hanvan02 by Nguyễn Minh Tiến

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 74

愛國梁啓超天國舉無懥懽所無

下者無嗜無欣謂所

之乎足好爭。艱謂

盛。以無競真險成

德真介希。愛，敗

大愛其朢舍國無。

業國心。國者所

孰者。舍事其謂

有國故國無視不

過事舍事憂國可

於以國無慮事爲

愛外事忿無無，

Dòch aâm

AÙi quoác Löông Khaûi Sieâu1 Thieân haï chi thaïnh ñöùc ñaïi nghieäp, thuïc2 höõu quaù ö aùi quoác giaû hoà. Chaân aùi quoác giaû, quoác söï dó ngoaïi3 cöû voâ tuùc dó giôùi kyø taâm. Coá xaû quoác söï voâ thò hieáu, voâ hy voïng. 1

Baøi naøy trích trong taäp YÙ Ñaïi Lôïi tam kieät cuûa Löông Khaûi Sieâu. Chöõ thuïc vöøa laø nghi vaán ñaïi danh töø vöøa laø lieân quan ñaïi danh töø, khi duøng chæ ngöôøi coù nghóa ai, ngöôøi naøo. Khi duøng chæ söï vaät coù nghóa vaät naøo, söï vieäc gì, ñieàu gì. Phaân bieät vôùi chöõ 誰 thuøy chæ coù nghóa laø ai. 3 Quoác söï dó ngoaïi (dó: ñeå, trôû): tröø vieäc quoác gia ra, ñeå ngoaøi vieäc nöôùc ra. 2

452

BAØI 74

Xaû quoác söï voâ phaãn chí voâ tranh caïnh. Xaû quoác söï voâ öu löï voâ hoan haân. Chaân aùi quoác giaû, kyø thò quoác söï voâ sôû vò gian hieåm, voâ sôû vò baát khaû vi, voâ sôû vò thaønh baïi. Dòch nghóa

Yeâu nöôùc Ñöùc to nghieäp lôùn trong thieân haï coøn gì hôn vieäc yeâu nöôùc nöõa ö? Ngöôøi chaân chính yeâu nöôùc, ngoaøi vieäc nöôùc ra khoâng gì coù theå khieán hoï ñeå taâm ñeán. Cho neân, boû vieäc nöôùc ñi thì khoâng coøn ham muoán, khoâng coøn hy voïng. Ngoaøi vieäc nöôùc ra khoâng coù giaän hôøn, khoâng coù tranh chaáp. Ngoaøi vieäc nöôùc ra khoâng coù aâu lo, khoâng coù vui möøng. Ngöôøi chaân chính yeâu nöôùc xem vieäc nöôùc khoâng coù gì laø gian hieåm, khoâng coù gì laø khoâng theå laøm ñöôïc, khoâng coù gì laø thaønh baïi caû. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

介

GIÔÙI ° ôû giöõa hai beân – ngay thaúng khoâng khuaát – voû loaøi truøng – lôùn Töø ngöõ

ª giôùi thieäu, giôùi yù (trong loøng coù ñieàu khoâng an) giôùi loaïi (loaøi soø heán: mình meàm coù voû)

舍

XAÛ ° boû ñi – aâm khaùc laø xaù Töø ngöõ

ª xaû thaân, thuû xaû, hæ xaû, xaû ñoaûn, xaû tröôøng 453

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

捨 buoâng thaû ra – boá thí (xaû thaân, hæ xaû) 扯 xeù ñoâi – giaét keùo

嗜

THÒ ° ham thích – theøm muoán – tham Töø ngöõ

ª thò hieáu, thò duïc, thò töûu

希

HY ° hieám coù, ít – mong muoán, mong caàu – chôø xem Töø ngöõ

ª hy voïng, hy höõu, hy thaùnh, hy haõn

忿

PHAÃN ° raát töùc giaän Töø ngöõ

ª phaãn phaùt, phaãn noä, phaãn theá

懥

CHÍ ° giaän Töø ngöõ

ª phaãn chí: giaän döõ, töùc giaän

爭

TRANH ° giaønh nhau – theá naøo (trôï töø) – aâm khaùc laø traùnh 454

BAØI 74

Töø ngöõ

ª chieán tranh, ñaáu tranh, giao tranh, caïnh tranh, tranh ñoaït, tranh chaáp, tranh hoaønh, tranh huøng, tranh luaän, tranh quyeàn, tranh coâng, tranh phong, caïnh tranh sinh toàn Ñoàng aâm

箏 ñaøn tranh – phong tranh 風箏: dieàu giaáy 崢 tranh vanh 崢嶸: cao ngaát, cheânh veânh – taøi hoa vöôït troäi

錚 tieáng saét keâu – caùi chieâng – ngöôøi vöôït troäi hôn trong moät nhoùm

懽

HOAN ° vui veû, möøng rôõ = 歡 Töø ngöõ

ª haân hoan, hoan laïc, hoan ngheânh, hoan hæ, truy hoan, giao hoan Ñoàng aâm

讙 noùi chuyeän vui veû – ban boá meänh leänh ra khieán loøng ngöôøi vui möøng – noùi to leân 驩 teân tænh Ngheä An ngaøy xöa (Hoan Chaâu) 貛 heo röøng (lôïn loøi)

欣

HAÂN ° haân hoan, vui möøng hôùn hôû = 忻 Töø ngöõ ª haân haïnh, haân hæ, haân haân, haân thöôûng, haân hoan 455

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 75

轍中魚轍中一鮒魚失水在泥塗殷勤望援助莊子適驅車惻然動慈念願汲西江渠魚云我困甚祇藉水區區倘待西江返微命已嗚呼從知救人者不可緩須臾 456

BAØI 75

Dòch aâm

Trieät trung ngö Trieät trung nhaát phuï ngö, Thaát thuûy taïi neâ ñoà, AÂn caàn voïng vieän trôï. Trang töû1 thích khu xa, Traéc nhieân ñoäng töø nieäm, Nguyeän caáp Taây giang cöø. Ngö vaân: Ngaõ khoán thaäm, Chæ taï thuûy khu khu.2 Thaûng ñaõi taây giang phaûn, Vi meänh dó oâ hoâ. Tuøng tri cöùu nhaân giaû, Baát khaû hoaõn tu du.3 Dòch nghóa

Caù trong veát baùnh xe Moät con caù gieác trong vuõng baùnh xe, thieáu nöôùc trong choã buøn laày, thieát tha mong ñöôïc cöùu trôï. Trang töû ñaùnh 1

Trang töû teân laø Trang Chaâu, laø moät vò hieàn nhaân ñôøi Chieán quoác, cuøng tö töôûng vôùi Laõo Töû, töùc laø moät trong nhöõng ngöôøi saùng khôûi ra hoïc phaùi Ñaïo giaùo Trung Hoa 2 Khu khu: hình dung töø keát hôïp theo loái ñieäp aâm thöôøng duøng giaùn caùch tröôùc moät danh töø baèng giôùi töø chi. Ví duï: khu khu chi taøi: caùi taøi coûn con, taøi nhoû nhoi. 3 Tu du: choác laùt, trong phuùt choác (noùi khoaûng thôøi gian raát ngaén). Ñoâi khi, ñeå chæ moät khoaûng thôøi gian raát ngaén ngöôøi ta cuõng duøng töø saùt na 刹那 voán laø goác ôû tieáng Phaïn.

457

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

xe qua ñaáy, ñoäng loøng töø aùi xoùt thöông, mong daãn nöôùc Taây giang veà cöùu. Caù baûo raèng: “Toâi khoán ñoán heát söùc, chæ mong chôø gioït nöôùc coûn con ñuû ñeå soáng, phoûng nhö ñôï i nöôùc Taây giang veà thì maïng soáng nhoû nhoi naøy coù coøn gì nöõa!” Nhaân ñoù bieát raèng vieäc cöùu ngöôøi khoâng theå chaäm treã duø laø trong giaây phuùt.1 GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

轍

TRIEÄ T ° daáu baùnh xe Töø ngöõ

ª phuùc trieät 覆轍: daáu xe uùp, noùi söï laàm lôõ cuûa ngöôøi ñi tröôùc Ñoàng aâm

撤 tröø boû ñi (trieät haï, trieät hoài, trieät thoái) 徹 suoát, thoâng suoát – boû (= 撤) – thueá ruoäng ñôøi nhaø Chu (quaùn trieät, thaáu trieät) 澈 nöôùc laéng trong – hieåu roõ (ñoãng trieät) 1

Baøi naøy döïa theo moät chuyeän nguï ngoân trong saùch Trang töû maø dieãn ra vaên vaàn. Chuyeän keå vieäc Trang töû vì thieáu luùa aên ñeán nhôø moät vò quan kia giuùp. Vò quan baûo oâng chôø ngaøy phaùt kho thoùc lôùn roài seõ cho möôïn nhieàu. Trang töû beøn döïng leân caâu chuyeän nguï ngoân treân ñaây ñeå ñaùp: oâng coù gaëp con caù gieác trong daáu baùnh xe, caù töï xöng laø ba thaàn (thaàn soùng) bò maéc caïn keâu nhôø oâng cho moät gaùo nöôùc ñeå keùo daøi phuùt soáng, oâng höùa seõ troå nöôùc soâng Taây giang veà ñoùn. Caù phaùt giaän traû lôøi: “Maïng soáng cuûa toâi caàn ñöôïc cöùu giuùp gaáp trong choác laùt baèng moät gaùo nöôùc, neáu ñôïi nöôùc Taây giang thì seõ thaønh con caù khoâ trong nhaø baùn caù maém maát.”

458

BAØI 75

魚

NGÖ ° con caù Töø ngöõ

ª ngö loâi, ngö thö nhaïn tín, traàm ngö laïc nhaïn Ñoàng aâm

漁 ñaùnh caù (ngö oâng, ngö phuû, ngö lôïi, ngö nghieäp)

鮒

PHUÏ ° con caù gieác

失

THAÁT ° maát – sai laàm – hö hoûng – thua Töø ngöõ

ª thaát baïi, thaát theá, thaát thaân, thaát yù, thaát voïng, thaát leã, thaát loäc, thaát cô, thaát saéc, thaát thuû, thaát tín, thaát tình, thaát truyeàn, quaù thaát (loãi laàm), thaát hoøa, thaát traän

泥

NEÂ ° ñaát buøn – vaät ñaõ naùt baáy ra – boâi leân vaät gì – aâm khaùc laø neä Töø ngöõ

ª neâ ñoà Ñoàng aâm

尼 (ni) teân töï ñöùc Khoång Töû (Troïng Ni) – aâm khaùc laø neä

459

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

塗

ÑOÀ ° buøn – nhôùp – boâi saéc maøu leân vaät khaùc – xoùa chöõ cuõ thay chöõ môùi – laáp loã hôû Töø ngöõ

ª ñoà thaùn, ñoà ñòa

殷

AÂN ° thònh lôùn – caûm tình ñaäm ñaø – trieàu nhaø AÂn Thöông Töø ngöõ

ª aân caàn, aân phuù

援

VIEÄN ° cöùu giuùp – aâm khaùc laø vieân Töø ngöõ

ª vieän trôï, vieän binh, cöùu vieän, thanh vieän, caàu vieän, vieän lyù Ñoàng aâm

院 tröôøng sôû – quan saûnh – töôøng xaây chung quanh (ñaïi hoïc vieän)

莊

TRANG ° dung maïo nghieâm chænh – daân laøng ôû nuùi – ñieåm baùn haøng – traïi – bieät thöï – ñöông lôùn Töø ngöõ

ª trang nghieâm, ñoan trang, trang troïng, trang nhaõ, noâng trang, gia trang 460

BAØI 75

Ñoàng aâm

妝 = 粧 toâ ñieåm – trau gioài (trang hoaøng, trang ñieåm) 裝 quaàn aùo – söûa soaïn trau gioài – giaáu caát (quaân trang, trang phuïc)

驅

KHU ° ñuoåi – ñaùnh ngöïa – böùc baùch Töø ngöõ

ª khu truïc cô, trì khu, khu tröø, khu söû, khu taø Ñoàng aâm

軀 (xu) thaân theå – xaùc thòt (khu xaùc) 摳 caàm nhaéc leân – vôùi laáy 區 chia töøng loaøi (khu bieät) – coõi (nhaát khu)

惻

TRAÉC ° thöông xoùt – loøng baát nhaãn Töø ngöõ

ª traéc aån (loøng thöông xoùt) traéc nhieân (ñoäng loøng traéc aån) Ñoàng aâm

仄 ñoå nghieâng – heïp – vaàn traéc, traùi vôùi vaàn baèng 昃 maët trôøi quaù tröa 側 nghieâng – thaáp heïp 測 ño saâu caïn – lieäu löôøng (traéc löôïng, traéc ñoä) 陟 böôùc leân – leân nuùi – thaêng quan (traéc giang) 461

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

念

NIEÄ M ° nhôù nghó – ñoïc laàm thaàm trong mieäng Töø ngöõ

ª yù nieäm, caûm nieäm, hoaøi nieäm, quan nieäm, tuïng nieäm

汲

CAÁP ° muùc nöôùc Ñoàng aâm

急 mau gaáp – khaån thieát – khoán khoù (khaån caáp, nguy

caáp) 給 cho – thieáu thoán – theâm cho ñaày ñuû (trôï caáp, caáp löông, cung caáp) 級 böïc lôùp (giai caáp)

渠

CÖØ ° möông, keânh, raïch nöôùc – lôùn – tieáng goïi ngöôøi khaùc (hoï, haén, oâng aáy...) – töø nghi vaán: ai, caùi gì... Töø ngöõ

ª cöø khoâi Ñoàng aâm

蕖 phuø cöø 芙蕖: hoa sen 籧 chieáu tre thoâ 璩 nhaãn – voøng ñeo ôû tay 蘧 moät thöù coû – heát söùc ngaïc nhieân – kinh ngaïc

衹

CHÆ ° chæ, duøng nhö chöõ 只 462

BAØI 75

藉

TAÏ ° chieáu baèng coû – loùt phía döôùi – döïa vaøo – troâng caïây vaøo – möôïn – khoan dung – khuyeân lôn – an uûi Töø ngöõ

ª taï söï, taï khaåu, taï töø Ñoàng aâm

謝 töø ñi – caûm taï – hoa laù heùo ruïng (taøn taï) 榭 laøm nhaø treân ñaøi (thuûy taï)

區

KHU ° chia rieâng ra – moät ñòa phöông – nhoû Töø ngöõ

ª khu vöïc, bieân khu, chieán khu, tieàn khu Ñoàng aâm

Xem chöõ khu 驅

倘

THAÛNG ° ví daàu – giaû söû Töø ngöõ

ª thaûng söû, thaûng nhieân Ñoàng aâm

儻 laï luøng – giaù phoûng (thích thaûng 倜儻) 搶 cöôùp laáy 463

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

返

PHAÛN ° quay veà, trôû veà (phaûn hoài) – trôû ngöôïc laïi Töø ngöõ

ª phaûn hoài, phaûn boä, phaûn hoaøn, phaûn tænh, quy phaûn, phaûn chieáu

微

VI ° nhoû nhen – tinh dieäu – suy kín – traùi ngöôïc Töø ngöõ

ª vi nhieäm, vi teá, vi truøng, vi haønh, tinh vi, haøn vi, vi sinh vaät

緩

HOAÕN ° roäng cho – chaàm chaäm khoâng gaáp Töø ngöõ

ª trì hoaõn, hoaõn binh, hoaõn xung, hoaõn caáp, hoøa hoaõn, ñình hoaõn

須

TU ° neân – caàn duøng Töø ngöõ

ª tu du, maïc tu höõu (khoâng caàn coù: teân quyeàn thaàn Taàn Coái ñôøi Toáng xöû toäi Nhaïc Phi baèng caùi aùn “khoâng caàn coù aùn”)

臾

DU ° tu du 須臾: thôøi gian raát ngaén, choác laùt 464

BAØI 76

苛政猛於虎孔者路有舅吾不曰也

子而問憂死子去︰。

過哀之者於又也小

太。曰。虎死？子

山夫︰婦，焉曰識

側子子曰吾。︰之

有式之︰夫夫無，

婦而哭然又子苛苛

人聽也，死曰政政

哭之壹昔焉︰。猛

於使似者，何夫於

墓子重吾今爲子虎

Dòch aâm

Haø chính maõnh ö hoå1 Khoång töû quaù Thaùi sôn traéc, höõu phuï nhaân khoác ö moä giaû nhi ai. Phu töû thöùc2 nhi thính chi, söû Töû loä vaán 1 2

Baøi naøy trích ôû thieân Ñaøn cung haï, saùch Leã kyù. Thöùc: chöõ 式 ñöôïc duøng thay cho chöõ 軾 laø caùi ñoøn ngang tröôùc xe, ngöôøi xöa thöôøng töïa ñaàu vaøo ñaáy ñeå toû loøng toân kính ñoái vôùi moät ngöôøi naøo hay moät vieäc gì. Chöõ thöùc trong baøi laø ñoäng töø coù nghóa laø töïa ñaàu vaøo ñoøn ngang xe ñeå toû loøng kính troïng ñoái vôùi söï ñau khoå cuûa ngöôøi ñaøn baø coù tang.

465

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

chi vieát: “Töû chi khoác daõ, nhaát1 töï truøng2 höõu ö giaû.” Phuï vieát: “Nhieân, tích giaû ngoâ cöõu töû ö hoå, ngoâ phuï höïu töû yeân,3 kim ngoâ töû höïu töû yeân”. Phu töû vieát: “Haø vi baát khöù daõ?” Vieát: “Voâ haø chính.” Phu töû vieát: “Tieåu töû chí chi: haø chính maõnh ö hoå daõ.” Dòch nghóa

Chính trò haø khaéc taøn baïo hôn coïp Khoång töû ñi ngang qua beân caïnh nuùi Thaùi sôn, coù ngöôøi ñaøn baø khoùc beân moä moät caùch thaûm thieát. Phu töû keâ ñaàu leân ngang tröôùc maø nghe, roài sai Töû Loä ñeán hoûi raèng: “Tieáng baø khoùc thanh döôøng nhö coù ñieàu gì lo buoàn heát söùc?” Ngöôøi ñaøn baø noùi: “Vaâng, ngaøy xöa oâng gia toâi cheát vì naïn coïp, roài choàng toâi laïi cheát vì naïn coïp, nay con toâi cuõng laïi cheát vì naïn coïp nöõa.” Phu töû noùi: “Taïi sao chaúng ñi nôi khaùc?” Ngöôøi aáy noùi: “Vì ôû ñaâ y khoâng coù chính trò haø khaéc.” Phu töû baûo caùc moân sinh raèng: “Caùc con ghi nhôù: chính trò haø khaéc coøn taøn baïo hôn coïp.” GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

苛

HAØ ° aùc nghieät – khaéc baïc – ghen gheùt – phieàn toaùi traùch phaït – quaáy nhieãu

Nhaát: theå keùp cuûa chöõ 一, laøm traïng töø coù nghóa: thöïc laø, raát laø. Truøng: gaáp nhieàu laàn, laäp laïi nhieàu laàn goïi laø truøng, laøm traïng töø coù khi ñoïc laø troïng ñeå phaân bieät vôùi hình dung töø (truøng döông) hoaëc danh töø (thieân truøng ñòa nguïc). 3 Yeân trong caâu ngoâ töû höïu töû yeân vöøa laø moät trôï töø vöøa giöõ chöùc naêng ñaïi danh töø, laøm tuùc töø ñeå thay cho ö hoå – töû yeân töùc laø töû ö hoå. 2

466

BAØI 76

Töø ngöõ

ª haø khaéc, haø laïm, haø hieáp

側

TRAÉC ° beân – ôû moät beân – nghieâng – heøn keùm Töø ngöõ

ª traéc dieän: maët beân, traéc thaát (vôï leõ), traéc nhó, traéc baù dieäp Ñoàng aâm

仄 nghieâng – vaàn traéc, ñoái vôùi vaàn baèng (bình traéc, phaûn traéc) 測 ño beà saâu – suy löôøng (traéc nghieäm, suy traéc) 惻 thöông xoùt (traéc aån) 陟 böôùc leân – leân nuùi – leân chöùc 昃 maët trôøi xeá qua

哭

KHOÁC ° khoùc lôùn thaønh tieáng Töø ngöõ

ª thoáng khoác Ñoàng aâm

酷 taøn aùc – baïo ngöôïc – raát, quaù laém – röôï u noùng (taøn khoác, khoác lieät, khoác aùi)

墓

MOÄ ° moà maõ 467

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª phaàn moä, taûo moä

軾

THÖÙC ° caùi ñoøn ngang tröôùc xe – theo tuïc leä ñôøi xöa, khi xe ñi gaëp ai ñaùng kính thì töïa vaøo ñoøn maø cuùi mình xuoáng Ñoàng aâm

識 nhaän bieát – quen nhau (kieán thöùc trí thöùc) 式 pheùp taéc – kieåu maãu – nghi leã (hình thöùc, phöông thöùc) 拭 lau saïch (phaát thöùc: lau queùt)

重

TRUØNG ° nhieàu lôùp choàng leân nhau – laäp laïi nhieàu laà n – xeáp nhieàu laàn – töøng lôùp – aâm khaùc laø troïng Töø ngöõ

ª truøng cöõu, truøng lai, truøng phuøng, truøng vy, cöûu truøng, truøng döông, truøng truøng ñieäp ñieäp Ñoàng aâm

虫 = 蟲 loaøi saâu boï – teân goïi chung loaøi ñoäng vaät (coân truøng, vi truøng)

舅

CÖÕU ° caäu, anh em cuûa meï – cha choàng Töø ngöõ

ª cöõu coâ, cöõu phuï

識

CHÍ ° ghi laáy – ghi nhôù = 誌 – Chöõ ñuùc noåi ôû beà maët 468

BAØI 77

chuoâng ñænh goïi laø 款 khoaûn, chöõ ñuùc loõm vaøo goïi laø chí – aâm khaùc laø thöùc Töø ngöõ

ª taïp chí, bi chí, moä chí

BAØI 77

善對陳恆弒君使勇士六人劫子淵棲。子淵棲曰︰子之欲與我以我爲智乎？以我爲仁乎？以我爲勇乎？臣弒君非智也。見利而背君非仁也。劫我以兵，懼而與子非勇也。使吾無此三者與何補於子。若有此三者終不從子矣。乃舍之。 Dòch aâm

Thieän ñoái1 Traàn Haèng2 thí quaân,3 söû duõng só luïc nhaân kieáp Töû 1

Baøi naøy ruùt ôû saùch Xuaân thu chieán quoác, trong boä Töù khoá toaøn thö. Traàn Haèng laø moät quan ñaïi phu ôû nöôùc Teà vaøo thôøi Xuaân thu Chieán quoác. Traàn Haèng soaùn ngoâi leân laøm vua nöôùc Teà vaø con chaùu sau ñoåi ra hoï Ñieàn. 3 Thí quaân: beà toâi gieát vua. Phaïm toäi gieát vua hay cha thì goïi laø thí nghòch. Trong tröôøng hôïp vua voâ ñaïo taøn haïi daân chuùng roài daân chuùng noåi leân laät ñoå thì goïi laø tru 誅, nghóa laø tröø keû coù toäi. 2

469

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Uyeân Theâ.1 Töû Uyeân Theâ vieát. “Töû chi duïc döõ ngaõ: dó ngaõ vi trí hoà, dó ngaõ vi nhaân hoà, dó ngaõ vi duõng hoà? Thaàn thí quaân phi trí daõ. Kieán lôïi nhi boäi quaân, phi nhaân daõ. Kieáp ngaõ dó binh, cuï nhi döõ töû, phi duõng daõ.2 Söû ngoâ voâ thöû tam giaû döõ, haø boå ö töû. Nhöôïc höõu thöû tam giaû, chung baát tuøng töû hó. Naõi xaû chi. Dòch nghóa

Kheùo ñoái ñaùp Traàn Haèng gieát vua, sai saùu ngöôøi duõng só baét eùp Töû Uyeân Theâ. Töû Uyeân Theâ noùi: “OÂng sôû dó muoán toâi cuøng veà phe vôùi oâng, yù haún oâng cho toâi laø coù trí ö, cho toâi laø coù nhaân ö, cho toâi laø coù duõng ö? Laøm baày toâi cuøng phaïm vaøo toäi gieát vua khoâng phaûi laø trí; thaáy lôïi maø boäi phaûn vua chaúng phaûi laø nhaân; laáy binh löïc maø baét eùp toâi, neáu sôï maø veà phe vôùi oâng thì khoâng phaûi laø duõng. Ví nhö toâi khoâng coù ba ñieàu aáy thì duø toâi coù theo veà phe vôùi oâng, naøo coù ích gì cho oâng ñaâu. Coøn nhö toâi coù ba ñieàu aáy thì chaúng bao giôø chòu theo phe oâng.” Traàn Haèng beøn thaû oâng ta ra.

Töû Uyeân Theâ laø moät hieàn só nöôùc Teà, ñöôïc daân chuùng ñöông thôøi meán phuïc. 2 Nhaân, trí, duõng: ba ñöùc tính tieâu bieåu cuûa con ngöôøi. Nhaân laø loøng nhaân aùi, thöông ngöôøi, luoân giöõ theo ñieàu thieän; trí laø söï hieåu bieát, thoâng roõ leõ phaûi traùi ôû ñôøi, khoâng laàm laãn, sai laïc; duõng laø loøng quaû caûm, can ñaûm, khí tieát. Chöõ 知 thöôøng ñoïc laø tri, nhöng trong baøi ñoïc laø trí, duøng nhö chöõ 智.

470

BAØI 77

NGÖÕ PHAÙP

使 Chöõ söû trong caâu Söû ngoâ voâ thöû tam giaû laø moät lieân töø phuï thuoäc bieåu thò yù giaû thieát, coù nghóa laø ví phoûng, neáu nhö, giaù nhö... Chöõ söû thöôøng duøng trong caùc töø ngöõ nhö: giaû söû 假使, thaûng söû 倘使, nhöôïc söû 若使, nhö söû 如使, tuùng söû 縱使, thieát söû 設使, höôùng söû 向使... vôùi nghóa gaàn nhö nhau. Trong taát caû caùc töø ngöõ treân, chæ coù töø giaû söû laø thoâng duïng trong tieáng Vieät. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

弒

THÍ ° gieát ngöôøi treân mình, nhö beà toâi gieát vua, con gieát cha... Töø ngöõ

ª thí quaân (gieát vua), thí phuï (gieát cha)

勇

DUÕNG ° söùc maïnh – tinh thaàn haêng haùi – quaû caûm – gan daï Töø ngöõ

ª duõng caûm, nghóa duõng, duõng nghò, duõng khí, duõng só Ñoàng aâm

湧 nöôùc daâng traøn leân – vaät giaù cao voït leân 踴 nhaûy voït leân (duõng döôïc 踴躍) 蛹 con nhoäng 471

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

士

SÓ ° ngöôøi hoïc troø – ngöôøi nghieân cöùu hoïc vaán – ngöôøi trong moät ngaønh ngheà naøo ñoù – chöùc quan xöa – binh lính Töø ngöõ

ª só töû, nhi só, y só, ngheä só, só quan, só toát, thieän só, só khí, só phu Ñoàng aâm

仕 laøm quan – coâng vieäc laøm (só hoaïn) 俟 chôø ñôïi

劫

KIEÁ P ° cöôù p laáy – hieáp cheá – tai naïn – thôøi vaän Töø ngöõ

ª kieáp löôïc, ñaïo kieáp, kieáp ñoaït

淵

UYEÂN ° vöïc saâu – saâu roäng Töø ngöõ

ª uyeân thaâm, uyeân baùc, uyeân nguyeân, uyeân aùo (saâu xa kín nhieäm)

棲

THEÂ ° giöôøng naèm – ñaäu – ñoã laïi Töø ngöõ

ª theâ thaân (ôû, naùu mình) 472

BAØI 77

背

BOÄI ° xaây löng laïi vôùi nhau – boäi phaûn – laøm traùi laïi – aâm khaùc laø boái Töø ngöõ

ª phaûn boäi, boäi nghòch, boäi öôùc, vi boäi, vong aân boäi nghóa Ñoàng aâm

悖 traùi vôùi ñaïo lyù 佩 mang ñeo – khoâng queân (boäi phuïc) 倍 gaáp ñoâi – gaáp leân nhieàu laàn 珮 ñai ngoïc (ngoïc boä i)

懼

CUÏ ° sôï seät – kinh haõi – doïa daãm ngöôøi Töø ngöõ

ª uùy cuï, kinh cuï Ñoàng aâm

具 ñaày ñuû, hoaøn toaøn – ñoà duøng – taøi naêng (khí cuï, cuï theå)

颶 gioù xoaùy töø boán phía – baõo lôùn ôû bieån (cuï phong)

補

BOÅ ° vaù laïi choã raùch – buø vaøo choã khuyeát – coù phaàn ích lôïi – ñieàn vaøo chöùc quan – laøm taêng söùc khoûe Töø ngöõ

ª boå khuyeát, boå duïng, boå sung, tu boå, boå ích, boå döôõng, boå nhieäm, voâ boå, boài boå 473

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

捕 (boä) baét ngöôøi, thaúng tôùi nhaø maø baét goïi laø ñaõi 逮, truy luøng theo keû boû troán ñeå baét laø boä 捕 – ñi tuaàn BAØI 78

不食嗟來食齊大饑。黔敖爲食於路以待餓者而食之。有餓者蒙袂輯屨貿貿然來。黔敖左奉食右執飲曰︰嗟，來食。乃揚其目而視之曰︰予唯不食嗟來之食以至於斯也。從而謝焉。終不食而死。 Dòch aâm

Baát thöïc ta lai thöïc1 Teà ñaïi cô.2 Kieàm Ngao3 vi thöïc ö loä dó ñaõi ngaï giaû 1

Ta lai thöïc: thöùc aên ñöôïc ngöôøi goïi ñeán cho aên maø khoâng coù chuùt gì toân troïng, kính neå, vì theá taïm dòch laø “thöùc aên bò ngöôøi khinh deã”. Caùch duøng töông töï laø 嗟來之食 ta lai chi thöïc: thöùc aên nhaän boá thí cuûa ngöôøi khaùc moät caùch nhuïc nhaõ. Baøi naøy trích ôû saùch Leã kyù. 2 Teà laø nöôùc chö haàu vaøo ñôøi nhaø Chaâu (1134 - 256 tröôùc Coâng nguyeân) ôû vaøo vò trí caùc tænh Sôn Ñoâng, Haø Baéc ngaøy nay. Vua nhaø Chaâu phong ñaát naøy cho oâng Thaùi coâng Khöông Töû Nha. 3 Kieàm Ngao laø moät vò quan nöôùc Teà vaøo ñôøi Xuaân thu.

474

BAØI 78

nhi töï chi. Höõu ngaï giaû moâng dueä taäp luõ1 maäu maäu nhieân lai.2 Kieàm Ngao taû boång töï, höõu chaáp aåm, vieát: “Ta, lai thöïc”. Naõi döông kyø muïc nhi thò chi vieát: “Dö duy baát thöïc ta lai chi thöïc dó chí ö tö daõ.” Tuøng nhi taï yeân. Chung baát thöïc nhi töû. Dòch nghóa

Khoâng aên thöùc aên bò ngöôøi khinh deã Nöôùc Teà bò naïn ñoùi lôùn. Kieàm Ngao baøy thöùc aên ngoaøi ñöôøng ñeå ñôïi ngöôøi ñoùi ñeán maø cho aên. Coù moät ngöôøi ñoùi ñoäi tay aùo che maët, chaân ñi deùp loaïng choaïng, sôø soaïng böôùc tôùi. Kieàm Ngao, tay traùi böng ñoà aên, tay maët caàm ñoà uoáng baûo ngöôøi aáy raèng: “Naøy! Laïi ñaây maø aên.” Ngöôøi aáy troá maét ngoù Kieàm Ngao, baûo: “Toâi chæ vì khoâng chòu aên thöù ñoà aên bò ngöôøi khinh deã môùi ñeán noâng noãi naøy.” Kieàm Ngao lieàn ñoù taï loãi. Ngöôøi aáy vaãn tröôùc sau khoâng chòu aên maø cheát. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

嗟

TA ° thaùn töø: 嗟乎 ta hoà, 吁嗟 hu ta: than oâi Töø ngöõ

ª ta thaùn 嗟嘆, tö ta 咨嗟: than thôû

Taäp luõ: ñi moät caùch khoù nhoïc, hai chaân chaïm vaøo nhau trong tö theá loaïng choaïng, cheánh choaùng. 2 Maäu maäu nhieân: con maét maát caû thaàn saéc, lôø ñôø khoâng troâng thaáy roõ raøng vì quaù ñoùi.

475

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

些 ít – moät chuùt (ta tieåu)

饑

CÔ ° ñoùi – maát muøa = 飢 Töø ngöõ

ª cô caän (ñoùi keùm), cô haøn (ñoùi reùt), cô khoå

黔

KIEÀ M ° maøu ñen – teân tænh Quyù Chaâu beân Trung Hoa Töø ngöõ

ª kieàm thuû 黔首 (daân ñen)

拑 = 鉗 keïp – caùi kìm baèng saét 鈐 khoùa 鹼 chaát kieàm

敖

NGAO ° rong chôi (ngao du) – aâm khaùc laø ngaïo (ngaïo maïn) Ñoàng aâm

遨 rong chôi, ñoàng nghóa vôùi chöõ treân (ngao du) 熬 rang khoâ – coù yù nhö taøn nhaãn 螯 moät loaïi cua – caøng cua 鰲 = 鼇 con traïnh, moät loaøi ruøa lôùn

餓

NGAÏ ° ñoùi laû, ñoùi cheát ñöôïc 476

BAØI 78

Töø ngöõ

ª ngaï töû, ngaï bieäu, ngaï quyû

食

TÖÏ ° (thöïc) ñoïc thöïc laø aên, ñoïc töï laø cho aên – duøng nhö chöõ 飼

袂

DUEÄ ° tay aùo Töø ngöõ

ª phaân dueä 分袂: chia tay nhau Ñoàng aâm

裔 con chaùu xa ñôøi – ñaát ôû phöông xa (haäu dueä, mieâu dueä)

曳 daãn, ñem ñeán – keùo ñeán 睿 saùng suoát – saâu saéc – thoâng suoát – tieáng duøng ñeå taùn döông vua chuùa (dueä trieát)

輯

TAÄP ° taäp hôïp, thu goùp laïi – thaân maät, thaân thieän – taäp saùch Töø ngöõ

ª taäp chuû, bieân taäp

屨

LUÕ ° chieác deùp Ñoàng aâm

屢 = 屡 nhieàu laàn (luõ thöù) 477

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

僂 co – löng cong (khuù luõ) 縷 caùi daây – sôïi daây lôùn – aùo cuõ 褸 aùo raùch (lam luõ)

貿

MAÄU ° mua – laãn loän – böøa baõi, caåu thaû Töø ngöõ

ª maäu dòch (mua baùn)

奉

BOÅNG ° böng, ñöa caùi gì cho ai, duøng nhö chöõ 捧 – aâm khaùc laø phuïng Ñoàng aâm

棒 caây gaäy 俸 tieàn löông (boång loäc)

執

CHAÁ P ° caàm giöõ – baét – chaáp giöõ, coá chaáp (quan ñieåm, yù kieán...) – keùn choïn – giaáy bieân nhaän, bieân lai Töø ngöõ

ª chaáp höõu 執友 (baïn ñoàng chí), chaáp haønh, chaáp nhaän, chaáp thuaän, coá chaáp, chaáp neâ, chaáp nhaát, chaáp trung, baát chaáp, töû chaáp, phuï chaáp, chaáp söï, chaáp chính, chaáp ñôn

目

MUÏC ° con maét – nhìn chaêm chuù – goïi, goïi teân – ñieàu khoaûn – choã coát yeáu 478

BAØI 78

Töø ngöõ

ª muïc ñích, muïc tieàn, muïc tieâu, muïc haï voâ nhaân, ngö muïc hoãn chaâu, ñeà muïc, muïc kích, tieát muïc Ñoàng aâm

牧 chaên nuoâi suùc vaät – ngoaøi ñoàng – chöùc quan xöa (muïc töû, muïc ñoàng)

睦 hoøa thuaän – tin caäy – thaân thieát 穆 hoøa hôïp – laøm ñeïp loøng – vui (hoøa muïc)

予

DÖ ° toâi, ta – tieáng töï xöng – aâm khaùc laø döï: caáp cho – cho Ñoàng aâm

輿 caùi xe – thuøng xe – caùi kieäu – chôû ñi – ñaát – coâng chuùng (dö luaän)

與 nghi vaán töø: ru, ö, chaêng... 餘 thöøa ra – thong thaû (dö aâm, dö sinh, höõu dö, thaëng dö)

謝

TAÏ ° töø ñi – baùi nhaän caùi ngöôøi ta cho – hoa laù heùo ruïng – caùm ôn Töø ngöõ

ª taï töø (töø taï), baùi taï, taï aân, caûm taï, ña taï, taøn taï, taï khaùch, taï theá, taï toäi 479

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP CAÂU KHAÚNG ÑÒNH

Ñeå vieát caâu khaúng ñònh, ngöôøi ta duøng moät trong caùc caáu truùc sau: 1. Khoâ ng duøng caù c phuû ñònh töø, cuõ ng khoâng duøng baát cöù trôï töø naøo khaù c

Ví duï:

日出而作 nhaät xuaát nhi taùc: maët trôøi moïc thì laøm 風吹葉落 phong xuy dieäp laïc: gioù thoåi laù ruïng 2. Duøng nhöõng tieáng sau ñeå xaùc ñònh hay taêng cöôøng yù khaú ng ñònh: 是, 爲, 能, 可, 必, 則, 也, 然, 果, 矣, 了, 即...

Ví duï:

是我之莫逆友也 thò ngaõ chi maïc nghòch höõu daõ: aáy laø ngöôøi baïn khoâng traùi yù cuûa toâi.

善爲無價寶 thieän vi voâ giaù böûu: ñieàu thieän laø vaät baùu voâ giaù.

水能制火 thuûy naêng cheá hoûa: nöôùc coù theå trò ñöôïc löûa. 可與之同行 khaû döõ chi ñoàng haønh: coù theå cuøng ñi vôùi noù. 人必知之 nhaân taát tri chi: ngöôøi ta haún phaûi bieát vieäc aáy. 不平則鳴 baát bình taéc minh: baát bình thì keâu leân. 虎猛獸也 hoå maõnh thuù daõ: coïp laø thuù döõ. 國人皆稱願然 quoác nhaân giai xöùng nguyeän nhieân: ngöôøi trong nöôùc ñeàu thoûa nguyeän.

果有逼人之事 quaû höõu böùc nhaân chi söï: quaû coù vieäc aùp

böùc ngöôøi ta.

480

BAØI 78

大兵已發矣 ñaïi binh dó phaùt hó: ñaïi quaân ñaõ leân ñöôøng roài

貨物已增多了 hoùa vaät dó taêng ña lieãu: haøng hoùa ñaõ taêng nhieàu roài.

吾之叔即君妾之從兄也 ngoâ chi thuùc töùc quaân thieáp chi tuøng huynh daõ: chuù toâi laø anh hoï cuûa ngöôøi vôï leõ cuûa oâng.

3. Duøng caáu truù c phuû ñònh keùp goàm caùc töø sau ñaây ñeå dieãn yù khaúng ñònh maïnh meõ: 無不莫不莫非

未有不無非不可不無... 無人無不愛其子 nhaân voâ baát aùi kyø töû: ngöôøi ta khoâng ai chaúng yeâu con mình.

君仁莫不仁 quaân nhaân maïc baát nhaân: vua laøm ñieàu toát ñeïp thì chaúng ai chaúng laøm ñieàu toát ñeïp theo.

莫有不知其文之美者 maïc höõu baát tri kyø vaên chi myõ giaû: chaúng coù ai chaúng bieát vaên chöông mình laø hay.

自古之仁君未有不知愛其民者 töï coå chi nhaân quaân vò höõu baát tri aùi kyø daân giaû: baäc vua hieàn ñöùc ñôøi xöa chöa coù ai chaúng bieát yeâu thöông daân mình.

無非其時 voâ phi kyø thôøi: ñuùng luùc roài. 普天之下莫非王土 phoå thieân chi haï maïc phi vöông thoå:

khaép döôùi baàu trôøi khoâng ñaâu khoâng laø ñaát nhaø vua.

此事不可不知 thöû söï baát khaû baát tri: vieäc aáy khoâng theå khoâng bieát.

無處無之 voâ xöù voâ chi: khoâng nôi naøo laø khoâng coù vieäc aáy.

4. YÙ khaúng ñònh cuõ ng coù theå ñöôï c baøy toû trong nhöõng caâu noù i khôû i ñaà u baèng nhöõng quaùn ngöõ traïng töø sau: 不但 baát ñaûn 不第 baát ñeä 非徒 phi

481

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

ñoà

起惟 khôûi duy 不特 baát ñaëc 不僅 baát caån CAÂU PHUÛ ÑÒNH

1. Ñeå dieãn yù phuû ñònh, ngöôø i ta duøng caáu truù c vôùi nhöõng töø phuû ñònh, nhö caùc traï ng töø 無不未沒莫勿毋靡罔, hoaë c ñoäng töø nhö: 非無, hoaëc ñaïi danh töø do traïng töø phuû ñònh chuyeån thaønh nhö: 莫 2. YÙ phuû ñònh coù theå ñöôïc taêng cöôøng baèng nhöõng quaùn ngöõ traïng töø: 不可不能不必何必...

Ví duï:

他人之物不可苟取 tha nhaân chi vaät baát khaû caåu thuû: ñoà vaät cuûa ngöôøi khaùc khoâng neân laáy caøn.

不能言者爲啞 baát naêng ngoân giaû vi aù: keû khoâng noùi ñöôïc laø caâm.

王何必曰利 vöông haø taát vieát lôïi: nhaø vua caàn chi phaûi

noùi ñeán lôïi.

不必他問 baát taát tha vaán: chaúng caàn phaûi hoûi ai khaùc. 3. Duøng ôû tröôù c hoaë c sau traïng töø phuû ñònh moät traïng töø theå caùch nhö: 絕, 决, 甚, 毫, 豈, 不

絕不知吾兄之意 tuyeät baát tri ngoâ huynh chi yù: thaät

chaúng bieát tí gì veà yù ñònh cuûa oâng anh heát.

决不與之交 quyeát baát döõ chi giao: quyeát khoâng giao thieäp vôùi noù.

甚不稱意 thaäm baát xöùng yù: heát söùc khoâng vöøa yù. 毫無一失 haøo voâ nhaát thaát: khoâng moät chuùt hö hoûng naøo heát.

482

BAØI 78

毫無誠意 haøo voâ thaønh yù: khoâng chuùt thaønh yù gì caû 豈非其時耶 khôûi phi kyø thôøi da: haù chaúng phaûi laø luùc

thuaän tieän ñaáy ö.

不肯相下 baát khaúng töông haï: chaúng chòu nhöôøng nhau. 不果行 baát quaû haønh: chaúng nôõ ñi (khoâng döùt khoaùt vieäc ñi – roát cuoäc chaúng ñi ñaâu heát)

BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG: CAÂY COÛ

植物

THÖÏC VAÄT

° tieáng goïi chung caùc loaøi sinh vaät khoâng coù cöû ñoäng vaø tri giaùc, nhö caây coái, reâu coû...

草木

THAÛO MOÄ C ° coû vaø caây, thöôøng duøng thay cho töø thöïc vaät vôùi nghóa heïp hôn

蕉

TIEÂU ° caây chuoái, cuõng goïi laø ba tieâu 芭蕉 Töø ngöõ

庭前不可植蕉桑 Ñình tieàn baát khaû thöïc tieâu tang:

Tröôùc saân khoâng neân troàng chuoái vaø daâu. (Vì hai tieáng tieâu tang gôïi ñeán tieáng ñoàng aâm coù yù nghóa khoâng may, khieán cho ngöôøi ta nghó ñeán söï ruûi ro.)

薔薇

TÖÔØNG VI ° hoa töôøng vi, moät loaïi vôùi hoa hoàng 483

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

不向東山久，薔薇幾度花。 Baát höôùng ñoâ ng sôn

cửu, töôøng vi kyû ñoä hoa. (Ñaõ laâu khoâng ñeán Ñoâng sôn, töôøng vi bieát ñaõ maáy laàn troå hoa. – Thô Lyù Baïch)

玟瑰

MAI KHOÂ I ° hoa hoàng

牡丹

MAÃU ÑAN ° hoa maãu ñôn, moät loaøi hoa gioáng hoa hoàng nhöng ñoùa lôùn hôn. Teân hoa maãu ñôn maø ngöôøi Vieä t goïi moät loaïi hoa coù maøu traéng ñoû voán khoâng phaûi laø loaøi maãu ñôn naøy.

芙蓉

PHUØ DUNG ° hoa phuø dung

Töø ngöõ

芙蓉不及美人粧 phuø dung baát caäp myõ nhaân trang: hoa phuø dung cuõng khoâng saùnh kòp trang phuïc cuûa ngöôøi ñeïp. (Lyù Baïch) 芙蓉如面柳如眉 phuø dung nhö dieän lieãu nhö mi: hoa phuø dung nhö veû maët ñeïp, laù lieãu töïa loâng maøy. (söï so saùnh nghòch ñaûo naøy coát ñeå taêng theâm veû ñeïp) (Baïch Cö Dò)

蓮

LIEÂN ° hoa sen, bieåu töôïng cuûa söï tinh khieát, trong saïch Töø ngöõ

蓮花之君子者也 lieân hoa chi quaân töû giaû daõ: hoa sen laø haïng quaân töû trong loaøi hoa 484

BAØI 78

蓮座 lieân toøa = 蓮臺 lieân ñaøi: toøa sen, ñaøi sen, Phaät giaùo duøng chæ toøa ngoài cuûa chö Phaät, Boà Taùt.

荷

HAØ ° hoa sen, nôû veà muøa haï neân ñöôïc duøng ñeå tieâu bieåu cho muøa haï, ñoàng nghóa vôùi chöõ lieân 蓮 – aâm khaùc laø haï: vaùc leân vai – ñoäi – chòu ôn ngöôøi Töø ngöõ

ª haø y (aùo laù sen, töôïng tröng cho ngöôøi aån daät), haø tieàn (tieàn sen, laù sen môùi nôû nhoû nhö ñoàng tieàn) 夏洗綠荷池 haï taåy luïc haø trì: muøa haï taém maùt nôi ao sen xanh

菊

CUÙC ° hoa cuùc, haàu heát coù saéc vaøng, nôû veà muøa thu, neân trong thô ca thöôøng ñöôïc duøng lieân quan ñeán maøu vaøng vaø muøa thu, maëc duø cuõng coù nhöõng loaïi hoa cuùc khaùc maøu vaø nôû vaøo caùc muøa khaùc – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª cuùc hoa (hoa cuùc), tuøng cuùc (caây tuøng vaø hoa cuùc, ñöôïc ví vôùi ngöôøi quaân töû coù khí tieát), 松菊兩開他日淚 tuøng cuùc löôõng khai tha nhaät leä: Tuøng cuùc hai laàn kheâu gôïi gioït nöôùc maét ngaøy xöa khaùc Ñoàng aâm

鞠 cuøng kieät – nuoâi naáng – cuùi raïp mình xuoáng – caûnh caùo (cuùc duïc, cuùc cung taân tuïy)

掬 laáy tay maø voác, chaúng haïn nhö nöôùc, gaïo – thôøi gian nöûa thaùng 鞫 tra hoûi ngöôøi coù toäi 485

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

松

TUØNG ° (toøng) caây tuøng, hoï vôùi caây thoâng, coù maøu xanh toát veà muøa ñoâng, moïc nhieàu ôû xöù laïnh Töø ngöõ

ª tuøng höông, tuøng baù, 歲寒然後知松栢之後凋也 Tueá haøn nhieân haäu tri tuøng baùch chi haäu ñieâu daõ: Naêm coù ñeán muøa laïnh roài môùi bieát ñöôïc caây tuøng caây baùch ruïng laù sau cuøng.

栢

BAÙCH ° (baù) caây baùch, cuõng coù maøu xanh toát veà muøa ñoâng nhö caây tuøng Töø ngöõ

泛彼栢舟 phieám bæ baùch chaâu: bôi chieác thuyeàn baùch

kia. (Kinh Thi) Noùi caûnh ngoä cuûa ngöôøi goùa phuï quyeát moät daï kieân trinh vôùi ngöôøi ñaõ maát, khoâng bieát coå nhaân coù duïng yù möôïn caùi kieân trinh cuûa goã baùch ñeå bieåu tröng cho caùi trinh cuûa ngöôøi goùa phuï hay khoâng?

梧桐

NGOÂ ÑOÀNG ° caây ngoâ ñoàng, cuõng goïi laø ngoâ, moïc nhieàu ôû xöù laïnh nhöng ít chòu laïnh, khi tieát thu môùi chuyeån thì laù noù ñaõ baét ñaàu uùa vaøng vaø ruïng

Töø ngöõ

梧桐一葉落，天下共知秋。 Ngoâ ñoàng nhaát dieäp

laïc, thieân haï coäng tri thu: moät laù ngoâ ñoàng ruïng, thieân haï thaûy bieát muøa thu. (Nguyeãn Du laáy yù naøy ñeå vieát caâu thô: Gieáng vaøng ñaõ ruïng moät vaøi laù ngoâ.) 486

BAØI 78

碧梧棲老鳳凰枝 bích ngoâ theâ laõo phuïng hoaøng chi: caønh ngoâ bieát giöõ chim phuïng ñaäu laïi ñeán giaø ñôøi.

槐

HOØ E ° moät loaïi caây phöôïng coù hoa maøu vaøng ñoû, troå hoa veà muøa haï Töø ngöõ

槐花黃，舉子忙 hoøe hoa hoaøng, cöû töû mang: hoa phöôïng troå vaøng khieán cho hoïc troø thi baän roän lo laéng. (Thuôû xöa ngöôøi ta troàng caây naøy chung quanh tröôøng thi, moãi laàn thaáy hoa phöôïng troå vaøng thì ngöôøi hoïc troø thi laïi hoang mang lo laéng veà muøa thi ñaõ ñeán.)

桂

QUEÁ ° caây queá, voû coù chaát daàu cay duøng laøm thuoác Töø ngöõ

桂宮 queá cung: maët traêng. Thuôû xöa ngöôøi ta cho

raèng caùi boùng ñen treân maët traêng laø caây queá, neân goïi nhö vaäy.

蟾宮折桂 thieàm cung chieát queá: cung thieàm beû queá,

noùi vieäc thi cöû ñoã ñaït vôùi yù cho laø ñieàu vinh haïnh raát lôùn.

