lôïi.

Caùc thöïc phaåm naøy coù nhöõng ñaëc ñieåm chung nhö sau: a. Döïa theo thaønh phaàn trong söõa meï neân coù ñaày ñuû chaát dinh döôõng. b. Tuaân thuû caùc tieâu chuaån veä sinh vaø an toaøn thöïc phaåm, ñöôïc kieåm nghieäm kyõ tröôùc khi löu haønh neân raát an toaøn khi söû duïng.

214

Dinh döôõng vaø ñieàu trò töï nhieân maø ñöùa treû naøo cuõng coù. Töø sô sinh cho ñeán 3, 4 thaùng tuoåi, mieäng beù chöa saün saøng ñeå nhaän thöïc phaåm ñöa vaøo, chæ bieát ngaäm nuùm vuù. Vì theá, cho aên thöïc phaåm ñaëc baèng thìa seõ bò ñaåy ra vaø cuõng khieán beù khoù chòu. Sau 4 thaùng tuoåi, moâi mieäng ñuû söùc maïnh ñeå kheùp kín mieäng vaø vieäc aên baèng thìa coù theå thöïc hieän ñöôïc. Ñoàng thôøi ôû tuoåi naøy, treû coù theå ngoài vöõng, haù mieäng ñoùn thöùc aên.

Nhö vaäy, veà maët khaû naêng thì treû coù theå baét ñaàu aên thöïc phaåm ñaëc töø khoaûng sau 4 thaùng tuoåi. Tuy nhieân, caùc nghieân cöùu cho thaáy laø heä tieâu hoùa cuûa treû vaãn chöa thöïc söï ñuû söùc ñeå tieáp nhaän thöùc aên ñaëc, bao goàm caû khaû naêng tieâu hoùa vaø haáp thuï dinh döôõng trong thöùc aên. Vì theá, lôøi khuyeân chung cuûa taát caû caùc chuyeân gia dinh döôõng vaø y teá laø chæ neân baét ñaàu cho treû aên daëm vôùi thöùc aên ñaëc keå töø sau 6 thaùng tuoåi. Töø sô sinh cho ñeán 6 thaùng tuoåi, ñieàu kieän dinh döôõng lyù töôûng nhaát vaãn laø söõa meï, hoaëc neáu khoâng ñöôïc vaäy thì coù theå boå sung theâm baèng caùc loaïi söõa ñaëc bieät daønh cho treû sô sinh. Sau 6 thaùng tuoåi, vaãn tieáp tuïc cho treû buù söõa meï, nhöng coù theå baét ñaàu cho treû aên daëm theâm moät ít thöùc aên trong ngaøy.

Thöùc aên daëm cho treû neân baét ñaàu vôùi caùc loaïi boät nguõ coác. Coù theå laø boät gaïo löùc, caùc loaïi ñaäu nhö ñaäu xanh, ñaäu ñoû... vaø haàu heát ñeàu ñöôïc boå sung caùc vitamin vaø khoaùng chaát, raát deã tieâu hoùa.

Khoâng cho treû aên baèng caùch pha loaõng boät roài cho vaøo bình. Toát nhaát laø taäp cho treû laøm quen daàn vôùi vieäc aên baèng thìa vaø vôùi thöïc phaåm coù ñoä ñaäm ñaëc taêng daàn.

216

Dinh döôõng vaø ñieàu trò tieáp trong vaøi ngaøy ñeå treû phaân bieät vaø laøm quen vôùi höông vò môùi. Neân laøm chín thòt, gan, caù... baèng nhöõng phöông phaùp nhö luoäc, haáp, naáu nhöø... nhöng traùnh khoâng chieân, raùn vôùi nhieàu daàu môõ.

Loøng ñoû tröùng cuõng coù theå baét ñaàu cho treû aên vaøo sau 6 thaùng tuoåi, baét ñaàu chæ vôùi moät thìa nhoû roài taêng daàn cho tôùi moät loøng ñoû tröùng moãi ngaøy.

Loøng traéng tröùng coù theå gaây dò öùng cho treû, chæ neân cho aên khi ñaõ lôùn hôn nhieàu vaø phaûi deø daët theo doõi laàn aên ñaàu tieân.

8. Coù neân cho beù töï aên moät mình?

Khi ñuû lôùn ñeå töï caàm thìa xuùc thöùc aên ñöa vaøo mieäng, treû thöôøng raát thích laøm vieäc naøy. Nhieàu baø meï ngaïi khoâng cho treû töï aên, vì treû thöôøng laøm ñoå thöùc aên vöông vaõi cuõng nhö ñeå thöùc aên dính vaøo tay chaân, maët muõi...

Tuy nhieân, ñeå cho treû töï aên moät mình laø ñieàu caàn thieát ñeå giuùp treû phaùt trieån nhanh caùc kyõ naêng vaän ñoäng. Cöû ñoäng cuûa treû seõ ngaøy caøng kheùo leùo hôn khi coù ñieàu kieän ñeå vaän ñoäng theo yù muoán, coøn neáu ngaên khoâng cho treû töï laøm moät soá vieäc, treû seõ chaäm phaùt trieån hôn.

Maëc duø vaäy, chæ neân cho treû töï aên moät mình döôùi söï “giaùm saùt” theo doõi chaët cheõ cuûa ngöôøi meï. Tröôùc heát, phaûi taém röûa cho treû thaät saïch seõ tröôùc khi aên, vì thaät ra treû khoâng chæ aên baèng thìa maø coøn raát thích duøng tay boác thöùc aên cho vaøo mieäng. Thöùc aên rôi xuoáng laám baån caàn laáy ñi

218

Dinh döôõng vaø ñieàu trò treû aên ñöôïc khoâng phaûi laø ít. Chæ vì cha meï luoân muoán cho treû aên nhieàu hôn neân môùi thaáy raèng löôïng thöùc aên nhö theá laø ít.

Tuy nhieân, coù nhöõng tröôøng hôïp maø treû thöïc söï bieáng aên, khoâng chòu aên ñuû löôïng dinh döôõng caàn thieát, khieán cho caùc baäc cha meï raát lo ngaïi nhöng khoâng bieát laøm sao ñeå treû chòu aên nhieàu hôn. Sau ñaây laø moät soá gôïi yù coù theå giuùp treû aên ngon hôn, vaø nhôø ñoù coù theå aên nhieàu hôn: a. Böõa aên caàn coù khoâng khí thoaûi maùi, thaân thieän, khoâng eùp treû ngoài goø boù treân gheá. b. Khích leä treû baèng nhöõng troø vui, vöøa chôi vöøa aên, baèng thöïc phaåm nhieàu maøu saéc, höông vò khaùc nhau. c. Ñeå treû ñöôïc thoaûi maùi, töï khaùm phaù moùn aên vôùi caùc giaùc quan cuûa mình, sôø moù moùn aên, ngöûi moùn aên, neám thöû moùn aên... Taát nhieân laø phaûi ñaûm baûo caùc ñieàu kieän veä sinh tröôùc khi cho treû aên. d. Cho treû aên nhieàu moùn aên khaùc nhau töø khi beù ñöôïc 7 – 8 thaùng tuoåi, ñeå treû quen vôùi nhieàu loaïi thöùc aên; ñ. Coù khi treû thích moùn naøy maø khoâng thích moùn kia, khoâng neân eùp treû aên nhöõng moùn khoâng thích. Coù theå vaøo thôøi gian khaùc treû laïi thay ñoåi khaåu vò vaø seõ thích moùn ñoù. e. Khoâng neân cho thuoác boå, thuoác trò beänh vaøo thöùc aên, vì muøi vò thay ñoåi vaø laøm treû thaáy e ngaïi khi aên. e. Khoâng coá eùp treû aên heát phaàn aên, khi treû khoâng thích seõ noân oïe. Laáy thöùc aên vöøa ñuû, khoâng quaù nhieàu coù theå

220

DINH DÖÔÕNG CHO TREÛ TÖØ 1 - 5 TUOÅI

V

öøa troøn moät tuoåi, treû chaäp chöõng bieát ñi, hoïc noùi, vaø baét ñaàu bieát luïc laïo tìm toøi trong xoù naøy, goùc kia...

Nhaø beáp vôùi nhieàu ngaên tuû laø nôi treû raát thích suïc saïo, thaùm hieåm. Bao nhieâu laø noài nieâu, xoong chaûo, hoäp thöïc phaåm, cheùn baùt ñeå cho beù laáy ra, baøy la lieät treân saøn nhaø.

Roài laån quaån heát phoøng nguû, ñeán phoøng khaùch, caàm vaät naøy, neùm vaät kia... Beù treøo caàu thang, luùc 3 tuoåi.

Vaøo tuoåi naøy, treû taêng tröôûng vôùi toác ñoä chaäm hôn giai ñoaïn tröôùc, nhu caàu naêng löôïng cuõng thay ñoåi.

Treû seõ khoâng aên nhieàu laàn nhö trong naêm ñaàu tieân, maø coù theå aên theo cheá ñoä chung vôùi caû gia ñình: ba böõa moät ngaøy, keøm theo moät vaøi laàn aên vaët giöõa caùc aên böõa chính.

AÊn vaët trong thôøi gian caùch khoaûng giöõa caùc böõa aên chính laø caàn thieát cho treû, nhöng ñöøng cho aên quaù nhieàu keûo treû boû caû böõa aên chính hoaëc aên ít ñi.

Treû caàn ñöôïc aên nhieàu loaïi thöïc phaåm ñeå coù taát caû caùc chaát dinh döôõng caàn thieát. Nhöng böõa aên khoâng neân quaù

222

Dinh döôõng vaø ñieàu trò d. Carbohydrat Coù trong caùc thöïc phaåm nhö côm, baùnh mì, haït nguõ coác...

Moãi ngaøy cho aên khoaûng 4 laàn. Vôùi treû moät tuoåi thì moät böõa aên coù theå laø nöûa laùt baùnh, 15g boät nguõ coác, 60g mì hoaëc côm. Vôùi treû 5 tuoåi, moãi böõa aên coù theå laø moät laùt röôõi baùnh mì, 28g boät nguõ coác, 140g côm hoaëc mì.

Moät caâu hoûi maø caùc baäc laøm cha meï thöôøng thaéc maéc laø aûnh höôûng cuûa chaát ngoït treân haønh vi cuûa con.

Nhieàu ngöôøi vaãn tin raèng ñöôøng laøm treû quaù naêng ñoäng (hyperactive). Nhöng keát quaû caùc nghieân cöùu khoa hoïc ñeàu khoâng chöùng minh ñöôïc taùc duïng naøy.

Thöïc ra ñöôøng laïi taêng söï saûn xuaát serotonin, moät chaát coù taùc duïng xoa dòu. Nhöng noùi vaäy khoâng coù nghóa laø coù theå cho treû con aên ñöôøng töï do, vì ñöôøng chæ cho naêng löôïng, khoâng coù chaát dinh döôõng. Treû con aên nhieàu ñöôøng thöôøng coù nguy cô beùo phì vaø saâu raêng.

Beùo phì ôû treû em Moät vaán ñeà caàn löu taâm laø soá treû em beùo phì ngaøy moät gia taêng. Lyù do laø treû em tieâu thuï quaù nhieàu naêng löôïng hôn möùc nhu caàu hoaït ñoäng cuûa cô theå.

Moät trong caùc nguyeân nhaân ñöa ñeán beùo phì coù theå laø do gen di truyeàn, nhöng haàu heát caùc tröôøng hôïp thì nguyeân nhaân chính vaãn laø do aên quaù nhieàu so vôùi nhu caàu vaø khoâng vaän ñoäng cô theå.

Ngaøy nay treû em coù nhieàu hình thöùc giaûi trí tónh taïi,

224

DINH DÖÔÕNG CHO TREÛ TÖØ 6 - 12 TUOÅI

T

ôùi tuoåi naøy, söï taêng tröôûng cô theå ñaõ töông ñoái oån ñònh. Moãi naêm treû cao leân khoaûng 6cm, naëng theâm khoaûng 4 – 5kg. Naõo boä phaùt trieån gaàn nhö naõo ngöôøi tröôûng thaønh.

Treû raát thích hoaït ñoäng, chaïy nhaûy.

Tôùi cuoái giai ñoaïn naøy thì söï taêng tröôûng laïi raát maïnh ñeå söûa soaïn böôùc vaøo tuoåi daäy thì, roài tuoåi thanh nieân.

Trong vieäc aên uoáng ôû giai ñoaïn naøy, treû thöôøng chòu aûnh höôûng töø baïn beø, moâi tröôøng tieáp xuùc... Cha meï neân löu taâm höôùng daãn cho treû nhöõng söï choïn löïa toát ñeå sôùm taäp thaønh thoùi quen theo cheá ñoä dinh döôõng laønh maïnh. Nhaát laø caàn phaûi laøm göông toát cho con caùi noi theo trong vieäc aên uoáng: vöøa phaûi, ñieàu ñoä vaø coù choïn loïc.

Moät soá vaán ñeà caàn löu yù: a. Thöïc phaåm neân haïn cheá chaát beùo, muoái, chaát ngoït; nhieàu carbohydrat, chaát xô;

226

DINH DÖÔÕNG CHO TREÛ TÖØ 13 - 19 TUOÅI

C

ô theå con ngöôøi coù hai thôøi kyø taêng tröôûng nhanh vaø maïnh nhaát, ñoù laø naêm tuoåi ñaàu tieân vaø giai ñoaïn töø 13 tôùi 19 tuoåi. ÔÛ tuoåi daäy thì, con trai lôùn nhanh vaø naëng hôn con gaùi.

Con trai coù nhieàu khoái cô, trong khi ñoù con gaùi laïi nhieàu môõ hôn, ñaëc bieät laø ôû hoâng vaø nhuõ hoa. Cô theå con gaùi coù 25% môõ, trong khi ñoù nam chæ coù 20%.

Nhu caàu dinh döôõng moãi ngaøy nhö sau: – Soá naêng löôïng: nam 2500Kcal, nöõ 2200 Kcal.

45g

– Vitamin A:

800–1000mcg

– Vitamin D: 10mcg

– Vitamin E:

8–10mg

– Vitamin C:

– Vitamin B12:

– Ñaïm:

50mg

2mcg

– Folacin: 150–180mcg – Calci:

1200mg

– Phosphor: 1200mg

– Saét:

12–15mg

– Keõm:

– Iod:

150mcg.

228

12–15mg

RÖÔÏU VAØ SÖÙC KHOÛE

N

gaøy xuaân, nhaø naøo cuõng chuaån bò moät vaøi chai röôïu: röôïu ngaâm thuoác boå, röôïu neáp baùch nhaät, röôïu taây... cho ñeán xoaøng nhaát laø röôïu ñeá thì cuõng phaûi coù tí chuùt, goïi laø cho vui. Taát nhieân laø ngaøy thöôøng, nhieàu ngöôøi cuõng uoáng röôïu, nhöng cheùn röôïu ngaøy xuaân laïi coù yù nghóa khaùc, duø ngöôøi bieát uoáng hay khoâng bieát uoáng cuõng phaûi uoáng vôùi nhau chuùt ñænh, nhö moät thöù taäp tuïc, leã nghi ñaõ laâu ñôøi maø ai ai cuõng tuaân theo.

Maø ñaõ laø taäp tuïc laâu ñôøi thì haún laø cuõng coù caùi khía caïnh hay hay cuûa noù. Trong khi nhöõng cuoäc nhaäu li bì roài daãn tôùi “quaäy laøng phaù xoùm” luoân bò taát caû moïi ngöôøi leân aùn, pheâ phaùn, thì ñoâi chuùt “men cay” trong ngaøy vui laïi coù taùc duïng laøm cho tinh thaàn höng phaán hôn, khieán cho cuoäc vui laïi caøng vui hôn.

Vaø quaû thaät röôïu cuõng khoâng phaûi hoaøn toaøn “ñaùng gheùt” hay “ñaùng sôï” nhö nhieàu ngöôøi vaãn töôûng. Caùi ñaùng gheùt hay ñaùng sôï laø chính vì coù quaù nhieàu ngöôøi laïm duïng röôïu.

Maø ñaõ laø “quaù möùc” thì chaúng coù moùn aên thöùc uoáng naøo laïi khoâng coù haïi.

Töø raát xa xöa, y hoïc ñaõ bieát duøng röôïu nhö moät moùn thuoác trò beänh, nhaát laø y hoïc phöông Ñoâng duøng röôïu nhö

230

Dinh döôõng vaø ñieàu trò nghi thöùc toân giaùo, chöõa beänh, giaûi saàu nhaân theá, keát baïn taâm giao...

Chaúng bieát caâu chuyeän coù thaät hay khoâng, nhöng söï hieän dieän cuûa röôïu trong cuoäc soáng con ngöôøi töø raát laâu xa vaø coù moät aûnh höôûng quan troïng ñeán neáp soáng cuûa haàu heát caùc daân toäc treân theá giôùi thì quaû laø ñieàu coù thaät.

Vì sao ngöôøi ta uoáng röôïu?

Coù ngöôøi ngoài nhaâm nhi, nhaám nhaùp ñeå thöôûng thöùc höông vò thôm ngon cuûa röôïu. Ngöôøi saønh röôïu phaûi “tri kyø vò, tri kyø höông, tri kyø aûo, tri kyø linh” cuûa röôïu.

Coù ngöôøi uoáng ñeå queân söï ñôøi, giaûi quyeát taâm traïng hoaëc suy ngaãm veà soá phaän cuûa mình. Hoï ngoài uoáng moät mình nhö ñoái thoaïi vôùi chính mình.

Hoaëc chuû taïc khaùch thuø, beân chuùc möøng, beân ñaùp laïi.

Naâng cheùn röôïu chuùc nhau cuõng coù cung caùch: ngöôøi ít tuoåi khoâng naâng cheùn mình cao hôn cheùn ngöôøi nhieàu tuoåi.

Nhöng khi cheùn chuù cheùn anh, ñoàng tueá, ñoàng haïng thì töï do, thoaûi maùi.