梨

LEÂ ° caây leâ

榴

LÖÏU ° caây löïu 487

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

茶

TRAØ ° caây cheø

柑

CAM ° caây cam

橘

QUAÁT ° caây quít

椰

DA ° caây döøa

蔗

GIAÙ ° caây mía

竹

TRUÙC ° caây tre

檳榔

TAÂN LANG

° caây cau

茘枝

LEÄ CHI

° caây vaûi

荼蘼

ÑOÀ MI

° hoa ñoà mi, cuõng thöôøng goïi laø traø mi

海棠

HAÛI ÑÖÔØNG

° hoa haûi ñöôøng

488

BAØI 79

求諸己錢大昕今之學者讀古人書多訾古人之失。與今人居亦樂稱人失。人固不能無失然試易地以處平心而度之︰吾果無一失乎？吾能知人之失而不能見吾之失。吾能指人之小失而不能見吾之大失。吾求吾失且不暇何暇論人哉。 Dòch aâm

Caàu chö kyû1 Tieàn Ñaïi Haân Kim chi hoïc giaû ñoäc coå nhaân thö, ña tyù coå nhaân chi thaát; döõ kim nhaân cö, dieäc nhaïo xöng nhaân thaát. Nhaân coá

Baøi naøy cuûa Tieàn Ñaïi Haân, moät nhaân vaät trong thôøi caän ñaïi Trung Hoa. Ba chöõ caàu chö kyû coù xuaát xöù töø moät caâu noùi trong Luaän ngöõ: “Quaân töû caàu chö kyû, tieåu nhaân caàu chö nhaân.” Ngöôøi quaân töû coù ñieàu sai loãi thì töï traùch mình ñeå tìm caùch söûa chöõa maø khoâng ñoå loãi cho ngöôøi khaùc; khi laøm vieäc thì döïa vaøo khaû naêng cuûa chính mình chöù khoâng yû laïi vaøo ngöôøi khaùc. Keû tieåu nhaân thì quy loãi cho ngöôøi maø khoâng xeùt loãi mình, yû laïi vaøo ngöôøi maø khoâng töï gaéng söùc mình. Trong baøi naøy, caàu chö kyû mang nghóa ñôn giaûn hôn: töï xeùt loãi cuûa mình.

489

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

baát naêng voâ thaát, nhieân thí dòch ñòa dó xöû,1 bình taâm nhi ñaïc chi: ngoâ quaû voâ nhaát thaát hoà. Ngoâ naêng tri nhaân chi thaát, nhi baát naêng kieán ngoâ chi thaát, ngoâ naêng chæ nhaân chi tieåu thaát, nhi baát naêng kieán ngoâ chi ñaïi thaát. Ngoâ caàu ngoâ thaát thaû baát haï, haø haï luaän nhaân tai. Dòch nghóa

Tìm xeùt mình Keû hoïc giaû ngaøy nay ñoïc saùch ngöôøi xöa, phaàn nhieàu cheâ bai caùi loãi laàm cuûa ngöôøi xöa; ôû vôùi ngöôøi ñôøi nay, cuõng thích noùi ñeán caùi loãi laàm cuûa ngöôøi. Con ngöôøi ta ñaønh laø khoâng sao traùnh khoûi loãi laàm ñöôïc, song thöû ñaët mình vaøo ñòa vò cuûa ngöôøi, bình taâm maø suy xeùt, ta quaû khoâng coù loãi laàm naøo ö? Ta coù theå bieát caùi loã i cuûa ngöôøi maø khoâng theå thaáy ñöôïc caùi loãi cuûa ta; ta coù theå chæ caùi loãi nhoû cuûa ngöôøi maø khoâng thaáy caùi loãi lôùn cuûa ta. Chæ rieâng moät vieäc tìm xeùt loãi mình maø coøn khoâng raõnh thì coøn raõnh ñaâu maø baøn luaän ñeán ngöôøi nöõa sao. NGÖÕ PHAÙP

諸 = 之於 Chöõ chö coù theå ñöôïc duøng nhö tieáng ruùt goïn cuûa hai chöõ chi vaø ö, vaø khi ñoù noù kieâm nhieäm chöùc naêng cuûa caû ñaïi danh töø chi vaø giôùi töø ö. Trong caàu chö kyû, chöõ chö coù theå ñöôïc xem ñoàng vôùi giôùi töø ö, vì chöùc naêng ñaïi danh töø ôû ñaây coù tính caùch phieám duïng, khoâng roõ neùt. 1

Dòch ñòa nhi xöû: ñoåi choã maø ôû, töùc laø ñaët mình vaøo hoaøn caûnh cuûa ngöôøi khaùc maø xeùt.

490

BAØI 79

Ngoaøi ra chöõ chö coøn coù hai caùch duøng khaùc: 1. Ñöùng cuoái caâu ñeå hoûi, coù nghóa laø chaêng, ö... töùc laø ruùt goïn cuûa hai chöõ chi 之 vaø hoà 乎. 2. Ñöùng tröôùc moät danh töø hay ñaïi danh töø, coù nghóa soá nhieàu: caùc, nhöõng... Ví duï: chö vò: caùc vò, caùc ngaøi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

訾

TYÙ ° (tyø) noùi xaáu – chæ trích – cheâ bai – suy löôøng, ñaùnh giaù – suy nghó – beänh – xaáu, khoâng toát – maéng nhieác

讀

ÑOÄC ° ñoïc saùch – aâm khaùc laø ñaäu Töø ngöõ

ª ñoäc giaû, aùm ñoäc, ñoäc phaùp, ñoäc thö

稱

XÖNG ° lôøi khen – khen ngôïi – caát leân – goïi teân – caân nhaéc naëng nheï – aâm khaùc laø xöùng Töø ngöõ

ª xöng huøng xöng baù, xöng hoâ, töï xöng, xöng danh, xöng tuïng, xöng vöông, xöng xuaát (xöng ngöôøi ñoàng toäi vôùi mình), cung xöng, xöng toäi, danh xöng

果

QUAÛ ° traùi caây – keát cuïc cuûa vieäc – maïnh meõ – quyeát ñoaùn – aên no – thöïc taïi 491

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª hoa quaû, quaû nhieân, keát quaû, thaønh quaû, nhaân quaû, quaû nghò, quaû caûm, quaû ñoaùn, quaû quyeát, quaû baùo, quaû phuùc

暇

HAÏ ° raûnh – thong thaû Töø ngöõ

ª nhaøn haï, töï cöùu baát haï: töï cöùu mình coøn khoâng raûnh ñöôïc

論

LUAÄN ° baøn baïc, suy xeùt – bieän baùc – pheâ bình – ñònh toäi – moät theå vaên Töø ngöõ

ª luaän ñaøm, bieän luaän, tranh luaän, khaûo luaän, luaän ñeà, luaän ñieäu, luaän ñònh, ñònh luaän, luaän giaû, luaän lyù hoïc, thaûo luaän, luaän vaên, luaän thuyeát, luaän cöù, luaän ngöõ, voâ luaän, baát luaän, bình luaän, lyù luaän, suy luaän, nghò luaän

492

BAØI 80

題黃鶴樓梁溪公昔時鶴已何年去千載人從南極臨鸚鵡洲前芳草綠晴川閣上白雲深半簾落日浮江漢一片寒流送古今滿目關山倍惆悵悠悠塵夢十年心 Dòch aâm

Ñeà Hoaøng haïc laâu1 Löông Kheâ Coâng2

Hoaøng haïc laâu: Laàu Hoaøng haïc ôû huyeän Voõ Xöông, tænh Hoà Baéc, Trung Hoa, laø moät nôi danh thaéng. Nhieàu nhaø thô coù ñeà thô taïi ñaây, trong ñoù coù Thoâi Hieäu vieát moät baøi laáy nhan ñeà laø Hoaøng haïc laâu, noåi tieáng raát hay vaø trôû thaønh thi höùng cho caùc nhaø thô ñôøi sau. 2 Löông Kheâ laø bieät hieäu cuûa cuï Phan Thanh Giaûn, laøm baøi thô naøy luùc ñi söù sang Trung Hoa.

493

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Tích thôøi haïc dó haø nieân khöù, Thieân taûi nhaân tuøng Nam cöïc1 laâm. Anh Voõ chaâu tieàn phöông thaûo luïc, Tình Xuyeân2 caùc thöôïng baïch vaân thaâm. Baùn lieâm laïc nhaät phuø Giang Haùn, Nhaát phieán haøn löu toáng coå kim. Maõn muïc quan san boäi tuø tröôùng, Du du traàn moäng3 thaäp nieân taâm. Dòch nghóa

Ñeà laàu Hoaøng haïc Ngaøy xöa chim haïc khoâng bieát ñaõ ñi naêm naøo, Baây giôø coù ngöôøi ngaøn naêm sau töø mieàn cöïc nam ñeán. Chæ coøn ñöôïc chöùng kieán: tröôùc baõi Anh voõ coû thôm xanh môûn. Treân gaùc Tình xuyeân maây traéng thaáy saâu thaêm thaúm. Nöûa vaønh maët trôøi laën noåi treân gioøng Giang Haùn, Moät gioøng soâng laïnh cöù laïnh luøng chaûy maõi töï xöa nay. Nhìn thaáy non aûi tröôùc maét maø loøng bieát bao buoàn baõ. Moäng ñôøi möôøi naêm daèng daëc nay môùi thoûa loøng öôùc nguyeän.

Nam cöïc: vuøng raát xa veà phöông nam, ñoái vôùi nöôùc Trung Hoa, töùc laø noùi ôû Vieät Nam ñeán. 2 Tình Xuyeân, Anh Voõ: Tình xuyeân coù nghóa laø soâng taïnh, Anh voõ laø chim keùt, ôû ñaây laø nhöõng ñòa danh. 3 Traàn moäng: traàn laø buïi nhöng ñöôïc duøng vôùi nghóa laø phaøm tuïc, noùi veà coõi ñôøi, traàn moäng coù nghóa laø giaác moäng ñôøi.

494

BAØI 80

Baûn dòch thô cuûa Anh Phöông

Haïc vaøng ñi maát ngaøn naêm tröôùc, Du khaùch mieàn nam laïi tôùi ñaây. Treân caùc Tình xuyeân maây traéng nguùt. Tröôùc doi Anh voõ coû xanh ñaày. Trôøi taø ngaõ boùng vuøng Giang Haùn, Soâng laïnh xuoâi gioøng töï coå lai. Xem toû nöôùc non nguøi taác daï, Möôøi naêm traàn moäng môùi töø nay. Thoâi Hieäu coù vieát baøi Hoaøng haïc laâu, laø moät tuyeät taùc töøng ñöôïc Lyù Baïch khen hay. Ngöôøi ñôøi sau do ñoù thöôøng phoûng theo ñeå vònh nôi naøy. Vì theá maø coù raá t nhieàu chöõ duøng trong baøi thô cuûa Thoâi Hieäu ñöôïc coá yù duø ng laïi. Haõy so saùnh vôùi nguyeân vaên baøi thô cuûa Thoâi Hieäu nhö sau:

黃鶴樓崔顥昔人已乘黃鶴去此地空餘黃鶴樓黃鶴一去不復返白雲千載空悠悠 495

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

晴川歷歷漢陽樹芳草萋萋鸚鵡洲日暮鄉關何處是煙波江上使人愁 Dòch aâm

Hoaøng haïc laâu Thoâi Hieäu Tích nhaân dó thöøa hoaøng haïc khöù, Thöû ñòa khoâng dö Hoaøng haïc laâu. Hoaøng haïc nhaát khöù baát phuïc phaûn, Baïch vaân thieân taûi khoâng du du. Tình xuyeân lòch lòch Haùn döông thuï, Phöông thaûo theâ theâ Anh vuõ chaâu. Nhaät moä höông quan haø xöù thò, Yeân ba giang thöôïng söû nhaân saàu. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

載

TAÛI ° naêm – tröôùc – neân – thaønh – ghi cheùp – aâm khaùc laø taùi: chôû baèng xe, thuyeàn Töø ngöõ

ª thieân taûi, thaäp taûi, troïng taûi, taûi löôïng, vaän haûi, thieân phuù ñaïi taûi 496

BAØI 80

Ñoàng aâm

栽 vaùn daøi ñeå ñaép töôøng 酨 giaám aên – giaám chua 諰 noùi – lôøi noùi

洲

CHAÂU ° coàn – baõi soâng – ñaïi luïc Töø ngöõ

ª AÙ chaâu, AÂu chaâu, chaâu thoå, trung chaâu

芳

PHÖÔNG ° höông thôm – ñöùc haïnh – danh tieáng toát Töø ngöõ

ª phöông danh, phöông phi, phöông thöùc, phöông thôøi

綠

LUÏC ° maøu xanh luïc – xanh hôi pha vaøng – xanh laù caây Töø ngöõ

ª luïc khí, luïc dieäp toá, luïc laâm, luïc giaù Ñoàng aâm

六 soá saùu 陸 treân ñaát – treân caïn – soá saùu (luïc ñòa, luïc chieán) 錄 vieát, sao laïi – ghi cheùp – ghi vaøo soå (sao luïc) 蓼 xanh toát – sum seâ – aâm khaùc laø lieäu 戮 gieát cheát – traùch nhuïc – heát (tru luïc) 碌 taàm thöôøng – ngöôøi taàm thöôøng – baän roän nhieàu vieäc

497

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

睛

TÌNH ° trôøi quang taïnh Töø ngöõ

ª tình xuyeân: soâng taïnh khoâng coù khoùi soùng, tình thieân: trôøi quang taïnh khoâng coù maây möa

川

XUYEÂN ° con soâng – teân goïi tænh Töù Xuyeân Töø ngöõ

ª sôn xuyeân, xuyeân khung Ñoàng aâm

穿 suoát – thaáu qua – duøi qua – troáng (xuyeân taïc)

閣

CAÙC ° laàu gaùc – teân goïi taét chæ noäi caùc Töø ngöõ

ª ñaøi caùc, caùc haï, noäi caùc

半

BAÙN ° nöûa phaàn – nöûa caùi Töø ngöõ

ª baùn ñaûo, baùn khai, baùn nguyeät, baùn nieân, baùn coâng, baùn tín baùn nghi, baùn thaân baát toaïi, baùn ñoà nhi pheá, baéc baùn caàu

簾

LIEÂ M ° böùc maønh baèng tre 498

BAØI 80

落

LAÏC ° ruïng laù – rôi xuoáng – suy baïi – boû ñi – loït ra – choã ngöôøi ta tuï hoäi – haøng raøo Töø ngöõ

ª laïc haäu, laïc dieäp, toïa laïc, thoân laïc, laïc ñoà, truïy laïc, löu laïc, laïc khoaûn

浮

PHUØ ° noåi treân maët nöôùc – hö khoâng – quaù ñoä Töø ngöõ

ª phuø traàm, phuø theá, phuø phieám, hö phuø, phuø hoa, phuø laïm, phuø vaân, phuø sa, phuø phi, phì sinh

片

PHIEÁN ° moät maûnh – moät nöûa – moät mieáng moûng – moät theå vaên sôù taâu leân nhaø vua Töø ngöõ

ª phieán ngoân, phieán thôøi Ñoàng aâm

扇 caùi quaït – caùnh, caùi... (loaïi töø ñaët tröôùc moät danh töø khaùc, nhö 一扇門 nhaát phieán moân: moät caùnh cöûa, 三扇磨 tam phieán maù: ba caùi coái xay 煽 quaït löûa cho buøng leân – xuùi giuïc (phieán loaïn, phieán bieán)

流

LÖU ° nöôùc chaûy – gioøng soâng – gioøng nöôùc – chuyeån ñoäng – moät phaùi rieâng – chuyeån ñi – ñaát ôû bieân giôùi 499

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª löu laïc, löu haønh, phong löu, thöôïng löu, löu ñoäng, löu hoaït, löu lieân, löu ñaúng, löu vong, löu truyeàn, löu thoâng, löu manh, phaùi löu, phuï löu, löu vöïc

送

TOÁNG ° vaän chuyeån – ñi theo – taëng bieáu Töø ngöõ

ª toáng bieät, toáng chung, toáng cöïu ngheânh taân, toáng taùng, toáng ñaït Ñoàng aâm

宋 teân nöôùc – teân trieàu ñaïi

滿

MAÕN ° ñaày – ñuû, traøn, thöøa ra – heát kyø haïn – khaép nôi – vöøa loøng, cho laø ñuû Töø ngöõ

ª töï maõn, baát maõn, maõn nguyeän, maõn haïn, maõn kyø, sung maõn, phaùt maõn, maõn muïc Ñoàng aâm

矕 maét ñeïp – ñöa maét nhìn nôi naøo 蟎 con ve (huùt maùu choù, boø...) 襔 aùo daøi maëc muøa ñoâng

倍

BOÄI ° gaáp leân nhieàu laàn 500

BAØI 80

Töø ngöõ

ª boäi thu, boäi soá, gia boäi, boäi nhaäp, boäi xuaát

惆

TRUØ ° raàu ró buoàn baõ

悵

TRÖÔÙNG ° buoàn baõ ra veû thaát yù Töø ngöõ

惆悵 truø tröôùng: raàu ró buoàn baõ

塵

TRAÀN ° buïi baëm – daáu cuõ – theá gian Töø ngöõ

ª traàn ai, hoàng traàn, traàn gian, traàn theá, phaøm traàn, traàn duyeân, traàn caáu, phong traàn, töø traàn

501

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 81

說村居之樂茅屋數椽疏籬外繞非鄉村之景象耶。以生長城市者居此必愀然其不樂矣。然而吸新鮮之空氣，挹淡蕩之清流，偶遊其間襟懷，且爲之一曠。况久居其地者，春聞鳥語夏聽蟬鳴，秋瞻隴畝之黃雲，冬賞山林之白雪。四時之景不同而樂亦無窮矣。吾當得舉當世之逐利爭名者而與之共樂此樂者。 Dòch aâm

Thuyeát thoân cö chi laïc1 Mao oác chuyeân,2 sô ly ngoaïi nhieãu, phi höông thoân chi caûnh töôïng da. Dó sinh tröôûng thaønh thò giaû cö thöû, taát thieåu nhieân3 kyø baát laïc hyõ. Nhieân nhi haáp taân tieån chi 1

Baøi trích ôû saùch Sô hoïc luaän thuyeát tinh hoa cuûa Trung Hoa. Mao oác soå chuyeân: nhaø tranh vaøi ñoøn tay, noùi moät neáp nhaø nho nhoû, tieâu bieåu cho caûnh thanh baàn ôû thoân queâ. Taïm dòch: vaøi gian nhaø coû. 3 Thieåu nhieân: saàu uû veû maët, coù veû aâu saàu khoâng vui. 2

502

BAØI 81

khoâng khí, aáp ñaïm ñaõng1 chi thanh löu, ngaãu du kyø giaûn, khaâm hoaøi2 thaû vò chi nhaát khoaùng, huoáng cöûu cö kyù ñòa giaû, xuaân vaên ñieåu ngöõ, haï thính thuyeàn minh, thu chieâm luõng maãu chi huyønh vaân, ñoâng thöôûng sôn laâm chi baïch tuyeát. Töù thôøi chi caûnh baát ñoàng, nhi laïc dieäc voâ cuøng hyõ. Ngoâ an ñaéc cöû ñöông theá chi truïc lôïi, tranh danh giaû3 nhi döõ chi coäng laïc thöû laïc daõ. Dòch nghóa

Noùi veà caùi vui thuù ôû thoân queâ Nhaø coå vaøi gian, daäu thöa vaây quanh maët ngoaøi, haù chaúng phaûi caûnh töôïng nôi höông thoân ñaáy ö? Ñeå cho ngöôøi sinh tröôûng choán thò thaønh ôû ñaây thì hoï buoàn baõ khoâng vui ñöôïc. Nhöng khi hít ñöôïc caùi khoâng khí töôi maùt, uoáng ñöôïc nöôùc trong laønh, moät khi tình côø hoï ñöôïc daïo chôi taïi ñaây, thì trong loøng hoï boãng nhieân caûm thaáy khoan khoaùi ngay. Huoáng chi chæ laø ngöôøi ñaõ ôû laâu nôi aáy. Muøa xuaân nghe chim hoùt, muøa haï laéng tieáng ve ngaâm, muøa thu ngaém maây vaøng treân ñoàng ruoäng, muøa ñoâng ngoaïn caûnh tuyeát traéng nuùi röøng, caûnh saéc boán muøa thay ñoåi maø caùi thuù vui cuõng khoâng cuøng vaäy. Chuùng ta bieát laøm sao cho taát caû nhöõng keû ñua ñoøi danh lôïi ôû treân ñôøi naøy ñöôïc cuøng chung höôûng caùi vui thuù aáy.

Ñaïm ñaõng: nhaït, khoâng pha muøi vò naøo khaùc, noùi veà tính chaát trong saïch cuûa nöôùc uoáng. 2 Khaâm hoaøi: loøng daï, nhöõng ñieàu chöù trong loøng: nhöõng öôùc voïng, nhöõng caûm nghó. 3 Truïc lôïi tranh danh giaû: keû ñua tranh lôïi loäc danh voïng, noùi haïng ngöôøi laáy söï giaøu sang laøm cöùu caùnh cho ñôøi soáng.

503

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

茅

MAO ° coû tranh, duøng ñeå lôïp nhaø Töø ngöõ

ª mao ñieám, mao oác, mao xaù Ñoàng aâm

毛 loâng ñoäng vaät (mao buùt) 旄 moät thöù côø xöa goïi laø côø mao, coù caém loâng ñuoâi boø vaøo caùn côø

椽

CHUYEÂN ° (trieän) ñoøn tay ñeå lôïp maùi nhaø Töø ngöõ

ª chuyeân töû 椽子: caây rui ñeå lôïp ngoùi Ñoàng aâm

專 ñeå heát loøng vaøo moät vieäc gì – chaêm lo veà moät maët – töï tieän – chuyeân quyeàn – chuyeân cheá

磚 hoøn gaïch

疏

SÔ ° thoâng suoát – löa thöa, ít – quan heä xa, ñoái vôùi thaân – sô suaát khoâng chu ñaùo = 疎 – aâm khaùc laø sôù Töø ngöõ

ª thaân sô, thoâ sô, sô yù 504

BAØI 81

Ñoàng aâm

初 baét ñaàu – ban ñaàu, coøn môùi meû – thôøi coå xöa, ban sô (sô caáp, sô ñaúng)

梳 chaûi toùc – löôïc thöa 蔬 rau ñeå aên – thöùc aên thoâ baïc (sô phaïn)

籬

LY ° bôø raøo, bôø giaäu ñan baèng tre Töø ngöõ

ª sô ly (bôø raøo thöa), ly laïc (bôø raøo, bôø giaäu)

繞

NHIEÃU ° quaán – voøng quanh – xoay quanh Ñoàng aâm

擾 roái loaïi (nhieãu nhöông, phieàn nhieãu) 遶 vaây chung quanh

景

CAÛNH ° caùi coù hình saéc ñeïp – haâm moä, khaâm phuïc – to lôùn Töø ngöõ

ª phong caûnh, quang caûnh, caûnh saéc, caûnh traïng, caûnh vaät, caûnh töôïng, caûnh ngöôõng

愀

THIEÅU ° (saäu) saàu uû veû maët khoâng vui Töø ngöõ

ª thieåu naõo 505

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

少 ít – aâm khaùc laø thieáu (thieåu soá, toái thieåu)

吸

HAÁP ° huùt hôi vaøo – thu huùt vaøo Töø ngöõ

ª hoâ haáp, haáp thuï, haáp daãn, haáp thu

鮮

TIEÂN ° töôi, coøn môùi (hoa, caù... ) – caù töôi – tinh saïch môùi meû – toát ñeïp – vò ngon – aâm khaùc laø tieån Töø ngöõ

ª taân tieân

挹

AÁP ° roùt uoáng – lui – neân ñi

蕩

ÑAÕNG ° meânh moâng roäng lôùn – bình dò – lay ñoäng – phoùng tuùng – röûa goït ñi – queùt saïch Töø ngöõ

ª taûo ñaõng, daâm ñaõng, phoùng ñaõng, khoaùng ñaõng, ñaõng töû khinh nhi Ñoàng aâm

盪 ruû saïch 506

BAØI 81

偶

NGAÃU ° tình côø – thình lình – soá chaün, ñoái nghóa vôùi 奇 cô (soá leû) – saùnh ñoâi – pho töôïng Töø ngöõ

ª ngaãu nhieân, ngaãu höùng, phoái ngaãu, ñoái ngaãu Ñoàng aâm

耦 hai ngöôøi cuøng caøy ruoäng vôùi nhau – soá chaün 藕 reã caây sen – ngoù sen

襟

KHAÂM ° coå aùo – loøng daï ngöôøi = 衿 Töø ngöõ

ª khaâm hoaøi, lieân khaâm (anh em baïn reå) Ñoàng aâm

欽 kính, tieáng duøng trong caùc chieáu chæ nhaø vua baét thaàn daân phaûi kính tuaân (khaâm maïng ñaïi thaàn)

衾 caùi chaên – vaûi boïc ngoaøi thaây ngöôøi cheát, ngoaøi aùo lieäm (khaâm chaåm)

曠

KHOAÙNG ° roãng khoâng – thieáu – troáng Töø ngöõ

° khoaùng ñaït, khoaùng daät, khoaùng daõ, khoaùng chöùc, phoùng khoaùng Ñoàng aâm

礦 nguyeân lieäu laáy ôû döôùi ñaát leân (khoaùng vaät, khoaùng saûn)

507

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

蟬

THIEÀN ° (thuyeàn) con ve saàu Töø ngöõ

ª thieàn lieân 蟬聯: tieáp noái, lieân tuïc khoâng döùt, thieàn thueá 蟬蛻: xaùc con ve saàu Ñoàng aâm

嬋 (thuyeàn) veû ñeïp cuûa ngöôøi con gaùi – ngöôøi con gaùi ñeïp (thuyeàn quyeân 嬋娟) 禪 yeân laëng – Thieàn toâng, moät toâng phaùi trong ñaïo Phaät (thieàn moân, toïa thieàn)

鳴

MINH ° chim keâu – tieáng keâu – toû baøy ra Töø ngöõ

ª chung minh ñænh thöïc, minh oan, minh theä

瞻

CHIEÂ M ° ngaång maët maø troâng Töø ngöõ

ª chieâm ngöôõng, quan chieâm

畝

MAÃU ° ñôn vò ño ñaát ruoäng xöa, cöù 60 tröôïng vuoâng laø moät maãu (khoaûng 3600 m2) – khu ruoäng Töø ngöõ

ª khuyeán maãu: ñaát ruoäng 508

BAØI 82

賞

THÖÔÛNG ° khen ngôïi – thöôûng cho ngöôøi coù coâng – ñoái nghóa vôùi phaït 罰 Töø ngöõ

ª thöôûng ngoaïn, thöôûng phaït, thöôûng thöùc, taùn thöôûng, töôûng thöôûng, thöôûng thieän phaït aùc, thöôûng coâng phaït toäi

BAØI 82

法律國家由人民結合而成，故公共之規則自當由人民公議，於是有立憲政體。惟不能盡人立法故選議員爲代表使議定之。法律旣經議定，雖總統不能任意變更，惟公布之前，總統不以爲當則有要求再議之權。公布以後人民自當遵守。 Dòch aâm

Phaùp luaät Quoác gia do nhaân daân keát hôïp nhi thaønh, coá coâng coäng chi quy taéc töï ñöông do nhaân daân coâng nghò; ö thò höõu laäp hieán chính theå. Duy baát naêng taän nhaân laäp phaùp, coá tuyeån nghò vieân vi ñaïi bieåu söû nghò ñònh chi. Phaùp luaät 509

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

kyù kinh nghò ñònh, tuy toång thoáng baát naêng nhieäm yù bieán canh; duy coâng boá chi tieàn, toång thoáng baát dó vi ñaùng, taéc höõu yeâu caàu taùi nghò chi quyeàn; coâng boá dó haäu nhaân töï ñöông tuaân thuû. Dòch nghóa

Phaùp luaät Quoác gia do nhaân daân keát hôïp maø thaønh, cho neân caùc quy taéc coâng coäng töï noù phaûi ñöôïc nhaân daân baøn nghò chung. Bôûi leõ ñoù maø coù chính theå laäp hieán. Chæ vì khoâng theå taát caû moïi ngöôøi laäp ra phaùp luaät, cho neân choïn nghò vieân laøm ñaïi bieåu ñeå thay maët nhaân daân baøn ñònh laáy. Phaùp luaät moät khi ñaõ ñöôïc baøn ñònh thì tuy toång thoáng cuõng khoâng ñöôïc töï yù thay ñoåi; chæ coù tröôùc khi ñem coâng boá maø toång thoáng xeùt thaáy khoâng ñöôïc thoûa ñaùng thì coù quyeàn yeâu caàu baøn nghò laïi. Sau khi ñöôïc coâng boá ra roài thì moïi ngöôøi töï phaûi tuaân theo. NGÖÕ PHAÙP Xeùt caùc tieáng ñoàng nghóa: 當 ñöông, 須 tu, 宜 nghi. Caû ba tieáng naøy ñeàu duøng ñeå noùi leân moät söï caàn thieát theo boån phaän, nhöng yù nghóa naëng nheï coù phaân bieät nhau. Chöõ ñöông haøm yù baét buoäc hoaëc töï mieãn leä, coù nghóa töông ñöông vôùi töø phaûi cuûa ta. Ví duï: 大丈夫當如此 ñaïi tröôïng phu ñöông nhö thöû: keû ñaïi tröôïng phu phaûi nhö theá. Chöõ tu yù nheï hôn chöõ ñöông nhöng maïnh hôn chöõ nghi, coù theå hieåu laø caàn neân. Chöõ tu thöôøng ñöôïc duøng trong nhöõng tröôøng hôïp coù yù daën doø khuyeân baûo. Ví duï: 國民須知之事 quoác daân tu tri chi söï: nhöõng vieäc quoác daân caàn neân bieát. 510

BAØI 82

Chöõ nghi mang nghóa nheï hôn hai chöõ treân, coù theå hieåu laø neân. Ví duï: 宜擇益友 nghi traïch ích höõu: neân choïn baïn beø toát (cho söï tieán ñöùc cuûa mình). GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

律

LUAÄT ° duïng cuï ngaøy xöa duøng ñeå thaåm xeùt thanh aâm – pheùp taéc ñaõ thaønh luaät leä – caùch thöùc nhaát ñònh ñeå noi theo Töø ngöõ

ª luaät löõ, luaät phaùp, ñònh luaät, hình luaät, quaân luaät, nhaát luaät, kyû luaät, nieân luaät, thi luaät, luaät khoa taán só, luaät leä, luaät sö

結

KEÁ T ° (kieát) thaét buoäc nhau laïi – tuï hoïp laïi – hoa keát thaønh quaû Töø ngöõ

ª lieân keát, keát hôïp, keát caáu, keát quaû, keát hoân, keát naïp, keát nghóa, keát oaùn, keát cuoäc, keát giao (giao keát) keát luaän, keát tinh, keát thuùc, toång keát, chung keát, ñoaøn keát

規

QUY ° duïng cuï veõ hình troøn – pheùp taéc – möu keá – khuyeân can Töø ngöõ

ª quy taéc, quy luaät, quy phaïm, noäi quy trình, hoïc quy, quy chính, quy ñònh, quy cuû, quy moâ, quy trình, quy öôùc 511

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

議

NGHÒ ° baøn baïc ñeå quyeát ñònh, baøn söï lyù ñeå phaân bieät phaûi traùi goïi laø luaän 論, baøn söï lyù ñeå ñònh vieäc neân hay khoâng neân goïi laø nghò 議 – cheâ – keùn choïn Töø ngöõ

ª nghò söï, hoäi nghò, nghò luaän, quyeát nghò, ñeà nghò, kieán nghò, dò nghò, nghò só, nghò vieän

憲

HIEÁN ° phaùp leänh – hieán phaùp – thoâng minh – phoûng theo – coâng boá Töø ngöõ

ª hieán phaùp, laäp hieán, hieán binh, hieán chính, hieán chöông, thuû hieán Ñoàng aâm

獻 daâng phaåm vaät cho ngöôøi treân – ngöôøi hieà n (coáng hieán, hieán keá)

盡

TAÄN ° heát – taát thaûy – khoâng – ñeán choã cuøng cöïc Töø ngöõ

ª baát taïân, taän taâm, taän tình, taän hieáu, taän löïc, taän soá, taùng taän löông taâm, voâ taän, taän tuïy, taän thieän taän myõ, thieân cuøng thuûy taän Ñoàng aâm

燼 (taãn) tro taøn, caùi coøn dö laïi 儘 taát caû, ñeán cuøng cöïc 贐 (taãn) ñoà coáng leã – tieàn cuûa taëng ngöôøi leân ñöôøng, 512

BAØI 82

loä phí 選 tuyeån, choïn löïa, choïn laáy ñieàu hay, toát Töø ngöõ

ª tuyeån traïch, tuyeån cöû, tuyeån binh, tuyeån hieàn, tuyeån thuû, thi tuyeån, vaên tuyeån, tuyeån moä, tuyeån duïng

員

VIEÂN ° ngöôøi thöøa haønh moät vieäc – ngöôøi giöõ moät phaàn vieäc – hình troøn = 圓 Töø ngöõ

ª nhaân vieân, vieân chöùc, vieân ngoaïi, vieân quan, vieân hoäi, ñoaøn vieân, ñoäi vieân, hoïc vieân

代

ÑAÏI ° thay theá – thay ñoåi – ñôøi Töø ngöõ

ª ñaïi dieän, ñaïi bieåu, ñaïi danh töø, ñaïi duïng, thôøi ñaïi, nieân ñaïi, coå ñaïi, ñaïi lyù, ñaïi nghò cheá ñoä, ñaïi soá hoïc

表

BIEÅU ° baøy ra ngoaøi – duïng cuï tính giôø, thôøi gian – baûng trình baøy moät söï vieäc gì – tôø taáu Töø ngöõ

ª bieåu loä, bieåu baïch, bieåu lyù, bieåu döông, bieåu ñoàng tình, bieåu tình, bieåu hieän, bieåu thò, bieåu töôïng, thôøi gian bieåu, ñoà bieåu, traàn tình bieåu, nieân bieåu, bieåu thöùc, gia bieåu 513

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

定

ÑÒNH ° yeân laëng – laøm cho yeân – yeân moät choã khoâng thay ñoåi – vieäc xong roài – quyeát ñònh – saép ñaët tröôùc Töø ngöõ

ª ñònh kyø, ñònh luaän, ñònh giaù, ñònh haïn, ñònh kieán, ñònh töôïng, ñònh leä, ñònh nghóa, ñònh thaàn, ñònh toäi, nghò ñònh, öôùc ñinh, nhaát ñònh, ñònh tinh, döï ñònh, phieám ñònh, voâ ñònh, minh ñònh

總

TOÅNG ° tuï hoïp laïi – taát caû – boù luùa – bôùi toùc – noùi chung taát caû Töø ngöõ

ª toång thoáng, toång haønh dinh, toång taøi, toång taán, toång tö leänh, toång laõnh söï, toång ñoác, toång tröôûng, toång tuyeån cöû, toång lyù, toång soá, toång thanh tra, toång kyù, toång keát, toång hôïp, toång phaûn coâng

變

BIEÁN ° thay ñoåi – khoâng thöôøng – tai vaï baát thöôøng Töø ngöõ

ª bieán hoùa, bieán theå, bieán dòch, bieán caûi, bieán ñoäng, bieán hình, bieán loaïn, bieán töôïng, bieán thieân, bieán saéc, linh bieán Ñoàng aâm

徧 = 遍 khaép caû – phoå bieán 514

BAØI 82

更

CANH ° söûa ñoåi – töøng traûi – giöõ gìn – moät quaõng thôøi gian trong ñeâm (ñeâm chia laøm 5 canh) – aâm khaùc laø caùnh Töø ngöõ

ª canh caûi, canh phoøng, canh taân

布

BOÁ ° vaûi – tieàn – tuyeân caùo – chia baøy ra Töø ngöõ

ª boá y, boá trí, boá baïch, boá thí, boá caùo, ban boá, coâng boá, baøy binh boá traän Ñoàng aâm

怖 sôï haõi – laøm cho sôï haõi (khuûng boá) 佈 thoâng caùo – baøy ra

要

YEÂU ° xin – caàu – chaän ñoùn ñöôøng – aâm khaùc laø yeáu Töø ngöõ

ª yeâu caàu, yeâu minh, yeâu saùch Ñoàng aâm

腰 löng – thaét löng (yeâu chuøy, yeâu thoáng) 邀 môøi, mong ñöôïc (yeâu thænh) – aâm khaùc laø ao 夭夭 yeâu yeâu: non tô, môn môûn – aâm khaùc laø yeåu 515

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

妖 saéc ñeïp con gaùi laøm meâ hoaëc ngöôøi – quaùi gôû (yeâu quaùi, yeâu ma)

再

TAÙI ° hai laàn – theâm vaøo nöõa – laøm laàn nöõa Töø ngöõ

ª taùi baûn, taùi chieán, taùi cöû, taùi giaù, taùi lai, taùi taïo, taùi phaïm, taùi sinh

遵

TUAÂN ° nghe theo, laøm theo – thuaän theo meänh leänh, quy ñònh Töø ngöõ

ª tuaân haønh, tuaân leänh, tuaân thuû, tuaân meänh, tuaân giaùo, baát tuaân kyû luaät Ñoàng aâm

詢 tìm hoûi nôi nhieàu ngöôøi veà vieäc gì – möu keá – tin – ñeàu

恂 tin thaät (tuaân tuaân) 洵 xa xoâi

516

BAØI 83

舍生取義孟熊不者亦兼亦者所故

子掌可也我︰我故惡患

曰，得。所舍所不，有

︰亦兼生欲生欲爲所所

魚我︰亦也而，苟惡不

，所舍我。取所得有避

我欲魚所二義欲也甚也

所也而欲者者有。於。

欲。取也不也甚死死

也二熊。可。於亦者

。者掌義得生生我，

Dòch aâm

Xaû sinh thuû nghóa1 Maïnh töû vieát: “Ngö, ngaõ sôû duïc daõ. Huøng chöôûng,2

Baøi naøy trích ôû saùch Maïnh töû, moät trong Töù thö cuûa Nho gia. Xaû sinh thuû nghóa: boû maïng soáng ñeå laáy ñieàu nghóa, neân taïm dòch laø xaû thaân vì nghóa. Chöõ nghóa coù yù nghóa raát bao quaùt vaø phuï thuoäc vaøo nhaân sinh quan cuûa moãi con ngöôøi, moãi xaõ hoäi, ôû ñaây taïm hieåu chung laø nhöõng gì phuø hôïp vôùi boån phaän, leõ phaûi, ñaïo lyù... 2 Huøng chöôûng: chaân gaáu, giöõa loøng chaân gaáu coù moät chaát daàu traéng (baïch du) coù vò thôm ngon ñaëc bieät neân ñöôïc lieät vaøo taùm moùn aên quyù goïi laø baùt traân.

517

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

dieäc ngaõ sôû duïc daõ. Nhò giaû1 baát khaû ñaéc kieâm: xaû ngö nhi thuû huøng chöôûng giaû daõ. Sinh dieäc ngaõ sôû duïc daõ. Nghóa dieäc ngaõ sôû duïc daõ. Nhò giaû baát khaû ñaéc kieâm: xaû sinh nhi thuû nghóa giaû daõ. Sinh dieäc ngaõ sôû duïc, sôû duïc höõu thaäm ö sinh giaû, coá baát vi caåu ñaéc daõ. Töû dieäc ngaõ sôû oá, sôû oá höõu thaäm ö töû giaû, coá hoaïn höõu sôû baát tò daõ. Dòch nghóa

Xaû thaân vì nghóa Maïnh töû noùi raèng: “Caù laø moùn ta thích, moùn chaân gaáu cuõng laø moùn ta thích. Khoâng theå ñöôïc caû hai thì boû moùn caù maø laáy moùn chaân gaáu vaäy. Söï soáng cuõng laø ñieàu ta muoán, vieäc nghóa cuõng laø ñieàu ta muoán. Khoâng theå ñöôïc caû hai thì boû söï soáng maø theo vieäc nghóa vaäy. Söï soáng laø ñieàu ta muoán, nhöng trong nhöõng ñieàu ta muoán laïi coù ñieàu coøn hôn caû söï soáng nöõa,2 cho neân khoâng böøa baõi maø caàu laáy söï soáng.3 Söï cheát laø ñieàu ta gheùt, nhöng trong nhöõng ñieàu ta gheùt laïi coù ñieàu coøn hôn caû söï cheát nöõa,4 cho neân khi hoaïn naïn maø khoâng traùnh neù.5 GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

掌

CHÖÔÛNG ° baøn tay – baøn chaân thuù vaät – laáy tay maø ñaù nh, taùt, vaû – chöùc vuï ñöôïc giao – taùt tai ngöôøi khaùc

Giaû: chöõ giaû ôû ñaây theo sau moät soá töø, giöõ chöùc naêng chæ thò ñaïi danh töø, coù theå hieåu laø caùi aáy, vieäc aáy... 2 YÙ noùi nhöõng ñieàu hôïp theo ñaïo nghóa. 3 Vì caàn giöõ theo ñaïo nghóa maø khoâng caàu laáy söï soáng, ôû ñaây laø moät söï choïn löïa vì neáu soáng seõ laø soáng baát nghóa. 4 YÙ noùi nhöõng ñieàu baát nghóa, khoâng hôïp vôùi ñaïo nghóa. 5 Duø cheát cuõng khoâng traùnh neù, quyeát giöõ theo ñaïo nghóa, neân goïi laø xaû thaân vì nghóa.

518

BAØI 83

Töø ngöõ

ª chöôûng quaûn, chöôûng veä, chaáp chöôûng, chöôûng lyù, chöôûng thöôïng minh chaâu (ngoïc minh chaâu treân baøn tay: chæ moùn ñoà quyù, con cöng), aùp chöôûng (chaân vòt)

兼

KIEÂ M ° goàm caû, bao goàm Töø ngöõ

ª kieâm aùi, kieâm nhieäm, kieâm duïng, kieâm tinh, kieâm quaûn, kieâm taøi, kieâm coå Ñoàng aâm

縑 moät thöù luïa toát daøy sôïi vaø mòn

苟

CAÅU ° sô saøi, khoâng chaéc chaén – taïm bôï – coù veû qua loa, laøm vieäc khoâng thaän troïng, coát cho mau xong vieäc – neáu, ví daàu – thaät thaø Töø ngöõ

ª caåu thaû, caåu an, caåu toaøn, caåu hôïp, caåu toàn, caåu ñaéc caåu thaát Ñoàng aâm

狗 con choù, choù nuoâi trong nhaø (caåu treä, caåu haïnh)

惡

OÁ ° gheùt – chaùn – caùc aâm khaùc laø aùc, oâ Töø ngöõ

ª oá kî, hieáu oá, khaû oá, oá nhaân thaéng kyû, taät oá, taéng oá 519

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

患

HOAÏN ° ñieàu lo laéng – tai haïi – sinh beänh Töø ngöõ

ª beänh hoaïn, hoaïn naïn, hoaïn ñaéc hoaïn thaát, öu hoaïn Ñoàng aâm

宦 laøm quan – laøm toâi tôù – chöùc thaùi giaùm (hoaïn quan, hoaïn ñoà).

豢 cho suùc vaät aên luùa – thöù suùc vaät aên luùa – laáy ñieàu lôïi laøm moài nhöû ngöôøi

繯 (hoaøn) duøng daây buoäc thoøng loïng BAØI 84

君子可欺以其方孟子昔產反則曰校

者使命洋︰人

有校曰洋得出

饋人︰焉其曰

生畜始，所︰

魚之舍攸哉孰

於池之然，謂

520

鄭。圉如得子

子校圉逝其產

產人焉。所智

。烹，子哉。

子之少產。予

BAØI 84

旣烹而食之，曰得其所哉，得其所哉。故君子可欺以其方，難罔以非其道。 Dòch aâm

Quaân töû khaû khi dó kyø phöông1 Maïnh töû Tích giaû höõu quó sinh ngö ö Trònh Töû Saûn, Töû Saûn söû hieäu nhaân suùc chi trì. Hieäu nhaân phanh chi, phaûn meänh2 vieát: “Thuûy xaû chi ngöõ ngöõ yeân, thieåu taéc döông döông yeân, du nhieân nhi theä.” Töû Saûn vieát: “Ñaéc kyø sôû tai, ñaéc kyø sôû tai.” Hieäu nhaân xuaát vieát: “Thuïc vò Töû Saûn trí, dö kyù phanh nhi thöïc chi, vieát: ñaéc kyø sôû tai, ñaéc kyø sôû tai.” Coá quaân töû khaû khi dó kyø phöông, nan voõng dó phi kyø ñaïo. Dòch nghóa

Ngöôøi quaân töû coù theå doái hoï baèng söï höõu lyù Ngaøy xöa, coù ngöôøi ñem bieáu oâng Trònh Töû Saûn moät con caù soáng, Töû Saûn sai ngöôøi laøm vöôøn ñem caù nuoâi trong ao. Ngöôøi laøm vöôøn ñem caù kho naáu roài thöa laïi raèng: “Luùc toâi vöøa thaû caù xuoáng thì noù coù veû lôø ñôø, giaây 1

Baøi naøy trích trong saùch Maïnh Töû. Ñeà baøi nguyeân laø moät caâu noùi cuûa Khoång töû trong saùch Luaän ngöõ, vaø Maïnh töû trích daãn laïi. Ngöôøi quaân töû laø ngöôøi coù ñuû nhaân, trí, duõng, nhöng vaãn coù luùc bò ngöôøi khaùc doái gaït neáu ñieàu doái gaït aáy laø hôïp lyù, coøn vôùi nhöõng lôøi noùi traùi leõ coù aån tình gì thì khoù maø doái gaït ñöôïc hoï. 2 Phaûn meänh: Sau khi thi haønh xong vieäc ngöôøi treân sai khieán, trôû laïi trình baùo goïi laø phaûn meänh, cuõng duøng nhö chöõ phuïc meänh.

521

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

laùt thì noù töôi tænh leân, roài thoaét moät caùi noù bôi vuït ñi.” Töû Saûn noùi: “Noù ñöôïc choã thoûa thích ñaáy, noù ñöôïc choã thoûa thích ñaáy.” Ngöôøi laøm vöôøn ñi ra noùi vôùi ngöôøi khaùc: “Ai baûo Töû Saûn laø trí, con caù toâi ñaõ naáu aên maát, laïi noùi: “Noù ñöôïc choã thoûa thích ñaáy, noù ñöôïc choã thoûa thích ñaáy.” Cho neân, ngöôøi quaân töû coù theå bò löøa doái baèng söï höõu lyù, maø khoù bò löøa gaït moät caùch traùi leõ. NGÖÕ PHAÙP

然焉 Nhöõng chöõ 然 nhieân vaø 焉 yeân trong caùc cuïm töø ngöõ ngöõ yeân, döông döông yeân, du nhieân ñeàu coù coâng duïng laøm vó thanh cho caùc tieáng ñi tröôùc vaø bieán caùc tieáng aáy thaønh nhöõng traïng töø chæ theå caùch. Chöõ yeân hay chöõ nhieân ôû ñaây ñeàu coù yù nghóa nhö nhau, nhöng tuøy theo choã coù tieáng keùp hay tieáng ñôn maø duøng chöõ yeân hay chöõ nhieân ñeå nghe cho thuaän tai. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

饋

QUÓ ° daâng bieáu, ñem moùn aên daâng bieáu ngöôøi treân Ñoàng aâm

餽 ñöa taëng – laøm quaø 晷 boùng maët trôøi 宄 möu phaûn – gian, troäm caép töø trong ra laø gian 姦, töø ngoaøi vaøo laø quó

522

BAØI 84

軌 daáu xe ñi – ñöôøng do ñoù moät vaät laàn theo maø ñi – phaùp thöùc ñeå noi theo – tuaân theo (quó ñaïo, quó ñoä) 匱 tuû caát tieàn baïc (thuû quó)

匭 = 匦 caùi hoäp – caùi traùp – caùi thuøng phieáu 揆 (quaûi) suy xeùt, ño löôøng – ñaïo, lyù leõ, chuaån möïc

校

HIEÄU ° kieåm xeùt – khaûo xeùt – tröôøng hoïc – moät boä phaän quaân dinh – moät chöùc vuï trong quaân nguõ Töø ngöõ

ª hieäu ñính (kieåm tra, soaùt xeùt laïi) hieäu tröôûng, hoïc hieäu, hieäu ñoaøn, hieäu khaùm Ñoàng aâm

號 teân hieäu leänh – nhaø baùn haøng – aâm khaùc laø haøo (hieäu leänh, danh hieäu) 效 baét chöôùc – ra söùc – hieäu quaû (hieäu nghieäm, hieäu suaát, hieäu duïng) 効 ra söùc (hieäu löïc)

畜

SUÙC ° thuù nuoâi trong nhaø – nuoâi – thuaän theo Töø ngöõ

ª muïc suùc, suùc sinh, suùc löïc, suùc nhueä, gia suùc, suùc vaät Ñoàng aâm

蓄 chöùa caát (suùc oaùn) 縮 thaúng – ngaén – co ruùt laïi (suùc thuû, thu suùc) 523

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

烹

PHANH ° naáu chín Töø ngöõ

ª phanh nhaåm, caùt phanh

始

THUÛY ° (thæ) baét ñaàu – môùi ñaàu – môùi Töø ngöõ

ª thuûy chung, khôûi thuûy, nguyeân thuûy

洋

DÖÔNG ° bieån roäng, ñaïi döông – ngöôøi ngoaïi quoác – thuoäc veà nöôùc ngoaøi Töø ngöõ

ª döông döông: nöôùc to, ñeïp ñeõ, döông döông töï ñaéc: moät caùch ñaéc yù, Ñaïi taây döông, Thaùi bình döông, xuaát döông, truøng döông

少

THIEÅU ° chuùt ít – choác laùt – aâm khaùc laø thieáu: treû tuoåi Töø ngöõ

ª ña thieåu, thieåu soá, thieåu ñöùc, thieåu tri, thieåu hoïc, thieåu khaéc (moät laùt, giaây laùt)

攸

DU ° vuït, thoaùng, taû veû nhanh choùng – choán, nôi – trôï töø trong caâu – xa xoâi 524

BAØI 84

Töø ngöõ

ª du nhieân (thoaét moät caùi), du du (daèng daëc)

逝

THEÄ ° ñi luoân khoâng trôû laïi – cheát – qua ñôøi Töø ngöõ

ª theä thuûy (nöôùc chaûy ñi), theä theá: qua ñôøi Ñoàng aâm

誓 theà – heïn (theä haûi minh sôn, theä nguyeän, theä öôùc)

罔

VOÕNG ° löôùi ñaùnh chim – ñaùnh caù – vu khoáng – löøa gaït – khoâng – khoâng thaúng Töø ngöõ

ª voõng cöïc: voâ cuøng, voõng nhieân: khoâng bieát chuùt gì caû Ñoàng aâm

網 löôùi ñaùnh chim – ñaùnh caù – saên thuù (la voõng) 惘 buøi nguøi coù veû thaát yù

525

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 85

囚中况黃叔抗長夜漫漫滯曙暉妖雲成陣滿空飛幾囘呵壁吟哀郢又此中泥賦式微馬齒催人頻顧影蟬聲到枕一沾衣登山臨水無竆意客與寒秋一度歸 Dòch aâm

Tuø trung huoáng

Huyønh Thuùc Khaùng1

Baøi thô naøy cuï Huyønh Thuùc Khaùng vieát taïi nguïc Coân Loân nhaân dòp tieãn moät baïn ñoàng nguïc maõn haïn tuø ra veà. Luùc aáy cuï vaø moät soá ñoàng chí khaùc coøn bò keâu aùn chung thaân, maõi veà sau môùi ñöôïc giaûm coøn 13 naêm.

526

BAØI 85

Tröôøng daï man man treä thöï huy, Yeâu vaân1 thaønh traän maõn khoâng phi. Kyû hoài a bích ngaâm Ai dónh,2 Höïu thöû trung neâ phuù thöùc vi.3 Maõ xæ thoâi nhaân taàn coá aûnh,4 Thieàn thanh ñaùo chaåm nhaát trieâm y.5 Ñaêng san laâm thuûy voâ cuøng yù, Khaùch döõ haøn thu nhaát ñoä quy.

Yeâu vaân: ñaùm maây yeâu quaùi, ôû ñaây aùm chæ cuoäc chieán tranh theá giôùi 1914-1918 vaø caùc cuoäc khôûi nghóa Duy Taân, Thaùi nguyeân bò ñaøn aùp. 2 Ai dónh: teân moät baøi thô cuûa Khuaát Nguyeân, moät nhaø aùi quoác nöôùc Sôû ñôøi Chieán quoác Trung Hoa, laøm ra ôû bôø soâng Mòch La trong khi bò vua Sôû baét phaûi ñi ñaøy. Trong coù caâu naït vaùch hoûi trôøi ñeå toû loøng phaãn khích cuûa mình vì coù loøng yeâu nöôùc maø bò caûnh löu ñaøy. 3 Thöùc vi: teân moät baøi thô trong Kinh Thi, coù caâu: Hoà vi hoà neâ trung (Vì côù sao laïi ôû nôi buøn laày), ôû ñaây muoán noùi caûnh tuø nguïc. 4 Maõ xæ: raêng ngöïa. Xöa ngöôøi ta tính tuoåi ngöïa baèng caùch nhìn haøm raêng. Caâu naøy yù noùi: tuoåi moät ngaøy moät luoáng maø ñaønh boù tay khoâng laøm ñöôïc gì. Hai chöõ maõ xæ laáy ôû ñieån coá sau: Ñôøi Xuaân thu, nöôùc Taán ñem hai baùu vaät laø ngoïc Thuøy cöôùc vaø con ngöïa ñaát Khuaát saûn laøm leã vaät ñeå möôïn ñöôøng nöôùc Ngu ñaùnh nöôùc Quaéc. Ñaùnh ñöôïc nöôùc Quaéc roài, quaân Taán laïi ñaùnh laáy luoân nöôùc Ngu vaø thu hoài laïi hai baùu vaät. Töôùng nöôùc Taán laø Tuaân Töùc khi daét con ngöïa quyù ra coù lôøi than raèng: Ngoïc coøn nguyeân veïn maø raêng ngöïa ñaõ giaø theâm maáy tuoåi! 5 Thieàn thanh: Laïc Taân Vöông, moät vaên nhaân ñôøi Ñöôøng, trong luùc ôû tuø coù laøm baøi thô Taïi nguïc vònh thieàn (ôû trong nguïc vònh con ve). Caâu naøy baøy toû noãi bi phaãn ñeán ñoä thoáng thieát cuûa ngöôøi yeâu nöôùc soáng trong caûnh tuø ñaøy khi caûm thaáy söï baát löïc cuûa mình tröôùc caûnh nöôùc maát nhaø tan. Chöõ nhaát trong nhaát trieâm y laøm chöùc naêng traïng töø chæ theå caùch, mang nghóa raát, caû... Cuïm töø naøy coù nghóa laø öôùt daàm caû aùo, yù noùi nöôùc maét chaûy nhieàu ñeán noãi duøng aùo maø thaám ñeán öôùt daàm.

527

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Caûnh huoáng trong tuø Ñeâm daøi daèng daëc laøm ngöng treä aùnh saùng ngaøy: nhöõng vaàng maây yeâu nghieät keát thaønh ñoaøn bay ñaày trôøi. Bao laàn naït vaùch maø ngaâm baøi Ai dónh, laïi trong caûnh vöông laày naøy maø vònh baøi thöùc vi. Raêng ngöïa giuïc ngöôøi thöôøng ñoaùi boùng. Moãi laàn nghe tieáng ve beân goái laø moãi laàn nöôùc maét ñaàm ñìa öôùt caû aùo. Caûnh leân non xuoáng nöôùc khieán cho yù nghó voâ cuøng, laïi vöøa luùc khaùch veà cuøng muøa thu laïnh moät laàn. Baûn dòch thô cuûa chính taù c giaû

Ñeâm daøi daèng daëc saùng coøn laâu, Maáy traän maây ñen keùo mòt muø. Ai sính ngaâm baøi keâu vaùch hoûi, Thöùc vi phuù khuùc buøn saâu. Giuïc ngöôøi ngöïa noï caøng theâm tuoåi, Khuaáy giaùc ve kia coá goïi saàu. Loäi nöôùc treøo non loøng baùt ngaùt, Khaùch veà moät ñoä baïn trôøi thu. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

囚

TUØ ° giam caàm – ngöôøi coù toäi – nguïc giam giöõ ngöôøi coù toäi Töø ngöõ

ª tuø phaïm, tuø xa, tuø toäi, u tuø, tuø haõm 528

BAØI 85

Ñoàng aâm

泅 troâi noåi treân maët nöôùc 酋 ngöôøi caàm ñaàu moät boä laïc – cuoái cuøng – röôïu laâu naêm (tuø tröôûng)

遒 caáp baùch – saép heát – beàn vöõng – nhoùm hoïp – cöùng coûi – gaàn saùt

滯

TREÄ ° öù laïi khoâng thoâng – khoâng troâi chaûy – chaäm treã Töø ngöõ

ª trì treä, u treä, ñình treä

曙

THÖÏ ° bình minh, raïng ñoâng Töø ngöõ

ª thöï huy, thöï quang (aùnh saùng ban mai) Ñoàng aâm

署 saép ñaët, boá trí – nôi quan sôû – ñeà chöõ treân giaáy – taïm laõnh moät chöùc vuï (dinh thöï)

墅 nhaø ôû thoân queâ – nhaø rieâng (bieät thöï)

妖

YEÂU ° veû ñeïp cuûa ngöôøi con gaùi laøm meâ hoaëc ngöôøi khaùc – quaùi gôû – quaùi vaät haïi ngöôøi Töø ngöõ

ª yeâu quaùi, yeâu nghieät, yeâu ñaïo, yeâu thuaät 529

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

陣

TRAÄN ° hình theá quaân ñoäi trong khi ñaùnh nhau – traän chieán – moät luoàng gioù – moät loaït möa Töø ngöõ

ª chieán traän, traän theá, traän ñòa, traän maïc, thaát traän, baøi binh boá traän, traän tuyeán

呵

HA ° (a) quaùt naït – quôû traùch – giaän – tieáng cöôøi – haø hôi cho aám Töø ngöõ

ª ha ha (tieáng cöôøi), ha xích (maéng ñuoåi) Ñoàng aâm

訶 noùi to – gaét giaän

壁

BÍCH ° vaùch – böùc töôøng – böùc thaønh xaây quanh quaân dinh – söôøn nuùi doác Töø ngöõ

ª bích thuûy, bích laäp, Xích bích traän

哀

AI ° thöông caûm – buoàn ñau Töø ngöõ

ª ai caùo, ai ñieáu, bi ai, ai khaáp, ai caûm Ñoàng aâm

埃 buïi baëm (traàn ai) 530

BAØI 85

郢

DÓNH ° (sính) kinh ñoâ nöôùc Sôû ñôøi Xuaân thu – thuoäc ñòa phaän tænh Hoà Baéc Ñoàng aâm

穎 ngoïn luùa – boâng luùa – muõi dao – muõi duøi – ngoøi buùt – khaùc laï (dónh ngoä, thoaùt dónh)

賦

PHUÙ ° tieàn thueá – caáp cho – phoâ baøy ra – moät theå vaên Töø ngöõ

ª thi phuù, phuù baåm, phuù tính, phuù thi

式

THÖÙC ° pheùp taéc – kieåu maãu – kính leã Töø ngöõ

ª hình thöùc, phöông thöùc, ñònh thöùc, caùch thöùc, phöông trình thöùc, theå thöùc

齒

XÆ ° caùi raêng – tuoåi taùc Töø ngöõ

ª nieân xæ, baát xæ (khoâng ñeám xæa ñeán) Ñoàng aâm

侈phung phí quaù nhieàu (xa xæ)

催

THOÂI ° thuùc giuïc – hoái thuùc 531

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª thoâi mieân, thoâi tra Ñoàng aâm

衰 ñoà tang phuïc (tö thoâi) – aâm khaùc laø suy 推 töø sau ñaåy tôùi – caùc aâm khaùc laø suy, toài 崔 teân hoï ngöôøi – aâm khaùc laø toài

頻

TAÀN ° nhieàu laàn Töø ngöõ

ª taàn phieàn

影

AÛNH ° boùng, ñoái nghóa vôùi hình 形 Töø ngöõ

ª aûnh höôûng, aûo aûnh, aûnh töôïng, ñieän aûnh, nhaân aûnh, hình aûnh

枕

CHAÅ M ° caùi goái – keâ ñaàu vaøo Töø ngöõ

ª chaåm coát, khaâm chaåm Ñoàng aâm

怎 chaåm ma: theá naøo

沾

TRIEÂ M ° thaám öôùt = 霑 Töø ngöõ

ª trieâm nhieãm 532

BAØI 86

慎獨呂祖謙觀人之術在隱不在顯，在晦不在明。顯與明人之所畏也。隱與晦人之所忽也。人之所畏雖小人猶如自飾，人之所忽雖君子不能無疵。涖衆之容必肅於燕閒之日，對賓之禮必嚴於私昵之時。故君子常致力於暗室屋漏之學。 Dòch aâm

Thaän ñoäc1 Laõ Toå Khieâm2 Quan nhaân chi thuaät taïi aån baát taïi hieån, taïi hoái baát taïi minh. Hieån döõ minh nhaân chi sôû uùy daõ. AÅn döõ hoái nhaân chi sôû hoát daõ. Nhaân chi sôû uùy tuy tieåu nhaân do tri töï söùc: nhaân chi sôû hoát tuy quaân töû baát naêng voâ tyø. Lî chuùng chi dung taát tuùc ö yeán nhaøn chi nhaät, ñoái taân chi 1

Thaän ñoäc: thaän troïng trong luùc ôû moät mình, luoân giöõ mình cho ñöôïc ngay chính, töø tö töôûng ñeán haønh ñoäng. 2 Baøi naøy trích ôû saùch Ñoâng lai baùc nghò.

533

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

leã taát nghieâm ö tö naät chi thôøi. Coá quaân töû thöôøng trí löïc ö aùm thaát oác laäu1 chi hoïc. Dòch nghóa

Thaän troïng luùc moät mình Xeùt ngöôøi neân xeùt ôû choã kín maø khoâng xeùt ôû choã hieån loä, ôû choã toái maø khoâng ôû choã saùng. Choã hieån loä vaø choã saùng laø choã ngöôøi ta ñoàng kieâng sôï. Choã kín vaø choã toái laø choã ngöôøi ta ñeàu khinh thöôøng. Ñaõ laø ñieàu ngöôøi ta sôï thì duø keû tieåu nhaân cuõng bieát töï trau chuoát che ñaäy, ñieàu ngöôøi ta coi thöôøng thì tuy laø ngöôøi quaân töû cuõng khoâng laøm sao traùnh ñöôïc khoûi tyø veát. Dung thaùi cuûa ngöôøi quan chöùc khi ra tröôùc ñaùm ñoâng taát phaûi ñöôïc giöõ nghieâm maät hôn luùc raûnh rang voâ söï; leã maïo khi ñoái xöû vôùi khaùch taát phaûi nghieâm chænh hôn trong luùc ôû rieâng moät mình. Cho neân ngöôøi quaân töû thöôøng duïng coâng vaøo vieäc hoïc caùch söûa mình khi ôû nôi phoøng toái nhaø kín. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

術

THUAÄT ° kyõ thuaät – phöông phaùp laøm aên Töø ngöõ

ª phöông thuaät, kyõ thuaät, ngheä thuaät, phaùp thuaät, kieám thuaät, thuaät ngöõ, trí thuaät 1

AÙm thaát oác laäu (aùm thaát: phoøng toái, nhaø kín; oác laäu: goùc taây baéc trong nhaø, laø nôi heûo laùnh, kín ñaùo nhaát) noùi ôû choã toái taêm vaø heûo laùnh, chæ coù mình bieát laáy mình.

534

BAØI 86

顯

HIEÅN ° roõ raøng – coù danh voïng – laøm roõ ra Töø ngöõ

ª hieån haùch, hieån linh, hieån vi kính, hieån hieän, hieån danh, vinh hieån

晦

HOÁI ° cuoái thaùng aâm lòch – toái taêm Töø ngöõ

ª hoái minh (ñeâm vaø ngaøy), hieån hoái

忽

HOÁ T ° khoâng ñeå yù ñeán – khinh thöôøng – thình lình – ñôn vò caân löôøng thaät nhoû Töø ngöõ

ª hoát nhieân, hoát thò (xem thöôøng) Ñoàng aâm

惚 hoát hoaûng

飾

SÖÙC ° trang ñieåm beà ngoaøi – giaû thaùc – toâ ñieå m maët ngoaøi ñeå che laáp baûn chaát beân trong Töø ngöõ

ª trang söùc, phuïc söùc, phaán söùc Ñoàng aâm

飭 nghieâm chænh – sai khieán – meänh leänh töø treân truyeàn xuoáng keû döôùi (nghieâm söùc) 535

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

疵

TYØ ° veát – veát xaáu – beänh – nhöõng choã sai laàm Töø ngöõ

ª tyø tích, xuy mao caàu tyø (bôùi loâng tìm veát) Ñoàng aâm

婢 ngöôøi tôù gaùi (noâ tyø, thò tyø) 脾 moät boä phaän thuoäc veà cô quan tieâu hoùa trong cô theå ngöôøi (tyø vò)

毗 giuùp ñôõ – tieáp lieàn nhau 裨 vaù theâm – coù boå ích – giuùp ích – giuùp vieäc, phuï (tyø töôùng 裨將: phoù töôùng)

琵

TYØ BAØ ° moät loaïi ñaøn coù boán daây Ñoàng aâm

貔貅 tyø höu: moät loaøi thuù döõ trong thaàn thoaïi – duõng só

涖

LÎ ° ñeán – nhaäm chöùc = 莅 Töø ngöõ

ª lî chöùc, nhaäm lî, tænh lî, huyeän lî Ñoàng aâm

利 (lôïi) saéc beùn – coù ích lôïi – tieàn laõi 痢 beänh kieát (xích lî) 536

BAØI 86

肅

TUÙC ° nghieâm – cung kính – cuùi caàu baùi xuoáng Töø ngöõ

ª tuùc chænh, nghieâm tuùc

賓

TAÂN ° khaùch – leã ñaõi khaùch Töø ngöõ

ª taân khaùch, tieáp taân, taân chuû, taân leã

嚴

NGHIEÂ M ° coù uy theá ñaùng sôï – raùo rieát – gaáp, khaån Töø ngöõ

ª nghieâm chænh, nghieâm trang, nghieâm maät, uy nghieâm, nghieâm ñöôøng, nghieâm caån

昵

NAÄT ° (naëc) thaân thieát – gaàn guõi Töø ngöõ

ª tö naät: luùc gaàn guõi rieâng tö vôùi nhau

嘗

THÖÔØNG ° töøng – thöôøng khi – neám ñoà aên – thöû xem Töø ngöõ

ª chöng thöôøng, ngoïa taùn thöôøng ñaûm (naèm gai neám maät) 537

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

屋

OÁC ° nhaø – phoøng, buoàng – mui xe Töø ngöõ

ª baïch oác, oác laäu, kieán oác cuïc Ñoàng aâm

沃 töôùi ruoäng – ruoäng toát – môû ñöôøng 握 (aùc) caàm, naém 渥 thaám öôùt – sôn pheát leân

漏

LAÄU ° nöôùc ræ ra ngoaøi – tieát loä ra – beänh veà sinh thöïc khí Töø ngöõ

ª laäu coå (troáng baùo thôøi khaéc ban ñeâm), laä u khaéc (thôøi khaéc tính theo ñoàng hoà nöôùc), tieát laäu Ñoàng aâm

陋 heïp nhoû – queâ muøa, thoâ vuïng – caïn heïp (teä laäu, huû laäu) 鏤 (luõ) chaïm khaéc

NGÖÕ PHAÙP CAÂU NGHI VAÁN

Ta coù theå ñaët caâu nghi vaán theo hai caùch: 1. Caùch hoûi tröïc tieáp, ñoái dieän vôùi ngöôøi khaùc maø hoûi. 2. Caùch hoûi troáng khoâng, khoâng coù ngöôøi ñöôïc hoûi, chæ nhaèm muïc ñích tu töø. 538

BAØI 86

Coù khaù nhieàu nghi vaán töø, coù tieáng ñaët ôû ñaàu caâu, coù tieáng duøng ôû giöõa caâu hoaëc cuoái caâu, vaø goàm nhieàu loaïi, töø trôï töø, traïng töø ñeán ñaïi danh töø vaø chæ ñònh töï ñeàu coù. Trong loái hoûi tröïc tieáp, nhöõng tieáng sau ñaây thöôøng ñöôïc duøng: 乎 hoà, 何 haø, 歟 (與) dö, 否 phuû... Trong loái hoûi troáng, ngöôøi ta duøng nhöõng tieáng: 耶 da, 哉 tai, 豈 khôûi, 寧 ninh, 安 an, 焉 yeân... Khi duøng caùch hoûi tröïc tieáp, ngöôøi hoûi tuøy theo ñòa vò töông quan giöõa mình vôùi nhaân vaät ñoái xöùng, cuõng tuøy theo trình ñoä giaùo duïc, tuøy theo hoaøn caûnh, theo tröôøng hôïp maø coù nhöõng caâu hoûi hoaëc vaên hoa tao nhaõ, hoaëc bình dò chaát phaùc, hoaëc thoâ bæ cuïc caèn. Coù nhöõng caâu hoûi ngaén gaàn nhö coäc loác:

子爲誰？ Töû vi thuøy? OÂng laø ai? Laïi coù nhöõng caâu hoûi daøi doøng maø trang nhaõ:

敢問夫子之不動心與告子之不動心可得聞與?

Caûm vaán phu töû chi baát ñoäng taâm döõ Caùo töû chi baát ñoäng taâm khaû ñaéc vaên dö? Daùm xin hoûi veà söï baát ñoäng taâm cuûa Phu töû vaø söï baát ñoäng taâm cuûa Caùo töû, coù theå ñöôïc cho nghe ñeán chaêng? Hoaëc coù nhöõng caâu dòu daøng khieâm toán heát möïc:

先生何以教寡人？Tieân sinh haø dó giaùo quaû nhaân?

Tieân sinh coù ñieàu gì daïy quaû nhaân?

Veà caùch hoûi troáng khoâng, thöôøng ñöôïc duøng vôùi caùc duïng yù nhö sau: 1. Ñeå taêng theâm söï khaúng ñònh cho ñieàu muoán noùi. Ví duï: 豈不甚可畏耶 Khôûi baát thaäm khaû uùy da? Haù chaúng ñaùng sôï laém sao? 539

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

2. Hoaëc ñeå taêng söùc thuyeát phuïc cho ñieàu laäp luaän: 世寧有是理耶 Theá ninh höõu thò lyù da? Ñôøi haù laïi coù caùi lyù nhö vaäy ö? 3. Hoaëc chæ hoûi ñeå loâi cuoán söï chuù yù vaø sau ñoù töï traû lôøi cho caâu hoûi: 事孰爲大，事親爲大 Söï thuïc vi ñaïi? Söï thaân vi ñaïi. Trong vieäc thôø kính, laáy gì laøm troïng ñaïi hôn heát? Chæ coù thôø kính cha meï laø troïng ñaïi hôn heát. 4. Hoaëc ñeå toû yù ngôø vöïc: 其然豈，其然乎 Kyø nhieân khôûi, kyø nhieân hoà? Nhö theá ö, ñuùng nhö theá ö? Sau ñaây laø moät soá caâu hoûi duøng laøm ví duï ñeå laøm roõ theâm cho nhöõng caùch ñaët caâu nghi vaán: Caâu hoûi vôù i caù c trôï töø:

乎 – 君子有惡乎？Quaân töû höõu oá hoà? Ngöôøi quaân töû coù gheùt ñieàu gì chaêng?

與 – 可得聞與？Khaû ñaéc vaên dö? Coù theå ñöôïc nghe ñeán chaêng?

否 – 法律可違犯否？Phaùp luaät khaû vi phaïm phuû? Phaùp luaät coù theå vi phaïm ñöôïc khoâng?

耶 – 此非吾子之智而且勇也耶？Thöû phi ngoâ töû

chi trí nhi thaû duõng daõ da? Ñoù haù chaúng phaûi laø choã trí löïc maø caû duõng caûm cuûa nhaø thaày ñaáy ö?

哉 – 飲酒之害如此可不謹哉？AÅm töûu chi haïi nhö

thöû khaû baát caån tai? Uoáng röôïu coù haïi nhö theá, haù coù theå khoâng caån thaän sao?

Caâu hoûi vôù i caù c traïng töø nghi vaán:

安 – 先生將安往？Tieân sinh töông an vaõng? Tieân sinh toan ñi ñaâu theá?

焉 – 失馬焉知非褔？Thaát maõ yeân tri phi phuùc? 540

BAØI 86

Maát ngöïa bieát ñaâu chaúng phaûi laø ñieàu may? 惡 – 惡有此事? OÂ höõu thöû söï? Ñaâu coù vieäc aáy?

何 – 先生將何之？Tieân sinh töông haø chi? Tieân sinh saép ñi ñaâu theá?

何謂人權？Haø vò nhaân quyeàn? Theá naøo goïi laø nhaân quyeàn?

何不以人義爲國家之保障具乎？Haø baát dó nhaân

nghóa vi quoác gia chi baûo chöôùng cuï hoà? Sao chaúng laáy nhaân nghóa laøm vaät che chôû cho quoác gia ñaáy ö? 我愛民而民不愛我何也？Ngaõ aùi daân nhi daân baát ngaõ aùi haø daõ? Ta thöông daân maø taïi sao daân khoâng thöông ta vaäy? Caâu hoûi vôù i caù c ñaïi danh töø nghi vaán:

孰 – 孰謂子產智？Thuïc vò Töû saûn trí? Ai baûo Töû Saûn laø trí?

孰 – 獨樂樂與人樂樂孰樂？Ñoäc nhaïc laïc döõ nhaân nhaïc laïc thuïc laïc? Moät mình chôi nhaïc maø vui cuøng vôùi nhieàu ngöôøi chôi nhaïc maø vui, beân naøo vui hôn? 誰 – 子爲誰？Töû vi thuøy? OÂng laø ai? 何 – 先生何以教寡人？Tieân sinh haø dó giaùo quaû nhaân? Tieân sinh laáy ñieàu gì ñeå daïy quaû nhaân? Caâu hoûi vôù i chæ ñònh töø nghi vaán:

何 – 客何人也？Khaùch haø nhaân daõ? Khaùch laø ngöôøi naøo theá?

Caâu hoûi vôù i caù c quaùn ngöõ traïng töø:

豈... 耶 – 豈不甚可畏耶？Khôûi baát thaäm khaû uùy da? Haù chaúng ñaùng kieâng sôï laém sao?

寧... 耶 – 天下寧有是理耶？Thieân haï ninh höõu thò 541

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

lyù da? Thieân haï haù coù caùi lyù aáy ö?

若何 – 見友有過宜若何？Kieán höõu höõu quaù nghi nhöôïc haø? Thaáy baïn coù loãi phaûi laøm theá naøo?

何如 – 何如斯可謂之士矣？Haø nhö tö khaû vò chi só hyõ? Phaûi nhö theá naøo môùi coù theå goïi laø keû só ñöôïc?

如何 – 欲收服人心如何則可？Duïc thu phuïc nhaân taâm nhö haø taéc khaû? Muoán thu phuïc loøng ngöôøi phaûi nhö theá naøo môùi ñöôïc?

何爲 – 東野之書何爲而在吾側也？Ñoâng Daõ chi thö haø vi nhi taïi ngoâ traéc daõ? Thô cuûa Ñoâng Daõ vì sao laïi ôû beân ta?

幾何 – 自南圻失守至于斯有幾何時？Töï nam kyø

thaát thuû chí vu tö höõu kyû haø thôøi? Töø khi ñaát Nam kyø bò thaát thuû ñeán nay ñaõ ñöôïc bao laâu?

奈何 – 吾人奈何不以此爲戒哉？Ngoâ nhaân naïi haø baát dó thöû vi giôùi tai? Chuùng ta taïi sao chaúng bieát laáy ñieàu aáy ñeå laøm raên ñaáy ö?

Caùc nghi vaán töø khaù c:

胡

hoà,

奚 heà, 盍 haïp, 曷 haït

胡爲乎來哉？Hoà vi hoà lai tai? Laøm sao maø ñeán ö? 子將奚先？Töû töông heà tieân? Thaày seõ laøm vieäc gì tröôùc nhaát?

子奚不爲政？Töû heà baát vi chaùnh? taïi sao thaày chaúng ra trò nöôùc?

曷爲久居此圍城之中而不去？Haït vi cöûu cö thöû vi

thaønh chi trung nhi baát khöù? Taïi sao laïi ôû laâu trong caùi thaønh bò vaây naøy maø chaúng boû ñi nhö theá? 542

BAØI 86

BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG GIA TOÄC, GIA ÑÌNH

家族 gia toäc: hoï haøng 家廷 gia ñình: (saân nhaø) nhöõng ngöôøi cuøng soáng vôùi nhau trong moät nhaø

親屬 thaân thuoäc: baø con 家眷 gia quyeán: nhöõng keû thaân thuoäc trong moät nhaø 鼻祖 tî toå: oâng toå ñaàu tieân sinh ra ngöôøi 高祖 cao toå: oâng cao, töùc oâng noäi cuûa oâng noäi 曾祖 taèng toå: oâng coá, töùc laø oâng cuûa cha hay meï 祖父 toå phuï: oâng, töùc laø cha cuûa cha hay cuûa meï. Ñeå phaân bieät phía noäi hay phía ngoaïi thì theâm chöõ noäi 內 hay chöõ ngoaïi 外 ôû tröôùc.

外祖父 ngoaïi toå phuï: oâng ngoaïi 外祖母 ngoaïi toå maãu: baø ngoaïi 祖母 toå maãu: baø töùc meï cuûa cha hay cuûa meï 父母 phuï maãu: cha meï (noùi cha meï coøn soáng) 考妣 khaûo tyû: cha meï ñaõ quaù coá (oâng baø ñaõ quaù coá goïi laø toå khaûo hay toå tyû)

伯父 baù phuï: baùc 叔父 thuùc phuï: chuù 伯母 baù maãu: baø baùc (vôï cuûa baùc, baùc gaùi) 叔母 thuùc maãu: baø thím (vôï cuûa chuù) 543

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

姑 coâ: coâ, chò hay em cuûa cha 姨 di: dì, chò hay em cuûa meï 兄 huynh: anh 弟 ñeä: em trai 姊 tyû: chò 妹 muoä i: em gaùi 生sinh: chaùu goïi baèng caäu (töùc laø con cuûa chò hay em gaùi) – chaùu ngoaïi, thay cho chöõ ngoaïi toân 外孫 – chaøng reå, thay cho chöõ teá 壻侄 ñieät: chaùu goïi baèng baùc hay chuù (töùc laø con cuûa anh hay em trai)

妯娌 truïc lyù: chò em daâu (töùc laø vôï cuûa anh hoaëc em trai)

子 töû: con 孫 toân: chaùu goïi baèng oâng, baø; keå caû chaùu goïi baèng oâng coá, baø coá...

曾孫 taèng toân: chaùu goïi baèng oâng coá, baø coá 玄孫 huyeàn toân: chaùu goïi baèng oâng cao, baø cao 仍孫 nhöng toân: chaùu xuoáng ñeán 8 ñôøi ñeàu goïi chung laø nhöng toân

雲孫 vaân toân: chaùu chín ñôøi 耳孫 nhó toân: chaùu möôøi ñôøi 夫 phu: choàng 婦 phuï: vôï 夫婦 phu phuï: noùi chung veà quan heä vôï choàng, cuõng duøng nhö chöõ phu theâ 夫妻 544

BAØI 86

妻子 theâ töû: vôï con, cuõng duøng nhö chöõ 妻孥 theâ noa 未婚妻 vò hoân theâ: vôï chöa cöôùi 岳家 nhaïc gia: gia ñình phía vôï – cha vôï 姑 coâ: meï choàng 外姑 coâ: meï vôï, duøng nhö nhaïc maãu 岳母舅 cöõu: cha choàng – caäu, töùc laø anh hay em trai cuûa meï

外舅 ngoaïi cöõu: cha vôï, duøng nhö nhaïc phuï 岳父同堂兄弟 ñoàng ñöôøng huynh ñeä: anh em chuù baùc, töùc laø coù quan heä cuøng moät oâng noäi

同胞兄弟 ñoàng baøo huynh ñeä: anh em ruoät 雙生兄弟 song sanh huynh ñeä: anh em sinh ñoâi 父慈子孝 phuï töø töû hieáu: cha hieàn con thaûo 夫唱婦隨 phu xöôùng phuï tuøy: choàng noùi vôï nghe 家貧知孝子 gia baàn tri hieáu töû: nhaø ngheøo môùi bieát con thaûo

兄弟如手足 huynh ñeä nhö thuû tuùc: anh em nhö chaân vôùi tay

545

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 87

市虎成於三人韓非龐恭與太子質於邯鄲謂魏王曰︰今一人言市有虎，王信之乎？曰︰不信。二人言市有虎，王信之乎？曰︰不信。三人言市有虎，王信之乎？王曰︰寡人信之。龐恭曰︰夫市之無虎也明矣，然而三人言而成虎。今邯鄲之去魏也遠於市，議臣者過於三人。願王察之。 Dòch aâm

Thò hoå thaønh ö tam nhaân1 Haøn Phi2 1

Thò hoå thaønh ö tam nhaân: Coïp giöõa chôï voán laø vieäc ít coù, maø vì coù ba ngöôøi noùi khieán ngöôøi ta tin. Caâu naøy ñaõ trôû thaønh moät caâu tuïc ngöõ vôùi yù: ñieàu duø khoù tin ñeán ñaâu maø coù nhieàu ngöôøi loan truyeàn cuõng coù theå khieán ngöôøi ta tin ñöôïc. 2 Baøi naøy trích trong saùch Haøn Phi töû. Haøn Phi töû laø moät danh nhaân veà cuoái thôøi Chieán quoác, coù chuû tröông duøng phaùp luaät trò nöôùc. Hoïc phaùi cuûa hoï Haøn goïi laø phaùi Phaùp gia.

546

BAØI 87

Baøng cung1 döõ thaùi töû chí ö Haøm Ñan,2 vò Nguïy Vöông3 vieát: “Kim nhaát nhaân ngoân thò höõu hoå, vöông tín chi hoà?” Vieát: “Baát tín.” “Nhò nhaân ngoân thò höõu hoå, vöông tín chi hoà?” Vieát: “Baát tín.” “Tam nhaân ngoân thò höõu hoå, vöông tín chi hoà?” Vöông vieát: “Quaû nhaân4 tín chi.” Baøng Cung vieát: “Phuø, thò chi voâ hoå daõ minh hó, nhieân nhi tam nhaân ngoân nhi thaønh hoå. Kim Haøm Ñan chi khöù Nguïy daõ vieãn ö thò, nghò thaàn giaû quaù ö tam nhaân. Nguyeän vöông saùt chi.” Dòch nghóa

Coïp giöõa chôï tin laø thaät bôûi ba ngöôøi ñoàn Baøng Cung cuøng ñi vôùi thaùi töû sang Haøm Ñan laøm con tin,5 noùi vôùi vua Nguïy raèng: “Baây giôø coù moät ngöôøi noùi raèng ôû chôï coù coïp, vua coù tin khoâng?” Vua traû lôøi: “Khoâng tin.” “Hai ngöôøi noùi chôï coù coïp, vua coù tin khoâng?” Vua noùi: “Khoâng tin.” “Ba ngöôøi noùi chôï coù coïp, vua coù tin khoâng?” Vua traû lôøi: “Quaû nhaân tin coù.” Baøng Cung giaõi baøy: “AÁy ñaáy, chôï maø khoâng coïp thì laø söï roõ raøng heát söùc, theá maø bôûi ba ngöôøi noùi thaønh ra coù coïp. Nay Haøm Ñan caùch nöôùc Nguïy coøn xa hôn töø chôï veà ñaây, maø keû baày toâi 1

Baøng Cung, moät nhaân vaät thôøi Chieán quoác. Haøm Ñan: Kinh ñoâ nöôùc Trieäu vaøo thôøi Chieán quoác. 3 Nguïy vöông: vua nöôùc Nguïy, moät trong 7 nöôùc lôùn thôøi Chieán quoác laø: Teà, Sôû, Taàn, Yeân, Haøn, Trieäu, Nguïy, ñöôïc goïi laø thaát huøng. 4 Quaû nhaân: tieáng töï xöng cuûa caùc vò vua chö haàu, nghóa laø keû keùm ñöùc naøy, hoaëc xöng laø 孤 coâ (keû coâ theá), hoaëc baát ñöùc 不德 (keû keùm ñöùc) hoaëc baát coác 不穀 (keû khoâng may maén). 5 Ngaøy xöa caùc vua chö haàu khi caàn giao hieáu vôùi nöôùc naøo thöôøng cho ngöôøi thaân thích ñeán ôû laøm con tin ñeå ñaûm baûo vôùi nöôùc aáy laø seõ khoâng coù söï phaûn traéc. 2

547

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

baøn ra noùi vaøo thì ñoâng hôn soá ba ngöôøi. Mong nhaø vua xeùt cho leõ ñoù.”1 GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

龐

BAØNG ° to lôùn = 庞 Töø ngöõ

ª baøng thaïc: to lôùn Ñoàng aâm

旁 moät beân – ôû beân (baøng quan toïa thò) 膀 baøng quang 膀胱 boïng ñaùi 磅 baøng baïc 磅礡: lôùn roäng – khaép caû khoâng gian thôøi gian

滂 nöôùc to – möa to (baøng ñaø)

恭

CUNG ° kính caån Töø ngöõ

ª cung kính, cung chuùc, cung hæ, baát cung

質

CHÍ ° con tin – caàm coá vaät gì ñeå laøm tin – aâm khaùc laø chaát

Baøng Cung sôï vua nghe lôøi gieøm pha cuûa ñaùm baày toâi trong trieàu maø ruoàng boû oâng ta, neân môùi noùi phoøng nhö theá. Nhöng roài veà sau oâng cuõng bò vua ruoàng boû nhö lôøi döï ñoaùn.

548

BAØI 87

邯

HAØM ° teân ñaát (邯鄲 Haøm Ñan)

鄲

ÑAN ° Haøm ñan 邯鄲: teân moät aáp ngaøy xöa, kinh ñoâ nöôùc Trieäu thôøi Chieán quoác beân Trung Hoa Ñoàng aâm

單 (ñôn) leû – ñôn chieác (coâ ñôn) 丹 (ñôn) maøu ñoû – thuoác (maãu ñôn)

魏

NGUÏY ° teân nöôùc thôøi Chieán quoác – teân moät trieàu vua Trung Hoa Ñoàng aâm

僞 gian doái – hung döõ – quaân giaëc (nguïy trieàu, nguïy bieän)

王

VÖÔNG ° vua – coù yù nghóa, ñöôïc ngöôøi quy phuïc – lôùn – aâm khaùc laø vöôïng Töø ngöõ

ª vöông ñaïo, vöông quoác, vöông toân, vöông baù, xöng vöông, ñeá vöông, vöông haàu, ñoà vöông ñònh baù

遠

VIEÃN ° xa, traùi vôùi chöõ 近 caän: gaàn – traùnh xa – saâu xa Töø ngöõ

ª vieãn phöông, vónh vieãn, vieãn chí, vieãn khaùch, vieãn ñoâng, vieãn bieät, vieãn du 549

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 88

君子比節於松柏春夏之交松柏與凡木等茂耳。經秋而彫者衆矣。經冬而彫者盡矣。此時所存者惟松柏而已。君子之節操何以異是。當太平無事之時，君子與凡人等耳。及遇困厄而君子之節現矣。臨事變而君子之節愈現矣。此時之君子豈不猶歲寒時之松柏者乎。 Dòch aâm

Quaân töû tyû tieát ö tuøng baù1 Xuaân haï chi giao, tuøng baù döõ phaøm moäc ñaúng maäu nhó. Kinh thu nhi ñieâu giaû chuùng hó. Kinh ñoâ ng nhi ñieâu giaû taän hó. Thöû thôøi sôû toàn giaû duy tuøng baù nhi dó. Quaân töû chi tieát thaùo haø dó dò thò. Ñöông thaùi bình voâ söï chi 1

Baøi naøy trích trong phaàn luaän giaûi veà moät chöông trong saùch Luaän ngöõ. 歲寒然後知松柏之後彫也 Tueá haøn nhieân haäu tri tuøng baù chi haäu ñieâu daõ. Naêm coù reùt buoát sau ñoù môùi bieát caây tuøng caây baù laø ruïng laù sau cuøng.

550

BAØI 88

thôøi, quaân töû döõ phaøm nhaân ñaúng nhó. Caäp ngoä khoán aùch nhi quaân töû chi tieát hieän hó. Laøm söï bieán nhi quaân töû chi tieát duõ hieän hó. Thöû thôøi chi quaân töû khôûi baát do tueá haøn thôøi chi tuøng baù giaû hoà. Dòch nghóa

Quaân töû saùnh tieát vôùi tuøng baù Khoaûng giao thôøi giöõa muøa xuaân muøa haï, caây tuøng caây baù cuøng vôùi caùc loaøi caây thöôøng ñeàu töôi toát nhö nhau caû. Traûi qua muøa thu, soá caây ruïng laù ñaõ nhieàu; traûi qua muøa ñoâng heát thaûy caây ñeàu ruïng laù. Vaøo luùc aáy soá caây coøn laù chæ coù caây tuøng caây baù maø thoâi. Tieát thaùo cuûa ngöôøi quaân töû naøo khaùc theá. Ñöông thôøi thaùi bình voâ söï, ngöôøi quaân töû cuøng vôùi moïi ngöôøi thöôøng cuõng nhö nhau caû. Ñeán khi gaëp söï nguy khoán tai aùch, tieát thaùo cuûa ngöôøi quaân töû môùi ñöôïc thaáy ñeán. Vaøo luùc coù söï nguy bieán baát thöôøng, tieát thaùo cuûa ngöôøi quaân töû laïi caøng hieän baøy ra roõ reät hôn. Ngöôøi quaân töû vaøo luùc aáy haù chaúng gioáng nhö loaøi caây tuøng caây baù trong muøa laïnh ñoù sao? GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

操

THAÙO ° giöõ vöõng chí khí – khuùc ñaøn – aâm khaùc laø thao Töø ngöõ

ª tieát thaùo, thaùo thuû Ñoàng aâm

懆 buoàn raàu, khoâng yeân loøng 造 (thöùu) ñeán – tôùi – ñeán nôi – thaønh töïu – thình lình – thôøi ñaïi – aâm khaùc laø taïo 551

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

柏

BAÙCH ° (baù) moät loaøi caây cuøng hoï vôùi caây thoâng Töø ngöõ

ª baùch chu: thuyeàn goã baùch, thöôøng duøng laøm hình töôïng chæ ngöôøi ñaøn baø goùa

凡

PHAØ M ° taàm thöôøng, traàn tuïc, ñoái nghóa vôùi tieân – neáu nhö laø – töø ñeå neâu yù khaùi quaùt – noùi chung (ñaïi phaøm) Töø ngöõ

ª phaøm traàn, phaøm phu tuïc töû, phaøm tuïc, phaøm leä, ñaïi phaøm, baát phaøm, xuaát phaøm, phi phaøm Ñoàng aâm

帆 caùnh buoàm (thuyeàn) – chieác thuyeàn 颿 ngöïa chaïy mau – ngöïa phi

等

ÑAÚNG ° thöù baäc – thöù töï – beø phaùi – baèng nhau, ñoà ng haïng nhö nhau – caùc – boïn Töø ngöõ

ª ñaúng caáp, ñaúng thöùc, baát ñaúng thöùc, sai ñaúng, ñaúng phaïm, cao ñaúng, haï ñaúng, sô ñaúng, ñoàng ñaúng, sieâu ñaúng

茂

MAÄU ° caây coû moïc xanh toát, um tuøm Töø ngöõ

ª thaïnh maäu, maäu taøi, phoàn maäu 552

BAØI 88

Ñoàng aâm

戊 vò thöù 5 trong 10 thieân can 袤 roäng suoát – roäng veà phöông nam baéc 懋 gaéng söùc – toát thònh 貿 mua (maäu dòch) 瞀 maét muø – roái loaïn – khoâng coù tri thöùc 謬 noùi baäy – sai laàm (maäu ngoä) 繆 sai laàm

彫

ÑIEÂU ° heùo ruïng – suy baïi – chaïm khaéc = 凋 Töø ngöõ

ª ñieâu taøn, ñieâu linh, ñieâu taï Ñoàng aâm

刁 gian giaûo (ñieâu ngoa) 雕 chaïm khaéc – con dieàu haâu (ñieâu khaéc) 貂 loaøi thuù thuoäc gioáng chuoät ôû mieàn Baéc, coù boä loâng toát duøng laøm aùo choaøng

厄

AÙCH ° khoán cuøng – tai naïn Töø ngöõ

ª tai aùch, khoán aùch, aùch vaän Ñoàng aâm

阨 cheït – choã ñaát hieåm – ngaên trôû – heïp nhoû 扼 chaën – ñeø (aùch yeáu) 呃 naác cuït (aùch nghòch) 553

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

軛 caùi aùch duøng maéc traâu boø ñeå caøy – voøng da buoäc coå ngöïa vaøo caøng xe

歲

TUEÁ ° naêm – tuoåi – teân moät ngoâi sao Töø ngöõ

ª vaïn tueá, tueá nguyeät tueá phí, tueá coáng

BAØI 89

公理與強權公理者強權之敵也。故有公理則無強權，有強權則無公理。二者之不能並存，宜爲研究國家學者所重視之點也。夫物各有主我之不能侵彼猶彼之不能奪我︰此公理也而強權則不然，非但不容他人之侵我更欲攫諸他人以爲己有，是與公理爲敵矣。 Dòch aâm

Coâng lyù döõ cöôøng quyeàn 554

BAØI 89

Coâng lyù 1 giaû, cöôøng quyeàn2 chi ñòch giaû. Coá höõu coâng lyù taéc voâ cöôøng quyeàn, höõu cöôøng quyeàn taéc voâ coâng lyù. Nhò giaû baát naêng tònh toàn, nghi vi nghieân cöùu quoác gia hoïc giaû sôû troïng thò chi ñieåm daõ. Phuø vaät caùc höõu chuû, ngaõ chi baát naêng xaâm bæ do bæ chi baát naêng ñoaït ngaõ: thöû coâng lyù daõ; nhi cöôøng quyeàn taéc baát nhieân, phi ñaûn baát dung tha nhaân chi xaâm ngaõ, caùnh duïc quaéc chö tha thaân dó vi kyû höõu: thò döõ coâng lyù vi ñòch hó. Dòch nghóa

Coâng lyù vaø cöôøng quyeàn Coâng lyù ñoái ñòch vôùi cöôøng quyeàn. Cho neân coù coâng lyù thì khoâng coù cöôøng quyeàn, coù cöôøng quyeàn thì khoâng coù coâng lyù. Hai ñieàu aáy khoâng theå cuøng toàn taïi vôùi nhau, ñoù laø ñieåm ñaùng ñöôïc ngöôøi hoïc giaû khi nghieân cöùu veà quoác gia caàn xem troïng. Naøy, moïi vaät ñeàu coù chuû; chuùng ta khoâng ñöôïc xaâm phaïm cuûa ngöôøi khaùc, cuõng nhö ngöôøi khaùc khoâng ñöôïc xaâm ñoaït cuûa ta, ñoù laø coâng lyù; maø cöôøng quyeàn thì khoâng theá, khoâng nhöõng khoâng dung cho ngöôøi ta xaâm haïi cuûa mình maø laïi coøn muoán cöôùp giaät cuûa ngöôøi khaùc ñeå laøm cuûa mình, theá laø ñoái nghòch laïi vôùi coâng lyù vaäy. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

非但

PHI ÑAÛN ° khoâng nhöõng laø, khoâng chæ laø, chaúng nhöõng laø...

Coâng lyù: leõ phaûi, coâng chính, chính nghóa, hoaøn toaøn coâng baèng khoâng thieân leäch beân naøo. 2 Cöôøng quyeàn: quyeàn haïn coù ñöôïc do söû duïng söùc maïnh maø aùp cheá ngöôøi khaùc, khoâng döïa treân lyù leõ.

555

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng nghóa

不第 baát ñeä 不惟 baát duy 不只 baát chæ 非徒 phi ñoà 不但 baát ñaûn

強

非第 phi ñeä 非惟 phi duy 不謹 baát caån 不特 baát ñaëc

CÖÔØNG ° maïnh – nhieàu hôn ñoâi chuùt – aâm khaùc laø cöôõng: choáng laïi, cöôõng laïi Töø ngöõ

ª cöôøng baïo, cöôøng ñoä, cöôøng kyù, cöôøng quyeàn, cöôøng traùng, cöông cöôøng, huøng cöôøng, cöôøng quoác, tranh cöôøng

奪

ÑOAÏT ° cöôù p laáy – quyeát ñònh – boû soùt – maát ñi Töø ngöõ

ª tranh ñoaït, ñoaït chöùc, töôùc ñoaït, ñoaït vò

攫

QUAÉC ° choäp laáy, voà laáy – cöôùp laáy, chieám cuûa ngöôøi khaùc laøm cuûa mình Töø ngöõ

ª boå quaéc, quaéc thuû Ñoàng aâm

矍 ñöa maét nhìn moät caùch maïnh meõ, quaéc maét (quaéc muïc, quaéc thöôùc)

556

BAØI 89

幗 khaên truøm ñaàu cuûa phuï nöõ (caân quaéc anh huøng) 摑 ñaùnh – taùt tai

宜

NGHI ° neân – phuø hôïp – phaûi – thích ñaùng Töø ngöõ

ª nghi gia, thích nghi, tuøy nghi, tieän nghi

研

NGHIEÂN ° nghieàn cho nhoû – tìm hieåu, suy xeùt kyõ Töø ngöõ

ª nghieân cöùu, nghieân caàu, nghieân tinh ñaøn töù

究

CÖÙU ° cuoái cuøng – xeùt ñoaùn – tra hoûi – gheùt nhau – nguoàn cuøng cuûa khe nöôùc treân nuùi Töø ngöõ

ª tra cöùu, cöùu saùt, truy cöùu, khaûo cöùu, cöùu caùnh

點

ÑIEÅ M ° caùi chaám – moät giôø ñoàng hoà – tra xeùt – ñeá m baèng ngoùn tay – aên loùt loøng – phaàn ñöôïc bao goàm trong moät vaán ñeà, ñieåm Töø ngöõ

ª ñieåm binh, ñieåm danh, ñieåm huyeät, trang ñieåm, ñieåm taâm, öu ñieåm, nhöôïc ñieåm, troïng ñieåm, khuyeát ñieåm, khôûi ñieåm, chaâu ñieåm, ñieåm baùo 557

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

但

ÑAÕN ° chæ caàn – khoâng, voâ ích – nhöng maø Töø ngöõ

ª baát ñaûn: chaúng nhöõng

BAØI 90

勞工說社會之生活全賴組織社會之各個分子有互助之精神。於是應用各人之知識技能以發展其生活之範圍。然就社會之構造言之則各分子之能力不同，遂有勞心與勞力之階級，更就社會之生活言之則勞力者固可稱之曰勞工，而勞心者亦可稱之曰勞工。 Dòch aâm

Lao coâng thuyeát Xaõ hoäi chi sinh hoaït toaøn laïi toå chöùc xaõ hoäi chi caùc caù phaàn töû höõu hoã trôï chi tinh thaàn. Ö thò öùng duïng caùc nhaân chi tri thöùc1 kyõ naêng dó phaùt trieån kyø sinh hoaït chi 1

Tri thöùc: nhöõng ñieàu hieåu bieát do kinh nghieäm hay do hoïc taäp, cuõng duøng nhö chöõ trí thöùc.