Töø thöôïng coå, khi tình côø uoáng chaát nöôùc cuûa moät mieáng baùnh boû queân trong ly nöôùc laõ hoaëc chuøm nho leân men, con ngöôøi boãng thaáy saûng khoaùi, leân tinh thaàn, haêng haùi. Roài ñeán khi ñaõ quen vôùi men cay, thaáy thích caùi vò noàng, luùc aáy thì vui cuõng uoáng, maø buoàn cuõng uoáng. Uoáng cho tôùi khi maát caû lyù trí, chaúng coøn bieát mình laø ai, tuùy luùy caøn khoân. Nhö vaäy taát nhieân laø khoâng theå traùnh khoûi voâ soá nhöõng ruûi ro, nguy hieåm vaø taøn haïi söùc khoûe.

Vì theá, coù muoán uoáng röôïu thì phaûi uoáng vöøa phaûi, chöøng

232

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Ngoaøi röôïu nguyeân chaát, ngöôøi ta coøn uoáng röôïu ngaâm thuoác vôùi nhieàu coâng duïng trò beänh nhö Nhaân saâm töûu, Thaäp toaøn ñaïi boå töûu, Nguõ gia bì töûu, Loäc nhung töûu, Phong thaáp döôïc töûu, Caùp giôùi töûu (röôïu taéc keø)...

Caùc nghieân cöùu thöïc nghieäm Ñoâng Taây cuõng neâu ra nhieàu taùc duïng tích cöïc cuûa röôïu ñoái vôùi söùc khoûe, neáu ñöôïc duøng vöøa phaûi, haïn cheá. Chaúng haïn: 1. Kích thích khaåu vò Röôïu khai vò laø röôïu duøng ngay tröôùc böõa aên ñeå kích thích söï ngon mieäng. Vôùi caùc cuï thì thöôøng laø moät chung röôïu thuoác, ngöôøi trung nieân coù theå duøng röôïu maïnh. Nhöng chæ moät ly thaät nhoû thoâi. Ñeå röôïu coù taùc duïng kích thích khaåu vò, chæ caàn moät chuùt “nhaám nhaùp öôùt mieäng” laø ñaõ ñuû ñeå khôi ñoäng nhöõng nuï vò giaùc treân löôõi, taêng hoaït ñoäng cuûa tuyeán nöôùc boït cuõng nhö ñeå daï daøy tieát theâm dòch vò chuaån bò cho söï tieâu hoùa thöùc aên saép ñöa vaøo. Ngoaøi ra, röôïu cuõng laøm taêng caûm giaùc ñoùi, neân trong caùc böõa tieäc coù röôïu ta thöôøng aên nhieàu hôn.

Trong y hoïc, caùc vò thaày thuoác thöôøng khuyeân ngöôøi cao tuoåi, ngöôøi môùi bình phuïc sau côn beänh naëng, nhöõng ngöôøi khoâng bò beänh daï daøy, coù theå uoáng moät chuùt röôïu nhö vaäy tröôùc böõa aên ñeå aên ngon hôn.

2. Giaûm cholesterol YÙ kieán veà aûnh höôûng cuûa röôïu caùc loaïi leân chaát beùo cholesterol vaãn chöa ñöôïc hoaøn toaøn thoáng nhaát. Nhöng keát quaû nhieàu nghieân cöùu cho thaáy bia coù theå laøm taêng möùc

234

Dinh döôõng vaø ñieàu trò raèng “söï baûo veä naøy laø do taùc duïng cuûa chaát coàn chöù khoâng phaûi do hoùa chaát naøo khaùc coù trong caùc loaïi röôïu, bia”.

Baùc só Arthur Klasky, chuyeân gia veà tim ôû Oakland, California, laø moät trong nhöõng ngöôøi ñaàu tieân löu yù ñeán taùc duïng tích cöïc cuûa röôïu vôùi tim. Caùch ñaây gaàn 30 naêm, khi so saùnh hoà sô beänh lyù cuûa treân 100.000 beänh nhaân, oâng ta thaáy nhöõng ngöôøi khoâng uoáng röôïu ñeàu bò nhoài maùu cô tim nhieàu hôn nhöõng ngöôøi uoáng vöøa phaûi. Ñaïi hoïc Harvard khi theo doõi 85.000 nöõ ñieàu döôõng tuoåi töø 34 ñeán 59 trong thôøi gian 12 naêm, cuõng ñi ñeán keát luaän töông töï.

Veà nguyeân nhaân gaây nhoài maùu cô tim, gaàn ñaây ñaõ coù moät khaùm phaù môùi giuùp hieåu roõ hôn ñoâi chuùt veà beänh naøy.

Töø tröôùc, nguyeân nhaân cuûa nhoài maùu cô tim ñöôïc giaûi thích nhö sau: nhöõng maûng böïa (plaque) goàm caùc chaát môõ, teá baøo ñoùng vaøo thaønh ñoäng maïch, laøm söï löu thoâng cuûa maùu chaäm laïi. Moät luùc naøo ñoù, ñoät nhieân coù moät cuïc maùu ñoâng xuaát hieän, laøm taéc ngheõn söï löu thoâng cuûa maùu taïi choã coù maûng böïa. Maùu khoâng ñeán tim ñöôïc, teá baøo tim suy nhöôïc vì thieáu dinh döôõng, khoâng hoaït ñoäng, tai naïn tim xaûy ra vaø gaây töû vong.

Hieän nay, söï kieän naøy ñöôïc giaûi thích hôi khaùc ñi moät chuùt. Ngöôøi ta nhaän thaáy raèng nhöõng maûng böïa lôùn chæ gaây ra khoaûng 15% tai naïn tim, soá coøn laïi laø do nhöõng böïa nhoû, nhaát laø nhöõng böïa meàm, vì noù deã tan vôõ thaønh nhöõng maûnh vuïn. Nhöõng maûnh naøy gaây moät phaûn öùng hoùa hoïc daây chuyeàn, taïo ra moät cuïc maùu ñoâng. Moät luùc naøo ñoù, cuïc

236

Dinh döôõng vaø ñieàu trò phaûi röôïu moãi ngaøy thì caùc chöùc naêng cuûa naõo boä khaù hôn: hoï ít coù nguy cô bò sa suùt trí tueä.

Theo keát quaû nghieân cöùu ôû Netherland, ñaøn oâng uoáng röôïu moät caùch chöøng möïc, ñieàu ñoä ñeàu ít bò giaûm khaû naêng nhaän thöùc.

Trong kyø ñaïi hoäi Quoác teá naêm 2000 veà beänh Alzheimer taïi Washington D.C., baùc só Lindsay A. Farrer coù trình baøy laø nhöõng ai uoáng moät, hai ly röôïu vang hoaëc bia moãi ngaøy coù theå giaûm nguy cô maéc beänh Alzheimer tôùi 30%.

Theo oâng ta thì röôïu laøm taêng löôïng maùu löu haønh leân naõo vaø röôïu cuõng coù nhöõng chaát choáng oxy hoùa giuùp teá baøo naõo hoaït ñoäng toát hôn.

Môùi ñaây, taäp san y hoïc uy tín Lancet ñaêng keát quaû moät nghieân cöùu taïi Haø Lan veà “röôïu vôùi hieän töôïng sa suùt trí tueä”. Theo baùo naøy thì khoaûng 15 – 30ml röôïu moãi ngaøy coù theå ngaên ngöøa beänh Alzheimer.

Lyù do ñöôïc ñöa ra ñeå giaûi thích laø moät chuùt röôïu laøm maùu loaõng hôn, laøm giaûm cholesterol, maùu löu thoâng khoâng trôû ngaïi. Nhöng coøn coù moät caùch giaûi thích khaùc laø löôïng röôïu vöøa phaûi kích thích naõo tieát theâm hoùa chaát acetylcholine, moät chaát giuùp cho vieäc hoïc hieåu vaø ghi nhôù toát hôn.

6. Loaïi röôïu laøm giaûm nguy cô ung thö Nghieân cöùu taïi Ñaïi hoïc South Carolina – Columbia cho thaáy laø aên thòt nöôùng quaù chín coù theå ñöa ñeán nguy cô ung thö vuù. Theo nghieân cöùu ôû Nhaät thì chaát gaây ung thö ñoù thuoäc nhoùm heterocyclic amines (HAs), nhöng khi duøng

238

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

Taùc duïng tieâu cöïc cuûa röôïu 1. Röôïu laø chaát gaây nghieän Ngay caû khi söû duïng röôïu nhö moät loaïi thuoác ñeå trò beänh, röôïu vaãn coù theå gaây nghieän neáu uoáng nhieàu vaø lieân tuïc. Vaø ghieàn röôïu laø moät beänh coù theå ñöa tôùi söï huûy hoaïi cô theå, phaàn xaùc cuõng nhö phaàn hoàn. Ghieàn cuõng keùo theo nhöõng baêng hoaïi trong gia ñình vaø laø gaùnh naëng cho xaõ hoäi.

2. Röôïu coù nhieàu nguy cô gaây ung thö Theo American Cancer Society, ngöôøi uoáng treân 45ml röôïu maïnh moãi ngaøy thì coù nhieàu nguy cô bò ung thö mieäng, cuoáng hoïng, rieâng vôùi phuï nöõ coøn coù theâm khaû naêng taêng nguy cô ung thö vuù. Nghieân cöùu taïi University of Oklahoma cho thaáy laø uoáng nhieàu hôn 525ml bia moãi ngaøy thì coù nhieàu nguy cô bò ung thö tröïc traøng.

3. Röôïu ñöa ñeán suy dinh döôõng Uoáng nhieàu röôïu ñöa ñeán suy dinh döôõng. Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, röôïu chæ cung caáp cho cô theå moät soá naêng löôïng, coøn chaát dinh döôõng laïi raát ít. Uoáng moät ít bia coù theå giuùp aên ngon mieäng hôn, nhöng uoáng ñeán vaøi lon thì no caû buïng, trong daï daøy khoâng coøn choã cho thöïc phaåm.

Ngoaøi ra, neáu uoáng nhieàu, ñi tieåu nhieàu, laïi theâm oùi möûa, tieâu chaûy thì maát heát vitamin, khoaùng chaát. Theá laø thieáu dinh döôõng vôùi nhieàu haäu quaû nguy haïi khoân löôøng.

4. Röôïu laøm roái loaïn cöông döông Ñaõ coù nhieàu baèng chöùng laø uoáng nhieàu röôïu ñöa ñeán

240

Dinh döôõng vaø ñieàu trò naâng cao cholesterol trong maùu. Coøn môõ ñoùng ôû voøng soá ba khi phuï nöõ leân caân thì ít coù aûnh höôûng xaáu cho söùc khoûe.

Gerard Klose, moät nhaø nghieân cöùu ôû Ñöùc cho bieát laø ñaøn oâng coù voøng buïng 94cm ñaõ baét ñaàu coù vaán ñeà, neáu voøng buïng leân treân 102cm thì ngöôøi ñoù coù nhieàu nguy cô maéc beänh tieåu ñöôøng, beänh tim, beänh ung thö.

7. Röôïu gaây khuyeát taät cho thai nhi Hoäi chöùng “meï nghieän röôïu, con khuyeát taät” laø moät haäu quaû ñaùng cheâ traùch khi ngöôøi meï ñang mang thai maø uoáng nhieàu röôïu. Khi mang thai duø uoáng ít röôïu cuõng khoâng toát, coøn neáu uoáng nhieàu vaø keùo daøi, lieân tuïc thì seõ ruùt ngaén thai kyø (sinh non), ñöùa treû coù ñaàu nhoû, maët dò daïng, tim hö, trí tueä ñaàn ñoän... Nhöõng ñöùa con baát haïnh do meï nghieän röôïu laø moät gaùnh naëng veà moïi maët cho caû gia ñình vaø xaõ hoäi.

8. Röôïu gaây maát töï chuû Uoáng nhieàu coù theå ñöa ñeán maát töï chuû, deã noùng giaän, gaây goå vaø hay gaây ra tai naïn nhö ñuïng xe, teù ngaõ. Haøng traêm söï vieäc khoâng mong muoán ñeàu coù theå baét ñaàu töø choã khoâng laøm chuû ñöôïc baûn thaân.

Uoáng vaøo luùc naøo Ña soá ñeàu ñoàng yù laø neân uoáng vaøo böõa aên coù côm coù thòt.

Thöùc aên taïo lôùp loùt trong loøng daï daøy, röôïu cuõng hoøa laãn trong thöùc aên neân giaûm toác ñoä röôïu ngaám vaøo maùu. Thöùc aên cung caáp chaát dinh döôõng, laøm ta mau no buïng, seõ uoáng

242

Dinh döôõng vaø ñieàu trò 3. Thuoác trò traàm caûm vaø röôïu ñeàu coù taùc duïng laøm dòu thaàn kinh, maø neáu dòu quaù thì laïi coù nhieàu haäu quaû khoâng toát vì seõ coù tai naïn khi laùi xe, giaûm chöùc naêng nhieàu cô quan, ñöa ñeán khoù thôû, buoàn nguû, huyeát aùp thaáp, hoân meâ.

Beänh nhaân ñang uoáng loaïi thuoác taâm thaàn Monoamine Oxidase (MAO) ñeàu khoâng ñöôïc uoáng röôïu vì töông taùc maïnh cuûa hai thöù.

4. Taïi caùc trung taâm cai nghieän röôïu, ngöôøi beänh thöôøng ñöôïc cho uoáng thuoác vieân loaïi Disulfam. Ñaây khoâng phaûi laø thuoác trò nghieän, maø laø loaïi thuoác duøng ñeå “raên ñe”, nhaéc nhôû ngöôøi nghieän ñöøng uoáng röôïu. Vì khi ñaõ uoáng Disulfam thì duø chæ uoáng moät tí röôïu laø maët maøy seõ noùng böøng, oùi möûa, choùng maët, huyeát aùp giaûm, taâm thaàn baán loaïn raát khoù chòu. Moãi laàn nghó tôùi phaûn öùng naøy laø ngöôøi nghieän seõ gheâ sôï, khoâng daùm uoáng röôïu nöõa.

5. Ñang uoáng thuoác caàm maùu, ñang coù beänh tieåu ñöôøng thì khoâng neân uoáng röôïu, vì röôïu laøm chuyeån hoùa thuoác caàm maùu, laøm maùu loaõng hôn cuõng nhö laøm giaûm ñöôøng trong maùu khieán coù côn thieáu ñöôøng traàm troïng.

6. Ngöôøi uoáng röôïu maø huùt tôùi moät bao thuoác laù moãi ngaøy thì coù nhieàu nguy cô ung thö phoåi hôn ngöôøi khoâng uoáng röôïu.

7. Bia coù nhieàu purin, tieàn thaân cuûa acid uric, neân ngöôøi

244

RÖÔÏU VAØ PHUÏ NÖÕ COÙ THAI

R

öôïu laø moät trong caùc döôïc phaåm coå xöa nhaát maø nhaân loaïi ñaõ töøng bieát tôùi. Vaø röôïu cuõng laø moät trong nhöõng chaát ñoäc haïi maø con ngöôøi töï nguyeän tieâu thuï.

Taïi moät vaøi quoác gia AÂu Myõ, röôïu laø nguyeân nhaân haøng ñaàu gaây ra chaäm phaùt trieån trí tueä cho ñöùa con khi ngöôøi meï mang thai nghieän röôïu. Haäu quaû naøy ñöùng treân caû hoäi chöùng Down, tröôøng hôïp ñöùa con chaäm trí do meï lôùn tuoåi sinh con laàn ñaàu.

Töø theá kyû thöù 18, caùc nhaø nghieân cöùu vaø caùc thaày thuoác Anh, Phaùp ñaõ quan saùt thaáy haäu quaû khoâng toát cuûa röôïu ñoái vôùi thai nhi khi ngöôøi meï mang thai uoáng röôïu.

Nhöng thöïc ra aûnh höôûng tai haïi naøy ñaõ ñöôïc ghi nhaän trong Kinh Thaùnh: “Ngöôøi nöõ coù thai ñeàu ñöôïc nghieâm tuùc khuyeán caùo laø khoâng uoáng röôïu nho hoaëc ñoà uoáng maïnh vaø khoâng ñöôïc aên thöïc phaåm khoâng tinh khieát ñeå traùnh toån thöông cho thai nhi.”

Trieát gia Aristote thì noùi nhöõng ngöôøi meï say söa, ñieân khuøng, thöôøng sinh ra con luø ñuø, chaäm chaïp.

246

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Ñeán naêm 1989, treân moãi chai röôïu ñeàu buoäc ghi lôøi caûnh baùo veà FAS nhö sau: “Phuï nöõ khoâng neân uoáng röôïu khi mang thai vì coù nguy cô gaây khuyeát taät cho thai nhi.” Vieäc ghi roõ lôøi caûnh baùo naøy treân nhaõn hieäu röôïu laø söï thaønh coâng cuûa nhieàu cuoäc vaän ñoäng keå töø naêm 1977, vì caùc haõng saûn xuaát röôïu luoân phaûn ñoái ñeå baûo veä quyeàn lôïi cuûa hoï.

Cuõng naêm 1989, taïi Hoa Kyø, treân giaáy khai sinh coù daønh theâm moät oâ troáng ñeå ghi roõ neáu ngöôøi meï nghieän röôïu trong thôøi gian mang thai ñöùa treû.

Cuõng gioáng nhö vôùi tröôøng hôïp thuoác laù, nhieàu ngöôøi ñaõ ñöùng ra kieän caùc nhaø saûn xuaát röôïu vì taùc duïng tai haïi cuûa röôïu treân thai nhi.

Maëc duø ñaõ coù nhieàu noã löïc, cho ñeán nay ngöôøi ta vaãn ghi nhaän moät tyû leä töø 1 ñeán 3 phaàn ngaøn treû em treân toaøn theá giôùi chòu aûnh höôûng cuûa tình traïng ñaùng buoàn naøy.

AÛnh höôûng röôïu treân thai nhi Khi uoáng röôïu thì meï uoáng bao nhieâu con cuõng uoáng baáy nhieâu, vì röôïu theo maùu löu chuyeån sang con vôùi cuøng noàng ñoä.