558

BAØI 90

phaïm vi. Nhieân töïu1 xaõ hoäi chi caáu taïo ngoân chi, taéc caùc phaàn töû chi naêng löïc baát ñoàng, toaïi höõu lao taâm döõ lao löïc chi giai caáp, caùnh töïu xaõ hoäi chi sinh hoaït ngoân chi, taéc lao löïc giaû coá xöng chi vieát lao coâng, nhi lao taâm giaû dieäc khaû xöng chi vieát lao coâng. Dòch nghóa

Noùi veà lao coâng Söï sinh hoaït cuûa xaõ hoäi toaøn nhôø nôi caùc phaàn töû toå chöùc xaõ hoäi coù tinh thaàn hoã trôï vôùi nhau. Do ñoù öùng duïng tri thöùc taøi naêng cuûa moïi ngöôøi ñeå phaùt trieån phaïm vi sinh hoaït. Song caên cöù vaøo söï caáu taïo cuûa xaõ hoäi maø noùi thì naêng löïc cuûa caùc phaàn töû khoâng ñoàng nhau neân môùi coù giai caáp lao taâm2 vaø lao löïc.3 Neáu laïi cöù vaøo phöông dieän sinh hoaït cuûa xaõ hoäi maø noùi thì söï lao löïc ñaõ ñaønh coù theå goïi laø lao coâng, maø söï lao taâm cuõng coù theå goïi laø lao coâng ñöôïc. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

勞

LAO ° cöïc nhoïc – khoù nhoïc – coâng khoù nhoïc – aâm khaùc laø laïo (uûy laïo) Töø ngöõ

ª lao löïc, coâng lao, lao coâng, lao ñoäng, caàn lao, lao khoå, ñoàng lao coäng khoå 1

Töïu (trong caâu töïu xaõ hoäi chi caáu taïo) xeùt theo, xeùt töø goùc ñoä Lao taâm: laøm vieäc baèng trí oùc, tinh thaàn, lao ñoäng trí tueä. 3 Lao löïc: laøm vieäc baèng chaân tay, söùc löïc, lao ñoäng theå löïc. 2

559

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

牢 chuoàng nuoâi suùc vaät – suùc vaät gieát ñeå teá thaàn – nhaø nguïc – vöõng beàn – buoàn böïc, (lao tuø).

癆 beänh lao (pheá lao)

工

COÂNG ° ngöôøi thôï – kheùo leùo, tinh xaûo – laøm thôï Töø ngöõ

ª coâng binh, coâng chính, coâng ñoaøn, coâng cuï, coâng nghieäp, coâng nhaân, coâng trình, coâng tröôøng

組

TOÅ ° daây tô – keát moái laïi cho lieàn Töø ngöõ

ª toå chöùc, toå hôïp, caûi toå, tieåu toå Ñoàng aâm

祖 oâng, ngöôøi sinh ra cha – ngöôøi ñaàu tieân trong moät phaùi toäc, moät noøi gioáng – ngöôøi saùng khôûi moät hoïc thuyeát, chuû thuyeát (thuûy toå, toå tieân)

個

CAÙ ° caùi, chieác (töø duøng ñeå ñeám söï vaät) – rieâng bieät töøng söï vaät = 箇 Töø ngöõ

ª caù nhaân, caù theå, caù bieät, caù tính, caù vò 560

BAØI 90

分

PHAÀN ° moät boä phaän trong toaøn theå – caùc aâm khaùc laø phaän, phaàn Töø ngöõ

ª thaäp phaàn, phaàn töû, Trung phaàn, Baéc phaàn, baùn phaàn Ñoàng aâm

焚 ñoát chaùy (phaàn thô khanh nho) 墳 moä ñaép cao – goø ñaát cao – bôø ñaát cao ven soâng –to lôùn (phaàn moä)

精

TINH ° giaõ gaïo cho traéng – loõi trong thaân caây goã – phaàn tinh tuùy trong vaät chaát, ñoái vôùi taïp chaát – tyû myû kyõ caøng – chuyeân nhaát – tinh thaàn – quæ thaàn Töø ngöõ

ª tinh thoâng, tinh xaûo, tinh chaát, tinh tuùy, tinh hoa, tinh dòch, tinh teá, tinh töôøng, tinh vi

神

THAÀN ° vò thaàn – moät theá löïc voâ hình – tinh thaàn – tinh khí – vieäc bieán hoùa khoân löôøng – ngoaøi söùc ngöôøi bình thöôøng coù theå laøm ñöôïc Töø ngöõ

ª thaàn löïc, thaàn thaùnh, thieân thaàn, voâ thaàn, ña thaàn, thaàn linh 561

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

技

KYÕ ° taøi ngheä – kyõ naêng – ngheä thuaät Töø ngöõ

ª kyõ thuaät, kyõ ngheä, kyõ sö, tuyeät kyõ Ñoàng aâm

妓 gaùi maõi daâm – aû ñaøo, ñaøo haùt (kyõ nöõ)

發

PHAÙT ° baén teân ra – noåi daäy – döïng leân – môû ra – bôùi ra Töø ngöõ

ª phaùt nguyeân, phaùt thanh, xuaát phaùt, phaùt taøi, phaùt giaùc, phaùt huy, phaùt ñaït, phaùt bieåu Ñoàng aâm

髮 toùc treân ñaàu – moät phaàn möôøi cuûa ly (baïch phaùt)

展

TRIEÅN ° môû ra – phoùng to ra – xeùt kyõ Töø ngöõ

ª khai trieån, trieån voïng, trieån laõm, phaùt trieå n, trieån haïn

範

PHAÏ M ° khuoân khoå – pheùp taéc Töø ngöõ

ª quy phaïm, vaên phaïm, phaïm truø, moâ phaïm, sö phaïm, phaïm vi 562

BAØI 90

圍

VI ° vaây boïc chung quanh – trong voøng – tính ño ñöôøng chu vi Töø ngöõ

ª chu vi, phaïm vi, truøng vi, vi thaønh

遂

TOAÏI ° thoûa loøng – vieäc ñaõ xong – ñaõ thaønh coâng – laøm noát – beøn (lieân töø) Töø ngöõ

ª toaïi nguyeän, toaïi chí, toaïi yù

階

GIAI ° böïc theàm – baéc thang – ñaúng caáp – thöù böïc – ñöôøng daãn ñeán – nöông töïa Töø ngöõ

ª giai caáp, giai taàng, quan giai, baùt ñoä aâm giai, quaân giai, giai ñoaïn

級

CAÁP ° caáp böïc – thöù lôùp Töø ngöõ

ª giai caáp, caáp soá, ñaúng caáp, cao caáp, haï caáp, thöôïng caáp

563

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 91

戰場立馬最高峯寰區一覽中戰場忽在望慘霧罩重重市街餘瓦礫沙土染腥紅從前繁盛地今日草成叢每當陰雨夜燐火走西東囘念兩軍接一守或一攻犧牲諸壯士來此决雌雄 564

BAØI 91

而今皆已矣恍與夢時同 Dòch aâm

Chieán tröôøng Laäp maõ toái cao phong, Hoaøn khu nhaát laõm trung. Chieán tröôøng hoát taïi voïng, Thaûm vuï traùo truøng truøng. Thò nhai dö ngoûa lòch, Sa thoå nhieãm tinh hoàng. Tuøng tieàn phoàn thònh ñòa, Kim nhaät thaûo thaønh tuøng. Moãi ñöông aâm vuõ daï, Laân hoûa taåu tay ñoâng. Hoài nieäm löôõng quaân tieáp, Nhaát thuû hoaëc nhaát coâng. Hy sinh1 chö traùng só, Lai thöû quyeát thö huøng.2 Nhi kim giai dó hó, Hoaûng döõ moäng thôøi ñoàng.

Hy sinh: gia suùc duøng ñeå teá thaàn. Vua Thaønh Thang nhaø Thöông khi caàu möa töï phuû phuïc tröôùc mieáu nguyeän thay laøm con vaät ñeå teá thaàn caàu möa cho daân, nhaân ñoù veà sau ngöôøi ta goïi nhöõng keû daùm boû maïng soáng cuûa mình vì ñaïi nghóa laø hy sinh. 2 Thö huøng (chim maùi vaø chim troáng): quyeát ñaáu ñeå tranh thaéng baïi. Caùc töø ngöõ cuûa ta nhö troáng maùi, soáng maùi cuõng haøm yù quyeát tranh thaéng baïi, laø do dòch saùt nghóa töø ñaây.

565

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Baõi chieán tröôøng Döøng ngöïa ñöùng ôû ñænh non cao nhaát, bao quaùt caû moät vuøng roäng lôùn vaøo trong taàm nhìn. Chieán tröôøng boãng naèm trong taàm maét. Sa muø thaûm ñaïm buûa giaêng lôùp lôùp. Phoá phöôøng chæ coøn laïi lôùp ngoùi gaïch vuïn, ñaát caùt nhuoäm maùu tanh ñoû. Tröôùc kia ñaây laø nôi phoàn thònh, ngaøy nay thì coû moïc raäm raïp. Cöù moãi ñeâm möa toái taêm, löûa ma trôi chaïy ngang doïc khaép ñoâng taây Hoài töôûng laïi luùc hai beân giao chieán, Moät beân phoøng thuû, moät beân taán coâng Hy sinh bao nhieâu traùng só, cuøng ñeán ñaây ñeå quyeát tranh thaéng baïi. Maø nay ñeàu xa vaéng caû, hình aûnh cuõ chæ coøn möôøng töôïng nhö trong giaác chieâm bao Baûn dòch thô cuûa Nam Anh

Döøng chaân treân ñænh non cao, Nhìn troâng phong caûnh moät maøu theâ löông. Phaûi chaêng kia choán chieán tröôøng, Sa muø lôùp lôùp phuû giaêng mòt muø. 566

BAØI 91

Phoá phöôøng ngoùi gaïch xô rô, Caùt pha maùu ñoû baây giôø coøn tanh. Tröôùc kia phoàn thònh thò thaønh, Maø nay coû raäm moïc quanh khaép vuøng. Moãi khi möa doäi ñeâm tröôøng, Ma trôi löûa ñoám chaïy cuøng ñoù ñaây. Töôûng khi theá traän daøn baøy, Beân kia theá thuû, beân naøy theá coâng. Lieàu thaân bao keû anh huøng, Tôùi ñaây cuøng quyeát thö huøng vôùi nhau. Maø nay coøn coù gì ñaâu? Caûnh xöa möôøng töôïng khaùc naøo trong mô. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

峯

PHONG ° ngoïn nuùi – caùi u – caùi böôùu

寰

HOAØN ° bôø coõi, vuøng roäng lôùn Töø ngöõ

ª hoaøn vuõ, doanh hoaøn, traàn hoaøn

慘

THAÛM ° thöông xoùt – ñau ñôùn – ñoäc aùc Töø ngöõ

ª bi thaûm, thaûm khoác, saàu thaûm, thaûm traïng, thaûm kòch, thaûm hoïa, thaûm ñaïm, thaûm thieát 567

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

罩

TRAÙ O ° caùi lôø baét caù – ñaäy, chuïp leân nhö laáy loàng baøn ñaäy thöùc aên

街

NHAI ° con ñöôøng thoâng ñi nhieàu ngaõ – ñöôøng trong thaønh phoá

瓦

NGOÕA ° ngoùi – ñoà laøm baèng ñaát nung Töø ngöõ

ª ngoõa giaûi (tan vôõ deã daøng nhö ngoùi)

礫

LÒCH ° ñaù vuïn – soûi

沙

SA ° caùt, ñaát caùt – haït – ñaõi, thaûi – gaïn ñi Töø ngöõ

ª phuø sa, sa maïc, sa thoå (ñaát loän vôùi caùt), haèng haø sa soá, sa thaûi

腥

TINH ° thòt soáng – muøi tanh hoâi

叢

TUØNG ° buïi raäm – hoïp, tuï taäp – söu taäp roài ñeå doàn laïi Töø ngöõ

ª tuøng laâm (röøng raäm, thöôøng duøng ñeå chæ chuøa chieàn 568

BAØI 91

nôi coù nhieàu taêng chuùng tu taäp), tuøng thö, tuøng baùo, tuøng san

燐

LAÂN ° chaát laân, dieâm sinh, phoát-pho (phosphorus) – ñoám löûa ma trôi Töø ngöõ

ª laân tinh, laân chaát Ñoàng aâm

鄰 ôû gaàn – haøng xoùm (laân caän, laân lyù) 鱗 vaûy caù – loaøi coù vaûy 麟 kyø laân 麒麟 con kyø laân, moät gioáng thuù trong thaàn thoaïi

攻

COÂNG ° ñaùnh – duøng quaân maø ñaùnh – söûa trò – ñaû kích baèng lôøi – cheá taïo, laøm ra Töø ngöõ

ª taán coâng, coâng kích, coâng phaù, coâng thaønh, coâng haûm, coâng phaït

犧

HY ° con thuù saên coù boä loâng thuaàn moät maøu duøng ñeå teá thaàn

牲

SINH ° con thuù nuoâi duøng ñeå teá thaàn Töø ngöõ

ª suùc sinh, hy sinh 569

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

决

QUYEÁ T ° khôi thoâng doøng nöôùc – vôõ ñeâ – xöû cheùm – quyeát ñoaùn, nhaát ñònh – caén ñöùt Töø ngöõ

ª quyeát taâm, quyeát ñoaùn, cöông quyeát, quyeát lieät, traûm quyeát, quyeát ñònh, nghò quyeát, giaûi quyeát, bieåu quyeát

雌

THÖ ° chim maùi – gioáng caùi, ñoái nghóa vôùi huøng 雄 – nhu nhöôïc, yeáu ñuoái Töø ngöõ

ª thö huøng, thö phuïc, anh thö

恍

HOAÛNG ° lôø môø, khoâng roõ neùt – voäi vaøng, haáp taáp Töø ngöõ

ª hoaûng hoát (nhìn thaáy khoâng ñích xaùc), hoaûng nhieân (möôøng töôïng, thaáy khoâng roõ), hoaûng mang (voäi vaøng, gaáp gaùp)

570

BAØI 92

擇交孔益也者不地居香如臭慎

子賜？處知視如即入亦其

曰也子，其其入與鮑與所

︰日曰賜君草芝之魚之與

吾損︰也視木蘭化之化處

死。商好其。之矣肆矣者

之曾也說所故室。，。焉

後子好不使曰久與久是。

則曰與若，︰而不而以

商也︰何賢於己者不知與善不聞善人不聞君子

日謂己。其人其居其必

Dòch aâm

Traïch giao1

Khoång töû vieát: “Ngoâ töû chi haäu taéc Thöông2 daõ nhaät ích, Töù3 daõ nhaät toån.” Taêng töû vieát: “Haø vò daõ?” Töû vieát:

Baøi naøy trích ôû saùch Khoång töû gia ngöõ. Thöông: teân cuûa Töû Haï (Boác Thöông) laø moät trong nhöõng cao ñoà cuûa Khoång Töû, coù taøi vaên chöông. 3 Töù: teân cuûa Töû Coáng (Ñoan Moäc Töù). 2

571

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

“Thöông daõ hieáu döõ hieàn ö kyû giaû xöû; Töù daõ hieáu duyeät1 baát nhöôïc kyû giaû. Baát tri kyø quaân thò kyø sôû söû, baát tri kyø ñòa thò kyø thaûo moäc. Coá vieát: döõ thieän nhaân cö nhö nhaäp chi lan chi thaát, cöõu nhi baát vaên kyø höông töùc döõ chi hoùa hó. Döõ baát thieän nhaân cö nhö nhaäp baøo ngö chi töù, cöõu nhi baát vaên kyø xuù, dieäc döõ chi hoùa hó. Thò dó quaân töû taát thaïân kyø sôû döõ xöû giaû yeân. Dòch nghóa

Choïn baïn maø chôi Khoång töû noùi: “Sau khi ta cheát thì troø Thöông ngaøy caøng tieán, coøn troø Töù ngaøy moät luøi.” Taêng töû hoûi: “Thaày noùi theá nghóa laø theá naøo?” Ngaøi noùi raèng: “Vì troø Thöông thích ôû vôùi ngöôøi hieàn ñöùc hôn mình, coøn troø Töù thì thích gaàn guõi nhöõng keû khoâng baèng mình. Khoâng roõ bieát veà moät oâng vua thì haõy nhìn nhöõng baày toâi ñeå sai söû cuûa oâng vua aáy, khoâng roõ bieát veà moät vuøng ñaát thì haõy nhìn nhöõng caây coû moïc treân ñaát aáy. Cho neân noùi raèng: cuøng ôû vôùi ngöôøi hieàn löông nhö vaøo nhaø coù hoa chi hoa lan, laâu ngaøy maø khoâng nghe thaáy muøi thôm cuûa noù töùc ñaõ cuøng gioáng nhö hoa aáy, cuøng ôû vôùi ngöôøi baát thieän nhö laø ôû vaøo nhaø baùn caù maém, laâu ngaøy maø khoâng nghe muøi hoâi haùm cuûa noù töùc ñaõ cuøng hoùa theo vôùi noù roài vaäy. AÁy cho neân ngöôøi quaân töû phaûi thaän troïng trong vieäc choïn ngöôøi cuøng ôû vôùi mình.

Chöõ 說 chính aâm laø thuyeát, ngaøy xöa ngöôøi cheùp saùch vieát laàm thay cho chöõ 悅 duyeät. Caùch duøng naøy cuõng thuoäc veà loái giaû taù, xem phaàn Töï nguyeân ôû ñaàu saùch.

572

BAØI 92

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

擇

TRAÏC H ° choïn löïa Töø ngöõ

ª traïch giao: choïn baïn beø maø keát giao, tuyeån traïch

商

THÖÔNG ° buoân baùn – baøn luaän – moät trong 5 aâm (nguõ aâm) – teân sao Thöông – – teân moät trieàu ñaïi cuûa Trung Hoa Töø ngöõ

ª thöông maõi, thöông gia, thöông nghò, cung thöông

益

ÍCH ° coù lôïi – theâm nhieàu laàn – caøng theâm – giuùp theâm Töø ngöõ

ª ích lôïi, ích kyû, voâ ích, ích quoác lôïi daân, boå ích, taán ích

賜

TÖÙ ° ban cho keû döôùi, thöôøng duøng vôùi nhöõng aân suûng cuûa vua chuùa Töø ngöõ

ª töù töôùc (töôùc vò do vua ban cho), töù yeán (tieäc do vua theát ñaõi, vua ban), saéc töù 573

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

損

TOÅN ° hao maát – thua thieät – thöông haïi Töø ngöõ

ª toån haïi, hao toån, thöông toån, toån thaát Ñoàng aâm

撙 (toán) gaáp chaïy mau – deø daët, haø tieän – caét, xeùn bôùt, beû ñi

鮑

BAØO ° (baûo) caù öôùp muoái, maém Töø ngöõ

ª baøo ngö: con haøu nhoû, loaïi to goïi laø thaïch quyeát minh 石决明 – moät loaøi caù coù mai

肆

TÖÙ ° quaùn, tieäm, nôi baùn haøng – buoâng thaû – haøng baùn röôïu – raát, heát söùc – caùch vieát khaùc cuûa chöõ 四 ñeå duøng trong vaên töï, nhaèm khoù bò söûa chöõa hôn Töø ngöõ

ª phoùng töù, tuùng töù

臭

XUÙ ª muøi hoâi thoái – tieáng xaáu – thaäm teä – nguoäi laïnh, laïnh nhaït ñi – aâm khaùc laø khöùu: muøi Töø ngöõ

° xuù khí 574

BAØI 93

聞

VAÊN ° nghe – ñieàu nghe bieát – truyeàn ñaït ñi – tieáng taêm Töø ngöõ

ª kieán vaên, baùch vaên baát nhö nhaát kieán (traêm nghe khoâng baèng moät thaáy)

BAØI 93

去私呂氏春秋晉平公問於祁黃羊曰︰南陽無令，其誰可任之？祁黃羊對曰︰解狐可。平公曰︰解狐非子之讎耶。對曰︰君問可非問臣之讎也。平公曰︰善。遂用之。國人稱善焉。居有間平公又問祁黃羊曰︰國無尉，其誰可任之？對曰︰午可。平公曰︰午非子之子邪。對曰︰君問可非問臣之子也。平公曰︰善。又遂用之。國人稱善焉。 575

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch aâm

Khöû tö1 Laõ Thò Xuaân Thu2 Taán Bình coâng3 vaán ö Kyø Hoaøng Döông vieát: “Nam Döông voâ leänh, kyù thuøy khaû nhaäm chi?” Kyø Hoaøng Döông ñoái vieát: “Giaûi Hoà khaû.” Bình Coâng vieát: “Giaû i Hoà phi töû chi thuø da?” Ñoái vieát: “Quaân vaán khaû, phi vaán thaàn chi thuø daõ.” Bình Coâng vieát: “Thieän.” Toaïi duïng chi. Quoác nhaân xöng thieän yeân. Cö höõu gian,4 Bình coâng höïu vaán Kyø Hoaøng Döông vieát: “Quoác voâ uùy. Kyø thuøy khaû nhieäm chi?” Ñoái vieát: “Ngoï khaû.” Bình coâng vieát: “Ngoï phi töû chi töû da?”5 Ñoái vieát: “Quaân vaán khaû, phi vaán thaàn chi töû daõ.” Bình coâng vieát: “Thieän.”6 Höïu toaïi duïng chi. Quoác nhaân xöng thieän yeân. Dòch nghóa

Deïp boû tình rieâng Vua Bình coâng nöôùc Taán hoûi Kyø Hoaøng Döông raèng: “Ñaát Nam Döông khoâng coù chöùc quan leänh, ai coù theå laøm

Khöû tö: teân moät chöông trong boä saùch Laõ thò Xuaân thu, coù nghóa laø deïp boû söï rieâng tö, chæ moät loøng vì vieäc coâng. 2 Baøi naøy trích trong saùch Laõ thò Xuaân thu, ñöôïc soaïn vaøo gaàn cuoái thôøi Chieán quoác, do coâng cuûa Laõ baát Vi khi laøm töôùng quoác nöôùc Taàn, nuoâi moät soá ñoâng hoïc giaû trong nhaø giao cho hoï soaïn ra. 3 Vua nöôùc Taán, moät nöôùc chö haàu lôùn vaøo thôøi Xuaân thu, ñôøi nhaø Chaâu beân Trung Hoa. Ñeán ñôøi Chieán quoác nöôùc naøy bò chia laøm ba. 4 Cö höõu gian: qua moät thôøi gian, nghóa laø khoâng coù gì xaûy ra ñaùng noùi trong thôøi gian aáy. 5 Da: chöõ 邪 nguyeân laø chöõ taø: leäch, cong, ñoïc da laø thay cho chöõ 耶. Ñaây laø vieát sai maø laâu ngaøy thaønh thoùi quen. 6 Thieän: duøng nhö tieáng khen, coù nghóa phaûi ñaáy, ñuùng ñaáy...

576

BAØI 93

ñöôïc chöùc aáy?” Kyø Hoaøng Döông thöa raèng: “Giaûi Hoà coù theå laøm ñöôïc chöùc aáy.” Bình coâng hoûi: “Giaûi Hoà khoâng phaûi laø keû thuø ñòch cuûa oâng ñaáy sao?” Ñaùp: “Vua hoûi ai coù theå laøm ñöôïc, khoâng phaûi hoûi keû thuø cuûa thaàn.” Bình Coâng khen: “Phaûi.” Beøn duøng Giaûi Hoà. Ngöôøi trong nöôùc ñeàu khen laø keû hieàn naêng. Moät thôøi gian sau, Bình coâng laïi hoûi Kyø Hoaøng Döông: “Trong nöôùc khoâng coù chöùc quan uùy,1 ai coù theå laøm ñöôïc?” Kyø Hoaøng Döông thöa: “Ngoï coù theå laøm ñöôïc.” Bình coâng hoûi: “Ngoï khoâng phaûi laø con cuûa oâng ñaáy sao?” Ñaùp: “Vua hoûi ngöôøi laøm ñöôïc, khoâng phaûi hoûi con cuûa thaàn.” Vua khen: “Phaûi.” Laïi cuõng duøng Ngoï. Ngöôøi trong nöôùc ñeàu khen laø keû hieàn naêng. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

晉

TAÁN ° tieán leân – teân moät nöôùc chö haàu thôøi Xuaân Thu beân Trung Hoa Töø ngöõ

ª Taàn Taán (nöôùc Taàn vaø nöôùc Taán ñeàu laø nöôùc chö haàu ñôøi Xuaân Thu. Vua 2 nöôùc aáy thöôøng keát tình thoâng gia vôùi nhau, neân ñôøi sau noùi vieäc keát hoân laø Taàn Taán chi giao), taán töôùc

祁

KYØ ° thònh – lôùn – teân hoï ngöôøi. Töø ngöõ

ª kyø haøn: giaù reùt döõ doäi 1

Quan coi vieäc binh.

577

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

令

LEÄNH ° ban truyeàn ñieàu gì – thôøi tieát – quan huyeä n – toát ñeïp – tieáng kính xöng ñoái vôùi ngöôøi – aâm khaùc laø linh Töø ngöõ

ª meänh leänh, quaân leänh, nhaät leänh, thôøi leänh, huyeän leänh, leänh danh, leänh aùi, leänh lang

尉

UÙY ° chöùc quan binh haï caáp – chöùc quan binh ngaøy xöa Töø ngöõ

ª ñaïi uùy, thieáu uùy, ñoâ uùy

午

NGOÏ ° (nguõ) vò thöù baûy trong 12 ñaïi chi – giöõa tröa – giao cheùo vôùi nhau Töø ngöõ

ª ngoï phaïn, ngoï moân, ngoï thôøi, ñoan ngoï

578

BAØI 94

甲乙辨歐陽修甲問於乙曰︰鑄銅爲鐘削木爲莛以莛叩鐘則鏗然而鳴然則聲在木乎？在銅乎？乙曰︰以莛叩垣墻則不鳴，叩鐘則鳴，是聲在銅。甲曰︰以莛叩錢積則不鳴，聲果在銅乎？乙曰︰錢積實，鐘虛中。是聲在虛器之中。甲曰︰以木若泥爲鐘則無聲，聲果在虛器之中乎？ Dòch aâm

Giaùp aát bieän1 AÂu Döông Tu2 1

Giaùp AÁt: tuy mang hình thöùc nhöõng teân rieâng nhöng coù tính caùch phieám chæ, chung chung, nhö ta noùi oâng A, oâng B, oâng Xoaøi, oâng Mít... nghóa laø chæ neâu ra ñeå laøm ví duï chöù khoâng chæ cuï theå vaøo ai caû. 2 AÂu Döông Tu laø moät trong boán nhaø vaên cöï phaùch vaøo khoaûng ñôøi Ñöôøng Toáng cuûa Trung Hoa. Boán nhaø vaên aáy laø: Haøn Duõ, Lieãu Toân Nguyeân, AÂu Döông Tu vaø Toâ Ñoâng Pha, goïi taét laø: Haøn Lieãu AÂu Toâ.

579

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Giaùp vaán ö AÁt vieát: “Chuù ñoàng vi chung, töôùc moäc vi ñình, dó ñænh khaáu chung, taéc khanh nhieân nhi minh; nhieân taéc thanh taïi moäc hoà? Taïi ñoàng hoà?” AÁt vieát: “Dó ñænh khaáu vieân töôøng taéc baát minh, khaáu chung taéc minh, thò thanh taïi ñoàng.” Giaùp vieát: “Dó ñænh khaáu tieàn tích taéc baát minh, thanh quaû taïi ñoàng hoà?” AÁt vieát: “Tieàn tích thöïc, chung hö trung, thò thanh taïi hö khí chi trung.” Giaùp vieát: “Dó moäc nhöôïc neâ vi chung, taéc voâ thanh, thanh quaû taïi hö khí chi trung hoà?” Dòch nghóa

Cuoäc bieän luaän giöõa Giaùp vaø AÁt Giaùp hoûi AÁt raèng: “Ñuùc ñoàng laøm chuoâng, ñeûo goã laøm duøi, laáy duøi ñaùnh chuoâng thì keâu vang. Vaäy thì tieáng keâu phaùt ra taïi goã hay taïi ñoàng?” AÁt traû lôøi: “Laáy duøi goõ töôøng ñaát thì khoâng keâu, goõ chuoâng thì nghe keâu, aáy laø tieáng keâu phaùt ra ôû nôi ñoàng.” Giaùp noùi: “Laáy duøi ñaùnh vaøo ñoáng tieàn1 thì khoâng nghe keâu, vaäy thì tieáng keâu quaû taïi nôi ñoàng phaùt ra sao?” AÁt noùi: “Ñoáng tieàn thì ñaëc, chuoâng thì roãng, nhö vaäy tieáng keâu phaùt ra töø choã roãng.” Giaùp noùi: “Laáy goã hoaëc ñaát laøm chuoâng thì ñaùnh khoâng keâu, vaäy tieáng keâu coù chaéc phaùt ra töø choã roãng khoâng?” GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

甲

GIAÙP ° vò thöù nhaát trong 10 thieân can – aùo giaùp cuûa chieán só – voû loaøi oác – coân truøng – böïc treân heát – moùng tay – moùng chaân – moät khu vöïc trong laøng

Tieàn xeáp laïi thaønh moät choàng, voán cuõng baèng ñoàng ñuùc ra neân so saùnh vôùi chuoâng ñoàng ñeå laäp luaän.

580

BAØI 94

Töø ngöõ

ª giaùp binh, khoa giaùp, chæ giaùp, thieát giaùp xa Ñoàng aâm

夾 ôû hai beân maø giuùp ñôõ – ôû hai beân caïnh – hai lôùp keùp (giaùp coâng) 莢 quaû loaøi ñaäu

乙

AÁT ° böïc thöù 2 trong 10 thieân can – ñöùng haøng thöù nhì Töø ngöõ

ª aát baûng

辨

BIEÄN ° xeùt söï vaät ñeå phaân bieät – tranh luaän – baøn caõi cho ra leõ phaûi, duøng nhö chöõ 辯. Töø ngöõ

ª bieän baùc, bieän baïch, bieän bieät, bieän só

鑄

CHUÙ ° naáu kim loaïi ñoå vaøo khuoân ñeå ñuùc thaønh ñoà duøng – taïo ra, laøm neân – taäp luyeän, reøn ñuùc Töø ngöõ

ª ñaøo chuù, chuù kim, chuù töôïng Ñoàng aâm

註 giaûi thích nghóa vaên (chuù thích, kyù chuù, cöôùc chuù) 注 roùt nöôùc vaøo – ñeå yù vaøo (chuù yù, chuù taâm) 581

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

咒 caâu noùi coù söùc maïnh thaàn bí (thaàn chuù) – thaày phaùp – nguyeàn ruûa ñieàu tai hoïa cho ngöôøi khaùc

蛀 con moït goã 炷 tim ñeøn – ñoát

銅

ÑOÀNG ° chaát ñoàng, moät kim loaïi thoâng duïng duøng cheá taïo raát nhieàu ñoà duøng Töø ngöõ

ª ñoàng khí, ñoàng truï

削

TÖÔÙC ° boùc loät – cöôùp laáy – naïo, goït, caïo, baøo moûng – moøn ñi – caùi naïo Töø ngöõ

ª baù töôùc, töôùc ñoaït, xaâm töôùc, töôùc chöùc, töôùc phaùt, buùt töôùc 筆削: caïo söûa chöõ vieát treân giaáy tôø Ñoàng aâm

雀 chim seû – khoång töôùc: con coâng 爵 cheùn uoáng röôïu – töôùc vò – chöùc töôùc – cuõng duøng nhö chöõ 雀嚼 nhai, gaëm nhaám

莛

ÑÌNH ° coïng coû – caùi gaäy – duøng thay chöõ 挺 ñónh 582

BAØI 94

叩

KHAÁU ° hoûi – ñaäp, goõ – cuùi ñaàu Töø ngöõ

ª khaáu baåm, khaáu vaán

鏗

KHANH ° (kieân) tieáng kim loaïi hoaëc ñaù va chaïm nhau vang leân – tieáng ñaøn caàm, ñaøn saét – khua, ñaùnh

垣

VIEÂN ° böùc töôøng thaáp – töôøng xaây quanh nhaø – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª vieân töôøng: bôø töôøng xaây quanh nhaø

墻

TÖÔØNG ° böùc töôøng gaïch xaây quanh nhaø = 牆 Töø ngöõ

ª töôøng huûy, töôøng bích, nöõ töôøng

虛

HÖ ° roãng, troáng khoâng – khoâng coù – khoâng thöïc – khoâng vaøo ñaâu caû Töø ngöõ

ª hö khoâng, hö hö thöïc thöïc, hö öùng, hö vò, hö vaên, hö sinh, hö hao, hö danh, hö tröông thanh theá 583

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

器

KHÍ ° ñoà duøng – taøi naêng – ñoä löôïng Töø ngöõ

ª khí quan (nhöõng boä phaän trong cô theå ngöôøi hoaëc ñoäng vaät, giöõ nhöõng chöùc naêng rieâng bieät), cô khí, ñoàng khí, khí cuï, khí giôùi, khí ñoä, khí löôïng, lôï i khí NGÖÕ PHAÙP CAÂU MEÄNH LEÄNH

Caâu meänh leänh, hay coøn hoïi laø meänh leänh caùch, theå sai khieán... coù nhieàu hình thöùc khaùc nhau. Töø nhöõng caâu vaên hoa daøi doøng cho ñeán nhöõng caâu ngaén goïn, ñöôïc söû duïng nhieàu trong caùc hình thöùc thöùc saéc leänh, nghò ñònh, coâng vaên, caùc ñôn töø, thö tín, giaáy tôø giao dòch, vaø nhaát laø trong giao tieáp haèng ngaøy. Caâu meänh leänh coù theå khoâng duøng chuû töø:

來吾語汝 Lai! Ngoâ ngöõ nhöõ. Laïi ñaây! Toâi noùi chuyeän

vôùi anh.

Hoaëc coù duøng chuû töø:

先生安坐 Tieân sinh an toïa. Tieân sinh haõy ngoài

xuoáng.

Khi meänh leänh do ngöôøi coù thaåm quyeàn yeâu caàu ngöôøi döôùi quyeàn thöïc hieän thì nhöõng caùch noùi sau ñaây thöôøng ñöôïc duøng tröïc tieáp qua khaåu ngöõ: Moät vò sö phuï sai ñeä töû ñi ñoái ñaùp cuøng ai ñoù: 584

BAØI 94

汝往告之曰 Nhöõ vaõng caùo chi vieát... Anh haõy ñeán

baûo ngöôøi aáy raèng...

Moät ngöôøi cha noùi vôùi ñöùa con:

當速反 Ñöông toác phaûn. Phaûi trôû veà gaáp. Ngöôøi thaày daën doø hoïc troø:

小子識之 Tieåu töû chí chi. Caùc con haõy ghi nhôù ñoù. Moät ngöôøi meï khuyeân raên con gaùi:

往之汝家必敬必戒 Vaõng chi nhöõ gia taát kính taát

giôùi. Veà beân nhaø choàng con phaûi kính troïng ñaáy, phaûi raên chöøng ñaáy! Moät ngöôøi anh ngaên caám ñöùa em:

止, 勿言 Chæ, vaät ngoân. Thoâi, ñöøng noùi nöõa. Caâu meänh leänh cuõng ñöôïc duøng khi ñang thi haønh nhieäm vuï ñoái vôùi ngöôøi coù lieân quan, chaúng haïn nhö ngöôøi lính gaùc ñoái vôùi ngöôøi ñi vaøo khu vöïc caám:

急止步 Caáp chæ boä. Döøng böôùc mau. Caâu meänh meänh seõ coù saéc thaùi khaùc hôn khi ñöôïc duøng trong nhöõng tröôøng hôïp noùi chuyeän vôùi ngöôøi coù thaåm quyeàn cao hôn mình, hoaëc khoâng thuoäc phaïm vi sai khieán cuûa mình. Ngöôøi ta seõ môøi moïc nhau moät caùch leã ñoä:

請先生安坐 Thænh tieân sinh an toïa. Xin môøi tieân

sinh ngoài.

Vaø coù khi vôùi moät cung caùch raát khieâm nhöôïng:

願足下不以敝舍爲陋而辱臨之 Nguyeän tuùc haï baát 585

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

dó teä xaù vi laäu nhi nhuïc laâm chi. Mong tuùc haï khoâng cheâ nhaø toâi thoâ laäu maø haï mình chieáu coá ñeán. Hoaëc coù tính caùch khuyeán khích nhau: leân.

諸君其勉之 Chö quaân kyø mieãn chi. Caùc vò haõy gaéng

Ñoái vôùi ngöôøi caáp treân, keû döôùi quyeàn seõ duøng caâu coù tính caùch caàu xin, baøy toû nguyeän voïng cuûa mình:

願陛下矜愍愚誠聽臣微志 Nguyeän beä haï caêng maãn

ngu thaønh thính thaàn vi chí. Mong ôn beä haï thöông xoùt cho loøng thaønh thaät maø chaáp nhaän yù nguyeän nhoû nhoi cuûa thaàn. (Lyù Maät)

BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG Daân toä c, quoá c gia, chính quyeàn, laõnh thoå

民族 daân toäc: noøi gioáng chung cuûa caû quoác daân 國家 quoác gia: nöôùc, ñaát nöôùc 政權 chính quyeàn: quyeàn ñieàu haønh moät ñòa phöông hay ñaát nöôùc

領土 laõnh thoå: ñaát ñai thuoäc chuû quyeàn cuûa moät nöôùc 政體 chính theå: theå cheá chính trò cuûa moät nöôùc 君主專制 quaân chuû chuyeân cheá: quyeàn ñieàu haønh ñaát nöôùc hoaøn toaøn thuoäc veà moät vò vua

君主立憲 quaân chuû laäp hieán: vua ñieàu haønh ñaát nöôùc

döïa theo nhöõng ñieàu quy ñònh trong moät hieán phaùp ñaõ ñöôïc laäp ra vaø khoâng coù quyeàn söûa ñoåi hieán 586

BAØI 94

phaùp aáy

總統制 toång thoáng cheá: cheá ñoä cho pheùp Toång thoáng coù quyeàn haønh chính ñoäc laäp, khoâng phaûi chòu traùch nhieäm ñoái vôùi nghò vieän – khaùc vôùi Noäi caùc cheá.

大議制度 ñaïi nghò cheá ñoä: cheá ñoä chính trò do nhaân daân choïn ñaïi bieåu ñeå tham döï chính trò, khaùc vôùi tröïc tieáp cheá ñoä laø do nhaân daân tröïc tieáp tham döï chính trò

獨裁政體 ñoäc taøi chính theå: chính theå ñoäc taøi, laáy söï chuyeân cheá maø cai trò ñaát nöôùc

帝國主義 ñeá quoác chuû nghóa: chuû nghóa ñeá quoác, laáy söï thoân tính hoaëc xaâm laêng caùc daân toäc nhöôïc tieåu ñeå môû roäng laõnh thoå vaø phaïm vi theá löïc cuûa mình

殖民政策 thöïc daân chính saùch: chính saùch thöïc daân

(chính saùch: keá hoaïch, saùch löôïc veà chính trò; thöïc daân: daân di cö ra nöôùc ngoaøi ñeå laøm aên), chính saùch cuûa caùc nöôùc maïnh nhaèm khai thaùc nguoàn lôïi ôû nöôùc ngoaøi

政黨 chính ñaûng: ñaûng phaùi trính trò 領袖 laõnh tuï: (coå aùo vaø tay aùo) ngöôøi coù taøi naêng ñöùng ra caàm ñaàu daân toäc

民主革命 daân chuû caùch maïng: cuoäc caùch maïng daân chuû, töùc thay ñoåi sang cheá ñoä ñaân chuû

國民大會 quoác daân ñaïi hoäi: ñaïi hoäi nhaân daân ñeå laáy yù kieán ña soá nhaèm quyeát ñònh nhöõng vaán ñeà quan troïng cuûa caû nöôùc

國會 quoác hoäi: cô quan do nhaân daân baàu choïn caùc ñaïi 587

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

bieåu cuûa mình ñöa vaøo, naém quyeàn laäp hieán, laäp phaùp

議院 nghò vieän: cô quan laäp phaùp cuûa caû nöôùc 獨立 ñoäc laäp: (ñöùng moät mình) coù quyeàn töï chuû, töï quyeát, khoâng bò thoáng trò hay phuï thuoäc

自决 töï quyeát: töï mình quyeát ñònh moïi vaán ñeà cuûa mình

國家興亡匹夫有責 quoác gia höng vong thaát phu höõu traùch: nöôùc nhaø höng thaïnh hay suy vong thì moãi ngöôøi daân ñeàu coù traùch nhieäm Coâng thöï, vieân chöù c

總統府 toång thoáng phuû: phuû toång thoáng 都廳 ñoâ saûnh: nôi vò ñoâ tröôûng, ngöôøi caàm ñaàu moät ñoâ thò laøm vieäc

內務部 noäi vuï boä: Boä noäi vuï 內閣 noäi caùc: cô quan chính phuû do thuû töôùng ñöùng ñaàu cuøng vôùi caùc boä tröôûng

外交部 ngoaïi giao boä: Boä ngoaïi giao 國防部 quoác phoøng boä: Boä quoác phoøng 司法部 tö phaùp boä: Boä tö phaùp 經濟部 kinh teá boä: Boä kinh teá 教育部 giaùo duïc boä: Boä giaùo duïc 銀庫 ngaân khoá: kho baïc 郵政局 böu chính cuïc: Cuïc böu chính, böu ñieän 公安局 coâng an cuïc: Cuïc coâng an 警察局 caûnh saùt cuïc: Cuïc caûnh saùt 588

BAØI 94

最高法院 toái cao phaùp vieän: toøa aùn ôû caáp cao nhaát 大使館 ñaïi söù quaùn: nôi laøm vieäc cuûa vò ñaïi söù 領事館 laõnh söï quaùn: nôi laøm vieäc cuûa vò laõnh söï 國長 quoác tröôûng: vò nguyeân thuû ñöùng ñaàu trong moät nöôùc

國務卿 quoác vuï khanh: ngöôøi ñöùng ñaàu moät boä theo Toång thoáng cheá

首相 thuû töôùng: ngöôøi ñöùng ñaàu Noäi caùc 總長 toång tröôûng: ngöôøi ñöùng ñaàu caùc boä ôû chính phuû trung öông

委班 uûy ban: nhoùm ngöôøi ñöôïc nhieàu ngöôøi khaùc uûy thaùc ñeå thay theá hoï xöû lyù nhöõng phaïm vi coâng vieäc nhaát ñònh naøo ñoù

委員 uûy vieân: thaønh vieân trong moät uûy ban 代表 ñaïi bieåu: ngöôøi ñöôïc choïn ra ñeå thay maët cho moät cô quan hay moät ñoaøn theå hoaëc moät soá ngöôøi

民表 daân bieåu: ngöôøi ñöôïc nhaân daân baàu choïn ñeå

tham gia ñieàu haønh ñaát nöôùc, thoâng qua vieäc laäp phaùp vaø giaùm saùt thi haønh hieán phaùp, phaùp luaät, noùi ñuû laø nhaân daân ñaïi bieåu, cuõng goïi laø nghò vieân

589

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 95

歧路亡羊楊子之鄰人亡羊，旣率其黨又楊子之豎追之。楊子曰︰嘻，亡一羊何追者之衆？鄰人曰︰多歧路。旣反問︰獲羊乎？曰︰亡之矣。曰︰奚亡之？曰︰歧路之中又有歧焉，我不知所之，所以反也。楊子戚然變容，不言者移時，不笑者竟日。故大道以多歧亡羊學者以多方喪心。 Dòch aâm

Kyø loä vong döông1 Döông töû2 chi laân nhaân vong döông. Kyù suaát kyø ñaûng höïu thænh Döông töû chi thuï truy chi. Döông töû vieát: “Hy! Vong nhaát döông haø truy giaû chi chuùng? Laân nhaân vieát: “Ña kyø loä.” Kyù phaûn, vaán:3 “Hoaïch döông hoà?” Vieát: “Vong 1

Baøi naøy trích ôû saùch Lieät töû. Lieät töû teân laø Lieät Ngöï Khaáu, moät hieàn giaû thôøi Chieán quoác, cuøng heä tö töôûng vôùi Trang töû, Laõo töû, Döông Chaâu. 2 Döông töû: töùc laø Döông Chaâu, ñöôïc nhieàu ngöôøi cho laø ñaõ saùng laäp ra tö töôûng Ñaïo hoïc ôû Trung Hoa vaøo cuoái ñôøi Xuaân thu. 3 Kyù phaûn, vaán: chuù yù hai chuû töø aån duïng khaùc nhau, hieåu ñaày ñuû laø: ngöôøi nhaø cuûa Döông töû ñaõ veà, Döông töû hoûi.

590

BAØI 95

chi hó.” Vieát: “Heà1 vong chi?” Vieát: “Kyø loä chi trung, höïu höõu kyø yeân. Ngaõ baát tri sôû chi, sôû dó phaûn daõ.” Döông töû thích nhieân bieán dung, baát ngoân giaû di thôøi, baát tieáu giaû caùnh nhaät. Coá ñaïi ñaïo dó ña kyø vong döông, hoïc giaû dó ña phöông2 taùng taâm. Dòch nghóa

Vì ñöôøng reõ maát deâ Ngöôøi laùng gieàng cuûa Döông töû bò maát deâ, ñaõ sai ngöôøi ñi kieám, laïi ñeán nhôø maáy ñöùa nhoû nhaø Döông töû ñuoåi tìm hoä. Döông töû hoûi: “AÙi chaø, maát moät con deâ maø sao ngöôøi ñuoåi kieám ñoâng nhö theá?” Ngöôøi laùng gieàng ñaùp: “Vì coù nhieàu ñöôøng reõ.” Khi ñaõ trôû veà, Döông töû hoûi: “Coù baét ñöôïc deâ khoâng?” Laùng gieàng ñaùp: “Maát haún roài.” Hoûi: “Sao laïi maát?” Ñaùp: “Vì trong moãi ngaõ reõ laïi theâm ngaõ reõ khaùc, chuùng toâi khoâng bieát noù ñi ngaõ naøo, neân phaûi trôû veà.” Döông töû buoàn baõ bieán saéc maët, giôø laâu khoâng noùi, troïn ngaøy khoâng cöôøi. Neân bieát raèng ñöôøng lôùn vì nhieàu ngaõ reõ maø maát deâ, keû hoïc vì nhieàu phöông höôùng maø roái loaïn tinh thaàn. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

歧

KYØ ° teân nuùi – ñöôøng reõ – ngaõ ba ñöôøng – so le khoâng ñeàu.

Heà: coù leõ laø moät caùch noùi theo tieáng ñòa phöông, töông ñöông nhö chöõ haø 何. 2 Ña phöông: yù noùi quaù nhieàu hoïc thuyeát khaùc nhau neân khieán ngöôøi hoïc deã phaân taâm, khoâng bieát ñaâu laø ñöôøng chính ñaùng maø theo.

591

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª phaân kyø (chia tay giöõa ñöôøng, moãi ngöôøi ñi moät ngaõ), kyø loä: ñöôøng reõ

亡

VONG ° maát – troán maát – cheát Töø ngöõ

ª vong nhaân: ngöôøi ñi maát – ngöôøi cheát – ngöôøi troán ra nöôùc ngoaøi khi nöôùc maát, vong quoác, vong hoàn, vong linh, löu vong, baïi vong, vong gia thaát thoå

鄰

LAÂN ° ôû gaàn – haøng xoùm – ñôn vò haønh chaùnh ngaøy xöa, cöù naêm nhaø ôû gaàn nhau ñöôïc toå chöùc thaønh moät laân Töø ngöõ

ª laân quoác, laân bang, laân lyù, laân caän, baøng laân, höông laân Ñoàng aâm

燐 ma trôi, ma ñuoác 磷 chaát laân, phoát-pho (phosphore) 憐 (lieân) thöông – meán tieác (ñoàng beänh töông laân) 鱗 vaûy caù – loaøi coù vaûy 麟 kyø laân: con kyø laân, moät trong soá boán linh vaät (töù linh laø long, laân, quy, phuïng)

率

SUAÁT ° tuaân theo – hôø höõng – daãn ñem – quaùn laõnh – chuaån taéc nhaát ñònh – moät ngöôøi daân 592

BAØI 95

Töø ngöõ

ª sô suaát, chieát suaát, thoáng suaát, suaát ñoäi, thaûo suaát Ñoàng aâm

蟋 taát suaát: con deá. 帥 thoáng suaát, ñieàu khieån ñoäi binh – tuaân theo – aâm khaùc laø suùy (töôùng suùy) 摔 boû – vöùt xuoáng ñaát

請

THÆNH ° môøi – ñeà nghò, thænh caàu vieäc gì vôùi caáp treân – hoûi – caàu nguyeän – yeát kieán Töø ngöõ

ª thænh caàu, thænh nguyeän, thænh giaùo, trieäu thænh, thænh thaùc

豎

THUÏ ° ñöùa beù trai giuùp vieäc chöa ñeán tuoåi ñoäi muõ (tröôûng thaønh) = 竪 (muïc thuï) – döïng ñöùng – chieàu doïc – heïp moïn Töø ngöõ

ª muïc thuï (muïc ñoàng), thuï nhuï, thuï laäp, thuï töû Ñoàng aâm

售 baùn haøng (tieâu thuï) 裋 gieû, aùo raùch

追

TRUY ° theo ñuoåi – tìm hieåu vieäc ñaõ qua 593

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª truy phong, truy hoâ, truy hoan, truy ñieäu, truy nieäm, truy nguyeân, truy toá, truy nhaän

嘻

HY ° tieáng than – tieáng baøy toû söï kinh ngaïc hoaëc sôï haõi

獲

HOAÏCH ° ñöôïc (laøm ñöôïc, thaâu ñöôïc keát quaû) – gaët haùi – ñi saên ñöôïc – ñöùa tôù gaùi

奚

HEÀ ° duøng nhö chöõ 何 haø laøm nghi vaán töø Töø ngöõ

ª heà noâ: ngöôøi giuùp vieäc trong nhaø, toâi tôù

戚

THÍCH ° buoàn – lo laéng – thaân thuoäc beân ngoaïi Töø ngöõ

ª ngoaïi thích, thaân thích, quyù thích, thích thích

移

DI ° dôøi ñi, di chuyeån – bieán ñoåi – chuyeån giao Töø ngöõ

ª di cö, di daân, chuyeån di, di dòch, baát di baát dòch, di phong dòch tuïc 594

BAØI 96

竟

CAÙNH ° cuoái cuøng – troïn – xong ñöôïc roài – quay laïi Töø ngöõ

ª cöùu caùnh, caùnh thaønh Ñoàng aâm

更 raát, laém – laïi caøng – laàn nöõa – theâm vaøo laàn löôït (caùnh sinh) – aâm khaùc laø canh

BAØI 96

春時田家苦樂歌鄭燮細雨輕雷，驚蟄後和風動土，正父老催人早作，東畬南圃，夜月荷鋤村吠犬，晨星叱犢山沈霧，到五更驚起是荒鷄，田家苦。疏籬外，桃花灼，池塘上，楊絲弱，漸茅簷日暖，小姑衣薄。春韭滿園隨意剪，臘醅半甕邀人酌。喜白頭人醉白頭扶，田家樂。 595

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch aâm

Xuaân thôøi ñieàn gia khoå laïc ca Trònh Tieáp Teá vuõ khinh loâi, kinh traäp1 haäu hoøa phong ñoäng thoå,2 chính phuï laõo thoâi nhaân taûo taùc, ñoâng dö nam phoá;3 daï nguyeät haï söø thoân pheä khuyeån, thaàn tinh saát ñoäc sôn traàm vuï,4 ñaùo nguõ canh5 kinh khôûi thò hoang keâ,6 ñieàn gia khoå. Sô ly ngoaïi, ñaøo hoa chöôùc, trì ñöôøng thöôïng, döông

Kinh traäp: moät trong 24 tieát. Lòch phaùp Trung Hoa xöa phaân moãi naêm 365 ngaøy ra laøm 24 tieát, trong soá ñoù caùc tieát chính laø Laäp xuaân, Xuaân phaân, Laäp haï, Laäp chí, Laäp Thu, Thu phaân, Laäp ñoâng, Ñoâng chí, xen vaøo giöõa caùc tieát aáy coù nhöõng tieát laáy teân theo yù nghóa thôøi tieát hoaëc döïa vaøo vuï muøa cuûa nhaø noâng, neân coøn ñöôïc goïi laø Noâng lòch. Tieát Kinh traäp laø tieát thöù ba trong naêm, sau caùc tieát Laäp xuaân, Vuõ thuûy vaø tröôùc tieát Xuaân phaân, Thanh minh. Kinh traäp coù nghóa laø con truøng nuùp döôùi ñaát bò ñoäng vì tieáng saám ñaàu tieân trong naêm baùo hieäu tieát xuaân veà. 2 Ñoäng thoå: cuoái muøa ñoâng ñaát coøn öôùt, sang muøa xuaân gioù ñoâng nam thoåi ñaát baét ñaàu khoâ raùo, lôùp vaùng treân maët nöùt ra coù tieáng keâu nheï neân goïi laø ñoäng thoå. 3 Dö: ruoäng ñaát môùi khai khaån ñöôïc moät naêm goïi laø tri 菑, ñöôïc hai naêm goïi laø dö 畬, ñöôïc ba naêm goïi laø ñieàn 田. Theo nghóa trong baøi thì chöõ dö coù nghóa laø ruoäng nöông, nghóa thoâng thöôøng cuûa chöõ ñieàn. Ñoâng dö nam phoá: noùi ñaát ruoäng ôû nhieàu nôi linh tinh. 4 Daï nguyeät haï söø thoân pheä khuyeån, thaàn tinh saát ñoäc sôn traàm vuï: Caâu noùi raát vaén taét, aån duïng chuû töø cuõng nhieàu tieáng khaùc, neân caàn phaûi theâm yù maø giaûi: döôùi aùnh traêng ñeâm, ngöôøi noâng daân gaùnh böøa veà khuya khieán choù trong thoân suûa vang leân. Döôùi aùnh sao mai coøn toû gaõ muïc ñoàng (hay nhaø noâng) la naït cho traâu boø ñi ra ñoàng sôùm ñeå kòp giôø caøy böøa, trong luùc nuùi xa coøn chìm trong lôùp söông muø buoåi saùng. 5 Nguõ canh: ngaøy xöa phaân moät ñeâm ra laøm 5 phaàn, goïi laø 5 canh. 6 Hoang keâ: con gaø gaùy moät caùch hoãn loaïn, khoâng ñuùng theo giôø giaác nhaát ñònh, taïm dòch laø gaø gaùy loaïn.