Neáu trong maùu meï coù noàng ñoä röôïu laø 0,3% thì ôû thai nhi cuõng laø 0,3%. Nhöng nhôø cô theå to lôùn hôn, laù gan lôùn hôn, neân ngöôøi meï phaân huûy löôïng röôïu naøy nhanh choùng hôn so vôùi thai nhi. Vì theá, neáu ngöôøi meï say röôïu chæ trong vaøi giôø thì thai nhi vaãn coøn tieáp tuïc “li bì” ñeán vaøi ngaøy! Uoáng say khöôùt trong thôøi gian ngaén laïi caøng nguy haïi hôn caû uoáng lai rai keùo daøi nhieàu naêm.

248

Dinh döôõng vaø ñieàu trò nhöõng bieåu hieän khaùc nhau.

Khi tuoåi coøn thô, treû hay boàn choàn, deã bò kích thích, aên nguû khoù khaên, chaäm lôùn, chaäm phaùt trieån, cöû ñoäng khoâng nhòp nhaøng.

Tröôùc tuoåi ñi hoïc, treû coù bieåu hieän hieáu ñoäng quaù möùc, keùm taäp trung, chaäm hieåu, dieãn taû ngoân ngöõ khoù khaên.

Vaøo tuoåi ñi hoïc thì treû khoâng theå taäp trung söï chuù yù, quaù hieáu ñoäng, khoâng bieát laøm toaùn, hoïc hoûi chaäm, keùm tieáp thu, haønh ñoäng khoâng töï chuû.

Khi lôùn leân, treû keùm trí nhôù, keùm suy luaän, nhaän xeùt, khoâng bieát caùch söû duïng tieàn baïc, khoâng bieát haäu quaû vieäc laøm, haønh ñoäng theo duïc tính khoâng hôïp lyù, coù vaán ñeà trong haønh vi, cö xöû.

Hoäi chöùng naøy laø moät taøn taät vónh vieãn, vì khoâng theå chöõa trò döùt cuõng nhö cô theå treû khoâng theå töï vöôït qua khi lôùn leân nhö moät soá beänh taät khaùc. Lyù do laø vì teá baøo thaàn kinh hö hoûng khoâng hoài phuïc. Nhieàu teá baøo thaàn kinh khoâng phaùt trieån, khoâng taêng tröôûng, boû troáng, thieáu daây thaàn kinh noái keát neân caùc chöùc naêng bò roái loaïn.

Ñaây laø moät vaán ñeà quan troïng gaây aûnh höôûng tôùi söùc khoûe naïn nhaân cuõng nhö coù nhieàu haäu quaû xaáu cho caû gia ñình vaø xaõ hoäi.

3. Giai ñoaïn mang thai Nghieân cöùu treân cô theå loaøi vaät mang thai cho thaáy taùc haïi cuûa röôïu trong giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa thai kyø (töông ñöông vôùi 3 thaùng ñaàu tieân cuûa thai kyø ôû con ngöôøi) ñöa tôùi khuyeát taät caùc cô quan cô theå; giai ñoaïn thöù hai vaø thöù ba daãn ñeán haønh vi baát thöôøng. Nhieàu quan saùt cho thaáy

250

Dinh döôõng vaø ñieàu trò 1983 ñaõ söûa laïi laø “khi coù thai neân traùnh uoáng röôïu laø toát nhaát”.

Naêm 1977, hai toå chöùc quan troïng veà beänh nghieän röôïu taïi Hoa Kyø laø National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism (NIAAA) vaø National Council on Alcoholism and Drug Dependence (NCADD) ra moät thoâng caùo chung tuyeân boá raèng “phuï nöõ coù thai neáu moãi ngaøy uoáng töø 90ml röôïu maïnh trôû leân seõ coù nhieàu nguy cô sinh con khuyeát taät”. Caån thaän hôn nöõa, hoï coøn xaùc nhaän theâm “ngay caû töø 30ml cho tôùi 90ml röôïu maïnh cuõng coù theå gaây ra toån thöông cho thai nhi”.

Taäp san cuûa Hoäi Y só Hoa Kyø vaøo thaùng 10 naêm 1984 coù ñaêng moät baøi ñaïi yù laø “duø chæ uoáng löôïng röôïu vöøa phaûi cuõng gaây ra chaäm taêng tröôûng cho thai nhi”.

Caøng ngaøy caøng coù nhieàu chöùng minh chaéc chaén laø taùc haïi cuûa röôïu leân thai nhi tuøy thuoäc vaøo soá löôïng: uoáng nhieàu, haïi nhieàu. Vì theá, nhieàu ngöôøi deã daøng ñi ñeán keát luaän laø uoáng ít, haïi ít; hay noùi khaùc ñi laø khi ngöôøi meï ñang mang thai thì khoâng coù moät lieàu löôïng röôïu naøo coù theå xem laø an toaøn cho thai nhi caû. Ñaëc bieät, chæ caàn coù moät ñoâi laàn uoáng say meàm cuõng ñaõ quaù ñuû ñeå gaây haïi nghieâm troïng cho thai nhi.

Vì khoâng thoáng nhaát yù kieán vôùi nhau veà moät “lieàu löôïng an toaøn”, neân giôùi chöùc thaåm quyeàn laïi thoáng nhaát ñöa ra moät lôøi khuyeân raát an toaøn laø khoâng neân uoáng röôïu khi coù thai.

Vaán ñeà FAS ñaët ra ñuùng vaøo giai ñoaïn coù tyû leä phuï nöõ, nhaát laø thieáu nöõ, duøng röôïu taêng cao. Trong khi ñoù kyõ ngheä saûn xuaát röôïu laïi phaùt trieån raát maïnh vaø ñoùng goùp nhieàu

252

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Tim thaän coù dò taät. Vaùch nhó thaát thuûng raùch. Thaän giaûm saûn, chia ñoâi; baøng quang coù tuùi (bladder diverticula), ngoïc haønh naèm trong buïng.

Caùc em ñeàu chaäm lôùn, bieáng aên, nheï caân, nguû nghæ baát thöôøng. Ña soá coù theå taêng tröôûng ñöôïc nhöng raát chaäm.

2. Chaäm phaùt trieån trí tueä Haàu heát caùc em coù chæ soá thoâng minh IQ (intelligence quotient) thaáp, khoaûng 68 (so vôùi chæ soá trung bình laø 100).

Khaû naêng ñoïc hieåu vaø khaû naêng toaùn hoïc phaùt trieån khoâng ñoàng ñeàu vaø caû hai ñeàu chaäm chaïp.

Veà phöông dieän giaùo duïc, maëc duø vaãn “coù theå daïy doã ñöôïc”, nhöng coù ñeán 90% caùc em keùm khaû naêng tieáp thu vaø dieãn taû ngoân ngöõ, 95% khoâng hoïc bieát ñöôïc caùch söû duïng tieàn.

Caùc em coù tieáng noùi lô lôù, aâm thanh naèm laïi trong cuoáng hoïng, ñeàu ñeàu, cöùng nhaéc, phaùt aâm khoâng roõ duø yù nghóa vaø noäi dung bình thöôøng.

Thôøi gian phaûn öùng chaäm, keùm taäp trung; khoâng phaân bieät ñöôïc maøu saéc, khoù nhôù teân ngöôøi vaø söï vaät; keùm phaùn xeùt, khoâng bieát haäu quaû haønh ñoäng cuûa mình; khoâng yù thöùc ñöôïc töông lai; khoâng phaân bieät khen cheâ, ôn nghóa; keùm phoái hôïp caùc haønh ñoäng.

Ngay töø khi coøn beù, caùc em ñaõ ngang ngöôïc, hay ñoøi hoûi vaø gaây böïc mình cho ngöôøi khaùc. Lôùn leân chuùng thích soáng coâ ñoäc, baát caàn ñôøi, khoâng chôi vôùi ai, khoâng nghe lôøi ai, löôøi bieáng, thuï ñoäng, buoàn voâ côù, aên caép vaët, xaâm phaïm tình duïc, laïm duïng röôïu.

254

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Thöïc teá cho thaáy laø nhöõng phuï nöõ coù thai coøn treû, hoân nhaân tan vôõ, keùm vaên hoùa, nghieän thuoác laù laø nhöõng ñoái töôïng thöôøng uoáng nhieàu röôïu. Hoï caàn ñöôïc löu taâm khuyeân giaûi nhieàu hôn.

Tröôøng hôïp xeùt thaáy caàn phaûi baûo veä thai nhi thì coù theå ñaët ngöôøi meï döôùi söï giaùm saùt cuûa luaät phaùp. Nghieän röôïu khi coù thai ñöôïc nhieàu ngöôøi xem nhö moät hình thöùc baïo haønh vôùi thai nhi, cöôùp maát ñi quyeàn soáng cuoäc ñôøi bình thöôøng cuûa chuùng.

Trong höôùng daãn, giaùo duïc, neân nhaán maïnh ôû nhöõng aûnh höôûng xaáu cuûa röôïu vaø lôïi ích cuûa caû meï laãn con khi meï ngöng uoáng. Khoâng bao giôø quaù treã ñeå boû röôïu, vì ngöng luùc naøo laø thai nhi bôùt nguy haïi luùc ñoù, vaø duø muoän ñeán ñaâu cuõng vaãn coøn hôn laø cöù tieáp tuïc uoáng. Thuyeát phuïc hôn laø doïa naït ñeå traùnh thaùi ñoä ñoái khaùng, böôùng bænh.

Vôùi ñöùa con thì vieäc chaêm soùc, ñieàu trò phöùc taïp, toán keùm vaø laâu daøi hôn vì ñöùa beù sinh ra vôùi nhieàu vaán ñeà toån thöông veà theå xaùc vaø taâm thaàn haàu nhö khoâng hoài phuïc.

Vaøo tuoåi ñi hoïc, caùc em ñeàu coù nhieàu khoù khaên trong hoïc ñöôøng. Lôùn leân, caùc em hay coù nhöõng haønh vi khoâng hôïp lyù, phaïm phaùp, khoâng giöõ ñöôïc lieân heä gia ñình, nhaát laø ñoái vôùi ngöôøi meï ñaõ sinh ra mình. Ña soá caùc em ñöôïc chaêm soùc bôûi cha meï nuoâi hoaëc trong vieän moà coâi. Nhieàu em sau naøy cuõng rôi vaøo voøng nghieän ngaäp, beâ tha.

Vaø xaõ hoäi phaûi cöu mang gaùnh naëng giuùp ñôõ caùc em suoát ñôøi.

256

CHOLESTEROL VAØ SÖÙC KHOÛE

T

öø xa xöa, con ngöôøi ñaõ bieát raùn môõ lôïn laáy môõ nöôùc ñeå xaøo naáu. Toùp môõ coøn ñöôïc cheá bieán thaønh moùn aên nhö chieân gioøn, xaøo vôùi caùc loaïi rau hoaëc naáu canh caø chua.

Ngöôøi ta aên môõ heo thaû cöûa, voâ tö. Moùn thòt môõ döa haønh, thòt kho ñoâng vôùi nhieàu môõ traéng khoâng theå thieáu trong dòp coù khaùch hay leã laïc.

Roài ñeán thôøi gaàn ñaây, khi kyõ ngheä cheá bieán thöùc aên phaùt trieån maïnh thì thòt hoäp, pa teâ, bô söõa, jambon nhieàu chaát beùo lan traøn khaép nôi treân theá giôùi vaø trôû thaønh nhöõng moùn aên thôøi thöôïng, sang troïng. Chaát beùo ñaõ ñoàng haønh trong caùc böõa aên cuûa con ngöôøi khoâng bieát töï bao giôø.

Vaäy maø khoâng maáy ai coù theå ngôø ñöôïc raèng, vôùi nhöõng khaùm phaù môùi cuûa khoa hoïc ngaøy nay thì môõ lôïn ñaõ ñöôïc chæ roõ laø moät trong nhöõng chaát beùo coù nguy cô ñöa ñeán beänh vöõa xô ñoäng maïch vôùi caùc bieán chöùng gaây nhieàu töû vong, taøn pheá.

258

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Vaø töø ñoù con ngöôøi raát löu taâm, ñoâi khi quaù aùm aûnh, tôùi vai troø cuûa chaát beùo trong beänh tim maïch. Nhieàu ngöôøi coøn khoâng naém vöõng, ñoâi khi boái roái veà söï töông quan giöõa chaát beùo trong thöïc phaåm vôùi caùc beänh tim vì coù quaù nhieàu thoâng tin nghieân cöùu phöùc taïp.

Chaát beùo Chaát beùo hoaëc lipid laø nhöõng phaân töû khoâng hoøa tan trong nöôùc. Lipid coù chöùa nhieàu acid beùo (fatty acid), raát caàn thieát cho söï taêng tröôûng cuûa con ngöôøi. Ngoaøi ra lipid coøn coù nhieàu vai troø quan troïng khaùc trong cô theå nhö: 1. Laø thaønh phaàn caáu taïo maøng teá baøo.

2. Laø nguoàn cung caáp naêng löôïng.

3. Laø lôùp ñoän ñeå caùch ly vaø baûo veä phuû taïng.

4. Laø phöông tieän chuyeân chôû caùc vitamin hoøa tan trong chaát beùo.

Coù nhieàu loaïi lipid maø cholesterol vaø acid beùo ñöôïc nhaéc tôùi nhieàu hôn caû. a. Acid beùo Goàm coù caùc nhoùm khaùc nhau nhö acid beùo baõo hoøa (saturated fatty acid) acid beùo chöa baõo hoøa daïng ñôn (monounsaturated fatty acid) vaø acid beùo chöa baõo hoøa daïng ña (polyunsaturated fatty acid). Taát caû ñeàu ñöôïc caáu taïo bôûi caùc phaân töû carbon, hydrogen vaø oxygen.

Khi caùc phaân töû coù carbon mang moät soá löôïng toái ña nguyeân töû hydrogen thì chaát beùo ñöôïc goïi laø baõo hoøa

260

Dinh döôõng vaø ñieàu trò chöùc naêng goùp phaàn trong vieäc taïo maøng teá baøo, moâ thaàn kinh naõo boä, vaø laø thaønh phaàn caáu taïo cuûa maät, hormon steroid, vitamin D. Haàu heát löôïng cholesterol caàn thieát trong cô theå ñeàu ñöôïc gan cung caáp ñuû neân ta khoâng caàn phaûi aên theâm. ÔÛ ngöôøi khoûe maïnh, gan seõ giaûm vieäc taïo ra cholesterol khi thöïc phaåm coù nhieàu chaát beùo loaïi naøy ñöôïc tieâu thuï.

Chæ coù thöïc phaåm töø ñoäng vaät môùi coù cholesterol, thí duï nhö trong thòt boø, söõa, bô, pho maùt...

Trong maùu, cholesterol ñöôïc chaát ñaïm (protein) chuyeân chôû vaø ñöôïc goïi laø lipoprotein. Tuøy theo tyû leä protein nhieàu hay ít, ta coù lipoprotein tyû troïng thaáp (LDL - low density lipoprotein), hay lipoprotein tyû troïng cao (HDL - high density lipoprotein), cuõng coù moät phaàn raát nhoû lipoprotein tyû troïng raát thaáp (VLDL – very low density lipoprotein) ñöôïc gan taïo ra.

HDL thöôøng ñöôïc coi nhö phaàn töû hieàn hoøa toát buïng vì noù ñöa cholesterol vaøo tích tröõ trong gan ñeå roài ñöôïc ñaøo thaûi ra khoûi cô theå, do ñoù laøm bôùt môõ löu thoâng trong maùu, laøm giaûm nguy cô ñoùng môõ ôû thaønh ñoäng maïch, giaûm nguy cô beänh vöõa xô ñoäng maïch.

Ngöôïc laïi LDL laø thaønh phaàn tieâu cöïc, xaáu tính. Noù chuyeån cholesterol vaøo caùc teá baøo cuûa cô theå. Khi cholesterol trong maùu leân cao, teá baøo khoâng ñuû choã nhaän thì cholesterol seõ lôûn vôûn trong maùu vaø gia taêng söï ñoùng böïa ôû thaønh ñoäng maïch.

262

Dinh döôõng vaø ñieàu trò d. Acid beùo omega–3 Loaïi acid beùo naøy cuõng ñoùng vai troø raát tích cöïc trong vieäc ngöøa nguy cô beänh tim. Noù coù nhieàu trong môõ cuûa caùc loaïi caù hoài, caù ngöø, caù thu, caù sardin... Thoå daân Eskimo aên nhieàu caù neân soá ngöôøi bò beänh tim raát thaáp vaø coù raát ít cholesterol trong maùu.

Vai troø cuûa chaát beùo trong cô theå Chaát beùo laø moät trong ba nguoàn cung caáp naêng löôïng chuû yeáu cho caùc chöùc naêng cuûa cô theå: chaát ñaïm, chaát carbohydrat vaø chaát beùo. Chaát beùo cung caáp naêng löôïng nhieàu gaáp ñoâi so vôùi 2 loaïi kia: 1g chaát beùo cung caáp cho cô theå 9kcal, trong khi 1g carbohydrat hay chaát ñaïm chæ cho 4kcal.

Chaát beùo cuõng nhö cholesterol khoâng phaûi laø ñoäc chaát ñoái vôùi cô theå, maø laø chaát thieát yeáu cho moïi teá baøo ñoäng vaät. Cho neân thöïc khoâng coâng baèng khi xeáp loaïi chaát beùo laø “thöïc phaåm xaáu”. Taùc haïi cuûa chaát beùo thöïc ra laø do söï tieâu thuï quaù möùc cuûa con ngöôøi, vaø moät cheá ñoä dinh döôõng khoâng caân ñoái hôïp lyù thì duø laø thaønh phaàn dinh döôõng naøo cuõng coù theå ñöa tôùi haäu quaû beänh taät cho con ngöôøi.

Moái töông quan giöõa chaát beùo, cholesterol vôùi beänh tim laø moät vaán ñeà phöùc taïp, ñaõ ñöôïc quan saùt thaáy ôû nhöõng xaùc öôùp Ai Caäp töø nhieàu ngaøn naêm tröôùc, ôû nhöõng daân toäc thuoäc caùc vuøng coù cheá ñoä aên uoáng khaùc nhau, ôû nhöõng keát quaû nghieân cöùu, ñieàu tra khoa hoïc trong nhieàu thaäp nieân vöøa qua.

264

Dinh döôõng vaø ñieàu trò maùu, trong ñoù coù tôùi 85% do cô theå taïo ra vaø 15% do thöïc phaåm ñöa vaøo.

Cholesterol trong maùu coù theå taêng cao khi ta tieâu thuï thöïc phaåm chöùa nhieàu loaïi chaát beùo naøy hoaëc nhieàu chaát beùo baõo hoøa.

Ngoaøi ra cholesterol trong maùu cuõng taêng cao theo tuoåi taùc, khi taêng caân quaù nhieàu, nhaát laø beùo maäp ôû vuøng buïng, khi maéc caùc beänh tieåu ñöôøng, huyeát aùp cao; khi coù neáp soáng khoâng laønh maïnh nhö laïm duïng röôïu, thuoác laù, coù ñôøi soáng quaù tónh taïi hoaëc coù nhieàu moái lo aâu, baát maõn. Vaø moät soá tröôøng hôïp coù möùc cholesterol cao coøn laø do yeáu toá di truyeàn.

Laøm theá naøo ñeå giaûm cholesterol? Ñieåm caàn löu yù ñaàu tieân laø aên ít cholesterol khoâng coù aûnh höôûng maáy tôùi löôïng cholesterol trong maùu. Nhöng giaûm bôùt caùc thöïc phaåm coù chaát beùo baõo hoøa thì keát quaû toát hôn nhieàu.

Thöù hai laø trong thöïc phaåm, taát caû cholesterol ñeàu gioáng nhau, khoâng coù loaïi xaáu, loaïi toát. Nhöng trong maùu thì cholesterol trôû neân toát hay xaáu laø tuøy theo loaïi lipoprotein chuyeân chôû noù.

Thöù ba laø caùc loaïi chaát beùo chöa baõo hoøa töø thöïc vaät khoâng gaây ra söï ñoùng caùc maûng böïa trong loøng ñoäng maïch.

Sau ñaây laø moät soá höôùng daãn ñeå laøm giaûm cholesterol trong maùu:

266

Dinh döôõng vaø ñieàu trò margarin daïng raén vì coù taùc duïng laøm gia taêng cholesterol trong maùu. Margarin meàm ít haïi hôn.

Loaïi bô thay theá Benecol hay margarin cheá töø ñaäu naønh coù theå giuùp haï cholesterol trong maùu.

7. Tieâu thuï nhieàu acid beùo omega-3, coù nhieàu trong caù hoài, caù ngöø, caù thu, caù sardin... Löu yù laø neáu muoán duøng daàu caù daïng vieân uoáng, neân tham khaûo yù kieán baùc só vì daàu caù coù theå töông taùc vôùi moät vaøi döôïc phaåm.

8. Taêng löôïng chaát xô vaø tinh boät coù trong nguõ coác, rau traùi, mì oáng, mì sôïi... Caùc chaát naøy coù raát ít chaát beùo baõo hoøa, cholesterol vaø cung caáp ít naêng löôïng.

9. Giöõ caân naëng ôû möùc trung bình, traùnh taêng caân quaù nhieàu.

10. Naêng vaän ñoäng cô theå ñeå laøm taêng löôïng HDL, giaûm LDL, giaûm caân, haï huyeát aùp. Vôùi söï vaän ñoäng, taäp luyeän cô theå ñeàu ñaën vaø giaûm tieâu thuï chaát beùo coù theå laøm haï cholesterol trong maùu xuoáng tôùi 15%.

Ngoaøi ra, neân tieâu thuï nhieàu caùc saûn phaåm cheá bieán töø ñaäu naønh, coù ít cholesterol laïi nhieàu ñaïm thöïc vaät, deã tieâu; taêng caùc chaát choáng oxy hoùa nhö vitamin E, C, beta carotene vì taùc duïng toát trong söï chuyeån hoùa cholesterol.

Tröôùc ñaây moät soá ngöôøi thöôøng nhaän thöùc sai laàm veà caùc moùn aên thuûy saûn nhö toâm, cua, trai, soø... cho raèng chuùng coù nhieàu cholesterol. Thoâng tin gaàn ñaây

268

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

Keát luaän Coù quaù nhieàu taøi lieäu noùi veà chaát beùo – cholesterol, ñoâi khi laøm ta boái roái. Gaàn ñaây, nghieân cöùu laïi tìm theâm ra lipoprotein(a) cuõng xaáu khoâng khaùc gì LDL. Sau hôn 50 naêm, khoa hoïc ñaõ laøm saùng toû moät phaàn naøo vai troø cuûa cholesterol taêng cao trong maùu ñoái vôùi beänh vöõa xô ñoäng maïch, moät nguyeân nhaân ñöa tôùi töû vong vaø beänh hieåm ngheøo vì nhoài maùu cô tim, tai bieán maïch maùu naõo.

Nhöng nguyeân lyù sinh beänh cuûa vöõa xô naøy coøn nhieàu bí aån caàn tieáp tuïc ñöôïc khaùm phaù. Khi ñoù, vieäc ñieàu trò vaø phoøng ngöøa beänh naøy hy voïng seõ deã daøng vaø coâng hieäu hôn.

Hôn nöõa, ta khoâng theå gaït boû chaát beùo khoûi khaåu phaàn dinh döôõng vì cô theå caàn naêng löôïng töø chaát beùo, caàn vitamin tan trong chaát beùo, caàn chaát beùo ñeå caáu taïo maøng teá baøo, moâ thaàn kinh, tim...

Cho neân giaûn dò hôn caû laø khi muoán traùnh beänh tim maïch do caùc chaát beùo naøy gaây ra, ta chæ caàn haïn cheá tieâu thuï thöïc phaåm töø ñoäng vaät nhö thòt, söõa vaø caùc cheá phaåm cuûa söõa, taêng theâm löôïng thöïc phaåm töø thöïc vaät. Song song theo ñoù laø hình thaønh moät neáp soáng laønh maïnh, thöôøng xuyeân vaän ñoäng vaø reøn luyeän cô theå. Ñöôïc nhö vaäy thì cô theå luoân coù ñöôïc nhöõng ñieàu kieän toái öu ñeå choáng laïi beänh taät. Vaø cuõng nhôø ñoù maø coù theå baûo veä ñöôïc traùi tim cuõng nhö moät söùc khoûe toaøn dieän.

270

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Ñeå tính chæ soá naøy, ta laáy troïng löôïng cô theå tính baèng kilogam chia cho bình phöông chieàu cao tính baèng meùt. Thí duï: moät ngöôøi naëng 69kg, cao 1,8m, chæ soá BMI seõ laø 69: (1,8 x 1,8). Keát quaû ñöôïc laøm troøn soá laø 21,30.

Chæ soá BMI töø 18,5 tôùi 24,9 laø bình thöôøng; töø 25 tôùi 29,9 laø quaù caân (overweight); töø 30 trôû leân laø beùo phì (obesity), vaø treân 40 laø raát beùo phì.

Chæ soá BMI döïa vaøo chieàu cao vaø troïng löôïng cô theå, nhöng khoâng tính tôùi tyû leä giöõa caùc thaønh phaàn nhö xöông, cô baép, chaát beùo. Trong thöïc teá, tyû leä giöõa caùc thaønh phaàn naøy khaùc nhau ôû nhöõng ngöôøi coù cuøng chæ soá BMI. Do ñoù, caùch tính BMI ñeå xaùc ñònh tình traïng beùo phì chæ ñuùng vôùi moät soá ngöôøi – coù theå laø ña soá – trong khi vôùi moät soá ngöôøi khaùc thì chæ soá naøy khoâng theå hieän ñuùng tình traïng söùc khoûe cuûa hoï.

Laáy ví duï, moät ngöôøi coù cô baép phaùt trieån raát toát coù theå coù moät troïng löôïng cô theå khaù cao nhöng trong ñoù cô baép chieám tyû leä cao hôn môõ beùo. Chæ soá BMI cuûa ngöôøi naøy coù theå xeáp vaøo loaïi “coù vaán ñeà”, trong khi thöïc teá laø ngöôøi aáy raát khoûe maïnh.

Ngöôïc laïi, vôùi moät ngöôøi ít hoaït ñoäng cô theå, cô baép keùm phaùt trieån, coù theå coù moät chæ soá BMI thuoäc loaïi “khaù toát”, nhöng trong thöïc teá laø löôïng môõ beùo tích tuï trong cô theå ñaõ leân ñeán möùc ñaùng lo ngaïi.

Moät soá nhaø khoa hoïc ñeà nghò möùc caân naëng ñöôïc xem laø lyù töôûng nhö sau: –

272

Nöõ giôùi: Chuaån möïc cô baûn laø: cao 152cm, caân naëng 45kg. Vôùi ngöôøi coù chieàu cao taêng theâm 1cm thì caân naëng taêng theâm 0,9kg.

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Phuï nöõ trung bình coù 20% môõ beùo vaø 10% laø chaát beùo caàn thieát (essential fat) trong khi ñoù nam giôùi chæ coù töø 12 tôùi 15% môõ beùo vôùi töø 4–7% chaát beùo caàn thieát.

Cô theå nam giôùi khi beùo phì coù hình daïng moät quaû taùo vôùi 20% môõ tuï ôû phaàn buïng. Nöõ giôùi khi beùo phì laïi mang hình daùng moät quaû leâ vôùi 8% teá baøo môõ tuï ôû voøng moâng vaø caëp ñuøi. Söï phaân phoái naøy cuõng coù moät soá aûnh höôûng tôùi söùc khoûe.

Vôùi nöõ giôùi, khi mang thai, nuoâi con, thì môõ laø nguoàn cung caáp naêng löôïng cho nhu caàu dinh döôõng thai nhi vaø con thô. Coøn ôû nam giôùi, chaát beùo nôi buïng laïi ñöôïc chuyeån thaønh caùc daïng môõ beùo nhö triglycerid, cholesterol... ñi vaøo maùu khaù mau leï vaø naâng cao nguy cô beänh tim maïch, tieåu ñöôøng, huyeát aùp cao. b. Trong cô theå, môõ coù loaïi raát caàn vaø loaïi caàn vöøa phaûi.

Raát caàn laø môõ bao boïc che chôû traùi tim, phoåi, caáu taïo tuûy xöông, maøng boïc daây thaàn kinh, chuyeân chôû cholesterol trong maùu. Môõ caàn vöøa phaûi thöôøng naèm döôùi da, giöõa caùc thôù thòt vaø caùc cô quan noäi taïng.

Beùo phì coù theå laø do teá baøo môõ vöøa phình to vöøa sinh saûn nhanh ôû tuoåi treû hoaëc chæ taêng tröôûng quaù côõ caùc teá baøo môõ ñaõ coù saün vaøo tuoåi lôùn hôn. c. Khi vaän ñoäng cô theå, tieát giaûm aên uoáng hoaëc khi ñau oám thì teá baøo môõ nhoû ñi nhöng soá löôïng khoâng giaûm.

Caùc teá baøo môõ nhoû ñi naøy luoân luoân chôø cô hoäi ñeå baønh tröôùng trôû laïi khi thöïc phaåm aên vaøo vöôït quaù nhu caàu naêng löôïng cô theå. Ñeå traùnh beùo phì, khoâng phaûi chæ giaûm môõ, maø coøn phaûi löu yù soá naêng löôïng ñeán töø caùc nhoùm thöïc phaåm

274

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Di truyeàn coù aûnh höôûng tôùi: a. Caûm giaùc theøm aên vaø no ñuû, qua trung gian hormon vaø heä thaàn kinh. Khi caûm giaùc naøy khoâng bình thöôøng thì vieäc aên uoáng cuõng khoâng bình thöôøng, vöôït quaù nhu caàu thöïc söï caàn thieát cuûa cô theå. b. Kích thöôùc vaø söï phaân phoái cuûa teá baøo môõ trong cô theå.

AÛnh höôûng cuûa di truyeàn taêng khi trong gia ñình coù cha, meï beùo phì. Khi chæ coù hoaëc cha hoaëc meï beùo phì thì con coù 50% nguy cô beùo phì. Nhöng neáu caû cha meï ñeàu beùo phì thì nguy cô naøy taêng leân tôùi 80%.

2. Caáu truùc hoùa hoïc Caùch ñaây ít naêm, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ noùi ñeán moät chaát ñaïm do teá baøo môõ tieát ra coù theå laøm tieâu môõ. Ñoù laø chaát leptin hoaëc obgene, ñöôïc tìm ra naêm 1994. Vaøo luùc ñoù, tuaàn baùo Time ñaõ goïi lepsin laø “moät thaàn döôïc coù theå laøm tieâu môõ trong vaøi tuaàn leã”. ÔÛ loaøi chuoät, khi tieâm chaát naøy thì môõ beùo ñöôïc tieâu ñi raát mau. Nhöng ôû ngöôøi thì cho tôùi nay chöa thaáy chöùng minh ñöôïc taùc duïng naøy.

Moät chaát khaùc laø propiomelanocortin (POMC) cuõng phaùt tín hieäu ñeå ngaên chuoät ñeå khoâng aên chaát beùo quaù nhieàu, nhöng caùc nghieân cöùu khoâng tìm ra taùc duïng töông töï vôùi con ngöôøi.

Caùc nhaø khoa hoïc cuõng phaân bieät hai loaïi teá baøo môõ: teá baøo môõ traéng vaø teá baøo môõ naâu.

276

Dinh döôõng vaø ñieàu trò baøn aên, chæ ñeå “khoâng boû phí thöùc aên”, vaø do ñoù daãn ñeán beùo phì.

6. AÊn uoáng ñeå giao teá Chuùng ta thöôøng coù thoùi quen keát hôïp vieäc aên uoáng vôùi giao teá, chaúng haïn nhö môøi böõa côm tröa ñeå baøn chuyeän laøm aên laø chuyeän raát bình thöôøng. Tuy nhieân, khi aên uoáng trong nhöõng tröôøng hôïp naøy chuùng ta thöôøng khoâng giöõ ñöôïc theo nhu caàu töï nhieân, maø raát thöôøng laø “quaù côõ”. Keøm theo vieäc thöùc aên doài daøo ñuû caùc moùn “gaây maäp”, coøn laø bia röôïu kích thích aên nhieàu hôn vaø cung caáp naêng löôïng thöøa...

Vì theá, duø khoâng loaïi boû haún ñöôïc nhöõng böõa aên loaïi naøy, chuùng ta cuõng caàn phaûi tænh taùo nhaän bieát ñeå giôùi haïn chuùng ôû möùc ñoä coù theå chaáp nhaän ñöôïc.

7. Khí haäu Khí haäu ôû vuøng cö truù cuõng coù ñoâi chuùt aûnh höôûng.

Chaúng haïn, quan saùt cho thaáy nhöõng ngöôøi soáng ôû vuøng laïnh thöôøng ít vaän ñoäng vaø aên nhieàu thöïc phaåm coù chaát beùo hôn nhöõng ngöôøi soáng ôû vuøng coù khí haäu noùng. Do ñoù, hoï thöôøng deã taêng caân.

Haäu quaû cuûa beùo phì Ngöôøi beùo phì thöôøng mau meät, huït hôi thôû, thieáu söùc soáng, ñau nhöùc xöông thòt. Hoï cuõng thöôøng maéc phaûi caùc beänh tieâu hoùa, beänh tim, beänh tieåu ñöôøng, xô gan, söng phoåi, vieâm tuùi maät, giaõn tónh maïch, huyeát aùp cao, laâu laønh veát thöông, thoáng phong (gout), hieám muoän, giaûm khaû naêng ñeà khaùng vôùi beänh taät, vaø deã gaëp nhöõng söï coá baát thöôøng veà söùc khoûe.

278

Dinh döôõng vaø ñieàu trò maïnh, vaän ñoäng cô theå ñeàu ñaën vaø laâu daøi, thay ñoåi caùc thoùi quen xaáu vaø löu taâm tôùi caùc nguy cô do beùo phì gaây ra.

Caùc bieän phaùp cuï theå ñeå giaûm caân ñöôïc trình baøy sau ñaây: 1. Giôùi haïn naêng löôïng tieâu thuï a. Ñeå giaûm caân, vieäc ñaàu tieân laø phaûi giaûm soá naêng löôïng töø thöïc phaåm ñöa vaøo cô theå, nhöng vaãn ñaûm baûo ñaày ñuû chaát dinh döôõng. Moät trong nhieàu muïc ñích laø buoäc cô theå phaûi laáy naêng löôïng töø soá môõ beùo tích tuï ôû vuøng moâng, vuøng buïng cho nhu caàu hoaït ñoäng haèng ngaøy. Trung bình moãi ngaøy chæ neân tieâu thuï töø 1200 – 2000Kcal, tuøy theo möùc ñoä sinh hoaït. b. Neân aên nhieàu loaïi haït nguõ coác, traùi caây, rau... laø nhöõng thöù khoâng coù hoaëc coù raát ít chaát beùo vaø naêng löôïng.

Nhieàu ngöôøi khuyeân neân aên vöøa phaûi carbohydrat, khaù ñuû ñaïm, theâm moät ít chaát xô ñeå buïng mau no vaø thöùc aên chaäm ra khoûi daï daøy. c. Veà chaát beùo thì haïn cheá khoâng duøng quaù 30% toång soá naêng löôïng moät ngaøy, töø 20 ñeán 25% laø toát nhaát.