596

BAØI 96

ty nhöôïc, tieäm mao thieàm nhaät noaõn, tieåu coâ y baïc. Xuaân cöûu maõn vieân tuøy yù tieãn, laïp1 phoâi2 baùn ung ao nhaân chöôùc. Hyû baïch ñaàu nhaân tuùy baïch ñaàu phoø, ñieàn gia laïc. Dòch nghóa

Baøi ca veà noãi söôùng khoå cuûa nhaø noâng trong muøa xuaân Möa phuøn saám nheï sau tieát Kinh traäp, gioù hoøa aám thoåi xoáp ñaát, chính caùc baäc phuï laõo hoái thuùc ngöôøi ñi laøm sôùm nôi ruoäng phöông ñoâng hoaëc nöông phöông nam. Döôùi aùnh traêng ñeâm, ngöôøi noâng phu gaùnh böøa veà laøm choù trong thoân suûa vang. Trong aùnh söông mai coøn toû, keû muïc ñoàng naït boø ñi trong luùc nuùi coøn chìm trong söông muø. Ñeán canh naêm laïi bò tieáng gaø gaùy loaïn laøm giaät mình tænh giaác, caùi khoå cuûa nhaø noâng laø theá. Ngoaøi haøng giaäu thöa hoa ñaøo nôû ñoû, treân ao tô döông lieãu thöôùt tha, aùnh naéng aám daàn döôùi maùi reøm tranh, coâ gaùi nhoû thay baän ñoà moûng, rau haøng xuaân ñaày vöôøn tha hoà caét haùi, nöûa huû röôïu teát ñem roùt môøi ngöôøi. Möøng thaáy moät ñaàu baïc say ngaõ ñöôïc moät ñaà u baïc naâng daäy. Caùi vui söôùng cuûa nhaø noâng laø theá.

Laïp: Leã cuùng teá vaøo thaùng cuoái naêm goïi laø laïp, veà sau ngöôøi ta goïi thaùng cuoái naêm laø thaùng chaïp (Laïp nguyeät). 2 Phoâi: Röôïu chöa loïc. Laïp phoâi trong baøi coù nghóa laø röôïu teát, röôïu cuùng taát nieân.

597

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

細

TEÁ ° nhoû vuïn, ñoái nghóa vôùi thoâ 粗, ñoàng nghóa vôùi vi 微 vaø tieåu 小 Töø ngöõ

ª teá muïc, teá toaùi, vi teá, töû teá, teá nhuyeãn, ,teá baøo Ñoàng aâm

祭 cuùng quæ thaàn, oâng baø (teá töï, teá leã) 濟 ñöa ñoø – beán ñoø – choã caïn coù theå loäi qua soâng – laøm ñöôïc vieäc – cöùu giuùp – döøng laïi, ngöøng (cöùu teá, chaån teá 賑濟)

蔽 che laáp 際 hoäi hoïp – giao thieäp – beân bôø, ven bôø – ñöùng ôû giöõa – thích thôøi (giao teá, teá ngoä)

壻 = 婿 con reå (giai teá)

雷

LOÂI ° tieáng saám (tieáng noå lôùn khi coù tia chôùp trong côn möa) – mìn noå, boäc phaù – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª ñòa loâi, thuûy loâi, thieân loâ i, boäc loâ i, loâi ñình, loâi chaán Ñoàng aâm

擂 giaõ, nghieàn – xoâ ñaåy – ñaùnh troáng (loâi coå) 598

BAØI 96

蟄

TRAÄP ° moät loaøi saâu nuùp döôùi ñaát – ñieàu tieàm taøng khoâng loä roõ, khoâng nhìn thaáy Töø ngöõ

ª traäp truøng, kinh traäp

畬

DÖ ° ñaát ruoäng ñaõ khai phaù thaønh thuïc ñöôïc hai naêm

圃

PHOÁ ° vöôøn troàng rau Töø ngöõ

ª noâng phoá

荷

HAÏ ª mang, vaùc treân vai, ñoäi – nhôø ôn – töï laøm laáy vieäc gì – aâm khaùc laø haø: hoa sen

鋤

SÖØ °caùi böøa – böøa ñaát – gieát, tröø dieät Töø ngöõ

ª tröø söø (gieát heát saïch) Ñoàng aâm

耡 böøa coû

吠

PHEÄ ° choù suûa 599

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

噬 caén baèng raêng 筮 duøng coû thi ñeå boùi vieäc toát xaáu (boác pheä)

叱

SAÁT ° quaùt naït – theùt maéng Töø ngöõ

ª saát saù: tieáng la heùt giaän döõ

犢

ÑOÄC ° con boø con – con traâu ngheù Töø ngöõ

ª laõo ngöu ñeâ ñoäc (boø giaø lieám con: noùi veà loøng cha meï yeâu con)

沈

TRAÀ M ° chìm ngaâm trong nöôùc – saâu kín Töø ngöõ

ª traàm luaân, traàm maëc, traàm tónh, traàm treä, traàm troïng, thaâm traàm, traàm phuïc, traàm tö maëc töôûng

灼

CHÖÔÙC ° ñoát – nöôùng – saùng toû, roõ raøng – röïc rôõ, töôi toát (taû veû hoa nôû töôi thaém) Töø ngöõ

ª chöôùc ngaõi, chöôùc minh 600

BAØI 96

Ñoàng aâm

酌 roùt röôïu môøi khaùch – uoáng röôïu – suy löôøng, lieäu xeùt (chaâm chöôùc, chöôùc löôïng) 斫 chaët, cheùm – cöùng ñaàu, böôùng bænh – ñaùnh 妁 moâi chöôùc 媒妁: ngöôøi laøm mai moái

漸

TIEÄ M ° daàn daàn Töø ngöõ

ª tieäm tieán, tieäm tieäm, ñoán tieäm, phoøng vi ñoã tieäm (ngaên ngöøa vieäc xaûy ra töø choã coøn raát nhoû nhaët)

檐

THIEÂ M ° (dieâm) phaàn maùi nhaø nhoâ ra treân baäc theàm – caùi vaønh noùn – cuõng vieát 簷 Töø ngöõ

ª thieàm löùu (nöôùc gioït) Ñoàng aâm

蟾 con coùc (thieàm cung: cung traêng)

姑

COÂ ° baø coâ, chò hoaëc em cuûa cha – meï choàng – ngöôøi con gaùi chöa choàng – taïm thôøi Ñoàng aâm

孤 con moà coâi cha – moät mình, leû loi – tieáng töï xöng khieâm nhöôïng cuûa caùc baäc vöông haàu ñôøi xöa (coâ ñôn, coâ ñoäc) 辜 coù toäi (voâ coâ: voâ toäi) 601

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª coâ nöông, coâ töùc, coâng coâ (cha meï choàng)

韭

CÖÛU ° rau heï

剪

TIEÃN ° caét – caét ñieàu – caét keùo Töø ngöõ

ª tieãn ñoaïn, tieãn tröø Ñoàng aâm

餞 tieãn ñöa – tieäc ñaõi khaùch ñi xa (tieãn bieät, tieãn haønh)

踐 ñaïp chaân leân – ñaët chaân ñeán – noi theo – xöùng yù – ñoåi yù – haøng loái – thöïc haønh (thöïc tieãn)

箭 muõi teân – que tre nhoû (hoûa tieãn)

臘

LAÏP ° leã teá cuoái naêm – soá naêm tuoåi cuûa taêng só Phaät giaùo tính töø khi thoï ñaïi giôùi, tuoåi haï – thòt caù öôùp – muõi nhoïn Töø ngöõ

ª laïp nguyeät (thaùng chaïp) Ñoàng aâm

獵 (lieäp) saên thuù (ñieàn laïp) 蠟 saùp ong – saùp (baïch laïp) 602

BAØI 96

粒 haït gaïo – haït 笠 noùn laù 拉 beû gaõy – loâi keùo

醅

PHOÂI ° (boâi) röôïu chöa loïc

甕

UNG ° (uûng, uùng) caùi voø, caùi huû, caùi lu – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª Thænh huynh thaäp ung. (Môøi anh vaøo huû, thaønh ngöõ ñöôïc duøng vôùi nghóa boùng: Theo nhö caùch anh ñoái xöû vôùi keû khaùc maø xöû laïi chính anh. Baét nguoàn töø moät caâu chuyeän coù thaät töø ñôøi nöõ hoaøng ñeá Voõ Taéc Thieân.)

邀

YEÂU ° (ao) môøi ñoùn – mong ñôïi, caàu mong Töø ngöõ

ª yeâu thænh, yeâu khaùch, yeâu thöông

酌

CHÖÔÙC ° roùt röôïu – uoáng röôïu – lieäu vieäc, ñaén ño choïn laáy ñieàu toát hôn maø laøm Töø ngöõ

ª chaâm chöôùc, chöôùc löôïng, chöôùc mieãn 603

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

醉

TUÙY ° say röôïu – say ñaém Töø ngöõ

ª tuùy sinh moäng töû (soáng say cheát moäng, yù noùi soáng khoâng coù lyù töôûng, muïc ñích), tuùy nguyeät meâ hoa (say traêng meâ hoa: yù noùi say ñaém thuù phong löu), ma tuùy Ñoàng aâm

粹 tinh roøng, khoâng coù taïp chaát (tinh tuùy, thuaàn tuùy) BAØI 97

西哲逸話康德生平作息有定時。午後四時半必散步林中，數十年如一日，未嘗有間也。村人每覘其在臨則知晚餐將近，紛紛舉火，故有時鐘之號焉。一日康氏得盧梭所著愛彌兒讀之，不覺手舞足蹈，竟忘其散步之時刻。是夕闔村爲之挨餓數小時云。 604

BAØI 97

Dòch aâm

Taây trieát daät thoaïi1 Khang Ñöùc2 sinh bình taùc töùc höõu ñònh thôøi. Ngoï haäu töù thôøi baùn taát taûn boä laâm trung, soå thaäp nieân nhö nhaát nhaät, vò thöôøng höõu giaùn daõ. Thoân nhaân moãi chieâm kyø taïi laâm taéc tri vaõn xan töông caän, phaân phaân cöû hoûa, coá höõu thôøi chung3 chi hieäu yeân. Nhaát nhaät Khang thò ñaéc Lö Thoa sôû tröù AÙi Di Nhi4 ñoäc chi, baát giaùc thuû vuõ tuùc ñaïo, caùnh vong kyø taûn boä chi thôøi khaéc. Thò tòch haïp thoân vò chi ai ngaï soå tieåu thôøi vaân. 1

Daät thoaïi: nhöõng maåu chuyeän hay khaùc thöôøng veà moät nhaân vaät, phaân bieät vôùi giai thoaïi laø caâu chuyeän lyù thuù, vui laï maø ngöôøi ta keå ra vôùi muïc ñích nhaát ñònh. Baøi naøy trích ôû saùch Taân cheá quoác vaên ñoäc baûn cuûa Trung Hoa. 2 Khang Ñöùc: teân phieân aâm töø chöõ Kant, töùc laø Emmanuel Kant, trieát gia ngöôøi Ñöùc sinh naêm 1724 vaø maát naêm 1804. 3 Thôøi chung: Caùi chuoâng tính thôøi gian, töùc laø caùi ñoàng hoà. Ngöôøi Trung Hoa coøn duøng caùc tieáng thôøi keá, thôøi thaàn chung ñeå goïi duïng cuï ño thôøi gian maø khoâng goïi laø ñoàng hoà nhö ta. Vì theá, danh töø ñoàng hoà cuûa ta nguyeân laø tieáng Haùn Vieät, nhöng giôø phaûi xem laø tieáng Vieät goác Haùn môùi ñuùng, vì neáu hieåu theo tieáng Haùn thì seõ coù nghóa khaùc vôùi vaät ñöôïc chæ ñeán. Danh töø ñoàng hoà trong tieáng Haùn coù nghóa laø caùi bình baèng ñoàng. Ngaøy xöa ngöôøi ta duøng moät caùi bình ñoàng coù loã nhoû döôùi ñaùy, trong coù khaéc nhöõng gaïch ngang caùch khoaûng ñeàu nhau, ñoå nöôùc vaøo ñaày bình, nöôùc seõ theo loã nhoû chaûy daàn ra. Khi nöôùc ruùt daàn xuoáng ñeán moät gaïch treân thaønh thì goïi laø moät khaéc. Khaéc laø ñôn vò ño thôøi gian trong ngaøy (ñeâm naêm canh, ngaøy saùu khaéc) xöa kia, thay vì giôø laø ñôn vò môùi goác ôû chöõ Phaùp ra. Ngöôøi coù phaän söï canh giôø seõ ñaùnh chuoâng baùo hieäu giôø sang canh. Thaønh ngöõ khaéc laäu canh taøn voán coù xuaát xöù töø ñaây. 4 AÙi Di Nhi: Teân moät taùc phaåm cuûa J. J. Rousseau (1712-1778), coù leõ laø boä Julie (hay Nouvetle Heùloise, xuaát baûn naêm 1761), song khoâng roõ laø do tieáng naøo phieân aâm ra. Lö Thoa laø teân phieân aâm cuûa vò trieát gia ngöôøi Phaùp naøy.

605

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Daät thoaïi veà caùc vò hieàn trieát Taây phöông Khang Ñöùc sinh bình laøm vieäc hay nghæ ngôi ñeàu coù thôøi gian nhaát ñònh. Cöù sau côm tröa khoaûng boán giôø röôõi thì theá naøo cuõng ñi taûn boä trong röøng, maáy chuïc naêm nhö moät ngaøy chöa khi naøo sai leäch. Ngöôøi trong thoân moãi khi nhìn thaáy oâng ta trong röøng thì bieát laø giôø côm chieàu saép ñeán, beøn cuøng nhau nhoùm löûa naáu aên, cho neân ngöôøi ta goïi oâng laø “caùi ñoàng hoà”. Moät ngaøy kia oâng ta gaëp ñöôïc taùc phaåm AÙi Di Nhi cuûa Lö Thoa maø ñoïc laá y laøm thích thuù, baát giaùc khoa tay muùa chaân ñeán queân maát giôø ñi taûn boä. Chieàu hoâm aáy, caû thoân phaûi bò caàm ñoùi vaøi giôø. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

逸

DAÄT ° ôû aån – raûnh roãi – yeân vui – quaù möïc thöôøng – thoaùt, saåy ra – khaùc ñôøi Töø ngöõ

ª aån daät, nhaân daät, daät laïc, daâm daät, daät só Ñoàng aâm

溢 nöôùc traøn ñaày ra ngoaøi 佚 boû soùt

話

THOAÏI ° lôøi noùi – noùi chuyeän – toát – hay 606

BAØI 97

Töø ngöõ

ª ñaøm thoaïi, baïch thoaïi, ñoái thoaïi, kòch thoaïi

步

BOÄ ° ñi boä – böôùc – trình ñoä Töø ngöõ

ª boä haønh, boä binh, tieán boä, taûn boä

間

GIAÙN ° caùch ra – xen vaøo giöõa – aâm khaùc laø gian Töø ngöõ

ª giaùn ñoaïn, giaùn tieáp, giaùn hoaëc, giaùn caùch, ly giaùn Ñoàng aâm

諌 khuyeân can (giaùn nghò)

餐

XAN ° aên côm – côm – böõa côm Töø ngöõ

ª vaõn xan: böõa côm chieàu

近

CAÄN ° gaàn – gioáng nhau – thaân thieát – taàm thöôøng – queâ muøa Töø ngöõ

ª töông caän, thaân caän, caän thò, caän ñieåm, caän ñaïi, caän theá, baát caän nhaân tình 607

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

覲 yeát kieán caáp treân – haàu caän caáp treân 饉 ñoùi khoâng coù rau aên (cô caän: naêm maát muøa ñoùi thieáu)

火

HOÛA ° löûa – ñoát chaùy – gaáp ruùt – phaùt giaän Töø ngöõ

ª hoûa coâng, hoûa toác, hoûa löïc, hoûa xa, hoûa tinh, binh hoûa

號

HIEÄU ° teân hieäu – leänh – nhaø baùn haøng – aâm khaùc laø haøo Töø ngöõ

ª hieäu leänh, danh hieäu, aùm hieäu, huy hieäu, kyù hieäu, hieäu trieäu

氏

THÒ ° teân hoï – tieáng goïi ngöôøi ñaøn baø – ñaïi töø ngoâi thöù ba: oâng aáy, oâng ta, gaõ ta ... – duøng theo sau teân rieâng ñeå chæ moät ñôøi, trieàu ñaïi... (Höõu Saøo thò, Voâ hoaøi thò...) – aâm khaùc laø chi

盧

LOÂ ° (lö) maøu ñen – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª Lö Thoa: phieân aâm teân cuûa J. J. Rousseau 608

BAØI 97

Ñoàng aâm

驢 (lö) con löøa 鱸 (lö) caù lö – moät loaøi caù ngon noåi tieáng coù nhieàu ôû Tuøng Giang

壚 ñaát coù maøu ñen

梭

THOA ° caùi thoi deät vaûi Töø ngöõ

ª nhaät nguyeät nhö thoa: ngaøy thaùng thoi ñöa Ñoàng aâm

釵 (xoa) traâm gaøi ñaàu cuûa phuï nöõ (kim thoa)

著

TRÖÙ ° roõ raøng – soaïn thuaät – laøm saùch – neâu cöû leân – aâm khaùc laø tröôùc Töø ngöõ

ª tröù danh

彌

DI ° ñaày khaép – caøng nhieàu hôn, theâm vaøo, buø vaøo – quan heä xa, khoâng maät thieát laém – troïn heát – möôïn duøng ñeå phieân aâm tieáng Phaïn (Di-laëc, A-diñaø...) Töø ngöõ

ª di man (giaêng daøi ra) 609

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

舞

VUÕ ° (voõ) muùa – giôõn chôi, ñuøa côït Töø ngöõ

ª khieâu vuõ, vuõ ñaøi, vuõ nöõ, coå vuõ, vuõ tröôøng

蹈

ÑAÏO ° ñaïp xuoáng ñaát – böôùc ñi Töø ngöõ

ª thuû vuõ tuùc ñaïo: tay muùa chaân nhaûy, noùi coù söï ñaéc yù, ta thöôøng noùi khoa tay muùa chaân

刻

KHAÉC ° chaïm khaéc – thôøi giôø – in saâu vaøo – nghieâm ngaët Töø ngöõ

ª thôøi khaéc, thôøi giôø, ñieâu khaéc, khaéc coát, khaéc baïc, nghieâm khaéc, khaéc khoå Ñoàng aâm

克 coù theå – hôn – ñöôïc (khaéc kyû) 剋 choáng vôùi nhau (töông khaéc)

闔

HAÏP ° heát caû, toaøn theå – ñoùng, laáp, ñoái nghóa vôùi khai 開, cuøng nghóa vôùi hôïp 合 – caùnh cöûa 610

BAØI 97

Töø ngöõ

ª khai haïp: môû ñoùng, haïp caûnh, haïp gia 闔家: caû nhaø, haïp thaønh 闔城: toaøn thaønh Ñoàng aâm

盍 sao chaúng 匣 caùi traùp, caùi hoäp 盒 caùi hoäp

挨

AI ° ñun ñaåy – chen nhau – laàn löôït theo thöù töï – bò, chòu (ai ñaû: bò ñaùnh, chòu ñoøn)

十

THAÄP ° soá möôøi – coù hình nhö chöõ thaäp – gaáp möôøi laàn Töø ngöõ

ª thaäp phaân, thaäp thaønh, thaäp toaøn, hoàng thaäp töï, song thaäp

611

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 98

何不以麥舟與之范仲淹遣其子純仁將麥五百斛往姑蘇。路還次丹陽見故人石曼卿云︰三喪未葬無與謀者。純仁以麥金與之。二女未適又以舟與之。還見文公。公曰︰江南見故舊乎？曰︰丹陽見石曼卿者，三喪未葬，二女未適，以麥金與之猶未敷。曰︰何不以麥舟與之？曰︰與之矣。公曰︰善。 Dòch aâm

Haø baát dó maïch chaâu döõ chi1 Phaïm Troïng Yeâm2 khieån kyø töû Thuaàn Nhaân töông maïch nguõ baùch hoäc vaõng Coâ Toâ.3 Loä hoaøn thöù Ñan Döông kieán coá nhaân Thaïch Man Khanh.4 Vaân: “Tam tang vò 1

Baøi naøy trích trong Taân cheá quoác vaên ñoäc baûn cuûa Trung Hoa. Phaïm Troïng Yeâm: Moät danh nho, danh töôùng ñôøi Toáng. 3 Coâ Toâ: teân moät thaønh phoá ôû Hoa Nam, coù töø thôøi Xuaân thu, nguyeân laø kinh ñoâ cuûa nöôùc Ngoâ sau bò quaân nöôùc Vieät taøn phaù. 4 Thaïch Man Khanh: moät danh só ñôøi nhaø Toáng. AÂu Döông Tu coù laøm baøi vaên teá Thaïch Man Khanh raát caûm ñoäng. 2

612

BAØI 98

taùng, voâ döõ möu giaû.” Thuaàn Nhaân dó maïch kim döõ chi. Nhò nöõ vò thích, höïu dó chaâu döõ chi. Hoaøn kieán Vaên Coâng. Coâng vieát: “Giang Nam kieán coá cöïu hoà?” Vieát: “Ñan Döông kieán Thaïch Man Khanh giaû, tam tang vò taùng, nhò nöõ vò thích, dó maïch kim döõ chi do vò phu.” Vieát: “Haø baát dó maïch chaâu döõ chi?” Vieát: “Döõ chi hó.” Coâng vieát: “Thieän.” Dòch nghóa

Sao chaúng laáy ghe chôû luùa maø cho Phaïm Troïng Yeâm sai con laø Thuaàn Nhaân chôû naêm traêm hoäc thoùc ñeán Coâ Toâ. Treân ñöôøng veà gheù laïi Ñan Döông thaêm baïn cuõ laø Thaïch Man Khanh. (Khanh) noùi: “Nhaø toâi coù ba ñaùm tang maø chöa choân caát ñöôïc, khoâng bieát baøn tính cuøng ai.” Thuaàn Nhaân beøn ñem tieàn thoùc maø cho. Hai ngöôøi con gaùi (cuûa Khanh) chöa gaû choàng, (Nhaân) laïi ñem chieác thuyeàn chôû luùa maø cho. Trôû veà gaëp Vaên Coâng.1 Coâng hoûi: “ÔÛ Giang Nam coù thaêm nhöõng ngöôøi quen cuõ khoâng?” Thöa: “Coù gheù Ñan Döông thaêm Thaïch Man Khanh, coù ba ñaùm tang chöa choân caát, hai ngöôøi con gaùi chöa gaû choàng, (con) ñaõ laáy tieàn thoùc ñöa cho maø vaãn chöa ñuû.” Coâng noùi: “Sao khoâng laáy chieác thuyeàn chôû thoùc maø cho?” Thöa: “Daï, ñaõ cho roài.” Coâng khen: “Toát ñaáy.” 1

Vaên Coâng laø teân thuïy cuûa Phaïm Troïng Yeâm. Teân thuïy laø teân ñöôïc truy taëng cho moät ngöôøi sau khi cheát, döïa vaøo ñöùc haïnh vaø coâng nghieäp cuûa hoï luùc sinh thôøi.

613

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

麥

MAÏCH ° luùa maïch, luùa mì Töø ngöõ

ª ñaïi maïch, tieåu maïch, maïch töûu Ñoàng aâm

脈 ñöôøng maùu chaûy trong thaân theå (huyeát maïch) 陌 ñöôøng nhoû – ñöôøng bôø ruoäng

范

PHAÏ M ° con ong – hoï ngöôøi – duøng thay chöõ 範 Töø ngöõ

ª phaïm huùy: xuùc phaïm ñeán teân rieâng cuûa baäc toân tröôûng, phaïm phaùp, phaïm thöôïng, phaïm vi, can phaïm

仲

TROÏNG ° ôû giöõa – ñöùng giöõa, laøm trung gian – thöù hai Töø ngöõ

ª troïng thu, troïng haï, troïng taøi, troïng töû

淹

YEÂ M ° ngaâm laâu trong nöôùc – ôû laâu – saâu saéc Töø ngöõ

ª yeâm baùc, yeâm treä, yeâm löu, yeâm thoâng 614

BAØI 98

Ñoàng aâm

奄 truøm caû – thình lình – laâu 醃 öôùp muoái

遣

KHIEÅN ° sai khieán – phaân phaùt ñi Töø ngöõ

ª tieâu khieån, khieån muoän, khieån hình Ñoàng aâm

譴 traùch toäi, hoûi toäi (khieån traùch) 繾 khieån quyeån 繾綣: khoâng nôõ rôøi nhau

純

THUAÀN ° thuaàn nhaát, khoâng pha taïp – toaøn, raët, ñeàu khaép – thuaàn thuïc, thaønh thaïo – thaønh thöïc – toát ñeïp – aâm khaùc laø chuaån Töø ngöõ

ª thuaàn tuùy, thuaàn baïch, tinh thuaàn, thuaàn chaát, thuaàn kim Ñoàng aâm

蒓 caây rau nhuùc, rau nhuoác 淳 thaät thaø – ñeàu ñaën 醇 röôïu ngoït – caån thaän – thuaàn chaát khoâng laãn loän

五

NGUÕ ° soá naêm 615

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª nguõ aâm, nguõ coác, nguõ giôùi, nguõ haønh, nguõ quan Ñoàng aâm

伍 ñôn vò trong quaân ñoäi ngaøy xöa, cöù naêm ngöôøi toå

chöùc thaønh moät nguõ (quaân nguõ, nhaäp nguõ) – caùch vieát khaùc cuûa chöõ 五

斛

HOÄC ° duïng cuï ñong löôøng, moät hoäc baèng möôøi ñaáu Ñoàng aâm

鵠 chim hoäc, gioáng nhö chim nhaïn hay chim hoàng

nhöng lôùn hôn, cuõng goïi laø thieân nga, ngoãng trôøi – caùi ñích ñeå nhaém baén (hoàng hoäc chí)

蘇

TOÂ ° caây tía toâ – cheát ñi soáng laïi – caét coû – tænh daäy, thöùc giaác – nghæ ngôi Töø ngöõ

ª Toâ ñaøi: ñeàn Coâ Toâ Ñoàng aâm

租 thueá – cho thueâ (toâ giôùi) 穌 löôïm laáy – cheát roài soáng laïi

次

THÖÙ ° thöù hai, baäc thöù, caáp döôùi – keùm, xaáu – thöù töï – 616

BAØI 98

laàn, ñôït – choã, nôi – laàn löôït – truù nguï, ôû troï – ñeán Töø ngöõ

ª bình thöù, löõ thöù, nhaát thöù, ban thöù, quaân thöù

丹

ÑAN ° (ñôn) maøu ñoû thaém – ñan sa, teân khaùc cuûa chu sa (vermilion), moät chaát duøng laøm thuoác trò beä nh – thuoäc veà, lieân quan ñeán cung vua (vì cung vua ngaøy xöa chuoäng saéc ñoû, nhö ñan trì, ñan beä... – thuoác teã Töø ngöõ

ª ñan taâm, cao ñan, ñan thanh, ñan thaàm, maãu ñan

石

THAÏC H ° ñaù – ñôn vò ño dung tích ngaøy xöa, moät thaïch baèng möôøi ñaáu – khoâng duøng ñöôïc, maát khaû naêng bình thöôøng – moät trong baùt aâm thôøi xöa Töø ngöõ

ª thaïch ban, thaïch bi, thieát thaïch (saét ñaù), thaïch nöõ (ñaøn baø voâ sinh), thaïch ñieàn (ruoäng chai khoâng caøy caáy ñöôïc) Ñoàng aâm

祏 baøi vò toå tieân – hoäp ñaù chöùa baøi vò 鼫 thaïch thöû 鼫鼠 con chuoät dôi, moät gioáng thuù vöøa gioáng chuoät vöøa gioáng dôi, coù caùnh bay ñöôïc 617

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

曼

MAN ° (maïn) nhoû nhaén, uyeån chuyeån, xinh ñeïp – daøi – keùo daøi ra – boø lan ra (caây coû) Töø ngöõ

ª man dieân, man leä

卿

KHANH ° moät chöùc quan ngaøy xöa – tieáng cuûa vua goïi baày toâi – tieáng cuûa choàng goïi vôï Töø ngöõ

ª khanh só, khanh töôùng, quoác vuï khanh, coâng khanh Ñoàng aâm

坑 choã hang saâu – nôi gieát ngöôøi (phaàn thö khanh nho)

喪

TANG ° leã tang ngöôøi cheát, ñaùm ma – aâm khaùc laø taùng: maát ñi Töø ngöõ

ª tang gia, tang cheá, tang leã, tang phuïc

葬

TAÙNG ° choân caát ngöôøi cheát (mai taùng), cuõng vieát 塟 – vuøi laáp caùi gì 618

BAØI 99

趙人患鼠劉基趙人患鼠乞貓於中山。中山人予之貓善捕鼠及鷄。月餘，鼠盡而其鷄亦盡。其子患之，告其父曰︰盍去諸。其父曰︰是非吾所知也。吾之患在鼠，不在乎無鷄。夫有鼠則竊吾食，毀吾衣，穿吾垣墉，壞傷吾器用，吾將饑寒焉，何病於無鷄乎。無鷄者，弗食鷄則已爾，去饑寒猶遠，若之何而去夫貓也。 Dòch aâm

Trieäu nhaân hoaïn thöû Löu Cô1

Löu Cô laø moät danh nhaân ñôøi Minh, Trung Hoa.

619

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Trieäu nhaân hoaïn thöû, khaát mieâu ö Trung sôn. Trung sôn döõ chi mieâu, thieän boå thöû caäp keâ. Nguyeät dö, thöû taän nhi kyø keâ dieäc taän. Kyø töû hoaïn chi, caùo kyø phuï vieát: “Haïp khöû chö.” Kyø phuï vieát: “Thò phi ngoâ sôû tri daõ. Ngoâ chi hoaïn taïi thöû, baát taïi hoà voâ keâ. Phuø höõu thöû taéc thieát ngoâ thöïc, huûy ngoâ y, xuyeân ngoâ vieân dung, hoaïi thöông ngoâ khí duïng, ngoâ töông cô haøn yeân, haø beänh ö voâ keâ hoà. Voâ keâ giaû phaát thöïc taéc dó nhó, khöù cô haøn do vieãn, nhöôïc chi haø nhi khöû phuø mieâu daõ.” Dòch nghóa

Ngöôøi ñaát Trieäu lo laéng veà naïn chuoät Moät ngöôøi ñaát Trieäu1 lo naïn chuoät, xin meøo ôû ñaát Trung sôn. Ngöôøi Trung sôn cho oâng ta con meøo gioûi baét caû chuoät laãn gaø. Ngoaøi moät thaùng, chuoät heát maø gaø cuõng heát. Ngöôøi con laáy laøm lo nôùi vôùi cha raèng: “Sao khoâng boû meøo ñi? “Ngöôøi cha baûo: “Ñieàu aáy ta khoâng bieát tôùi. Vì caùi moái lo cuûa ta laø ôû nôi chuoät chôù chaúng ôû nôi khoâng coù gaø. Naøy, coù chuoät thì seõ aên vuïng ñoà aên cuûa ta, caén phaù aùo quaàn ta, xoi thuûng pheân daäu cuûa ta, phaù phaùch ñoà duøng cuûa ta, ta seõ vì ñoù maø bò ñoùi reùt, naøo lo gì söï khoâng gaø? Nhö khoâng coù gaø thì nhòn aên gaø laø xong, coø n xa vôùi söï ñoùt reùt. Vaäy côù gì maø boû meøo ñi ñöôïc?”

Teân nöôùc Trieäu thôøi Chieán quoác, nay thuoäc ñòa phaän caùc tænh Haø Baéc vaø Sôn Taây ngaøy nay. Nay vaãn goïi ñaát vuøng ñoù laø ñaát Trieäu, maëc duø ñaõ nhieàu laàn ñoåi teân khaùc.

620

BAØI 99

NGÖÕ PHAÙP

夫 Chöõ phuø ñöôïc duøng trong hai tröôøng hôïp: Ñöùng ñaàu caâu, nhö trong caâu: phuø, höõu thöû taát thieát ngoâ thöïc.  Ñöùng noái giöõa ñoäng töø vaø tuùc töø, nhö trong caâu: nhöôïc chi haø nhi khöû phuø mieâu daõ. Trong tröôøng hôïp thöù nhaát, chöõ phuø ñöôïc duøng ñeå môû ñaàu cho moät söï bieän luaän. 

Trong tröôøng hôïp thöù hai, chöõ phuø ñöôïc duøng laøm trôï töø ñeå taïo aâm vaän cho caâu. Coù ngöôøi xem ñaây laø moät daïng chæ ñònh töø, coù nghóa aáy, kia... GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

趙

TRIEÄU ° teân nöôùc ngaøy xöa – hoï ngöôøi – chaïy vuøn vuït – traû laïi (do tích Laïn Töông Nhö ñem ngoïc bích trôû veà cho vua Trieäu) Töø ngöõ

ª hoaøn bích quy Trieäu Ñoàng aâm

兆 ñieàm baùo tröôùc – soá traêm vaïn – hình töôï ng (caùt trieäu, trieäu chöùng) 召 vôøi laïi – goïi laø (trieäu hoài, trieäu thænh) 肇 döïng leân – baét ñaàu (trieäu taïo) 旐 teân moät thöù côø – linh tinh 621

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

鼠

THÖÛ ° con chuoät Töø ngöõ

ª Trinh thöû: con chuoät trinh tieát, teân moät taùc phaåm vaên chöông Vieät Nam, thöû dòch (beänh dòch chuoät)

乞

KHAÁT ° ñi xin aên – ngöôøi xin aên Töø ngöõ

ª khaát caùi, khaát minh, khaát laân, haønh khaát

貓

MIEÂU ° con meøo Töø ngöõ

ª linh mieâu Ñoàng aâm

苗 luùa non, maï – coøn non nôùt, môùi sinh – teân moät daân toäc ít ngöôøi cuûa Trung Hoa

描 theo kieåu maø veõ (mieâu taû) 錨 caùi neo saét ñeå giöõ thuyeàn khi ñaäu laïi beán

餘

DÖ ° dö thöøa – ngoaøi giôø laøm vieäc – soá dö – vöôït treân, hôn Töø ngöõ

ª dö daät, dö uy, dö aâm, höõu dö, thaëng dö giaù trò, kyø dö 622

BAØI 99

Ñoàng aâm

璵 ngoïc bích loaïi raát toát – 璵璠 dö phan: ngoï c quyù ôû nöôùc Loã 旟 côø dö, moät loaïi côø duøng trong chieán traän

歟 trôï töø duøng ñeå hoûi hoaëc bieåu thò söï ngaïc nhieân – duøng nhö chöõ 與

予

DÖÕ ° ñöa cho – duøng gioáng nhö chöõ 與

盍

HAÏP ° sao chaúng

竊

THIEÁT ° troäm – rieâng Töø ngöõ

ª thieát töôûng (troäm nghó), thieát ñaïo (aên troäm), thieát cöù (khoâng phaûi cuûa mình maø chieám cöù laáy) Ñoàng aâm

切 caét – khaéc vaøo – thaân thieát, gaàn guõi – caàn kíp, (thieát thöïc, thieát yeáu) 鐵 saét – tyû duï – saéc ñen – beàn cöùng (thieát loä) 設 baøy veõ, ñaët ra (giaû thieát, kieán thieát)

穿

XUYEÂN ° suoát qua, thaáu qua – xoi thuûng – ñaøo xuyeân qua Töø ngöõ

ª xuyeân taïc (laøm sai leäch söï thaät), xuyeân Vieät thieát loä, xuyeân sôn giaùp 623

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

墉

DUNG ° böùc thaønh nhoû – thaønh ñaép baèng ñaát

病

BEÄNH ° ñau oám – lo buoàn – laøm haïi Töø ngöõ

ª beänh taät, beänh chöùng, beänh hoaïn, beänh vieän, ñoàng beänh töông lieân

弗

PHAÁT ° töø duøng ñeå phuû ñònh: khoâng, chaúng coù, khoâng ñöôïc Ñoàng aâm

彿 phaûng phaát 仿佛: hôi gioáng, gaàn gioáng 拂 phuûi, queùt – traùi laïi – rung ñoäng – ñaùnh (phaát traàn)

紱 giaây tô buoäc aán ñeå ñeo

壞

HOAÏI ° hö hoûng – naùt – khoâng toát – khoâng coøn troïn veïn, nguyeân veïn Töø ngöõ

ª hoaïi söï, baïi hoaïi, hoaïi chöùng, hoaïi huyeát, hoaïi theå, phaù hoaïi, huû hoaïi, höõu hình höõu hoaïi

爾

NHÓ ° maøy, mi, oâng, anh (tieáng xöng hoâ vôùi ngöôøi nhoû hôn hoaëc ngang haøng) – nhö theá thoâi, ñaáy thoâi 624

BAØI 100

工農所產者有工以制造之，而其價益增。商所販者有工以供給之而其貨益多。工業之重不亞於農商矣。歐美各邦深知其理，故咸注意於勸工，而工之有技藝有智巧者亦各奮其精神以作嶄新之物品，小之旣有益於身，大之且有利於國。我國從前工業不振故國民生計日艱而工商亦交受其影響焉。自共和制度成立以來工業始見興盛之機焉。 Dòch aâm

Coâng1 Noâng sôû saûn giaû höõu coâng dó cheá taïo chi, nhi kyø giaù ích naêng. Thöông sôû phieán giaû, höõu coâng dó cung caáp chi nhi kyø hoùa ích ña. Coâng nghieäp chi troïng baát aù ö noâng thöông hyõ. AÂu Myõ caùc bang thaâm tri kyø lyù, coá haøm chuù yù ö khuyeán coâng, nhi coâng chi höõu kyõ ngheä höõu trí xaûo giaû, 1

Baøi naøy trích trong saùch Sô caáp luaän thuyeát tinh hoa.

625

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

dieäc caùc phaán kyø tinh thaàn dó taùc tieäm taân chi vaät phaåm; tieåu chi kyø höõu ích ö thaân ñaïi chi thaû höõu lôïi ö quoác. Ngaõ quoác tuøng tieàn coâng nghieäp baát chaán, coá quoác daân sanh keá nhaät gian nhi coâng thöông dieäc giao thuï kyø aûnh höôûng yeân. Töï Coäng hoøa cheá ñoä thaønh laäp dó lai, coâng nhieäp thuûy kieán höng thònh chi cô yeân. Dòch nghóa

Thôï Ñoà vaät nhaø noâng saûn xuaát nhôø coù thôï ñeå cheá taïo ra maø vaät giaù caøng taêng; ñoà vaät nhaø buoân mua baùn, nhôø coù thôï cung caáp cho maø hoùa vaät caøng nhieàu. Nhö vaäy ngheà thôï quan troïng khoâng keùm ngheà laøm ruoäng, ngheà buoân vaäy. Caùc nöôùc AÂu Myõ bieát caùi leõ aáy cho neân ñeàu chuù yù ñeán vieäc khuyeán khích coâng nghieäp, maø ngöôøi thôï coù ngheà gioûi, coù trí xaûo cuõng ñeàu phaán khôûi tinh thaàn ñeå laøm ra nhöõng vaät phaåm môùi meõ nhaát, nhoû thì coù ích vôùi baûn thaân, lôùn thì coù ích cho caû nöôùc. Tröôùc kia coâng nghieäp nöôùc ta khoâng chaán höng, neàn kinh teá cuûa daân chuùng trong nöôùc ngaøy caøng khoù khaên, maø caùc ngaønh coâng thöông cuõng ñeàu chòu aûnh höôûng chung. Töø khi cheá ñoä Coäng hoøa thaønh laäp ñeán nay, coâng nghieäp môùi thaáy coù veû höng thaïnh vaäy. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

販

PHIEÁN ° mua reû baùn ñaét – buoân baùn

增

TAÊNG ° theâm leân 626

BAØI 100

Töø ngöõ

ª gia taêng, taêng gia, taêng tieán, taêng giaù, taêng boå, höõu taêng voâ giaûm

給

CAÁP ° caáp cho – theâm cho ñaày ñuû – ñuû duøng Töø ngöõ

ª chu caáp, cung caáp, caáp döôõng, quaân caáp

貨

HOÙA ° cuûa – ñoà haøng hoùa ñeå buoân – baùn Töø ngöõ

ª hoùa teä, hoùa phaåm, hoùa vaät, haøng hoùa, chuyeån hoùa giao ngaân

亞

AÙ ° döôùi moät böïc – xaáp xæ – teân moät ñaïi luïc: chaâu AÙ Töø ngöõ

ª亞細亞 AÙ teá aù phieân aâm chöõ Asia, do ñaây maø noùi taét laø chaâu AÙ, 亞非利加 AÙ phi lôï i gia phieân aâm chöõ Africa, do ñaây maø noùi taét laø chaâu Phi, aù thaùnh, aù khanh, aù baûng, aù khoâi, AÙ chaâu Ñoàng aâm

啞 caâm

農

NOÂNG ° ngheà laøm ruoäng, laøm noâng – ngöôøi laøm ruoäng, noâng daân – hoï ngöôøi 627

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª noâng gia, noâng daân, noâng nghieäp, noâng tang (ngheà laøm ruoäng vaø ngheà troàng daâu nuoâi taèm), noâng cuï, noâng vuï, canh noâng, noâng khuyeán, noâng khí

歐

AÂU ° teân moät ñaïi luïc: chaâu AÂu – thuoäc veà chaâu AÂu Töø ngöõ

歐羅巴 AÂu la ba, phieân aâm chöõ Europe, do ñaây maø noùi taét thaønh chaâu AÂu, trang, AÂu phong Myõ vuõ

AÂu hoùa, AÂu phuïc, AÂu

Moät vaøi tieáng phieân aâm khaùc nöõa laø:

阿美利加 A myõ lôï i gia phieân aâm chöõ America, do ñaây maø noùi taét thaønh nöôùc Myõ

澳大利 UÙc ñaïi lôïi phieân aâm chöõ Australia, do ñaây maø noùi taét laø nöôùc UÙc. Chaâu UÙc ñöôïc ngöôøi Trung Hoa goïi laø 大洋洲 Ñaïi döông chaâu hay 海洋洲 Haûi Döông chaâu, do dòch nghóa töø chöõ Oceùanie. Ñoàng aâm

鷗 loaøi chim ôû nöôùc (haûi aâu) 謳 haùt ñeå ca ngôïi – tieáng treû con (aâu ca) 甌 caùi chaäu nhoû (kim aâu)

邦

BANG ° nöôùc, quoác gia, tröôùc kia nöôùc lôùn goïi laø 邦 bang, nöôùc nhoû goïi laø 國 quoác – moät bang trong lieân bang, phuï thuoäc chính quyeàn trung öông nhöng ñöôïc töï trò trong moät giôùi haïn nhaát ñònh 628

BAØI 100

Töø ngöõ

ª laân bang, bang giao, tieåu bang, lieân bang Ñoàng aâm

幫 giuùp duøm – moät ñoaøn theå (bang trôï, bang taù) = 幇 =幚

咸

HAØM ° ñeàu, heát thaûy

注

CHUÙ ° roùt nöôùc vaøo – taäp trung chuù yù, chuyeân taâ m – giaûi thích nghóa vaên, chuù giaûi – ghi cheùp Töø ngöõ

ª chuyeân chuù, chuù troïng, chuù yù, chuù taâm, chuù muïc, phuï chuù, coâ chuù

勸

KHUYEÁN ° khuyeân baøy – khuyeán khích Töø ngöõ

ª khuyeán duï, khuyeán caùo, khuyeán khích, khuyeán mieãn, khuyeán thieän, khuyeán hoïc hoäi

藝

NGHEÄ ° taøi ngheä – troàng tæa – cuøng cöïc – chuaån ñích – phaân bieät Töø ngöõ

ª luïc ngheä, coâng ngheä, ngheä thuaät, myõ ngheä, vaên ngheä 629

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

乂 söûa trò – ngöôøi hieàn taøi (ngheä an) 詣 ñeán – taïi

奮

PHAÁN ° chim xuø loâng – ra söùc maïnh meõ – ruùng ñoäng – gaéng söùc laøm vieäc Töø ngöõ

ª phaán ñaáu, phaán khôûi, phaán khích, phaán löïc, höng phaán Ñoàng aâm

粉 vaät nghieàn ra nhoû mòn – thöù thuoác coù daïng boät traéng (phaán maït)

糞 phaân boùn ruoäng – boùn ruoäng – chuøi queùt

嶄

TIEÄ M ° cao ngaát, voøi voïi – coøn raát môùi Töø ngöõ

ª tieäm taân: raát môùi

振

CHAÁN ° ruùng ñoäng – phaán phaùt leân – chænh ñoán Töø ngöõ

ª chaán höng, chaán ñoäng, phaán chaán, chaán taùc, chaán chænh, chaán khôûi 630

BAØI 100

Ñoàng aâm

震 seùt ñaùnh – ruùng ñoäng – sôï haõi – moät trong taùm queû (baùt quaùi)

響

HÖÔÛNG ° tieáng ñoäng, tieáng oàn – tieáng vang, tieáng doäi laïi Töø ngöõ

ª aâm höôûng, höôûng öùng, aûnh höôûng, phaûn höôûng, dö höôûng, giao höôûng Ñoàng aâm

享 daâng leân ngöôøi treân – nhaän laáy – ñöôïc duøng (höôûng thuï – höôûng duïng)

饗 ñem röôïu thòt môøi khaùch (höôûng khaùch)

計

KEÁ ° tính toaùn – möu löôïc – soå saùch – aâm khaùc laø keâ Töø ngöõ

ª keá hoaïch, möu keá, ñoäc keá, hoäi keá 會計, töông keá töïu keá, voâ keá khaû thi Ñoàng aâm

繼 tieáp noái – ñeán noái sau (keá tuïc, keá maãu)

631

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP CAÂU TAÙN THAÙ N

Caâu taùn thaùn ñöôïc duøng ñeå baøy toû caùc caûm xuùc nhö giaän gheùt, möøng vui, kinh ngaïc, sôï haõi, thöông tieác... thöôøng laø vöôït hôn möùc bình thöôøng. Nhöõng thaùn töø thöôøng ñöôïc duøng laø: 噫 y: oâi! 嘻 hy: oâ! 吁 hu: oâi! 嗟 ta: chaø! 啊 a: a! 嗚呼 oâ hoâ: hôõi oâi! 嗟乎 ta hoà: than oâi! 哀哉 ai tai: thöông thay! 悲夫 bi phuø: buoàn thay! Ngöôøi ta cuõng coù theå duøng caùc trôï töø nhö: hoà, tai, phuø... ñi keøm sau moät tính töø dieãn ñaït caûm xuùc ñeå bieán thaønh moät caùch taùn thaùn, hoaëc ñaët caâu theo caùch taùn thaùn. Döôùi ñaây moät vaøi ví duï tieâu bieåu. Ñeå khen ngôïi moät lôøi noùi hay ngöôøi ta noùi:

大哉言乎 ñaïi tai ngoân hoà: lôøi noùi lôùn lao thay! Ñeå khen ngôïi ñieàu gì:

善哉，美哉 thieän tai, myõ tai: hay thay! ñeïp thay! Ñeå than khoùc ngöôøi baïn vöøa maát:

嗚呼曼卿 oâ hoâ! Maïn Khanh: hôõi oâi! Anh Maïn

Khanh.