Chaúng haïn nhö veà söõa. Thay vì duøng moät ly 240ml söõa nguyeân chaát vôùi 47% naêng löôïng töø chaát beùo, ta coù theå duøng moät ly söõa khoâng beùo (döôùi 0,5% chaát beùo) hoaëc söõa giaûm beùo (2% chaát beùo) chæ coù döôùi 35% naêng löôïng töø chaát beùo. Töông töï, neáu söû duïng thòt cuõng phaûi chuù yù choïn loaïi raát ít hoaëc khoâng coù môõ beùo. Baùnh mì aên vôùi bô khoâng toát baèng vôùi möùc traùi caây, vì bô cung caáp ñeán 120Kcal trong moät muoãng, trong khi ñoù möùt traùi caây chæ coù 50Kcal maø laïi khoâng coù chaát beùo.

280

Dinh döôõng vaø ñieàu trò 2. Dinh döôõng ñeå giaûm beùo Coù nhieàu cheá ñoä dinh döôõng ñöôïc giôùi thieäu ñeå giuùp giaûm maäp nhö chöông trình aên nhieàu chaát ñaïm, ít carbohydrtat; hoaëc nhieàu carbohydrate ít ñaïm, nhieàu chaát xô...

Ngöôøi giôùi thieäu phöông phaùp naøo cuõng neâu ra nhöõng öu ñieåm vaø thuyeát phuïc ngöôøi beùo phì aùp duïng phöông phaùp cuûa mình.

Vì theá, vaán ñeà naøy caàn ñöôïc caân nhaéc kyõ. Veà nguyeân taéc, duø nhaém ñeán baát cöù muïc ñích naøo thì cô theå vaãn caàn phaûi coù moät cheá ñoä dinh döôõng caân baèng coù ñuû chaát ñaïm, chaát beùo, carbohydrat, vitamin vaø khoaùng chaát, chöù khoâng theå chæ giôùi haïn ôû moät vaøi loaïi chaát dinh döôõng. Vaán ñeà ôû ñaây laø söï caân ñoái hôïp lyù tyû leä caùc thaønh phaàn chaát dinh döôõng trong moät cheá ñoä aên ñeå coù theå ñaït ñeán muïc ñích ñeà ra.

Hôn nöõa muïc ñích giaûm caân phaûi laø hoïc caùch ñeå soáng vôùi thöïc phaåm chöù khoâng phaûi loaïi boû thöù naøy thöù kia. Kinh nghieäm nhieàu ngöôøi cho thaáy khi giaûm caân theo caùch haïn cheá aên uoáng thì maäp trôû laïi raát nhanh. Hoï aùm aûnh vôùi cheá ñoä aên uoáng ñang tuaân theo, ñeám töøng calori coù trong caùc moùn aên ñeå tính toaùn vaø thöôøng töï nghó raèng: “Sau khi ñaõ heát beùo phì, ta seõ ñöôïc tha hoà aên moùn ta thích”. Vaø keát quaû cuûa söï “thaû cöûa” ñoù taát yeáu laø daãn ñeán beùo phì trôû laïi trong thôøi gian raát ngaén.

3. Vaän ñoäng cô theå

Steven Blair, moät chuyeân gia veà Dòch teã hoïc, ñöa ra nhaän xeùt raèng ngöôøi maäp thöôøng cheát sôùm hôn ngöôøi gaày.

Nhöng neáu ngöôøi maäp vaän ñoäng cô theå nhieàu thì coù theå hoùa giaûi ñöôïc nguy cô naøy, cuõng coù theå soáng laâu.

282

Dinh döôõng vaø ñieàu trò theå thöïc haønh baát cöù luùc naøo, ôû ñaâu cuõng ñöôïc, khoâng toán keùm vaø coù theå taêng giaûm tuøy theo tình traïng söùc khoûe.

4. Döôïc phaåm Thuoác giaûm caân thöïc ra laø laøm giaûm söï ngon mieäng khi aên, ñeå qua ñoù haïn cheá löôïng thöùc aên ñöôïc aên vaøo.

Hieän nay, treân thò tröôøng coù nhöõng thuoác sau ñaây: amphetamines, Phentermine (Ionamine, Fastin, Oby– Trim, Adiped–P); Sibutramine (Meridia), Orlistat (Xenical), Phenylpro panolamine (Dextramin); Phendimetrazine (Bontril, Plegine, Prelux–2); Mezindol (Sanorex, Mazanon).

Thuoác coù theå duøng rieâng reõ hoaëc phoái hôïp vôùi nhau nhö Xenical vaø Sibutramine; Fluoxetine vaø Phentermine hoaëc vôùi caùc hoãn hôïp döôïc thaûo.

Ngoaøi ra coøn caùc loaïi kem thoa nhö Dream cream, Smooth Contours cuõng ñöôïc quaûng caùo laø laøm giaûm môõ beùo sau maáy tuaàn boâi thoa.

Tuy nhieân, khi söû duïng döôïc phaåm ñeå giaûm caân, caàn nhôù moät soá ñieàu sau ñaây: a. Thuoác chæ coù theå giuùp moät soá ngöôøi maäp xuoáng caân, vôùi ñieàu kieän laø phaûi phoái hôïp vôùi giaûm tieâu thuï naêng löôïng vaø taêng söû duïng naêng löôïng qua söï vaän ñoäng cô theå. b. Thuoác chæ duøng cho nhöõng ngöôøi beùo phì (vöôït quaù 20% caân naëng lyù töôûng) chöù khoâng neân duøng cho nhöõng ngöôøi maäp muoán giaûm bôùt vaøi ba kilogram, hoaëc muoán giaûm caân ñeå thaân hình ñeïp hôn. Ngöôøi maäp vöøa phaûi laïi coù theâm vaøi vaán ñeà veà söùc khoûe nhö beänh tim, tieåu

284

Dinh döôõng vaø ñieàu trò 5. Giaûi phaãu Giaûi phaãu coù muïc ñích laøm giaûm dung löôïng daï daøy, thu heïp caèm nhai, huùt bôùt môõ beùo. Caùc phöông phaùp naøy hieän nay raát phoå thoâng vaø khaù coâng hieäu ñeå giaûm caân nhöng caàn ñöôïc caùc baùc só chuyeân khoa thöïc hieän.

Nhieàu ngöôøi cho raèng huùt thuoác laù laøm giaûm caân, vì nhöõng ngöôøi ngöng thuoác ñeàu leân caân. Ñieàu naøy thöïc ra laø do ngöôøi boû thuoác laù thöôøng coù khuynh höôùng muoán nhai, muoán aên lieân tuïc ñeå thay theá cho söï theøm thuoác, vaø do ñoù maø leân caân.

Phoøng ngöøa beùo phì Vieäc giaûm caân bao giôø cuõng khoù khaên vaø toán keùm hôn so vôùi aùp duïng caùc bieän phaùp phoøng ngöøa, duy trì troïng löôïng cô theå ôû möùc vöøa phaûi tröôùc khi xaûy ra beùo phì, nhaát laø ôû ñoä tuoåi thanh thieáu nieân. Caàn khaùm söùc khoûe toång quaùt haèng naêm, nhaát laø vôùi ngöôøi coù BMI treân 30, ñeå khi phaùt hieän coù daáu hieäu taêng caân baát thöôøng thì phaûi coù ngay caùc bieän phaùp thích öùng nhö ñieàu chænh cheá ñoä aên, taêng theâm möùc ñoä vaän ñoäng cô theå...

Keát luaän Beùo phì laø moät beänh ñang coù chieàu höôùng gia taêng ôû nhieàu quoác gia treân theá giôùi. Beänh ñöa tôùi nhieàu haäu quaû nghieâm troïng cho söùc khoûe con ngöôøi. Vì theá, vaán ñeà laøm theá naøo ñeå giaûm caân ñaõ vaø ñang laø muïc tieâu cuûa nhieàu nhaø nghieân cöùu, nhaèm ñaùp öùng nhu caàu cuûa coâng chuùng.

286

CHAÁT XÔ VAØ SÖÙC KHOÛE

V

ai troø cuûa chaát xô (fiber) ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi chæ môùi ñöôïc khaùm phaù töø maáy chuïc naêm gaàn ñaây.

Tuy nhieân, con ngöôøi ñaõ bieát ñeán vaø duøng thöùc aên coù nhieàu chaát xô töø raát laâu.

Vaøo khoaûng theá kyû thöù 5 tröôùc Coâng nguyeân, thuûy toå cuûa neàn y hoïc phöông Taây laø Hippocrates ñaõ noùi tôùi coâng duïng cuûa chaát xô.

Töø nhieàu ngaøn naêm nay, caùc vò taêng só Phaät giaùo ñaõ duy trì cheá ñoä aên chay vôùi thöïc phaåm hoaøn toaøn töø thöïc vaät vaø caùc ngaøi luoân coù söùc khoûe raát toát.

Ngoaøi ra, thöïc phaåm chính yeáu cuûa traâu, boø, ngöïa laø coû vaø luùa maø thaønh phaàn caên baûn ñeàu coù chaát xô.

Ñònh nghóa Chaát xô laø moät hoãn hôïp tinh boät-ñöôøng (carbohydrat) naèm trong maøng teá baøo cuûa thöïc vaät.

Coù nhieàu loaïi chaát xô nhö: cellulose, gum, mucilage, pectin, lignin. Caùc chaát naøy ñeàu khoâng ñöôïc tieâu hoùa vaø haàu nhö khoâng coù giaù trò dinh döôõng. Tuy nhieân khi aên vaøo thì chaát xô coù nhöõng taùc duïng toát nhö:

288

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Baùc só Alexander P. Walker ôû Nam Phi ñaõ thöû nghieäm ñeå tìm xem coù söï lieân heä naøo giöõa chaát xô vaø tieâu hoùa. OÂng ta cho moät soá ngöôøi tình nguyeän nuoát nhöõng vieân nhöïa nhoû roài duøng X quang ñeå theo doõi xem bao laâu thì nhöõng vieân nhöïa naøy ñöôïc ñöa ra ngoaøi. Vôùi daân chuùng chaâu Phi, chæ caàn 30 giôø, coøn ôû ngöôøi da traéng phaûi maát ñeán ba ngaøy. OÂng keát luaän laø khi aên nhieàu chaát xô, söï ñaøo thaûi chaát caën baõ trong ruoät nhanh choùng hôn. Ñaõ coù nhieàu cuoäc thí nghieäm vaø so saùnh cheá ñoä dinh döôõng cuûa ngöôøi daân ôû vuøng noâng thoân taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån vôùi cheá ñoä dinh döôõng cuûa ngöôøi daân thaønh thò taïi caùc nöôùc kyõ ngheä môû mang. Keát quaû cho thaáy laø sôû dó daân chuùng noâng thoân ít bò caùc chöùng beänh tim maïch, ung thö ruoät giaø, tieåu ñöôøng, taùo boùn hôn so vôùi daân chuùng thaønh thò laø vì hoï aên nhieàu thöïc phaåm coù chaát xô. Thöïc phaåm nhieàu chaát xô laïi coù ít chaát beùo. Trong khi ñoù, daân thaønh thò aên nhieàu thòt vaø môõ hôn, maø caùc thöïc phaåm loaïi naøy laïi khoâng coù chaát xô.

Ngoaøi ra, aên nhieàu chaát xô laøm ta mau no vaø giaûm nhieàu söï theøm aên caùc moùn khaùc. Moùn aên giaøu chaát xô coøn chöùa nhieàu chaát choáng oxy hoùa (antioxidant) vaø vitamin C.

Nguoàn goác chaát xô Coù hai loaïi chaát xô thieân nhieân maø ña soá thöïc phaåm goác thöïc vaät ñeàu coù: Loaïi chaát xô hoøa tan trong nöôùc, coù nhieàu trong caùc loaïi haït ñaäu nhö ñaäu naønh, ñaäu ngöï, ñaäu taây; moät soá traùi caây,

290

Dinh döôõng vaø ñieàu trò – Thöïc vaät töôi khoâng cheá bieán coù nhieàu hôn thöïc phaåm cheá bieán, tröø khi thöïc vaät ñöôïc hong khoâ hoaëc cho theâm boät nguõ coác, caùm. Vì theá traùi caây khoâ coù nhieàu chaát xô hôn traùi caây töôi.

– Voû caùc loaïi haït vaø voû traùi caây.

– Caùc loaïi haït naûy maàm (giaù ñaäu).

– AÊn traùi caây nguyeân traùi thì coù nhieàu chaát xô hôn laø uoáng nöôùc vaét.

Ngoaøi ra, ta coù theå mua caùc chaát xô cheá bieán nhö: – Thaïch (agar) laøm töø rong bieån (seaweed), rau caâu ñaù (gelium amensi).

– Boät caây linh laêng (alfalfa hoaëc lucerne) coù nhieàu chaát dinh döôõng, muoái khoaùng vaø vitamin.

– Caùm nguõ coác, raát reû, coù coâng duïng nhuaän traøng nhöng khoù aên. Caùm thöôøng ñöôïc pha theâm vaøo nguõ coác khoâ hoaëc caùc moùn aên boû loø.

– Haït caây lanh (flax) coù trong nguõ coác khoâ vaø coù coâng duïng nhuaän traøng.

– Boät haït caây psyllium, nôû to trong nöôùc vaø coù taùc duïng nhuaän traøng toát khi uoáng nhieàu nöôùc, cuõng coù theå giuùp choáng tieâu chaûy khi uoáng ít nöôùc.

Coâng duïng cuûa chaát xô Maëc duø y hoïc nhaân loaïi ñaõ bieát ñeán moät soá öu nhöôïc ñieåm cuûa thöïc phaåm coù chaát xô töø raát laâu, nhöng chæ gaàn

292

Dinh döôõng vaø ñieàu trò giaûm thieåu söï taùo boùn vaø giaûm söï caêng phoàng cuûa ñaïi traøng trong quaù trình ñaøo thaûi phaân.

Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ coù theå gaây ra beänh naøy ôû nhöõng con chuoät trong phoøng thí nghieäm baèng caùch cho aên thöïc phaåm khoâng coù chaát xô lieân tuïc trong moät thôøi gian daøi.

Taïi Western Genera Hospital, Ireland, ngöôøi ta coù theå ngaên ngöøa söï taùi phaùt ôû beänh nhaân sau phaãu thuaät beänh vieâm neáp gaáp ruoät baèng caùch cho aên nhieàu chaát xô.

Moät nhaän xeùt nöõa laø daân queâ ôû chaâu Phi cuõng ít bò chöùng vieâm ruoät thöøa nhôø hoï aên nhieàu chaát xô. Lyù do laø khi khoâng aên chaát xô deã sinh ra taùo boùn, laøm mieäng ruoät thöøa bò ngheït, aùp löïc taêng, vi truøng xaâm nhaäp laøm ruoät thöøa söng vieâm.

3. Chaát xô vôùi ung thö ñaïi traøng Ung thö ñaïi traøng hieän nay ñöùng haøng thöù nhì trong caùc loaïi ung thö taïi Hoa Kyø vaø laø nguyeân nhaân gaây töû vong cho 10.000 ngöôøi moãi naêm.

Dinh döôõng ñaõ ñöôïc nhaéc nhôû ñeán nhö moät caùch ñeå phoøng ngöøa beänh naøy. Vieän Ung thö Quoác gia Hoa Kyø vaø nhieàu toå chöùc y teá khaùc khuyeán khích vieäc phoøng ngöøa beänh naøy baèng caùch giaûm tieâu thuï chaát beùo vaø taêng thöïc phaåm coù chaát xô. Caùc khuyeán caùo naøy ñöôïc keát quaû cuûa nhieàu cuoäc nghieân cöùu khoa hoïc hoã trôï.

Tieán trình ung thö phaûi traûi qua moät soá giai ñoaïn nhö sau:

294

Dinh döôõng vaø ñieàu trò traøng vaø haäu moân. Nhöõng muïn naøy coù khuynh höôùng phaùt trieån thaønh böôùu ung thö.

Naêm 1992, tôø coâng baùo cuûa Vieän Ung thö Quoác gia Hoa Kyø cuõng thoâng baùo keát quaû moät cuoäc khaûo saùt roäng lôùn cho thaáy chaát xô giuùp ngaên chaën söï phaùt sinh vaø phaùt trieån cuûa caùc muïn tieàn ung thö (precancerous polyp). Ñeå giaûi thích, nhöõng yù kieán sinh hoïc sau ñaây ñaõ ñöôïc neâu ra: Chaát xô laøm giaûm ñoäc tính cuûa taùc nhaân gaây ung thö baèng caùch hoøa loaõng hay voâ hieäu hoùa taùc nhaân naøy; laøm giaûm thôøi gian chaát baõ di chuyeån trong ruoät; laøm giaûm ñoä acid cuûa phaân baõ vaø thay ñoåi moâi tröôøng vi khuaån trong ruoät. Vieäc laøm giaûm thieåu thôøi gian maø ñaïi traøng phaûi tieáp xuùc vôùi caùc thaønh phaàn caën baõ ñoäc coù khaû naêng gaây ung thö trong thöùc aên laø ñieåm raát quan troïng. Ñeå coù taùc duïng phoøng beänh, neân duøng töø 25–30g chaát xô moãi ngaøy.

4. Chaát xô vôùi beänh tim maïch Baùc só James Anderson cuûa Ñaïi hoïc Y khoa Kentucky, Hoa Kyø ñaõ daønh nhieàu chuïc naêm nghieân cöùu coâng duïng chaát xô vôùi beänh tim maïch vaø tieåu ñöôøng. Theo oâng, chaát xô, nhaát laø chaát xô töø luùa maïch, laøm giaûm cholesterol baèng caùch laøm cho gan giaûm cheá taïo môõ beùo LDL vaø taêng HDL. Taïi Anh, nghieân cöùu cuûa baùc só Hugh Trowell cho thaáy laø beänh tim maïch ôû quoác gia naøy taêng ñeàu cho tôùi naêm 1939 roài giaûm trong thôøi kyø Theá chieán thöù hai (1939 – 1945), vì phaûi haïn cheá thöïc phaåm neân luùc ñoù ngöôøi daân ñaõ aên nhieàu

296

Dinh döôõng vaø ñieàu trò coù taùc duïng toát vì taïo ra ñöôïc moät lôùp keo (gel) moûng ngaên khoâng cho ñöôøng haáp thuï vaøo ruoät vaø nhôø ñoù coù theå laøm giaûm löôïng ñöôøng trong maùu tôùi 30%.