Hoaëc toû yù thöông tieác voâ vaøn:

哀哉痛哉 ai tai thoáng tai: Thöông thay, ñau ñôùn

thay.

Hoaëc toû loøng thöông caûm veà moät vieäc gì hay toû yù thöông haïi veà söï hö hoûng, thaát baïi cuûa keû khaùc: 632

BAØI 100

悲夫 bi phuø: ñaùng buoàn thay! (quaùn ngöõ naøy thöôøng

ñöôïc duøng ñeå keát thuùc moät caâu noùi)

Neáu toû söï caûm thaùn bình thöôøng thì duøng: 嗟乎 ta hoà: than oâi! Khi baøy toû söï baát löïc cuûa mình:

甚矣吾之衰也 thaäm hyõ ngoâ chi suy daõ: Ta suy ñoài

quaù laém roài!

Hay baøy toû söï tieác haän voâ bieân:

可惜也 khaû tích daõ: Ñaùng tieác quaù. Khoâng daáu ñöôïc söï kinh ngaïc tröôùc moät kyø quan, ngöôøi ta duøng: 嘻 hy: chao oâi, 噫 y: oà Baøy toû söï phaûn öùng tröôùc moät lôøi noùi traùi tai: 惡是何言也 oâ thò haø ngoân daõ: OÀ! Lôøi noùi gì vaä y! Toû noãi bi phaãn veà thaân theá:

吁嗟默默兮誰知吾之廉貞 hu ta maëc maëc heà thuøy

tri ngoâ chi lieâm trinh: oâi thoâi ñaønh aâm thaàm laëng leõ, ai bieát loøng ngay thaúng chaân chính cuûa ta!

Coù khi ñeå khen hay cheâ, ngöôøi ta chæ duøng coù moãi moät tính töø maø khoâng caàn caùc trôï töø tai, hoà, phuø... ñi keøm: 善 thieän: hay! Duøng trong tröôøng hôïp ñeå baùo nguy:

甚急至危 thaäm caáp chí nguy: nguy caáp! nguy caáp! Duøng ñeå toû loøng caûm taï:

幸甚 haïnh thaäm: may maén quaù Coù khi toû yù taùn thaùn qua moät caâu noùi coù tính caùch nghi vaán: 633

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

何其大也 haø kyø ñaïi daõ: sao maø lôùn ñeán theá! Hoaëc:

孔子旣聖也與？何其多能也？ Khoång töû kyù thaùnh

daõ dö? Haø kyù ña naêng daõ? Khoång töû laø thaùnh roài chaêng? sao maø nhieàu taøi naêng ñeán theá?

鳳兮鳳兮何德之衰 phuïng heà phuïng heà haø ñöùc chi

suy: chim phuïng ôi! chim phuïng ôi! Ñöùc ngöôi sao maø suy laém vaäy. BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG Quaân söï, chieán tranh, hoøa bình

軍事 quaân söï: vieäc quaân 海陸空軍 haûi luïc khoâng quaân: toaøn theå quaân ñoäi treân bieån, treân boä, treân khoâng

統制 thoáng cheá: vò töôùng laõnh thoáng suaát caû quaân ñoäi 參謀長 tham möu tröôûng: vò töôùng caàm ñaàu boä tham möu

總司令 toång tö leänh: chöùc vò cao nhaát trong quaân ñoäi 大將 ñaïi töôùng: só quan cao caáp nhaát trong quaân ñoäi 中佐 trung taù: trung taù 少尉 thieáu uùy: caáp chæ huy thaáp nhaát trong haøng só quan

下士官 haï só quan: caùc caáp baäc chæ huy thaáp hôn caáp só quan

兵士 binh só: ngöôøi lính 軍具 quaân cuï: ñoà duøng cho quaân ñoäi. 師團 sö ñoaøn: sö ñoaøn 634

BAØI 100

軍團 quaân ñoaøn: quaân ñoaøn 武器 voõ khí: khí giôùi duøng trong chieán ñaáu 大礮 ñaïi baùc: suùng ñaïi baùc, suùng lôùn1 戰車 chieán xa: xe duøng trong chieán traän 戰艦 chieán haïm: taøu chieán, taøu thuûy duøng vaøo vieäc chieán tranh

飛機 phi cô: maùy bay 轟炸機 oanh taïc cô: maùy bay duøng vaøo vieäc baén phaù 驅逐機 khu tröïc cô: maùy bay saên luøng 反力機 phaûn löïc cô: maùy bay phaûn löïc 火箭 hoûa tieãn: teân löûa, loaïi vuõ khí coù taàm hoaït ñoäng xa ñöôïc baén ñi nhôø söùc phaûn löïc do thuoác noå ôû loøng hoûa tieån phaùt ra

工兵廠 coâng binh xöôûng: xöôûng daønh cho lính thôï laøm vieäc coâng trình

重礮 troïng phaùo: caùc loaïi suùng haïng naëng 戰爭 chieán tranh: vieäc ñaùnh nhau giöõa hai phe ñoái nghòch

戰場 chieán tröôøng: nôi xaûy ra vieäc ñaùnh nhau, cuõng goïi laø sa tröôøng, chieán ñòa

陣地戰 traän ñòa chieán: ñaùnh nhau coù giaøn thaønh maët traän

運動戰 vaän ñoäng chieán: chieán tranh khoâng coù chieán tröôøng nhaát ñònh, thöôøng thay ñoåi vò trí

Chöõ 礮 ñuùng ra phaûi ñoïc laø phaùo, nhöng coù leõ nhaàm vôùi chöõ 駮 baùc, laâu daàn thaønh thoùi quen neân ngaøy nay moïi ngöôøi ñeàu ñoïc laø ñaïi baùc.

635

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

遊撃戰 du kích chieán: ñaùnh theo loái du kích 指揮 chæ huy: ñieàu khieån 動兵 ñoäng binh: huy ñoäng binh só ra traän 動圓 ñoäng vieân: trieäu taäp nhöõng quaân só ñaõ giaûi nguõ hay tröø bò ra traän, huy ñoäng moïi löïc löôïng tham gia chieán tranh

開戰 khai chieán: baét ñaàu ñaùnh nhau 宣戰 tuyeân chieán: chính thöùc tuyeân boá ñaùnh nhau 進攻 taán coâng: tieán ñaùnh 襲撃 taäp kích: ñaùnh uùp 接援 tieáp vieän: ñem quaân ñi tieáp cöùu 戰勝 chieán thaéng: ñaùnh thaéng 啓還歌 khaûi hoaøn ca: khuùc haùt möøng thaéng traän 停戰 ñình chieán: ngöng vieäc ñaùnh nhau 和約 hoøa öôùc: ñieàu öôùc kyù keát hoøa nhau giöõa caùc nöôùc, ñöa ra caùc ñieàu kieän ñeå hai beân cuøng tuaân thuû vaø ñoåi laïi laø khoâng ñaùnh nhau nöõa

攻城畧地 coâng thaønh löôïc ñòa: ñaùnh thaønh chieám ñaát

調兵遣將 ñieàu binh khieån töôùng: ñieàu khieån quaân ñoäi 兵不厭詐 binh baát yeám traù: vieäc binh khoâng traùnh duøng söï gian traù, yù noùi coù theå duøng ñeán moï i thuû ñoaïn, möu keá 窮兵黷武 cuøng binh ñoäc voõ: ham vieäc chieán tranh, chuû chieán 裁減兵備 taøi giaûm binh bò: giaûm bôùt quaân ñoäi vaø caùc phöông tieän chieán tranh 636

BAØI 101

聞鵑感作方孝孺不如歸去，不如歸去。一聲動我愁，二聲傷我慮。三聲思逐白雲飛，四聲夢繞荊花樹。五聲落月照疎櫺，想見當年弄機杼。六聲泣血濺花枝，恐污階前蘭茁紫。七八九聲不忍聞，起坐無言淚如雨。 637

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

憶昔在家未遠遊，每聽鵑聲無點愁。今日身在金陵上，始信鵑聲能白頭。 Dòch aâm

Vaên quyeân1 caûm taùc Phöông Hieáu Nhuï2 “Baát nhö quy khöù,3 baát nhö quy khöù”. Nhaát thanh ñoäng ngaõ saàu. Nhò thanh thöông ngaõ löï. Tam thanh tö truïc baïch vaân phi, Töù thanh moäng nhieãu kinh hoa thuï. Nguõ thanh laïc nguyeät chieáu sô linh, Töôûng kieán ñöông nieân loäng cô tröõ. Luïc thanh khaáp huyeát tieän hoa chí, Khuûng oá giai tieàn lan ñoát töû. Thaát baùt cöûu thanh baát nhaãn vaên, 1

Quyeân: töùc laø ñoã quyeân: chim quyeân, hay chim quoác, coøn coù teân laø töû quy, hay ñoã vuõ. 2 Phöông Hieáu Nhuï laø moät danh nhaân ñôøi nhaø Minh beân Trung Hoa. 3 Baát nhö quy khöù: tieáng quoác keâu nghe nhôù nhaø vaø gôïi nhöõng aâm thanh gaàn gioáng vôùi boán tieáng naøy, neân ngöôøi ta töôûng töôïng vaø gaùn cho tieáng chim keâu.

638

BAØI 101

Khôûi toïa voâ ngoân leä nhö vuõ. ÖÙc tích taïi gia vò vieãn du, Moãi thính quyeân thanh voâ ñieåm saàu, Kim nhaät thaân taïi Kim laêng thöôïng, Thuûy tín quyeân thanh naêng baïch ñaàu. Dòch nghóa

Nghe quoác keâu caûm taùc “Chaúng baèng veà ñi, chaúng baèng veà ñi.” Moät tieáng keâu ñoäng moái saàu cuûa ta, Hai tieáng keâu thöông caûm moái lo cuûa ta, Ba tieáng keâu ta muoán bay theo maây traéng, Boán tieáng keâu khieán ñoäng hoàn ta quaån quanh caây kinh hoa Naêm tieáng keâu vaøo luùc aùnh traêng taø chieáu vaøo song thöa, Khieán ta töôûng nhôù thaáy ngöôøi voïc khung cöûi naêm xöa; Saùu tieáng keâu khieán ta khoùc maùu roû thaønh hoa, E laøm oá choài lan troå tím tröôùc theàm. Baûy taùm chín tieáng keâu thì ta khoâng loøng naøo nghe ñeán ñöôïc nöõa, Beøn ngoài daäy khoâng noùi naêng, nöôùc maét chaûy ñaàm ñìa. Nhôù laïi buoåi tröôùc khi coøn ôû nhaø chöa ñi ñaâu xa, Moãi laàn nghe tieáng quyeân khoâng chuùt buoàn raàu. Ngaøy nay töï mình coù ôû ñaát Kim laêng môùi tin raèng: Tieáng quyeân ñoù coù theå khieán cho ngöôøi ta buoàn ñeán baïc toùc ñi ñöôïc. 639

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP

每 Chöõ moãi coù nhöõng caùch duøng sau ñaây: 1. Ñöùng tröôùc danh töø, coù nghóa: moãi, moïi.. Ví duï: 每事 moãi söï: moãi vieäc, moïi vieäc... 2. Ñöùng tröôùc ñoäng töø, coù nghóa: moãi laàn, moãi khi... Ví duï: 每聽鵑聲 moãi thính quyeân thanh… moãi laàn nghe tieáng quoác keâu …

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

感

CAÛM ° ñoäng tình – moái tình – nhieãm phaûi – chaïm phaûi Töø ngöõ

ª caûm aân, caûm boäi, caûm ñoäng, caûm giaùc, caû m giaùc luaän, caûm giaùc löïc, caûm giaùc tri thöùc Ñoàng aâm

敢 daùm, khoâng sôï (quaû caûm) 橄 caây traùm (橄欖 caûm laõm)

荊

KINH ° moät thöù caây gai – töï xöng vôï mình laø kinh theâ – teân ñaát Töø ngöõ

ª kinh giôùi, kinh cöùc, kinh saøi 640

BAØI 101

樹

THOÏ ° (thuï) caây lôùn – troàng caây – döïng leân Töø ngöõ

ª coå thuï, ñaïi thuï, thuï aân

疎

SÔ ° quan heä xa, khoâng thaân thieát – thöa, ít – xao nhaõng = 疏 Töø ngöõ

ª sô yù, thaân sô Ñoàng aâm

初 baét ñaàu (sô hoïc, sô caáp) 蔬 rau ñeå aên – thöùc aên thoâ baïc 梳 chaûi toùc – caùi löôïc thöa

櫺

LINH ° maùi hieân nhaø – caùi chaán song – mieáng che beân treân cöûa soå Töø ngöõ

ª sô linh: song thöa Ñoàng aâm

靈 thieâng lieâng – thaàn – hoàn ngöôøi cheát – öùng nghieäm (linh nghieäm, linh hoàn, anh linh).

令 sai khieán – aâm khaùc laø leänh 零 caây coû heùo ruïng – soá leû (linh laïc, ñieâu linh) 鈴 caùi chuoâng baèng ñoàng 641

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

血

HUYEÁ T ° maùu trong cô theå – maøu ñoû nhö maùu Töø ngöõ

ª huyeát quaûn, huyeát chieán, huyeát thanh, taâm huyeát, nhieät huyeát, huyeát thoáng, baàn huyeát, khí huyeát

想

TÖÔÛNG ° nghó ngôïi – nhôù töôûng Töø ngöõ

ª töôûng voïng, tö töôûng, töôûngnieäm, moäng töôûng, lyù töôûng Ñoàng aâm

奬 khen ngôïi – khuyeán mieãn – thöôûng coâng (töôûng thöôûng)

弄

LOÄNG ° ngaém nghía – ñuøa bôõn, ñuøa nghòch – quen lôøn, khinh nhôøn – ngoõ heõm, ñöôøng heïp – laáy, kieám veà Töø ngöõ

ª traøo loäng, hyù loäng, loäng giaû thaønh chôn, loäng xaûo thaønh chuyeát, loäng quyeàn, loäng nguyeät

杼

TRÖÕ ° caùi thoi deät cöûi Töø ngöõ

ª tröõ truïc (caùi thoi ñeå cuoán sôïi ngang vaø caùi truïc ñeå cuoán sôïi doïc), tröõ truïc kyø khoâng: ñôøi loaïn daân ngheøo, khung cöûi ñeå khoâng 642

BAØI 101

Ñoàng aâm

貯 chaát chöùa (tích tröõ) 紵 vaûi gai 佇 ñöùng laâu, ñôïi (tröõ laäp)

六

LUÏC ° soá saùu Töø ngöõ

ª song thaát luïc baùt, luïc baùt giaùn thaát, luïc coác, luïc hôïp (treân trôøi, döôùi ñaát vaø boán phöông ñoâng, taây, nam, baéc) luïc taêng, luïc giaùc

濺

TIEÃN ° (tieân) nöôùc chaûy nhanh, xieát – nöôùc baén tung toùe – vaåy nöôùc laøm öôùt Töø ngöõ

ª tieân tieân 濺濺: tieáng nöôùc chaûy re re Ñoàng aâm

剪 caùi keùo – caét baèng keùo 揃 caét ñöùt – tröø dieät 湔 nöôùc baén leân tung toùe – cuõng duøng nhö chöõ 濺

污

OÂ ° nöôùc ñuïc – nhôùp nhuùa – nhieãm vaøo – choã aåm thaáp Töø ngöõ

ª oâ caáu, oâ danh, oâ laïi, oâ troïc, oâ ueá, tham oâ 643

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

茁

TRUAÁT ° naåy maàm – coû môùi moïc maàm, môùi nhuù – söï sinh tröôûng cuûa gioáng vaät Ñoàng aâm

黜 gaït boû – khoâng duøng ñeán nöõa (truaát chöùc 黜職 khoâng cho giöõ chöùc vuï nöõa) 逫 chaïy – aâm khaùc laø quyeát 詘 cong queo – khuaát phuïc 泏 nöôùc chaûy ra – ñi qua

紫

TÖÛ ° maøu tím, tía – daây thao ñeå ñeo aán quan ngaøy xöa Töø ngöõ

ª töû toâ, töû vi, töû ngoaïi tuyeán

忍

NHAÃN ° nhòn, neùn loøng chòu ñöïng – taøn nhaãn, nôõ loøng Töø ngöõ

ª nhaãn khí thoân thanh (nín hôi nuoát tieáng, gaéng nhòn khoâng noùi), nhaãn nhuïc, nhaãn taâm, baát nhaãn

八

BAÙT ° soá taùm Töø ngöõ

ª baùt aâm (goàm coù: baøo, thoå, caùch, moäc, thaïch, kim, ty, truùc), baùt giaùc, baùt dieän, baùt quaùi (goàm coù: caøn, khaûm, caán, chaán, toán, ly, khoân, ñoaøi), baùt tieân 644

BAØI 101

Ñoàng aâm

撥 tröø deïp ñi – khua ñoäng – caäy ñaåy 鉢 caùi baùt ñöïng thöùc aên (bình baùt, y baùt)

九

CÖÛU ° soá chín Töø ngöõ

ª cöûu chaân, cöûu chuyeån coâng thaønh, cöûu chöông, cöûu ñænh, cöûu khanh, cöûu khoång, cöûu long, cöûu nhaät

七

THAÁT ° soá baûy Töø ngöõ

ª thaát böûu, thaát tòch, thaát ñieân baùt ñaûo, thaát ngoân baùt cuù, song thaát luïc baùt

雨

VUÕ ° möa – ñoå möa xuoáng Töø ngöõ

ª vuõ loä, phong vuõ bieåu

聽

THÍNH ° nghe – theo – ñoaùn ñònh Töø ngöõ

ª thính giaû, thính giaùc, thính quan, thính tuïng, thính chính 645

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

陵

LAÊNG ° caùi goø lôùn – laêng moä vua chuùa – xaâm phaïm Ñoàng aâm

凌 laán löôùt – xaâm phaïm – vöôït qua (laêng maï, laêng vaân) 稜 caïnh goùc – uy cuûa thaàn linh (laêng truï) 菱 caây aáu moïc döôùi nöôùc – cuû coù caïnh nhoïn

BAØI 102

伊索與問路者希臘哲人伊索嘗郊行。一日遇一問路者曰︰自此至某寺須幾何時。伊索不答。復問之，又不答。其人怏怏而去。行數步，伊索乃呼之返曰︰約二小時可達矣。其人怪而問之曰︰先生胡爲昔不言而今言也？伊索笑曰︰昔未知汝步力之遲速若何，安能妄答。今知之故可答也。其人乃悟。 646

BAØI 102

Dòch aâm

Y Saùch1 döõ vaán loä giaû Hy Laïp2 trieát nhaân Y Saùch thöôøng giao haønh.3 Nhaát nhaät ngoä vaán loä giaû vieát: “Töï thöû chí moã töï tu kyû haø thôøi?” Y saùch baát ñaùp. Phuïc vaán chi, höïu baát ñaùp. Kyø nhaân öôûng öôûng nhi khöù. Haønh soå boä, Y Saùch naõi hoâ chi phaûn vieát: ‘ÖÙôc nhò tieåu thôøi khaû ñaït hó.” Kyø nhaân quaùi nhi vaán chi vieát: “Tieân sinh hoà vi tích baát ngoân nhi kim ngoân daõ?” Y Saùch tieáu vieát: “Tích vò tri nhöõ boä löïc chi toác nhöôïc haø, an naêng voïng ñaùp. Kim tri chi coá khaû ñaùp daõ.” Kyø nhaân naõi ngoä. Dòch nghóa

Y Saùch vaø ngöôøi hoûi ñöôøng Nhaø hieàn trieát Hy laïp laø Y Saùch thöôøng ñi xa ngoaøi thaønh. Ngaøy kia gaëp moät ngöôøi hoûi ñöôøng hoûi raèng: “Töø ñaây ñeán chuøa noï phaûi maát maáy giôø?” Y Saùch khoâng ñaùp. Ngöôøi aáy laïi hoûi nöõa. Cuõng vaãn khoâng ñaùp. Ngöôøi aáy töùc toái boû ñi. Ñöôïc vaøi böôùc thì Y Saùch beøn goïi laïi, noùi: “Ñoä hai giôø coù theå ñeán ñöôïc.” Ngöôøi aáy laáy laøm laï môùi hoûi: “Taïi sao luùc naûy oâng khoâng noùi, maø baây giôø laïi noùi cho bieát.” Y Saùch cöôøi baûo: “Luùc naûy chöa bieát söùc ñi boä cuûa oâng mau chaäm theá naøo, ñaâu coù theå traû lôøi caøn. Baây giôø bieát roài, neân traû lôøi ñöôïc.” Ngöôøi aáy môùi hieåu ra. 1

Y saùch: teân phieân aâm cuûa EÙsope, moät trieát gia Hy laïp thuoäc theá kyû thöù VI tröôùc Coâng nguyeân. 2 Hy Laïp: phieân aâm töø Hellas, teân moät nöôùc coù neàn vaên minh phaùt trieån raát sôùm ôû chaâu AÂu. Hy Laïp naèm treân bôø bieån Ñòa trung haûi, veà phía taây Thoå Nhó kyø. 3 Giao haønh: vuøng ñaát beân ngoaøi thaønh phoá goïi laø giao, giao haønh laø ñi daïo ra beân ngoaøi thaønh phoá.

647

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

NGÖÕ PHAÙP

胡何 Chöõ 胡 hoà duøng trong caâu “Tieân sinh hoà vi tích baát ngoân…” töông ñoàng vôùi chöõ 何 haø, mang nghóa nghi vaán: sao, taïi sao. Söï thay theá naøy nhaèm taïo saéc thaùi lòch söï hôn cho caâu hoûi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

伊

Y ° ngöôøi aáy, ngöôøi kia, haén... (ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù hai) – anh, oâng (ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù hai) – aáy, kia (chæ ñònh töø) – hoï ngöôøi

索

SAÙCH ° (taùc) tìm toøi, luïc soaùt – yeâu caàu, ñoøi hoûi – pheùp taéc – tan taùc, leû loi ra – giaây thöøng lôùn – heát, döùt saïch Töø ngöõ

ª saùch aån, saùch daãn, saùch nhieãu 索擾 Ñoàng aâm

策 theû tre – keá hoaïch – moät loái vaên xöa 册 quyeån saùch – hieäu leänh cuûa vua

郊

GIAO ° vuøng ñaát beân ngoaøi thaønh thò – leã teá trôøi ñaát (nam giao) 648

BAØI 102

寺

TÖÏ ° dinh quan – chuøa (Ñôøi Haùn Minh Ñeá laàn ñaàu tieân thænh hai vò taêng töø Thieân Truùc sang, chöa coù choã ôû neân ñöa vaøo ôû trong nhaø Hoàng loâ töï. Töø ñoù veà sau nôi caùc vò taêng ôû ñeàu goïi laø töï) Töø ngöõ

ª Phaät töï, hoàng loâ töï khanh

答

ÑAÙP ° traû lôøi – baùo ñeàn Töø ngöõ

ª ñaùp öùng, vaán ñaùp, phuùc ñaùp, ñaùp soá

怪

QUAÙI ° laï luøng – nghi sôï – yeâu quaùi Töø ngöõ

ª quaùi daïng, quaùi dò, quaùi kieät, quaùi ngoân, quaù i vaät Ñoàng aâm

卦 queû (baùt quaùi) 褂 aùo maëc ngoaøi – aùo choaøng

悟

NGOÄ ° hieåu ra ñöôïc, bieát ñöôïc ñieàu tröôùc nay khoâng bieát, khoâng hieåu – môû baøy, giaûi thích cho ngöôøi khaùc hieåu ra ñöôïc vieäc gì Töø ngöõ

ª tænh ngoä, giaùc ngoä 649

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

怏

ÖÔÛNG ° haäm höïc, aám öùc, töùc toái, khoâng thoûa yù Töø ngöõ

ª öôûng öôûng: trong loøng böïc töùc khoù chòu

某

MOÃ ° phieám chæ chæ ñònh töï: kia, noï, nhö trong 某人 moã nhaân (ngöôøi kia, ngöôøi noï...), nghóa laø khoâng chæ ra cuï theå Töø ngöõ

ª moã nhaân, Leâ moã (oâng hoï Leâ noï...)

BAØI 103

獅虎豹野獸之猛者曰獅，曰虎，曰豹。獅毛色黃褐，身長六七尺。雄者頭有長毛披於頸上，性猛烈，咆哮之聲可達數里，羣獸聞之莫不慓懼，故世稱之爲獸王。虎毛亦黃色，間以黑條文，其性嗜殺，晝夜狙伺人畜，雖不食必殘之。每行輒騰躍，又善泅水能絶河而 650

BAØI 103

渡。豹之軀幹不如虎而文采過之，毛有黃黑點散作斑文，昇樹殊輕捷，獵取樹中動物其技優於獅虎。 Dòch aâm

Sö, hoå, baùo Daõ thuù chi maõnh giaû vieát sö, vieát hoå, vieát baùo. Sö mao saéc hoaøng haït, thaân tröôøng luïc thaát xích. Huøng giaû ñaàu höõu tröôøng mao phi ö caûnh thöôïng; tính maõnh lieät, baøo hao chi thanh khaû ñaït soå lyù, quaàn thuù vaên chi maïc baát laät cuï; coá theá xöng chi vi thuù vöông. Hoå mao dieäc hoaøng saéc, giaùn dó haéc ñieàu vaên, kyø tính thò saùt, truù daï thö töù nhaân suùc, tuy baát thöïc taát taøn chi. Moãi haønh trieáp ñaèng ñöôïc, höïu thieän tuø thuûy naêng tuyeät haø nhi ñoä. Baùo chi khu caùn baát nhö hoå nhi vaên thaùi quaù chi; mao höõu hoaøng haéc ñieåm taùn taùc ban vaên, thaêng thuï thuø khinh tieäp, laïp thuû thuï trung ñoäng vaät kyø kyõ öu ö sö hoå. Dòch nghóa

Sö töû, coïp vaø baùo Gioáng hung döõ nhaát trong ñaùm thuù röøng laø sö töû, laø coïp, laø baùo. Sö töû loâng maøu vaøng hung hung, mình daøi saùu baûy thöôùc.1 Con ñöïc ñaàu coù loâng daøi ruû quanh coå. Tính hung döõ, tieáng gaàm coù theå nghe xa ñeán vaøi daëm. Caùc loaøi thuù nghe ñeán khoâng con naøo laø khoâng run sôï, neân ngöôøi ñôøi goïi noù laø vua loaøi thuù. 1

Ñaây noùi thöôùc coå cuûa Trung Hoa, moãi thöôùc baèng khoaûng 0,33 meùt.

651

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Coïp cuõng loâng maøu vaøng, xen laãn vaèn ñen. Tính öa gieát haïi. Ngaøy ñeâm rình raäp ngöôøi vaø suùc vaä t, duø khoâng aên cuõng quyeát haïi ñeán. Moãi laàn ñi thì nhaûy voït, laïi gioûi loäi nöôùc, coù theå loäi ngang soâng lôùn. Baùo thì hình voùc khoâng baèng coïp nhöng daùng veû coù phaàn hôn nhieàu. Loâng coù ñoám ñen ñoám vaøng taûn maùt khaép mình laøm thaønh hoa gaám. Leo caây raát nheï nhaøng. Veà vieäc saên baét caùc ñoäng vaät treân caây thì taøi ngheà noù coù phaàn hôn haún sö töû vaø coïp. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

黑

HAÉC ° maøu ñen – toái ñen – bí maät, môø aùm – ñoäc aùc, nham hieåm Töø ngöõ

ª haéc haûi, haéc y, haéc daï, haéc chuûng, haéc aùm, haéc baïch, phaân minh

黛

ÑAÏI ° maøu xanh ñaäm – thuoác veõ loâng maøy ngaøy xöa – ngöôøi phuï nöõ ñeïp

玄

HUYEÀN ° maøu ñen nhaùnh, ñen huyeàn – huyeàn dieäu, cao xa, khoù hieåu – huyeãn hoaëc, khoù tin – quan heä xa (玄孫 huyeàn toân: chaùu xa ñeán 9 ñôøi)

紅

HOÀNG ° maøu ñoû – maøu hoàng – vaûi ñieàu, vaûi maøu ñoû – ñöôïc 652

BAØI 103

hoan ngheânh, noåi tieáng – tieàn laõi ñöôïc chia, tieàn hoa hoàng

碧

BÍCH ° maøu xanh bieác – ngoïc bích, coù maøu xanh bieác

朱

CHAÂU ° (chu) maøu son, maøu ñoû thaém – hoï ngöôøi – chu sa (vermilion), moät chaát duøng laøm thuoác trò beä nh – nhöõng ñieàu lieân quan ñeán vua, hoaøng ñeá ngaøy xöa (vì nhöõng lôøi pheâ, chæ duï cuûa vua ñeàu vieát baèng möïc ñoû: chaâu pheâ, chaâu ñieåm...)

絳

GIAÙNG ° (raùng) ñoû saäm – maøu ñoû nhö raùng

灰

KHOÂI ° maøu xaùm tro – tro taøn, than – buïi ñaát – voâi – naûn loøng, thoái chí

霜

SÖÔNG ° maøu söông pha, loám ñoám traéng – söông ñeâm – laõnh ñaïm, laïnh nhaït – trong traéng – thuoác boät maøu traéng – thôøi gian moät naêm (laáy nghóa moãi naêm coù moät muøa söông)

藍

LAM ° maøu chaøm, maøu lam – maøu xanh da trôøi – caây chaøm – hoï ngöôøi

頒

BAN ° maøu loang loå, ñoám ñen ñoám traéng – ban boá, coâng boá – ban phaùt, caáp cho – duøng nhö chöõ 斑 653

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

班 haïng thöù: chia böïc – keùo quaân veà (ban sö)

野

DAÕ ° ñoàng noäi – coõi, vuøng – daân queâ – queâ muøa – khoâng thuaàn – hoang daïi – man rôï Töø ngöõ

ª thoân daõ, daõ thuù, daõ man, daõ taâm, daõ söû, sôn daõ, khoaùng daõ

毛

MAO ° loâng loaøi thuù – coû Töø ngöõ

° mao buùt, hoàng mao (loâng chim hoàng)

褐

HAÏT ° (caùt) aùo vaûi to – ngöôøi ngheøo heøn – maøu vaøng saäm

披

PHI ° vaïch, xeù, reõ ra – khoaùc, mang, maëc (nhö khoaùc aùo)

頸

CAÛNH ° caùi coå, noái giöõa mình vôùi ñaàu, phía tröôùc goïi laø caûnh 頸, phía sau goïi laø haïng 項

烈

LIEÄT ° löûa chaùy maïnh – cöùng coûi – aùc ñoäc – ñeïp, roõ raøng – söï nghieäp, nhöõng gì thöïc hieän ñöôïc trong ñôøi ngöôøi – raát, heát söùc 654

BAØI 103

Töø ngöõ

ª lieät só, lieät nöõ, uy lieät, coâng lieät, laãm lieät, huøng lieät, oanh lieät, aùc lieät

咆

BAØO ° 咆哮 baøo hao: tieáng sö töû hay coïp gaàm

哮

HAO ° tieáng gaàm cuûa loaøi thuù döõ – tieáng khoø kheø khoù thôû Ñoàng aâm

耗 toán keùm – tin töùc (hao toån, tieâu hao)

慄

LAÄT ° run sôï, sôï quaù ñeán noãi run caû ngöôøi Ñoàng aâm

栗 caây laät

晝

TRUÙ ° ban ngaøy, ñoái nghóa vôùi 夜 daï: ban ñeâm Töø ngöõ

ª baïch truù, truù taåm (nguû ngaøy)

狙

THÖ ° (thô) moät loaøi thuù gioáng con vöôïn, tính raát giaûo quyeät – rình raäp ñaùnh troäm Töø ngöõ

ª thö töù (rình moø)

655

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

伺

TÖÙ ° (tyù) doø xeùt

殘

TAØN ° taøn aùc – ñoà duøng coøn thöøa – phaàn saép heát – thieáu huït – gieát haïi Töø ngöõ

ª taøn baïo, taøn aùc, taøn taät, hoa taøn

輒

TRIEÁ P ° lieàn, thì... (lieân töø) – cuõng vaãn, cöù... (bieåu thò saéc thaùi) – thöôøng thöôøng, luùc naøo cuõng theá – töùc thì, ngay laäp töùc

騰

ÑAÈNG ° nhaûy choàm leân (noùi veà ngöïa) – boác leân, bay boång leân – vaät giaù baát ngôø taêng voït – nhaûy leân cao – cöôõi (ngöïa) Töø ngöõ

ª phi ñaèng, ñaèng vaân Ñoàng aâm

藤 caây maây (ñaèng la) 滕 teân nöôùc ngaøy xöa (Ñaèng vöông caùc) 謄 sao cheùp laïi

泅

TUØ ° bôi noåi trong nöôùc

軀

KHU ° (xu) thaân xaùc 656

BAØI 103

Töø ngöõ

ª khu xaùc

幹

CAÙN ° mình ngöôøi – thaân caây – caùi caùn, caùi chuoâi – ñaûm ñang – söûa sang – chænh ñoán Töø ngöõ

ª taøi caùn, caùn söï, caùn boä, coâng caùn, khu caùn, maãn caùn Ñoàng aâm

澣 giaët röûa

采

THAÙI ° haùi löôïm – choïn laáy – maøu saéc ñeïp – aâm khaùc laø theå Töø ngöõ

ª saéc thaùi, thaùi aáp

升

THAÊNG ° ñôn vò ño löôøng xöa, möôøi thaêng laø moät ñaáu – ñoà duøng ñeå ñong löôøng – lít, ñôn vò ño dung tích –caát nhaéc, ñeà baït ai leân chöùc, thaêng tieán – tieán leân, leân cao – ñoàng nghóa nhö chöõ 昇 Töø ngöõ

ª thaêng thieân, thaêng traät, thaêng haø, thaêng ñöôøng Ñoàng aâm

昇 maët trôøi leân – tieán leân (thaêng bình) 勝 kham noåi – aâm khaùc laø thaéng 657

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

捷

TIEÄP ° ñaùnh ñöôïc – laøm cho coù keát quaû – nhanh – aâm khaùc laø thieäp Töø ngöõ

ª maãn tieäp, tieäp baùo

獵

LAÏP ° (tieäp) saên thuù Töø ngöõ

ª ñieàn laïp (saên baén), laïp hoä (ngöôøi ñi saên)

優

ÖU ° toát ñeïp, öu vieät, troäi hôn – nhieàu – coù thöøa – ngöôøi haùt phöôøng cheøo Töø ngöõ

ª öu tuù, öu lieät, öu du, öu ñaõi, öu tieân, öu haïng, öu thaéng lieät baïi

658

BAØI 104

蜘蛛之教蘇格蘭王勃羅斯六與英戰而不勝。其地盡喪，恢復乏術，遂匿茅屋以避兵。偃臥草薦，仰視承塵瞥見蜘蛛結網六經失敗。勃迴溯戰况嗟嘆而已。未幾蛛絲攀椽而上，兩端旣繫其網遂成。勃感奮而起，復與英戰，卒復故土。 Dòch aâm

Tri thuø chi giaùo Toâ Caùch Lan vöông Boät La Tö luïc döõ Anh chieán nhi baát thaéng. Kyø ñòa taän taùng, khoâi phuïc phaïp thuaät, toaïi naëc mao oác dó tî binh. Yeån ngoïa thaûo tieán, ngöôõng thò thöøa traàn, mieát kieán tri thuø kieát voõng, luïc kinh thaát baïi. Boät hoài toá chieán huoáng ta thaùn nhi dó. Vò kyû thuø ty phan chuyeân nhi thöôïng, löôõng ñoan kyù heä, kyø voõng toaïi thaønh. Boät caûm phaán nhi khôûi, phuïc döõ Anh chieán, toát phuïc coá thoå. 659

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Baøi hoïc con nheän Vua Boät La Tö nöôùc Toâ Caùch Lan1 saùu laàn ñaùnh vôùi quaân Anh maø ñeàu thaát baïi, ñaát ñai maát heát khoâng coøn caùch gì khoâi phuïc laïi, beøn aån naùu vaøo moät tuùp nhaø laù ñeå traùnh quaân binh. Naèm xeáp mình treân chieáu coû, oâng nhìn leân traàn nhaø, thoaùng thaáy con nheän ñan löôùi, saùu laàn bò thaát baïi. Boät nhôù laïi tình huoáng chieán söï chæ bieát than thôû maø thoâi. Chöa maáy choác, nheän maéc tô vaøo keøo maø boø leân, hai ñaàu buoäc xong, löôùi ñöôïc hoaøn thaønh. Boät caûm thaáy phaán khôûi, laïi ñöùng ra cuøng quaân Anh chieán ñaáu, cuoái cuøng khoâi phuïc ñöôïc ñaát nöôùc. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

蜘

TRI ° 蜘蛛 tri thuø: con nheän

蛛

THUØ ° ñöôïc duøng thay cho tri thuø 蜘蛛: con nheän

羅

LA ° löôùi baét chim – giaêng löôùi baét chim – söu taäp – tröng baøy ra – moät thöù haøng tô luïa – hoï ngöôøi

Boät La Tö, teân phieân aâm cuûa Robert Bruce, leân ngoâi vua nöôùc Scotland (phieân aâm laø Toâ Caùch Lan) vaøo thaùng 3 naêm 1306, laõnh ñaïo cuoäc chieán choáng laïi ngöôøi Anh vaø chòu nhieàu thaát baïi naëng neà trong nhöõng naêm ñaàu, nhöng oâng daàn daàn cuûng coá ñöôïc söùc maïnh vaø cuoái cuøng giaønh chieán thaéng troïn veïn vaøo naêm 1328 khi ngöôøi Anh phaûi chính thöùc coâng nhaän Scotland laø moät quoác gia ñoäc laäp. Bruce qua ñôøi ngay trong naêm sau ñoù, 1329.

660

BAØI 104

Töø ngöõ

ª la baùi, la baøn, la lieät, la maõ, voõng la (löôùi raäp), ñaïi la thieân Ñoàng aâm

邏 ñi tuaàn xeùt – daùng nuùi loanh quanh 鑼 caùi pheøn la baèng ñoàng, ñaùnh leân ñeå laøm hieäu (ñoàng la)

勝

THAÉNG ° laáy söùc maø khuaát phuïc ngöôøi – vöôït hôn, gioûi hôn, – ñoà trang söùc treân ñaàu – coù theå gaùnh vaùc ñöôïc (coâng vieäc) – toát ñeïp Töø ngöõ

ª thaéng baïi, thaéng caûnh, thaéng ñòa, thaéng ñoaït, thaéng lôïi, thaéng tích, thöøa thaéng, quyeát thaéng, danh thaéng

恢

KHOÂI ° to lôùn – laáy laïi ñöôïc nhöõng gì ñaõ maát Töø ngöõ

ª khoâi khoâi, khoâi phuïc Ñoàng aâm

魁 ñöùng ñaàu – cao lôùn – teân sao trong choøm sao Baéc ñaåu (khoâi ngoâ)

瑰 quyù baùu laï luøng – mai khoâi 玫瑰: hoa hoàng – moät loaïi ngoïc quyù

灰 tro – saéc xaùm 詼 ñuøa côït – nhaïo baùng (khoâi haøi) 661

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

乏

PHAÏP ° thieáu thoán – ngheøo tuùng – nhoïc meät Töø ngöõ

ª khuyeát phaïp, cuøng phaïp, baàn phaïp

匿

NAËC ° che giaáu khoâng cho ai bieát – troán, aån naáp Töø ngöõ

ª naëc danh, naëc danh ñaàu phieáu, aån naëc, taøng naëc Ñoàng aâm

諾 baèng loøng cho – tieáng ñeå toû yù baèng loøng, chaáp nhaän

暱 thaân thieát – gaàn guõi

偃

YEÅN ° ngaõ ngöûa – nghæ laøm – khoán ñoán Töø ngöõ

ª yeån ngoïa, yeån nguyeät, yeån qua, yeån öùc, yeån töùc, yeån vuõ tu vaên

臥

NGOÏA ° = 卧 naèm – vaät ñaët ôû tö theá naèm ngang – nghæ ngôi – deïp heát, thoâi Töø ngöõ

ª ngoïa bònh, ngoïa long, ngoïa trieàu, ngoïa taân thöôøng ñaûm 662

BAØI 104

薦

TIEÁN ° chieáu baèng coû – hieán daâng – coû, rôm cho suùc vaät aên – tieán cöû, giôùi thieäu Töø ngöõ

ª tieán cöû, tieán duïng, tieán hieàn, tieán thaân, tieán töûu

承

THÖØA ° nhaän chòu, vaâng theo – tieáp noái – höùng, ñoùn laáy – gaùnh chòu, gaùnh vaùc – thöøa dòp, noái tieáp theo – ngaên trôû, ngaên caám – giuùp ñôõ, phuï taù Töø ngöõ

ª thöøa aân, thöøa gia, thöøa giaùo, thöøa haønh, thöøa hoan, thöøa hö, thöøa leänh, thöøa löông, thöøa nhaøn, thöøa phaùt laïi, thöøa tieáp, thöøa töï

瞥

MIEÁ T ° thoaùng thaáy, lieác nhìn qua

網

VOÕNG ° löôùi ñaùnh caù hoaëc saên thuù – coù hình nhö caùi löôùi – löôùi nheän Töø ngöõ

° voõng caàu, voõng la, voõng maïc

溯

TOÁ ° = 遡 ñi ngöôïc doøng – nhôù laïi vieäc ñaõ qua Töø ngöõ

ª toá nguyeân, truy toá, hoài toá 663

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

訴 toá caùo – keâu oan – noùi gieøm 素 luïa traéng – saéc traéng, trôn – nguyeân toá – voán coù töø tröôùc (yeáu toá)

做 laøm, taïo ra, nhö chöõ 爲 vi (toá khoå: laøm cho ngöôøi khaùc phaûi khoå)

絲

TY ° tô, sôïi tô – aâm thanh cuûa ñaøn duøng daây baèng tô – moät phaàn trong moät traêm ngaøn phaàn (möôøi ty laø moät haøo 毫, nghóa laø moät phaàn trong möôøi ngaøn phaàn), thöôøng chæ duøng vôùi yù laø moät phaàn raát nhoû Töø ngöõ

ª ty ñoàng, ty haøo, ty truùc

攀

PHAN ° keùo laïi – leo treøo – nöông theo, vòn theo Töø ngöõ

ª phan caàm loaïi, phan duyeân haønh, phan löu, phan vieân Ñoàng aâm

潘 nöôùc vo gaïo – hoï ngöôøi

端

ÑOAN ° ngay thaúng – môû ñaàu – ñaàu moái – nguyeân nhaân 664

BAØI 104

Töø ngöõ

ª ñoan chính, ñoan ñích, ñoan trang

繫

HEÄ ° troùi buoäc – treo leân – thuoäc vaøo nhau – cuõ ng duøng nhö chöõ 係 Töø ngöõ

ª quan heä, heä nieäm Ñoàng aâm

系 sôïi tô nhoû (heä thoáng, tinh heä) 係 buoäc laïi (heä soá, heä luïy, quan heä)

仰

NGÖÔÕNG ° ngaång maët leân – kính meán Töø ngöõ

ª ngöôõng voïng, chieâm ngöôõng, phuû ngöôõng, kính ngöôõng, tín ngöôõng

665

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 105

諸葛子瑜之驢三國時諸葛瑾字子瑜貌甚醜，靣長如驢。孫權欲戲之，一日權宴客，瑾與焉。權命人牽驢至，以木牌繫驢身，題曰︰諸葛子瑜。瑾無可如何也。時瑾之幼子亦在坐，立取筆續書之驢二字於其下。舉座皆曰︰此諸葛子瑜之驢也。權亦大笑，遂以驢賜之。 Dòch aâm

Gia1 Caùt Töû Du chi lö2 Tam quoác thôøi, Gia Caùt Caån töï Töû Du maïo thaäm xuù, dieän tröôøng nhö lö. Toân Quyeàn3 duïc hyù chi. Nhaát nhaät 1

Chöõ 諸 nguyeân ñoïc laø chö, nhöng trong hoï ngöôøi xöa nay vaãn quen ñoïc laø gia. Gia Caùt Caån laø anh cuûa Gia Caùt Löôïng, töùc Khoång Minh, moät vò quaân sö noåi tieáng thôøi Tam quoác. 2 Baøi naøy trích ôû saùch Tam quoác chí, moät boä tieåu thuyeát lòch söû laáy boái caûnh thôøi Tam quoác, moät giai ñoaïn lòch söû cuûa Trung Hoa vaøo khoaûng theá kyû thöù ba sau Coâng nguyeân, töùc laø cuoái ñôøi Haùn ñaàu ñôøi Taán. 3 Toân Quyeàn, vua nöôùc Ngoâ, moät trong ba nöôùc cuûa thôøi Tam quoác. Hai nöôùc kia laø nöôùc Thuïc cuûa Löu Bò vaø nöôùc Nguïy cuûa Taøo Thaùo (vôùi danh nghóa phoø nhaø Haùn).

666

BAØI 105

Quyeàn yeán khaùch, Caån döï yeân. Quyeàn meänh nhaân khieân lö chí, dó moäc baøi keä lö thaân, ñeà vieát: “Gia Caùt Töû Du”. Caån voâ khaû nhö haø daõ. Thôøi Caån chi aáu töû dieäc taïi toïa, laäp thuû buùt tuïc thö “chi lö” nhò töï ö kyø haï. Cöû toïa1 giai vieát: “Thöû Gia Caùt Töû Du chi lö daõ.” Quyeàn dieäc ñaïi tieáu,2 toaïi dó lö töù chi. Dòch nghóa

Con löøa cuûa Gia Caùt Töû Du Ñôøi Tam quoác, Gia Caùt Caån, töï laø Töû Du, töôùng maïo raát xaáu xí, maët daøi nhö maët löøa. Toân Quyeàn muoán ñuøa oâng ta. Moät ngaøy kia, Quyeàn baøy tieäc ñaõi khaùch, Caån coù ñeán döï tieäc. Quyeàn sai ngöôøi daét moät con löøa ñeán, laáy theû goã buoäc vaøo mình löøa, vieát leân laø: “Gia Caùt Töû Du”. Caån khoâng bieát laøm theá naøo. Luùc aáy ñöùa con nhoû cuû a Caån cuõng coù ngoài trong tieäc, lieàn laáy buùt vieát theâm vaøo maáy chöõ “Con löøa cuûa”. Cöû toïa ñeàu ñoïc thaáy laø: “Löøa cuûa Gia Caùt Töû Du”. Quyeàn cuõng cöôøi lôùn, beøn ñem con löøa ban cho oâng ta. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

葛

CAÙT ° caây saén – caây ñay – thöù daây boø – duøng trong hoï ngöôøi, hoï Gia Caùt Töø ngöõ

° qua caùt, caùt ñaøi 1

Cöû toïa: taát caû nhöõng ngöôøi ñeán tham gia moät söï kieän vôùi tö caùch laø khaùch môøi hoaëc ñeå chöùng kieán, nghe thaáy söï kieän aáy. 2 Ñaïi tieáu: chöõ ñaïi ôû ñaây laø traïng töø boå nghóa cho ñoäng töø tieáu ñi sau. Ñaïi tieáu laø caû cöôøi, cöôøi lôùn, cöôøi moät caùch thích chí.

667

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

割 caét phaàn ñaát – laáy dao maø caét 吉 (kieát) toát – traùi vôùi chöõ hung

瑜

DU ° moät thöù ngoïc – veû ñeïp cuûa ngoïc

驢

LÖ ° (loâ) con löøa

瑾

CAÅN ° moät thöù ngoïc ñeïp Ñoàng aâm

謹 caån thaän – khoâng daùm sô suaát – cung kính 槿 caây daâm buït 僅 chæ coù – nhöng chaúng qua

貌

MAÏO ° daùng maët – hình töôïng Töø ngöõ

ª dung maïo, dieän maïo, töôùng maïo Ñoàng aâm

冒 che – ñuïng chaïm ñeán – giaû maïo, giaû nhaän laø thaät 媢 ghen gheùt 帽 (maõo) caùi muõ

醜

XUÙ ° vieäc xaáu, traùi vôùi chöõ myõ 美 668

BAØI 105

Töø ngöõ

ª löu xuù, xuù aùc, xuù danh

牽

KHIEÂN ° daét, daãn – loâi, keùo ñi Töø ngöõ

ª khieân daãn, khieân lieân, khieân ngöu Ñoàng aâm

搴 nhoå – keùo leân

牌

BAØI ° (bi) taám baûng, taám bieån – nhaõn hieäu, baûng hieäu – baøi baïc – caùi moäc ñeå ñôõ teân – baøi vò ñeå thôø ngöôøi cheát Töø ngöõ

ª baøi vò, moân baøi, baø i hieäu Ñoàng aâm

排 cheâ bai – ñuoåi tröø – baøy ñaët – moät boä phaän trong quaân ñoäi (baøi trí, baøi baùc, baøi ngoaïi)

擺 baøy ñaët – lay ñoäng

宴

YEÁN ° vui veû – yeân nghæ – tieäc röôïu, tieäc vui Töø ngöõ

ª yeán hæ, yeán hoäi, yeán aåm, daï yeán 669

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

幼

AÁU ° con treû döôùi 10 tuoåi – non nôùt – traùi nghóa vôùi chöõ 長 tröôûng Töø ngöõ

ª aáu tró, ñoàng aáu, aáu nhi, aáu truøng

座

TOÏA ° (toøa) choã ngoài, gheá ngoài – giaù, neàn, ñeäm, ñeá ... noùi chung nhöõng thöù ñöôïc duøng laøm neàn ñeå ñaët ñoà vaät khaùc leân treân – ngoâi, toøa, ngoïn (duøng tröôùc moät soá danh töø ñeå ñeám, nhö moät ngoâi nhaø, moät toøa thaùp, moät ngoïn nuùi...) Töø ngöõ

ª toïa coát, chuû toïa, cöû toïa

續

TUÏC ° noái laïi – noái tieáp Töø ngöõ

ª lieân tuïc, ñoaïn tuïc, tieáp tuïc Ñoàng aâm

俗 thoùi quen – thoâ tuïc – traàn theá

670

BAØI 106

石毫吏杜甫暮投石毫村有吏夜捉人老翁踰牆走老婦出門迎吏呼一何怒婦啼一何苦見婦前致辭三男鄴城戍一男附書至二男新戰死存者且偷生死者長已矣 671

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

室中更無人惟有乳下孫有子母未去出入無完裙老嫗力雖衰請從吏夜歸急應河陽役猶得備晨炊夜久語聲絶如聞泣聲咽天明登前途獨與老翁別。 Dòch aâm

Thaïch Haøo laïi

Ñoã Phuû1 Moä ñaàu Thaïch Haøo thoân, Höõu laïi1 daï troùc nhaân. 1

Vôùi baøi thô naøy cuøng nhieàu baøi khaùc coù tính caùch thôøi söï vaø cuõng moät gioïng thô thöông ñôøi nhö theá, Ñoã Phuû ñöôïc meänh danh laø nhaø thô cuûa ñaùm daân cuøng.