Ngöôøi maéc beänh tieåu ñöôøng cuõng hay bò chöùng vöõa xô ñoäng maïch vì triglycerid taêng cao. Baùc só Anderson cho bieát laø chaát xô coù theå laøm giaûm triglycerid vaø caû LDL, cuõng nhö laøm taêng löôïng HDL trong maùu.

6. Chaát xô vôùi beänh beùo phì Ngöôøi bò beùo phì thöôøng vì aên nhieàu, nhaát laø caùc chaát beùo, vaø ít vaän ñoäng neân khoâng tieâu thuï heát naêng löôïng ñöa vaøo cô theå. Phaàn naêng löôïng thöøa tích tuï quaù nhieàu trong cô theå döôùi daïng môõ beùo seõ gaây ra beùo phì. Vì theá, tieát cheá aên uoáng vaø taêng vaän ñoäng cô theå laø ñieàu caàn thieát ñeå giaûm caân.

Phaàn nhieàu thöïc phaåm giaøu chaát xô ñeàu ngheøo chaát beùo, cho neân laø moùn aên lyù töôûng cho nhöõng ngöôøi muoán giaûm caân. Thöïc phaåm giaøu chaát xô caàn thôøi gian nhai laâu hôn, chaát xô laïi khoâng ñöôïc tieâu hoùa vaø haáp thuï ôû daï daøy, thöôøng laøm ngöôøi aên mau no vaø no laâu, do ñoù giaûm nhu caàu aên nhieàu, moät ñieàu kieän taát yeáu ñeå khoûi beùo phì. Chaát xô thieân nhieân trong thöïc phaåm coù taùc duïng toát hôn nhöõng vieân chaát xô uoáng boå sung.

7. Chaát xô vôùi beänh ung thö vuù Moät nghieân cöùu môùi ñaây cuûa American Health Foundation taïi thaønh phoá New York cho thaáy laø caùm luùa mì (raát giaøu chaát xô khoâng hoøa tan) coù khaû naêng giaûm thieåu löôïng estrogen trong maùu. Töø ñoù ngöôøi ta suy ñoaùn raèng

298

Dinh döôõng vaø ñieàu trò – Trong khoaûng caùch giöõa caùc böõa aên chính trong ngaøy, neân duøng traùi caây khoâ laøm thöùc aên vaët khi ñoùi buïng.

– Taêng chaát xô trong khaåu phaàn moät caùch töø töø ñeå boä maùy tieâu hoùa thích nghi daàn vôùi söï thay ñoåi naøy vaø cuõng ñeå traùnh ñaày buïng, no hôi.

– Uoáng nhieàu nöôùc, khoaûng 1,5 – 2 lít moãi ngaøy vì chaát xô huùt khaù nhieàu nöôùc trong ruoät.

Keát luaän Maëc duø chaát xô ñöôïc coi nhö moùn quaø cuûa thieân nhieân ban taëng cho con ngöôøi ñeå baûo veä söùc khoûe, nhö lôøi baùc só Burkitt ñaõ noùi caùch ñaây hôn 30 naêm, nhöng raát nhieàu ngöôøi ñaõ khoâng taän duïng moùn quaø naøy chæ vì thieáu söï hieåu bieát veà dinh döôõng.

Theo caùc nhaø chuyeân moân, moãi ngaøy cô theå caàn töø 10 tôùi 20g chaát xô, nhöng nhieàu ngöôøi laïi chæ aên raát ít, khoâng ñuû soá löôïng naøy.

Trong khi ñoù, theo thoáng keâ, nhöõng ngöôøi cao tuoåi coù veû nhö baèng vaøo kinh nghieäm soáng ñaõ bieát ñöôïc taùc duïng tích cöïc cuûa chaát xô cho söùc khoûe neân raát thöôøng duøng. Haàu heát caùc vò cao tuoåi ñeàu thích aên nhieàu rau töôi, traùi caây... ñeàu laø nhöõng thöïc phaåm coù nhieàu chaát xô. Nhôø ñoù maø söùc khoûe caùc cuï ñöôïc toát hôn.

300

Dinh döôõng vaø ñieàu trò a. Beänh ung thö: nhaát laø ung thö phoåi vaø daï daøy. b. Beänh nhieãm truøng, nhö trong caùc tröôøng hôïp beänh lao, beänh HIV–AIDS. c. Beänh noäi tieát, nhö beänh tuyeán giaùp aùc tính, beänh tieåu ñöôøng. d. Suy suïp tinh thaàn, nhö caùc tröôøng hôïp traàm caûm, buoàn phieàn vì soáng coâ ñoäc hay thöông nhôù ngöôøi thaân ñaõ maát cuõng gaây bieáng aên, keùm nguû roài gaày yeáu.

2. Do nghieän röôïu Raát thöôøng xaûy ra ôû ngöôøi cao tuoåi. Khi uoáng röôïu say, hoï khoâng muoán aên uoáng. Sau côn say, hoï oùi möûa, tieâu chaûy, cuõng khoâng muoán aên. Röôïu cuõng gaây hö hoûng chöùc naêng vaø caáu truùc cuûa gan, aûnh höôûng tôùi söï tieâu hoùa, haáp thuï vaø döï tröõ naêng löôïng, caùc loaïi vitamin vaø khoaùng chaát caàn thieát.

3. Do taùc duïng phuï cuûa döôïc phaåm – Thuoác truï sinh gaây tieâu chaûy vaø laøm thay ñoåi vò giaùc, khöùu giaùc, laøm ngöôøi beänh caûm thaáy nhö thöïc phaåm coù muøi vò khaùc ñi, do ñoù aên maát ngon.

– Thuoác trò ung thö gaây aên maát ngon ñoàng thôøi cuõng gaây taùo boùn, oùi möûa, tieâu chaûy.

– Caùc thuoác trò beänh tim, thuoác an thaàn, thuoác nguû ñeàu laøm giaûm caûm giaùc ngon mieäng khi aên.

– Vaøi loaïi thuoác gaây khoâ mieäng (cogentin, artane), khieán vieäc nhai nuoát thöùc aên khoù khaên, do ñoù aên maát ngon.

302

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

Ñieàu trò Baùc só ñònh beänh baèng caùch hoûi beänh nhaân veà nhöõng thay ñoåi trong vieäc aên uoáng, xaùc ñònh möùc ñoä suït caân treân 10% caân naëng bình thöôøng, xöông loàng ngöïc vaø xöông maët nhoâ ra vì thòt teo ñi. Ñieàu trò chöùng aên maát ngon thöôøng phaûi xem xeùt ñeán caû hai maët nguyeân nhaân vaø haäu quaû cuûa beänh.

Nhöõng nguyeân nhaân gaây ra bieáng aên seõ ñöôïc thaày thuoác nghieân cöùu, ñieàu trò. Nhöõng haäu quaû do söï bieáng aên gaây ra caàn phaûi ñöôïc tích cöïc ngaên ngöøa. Ñoái vôùi beänh nhaân, coù nhöõng ñieàu sau ñaây caàn löu yù: – Khi aên coù baïn beø thöôøng vui hôn vaø aên ñöôïc nhieàu hôn.

– Böõa aên naøo thaáy ngon mieäng nhaát trong ngaøy thì coù theå taêng theâm nhieàu moùn aên hôn.

– Traùnh uoáng nhieàu nöôùc hoaëc uoáng thuoác ngay tröôùc böõa aên vì seõ laøm no buïng.

– Traùnh nhöõng moùn aên coù theå laøm no hôi nhö nöôùc uoáng coù gas, caø pheâ, rau caûi baép, suùp lô xanh...

– Traùnh taùo boùn vaø tieâu chaûy.

– Naêng hoaït ñoäng cô theå.

– Giöõ gìn veä sinh raêng mieäng.

304

Dinh döôõng vaø ñieàu trò nhöôïc vaãn khoâng noùi ra, chæ aâm thaàm chòu ñöïng vaø chæ bieát thay ñoåi neáp soáng ñeå thích nghi vôùi tình traïng naøy.

Daáu hieäu Moãi ngöôøi coù moät soá nhöõng daáu hieäu suy nhöôïc khaùc nhau.

Coù ngöôøi khoâng taäp trung tö töôûng, khoâng suy nghó ñöôïc, chaäm chaïp, khoâng theå quyeát ñònh ñöôïc vieäc gì.

Coù ngöôøi laøm vieäc choùng meät.

Coù ngöôøi thay ñoåi taâm lyù, khoâng giöõ ñöôïc quan heä maät thieát vôùi baïn beø, ngöôøi thaân.

Coù ngöôøi thay ñoåi sôû thích, khoâng coøn höùng thuù vôùi nhöõng thuù vui tröôùc ñaây.

Coù ngöôøi khoâng coøn sinh löïc, khoâng muoán vaän ñoäng, chæ muoán naèm, cô theå raõ rôøi, chaân tay baûi hoaûi.

Tuy nhieân, duø coù moät soá khaùc bieät nhöng taát caû caùc tröôøng hôïp suy nhöôïc vaãn thöôøng coù moät soá ñieåm chung nhö sau: – Suy nhöôïc coù theå gaây ra do nguyeân nhaân taâm lyù roài aûnh höôûng tôùi theå xaùc vaø chöùc naêng cô theå hoaëc ngöôïc laïi.

– Suy nhöôïc coù theå laø daáu hieäu baùo tröôùc moät caên beänh naøo ñoù saép xaûy ra.

– Suy nhöôïc cuõng coù theå laø moät cô cheá ñeå baûo veä cô theå, ngaên ngöøa söï kieät söùc, bôûi vì noù laøm cho ngöôøi ta phaûi döøng laïi tröôùc khi cô theå suy suïp hoaøn toaøn vì kieät söùc.

306

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Nhöõng traïng thaùi buoàn phieàn, thaát voïng cuõng laøm con ngöôøi ueå oaûi, chaùn chöôøng, giaûm sinh khí, chæ muoán naèm nguû. Quyù vò cao nieân moãi laàn tieãn ñöa moät ngöôøi baïn giaø veà beân kia theá giôùi laø loøng mình laïi se saét: bao giôø ñeán löôït mình ñaây!

Moät vaøi beänh taät cuõng gaây suy nhöôïc nhö nhieãm truøng kinh nieân, beänh tieåu ñöôøng, beänh tim phoåi, beänh cuûa heä thaàn kinh.

Moät soá döôïc phaåm nhö thuoác an thaàn, thuoác dò öùng, thuoác trò beänh thaàn kinh, thuoác trò ung thö... cuõng laøm con ngöôøi baàn thaàn, meät moûi.

Noùi chung thì suy nhöôïc coù theå do nguyeân nhaân theå xaùc hay tinh thaàn.

Thöôøng suy nhöôïc do nguyeân nhaân theå xaùc thì söï meät moûi taêng leân trong ngaøy, nghæ ngôi moät luùc seõ thaáy bôùt, ñoâi khi chæ coøn ñau nhöùc cô baép.

Coøn suy nhöôïc do tinh thaàn caêng thaúng thì söï meät moûi traàm troïng vaøo buoåi saùng khi môùi thöùc daäy, vaø khaù hôn vôùi ngaøy troâi qua vaø cô baép khoâng bò roái loaïn.

Ñieàu trò

Caàn phaân bieät moät soá tröôøng hôïp: 1. Suy nhöôïc do nguyeân nhaân beänh taät thì caàn ñieàu trò nhöõng beänh naøy.

2. Suy nhöôïc do taùc duïng phuï cuûa döôïc phaåm thì coá traùnh vaø giaûm thieåu nhöõng taùc duïng phuï ñoù.

308

MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ SÖÙC KHOÛE THÖÔØNG GAËP 1. No hôi

– Toâi bò no hôi, thöôøng hay thoaùt theo haäu moân. Xin cho bieát taïi sao vaø caùch phoøng ngöøa?

Quaù nhieàu hôi trong ruoät vaø daï daøy seõ gaây khoù chòu cho cô theå, chaúng haïn nhö töùc buïng, no hôi. Hôi seõ thoaùt ra khi ta ôï ra hoaëc thoaùt qua haäu moân (trung tieän).

Nguyeân do cuûa ñaày hôi coù theå laø: a. Khoâng haáp thuï heát moät soá chaát tinh boät vaø ñöôøng. Caùc vi khuaån trong ñöôøng tieâu hoùa seõ laøm caùc chaát naøy leân men vaø sinh ra hôi. b. AÊn nhieàu caùc thöïc phaåm deã sinh hôi nhö taùo, ñaäu, caûi baép... nöôùc giaûi khaùt coù nhieàu hôi carbonat. c. Khi aên nuoát theo nhieàu khoâng khí, nhaát laø aên quaù nhanh. Ñeå traùnh nhieàu hôi: a. Khi aên neân nhai chaäm raõi, ngaäm mieäng, nuoát thöùc aên töø töø.

310

Dinh döôõng vaø ñieàu trò caùc chaát ñaïm, beùo, tinh boät hoaëc vitamin, khoaùng chaát nhö caùc moùn aên khaùc maø thoâi.

3. Nhòn ñoùi seõ loaïi boû heát chaát ñoäc trong cô theå?

Khoâng coù chöùng minh khoa hoïc naøo hoã trôï hoaëc xaùc nhaän quan nieäm naøy.

Cô theå ñöôïc taïo ra vôùi ñaày ñuû caùc chöùc naêng cuûa caùc boä phaän ñeå tieâu hoùa, haáp thuï caùc chaát dinh döôõng; ñaøo thaûi caën baõ cuûa söï tieâu hoùa. Chaát caën baõ tieâu hoùa ñaïm nhö urea ñöôïc thaän baøi tieát ra ngoaøi; caùc chaát baõ khaùc ñöôïc ñaïi traøng ñöa ra khoûi cô theå.

Nhòn aên moät ngaøy ñoái vôùi moät soá ngöôøi coù leõ khoâng sao, nhöng nhòn laâu ngaøy chaéc chaén seõ bò suy dinh döôõng, söùc khoûe seõ bò aûnh höôûng. Thieáu nöôùc seõ ñöa tôùi tình traïng khöû nöôùc, huyeát aùp xuoáng thaáp, teá baøo hö hao, khoái löôïng maùu giaûm, tim ñaäp baát thöôøng.

Ngöôøi maéc beänh tim, beänh tieåu ñöôøng maø laïi nhòn aên ñeå taåy chaát ñoäc trong cô theå, thì beänh traïng seõ traàm troïng hôn.

4. Xin cho bieát vai troø cuûa vitamin D trong cô theå. Ñeå coù boä xöông vaø haøm raêng chaéc khoûe, cô theå caàn coù ñaày ñuû khoaùng calci. Nhöng nhö theá cuõng chöa ñuû. Cô theå coøn caàn vitamin D ñeå mang calci tôùi xöông.

Nguoàn cung caáp vitamin D nhieàu nhaát laø töø thöïc phaåm.

Bô, tröùng, caùc loaïi caù nhö caù trích, caù thu, caù hoài... coù chöùa vitamin D döôùi daïng töï nhieân. Ngoaøi ra coù nhieàu loaïi thöïc

312

Dinh döôõng vaø ñieàu trò – Caø pheâ boät tan ngay: 55 – 60mg – Caø pheâ ñaõ laáy bôùt cafein: 2mg Ngoaøi ra, trong 180ml nöôùc traø cuõng coù 35 – 40mg cafein.

Moät mieáng baùnh soâ-coâ-la naëng 28g coù 25mg cafein.

6. Laøm sao traùnh ngoä ñoäc thöïc phaåm ôû nhaø? ÔÛ nhaø, nhieãm ñoäc thöïc phaåm thöôøng do caùc vi khuaån gaây ra. Vi khuaån coù ôû khaép moïi nôi trong nhaø, nhaát laø ôû trong beáp. OÁng thoaùt nöôùc döôùi choã röûa cheùn baùt laø oå chöùa vi khuaån, roài ñeán mieáng xoáp ñeå röûa baùt ñóa...

Trong thòt caù rau quaû maø ta mua veà cuõng coù vi khuaån.

Naáu nöôùng khoâng kyõ, baûo quaûn khoâng caån thaän, aên uoáng khoâng ñaûm baûo veä sinh caù nhaân laø nhöõng nguyeân nhaân ñöa tôùi ngoä ñoäc thöïc phaåm. Ñeå traùnh ruûi ro naøy, ta coù theå aùp duïng moät soá bieän phaùp phoøng ngöøa nhö sau ñaây: – Giöõ gìn beáp nuùc, caùc ñoà naáu nöôùng saïch seõ.

– Röûa tay vôùi xaø phoøng, nöôùc noùng tröôùc vaø sau khi laøm moùn aên, tröôùc vaø sau khi aên.

– Khoâng ñeå thöùc aên ñaõ naáu vaø chöa naáu laãn loän.

– Röûa dao thôùt sau moãi laàn ñaõ duøng ñeå caét, thaùi moät moùn aên.

– Lau chuøi beáp saïch seõ.

– Ñöøng ñeå thöùc aên ñaõ naáu chín ôû ngoaøi phoøng quaù 2 giôø.

Thöùc aên coøn dö ñeå vaøo trong tuû laïnh ngay.

314

Dinh döôõng vaø ñieàu trò c. Goùi thöïc phaåm rieâng reõ; goùi kín nhaát laø thòt caù chöa naáu ñeå traùnh nöôùc chaûy ra vaø laãn vaøo caùc moùn aên khaùc. d. Ñöøng ñeå thuøng öôùp laïnh trong thuøng xe, ñeå choã maùt nôi caém traïi. ñ. Ñaäy kín thöïc phaåm, baùt ñóa cho tôùi khi aên ñeå traùnh ruoài boï. e. Röûa tay tröôùc khi phaân chia thöùc aên vaø tröôùc khi aên. g. Neùm boû thöïc phaåm ñaõ ñeå ra ngoaøi khoâng khí quaù hai giôø.

9. Uoáng theâm chaát choáng oxy hoùa

– Toâi naêm nay 65 tuoåi. Nhieàu ngöôøi noùi neân uoáng theâm caùc chaát choáng oxy hoùa ñeå traùnh beänh taät vaø soáng laâu. Ñieàu naøy coù ñuùng khoâng?

Phong traøo uoáng theâm chaát choáng oxy hoùa ñang raát phoå bieán vôùi caùc cuï. Gaëp nhau laø caùc cuï ñeàu hoûi nhau veà loaïi naøy hay loaïi kia. Ít nhaát moãi cuï cuõng uoáng moät hoaëc hai loaïi. Ñoù laø do truyeàn tai nhau hoaëc thu löôïm kieán thöùc qua truyeàn thoâng, baùo chí.

Vaäy chaát choáng oxy hoùa (antioxidant) laø nhöõng chaát gì?

Thöïc ra, ñoù cuõng chæ laø nhöõng chaát dinh döôõng thöôøng coù saün trong thöïc phaåm maø ta duøng haèng ngaøy. Caùc chaát choáng oxy hoùa thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi nhieàu nhaát laø vitamin C, vitamin E, beta caroten. Beta caroten coøn goïi laø tieàn toá vitamin A, vì noù seõ ñöôïc cô theå chuyeån hoùa thaønh vitamin A.

316

Dinh döôõng vaø ñieàu trò c. Chöa xaùc ñònh ñöôïc lieàu löôïng chaát choáng oxy hoùa caàn thieát ñeå phoøng ngöøa beänh.

Vì theá, theo caùc nhaø dinh döôõng thì neân chuù yù cheá ñoä aên uoáng ñaày ñuû, caân baèng caùc chaát dinh döôõng laø toát hôn.

Khoâng neân boû tieàn mua nhöõng chaát choáng oxy hoùa do con ngöôøi toång hôïp ñeå uoáng theâm, vöøa toán tieàn maø vöøa chöa bieát chaéc vieäc lôïi haïi nhö theá naøo.

10. Nhu caàu calci

– Naêm nay toâi 62 tuoåi. Baùc só noùi caàn uoáng theâm calci, keûo xöông bò loaõng. Xin cho bieát thöïc phaåm naøo coù nhieàu calci. Neáu khoâng uoáng ñöôïc söõa thì phaûi laøm gì?

Calci laø “xi maêng coát saét” cuûa boä xöông. Trong cô theå, 99% calci naèm ôû xöông vaø raêng, 1% coøn laïi trong teá baøo meàm vaø dung dòch chaát loûng khaùc.

Nhu caàu calci maø cô theå caàn ñeán ñeàu saün coù trong nhieàu loaïi thöïc phaåm. Ta coù theå thieáu calci khi khoâng aên uoáng ñaày ñuû nhöõng thöïc phaåm coù calci, hoaëc khi cô theå khoâng haáp thuï ñöôïc calci. Khi trong khaåu phaàn haèng ngaøy coù nhieàu chaát xô, nhieàu chaát beùo, maát söï caân baèng giöõa calci vaø phosphor, thieáu vitamin D ñeàu ñöa tôùi giaûm haáp thuï calci. Caêng thaúng tinh thaàn, khoâng vaän ñoäng cô theå hoaëc tuoåi giaø cuõng giaûm haáp thuï calci.

Cho neân vì leõ ñoù maø baùc só khuyeân ngöôøi cao tuoåi neân duøng theâm calci ñeå traùnh bò beänh loaõng xöông. Thöïc ra nguyeân nhaân cuûa beänh naøy chöa bieát roõ, nhöng thieáu haáp

318

Dinh döôõng vaø ñieàu trò rieâng vaø caùc loaïi vitamin khaùc noùi chung, lieân quan tôùi thaéc maéc cuûa cuï, thì yù kieán cuûa caùc nhaø dinh döôõng nhö sau: Cho tôùi baây giôø, ta bieát laø coù 14 vitamin khaùc nhau.

Vitamin laø nhöõng chaát höõu cô caàn thieát vôùi moät löôïng raát nhoû song raát caàn cho söùc khoûe, söï taêng tröôûng, söï sinh saûn vaø söï baûo trì cuûa cô theå. Haàu heát caùc chaát vitamin naøy ñöôïc cô theå haáp thuï töø thöïc phaåm vì khoâng töï toång hôïp ñöôïc, hoaëc laø chæ saûn xuaát ñöôïc raát ít.

Vitamin töï noù khoâng coù naêng löôïng nhö caùc chaát dinh döôõng trong thòt, caù, côm... Do ñoù vitamin khoâng tröïc tieáp cung caáp naêng löôïng cho cô theå. Nhöng moät caùch giaùn tieáp, caùc vitamin nhoùm B can döï vaøo moät soá phaûn öùng hoùa hoïc giuùp cô theå laáy naêng löôïng töø thöïc phaåm.

Moãi vitamin coù moät chöùc naêng rieâng, neân vitamin naøy khoâng theå thay theá cho vitamin kia.

Noùi chung, vitamin caàn cho moät soá phaûn öùng sinh hoùa hoïc trong cô theå maø khi thieáu, seõ ñöa ñeán nhöõng roái loaïn khaùc nhau, tuøy theo thieáu vitamin naøo. Chaúng haïn nhö thieáu vitamin D thì raêng vaø xöông seõ yeáu; thieáu vitamin A thì thò giaùc ban ñeâm cuûa ta seõ keùm; thieáu vitamin B12 ta seõ bò thieáu maùu.

Thaønh ra, moät muõi vitamin B12 cho moät ngöôøi bình thöôøng ñang khoûe maïnh cuõng khoâng laøm cho aên ngon hôn hoaëc nhieàu sinh löïc hôn. Chích moät muõi B12 seõ ñöa vaøo cô theå daêm chuïc miligram vitamin naøy thì cuõng gioáng nhö khi ta aên moät ñóa beâ thui, coù cuøng löôïng vitamin. Neáu oâng cuï ñang thieáu B12 thì coù lôïi, coøn neáu oâng cuï nhôø aên uoáng ñaày ñuû ñaõ coù ñuû trong cô theå thì B12 seõ theo nöôùc tieåu ra ngoaøi.

Nhöng aûnh höôûng taâm lyù cuûa muõi vitamin B12 naøy cuõng

320

Dinh döôõng vaø ñieàu trò – Nhieãm truøng ôû nöôùu raêng.

– Böïa voâi ñoùng vaøo chaân raêng laø moâi tröôøng toát cho vi khuaån taùc ñoäng vaøo vaø ñöa ñeán hoâi mieäng.

– Khi mieäng khoâ, nhö nguû ban ñeâm hoaëc döôùi taùc duïng cuûa moät soá döôïc phaåm hoaëc thuoác laù khieán mieäng ñoùng böïa, vi khuaån taùc duïng vaøo vaø gaây muøi hoâi.

Muøi hoâi gaây ra do caùc chaát bay hôi nhoùm sulfur nhö laø hydrogen sulphid... b. AÊn moät soá thöïc phaåm coù daàu laøm cho hôi thôû coù muøi hoâi, chaúng haïn nhö toûi, haønh... Caùc thöïc phaåm naøy sau khi ñöôïc tieâu hoùa, chaát bay hôi cuûa chuùng ñöôïc haáp thuï vaøo maùu, leân phoåi vaø theo khoâng khí hít thôû maø bay ra mieäng. Muøi röôïu sau khi uoáng vaøo cuõng thoaùt ra nhö vaäy trong hôi thôû. c. Moät soá beänh veà boä maùy hoâ haáp nhö nhieãm truøng maïn phoåi, vieâm xoang maïn, ung thö phoåi, vieâm cuoáng hoïng cuõng laøm cho hôi thôû coù muøi hoâi. d. Khi coù roái loaïn veà söï co boùp cuûa daï daøy, thöïc phaåm chaäm tieâu hoùa, ôû laâu trong daï daøy, bò leân men cuõng taïo ra muøi hoâi, nhaát laø khi ta ôï. ñ. Moät soá beänh gaây suy yeáu cho cô theå nhö yeáu gan, thaän, tieåu ñöôøng cuõng gaây muøi hoâi ôû mieäng.

Vieäc ñieàu trò phaûi tuøy thuoäc vaøo nguyeân nhaân gaây hoâi mieäng nhö ñaõ keå treân. Sau ñaây gôïi yù moät soá phöông thöùc cuï theå: a. Neáu nguyeân nhaân hoâi mieäng laø töø trong mieäng, caàn löu yù nhieàu ñeán vaán ñeà veä sinh raêng mieäng. Ñaùnh raêng sau khi aên, nhaát laø sau nhöõng laàn aên vaët. Chuù yù laøm

322

Dinh döôõng vaø ñieàu trò so saùnh keát quaû, neáu gioáng nhau thì môùi coù theå ñi ñeán keát luaän ñaùnh giaù laø cholesterol cao hoaëc bình thöôøng. Ñöôïc xem nhö bình thöôøng neáu löôïng cholesterol döôùi 200mg/dl. Neáu ôû möùc ñoä naøy thì khoaûng 5 naêm neân kieåm tra laïi moät laàn. Ñöôïc xem laø hôi cao neáu löôïng cholesterol töø 200 tôùi 239mg/dl. Trong tröôøng hôïp naøy, baùc só thöôøng khuyeân neân giaûm tieâu thuï chaát beùo. Nhöng neáu keøm theo nguy cô khaùc nhö maéc beänh lieân quan ñeán ñoäng maïch vaønh (Coronary Artery Disease – CAD) thì baùc só seõ thöû nghieäm theâm, khuyeân neân giaûm aên chaát beùo vaø cuõng coù theå cho duøng thuoác haï cholesterol.

Neáu cholesterol leân treân 240mg/dl thì phaûi uoáng thuoác haï cholesterol.

Löôïng LDL thì bình thöôøng laø döôùi 130mg/dl, baét ñaàu coù nguy cô neáu töø 130 tôùi 150mg/dl, vaø raát nguy hieåm neáu treân 160mg/dl.

Löôïng HDL treân 35mg/dl laø toát. Neáu döôùi soá naøy thì duø möùc toång soá cholesterol bình thöôøng vaãn caàn phaûi giaûm môõ beùo, vaän ñoäng cô theå nhieàu hôn. Neáu vaãn thaáp sau moät thôøi gian giaûm môõ vaø vaän ñoäng cô theå thì coù theå caàn phaûi ñieàu trò baèng thuoác.

Trong nhöõng tröôøng hôïp chöa ñeán möùc quyeát ñònh ñieàu trò baèng thuoác, caùc bieän phaùp nhö giaûm aên chaát beùo vaø taäp theå duïc, vaän ñoäng cô theå ñöôïc thöïc hieän nhö moät giaûi phaùp thöû nghieäm, vì theá caàn tieáp tuïc theo doõi kieåm tra möùc cholesterol lieân tuïc trong moät thôøi gian nhaát ñònh. Neáu coù daáu hieäu möùc cholesterol giaûm xuoáng laø toát. Neáu khoâng thay ñoåi hoaëc coù chieàu höôùng taêng cao thì coù theå phaûi ñieàu trò baèng thuoác.

324

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Sau ñaây laø moät soá gôïi yù ñeå giuùp caùc chaùu aên rau: a. Ngay töø khi cho treû aên daëm laàn ñaàu (sau 6 thaùng tuoåi) neân cho treû laøm quen ngay vôùi caùc loaïi rau. b. Cho treû chôi nghòch vôùi moät mieáng rau soáng hoaëc ñaõ naáu chín vöøa phaûi, coøn gioøn. c. Cho treû neám qua moãi laàn moät loaïi rau. d. Ñaët cho rau moät teân ñaëc bieät vui nhoän naøo ñoù ñeå gôïi söï toø moø vaø thích thuù cuûa treû.

15. Caùc loaïi quaû haïch coù boå döôõng khoâng?

Quaû haïch laø chæ chung nhöõng quaû khoâ coù voû cöùng bao boïc. Trong haït khoâ naøy coù nhieàu chaát dinh döôõng, nhieàu chaát ñaïm (töø 10–25%); chaát beùo chöa baõo hoøa, nhieàu saét, calci, kali, phosphor, vitamin B1 (thiamin), vitamin B2 (riboflavin), vitamin E vaø chaát xô (fiber).

Coù nhieàu loaïi haït maø ta thöôøng aên nhö: a. Haït ñieàu (ñaøo loän hoät), ñöôïc baùn döôùi daïng ñaõ taùch boû voû (voû coù ñoäc), rang chín vaø coù muoái. b. Haït haïnh nhaân (almond) nhoû, deïp, hình baàu duïc, naèm trong voû raát deã ñaäp vôõ. Haït coù maøu traéng vôùi höông vò raát thôm. Coù hai loaït haït: haït ñaéng ñeå laáy nöôùc chieát, haït ngoït ñeå aên soáng hoaëc naáu nöôùng. Haïnh nhaân ñöôïc baùn döôùi nhieàu hình thöùc: nguyeân daïng trong voû cöùng, hoaëc ñaõ boû voû, caét nhoû hoaëc nguyeân haït, cho theâm ñöôøng, muoái. c. Haït deû (chestnut) coù voû cöùng maøu naâu, coù raát ít chaát beùo, ít naêng löôïng nhöng nhieàu tinh boät. Haït ñöôïc baùn nguyeân daïng töôi hoaëc ñaõ luoäc, rang hoaëc ñoùng hoäp.

326

Dinh döôõng vaø ñieàu trò b. AÊn nhieàu thòt seõ coù nhieàu baép thòt nôû nang.

Thòt trong thöïc phaåm khoâng tröïc tieáp ñi vaøo caùc cô baép cuûa ta, vì cuõng ñöôïc tieâu hoùa gioáng nhö caùc thöïc phaåm khaùc.

Cô theå coù theå taïo ra teá baøo thòt vôùi chaát dinh döôõng khaùc nhö tinh boät chöù khoâng chæ töø thòt boø, thòt heo maø thoâi.

Nhöõng ngöôøi aên chay khoâng heà aên thòt nhöng hoï vaãn coù theå coù cô baép nôû nang, khoûe maïnh.

c. AÊn nhieàu chaát ñaïm giuùp ta giaûm caân.

Chaát ñaïm khoâng coù khaû naêng ñoát chaát beùo nhö nhieàu ngöôøi töôûng. Ngoaøi ra, khi aên nhieàu thòt quaù thì seõ maát caân ñoái caùc chaát dinh döôõng, ñoàng thôøi cuõng khieán thaän phaûi laøm vieäc nhieàu hôn ñeå thaûi chaát baõ. Caùc chuyeân gia dinh döôõng vaãn khuyeân neân aên caân ñoái moïi thöù vaø ít naêng löôïng ñeå giaûm caân.

Neân caån thaän vôùi chaát ñaïm baùn döôùi hình thöùc boät hoaëc loûng vì duøng nhieàu khoâng toát cho söùc khoûe, nhaát laø cho tim.

Khi duøng caàn tham khaûo yù kieán thaày thuoác.

d. Thaûo moäc khoâng coù chaát ñaïm Ñaây laø moät hieåu laàm lôùn. Rau quaû, nhaát laø caùc loaïi haït, ñaäu nhö ñaäu naønh, ñaäu xanh... coù raát nhieàu ñaïm (protein).

Tuy nhieân, trong caùc chaát ñaïm thöïc vaät naøy thöôøng khoâng coù ñuû caùc acid amin caàn thieát nhö thòt ñoäng vaät. Nhöng khi aên nhieàu loaïi rau traùi thì seõ boå sung cho nhau giuùp coù ñuû caùc acid amin.

ñ. Ngöôøi giaø khoâng caàn aên thòt Giaø hay treû cuõng ñeàu caàn caùc chaát dinh döôõng nhö nhau, cho duø ngöôøi giaø khoâng coøn taêng tröôûng. Tuy nhieân, nhu caàu ñuùng laø coù giaûm ñi moãi ngaøy moät chuùt.

328

Dinh döôõng vaø ñieàu trò nhoû löûa, chaû röôi coù moät höông vò raát ñaëc bieät, thôm löøng ra tôùi haøng xoùm.

– Röôi haáp vôùi moäc nhó (naám meøo), cuû haønh töôi, thì laø, nöôùc maém voû quyùt. Ñaây laø moùn aên thanh lòch, ngon laïi coù raát ít chaát beùo.

Röôi laø moùn aên quyù hieám, chæ coù moãi naêm moät laàn vaø trong vaøi ngaøy, neân quyù nhau môùi theát nhau moät böõa aên röôi. Coù ngöôøi bieät xöù caû nöûa theá kyû, veà Haø Noäi ñöôïc baïn gaùi khi xöa daønh cho moät ñóa chaû röôi thì caûm ñoäng bieát maáy!

Daân gian coù caâu veø ñoá nhau veà röôi nhö sau: Con gì beù tí tì ti, Mình ñi döôùi ñaát, boùng ñi treân trôøi.

Moät naêm maáy baän ñi chôi, Ñi thì lôû ñaát, long trôøi môùi yeân?

18. Muøa thu seâu coám, seâu hoàng Hoàng laø quaû cuûa moät loaïi caây troàng thaân goã to, laù moïc caùch hình tröùng hay traùi xoan. Quaû chín coù maøu ñoû hoaëc vaøng luïc raát ngon ngoït.

Haàu nhö tænh naøo ôû mieàn Baéc cuõng ñeàu coù hoàng, ñaëc bieät laø hoàng Vieät Trì, Phuù Thoï hoaëc hoàng Laïng Sôn. Traùi hoàng chín ñoû vaøo muøa thu, khi treû em söûa soaïn ñoùn traêng raèm Teát Trung Thu. Hoàng chín caây ngoït lòm, aên vaøo ngoït maùt tôùi daï daøy.

Hoàng ñaõ giaø nhöng coøn xanh ngaâm vaøo nöôùc voâi trong chaäu saønh daêm ba ngaøy, aên gioøn ngoït voâ cuøng.

Hoàng höng höûng ñoû treân caønh coù theå haùi, vuøi trong chum thoùc vaøi ngaøy laø chín moïng caêng, ñoû hoàng nhö hoøn ngoïc.