672

BAØI 106

Laõo oâng du töôøng taåu, Laõo phuï xuaát moân ngheânh, Laïi hoâ nhaát haø noä, Phuï ñeà nhaát haø khoå;2 Kieán phuï tieàn tri töø; Tam nam Nghieäp thaønh thuù, Nhaát nam phuï thö chí, Nhò nam taân chieán töû, Toàn giaû thaû du sinh, Töû giaû tröôøng dó hó. Thaát trung caùnh voâ nhaân, Duy höõu nhuõ haï toân, Höõu töû maãu vò khöù, Xuaát nhaäp voâ hoaøn quaàn. Laõo aãu löïc tuy suy, Thænh tuøng laïi daï quy, Caáp öùng Haø Döông dòch, Do ñaéc bò thaàn xuy! Daï cöõu ngöõ thanh tuyeät, Nhö vaên khaáp thanh yeát, Thieân minh ñaêng tieàn ñoà, Ñoäc döõ laõo oâng bieät.

Laïi: ngöôøi laøm vieäc trong nha moân, thöøa haønh meänh leänh do vò quan ñöùng ñaàu ñöa ra. 2 Nhaát haø noä, nhaát haø khoå: chöõ nhaát vöøa coù nghóa laø raát möïc, vöøa haøm yù kinh thaùn khi duøng tröôùc chöõ haø. Hai caâu thô: “Laïi hoâ nhaát haø noä, phuï ñeà nhaát haø khoå” haøm nghóa: “Keû laïi keâu sao maø giaän döõ theá, ngöôøi ñaøn baø keâu ca sao maø khoå sôû theá.”

673

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Keû laïi thoân Thaïch Haøo Toái gheù laïi nghæ taïi ñoàn Thaïch Haøo, Coù keû laïi baét ngöôøi ban ñeâm OÂng giaø voït töôøng chaïy, Baø giaø ra cöûa ñoùn, Keû laïi la quaùt giaän döõ, Baø giaø keâu ca sao khoå sôû theá. Nghe baø giaø baøy toû noãi nieàm: “Ba ñöùa con trai ñi thuù ôû Nghieäp thaønh, Vöøa coù moät ñöùa ñem thö ñeán, Noùi hai ñöùa vöøa môùi cheát traän, Ñöùa coøn thì soáng troäm (ñöôïc ngaøy naøo hay ngaøy aáy), Ñöùa cheát thì thoâi bieàn bieät muoân ñôøi. Neân baây giôø trong nhaø khoâng ngöôøi, Chæ coù ñöùa chaùu coøn buù, Vì coù con daïi meï khoâng ñi ñaâu ñöôïc, Hôn nöõa ra vaøo khoâng coù quaàn laønh. Giaø naøy söùc tuy keùm, Nhöng cuõng xin theo quan laïi veà ñoàn trong ñeâm nay, Ñeå kòp cung öùng vaøo vieäc quaân ñaát Haø Döông. Coù theå sung vaøo vieäc thoåi côm sôùm cho quaân só.” Ñeâm khuya tieáng noùi vaúng ñi töø laâu, Döôøng nhö nghe coù tieáng khoùc aám öùc. Trôøi saùng leân ñöôøng ra ñi, Chæ töø bieät moät mình oâng giaø. 674

BAØI 106

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

吏

LAÏI ° chöùc vuï phuï thuoäc, thöøa haønh trong nha moân – laøm vieäc quan Töø ngöõ

ª quan laïi, laïi boä, laïi muïc, thö laïi

捉

TROÙC ° baét laáy – naém laáy Töø ngöõ

ª troùc long (thaày ñòa lyù ), troùc naõ, troùc phaùt

翁

OÂNG ° tieáng goïi, toân xöng ngöôøi giaø – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª laõo oâng, toân oâng, tieân oâng

踰

DU ° vöôït qua

牆

TÖÔØNG ° böùc töôøng xaây baèng gaïch Töø ngöõ

ª töôøng bích, moân töôøng 675

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

迎

NGHEÂNH ° (nghinh) ngheânh tieáp, ñoùn röôùc – phía tröôùc maët – ñoaùn tröôùc yù ngöôøi khaùc Töø ngöõ

ª hoan ngheânh, ngheânh xuaân, ngheânh ñòch, ngheânh phong, ngheânh hoân, toáng cöïu ngheânh taân

辭

TÖØ ° lôøi vaên, ngoân töø – töø choái, khoâng nhaän – toá caùo – moät theå vaên coå cuûa Trung Hoa – moät theå thô coå cuûa Trung Hoa – quôû traùch, khieån traùch Töø ngöõ

ª töø bieät, töø chöùc, töø giaõ, töø nhöôïng, töø hoân

男

NAM ° con trai – ñaøn oâng – töôùc vò nhoû nhaát trong naêm töôùc: coâng töôùc, haàu töôùc, baù töôùc, töû töôùc vaø nam töôùc Töø ngöõ

ª nam heä, nam thanh nöõ tuù, nam nöõ höõu bieät

鄴

NGHIEÄP ° teân moät huyeän ngaøy xöa cuûa Trung Hoa, nay thuoäc tænh Hoà Nam – hoï ngöôøi Ñoàng aâm

業 ngaønh ngheà – sôï haõi – ñaõ roài – laøm ngheà

附

PHUÏ ° nhôø, döïa vaøo – göûi cho – theâm vaøo 676

BAØI 106

Töø ngöõ

ª phuï caän, phuï caáp, phuï dung, phuï löu

偷

DU ° (thaâu) laáy troäm – caåu thaû Töø ngöõ

ª du an

乳

NHUÕ ° caùi vuù – söõa tieát ra töø vuù – cho con buù – con thuù môùi sanh Töø ngöõ

ª nhuõ danh, nhuõ maãu, nhuõ cam

完

HOAØN ° toaøn veïn, ñaày ñuû – xong, heát – hoaøn taát, hoaøn thaønh – hoï ngöôøi – giao, noäp, ñoùng (thueá) Töø ngöõ

ª hoaøn bò, hoaøn hoàn, hoaøn keá, hoaøn myõ

裙

QUAÀN ° caùi quaàn, caùi vaùy Töø ngöõ

ª y quaàn, hoàng quaàn

嫗

AÅU ° baø laõo, baø giaø 677

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

歐 aåu ñaû: ñaùnh loän 嘔 möûa (aåu taû)

急

CAÁP ° mau gaáp – khaån thieát Töø ngöõ

ª caáp baùo, caáp nhieät, caáp tieán, caáp bieán, caáp toác

炊

XUY ° thoåi löûa cho chaùy buøng leân – naáu aên, naáu beá p Töø ngöõ

ª xuy phaïn, phanh xuy

途

ÑOÀ ° ñöôøng ñi, con ñöôøng – ñöôøng loái, höôùng ñi, muïc ñích theo ñuoåi Töø ngöõ

ª ñaïo ñoà, loä ñoà, tröôøng ñoà tri maõ löïc

678

BAØI 107

鷸蚌相爭趙伐燕。蘇代爲燕謂惠王曰︰今者臣來過易水蚌方出曝而鷸啄其肉。蚌合而拑其喙。鷸曰︰今日不雨，明日不雨即有死蚌。蚌亦謂鷸曰︰今日不出，明日不出即有死鷸。兩者不肯相捨，漁者得而幷擒之。今趙且伐燕，燕趙久相支以弊大衆。臣恐強秦之爲漁父者。故願大王熟思之。惠王曰︰善。 Dòch aâm

Duaät baïng töông tranh1 Trieäu phaït Yeân,2 Toâ Ñaïi3 vò Yeân vò Hueä vöông vieát: “Kim giaû thaàn lai, quaù Dòch thuûy,4 baïng phöông xuaát boäc 1

Baøi naøy trích trong Chieán quoác saùch. Trieäu vaø Yeân laø hai nöôùc chö haàu ñôøi Chieán quoác. Nöôùc Yeân ôû veà mieàn baéc Trung Hoa, Baéc Kinh ngaøy nay chính laø kinh ñoâ cuûa nöôùc Yeân ngaøy xöa. 3 Toâ Ñaïi laø moät bieän só thôøi Chieán quoác, em cuûa Toâ Taàn. Toâ Taàn laø ngöôøi khôûi xöôùng thuyeát Hôïp tung ñöôïc caùc nöôùc chö haàu tin theo vaø phong oâng laøm töôùng quoác caû 6 nöôùc, cuøng lieân minh choáng laïi nöôùc Taàn. 4 Soâng Dòch naèm giöõa hai nöôùc Yeân Trieäu, thuoäc veà ñòa phaän tænh Haø 2

679

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

nhi duaät traùc kyù nhuïc. Baïng hôïp nhi kieàm kyø ueá. Duaät vieát: ‘Kim nhaät baát vuõ, minh nhaät baát vuõ, töùc höõu töû baïng.’ Baïng dieäc vò duaät vieát: ‘Kim nhaät baát xuaát, minh nhaät baát xuaát, töùc höõu töû duaät.’ Löôõng giaû baát khaúng töông xaû. Ngö giaû ñaéc nhi tinh caàm chi. Kim Trieäu thaû phaït Yeân, Yeân Trieäu cöõu töông chi dó teä ñaïi chuùng. Thaàn khuûng cöôøng Taàn chi vi ngö phuû daõ. Coá nguyeän ñaïi vöông thuïc tö chi.” Hueä vöông vieát: “Thieän.” Dòch nghóa

Coø trai tranh nhau Nöôùc Trieäu ñaùnh nöôùc Yeân, Toâ Ñaïi vì nöôùc Yeân ñeán noùi vôùi vua Hueä vöông (nöôùc Trieäu) raèng: “Chuyeán naøy thaàn (töø nöôùc Yeân) ñeán ñaây ñi ngang qua soâng Dòch (ñöôïc chöùng kieán moät vieäc): Coù con trai ñang haù voû phôi naéng, con coø moå vaøo thòt. Trai kheùp voû keïp laáy moû coø. Coø noùi: ‘Hoâm nay khoâng möa, ngaøy mai khoâng möa, taát con trai phaûi cheát.’ Con trai cuõng baûo con coø raèng: ‘Ngaøy nay khoâng ruùt moû ra ñöôïc, ngaøy mai khoâng ruùt moû ra ñöôïc, taát con coø phaûi cheát.’ Hai con vaät khoâng chòu buoâng tha nhau, oâng laõo ñaùnh caù (gaëp) baét luoân caû caëp. Nay nöôùc Trieäu ñaùnh nöôùc Yeân, Yeân Trieäu cuøng choáng cöï nhau laâu ngaøy maø laøm cho daân chuùng meät moûi cheát choùc, thaàn e raèng nöôùc Taàn maïnh meõ kia seõ laøm oâng laõo ñaùnh caù vaäy. Neân raát mong nhaø vua nghó laïi.” Vua Hueä vöông khen phaûi.

Baéc ngaøy nay.

680

BAØI 107

GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

鷸

DUAÄT ° con coø Töø ngöõ

ª duaät baïng töông trì (xuaát phaùt töø caâu chuyeän trong baøi naøy) Ñoàng aâm

矞 ñeïp toát 遹 tuaân theo – thuaät baøy

蚌

BAÏNG ° con trai – con ngao Töø ngöõ

ª baïng chaâu, baïng thai, laõo baïng sinh chaâu (con trai giaø sinh ngoïc, duøng chuùc möøng ngöôøi ñaõ lôùn tuoåi sinh con quyù)

燕

YEÁN ° con chim eùn – yeân laëng – uoáng röôïu Töø ngöõ

ª yeán oanh, yeán saøo, yeán töôùc xöû ñöôøng

曝

BOÄ C ° phôi naéng Töø ngöõ

ª boäc boái, boäc hieán, boäc nhöït 681

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

暴 phôi ra (boäc loä) 爆 phaùo noå – ñaïn noå (boäc phaùt) 瀑 nöôùc treân nuùi chaûy xuoáng (boäc boá: thaùc nöôùc) 僕 ñaày tôù – tieáng töï khieâm xöng (noâ boäc)

啄

TRAÙC ° moå, caùch aên cuûa loaøi chim – caùi moû chim Töø ngöõ

ª nhaát traùc: moät mieáng aên Ñoàng aâm

卓 cao – ñöùng thaúng (traùc kieán) 琢 maøi ngoïc – trau gioài (ngoïc baát traùc baát thaønh khí) 斲 ñeõo caây

拑

KIEÀ M ° = 鉗 caùi kìm – haõm, chaën laïi, hieáp giöõ laáy – caëp, keïp, duøng kìm ñeå giöõ chaët laïi Töø ngöõ

ª kieàm cheá, kieàm haõm

喙

UEÁ ° caùi mieäng, caùi moàm, – moû chim – baøn noùi – thôû ngaén hôi Töø ngöõ

ª ueá tröôøng tam xích (moû daøi ba thöôùc: yù noùi ngöôøi hay noùi nhaûm, noùi nhieàu) 682

BAØI 107

漁

NGÖ ° ngöôøi ñaùnh baét caù, caâu caù Töø ngöõ

ª ngö phuû, ngö nhaân ñaéc lôïi, ngö oâng, ngö nghieäp

肯

KHAÚNG ° vui loøng, nhaän, chòu – ñoàng yù vôùi ñieàu gì – thöôøng hay xaûy ra Töø ngöõ

ª khaúng ñònh, khaúng quyeát, khaúng nhaän

幷

TÍNH ° (tinh) kieâm hôïp, cuøng nhau – ñeàu, cuøng – vöù t boû Töø ngöõ

ª thoân tính, kieâm tính

弊

TEÄ ° hö, xaáu – toài teä – raùch röôùi, khoâng coøn laønh laën – khoán khoù Töø ngöõ

ª teä baïc, teä chính, teä tuïc, ñoài teä, hö teä, bì teä

683

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 108

林肯寒微時林肯嘗爲某店僱員。一日有某婦來店購物。林肯稱量旣畢，合計美金二元零六分二釐半。婦照數付之，領物而去。及夜林肯結賬檢查賬目，始悉曾向某婦多取四分。心甚怏怏，即於黑夜冒雨走三四里送還之。 Dòch aâm

Laâm Khaúng haøn vi thôøi1 Laâm Khaúng thöôøng vi moã ñieám coá vieân, nhaát nhaät höõu moã phuï lai ñieám caáu vaät. Laâm Khaúng xöùng löôïng kyù taát, hôïp keá Myõ kim nhò nguyeân linh luïc phaân nhò ly baùn.2 Phuï chieáu soá phoù chi, laõnh vaät nhi khöù. Caäp daï Laâm Khaúng kieát tröôùng kieåm tra tröôùng muïc, thuûy taát taèng höôùng moã phuï ña thuû töù phaân, taâm thaäm öôûng öôûng, töùc ö haéc daï maïo vuõ taåu tam töù lyù toáng hoaøn chi. 1

Baøi naøy trích trong Taân tuyeån quoác vaên giaùo khoa thö. Laâm Khaúng, phieân aâm teân cuûa toång thoáng Hoa Kyø Abraham Lincoln, moät vò toång thoáng coù coâng trong vieäc giaûi phoùng noâ leä da ñen vaøo giöõa theá kyû thöù 19. 2 Luïc phaân nhò ly: phaân laø moät phaàn möôøi cuûa ñôn vò, ly laø moät phaàn traêm Ñoái vôùi ñoàng ñoâ-la thì phaân töùc laø haøo hay caéc, coøn ly töùc laø xu.

684

BAØI 108

Dòch nghóa

Laâm Khaúng thuûa haøn vi Laâm Khaúng töøng giuùp vieäc ôû moät tieäm buoân noï. Moät ngaøy kia, coù baø ñeán tieäm mua ñoà. Laâm Khaúng caân löôøng xong, tính goäp laïi laø ñoâ-la leû saùu haøo hai xu röôõi. Baø aáy theo ñuùng soá traû tieàn roài nhaän ñoà ra veà. Ñeán toái, Laâm Khaúng coäng soå, kieåm tra laïi soå saùch môùi roõ laø ñaõ laáy troäi cuûa baø aáy boán haøo, trong loøng raát khoù chòu, beøn ngay giöõa ñeâm toái, daàm möa ñi suoát ba boán daëm ñöôøng ñeå traû laïi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

店

ÑIEÁ M ° tieäm buoân, nôi baùn haøng Töø ngöõ

ª thöông ñieám, töûu ñieám, phaïn ñieám Ñoàng aâm

墊 = 垫 chìm xuoáng – neäm boâng ñeå ngoài hoaë c döïa – öùng tieàn tröôùc ñeå quyeát toaùn sau – cheát ñuoái

玷 hoøn ngoïc coù veát – ñieàu laàm loãi – khieám khuyeát (ñieám nhuïc) 坫 buïc ñaát ñeå cuùng teá – goùc nhaø

僱

COÁ ° ngöôøi laøm thueâ, ngöôøi giuùp vieäc – thueâ ngöôøi laøm Töø ngöõ

ª coá coâng (thueâ thôï) 685

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

購

CAÁU ° mua haøng Töø ngöõ

ª caáu maõi

稱

XÖÙNG ° (xöng) caân – caùi caân – thích ñaùng Töø ngöõ

ª xöùng chöùc, xöùng yù, xöùng hôïp, danh xöùng kyø thöïc Ñoàng aâm

秤 caùi caân

量

LÖÔÏNG ° ñong löôøng, ño löôøng – dung löôïng, söùc chöùa – soá löôïng Töø ngöõ

ª ñoä löôïng, dung löôïng, phaåm löôïng, löôïng löïc, löôïng vuõ bieåu Ñoàng aâm

諒 ñoaùn chaéc, nghó raèng – khoan thöù, chaâm chöôùc (löôïng thöù, löôïng tình)

亮 saùng, boùng – saùng leân – thaønh tín – phuï taù, phoø giuùp (minh löôïng)

兩 laïng, ñôn vò ño löôøng nhoû hôn caân (theo caân xöa laø moät phaàn möôøi saùu caân, theo caân môùi laø moät phaàn möôøi) 686

BAØI 108

畢

TAÁT ° xong, heát – ñeàu, heát thaûy, taát caû – teân sao trong nhò thaäp baùt tuù Töø ngöõ

ª taát nieân, taát caùnh, taát löïc, söï taát, taát nghieäp

元

NGUYEÂN ° khôûi ñaàu, baét ñaàu, ñaàu tieân – ngöôøi ñöùng ñaàu, caàm ñaàu – ñoàng baïc – moät trieàu vua Trung Hoa Töø ngöõ

ª nguyeân ñaùn, nguyeân laõo, nguyeân huaân, nguyeân saéc, nguyeân khí, nguyeân nieân, kyû nguyeân

零

LINH ° soá leû – soá khoâng – rôi ruïng, taøn taï – chuyeän vaët, leû teû Töø ngöõ

ª ñieâu linh, linh laïc, linh thuï (baùn leû)

釐

LY ° chænh lyù, söûa sang – nhoû beù – cai trò – moät phaàn möôøi cuûa phaân Töø ngöõ

ª ly caùch (söûa ñoåi laïi)

數

SOÁ ° (soå) soá ñeám, con soá – pheùp tính toaùn, moân toaùn hoïc pheùp taéc, quy luaät – taøi ngheä – vaän meänh 687

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª soá muïc, soá hieäu, soá hoïc, voâ soá, tích soá, ñònh soá, heä soá, soá phaän.

領

LAÕNH ° (lónh) caùi coå – coå aùo – chieác, caùi... – ñieàu khieån, ñoác suaát moïi vieäc – nhaän laõnh, nhaän laáy – hieåu ñöôïc söï chæ baûo, daïy doã Töø ngöõ

ª laõnh tuï, laõnh ñaïo, thoï laõnh, laõnh hoùa giao ngaân, laõnh binh, thoáng laõnh, laõnh thoå, laõnh vöïc Ñoàng aâm

冷 laïnh leõo – laïnh nhaït – thanh nhaøn (laõnh ñaïm) 嶺 ngoïn nuùi – ñænh nuùi coù ñöôøng ñi (Nguõ laõnh)

付

PHOÙ ° caáp cho, trao cho, giao phoù cho – chi tieâu tieà n baïc Töø ngöõ

ª giao phoù, phoù thaùc, phaân phoù Ñoàng aâm

傅 giuùp ñôõ, phuï vôùi – thaày daïy (thaùi phoù ) 副 baäc thöù, giöõ cöông vò phoù – phuï taù, giuùp ñôõ – xöùng hôïp vôùi – moät boä, moät ñoâi (phoù töôùng, phoù chuû tòch)

訃 baùo tang, baùo tin coù ngöôøi cheát (caùo phoù) 赴 tôùi döï, ñeán (phoù hoäi, phoù nhieäm) 688

BAØI 108

賬

TRÖÔÙNG ° = 帳 soå saùch, tính soå saùch Töø ngöõ

ª tröôùng muïc, tröôùng baï (soå saùch) Ñoàng aâm

悵 buoàn baõ (truø tröôùng) 漲 nöôùc lôùn – phoàng to leân (baønh tröôùng) 脹 buïng lôùn phình leân – phuø thuûng (thuûy tröôùng) 帳 giaêng maøn – caùi maøn (tröôùng haï)

查

TRA ° tra, xeùt, tìm kieám (查字典 tra töï ñieån) – soaùt laïi, kieåm soaùt Töø ngöõ

ª kieåm tra, tra khaûo, tra vaán Ñoàng aâm

渣 baõ, phaàn coøn laïi sau khi ñaõ eùp heát nöôùc ra (tra teã)

冒

MAÏO ° (maëc) che truøm – xoâng pha khoâng e sôï – giaû maïo – haáp taáp, voäi vaøng, laøm böøa Töø ngöõ

ª maïo hieåm, maïo phaïm, maïo danh, giaû maïo, maïo muoäi

檢

KIEÅ M ° tra tìm, kieåm tra – kieàm cheá – kieåm ñieåm – haïn cheá, giöõ ôû möùc thích hôïp 689

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª kieåm tra, kieåm ñieåm, kieåm soaùt, kieåm thaûo, haïnh kieåm, kieåm duyeät Ñoàng aâm

臉 (chieåm) goø maù 瞼 mí maét BAØI 109

物類平等齊田氏祖於庭，食客千人。中坐有獻魚雁者。田氏視之乃歎曰︰天之於民厚矣，殖五穀，生魚鳥以爲之用。衆客和之如響。鮑氏之子，年十二，進曰︰不如君言。天地萬物與我並生，類也。類無貴賤，徒以大小智力而相制，迭相食，非相爲而生之。人取可食者食之，豈天本爲人而生之。且蚊蚋噆人𦠄膚，虎狼食人肉，豈天本爲蚊蚋生人，爲虎狼生肉者哉。 690

BAØI 109

Dòch aâm

Vaät1 loaïi bình ñaúng2

Teà Ñieàn thò3 toå4 ö ñình, thöïc khaùch thieân nhaân. Trung toïa höõu hieán ngö nhaïn giaû. Ñieàn thò thò chi, naõi thaùn vieát: “Thieân chi ö daân haäu hó, thöïc nguõ coác, sinh ngö ñieåu dó vi chi duïng. Chuùng khaùch hoïa chi nhö höôûng. Baøo thò chi töû, nieân thaäp nhò, tieán vieát: “Baát nhö quaân ngoân. Thieân ñòa vaïn vaät döõ ngaõ tònh sinh, loaïi daõ. Loaïi voâ quyù tieän, ñoà dó ñaïi tieåu5 trí löïc nhi töông cheá, ñieät töông thöïc, phi töông vò nhi sinh chi. Nhaân thuû khaû thöïc giaû thöïc chi, khôûi thieân baûn vò nhaân nhi sinh chi. Thaû vaên nhueá traám nhaân cô phu, hoå lang thöïc nhaân nhuïc, khôûi thieân baûn vò vaên nhueá sinh nhaân, vò hoå lang sinh nhuïc giaû tai.”6

Chöõ vaät ôû ñaây chæ chung vaïn loaïi sinh ra trong trôøi ñaát, bao haøm caû loaøi ngöôøi, phaûi taïm dòch laø muoân loaøi ñeå khoâng sai yù. 2 Baøi naøy trích ôû Taân tuyeån Quoác vaên giaùo khoa thö. 3 Chöõ thò chæ hoï ngöôøi, Ñieàn thò laø nhaø hoï Ñieàn. Hoï cuøng ñi vôùi teân thì goïi laø 姓 tính, nhö trong 姓名 tính danh, coøn chæ chung taát caû hoï haøng thaân thuoäc thì goïi laø 族 toäc, nhö trong caùc tieáng gia toäc, toäc thuoäc. 4 Toå: leã cuùng oâng baø, hoaëc leã cuùng thaàn tröôùc khi ñi xa. Ngöôøi xöa tröôùc luùc xuaát haønh coù baøy leã cuùng thaàn ñöôøng saù, ñôøi sau nhaân theo ñoù thöôøng baøy tieäc röôïu ñaõi khaùch tröôùc khi ñi xa. Chöõ toå trong baøi laø chæ tieäc röôïu ñaõi khaùch. 5 Hai chöõ ñaïi tieåu cuøng boå nghóa cho hai chöõ trí löïc theo sau, neân hieåu ñuû laø ñaïi trí, tieåu trí, ñaïi löïc, tieåu löïc. Nhöng theo yù caû caâu maø hieåu thì muoán chæ bao goàm moïi khaû naêng töø khoân ngoan ñeán ngu muoäi, töø maïnh meõ ñeán yeáu ôùt, vì theá taïm dòch laø “trí khoân vaø söùc maïnh khaùc bieät”. 6 Hoï Ñieàn naém giöõ chöùc töôùng quoác nöôùc Teà, laø moät toäc hoï vöøa giaøu coù vöøa quyeàn theá, neân vieäc quan khaùch phuï hoïa theo laø deã hieåu. Ñieàu kyø laï laø moät ñöùa beù 12 tuoåi daùm leân tieáng noùi ngöôïc laïi, maø laäp luaän laïi saéc beùn, chaéc chaén, khoâng choã naøo coù theå baét beû ñöôïc.

691

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch nghóa

Muoân loaøi ñeàu bình ñaúng Hoï Ñieàn ôû nöôùc Teà cuùng toå, baøy tieäc ngoaøi saân, khaùch ñeán döï ñoâng ñeán nghìn ngöôøi. Trong soá khaùch coù ngöôøi mang caù vaø chim nhaïn ñeán bieáu. Hoï Ñieàn nhìn ñoà bieáu maø ca ngôïi raèng: “Trôøi ñoái vôùi loaøi ngöôøi thaät laø haäu tình, ñaõ sinh naêm gioáng luùa, laïi sinh chim caù ñeå giuùp thöùc aên cho ngöôøi.” Quan khaùch ñeàu nhao nhao phuï hoïa theo. Ñöùa con nhaø hoï Baõo, môùi möôøi hai tuoåi, thöa raèng: “Khoâng ñuùng nhö lôøi ngaøi noùi. Vaïn vaät trong trôøi ñaát cuøng sinh ra vôùi chuùng ta, cuøng trong muoân loaøi. Muoân loaøi khoâng coù cao quyù hay heøn haï, chæ laáy trí khoân vaø söùc maïnh khaùc bieät maø cheá ngöï nhau, cuøng aên thòt laãn nhau, khoâng phaûi vì nhau maø sinh ra. Loaøi ngöôøi duøng vaät naøo aên ñöôïc maø aên, haù phaûi ñaâu trôøi coát vì ngöôøi maø sinh ra vaät? Vaû laïi, loaøi muoãi, loaøi ve huùt maùu nôi da thòt ngöôøi, loaøi coïp, loaøi soùi aên thòt ngöôøi, phaûi ñaâu trôøi coát vì loaøi muoãi, ve maø sinh loaøi ngöôøi, vì gioáng coïp, soùi maø sinh thòt ngöôøi ñaáy ö?” GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

祖

TOÅ ° oâng baø, ngöôøi sinh ra cha meï – toå tieân, oâng baø töø nhieàu ñôøi tröôùc – ngöôøi saùng nghieäp, ngöôøi xöôùng khôûi ra moät hoïc thuyeát, moät toân giaùo – noi theo ñaïo ngöôøi tröôùc – leã cuùng thaàn ñöôøng saù Töø ngöõ

ª toå khaûo, toå maãu, toå phuï, toå tieân, giaùo toå, toå toâng 692

BAØI 109

獻

HIEÁN ° daâng phaåm vaät cho ngöôøi treân – ngöôøi hieàn taøi Töø ngöõ

ª coáng hieán, hieán thaân, hieán keá, vaên hieán

厚

HAÄU ° saâu daøy, haäu hó, noùi veà caùch ñoái xöû, tieáp ñaõi, traùi nghóa vôùi 薄 baïc – nhieàu, doài daøo, toát ñeïp hôn Töø ngöõ

ª haäu tình, haäu yù, noàng haäu, haäu ñaõi, troïng haäu

殖

THÖÏC ° sinh soâi, naûy nôû – sinh lôïi Töø ngöõ

ª thöïc daân, phoàn thöïc, sinh thöïc

穀

COÁ C ° caùc thöù haït luùa, haït baép, haït keâ... ñeàu goïi laø coác – aên löông – laønh, toát Töø ngöõ

ª nguõ coác, coác loaïi, coác khí, baát coác

和

HOØA ° hoøa hôïp nhau – hoøa nhaõ, eâm dòu – deïp boû tranh chaáp, laøm hoøa Töø ngöõ

ª hoøa bình, hoøa haûo, hoøa hôïp, hoøa thuaän, hoøa öôùc, ñieàu hoøa, dung hoøa 693

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

賤

TIEÄN ° ñeâ heøn, heøn haï, thaáp keùm – coi khinh, xem nheï – tieáng töï haï mình vôùi yù khieâm toán, khieâm nhöôïng Töø ngöõ

ª baàn tieän, ñeâ tieän, tieän thieáp, tieän só

迭

ÑIEÄ T ° daàn daø – laàn löôït, thay theá nhau – xaâm laán – thoaùt ra, soång ra Töø ngöõ

ª ñieät höng (laàn löôït theo nhau daáy leân) Ñoàng aâm

跌 vaáp teù – sai laàm 侄 chaùu goïi baèng chuù hoaëc baùc

蚊

VAÊN ° con muoãi

蚋

NHUEÁ ° loaøi ve, baùm treân da ñeå huùt maùu ñoäng vaät

噆

THAÛN ° duøng raêng maø caén – chích, ñoát (noùi veà loaøi muoãi reäp ñoát huùt maùu ngöôøi)

肌

CÔ ° = � baép thòt – lôùp da beân ngoaøi thòt 694

BAØI 110

Töø ngöõ

ª cô nhuïc, cô theå

膚

PHU ° da ngoaøi – naèm phía ngoaøi – thòt heo – thòt thaùi nhoû Töø ngöõ

ª bì phu

BAØI 110

不爲左右治民西門豹爲鄴令以廉潔治民而簡其左右。左右因惡之。居期年，上計。君收其璽。豹自請曰︰臣昔者不知所以治鄴，今臣得知矣。願請璽復以治鄴。不當，請伏斧鑕之罪。文侯復與之。豹因重斂百性急事左右。期年上計。文侯迎而拜之。豹對曰︰往年臣爲君治鄴而君奪臣璽。今臣爲左右治鄴而君拜臣。臣不能治矣。遂納璽而去。 695

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Dòch aâm

Baát vò taû höõu trò daân1 Taây Moân Baùo2 vi Nghieäp leänh, dó lieâm khieát trò daân nhi giaûn kyø taû höõu.3 Taû höõu nhaân oá chi. Cö cô nieân, thöôïng keá.4 Quaân thu kyø tyû. Baùo töï thænh vieát: “Thaàn tích giaû baát tri sôû dó trò Nghieäp, kim thaàn ñaéc chi hó. Nguyeän thænh tyû, phuïc dó trò nghieäp, baát ñöông, thænh phuïc phuû chaát chi toäi.” Vaên haàu5 phuïc döõ chi. Baùo nhaân troïng lieãm baùch tính, caáp söï taû höõu. Cô nieân, thöôïng keá. Vaên haàu ngheânh nhi baùi chi. Baùo ñoái vieát: “Vaõng nieân thaàn vò quaân trò Nghieäp6 nhi quaân ñoaït thaàn tyû. Kim thaàn vò taû höõu trò Nghieäp, nhi quaân baùi thaàn. Thaàn baát naêng trò hó.” Toaïi naïp tyû nhi khöù. Dòch nghóa

Khoâng vì keû taû höõu maø trò daân Taây Moân Baùo laøm quan leänh ñaát Nghieäp, laáy söï lieâm khieát trò daân maø leã laït sô saøi ñoái vôùi keû haàu caän hai beân 1

Baøi naøy trích trong Xuaân thu chieán quoác dò töø. Taây Moân Baùo: moät hieàn só ñôøi Chieán quoác, gioûi vieäc cai trò daân, töøng vì daân chuùng maø baøi tröø huû tuïc. 3 Giaûn kyø taû höõu: vì laáy thueá ít laïi khoâng nhaän hoái loä neân khoâng ñuû tieàn ñeå saém leã vaät cho caùc quan haàu caän cuûa vua. Chöõ kyø ôû ñaây khoâng thay cho Taây Moân Baùo maø thay cho vua, töùc Vaên haàu. 4 Cö cô nieân, thöôïng keá (cô nieân: ñuû moät naêm, giaùp naêm, thöôïng keá: taâu trình leân vua, keøm theo lôøi bình phaåm, khen cheâ): Caâu naøy goàm hai meänh ñeà ñoäc laäp vôùi hai chuû töø aån duïng khaùc nhau. 5 Töùc laø vua nöôùc Nguïy. 6 Vò quaân trò Nghieäp: laáy ñöùc lieâm khieát trò daân, ñöôïc daân meán chuoäng, nhö vaäy hoï seõ trung thaønh vôùi vua, neân noùi vì nhaø vua maø cai trò daân chuùng ôû ñaát Nghieäp. 2

696

BAØI 110

nhaø vua. Keû haàu caän nhaân ñoù gheùt oâng ta. OÂng giöõ chöùc ñöôïc moät naêm, hoï taâu baåm leân vua, vua thu hoài aán tín. Baùo töï xin vôùi vua raèng: “Thaàn tröôùc ñaây khoâng bieát caùch cai trò ñaát Nghieäp, baây giôø thì thaàn bieát roài. Mong nhaø vua cho nhaän laïi aán tín ñeå laïi cai trò ñaát Nghieäp. Neáu khoâng laøm noåi thì xin chòu toäi gia hình.” Vaên haàu giao aán laïi cho oâng ta. Baùo beøn ñaùnh thueá naëng traêm hoï ñeå cung phuïng keû haàu caän hai beân vua. Heát naêm, boïn naøy taâu baåm leân vua,1 Vaên Haàu ñoùn röôùc oâng veà maø toû loøng baùi phuïc. Baùo thöa raèng: “Naêm qua thaàn vì vua cai trò ñaát Nghieäp maø vua laïi ñoaït aán cuûa thaàn; nay thaàn vì keû haàu caän nhaø vua maø cai trò ñaát Nghieäp vua laïi ngheânh baùi thaàn. Vaäy thì thaàn khoâng theå naøo cai trò ñaát Nghieäp ñöôïc”. OÂng beøn noäp aán maø ñi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

潔

KHIEÁT ° trong saïch – laøm cho trong saïch Töø ngöõ

ª lieâm khieát, tinh khieát, khieát kyû Ñoàng aâm

栔 chaïm khaéc 挈 nhaéc leân 齧 gaëm baèng raêng (khieát xæ loaïi: loaøi gaëm nhaám) 1

Hai laàn taâu baåm cuûa boïn haàu caän beân vua coù hai taùc duïng traùi ngöôïc nhau, laø do söï öa gheùt khaùc nhau cuûa chuùng.

697

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

簡

GIAÛN ° theû tre duøng ñeå ghi cheùp vaøo thôøi kyø chöa coù giaáy – keùn choïn, löïa loïc – sô löôïc – trao chöùc quan – giaûn dò, qua loa, ñôn sô Töø ngöõ

ª giaûn saùch, giaûn löôïc, giaûn luyeän, ñôn giaûn, giaûn dò, giaûn tieän

期

CÔ ° (ky) thôøi gian moät naêm Töø ngöõ

ª cô phuïc (maëc ñoà tang ñeå tang 1 naêm), 期年 cô nieân (ñuû moät naêm, giaùp naêm), 期年之後 cô nieân chi haäu: sau moät naêm

璽

TÆ ° caùi aán cuûa vua, quan, con daáu – töø ñôøi Taàn veà sau chæ aán vua môùi goïi laø tæ Töø ngöõ

ª ngoïc tyû: caùi aán baèng ngoïc

伏

PHUÏC ° che ñaäy – aån naáp – neùp beân, naèm phuïc, cuùi xuoáng – chòu toäi Töø ngöõ

ª mai phuïc, aån phuïc, phuïc binh, phuû phuïc

斧

PHUÛ ° caùi rìu ñeå chaët caây – moät loaïi binh khí 698

BAØI 110

Töø ngöõ

ª phuû vieät (hình phaït cheùm ngang löng), phuû chaát (toäi phaûi gieát cheát)

鑕

CHAÁ T ° ñoøn keâ baèng saét duøng ñeå keâ ñaàu toäi nhaân leân maø cheùm

斂

LIEÃ M ° thu, goùp, keát tuï laïi – giaûm bôùt Töø ngöõ

ª thaâu lieãm, nguyeät lieãm, lieãm dung, lieãm tích

納

NAÏP ° thu vaøo – thu naïp – naïp thueá NGÖÕ PHAÙP Moät soá ñaë c ñieåm cuûa tieáng Haùn

Tieáng Haùn, cuõng nhö tieáng Vieät, laø loaïi ngoân ngöõ ñôn aâm tieát (monosyllabique), moãi tieáng chæ coù moät aâm ñuû phaùt bieåu troïn veïn moät yù nieäm. Söï phaùt trieån cuûa noù vì theá khaùc hôn nhieàu so vôùi caùc loaïi ngoân ngöõ ña aâm tieát (polysyllabique).1 Khuynh höôùng phaùt trieån cuû a noù ñi töø phöùc theå ñeán giaûn theå, töùc laø döïa treân nguyeân taéc toång hôïp ñeå giaûn löôïc taát caû nhöõng gì coù theå giaûn löôïc ñöôïc.

Phaân bieät cuï theå hôn, moãi töø trong ngoân ngöõ ñôn aâm tieát chæ goàm moät aâm duy nhaát, coøn vôùi tieáng ña aâm tieát thì moãi töø coù theå goàm moät hoaëc nhieàu aâm tieát (nhö tieáng Anh, tieáng Phaùp...)

699

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Chính ñaëc ñieåm naøy ñaõ laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng giuùp vaøo söï quy ñònh caáu taïo chöõ vieát theo loái bieåu yù. Veà maët ngöõ phaùp, caùch caáu taïo caâu cuõng do ñoù coù khuynh höôùng tìm ñeán söï giaûn löôïc nhö noùi treân. Sau ñaây laø moät vaøi ñaëc ñieåm chính. A. Tính caù ch aån duïng (tænh duïng, khuyeát duï ng)

1. Tröôøng hôïp raát thöôøng gaëp laø söï aån duïng chuû töø, nhaát laø trong thi ca: 潯陽江頭夜送客。Taàm döông giang ñaàu daï toáng khaùch: Beán Taàm döông ñeâm khuya tieãn khaùch (chuû töø khoâng ñöôïc neâu ra nhöng vaãn ngaàm hieåu ñöôïc). 2. Hoaëc aån duïng tuùc töø: 子曰︰參乎，吾道一以貫之。 Töû vieát: Saâm hoà! Ngoâ ñaïo nhaát dó quaùn chi: Khoång töû baûo (Taêng töû) raèng: Anh Saâm naøy! Ñaïo ta laáy moät moái maø thoâng suoát taát caû. (Hai chöõ Töû vieát ñöôïc hieåu ñaày ñuû laø Khoång töû vò Taêng töû vieát.) 3. Veà maët töø ngöõ, caùc giôùi töø cuõng raát thöôøng ñöôïc löôïc boû: 龐涓死此樹下。Baøng Quyeân töû thöû thuï haï: Baøng Quyeân cheát döôùi caây naøy (giôùi töø 於 ö sau chöõ 死 töû ñöôïc löôïc boû). 子立門前。Töû laäp moân tieàn: Ngöôøi con ñöùng tröôùc cöûa (löôïc boû chöõ 在 taïi tröôùc chöõ 門 moân). 4. Coù nhöõng töø ngöõ ñöôïc ruùt goïn töø moät töø ngöõ khaùc, neân do thoùi quen maø ñöôïc hieåu theo nghóa ñaày ñuû cuûa töø ngöõ khi chöa ruùt goïn, maëc duø veà maët hình thöùc thì nhöõng töø ngöõ ruùt goïn naøy khoâng coù ñuû yù nghóa ñoù. Ví duï: 天下 thieân haï mang nghóa nhö 天下之人 700

BAØI 110

thieân haï chi nhaân: ngöôøi ôû döôùi khaép baàu trôøi, 左右 taû höõu mang nghóa nhö 左右之人 taû höõu chi nhaân: ngöôøi haàu caän hai beân, 羊腸 döông tröôøng (trong caâu 莫仁於羊腸 maïc nhaân ö döông tröôøng: khoâng ñöôøng naøo hieàn baèng ñöôøng ngoaèn ngoeøo ) mang nghóa nhö 象羊腸之路 töôïng döông tröôøng chi loä: ñöôøng ngoaèn ngoeøo gioáng nhö ruoät deâ. 5. Meänh ñeà, caâu vaên cuõng thöôøng hay löôïc bôùt ñoäng töø hoaëc tính töø. (Xem laïi Baøi 23) B. Tính caù ch bieá n duïng

Cuøng moät töø ngöõ nhöng tuøy theo vò trí trong caâu maø coù theå giöõ nhöõng chöùc naêng khaùc nhau, chaúng haïn nhö: 1. Danh

töø

chuyeån

sang laøm ñoäng töø: 父其父，子其子 phuï kyø phuï töû kyø töû: hieáu kính ñôùi vôùi cha, thöông yeâu ñuøm boïc con treû, 老吾老以及人之老 laõo ngoâ laõo dó caäp nhaân chi laõo: kính troïng baäc giaø laõo cuûa ta cho tôùi baäc giaø laõo cuûa ngöôøi (caùc chöõ phuï, töû, laõo ñi tröôùc laø nhöõng ñoäng töø, caùc tieáng sau laø danh töø)

2. Danh töø chuyeån laøm traïng töø hay coù chöùc naêng nhö traïng töø: 沼視溟浡而杯視江湖 Chieåu thò minh boät nhi boäi thò giang hoà: Xem bieån baèng ao, coi soâng hoà nhö cheùn nhoû (chieåu vaø boâi laø danh töø chæ vaät, ôû ñaây giöõ chöùc naêng nhö traïng töø). 3. Tính caùch bieán duïng cuõng coù theå daãn ñeán söï bieán aâm cuûa nhieàu töø ngöõ, cho pheùp taïo theâm töø môùi chæ baèng caùch thay ñoåi aâm ñoïc cuûa moät töø saün coù. Vì theá, ngaøy xöa khi vieát phaûi 701

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

duøng theâm caùc voøng chuyeån thanh (bình thanh, thöôïng thanh, khöù thanh, nhaäp thanh) vôùi moät soá chöõ ñeå cho bieát chuùng ñöôïc ñoïc theo aâm naøo, vì nhö theá môùi hieåu ñuùng ñöôïc yù nghóa vaø chöùc naêng cuûa chuùng. Ví duï: cuøng moät chöõ 長, ñoïc aâm tröôøng nghóa laø daøi, coù voøng thöôïng thanh thì ñoïc thaønh aâm tröôûng nghóa laø lôùn. Töông töï, 衣 ñoïc y (caùi aùo) laø danh töø, coù voøng khöù thanh ñoïc laø yù (maëc aùo), chuyeån thaønh ñoäng töø; 敗 ñoïc aâm baïi (thua) laø töï ñoäng töø, coù voøng khöù thanh ñoïc thaønh baùi (ñaùnh thua, laøm cho thua) laø tha ñoäng töø; 上 ñoïc thöôïng (treân), coù voøng khöù thanh ñoïc thöôùng (leân, naâng cao leân); 下 ñoïc haï (döôùi thaáp), coù voøng khöù thanh ñoïc haù (xuoáng, haï thaáp xuoáng)... 4. Ngoaøi ra, söï phaùt trieån töø ngöõ coøn cho thaáy coù nhöõng nhoùm töø ngöõ quan heä gaàn guõi vôùi nhau veà caùc maët: caùch vieát, ngöõ nghóa vaø aâm ñoïc. Coù nghóa laø, töø moät töø coù saün, ngöôøi ta ñaõ phaùt trieån thaønh caùc töø môùi khaùc baèng caùch thay ñoåi daàn caùch vieát hoaëc aâm ñoïc vaø keøm theo ñoù laø nhöõng neùt nghóa môùi coù quan heä vôùi nghóa cuûa töø goác. Sau ñaây laø caùc ví duï minh hoïa cho nhaän xeùt naøy: Ví duï 1

長 tröôøng: daøi – gioûi 長 tröôûng: lôùn – nuoâi cho lôùn 張 tröông: giöông leân (laøm noù lôùn ra) 漲 tröôùng: nöôùc ñaày lôùn leân 702

BAØI 110

Ví duï 2

依 y: nöông 倚 yû: döïa 椅 yû: caùi gheá döïa Ví duï 3

之 chi: ñi ñeán 至 chí: ñeán 止 chæ: duøng 只 chæ: chæ coù C. Tính caù ch kieâm duïng

Moät soá töø coù theå kieâm giöõ nhieàu chöùc naêng khaùc nhau. Ñieàu naøy thöôøng rôi vaøo moät soá tröôøng hôïp sau: 1. Do söï thay theá cuûa moät töø cho nhöõng töø khaùc maø baûn thaân noù laø hình thöùc ruùt goïn. Ví duï: Trong caâu 子張書諸紳 Töû Tröông thö chö thaân (Töû Tröông cheùp lôøi noùi vaøo daûi aùo) chöõ 諸 chö laø ruùt goïn cuûa hai chöõ 之 chi vaø 於 ö, moät ñaïi danh töø vaø moät giôùi töø, neân chöùc naêng cuûa noù laø chöùc naêng cuûa hai tieáng hôïp laïi; chöõ 諸 chö trong caâu 不識有諸 baát thöùc höõu chö (chaúng bieát coù ñieàu aáy khoâng) laø ruùt goïn cuûa hai tieáng 之 chi vaø 乎 hoà, moät ñaïi danh töø vaø moät nghi vaán töø; chöõ 耳 nhó trong caâu 直好世俗之樂耳 tröïc hieáu theá tuïc chi nhaïc nhó (chæ ham chuoäng aâm nhaïc cuûa theá tuïc maø thoâi) laø ruùt goïn cuûa hai tieáng 而 nhi vaø 以 dó, giöõ chöùc naêng trôï töø gioáng nhö caû hai tieáng hôïp laïi. 703

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

2. Do söï tænh duïng moät soá tieáng, neân tieáng coøn laïi seõ kieâm nhieäm cuøng luùc nhieàu chöùc naêng. Ví duï: chöõ 莫 maïc trong caâu 莫我知也夫 maïc ngaõ tri daõ phuø (chaúng coù ai bieát ñeán ta caû) kieâm nhieäm coâng vieäc cuûa moät ñaïi danh töø vaø moät phuû ñònh töø, laø vì coù söï tænh duïng cuûa moät chöõ 人 nhaân tröôùc chöõ maïc, hoaëc moät chöõ 者 giaû theo sau chöõ tri. 3. Do keát hôïp nhieàu tröôøng hôïp, khoâng coøn phaân bieät roõ ñöôïc caùc tính caùch bieán duïng, kieâm duïng hay aån duïng. Ví duï: chöõ 無 voâ trong caâu 無處無之 voâ xöù voâ chi (khoâng nôi naøo khoâng coù vieäc aáy) coù theå xem laø bieán duïng, vì noù laø traïng töø phuû ñònh chuyeån laøm ñoäng töø phuû ñònh; cuõng coù theå xem laø tænh duïng, vì sau chöõ voâ coù theå laø söï tænh löôïc moät ñoäng töø höõu 有 (coù); cuõng coù theå xem laø kieâm duïng, vì ñoàng thôøi giöõ caû hai chöùc naêng, vöøa laø traïng töø vöøa laø ñoäng töø. BOÅ TUÙC TÖØ VÖÏNG VAÊN HOÙ A - GIAÙO DUÏC

文化 vaên hoùa: taát caû nhöõng gì tieâu bieåu cho vaên minh cuûa moät nöôùc vaø coù taùc duïng giaùo hoùa

文學 vaên hoïc: khaûo cöùu veà vaên chöông 文章 vaên chöông: baøi vaên – vieát ra thaønh vaên 文人 vaên nhaân: ngöôøi vieát vaên, neáu laø ngöôøi taøi gioûi veà vaên chöông thì goïi laø 文豪 vaên haøo, ngöôøi sôû tröôøng trong vieäc vieát vaên goïi laø 文士 vaên só 704

BAØI 110

詩士 thi só: ngöôøi sôû tröôøng trong vieäc laøm thô, cuõng goïi laø 詩家 thi gia, thi só coù taøi vaø noåi danh goïi laø 詩伯 thi baù hay 詩豪 thi haøo 樂士 nhaïc só: ngöôøi chuyeân veà aâm nhaïc 畫士 hoïa só: ngöôøi coù taøi veõ 詩歌樂劇 thi ca nhaïc kòch: caùc boä moân vaên ngheä ñöôïc phoái hôïp treân saân khaáu hieän ñaïi

創作品 saùng taùc phaåm: noùi taét laø taùc phaåm, laø nhöõng

vaên phaåm hay saûn phaåm ngheä thuaät khaùc (nhö hoäi hoïa, aâm nhaïc, kòch ngheä...