330

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Ñoâng y goïi nhau thai laø Töû haø sa, thai baøn, thai y, nhaân baøo, ñöôïc xem laø moät vò thuoác boå raát toát ñoái vôùi caùc beänh lao löïc, gaày coøm, di tinh, kinh nguyeät khoâng ñeàu, ñau nhöùc xöông, keùm aên, keùm nguû, hen suyeãn.

Taøi lieäu Baûn thaûo Cöông muïc cuûa Lyù Thôøi Traân, Trung Hoa töø theá kyû 16 coù baøi thuoác Haø sa ñaïi taïo hoaøn raát noåi tieáng veà phöông dieän boå döôõng cho ngöôøi suy yeáu. Baøi thuoác goàm caùc vò: töû haø sa, quy baûn, hoaøng baù, ñoã troïng, ngöu taát, ñòa hoaøng, thieân moân, maïch moân ñoâng, nhaân saâm vaø ñöông quy.

Muoán aên nhau thai phaûi choïn nhau töø ngöôøi khoûe maïnh, neáu coù thai laàn ñaàu thì caøng toát. Neân choïn nhau coøn töôi, khoâng quaù moät giôø sau khi sinh vaø coøn nguyeân trong boïc, nhaün nhuïi coù maøu hoàng ñaày huyeát. Nhau coù maët goà gheà, muïn nhoû laø bò nhieãm truøng, khoâng neân duøng.

Sau khi laáy, nhau ñöôïc röûa baèng nöôùc muoái cho saïch chaát nhôøn vaø maùu. Caån thaän ñöøng ñeå nhau bò toån thöông, chaûy nöôùc, choùng hoûng.

Nhau caét nhoû ngaâm röôïu traéng, sau 15 ngaøy baét ñaàu uoáng daàn, moãi ngaøy khoaûng 25ml.

Nhau ngaâm vôùi maät ong nguyeân chaát cuõng raát toát. Thaùi nhoû, ngaâm chöøng moät thaùng thì maät ong laøm nhau hoøa tan.

Veà caáu taïo, nhau thai cuõng coù ñuû caùc chaát ñaïm, chaát beùo vaø caùc chaát dinh döôõng khaùc.

20. Xin cho bieát yeán boå döôõng nhö theá naøo?

Yeán laø nöôùc daõi cuûa loaøi chim yeán nhaû ra ñeå laøm toå.

Chim yeán thöôøng soáng ôû caùc haûi ñaûo vuøng Ñoâng Nam AÙ

332

Taøi lieäu tham khaûo 1. Saùch tieáng Vieät – – – – – – – – –

– – – – – –

Dinh döôõng öùng duïng, Töø Giaáy Haø thaønh höông vaø vò, Nguyeãn Haø Mieáng laï mieàn Nam, Vuõ Baèng Mieáng ngon Haø Noäi, Vuõ Baèng Nhöõng aùng vaên aåm thöïc, Thaùi Haø söu taàm Nhöõng caây thuoác vaø vò thuoác Vieät Nam, Ñoã Taát Lôïi Phong tuïc Vieät Nam, Toan AÙnh Quaø Haø Noäi, Nguyeãn Thò Baûy Quoác vaên giaùo khoa thö, Traàn Troïng Kim – Nguyeãn Vaên

Ngoïc – Ñaëng Ñình Phuùc – Ñoã Thaän Thuù aên chôi ngöôøi Haø Noäi, Baêng Sôn Thöông nhôù möôøi hai, Vuõ Baèng Tuïc ngöõ phong giao, Nguyeãn Vaên Ngoïc Vaên hoùa aåm thöïc & moùn aên Vieät Nam, Xuaân Huy Vaên hoùa aåm thöïc Vieät Nam, Nhieàu taùc giaû – Nhaø xuaát baûn Thanh Nieân Vaên hoùa röôïu, Thaùi Löông

2. Caùc baøi vieát veà moùn aên Vieät Nam: – Baøn veà ngheä thuaät naáu beáp vaø aên uoáng cuûa ngöôøi Vieät, Traàn Vaên Kheâ.

– Caùch aåm thöïc cuûa ngöôøi Vieät, Phan Keá Bính.

334

Dinh döôõng vaø ñieàu trò – Eating Right: Recipes for Health by Time Life Books, Alexandria, Virginia.

– Fat is a Femisist Issue by Susie Orbacj.

– Finally I’m A Doctor by Neil Shuman, MD. – Food and You by The Editors of PREVENTION Magazine Health Books.

– Food for Life: How the New Four Food Groups can save your Life

by Neal Barnard, MD. – Food for Today by Helen Kowtaluk and Alice O. Kopan – Food for Us All by United States Government Printing Office – Food Fundamentals by Margaret McWilliams.

– Food the Yearbook of Argiculture 1959 by US Department of Agriculture.

– Food Theory and Application by Pauline and Helene Palmer – GREEN MEDICINE The Search for Plants that Heal by

Margaret B. Kreig.

– Guide to Good Food by Velda L. Largen, CHE

– Health & Healing –The Natural Way: Diet & Weight Control

by Readers’s Digest – Helping Yourself to HEALTH FROM THE SEA by Howard

H. Hirschhorn.

– How to Parent by Dr. Fitzjhugh Dodson – International Conference on Rural Household Food Security

Organized by: Association of Vietnamese Gardeners (VACVINA), Nationnal Institute of Nutruition (NIN)

336

Dinh döôõng vaø ñieàu trò – The American Association Complete Food and Nutriton Guide

by Robert Loerson Douryff, MS, RD, CFCS. – The Complete Ginseng Handbook by Jacques Mora Marco, OMD

– The Concise Encylcopedia of Foods and Nutrition by Ensimenger, Ensiminger Konlade and Robson.

– The Element Illustrated Encyclopedia of Mind Body–spirit & Earth by Joanna Crosse.

– The Endometiosis Answer Book by Niels H. Lauersen, MD. PhD and Constance de Swaan.

– The Food Pharmacy by Jean Carper.

– The Garlic Book: Nature’s Powerful Healer by Stephen fulder,

PhD. – The Goldbeck’s Guide to Food by Niki and David Goldbeck – The Holistic Health Lifebook by Berkely Holistic Health Center – The Holistic Way to Health & Happiness by Elizabeth

Kuber–Ross.

– The Honeset Herbal: A Sensible Guide to the Use of Herbs and Related Remidies by Vario E. Tyler, PhD.

– The Juice Lady’s Guide to Juicing for Health by Chereic Calboun, MS. – The Last 5 lbs –A Liberating Guide to Living Thin by Jamie Pope, MS, RD. – The Low Salt Diet and Recipe Book by Beverly Barbour.

338

Dinh döôõng vaø ñieàu trò

MUÏC LUÏC DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH TIEÅU ÑÖÔØNG ..........................9 Phaân loaïi.................................................................. 11 Nguyeân nhaân............................................................ 11 Trieäu chöùng .............................................................. 12 Dinh döôõng vôùi beänh tieåu ñöôøng .............................. 12 BEÄNH TIM MAÏCH .......................................................17 DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH ÑOÄNG MAÏCH VAØNH ..............18 Beänh ñoäng maïch vaønh ............................................. 18 Nguyeân nhaân............................................................ 18 a. Tuoåi taùc ............................................................. 19 b. Giôùi tính............................................................ 19 c. Di truyeàn ............................................................ 20 d. Chuûng toäc .......................................................... 20 ñ. Thuoác laù ............................................................. 20 e. Beùo phì ............................................................. 20 g. Huyeát aùp cao .................................................... 21 h. Beänh tieåu ñöôøng ................................................ 21 i. Ít vaän ñoäng cô theå .............................................. 21 k. Cao cholesterol .................................................. 21 Dinh döôõng vôùi beänh ñoäng maïch vaønh ...................... 23 1. Choïn thöïc phaåm coù ít chaát beùo ........................... 23 2. Giaûm chaát beùo baõo hoøa .................................... 23 3. Taêng chaát beùo chöa baõo hoøa ............................. 24 4. Giaûm cholesterol ............................................... 24 5. AÊn nhieàu caù ...................................................... 24 6. Taêng löôïng chaát xô hoøa tan vaø tinh boät ............. 25 DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH HUYEÁT AÙP CAO ....................27 Huyeát aùp laø gì? ........................................................ 28 340

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Söï thoaùi hoùa cuûa khôùp ............................................. 69 Trieäu chöùng .............................................................. 71 Ñieàu trò..................................................................... 72 1. Vaät lyù trò lieäu ..................................................... 72 2. Vaän ñoäng .......................................................... 73 3. Giaûm beùo phì .................................................... 73 4. Döôïc phaåm ........................................................ 73 Dinh döôõng vôùi beänh vieâm khôùp xöông ..................... 74 Keát luaän ................................................................... 76 DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH UNG THÖ .............................77 I. Thöïc phaåm taêng nguy cô ung thö ........................... 78 1. Chaát beùo ........................................................... 78 2. Chaát ñaïm ........................................................... 80 3. Carbohydrat ...................................................... 80 4. Tieâu thuï naêng löôïng .......................................... 81 5. Röôïu ................................................................. 81 6. Chaát phuï gia thöïc phaåm ..................................... 81 7. Aflatoxins .......................................................... 83 8. Thuoác tröø saâu ..................................................... 83 9. Naáu nöôùng thöïc phaåm........................................ 83 10. Caø pheâ ............................................................ 84 11. Thuoác laù ........................................................... 84 II. Dinh döôõng laøm giaûm nguy cô ung thö .................. 85 1. Vitamin A........................................................... 85 2. Vitamin C ........................................................... 85 3. Vitamin E .......................................................... 86 4. Calci .................................................................. 86 5. Selen ................................................................. 86 6. Chaát xô (fiber) ................................................... 87 7. Hôïp chaát indole ................................................. 87 8. Bioflavonoid ...................................................... 87 III. Nhöõng quan nieäm sai laàm ................................... 88 IV. Haäu quaû cuûa ung thö veà maët dinh döôõng ............. 89 V. AÛnh höôûng cuûa ñieàu trò ung thö vôùi dinh döôõng..... 90

342

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Tieân löôïng ........................................................... 129 Ñieàu trò ................................................................ 129 Phoøng ngöøa ......................................................... 129 IV. Dinh döôõng vôùi beänh vieâm gan .......................... 129 Beänh xô gan ........................................................... 130 DINH DÖÔÕNG VÔÙI BEÄNH TAÙO BOÙN ............................132 Ñònh nghóa ............................................................. 132 Caùc loaïi taùo boùn..................................................... 133 Thay ñoåi chöùc naêng cuûa ruoät khi tuoåi giaø ................ 134 Nguyeân nhaân.......................................................... 135 1. Cheá ñoä aên uoáng ............................................... 135 2. Taùc duïng phuï cuûa döôïc phaåm........................... 135 3. Caùc beänh maïn tính ........................................... 136 4. Beänh taâm thaàn ................................................. 136 5. Ít vaän ñoäng ...................................................... 136 Ñònh beänh .............................................................. 136 Bieán chöùng ............................................................. 137 Ñieàu trò................................................................... 138 1. Khoâng duøng döôïc phaåm ................................... 138 2. Söû duïng döôïc phaåm ......................................... 141 DINH DÖÔÕNG VÔÙI SÖÏ VAÄN ÑOÄNG CÔ THEÅ .................144 Carbohydrat ........................................................... 144 Chaát ñaïm ............................................................... 146 Chaát beùo ................................................................ 146 Nöôùc ...................................................................... 146 Vitamin vaø khoaùng chaát .......................................... 148 Vaøi tröôøng hôïp ñaëc bieät ......................................... 148 Keát luaän ................................................................. 150 SUY DINH DÖÔÕNG ÔÛ NGÖÔØI CAO TUOÅI ......................151 Dieãn tieán bình thöôøng ôû tuoåi giaø ............................ 152 Nguy cô suy dinh döôõng......................................... 153 Nhöõng daáu hieäu cuûa suy dinh döôõng ...................... 156 Haäu quaû cuûa suy dinh döôõng .................................. 156

344

Dinh döôõng vaø ñieàu trò 3. Heä tieâu hoùa ..................................................... 188 4. Cô quan sinh duïc ............................................. 189 Nhu caàu dinh döôõng ............................................... 189 a. Chaát ñaïm ......................................................... 189 b. Carbohydrat .................................................... 190 c. Chaát beùo .......................................................... 190 d. Nöôùc................................................................ 190 ñ. Vitamin A......................................................... 190 e. Caùc vitamin nhoùm B ........................................ 191 g. Vitamin E ........................................................ 191 h. Vitamin B12 vaø folacin ....................................... 191 i. Vitamin C .......................................................... 192 k. Saét................................................................... 192 l. Keõm .................................................................. 193 m. Calci vaø phosphor ............................................ 193 n. Iod................................................................... 193 Caùc beänh thöôøng gaëp ............................................. 194 1. Beänh tieåu ñöôøng.............................................. 194 2. Huyeát aùp cao .................................................. 195 3. ÖÙ nöôùc trong cô theå ......................................... 195 4. Thieáu maùu ....................................................... 196 5. Suït caân hoaëc taêng caân ..................................... 196 6. ÔÏ chua (heartburn)........................................... 197 7. Taùo boùn ........................................................... 198 8. Noân oùi ............................................................ 198 9. Theøm moùn aên khaùc thöôøng ............................... 199 Moät soá ruûi ro khi mang thai .................................... 200 1. Röôïu ............................................................... 200 2. Thuoác laù ........................................................... 200 3. Döôïc phaåm ...................................................... 201 4. AÊn chay khi coù thai .......................................... 201 5. AÊn kieâng khem ñeå bôùt maäp .............................. 202 6. Caø pheâ ............................................................ 202 Keát luaän ................................................................. 202

346

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Taùc duïng tích cöïc cuûa röôïu ...................................... 233 1. Kích thích khaåu vò ............................................. 234 2. Giaûm cholesterol ............................................. 234 3. Giaûm nguy cô tai bieán ñoäng maïch naõo ............ 235 4. Röôïu vaø beänh tim maïch ................................... 235 5. Röôïu vaø taâm trí................................................ 237 6. Loaïi röôïu laøm giaûm nguy cô ung thö ............... 238 7. Röôïu vôùi beänh tieåu ñöôøng ............................... 239 8. Röôïu giuùp an thaàn ........................................... 239 Taùc duïng tieâu cöïc cuûa röôïu ..................................... 240 1. Röôïu laø chaát gaây nghieän.................................. 240 2. Röôïu coù nhieàu nguy cô gaây ung thö ................. 240 3. Röôïu ñöa ñeán suy dinh döôõng......................... 240 4. Röôïu laøm roái loaïn cöông döông ....................... 240 5. Röôïu gaây meät moûi sau côn say........................ 241 6. Röôïu laøm taêng teá baøo môõ ôû vuøng buïng ........... 241 7. Röôïu gaây khuyeát taät cho thai nhi ..................... 242 8. Röôïu gaây maát töï chuû ....................................... 242 Uoáng vaøo luùc naøo ................................................... 242 Coù neân pha loaõng röôïu khoâng ................................. 243 Moät soá vaán ñeà caàn löu yù ......................................... 243 Keát luaän ................................................................. 245

RÖÔÏU VAØ PHUÏ NÖÕ COÙ THAI .......................................246 AÛnh höôûng röôïu treân thai nhi .................................. 248 1. Taùc haïi cuûa röôïu .............................................. 249 2. Taùc haïi laâu daøi................................................. 249 3. Giai ñoaïn mang thai ....................................... 250 4. Uoáng bao nhieâu röôïu laø coù haïi? ....................... 251 Daáu hieäu cuûa khuyeát taät ......................................... 253 1. Thay ñoåi hình daùng ......................................... 253 2. Chaäm phaùt trieån trí tueä..................................... 254 Ñieàu trò vaø chaêm soùc ............................................... 255 Keát luaän ................................................................. 257 348

Dinh döôõng vaø ñieàu trò Nguoàn goác chaát xô .................................................. 290 Coâng duïng cuûa chaát xô ........................................... 292 1. Chaát xô vôùi beänh taùo boùn ................................ 293 2. Chaát xô vôùi beänh vieâm ñaïi traøng ...................... 293 3. Chaát xô vôùi ung thö ñaïi traøng........................... 294 4. Chaát xô vôùi beänh tim maïch ............................... 296 5. Chaát xô vôùi beänh tieåu ñöôøng ............................ 297 6. Chaát xô vôùi beänh beùo phì ................................. 298 7. Chaát xô vôùi beänh ung thö vuù............................. 298 Vaøi aûnh höôûng khoâng toát cuûa chaát xô ...................... 299 Caùch duøng chaát xô .................................................. 299 Keát luaän ................................................................. 300 AÊN MAÁT NGON VAØ SUÏT CAÂN .....................................301 Nguyeân nhaân.......................................................... 301 1. Do beänh taät ..................................................... 301 2. Do nghieän röôïu ................................................ 302 3. Do taùc duïng phuï cuûa döôïc phaåm ...................... 302 4. Do caùc beänh raêng mieäng ................................. 303 Ñieàu trò................................................................... 304 SUY NHÖÔÏC CÔ THEÅ.................................................305 Daáu hieäu ................................................................ 306 Nguyeân nhaân.......................................................... 307 Ñieàu trò................................................................... 308 MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ SÖÙC KHOÛE THÖÔØNG GAËP ...............310 1. No hôi ................................................................ 310 2. AÊn gì boå aáy ........................................................ 311 3. Nhòn ñoùi seõ loaïi boû heát chaát ñoäc trong cô theå? ... 312 4. Xin cho bieát vai troø cuûa vitamin D trong cô theå.... 312 5. Moät ly caø pheâ coù bao nhieâu cafein? .................... 313 6. Laøm sao traùnh ngoä ñoäc thöïc phaåm ôû nhaø? ........... 314 7. Thuoác tröø saâu nguy haïi khoâng? .......................... 315 8. Khi ñi caém traïi laøm sao baûo quaûn thöïc phaåm? ... 315 9. Uoáng theâm chaát choáng oxy hoùa........................... 316

350