學界 hoïc giôùi: goïi chung nhöõng ngöôøi nghieân cöùu hoïc thuaät

學術 hoïc thuaät: vieäc phaùt trieån kieán thöùc hoïc vaán, ñöôïc duøng nhö chöõ 學問 hoïc vaán 學堂 hoïc ñöôøng: tröôøng hoïc 公立學校 coâng laäp hoïc hieäu: tröôøng coâng, do chính phuû laäp ra

私塾 tö thuïc: tröôøng tö, do tö nhaân laäp ra 大學院 ñaïi hoïc vieän: vieän ñaïi hoïc 小學章程 tieåu hoïc chöông trình: chöông trình tieåu hoïc, caáp I

中學第一級 trung hoïc ñeä nhaát caáp: caáp thöù nhaát ôû baäc trung hoïc, caáp II

中學第一級 trung hoïc ñeä nhò caáp: caáp thöù hai ôû baäc trung hoïc, caáp III

大學分科 ñaïi hoïc phaân khoa: caùc phaân khoa, moân hoïc khaùc nhau ôû ñaïi hoïc

705

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

講員 giaûng vieân: ngöôøi laøm coâng vieäc giaûng daïy ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc

學課 hoïc khoùa: baøi hoïc ôû nhaø tröôøng 科學 khoa hoïc: tieáng goïi chung caùc hoïc thuaät coù heä

thoáng nhö vaät lyù hoïc, hoùa hoïc, töï nhieân hoïc, toaùn hoïc, xaõ hoäi hoïc...

形學 hình hoïc: moân toaùn hoïc nghieân cöùu veà hình daïng, vò trí vaø söï lôùn nhoû cuûa vaät theå, tröôùc kia goïi laø 幾何學 kyû haø hoïc

算學 toaùn hoïc: ngaønh hoïc nghieân cöùu veà con soá vaø söï tính toaùn, bao goàm nhieàu moân nhö: soá hoïc, ñaïi soá hoïc, hình hoïc, tam giaùc löôïng, vi tích phaân...

物理學 vaät lyù hoïc: moân hoïc nghieân cöùu veà tính chaát vaän ñoäng, bieán hoùa cuûa vaät theå

化學 hoùa hoïc: moân hoïc nghieân cöùu veà baûn chaát vaät theå, söï caáu taïo cuûa vaät theå

自然學 töï nhieân hoïc: cuõng goïi laø 萬物學 vaïn vaät hoïc,

moân hoïc nghieân cöùu veà theá giôùi töï nhieân, töùc laø bao goàm caùc sinh vaät vaø phi sinh vaät coù trong thieân nhieân.

卒業 toát nghieäp: hoaøn taát chöông trình hoïc ôû moät tröôøng chuyeân moân

秀才 tuù taøi: thôøi kyø Haùn hoïc xöa kia, ngöôøi thi

Höông ñoã vaøo baäc thaáp goïi laø tuù taøi (thay cho chöõ maäu taøi coù xuaát xöù töø ñôøi Haùn beân Trung Hoa); ngaøy nay ñöôïc duøng ñeå chæ trình ñoä toát nghieäp baäc Phoå thoâng Trung hoïc, caáp III

舉人 cöû nhaân: ngöôøi ñoã khoa thi Höông ngaøy xöa goïi 706

BAØI 110

laø cöû nhaân, ngaøy nay ñöôïc duøng chæ trình ñoä toát nghieäp ôû moät soá tröôøng ñaïi hoïc

進士 tieán só: ngöôøi ñoã khoa thi Hoäi ngaøy xöa goïi laø

tieán só, ngaøy nay laø moät hoïc vò daønh cho caùc nghieân cöùu sinh baûo veä thaønh coâng luaän aùn tieán só tröôùc moät hoäi ñoàng coù thaåm quyeàn

碩士 thaïc só: trình ñoä toát nghieäp baäc cao hoïc (sau ñaïi hoïc)

醫科博士 y khoa baùc só: hay 博士 baùc só, trình ñoä toát nghieäp moät tröôøng ñaïi hoïc y khoa

先學禮後學文 tieân hoïc leã, haäu hoïc vaên: tröôùc tieân hoïc leã nghóa, sau môùi hoïc vaên chöông, yù noùi xem troïng leã nghóa hôn tri thöùc

一字爲師半字爲師 nhaát töï vi sö, baùn töï vi sö: moät chöõ cuõng laø thaày, nöûa chöõ cuõng laø thaày, yù noùi duø ñöôïc hoïc vôùi baäc thaày moät phaàn kieán thöùc nhoû nhoi, ít oûi ñeán ñaâu cuõng vaãn phaûi giöõ theo ñuùng quan heä thaày troø, vaãn phaûi bieát nhôù ôn thaày daïy

707

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAØI 111

菊花贊菊之所以可愛者以生於秋季之時也。其開也較百花爲遲。其時天氣已寒籬落風淒而此花仍欣欣向榮，有獨立不倚之態。晚秋香色此爲最佳。是故梅以冬而著其勁節，蘭以春而吐其幽香，荷以夏而標其淨植，菊亦以秋而舒其冷艷。宜乎陶淵明之愛菊也。 Dòch aâm

Cuùc hoa taùn1 Cuùc chi sôû dó khaû aùi giaû dó sinh ö thu quyù2 chi thôøi 1

Taùn: chöõ 贊 ngaøy nay vieát laø 讚, chæ moät theå vaên vieát ñeå xöng tuïng hay ca ngôïi. 2 Thu quyù: quyù coù nghóa laø muøa, nhö töù quyù laø boán muøa, laïi cuõng coù nghóa laø sau cuøng, roát heát. Theo thöù töï caùc ngöôøi con sinh ra trong moät nhaø thì ngöôøi sinh ra tröôùc heát (con tröôûng) goïi laø 孟 maïnh, sinh vaøo khoaûng giöõa (con thöù) goïi laø 仲 troïng, sinh ra sau cuøng (con uùt) goïi laø 季 quyù. Caùc thaùng trong moät muøa cuõng vaäy, thaùng ñaàu ñöôïc goïi laø 孟 maïnh, thaùng giöõa laø 仲 troïng, vaø thaùng cuoái laø 季 quyù. Ví duï: thaùng ñaàu muøa xuaân goïi laø maïnh xuaân, thaùng giöõa laø troïng xuaân, thaùng cuoái laø quyù xuaân. Thaùng cuoái muøa thu goïi laø quyù thu. Neáu ñaûo laïi maø noùi thu quyù thì ngöôøi ta coù theå hieåu laø muøa thu cuõng ñöôïc, maø hieåu laø cuoái muøa thu cuõng ñöôïc.

708

BAØI 111

daõ. Kyø khai daõ giaûo baùch hoa vi tri. Kyø thôøi thieân khí dó haøn, ly laïc phong theâ nhi thöû hoa nhöng haân haân höôùng vinh, höõu ñoäc laäp baát yû chi thaùi. Vaõn thu höông saéc thöû vi toái giai. Thò coá mai dó ñoâng nhi tröõ kyø kính tieát, lan dó xuaân nhi thoå kyø u höông, haø dó haï nhi tieâu kyø tònh thöïc, cuùc dieäc dó thu nhö thö kyø laõnh dieãm. Nghi hoà Ñaøo Uyeân Minh1 chi aùi cuùc daõ. Dòch nghóa

Lôøi khen ngôïi hoa cuùc Cuùc sôû dó ñaùng ñöôïc yeâu quyù laø vì sinh vaøo cuoái muøa thu. Noù troå hoa muoän maøng so vôùi traêm hoa khaùc. Vaøo khoaûng aáy khí trôøi ñaõ reùt, nhöng duø gioù buoát maø hoa vaãn xinh töôi môn môûn, coù daùng veû ñoäc laäp khoâng caäy döïa chi ai. Keå veà höông saéc cuûa tieát cuoái thu thì hoa cuùc laø ñeïp hôn caû. Vaäy cho neân, hoa mai vaøo muøa ñoâng maø toû baøy söï raén roûi, hoa lan vaøo muøa xuaân maø toûa ngaùt höông thôm, hoa sen nhaân muøa haï maø neâu cao söï trong saïch, hoa cuùc cuõng nhaân muøa thu maø phoâ veû ñeïp laïnh luøng. Thaûo naøo Ñaøo Uyeân Minh yeâu hoa hoa cuùc cuõng phaûi. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

贊

TAÙN ° giuùp ñôõ – khen ngôïi, ca tuïng – moät theå vaên Töø ngöõ

ª taùn trôï, taùn thaønh, taùn tuïng, taùn thöôûng 1

Ñaøo Uyeân Minh: töùc Ñaøo Tieàm, moät danh nhaân ñôøi Taán beân Trung Hoa, töø quan lui veà soáng ñôøi aån daät, taùnh öa thích hoa cuùc.

709

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

季

QUYÙ ° cuoái cuøng, roát heát – quaõng thôøi gian ba thaùng – nhoû, uùt (con caùi) Töø ngöõ

ª quyù haï (thaùng cuoái muøa haï, thaùng 6 aâm lòch), quyù xuaân (thaùng ba aâm lòch), quyù nam (con trai uùt)

較

GIAÛO ° (gieáu) so saùnh vôùi nhau – caïnh tranh nhau – hai soá tröø cho nhau – cuõng ñoïc laø hieäu vaø duøng laãn vôùi chöõ 校 Töø ngöõ

ª tæ giaûo, giaûo soá, hieäu soá (soá thaønh baøi toaùn tröø), löôïng giaûo, giaûo giaù Ñoàng aâm

狡 gian hoaït – toát ñeïp (giaûo hoaït) 絞 laáy daây thaét laïi – thaét coå cho cheát (xöû giaû o: toäi bò thaét coå ñeán cheát, giaûo hình)

咬 nghieán – nhai (giaûo nha: nghieán raêng)

淒

THEÂ ° buoàn baõ – tòch mòch – lanh leõo Töø ngöõ

ª theâ thaûm, theâ löông

仍

NHÖNG ° nhö cuõ, khoâng thay ñoåi – laäp laïi nhieàu laàn lieân tieáp (chaùu raát xa ñôøi goïi laø nhöng toân, laáy yù ñaõ qua 710

BAØI 111

nhieàu ñôøi roài) – lieân töø: neân, roài, vì theá maø... – laïi coøn, maø laïi... Töø ngöõ

ª nhöng cöïu, nhöng nhieân (y nhö cuõ), nhöng toân

榮

VINH ° caây coû toát töôi, traùi vôùi chöõ 枯 khoâ – phoàn vinh, thònh vöôïng – vinh quang, veû vang, traùi vôùi chöõ 辱 nhuïc Töø ngöõ

ª vinh hoa, vinh hieån, vinh haïnh, vinh quang, vinh danh, vinh dieäu

倚

YÛ ° döïa caäy, nöông vaøo Töø ngöõ

ª yû laïi, yû voïng, yû troïng, yû theá Ñoàng aâm

綺 taám vaûi nhieàu saéc – ñeïp ñeõ – theâu thuøa 椅 teân caây – gheá döïa

態

THAÙI ° veû ngoaøi – söï baøy toû ra Töø ngöõ

ª hình thaùi, thaùi ñoä, tö thaùi

香

HÖÔNG ° muøi thôm – thôm

711

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª höông aùn, höông lieäu, höông ñaêng (nhang vaø ñeøn), u höông (muøi thôm u nhaõ), höông linh

佳

GIAI ° toát, ñeïp – hay – ngon Töø ngöõ

ª giai nhaân, giai phaåm, giai tieát, giai thoaïi, giai taùc, giao aâm

勁

KÍNH ° (caûnh) cöùng coûi – maïnh meõ Töø ngöõ

ª kính tieát: söùc chòu ñöïng beàn bæ khoâng chòu khuaát phuïc tröôùc uy löïc

幽

U ° vaéng veû – yeân laëng – saâu kín, toái taêm, traù i nghóa vôùi chöõ hieån 顯 Töø ngöõ

ª aâm u, u aùm, u minh, u saàu, thaâm u, u tòch, u uaát

標

TIEÂU ° (phieâu) caùi neâu – ngoïn caây – neâu ra cho moïi ngöôøi thaáy Töø ngöõ

ª tieâu ñeà, muïc tieâu, tieâu baûn, tieâu chuaån, tieâu chí 712

BAØI 111

淨

TÒNH ° (tónh) trong saïch, khoâng nhô bôïn – gaïn cho trong – ngöôøi veõ maët laøm heà trong tuoàng haùt Töø ngöõ

ª tònh taâm, tònh ñoä, khieát tònh

植

THÖÏC ° caây coái – troàng caây – baøy ñaët ra, döïng leân Töø ngöõ

ª thöïc vaät, thöïc ñöùc (vun troàng ôn ñöùc)

舒

THÖ ° (thô) daõn ra, duoãi ra – thö thaùi, thaûnh thôi – thong thaû, chaäm raõi – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª thö hoaõn, thö thaùi, thö söôùng (thoaûi maùi)

冷

LAÕNH ° laïnh leõo – thanh nhaøn – laïnh nhaït, khoâng ñaäm ñaø Töø ngöõ

ª laõnh cung, laõnh ñaïm, laõnh laïc, thanh laõnh

艷

DIEÃ M ° xinh ñeïp, dieãm leä (noùi veà nhan saéc phuï nöõ) Töø ngöõ

ª dieãm leä, dieãm aûo, kieàu dieãm, dieãm my, dieãm tình tieåu thuyeát 713

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

豔 töôi ñeïp, loäng laãy – ngöôøi con gaùi ñeïp – tình yeâu

陶

ÑAØO ° vui veû – laøm ñoà saønh, ñoà goám – nhaøo naën, un ñuùc ra Töø ngöõ

ª ñaøo luyeän, ñaøo chuù, ñaøo taïo

BAØI 112

緹縈救父漢受顧生聽長卑稱當死復

文刑視男之安父其受者續

帝詔五急獨。親廉戮不。

時監女時自她治潔。可旣

淳在而不悲上任。卑復刑

于長歎能泣文時今甚生之

意安曰濟即帝齊不悲，後

714

有。︰事跟書國幸之刑如

罪臨生。隨云之犯。者欲

應別女緹父︰人法夫不改

當時不縈到當皆應人得過

BAØI 112

亦婢改書父

不役過，罪

可以從不及

得免新勝除

也父之悲廢

。罪日感肉

卑，。，刑

願使文遂。

舍卑帝詔

身父一赦

爲得看其

Dòch aâm

Ñeà Oanh cöùu phuï1 Haùn Vaên ñeá thôøi,2 Thuaàn Vu YÙ höõu toäi, öng ñöông thoï hình, chieáu giam taïi Tröôøng An.3 Laâm bieät thôøi, coá thò nguõ nöõ nhi thaùn vieát: “Sinh nöõ baát sinh nam, caáp thôøi baát naêng teá söï.” Ñeà Oanh thính chi, ñoäc töï bi khaáp, töùc ngaân tuøy phuï ñaùo Tröôøng An. Tha4 thöôïng Vaên ñeá thö 1

Chuyeän naøy trích trong Lieät nöõ truyeän. Trieàu Haùn cuûa Trung Hoa baét ñaàu töø ñaàu theá kyû thöù hai tröôùc Coâng nguyeân vaø chaám döùt vaøo cuoái theá kyû hai sau Coâng nguyeân. Nöôùc ta chòu söï ñoâ hoä cuûa Trung Hoa cuõng baét ñaàu trong trieàu ñaïi naøy. Chöõ vieát cuûa Trung Hoa ñöôïc goïi laø chöõ Haùn laø goïi theo teân trieàu ñaïi naøy. Trong thôøi kyø naøy, Trung Hoa giao thöông vôùi caùc nöôùc AÁn Ñoä, Ba Tö, A Raäp... neân caùc nöôùc naøy goïi ngöôøi Trung Hoa laø ngöôøi Haùn. Vua Vaên ñeá nhaø Haùn laø moät vò vua noåi tieáng nhaân ñöùc vaøo giai ñoaïn ñaàu nhaø Haùn. Chính trong thôøi vua naøy coù söù thaàn nhaø Haùn laø Luïc Giaû sang thuyeát phuïc Trieäu Ñaø nöôùc ta veà thaàn phuïc nhaø Haùn. 3 Tröôøng An: kinh ñoâ nhaø Haùn, ngaøy nay thuoäc huyeän Tröôøng An, tænh Thieåm Taây, Trung Hoa. 4 Chöõ 她 tha laø moät caùch vieát khaùc cuûa chöõ 他, laø nhaân vaät ñaïi danh töø ngoâi thöù ba, duøng ñeå chæ phaùi nöõ. Noùi veà phaùi nam thì duøng chöõ 他, chæ veà con vaät thì duøng chöõ 牠, chæ veà ñoà vaät thì duøng chöõ 它. Caùc chöõ 她, 他, 它 laø nhöõng chöõ môùi coù gaàn ñaây vaø duøng nhieàu trong baïch thoaïi, ñeàu ñoïc laø tha. 2

715

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

vaân: “Ñöông ty1 phuï thaân trò nhaäm thôøi, Teà quoác chi nhaân giai xöng kyø lieâm khieát. Kim baát haïnh phaïm phaùp, öng ñöông thoï luïc. Ty thaäm bi chi. Phuø nhaân, töû giaû baát khaû phuïc sinh, hình giaû baát ñaéc phuïc tuïc, kyù hình chi haäu nhö duïc caûi quaù dieäc baát khaû ñaéc daõ.2 Ty nguyeän xaû thaân vi tyø dòch dó mieãn phuï toäi, söû ty phuï ñaéc caûi quaù tuøng taân chi nhaät.” Vaên ñeá nhaát khaùn thö, baát thaêng bi caûm, toaïi chieáu xaù kyø phuï toä i, caäp tröø pheá nhuïc hình.3 Dòch nghóa

Ñeà Oanh cöùu cha Veà thôøi vua Vaên ñeá nhaø Haùn, Thuaàn Vu YÙ phaïm toäi ñaùng gia hình. Vua xuoáng chieáu giam taïi Tröôøng An. Luùc töø bieät vôï con, oâng ngoaùi nhìn naêm ñöùa con gaùi maø than raèng: “Sinh con gaùi khoâng sinh con trai, ñeán luùc coù vieäc khaån caáp khoâng ñôõ ñaàn ñöôïc gì.” Ñeà Oanh nghe vaäy, rieâng töï buoàn khoùc, lieàn theo cha ñeán Tröôøng An. Naøng daâng leân vua Vaên ñeá böùc thö noùi raèng: “Ñang luùc cha thieáp trò nhieäm, ngöôøi nöôùc Teà ñeàu khen laø lieâm khieát. Nay chaúng may bò toäi ñaùng gia hình, thieáp töï laáy laøm ñau buoàn laém. OÂi, con ngöôøi ta, khi ñaõ cheát thì khoâng theå naøo soáng laïi, bò gia hình roài thì khoâng theå trôû laïi nhö xöa. Sau khi bò gia hình thì duø coù muoán aên naên söûa loãi cuõng khoâng coøn laøm theá naøo hoái caûi ñöôïc nöõa. Thieáp nguyeän baùn mình laøm ñöùa noâ tyø ñeå chuoäc toäi cho cha, khieán cho

Ty, tieáng khieâm xöng, töï haï thaáp mình: keû heøn moïn naøy, keû ty tieän naøy. Chöõ hình coù nghóa chung chæ caùc hình phaït ñoái vôùi ngöôøi coù toäi, nhöng laáy yù trong caâu naøy maø xeùt thì laø chæ ñeán caùc loaïi nhuïc hình chaët tay hoaëc chaët chaân, neân môùi noùi “hình giaû baát ñaéc phuïc tuïc...” 3 Trong truyeän Kieàu coù caâu: “Daâng thô ñaõ theïn naøng Oanh” laø chæ ñeán söï vieäc cuûa naøng Ñeà Oanh trong chuyeän naøy. 2

716

BAØI 112

cha thieáp coøn coù dòp söûa loãi ñoåi môùi neân ngöôøi höõu ích.” Vaên ñeá xem thö xong khoân xieát caûm ñoäng, beøn xuoáng chieáu tha toäi cho cha naøng vaø baõi boû nhuïc hình. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

緹

ÑEÀ ° maøu vaøng hôi pha ñoû – luïa maøu vaøng hôi ñoû – ñaát maøu vaøng pha ñoû Töø ngöõ

ª ñeà kî 緹騎 voõ só thôøi xöa quaøng khaên ñoû

縈

OANH ° quyeän laáy, xoay quanh, quaán quanh – baän loøng

帝

ÑEÁ ° vua – ñaáng chuû teå Töø ngöõ

ª thöôïng ñeá, hoaøng ñeá, ñeá vöông, ñeá quoác, ñeá ñoâ, ñeá cheá Ñoàng aâm

締 thaét laïi khoâng môû ra (ñeá giao) 諦 thaåm xeùt

淳

THUAÀN ° thaät thaø, chaát phaùc, moäc maïc – giöõ nguyeân nhö ban ñaàu, khoâng pha troän 717

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª thuaàn khieát, thuaàn chaát, thuaàn phong, thuaàn phaùt, tinh thuaàn

刑

HÌNH ° pheùp xöû trò ngöôøi coù toäi theo luaät ñònh, hình phaït – tra taán Töø ngöõ

ª hình luaät, hình phaùp, gia hình, hình söï

詔

CHIEÁU ° leänh vua ban xuoáng – ñieàu sai baûo, daïy baûo cuûa ngöôøi treân ñoái vôùi keû döôùi Töø ngöõ

ª chieáu meänh, chieáu chæ, chieáu leänh, chieáu thö, chieáu duï

監

GIAM ° giam giöõ, caàm giöõ – nhaø tuø, nôi giam giöõ keû coù toäi Töø ngöõ

ª giam caàm, giam haõm, giam thaát, giam haäu (taïm giam chôø xeùt laï i), giam cöùu Ñoàng aâm

緘 bòt laïi – phong nieâm laïi – thö töø

濟

TEÁ ° ñöa ñoø qua soâng – beán ñoø – cöùu giuùp – teân soâng 718

BAØI 112

Töø ngöõ

ª teá ñoä, chaån teá, cöùu teá, y teá Ñoàng aâm

際 hoäi, hoïp laïi – giao thieäp – beân bôø – ñöùng ôû giöõa (giao teá)

細 nhoû (vi teá)

跟

NGAÂN ° (caân) ñi theo chaân ai – goùt chaân Ñoàng aâm

銀 baïc, kim loaïi coù saéc traéng – tieàn baïc – saéc traéng nhö baïc (ngaân haø, thuûy ngaân, ngaân khoá)

她

THA ° ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù ba, duøng chæ phaùi nöõ: coâ aáy, chò aáy, baø aáy...

卑

TY ° heøn haï – thaáp keùm – nhoû nhen – tieáng töï khieâm Töø ngöõ

ª ty tieän, ty tieåu

幸

HAÏN H ° may maén – haïnh phuùc – mong moûi – vui möøng Töø ngöõ

ª haïnh phuùc, haïnh söï, haïnh ngoä, haân haïnh, baát haïnh 719

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

行 neát na (ñöùc haïnh, ñaïo haïnh) 杏 caây haïnh – caây maän (haïnh nhaân)

戮

LUÏC ° gieát cheát – chung söùc, hôïp löïc – laøm nhuïc Töø ngöõ

ª tru luïc: gieát cheát taát caû

改

CAÛI ° söûa ñoåi, thay ñoåi Töø ngöõ

ª canh caûi, caûi caùch, caûi löông, caûi thieän, hoaùn caûi, caûi quaù, caûi aùc tuøng thieän

婢

TYØ ° ñöùa ôû gaùi Töø ngöõ

ª noâ tyø, thò tyø, nöõ tyø

免

MIEÃN ° mieãn boû – tha cho, khoûi phaûi – khoâng ñöôïc, ñöøng Töø ngöõ

ª mieãn chaáp, mieãn leä, mieãn dòch, mieãn nhieãm, baát mieãn, mieãn phí, mieãn thueá, mieãn toäi 720

BAØI 112

Ñoàng aâm

勉 gaéng söùc – khuyeân ngöôøi gaéng söùc (mieãn cöôõng, khuyeán mieãn)

看

KHAÙN ° xem, coi ngoù – giöõ gìn – ñaõi ngoä Töø ngöõ

ª khaùn giaû, khaùn ñaøi, khaùn troïng, khaùn beänh

赦

XAÙ ° tha toäi – buoâng thaû ra – tha cho Töø ngöõ

ª aân xaù, ñaïi xaù, xaù toäi, xaù mieãn, xaù höïu

除

TRÖØ ° baäc theàm – tröø boû – bôùt ñi – pheùp toaùn chia – phong chöùc, boå nhieäm chöùc quan Töø ngöõ

ª khai tröø, pheá tröø, ngoaïi tröø, tröø tòch 除夕(ñeâm cuoái naêm), 除籍 tröø tòch (xoùa teân trong soå boä), tröø khöû, tröø phi, dieät tröø, höng lôïi tröø haïi

悲

BI ° buoàn raàu – thöông xoùt Töø ngöõ

ª bi ai, bi thaûm, bi caûm, bi ca, töø bi, bi quan 721

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Ñoàng aâm

碑 caùi bia – ghi (bi chí, bi danh)

勝

THAÊNG ° (thaéng) coù theå kham noåi – xueå, xieát Töø ngöõ

ª baát thaêng bi: noåi buoàn khoâng xieát

BAØI 113

觀刈麥詩白居易田家少閒月五月人倍忙夜來南風起小麥覆隴黃婦姑荷簞食童稚携壺漿相隨響田去 722

BAØI 113

丁壯在南岡足蒸暑土氣背灼炎天光力盡不知熱惟惜夏日長復有貧婦人抱子在其旁右手秉遺穗左臂懸敝筐聽其相顧言聞者爲悲傷家田輸稅盡拾此充饑腸今我何功德曾不事農桑 723

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

吏祿三百石歲晏有餘糧念此私自愧盡日不能忘 Dòch aâm

Quan ngaûi maïch thi Baïch Cö Dò1 Ñieàn gia thieåu nhaøn nguyeät, Nguõ nguyeät nhaân boäi mang.2 Daï lai nam phong khôûi, Tieåu maïch phuù luõng hoaøng. Phuï coâ haï ñan töï, Ñoàng tró hueà hoà töông,3 1

Qua baøi thô naøy, chuùng ta thaáy ñöôïc raèng Baïch Cö Dò tuy laøm quan maø vaãn giaøu loøng thöông xoùt daân chuùng ngheøo khoå. 2 Chöõ 倍 boäi xöa kia coù nghóa laø gaáp ñoâi, gaáp naêm thì duøng chöõ 徙 tyû, gaáp möôøi thì duøng chöõ 什 thaäp, gaáp traêm thì duøng chöõ 佰 baù. Nhöng veà sau chöõ boäi ñöôïc duøng ñeå chæ moät soá löôïng gaáp nhieàu laàn, khoâng xaùc ñònh laø bao nhieâu. Ví duï: boäi soá, baùch boäi, thaäp boäi... Ñeå xaùc ñònh roõ, ngöôøi ta cuõng coøn duøng nhöõng caùch noùi nhö boäi nhò (gaáp ñoâi), boäi tam (gaáp ba)... 3 Nhöõng tieáng: ñan töï, hoà töông voán coù xuaát xöù töø laâu ñôøi trong Kinh Thö vaø saùch Maïnh töû, nhöng caáu truùc cuûa chuùng coù phaàn hôi laï laø ngöôïc laïi vôùi caùc keát caáu khaùc trong chöõ Haùn. Neáu hieåu theo caáu truùc thoâng thöôøng thì phaûi laø: côm gioû, nöôùc baàu, nhöng ôû ñaây nghóa ñuùng laïi laø gioû côm, baàu nöôùc.

724

BAØI 113

Töông tuøy höôùng ñieàn khöù. Ñinh traùng taïi nam cöông, Tuùc chöng thöû thoå khí, Boái chöôùc vieâm thieân quang. Löïc taän baát tri nhieät, Duy tích haï nhaät tröôøng. Phuïc höõu baàn phuï nhaân, Baõo töû taïi kyø haøng, Höõu thuû bænh di tueä, Taû tí huyeàn teä khuoâng, Thính kyø töông coá ngoân, Vaên giaû vò bi thöông. Gia ñieàn thaâu thueá taän,1 Thaäp thöû sung cô tröôøng. Kim ngaõ haø coâng ñöùc, Taèng baát söï noâng tang, Laïi loäc tam baùch thaïch,2 Tueá yeán höõu dö löông. Nieäm thöû tö töï quyù, Taän nhaät baát naêng vong. Dòch nghóa

Baøi thô xem gaët luùa 1

Thaâu thueá 輸稅, cuõng ñoïc laø du thueá: ñoùng thueá, ñoàng nghóa vôùi noäp thueá, phaân bieät vôùi 收稅 thaâu thueá laø thu nhaän tieàn thueá do ngöôøi khaùc noäp. 2 Thaïch: ñôn vò ñong löôøng, baèng 10 ñaáu, hay 100 thöng. Cuõng duøng chæ ñôn vò troïng löôïng, moät thaïch baèng 120 caân.

725

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Nhaø noâng ít thaùng raûnh, thaùng naêm ngöôøi ta caøng baän roän gaáp boäi. Toái laïi gioù nam thoåi, luùa tieåu maïch traûi vaøng ñaày ñoàng. Caùc baø caùc coâ quaûy gioû côm, treû em xaùch baàu nöôùc, cuøng luõ löôït keùo ra ñoàng. Trai traùng ôû goø phía nam, chaân nung hôi ñaát noùng, löng ñoát aùnh naéng noàng, taän löïc laøm vieäc neân khoâng bieát noùng, chæ lo tieác ngaøy muøa haï daøi. Laïi coù ngöôøi ñaøn baø ngheøo, aüm con theo moät beân, tay phaûi caàm boâng luùa soùt, caùnh tay traùi mang gioû raùch, nghe hoï ñoaùi nhìn nhau noùi chuyeän, khieán ngöôøi nghe phaûi ñoäng loøng thöông caûm: “Luùa ruoäng nhaø noäp thueá heát, baây giôø phaûi nhaët luùa soùt naøy ñeå aên ñôõ ñoùi.” Nay ta xeùt mình coù coâng ñöùc gì, laïi chaúng töøng lo vieäc noâng tang, theá maø boång loäc laøm quan tôùi ba traêm thaïch. 726

BAØI 113

Cuoái naêm löông thöïc coøn thöøa thaûi. Nghó ñeán ñoù maø loøng rieâng töï laáy laøm hoå theïn. Suoát ngaøy khoâng theå naøo queân ñöôïc. GIAÛI THÍCH TÖØ NGÖÕ

刈

NGAÛI ° caét coû, caét luùa – caét ñöùt – döùt boû – gieát cheát Ñoàng aâm

艾 caây ngaûi cöùu, duøng laøm thuoác chöõa beänh – ñeïp toát – ngöôøi giaø töø naêm möôi tuoåi trôû leân – toát ñeïp

簞

ÑAN ° (ñôn) gioû tre ñeå ñöïng côm (loaïi troøn goïi laø ñan, loaïi vuoâng goïi laø 筥 cöû) Töø ngöõ

ª ñan töï bieàu aåm 簞食瓢飲: aên côm gioû uoáng nöôùc baàu: noùi vieäc vui soáng trong caûnh ngheøo, ñan töï hoà töông: côm gioû nöôùc baàu

童

ÑOÀNG ° treû nhoû, chöa ñeán tuoåi tröôûng thaønh – troïc (ñaàu khoâng coù toùc) – troïc, truïi (nuùi khoâng coù caây coû) Töø ngöõ

ª ñoàng töû, nhi ñoàng, ñoàng tieän

稚

TRÓ ° = 稺 treû con – non nôùt 727

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª aáu tró, tró töû, aáu tró vieân Ñoàng aâm

雉 chim tró, loaøi chim coù boä loâng ñeïp, ñuoâi daøi 痔 beänh tró, thöù beänh ôû giang moân 豸 (traïi) loaïi saâu boï hay coân truøng coù chaân goïi laø 虫 truøng, khoâng coù chaân laø 豸 tró

携

HUEÀ ° mang theo, ñem theo – naém tay daét ñi – nhaác leân, ñöa leân – lìa, caùch ra, phaân ly Töø ngöõ

ª ñeà hueà Ñoàng aâm

畦 moät khu ruoäng

壺

HOÀ ° bình ñöïng nöôùc, ñöïng röôïu – moät thöù traùi aên ñöôïc, töông töï nhö traùi baàu Töø ngöõ

ª ñoàng hoà, hoà töông (baàu nöôùc)

嚮

HÖÔÙNG ° höôùng veà, nhaém tôùi – höôùng daãn Töø ngöõ

ª höôùng ñaïo (ngöôøi ñöa ñöôøng, daãn ñöôøng) höôùng minh (luùc maët trôøi moïc) 728

BAØI 113

丁

ÑINH ° vò thöù tö trong thaäp can – ñôn vò ñeám soá ngöôøi – trai traùng Töø ngöõ

ª ñinh traùng, ñinh ñieàn, ñinh nieân Ñoàng aâm

疔 caùi nhoït moïc treân da coù ñaàu nhoïn, thöôøng goïi laø

nhoït ñaàu ñinh 釘 caùi ñinh saét (ñeå ñoùng vaøo ñoà goã) 仃 moät mình – aâm khaùc laø ñính: say röôïu ñeán möùc khoâng bieát gì nöõa, say khöôùt 叮 ñinh ninh 叮嚀: khaêng khaêng – daën ñi daën laïi

岡

CÖÔNG ° söôøn nuùi – caùi ñoài, goø ñaát Töø ngöõ

ª Ngoïa long cöông, cao cöông Ñoàng aâm

剛 cöùng raén (cöông cöôøng, kieân cöông) 疆 choã ranh giôùi ñaát ñai (bieân cöông) 綱 caùi gieàng löôùi – phaàn troïng yeáu (cöông laõnh, cöông yeáu)

繵 cöông ngöïa – daây buoäc ngöïa

蒸

CHÖNG ° boác leân, bay leân – naáu caùch thuûy, chöng, caát – caây ñuoác – cuûi nhoû – leã teá veà muøa ñoâng 729

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª chöng phaùt, chöng khí, huaân chöng

背

BOÁI ° (boäi) löng – sau löng – maët traùi Töø ngöõ

ª boái caûnh, boái aûnh

炎

VIEÂ M ° hôi löûa boác leân, noùng nhö löûa ñoát – noùng nöïc – ñoát chaùy – söng, vieâm Töø ngöõ

ª vieâm nhieät, pheá vieâm, tröôøng vieâm, vieâm löông (noùng vaø maùt: noùi tình ñôøi bieán ñoåi khoâng thöôøng)

抱

BAÕO ° oâm aáp, aüm, boàng – aáp uû, mang trong loøng Töø ngöõ

ª hoaøi baõo (chí höôùng oâm aáp trong loøng), baõo nghóa, baõo phuï

旁

BAØNG ° beân caïnh, beân ngoaøi – vaät khaùc, ñieàu khaùc – ngöôøi phuï taù – tuøy tieän, khoâng theo nguyeân taéc Töø ngöõ

ª baøng quang, baøng nhaân, baøng thính, loä baøng; beân ñöôøng 730

BAØI 113

秉

BÆNH ° caàm, naém – giöõ vöõng, tuaân theo – ñôn vò ño löôøng ngaøy xöa, baèng 16 hoäc – hoï ngöôøi Töø ngöõ

ª bænh buùt, bænh chuùc (caàm ñuoác soi), bænh di (giöõ theo ñaïo thöôøng)

穗

TUEÄ ° boâng luùa, boâng hoa – taøn ñuoác (chaùy rôi xuoáng) – hoa quaû cuûa caây coái – tua (vaûi, côø...) Töø ngöõ

ª kinh giôùi tueä: moät vò thuoác baéc

臂

TÍ ° caùnh tay, töø vai ñeán coå tay

懸

HUYEÀN ° treo leân – lô löûng, chôi vôi giöõa chöøng Töø ngöõ

ª huyeàn khoâng (khoâng coù caên cöù, nhö treo vaøo choã troáng) huyeàn vieãn (xa xoâi), huyeàn aûo, huyeàn aùn (aùn treo), huyeàn chöùc (treo chöùc) Ñoàng aâm

玄 saéc tím ñen – nghóa lyù saâu kín – thuoäc veà ñaïo Laõo (huyeàn dieäu, huyeàn vi)

絃 daây ñaøn (ñöôïc ví vôùi tình choàng vôï: ñoaïn huyeàn 斷絃 vôï cheát, tuïc huyeàn 續絃: cöôùi vôï khaùc sau khi vôï cheát) – caùi ñaøn

731

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

弦 daây cung – caùi ñaøn (huyeàn ca: ñaøn vaø haùt)

敝

TEÄ ° hö hoûng, raùch naùt – moûi meät – laøm cho moû i meät – caùch noùi khieâm toán ñeå chæ nhöõng gì thuoäc veà baûn thaân mình (teä xaù...) – thaát baïi, thua – vaát boû Töø ngöõ

ª teä xaù (nhaø toâi), teä y (aùo raùch)

筐

KHUOÂNG ° caùi soït, caùi thuùng, caùi gioû... (ñan baèng tre) Töø ngöõ

ª teä khuoâng: caùi gioû hö naùt Ñoàng aâm

匡 cöùu giuùp – giuùp ñôõ – laøm cho ngay chính (khuoâng phoø, khuoâng chính)

輸

DU ° (thaâu) chuyeân chôû, vaän taûi – ñöa cho, bieáu cho, quyeân goùp cho, noäp cho – thua Töø ngöõ

ª du nhaäp, du xuaát, du thueá

拾

THAÄP ° nhaët löôïm – thaâu goùp – caùch vieát khaùc cuûa chöõ 十 duøng trong vaên töï ñeå khoù bò söûa chöõa 732

BAØI 113

Töø ngöõ

ª thaâu thaäp, thaäp di

充

SUNG ° ñaày ñuû – ñieàn vaøo, theá vaøo – laáp cho ñaày Töø ngöõ

ª sung tuùc, sung maõn, sung boå, sung huyeát, sung daät, sung coâng

祿

LOÄC ° phuùc laønh, ñieàu may maén – boång loäc, tieàn löông do vua ban cho caùc quan Töø ngöõ

ª boång loäc, loäc vò, töôùc loäc, thaát loäc

糧

LÖÔNG ° luùa gaïo ñeå aên – thueá ruoäng – löông thöïc ñeå nuoâi quaân Töø ngöõ

ª löông thaûo, löông thöïc, taûi löông, löông höôùng, löông ñieàn

愧

QUYÙ ° xaáu hoå, hoå theïn vôùi ngöôøi khaùc – laøm cho ai phaûi xaáu hoå, hoå theïn 733

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Töø ngöõ

ª taøm quyù 慚愧 (taøm laø töï bieát hoå theïn veà vieäc laøm sai traùi cuûa mình, khoâng caàn phaûi coù ai bieát ñeán; quyù laø xaáu hoå vôùi ngöôøi khaùc khi hoï bieát ñöôïc vieäc sai traùi ñaõ laøm cuûa mình)

忘

VONG ° (vöông) queân, khoâng nhôù ñeán – boû soùt – xao laõng Töø ngöõ

ª vong ngaõ, vong tình, vong aân boäi nghóa, vong baûn, vong baàn

734

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

之

CHI Giôù i töø

cuûa 人之身體 Nhaân chi thaân theå thaân theå cuûa ngöôøi ta

voâ nghóa 貧苦之人 Baàn khoå chi nhaân ngöôøi ngheøo khoù

Lieân töø

voâ nghóa 地之於車莫仁於羊腸 Ñòa chi ö xa maïc

nhaân ö döông tröôøng – Ñöôøng loä ñoái vôùi xe coä khoâng ñöôøng naøo hieàn baèng ñöôøng ngoaèn ngoeøo

Ñaï i danh töø (laøm tuù c töø)

ñoù, ñaáy, noù 莫之感當 Maïc chi caûm ñöông – Khoâng ai daùm choáng laïi noù, 學而時習之 hoïc nhi thôøi taäp chi – hoïc maø thöôøng hay taäp taønh ñoù

Ñoäng töø

ñi qua, ñi ñeán 先生將何之 Tieân sinh töông haø chi – Tieân sinh toan ñi ñaâu theá

Chæ ñònh töø

kia, aáy (nghóa xöa) 之子于歸 Chi töû vu quy – Coâ kia veà nhaø choàng (Kinh Thi)

而

NHI Lieân töø

maø, theá maø 始乎微而終乎不可禦也 Thuûy hoà vi 735

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

nhi chung hoà baát khaû ngöõ daõ – Khôûi ñaàu töø choã nho nhoû maø roát cuoäc khoâng ngaên ngöøa noåi

maø, maø laïi 貧而樂 Baàn nhi laïc – Ngheøo maø laïi vui thích

maø, ñeå maø 拔其秀者而栽之 Baït kyø tuù giaû nhi taøi chi – Nhoå nhöõng caây toát (trong ñaùm) maø ñem troàng

maø, neáu maø 一戰而勝 nhaát chieán nhi thaéng – moät traän ñaùnh neáu maø thaéng ñöôïc

maø, maø roài 羣雄並起而天下大亂 Quaàn huøng tònh khôûi nhi thieân haï ñaïi loaïn – Caùc vò anh huøng noåi leân roài thieân haï loaïn lôùn

roài ñeán 自少而壯而老 Töï thieáu nhi traùng nhi laõo – Töø nhoû ñeán lôùn, ñeán giaø

maø, duø maø, duø coù 祭而豐不如養之薄也 Teá nhi phong baát nhö döôõng chi baïc daõ – Cuùng gioã duø cho coù haäu ñeán maáy cuõng khoâng baèng phuïng döôõng moät caùch ñôn baïc

Trôï töø

vaäy, maø (ñi sau ñoäng töø hoaëc cuoái caâu) 已而已而今之從政者殆而 Dó nhi dó nhi, kim chi tuøng chính giaû ñaõi nhi – Thoâi maø thoâi maø, keû tuøng söï laøm chính trò ngaøy nay nguy maát thoâi

而後

NHI HAÄU

Lieân töø

roài sau, maø sau 有德而後有民 Höõu ñöùc nhi haäu höõu daân – Coù ñöùc roài sau môùi coù daân theo veà 736

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

以

DÓ Danh töø

duyeân côù, lyù do 兩有以也 Löôõng höõu dó daõ – Thaät coù duyeân do vì sao roài

Ñoäng töø

laáy, ñem 以德報德 Dó ñöùc baùo ñöùc – Laáy söï toát ñeïp baùo ñaùp laïi söï toát ñeïp

cho laø 皆以美於徐公 Giai dó myõ ö Töø coâng – Ai naáy ñeàu cho laø ñeïp hôn Töø coâng

Giôù i töø

vì, nhaân 不以人廢言 Baát dó nhaân pheá ngoân – Chaúng vì ngöôøi (taàm thöôøng) maø boû lôøi noùi hay cuûa hoï

baèng, vôùi nhôø 爲政以德 Vi chính dó ñöùc – Laøm vieäc trò nöôùc baèng ñöùc giaùo

ñeå, ñeå maø 學以立身 Hoïc dó laäp thaân – Hoïc ñeå gaây döïng mình

Lieân töø

maø (duøng nhö chöõ 而 nhi) 治世之音安以樂 Trò theá

chi aâm an dó laïc – AÂm thanh ñôøi thaïnh trò ñaõ an hoøa maø vui söôùng ñeán, trôû veà 自生民以來 Töï sinh daân dó lai – Töø khi coù loaøi ngöôøi ñeán nay

以爲

DÓ VI,

以... 爲

DÓ... VI

Ñoäng töø

cho laø, laáy laøm 以爲不利 Dó vi baát lôïi – Cho laø khoâng lôïi

737

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

laáy … laøm, cho … laø 防病之法以清潔爲上 Phoøng

beänh chi phaùp dó thanh khieát vi thöôïng – Pheùp ngöøa beänh laáy söï saïch seõ laøm hay hôn caû

duøng … laøm 以韓信爲將 Dó Haøn Tín vi töôùng – Duøng Haøn Tín laøm töôùng

可

KHAÛ Trôï ñoäng töø

khaù, coù theå, ñöôïc 富可求乎？Phuù khaû caàu hoà? – Söï giaøu coù theå mong caàu ñöôïc ö?

Traïng töø

ñaùng 可愛可觀 khaû aùi khaû quan – deã thöông, ñaùng xem

ñöôïc, neân (tieáng ñeå traû lôøi) 許可 höùa khaû – nhaän cho ñöôïc, 可乎？可 Khaû hoà? Khaû – Ñöôïc khoâng? Ñöôïc

Ñoäng töø

coù theå tôùi (öôùc chöøng) 此少女年可二十 Thöû thieáu nöõ nieân khaû nhò thaäp – Thieáu nöõ naøy tuoåi coù theå tôùi 20

laøm noåi 南陽無尉其誰可 Nam Döông voâ uùy, kyø

thuøy khaû – Ñaát Nam Döông khoâng chöùc uùy, ai laøm noåi chöùc ñoù thích hôïp, vöøa 可口 khaû khaåu – vöøa mieäng

如

NHÖ Ñoäng töø

baèng nhö 自以爲不如 Töï dó vi baát nhö – Töï cho laø chaúng baèng

738

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

ñeán, ñi ñeán ñi sang 如西副使 Nhö taây phoù söù – Vò phoù söù ñi Taây

Trôï ñoäng töø

ñoái vôùi 桓魋其如予何 Hoaøn Ñoâi kyø nhö dö haø – Hoaøn Ñoâi ñoái vôùi ta laøm gì ñöôïc naøo

Giôù i töø

theo nhö, chieàu theo 如我所願 Nhö ngaõ sôû nguyeän – theo nhö ñieàu mong muoán cuûa toâi

Lieân töø

neáu nhö (giaû thieát) 如不能守以終喪 Nhö baát naêng thuû dó chung tang – Neáu nhö khoâng theå giöõ cho ñeán heát tang

nhö (tyû duï) 即如無名英雄 Töùc nhö voâ danh anh huøng – Ñeán nhö nhöõng keû anh huøng voâ danh

Trôï töø

voâ nghóa 三月無君則皇皇如也 Tam nguyeät

voâ quaân taéc hoaøng hoaøng nhö daõ – Ba thaùng khoâng vua thì lo laéng ngaån ngô

也

DAÕ Trôï töø

vaäy (duøng cuoái caâu ñeå khaúng ñònh) 客無能也 Khaùch voâ naêng daõ – Khaùch khoâng coù taøi naêng naøo heát

vaäy laø … vaäy (ñeå giaûi thích) 孔子古聖人也 Khoång

töû, coå thaùnh nhaân daõ – Khoång töû laø baäc thaùnh nhaân xöa

voâ nghóa (ñi sau chuû töø ñeå chæ roõ) 其爲人也孝悌 739

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Kyø vi nhaân daõ hieáu ñeã – Veà caùch laøm ngöôøi cuûa oâng aáy laø hieáu ñeã

ö? vay? (ñi sau chöõ 何 haø ñeå hoûi) 東野之書何爲而在吾側也？Ñoâng daõ chi thö haø vi nhi taïi ngoâ traéc daõ – Böùc thö cuûa Ñoâng Daõ taïi sao laïi ôû beân ta?

然

NHIEÂN Ñoäng töø

cho laø phaûi 夫子然之 Phu töû nhieân chi – Phu töû cho laø phaûi

Tính töø

ñuùng, phaûi 使其言然 Söû kyø ngoân nhieân – Giaû nhö lôøi noù noùi laø phaûi

Chæ thò ñaïi töø

nhö theá 其有不然 Kyø höõu baát nhieân – Nhö coù söï khoâng nhö theá

Traïng töø

vaâng, phaûi (duøng ñeå öùng ñoái) 有子曰︰然 Höõu töû vieát: Nhieân – Höõu töû traû lôøi raèng: Vaâng

Lieân töø

song, nhöng (duøng ñeå chuyeån tieáp) 然聖賢教人之法具存於經 Nhieân thaùnh hieàn giaùo nhaân chi phaùp cuï toàn ö kinh – Nhöng phöông phaùp thaùnh hieàn daïy ngöôøi ñeàu saün coù nôi saùch vôû

Trôï töø

vaäy (duøng cuoái caâu) 如見其肺腑然 Nhö kieán kyø pheá phuû nhieân – Nhö thaáy caû gan phoåi vaäy 740

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

ñoù vaäy (duøng nhö chöõ 焉 yeân) 國人皆稱願然 Quoác nhaân giai xöùng nguyeän nhieân – Ngöôøi trong nöôùc ñeàu thoûa nguyeän vaäy

nhö theá (nghóa naøy ñöôïc ngaàm hieåu trong caùc hình dung töø keùp, traïng töø keùp) 天然 thieân nhieân, 自然 töï nhieân, 倘然 thaûng nhieân, 偶然 ngaãu nhieân, 然則 nhieân taéc... Lieân töø

vaäy thì, theá thì 然則召今日之禍者豈非前日之幸乎 Nhieân taéc trieäu kim nhaät chi hoïa giaû khoûi phi tieàn nhaät chi haïnh hoà? – Vaäy thì nhaän laáy caùi hoïa hoâm nay haù chaúng laø do caùi may ngaøy hoâm tröôùc ñoù chaêng?

然而

NHIEÂN NHI

Lieân töø

nhöng maø, vaäy maø 以強大攻小弱然而不勝者未之有也 Dó cöôøng ñaïi coâng tieåu nhöôïc nhieân nhi baát thaéng giaû vi chi höõu daõ – Ñem caùi lôùn maïnh ñaùnh nhoû yeáu theá maø khoâng thaéng ñöôïc, chöa coù leõ aáy bao giôø.

然後

NHIEÂN HAÄU

Lieân töø

roài sau, maø sau (cuõng nhö 而後 nhi haäu) 歲寒然後知松柏之後凋也 Tueá haøn nhieân haäu tri tuøng baù chi haäu ñieâu daõ – Naêm coù laïnh leõo roài sau môùi bieát caây tuøng caây baùch ruïng laù sau cuøng 741

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

焉

YEÂN Chæ thò ñaïi töø

caùi ñoù, caùi aáy (duøng nhö chöõ 之 chi) 衆好之必察焉 Chuùng hieán chi taát saùt yeân – Moïi ngöôøi ñeàu öa ñoù, phaûi xeùt söï öa ñoù (nhö theá naøo) Nghi vaá n traï ng töø

ñaâu (duøng nhö 何 haø) 失馬焉知非褔 Thaát maõ yeân tri phi phuùc – Maát ngöïa bieát ñaâu chaúng laø vieäc may maén

Trôï töø

ñoù, vaäy (duøng cuoái caâu) 君無罪歲斯天下之民之焉

Quaân voâ toäi tueá tö thieân haï chi daân chí yeân – Vua ñöøng ñoå toäi cho thôøi tieát thì daân trong thieân haï ñeán ngay vaäy

ñaáy, ñaây, kia 有賤丈夫焉 Höõu tieän tröôïng phu yeân – Coù gaõ ñaøn oâng heøn haï kia

voâ nghóa (duøng nhö tieáp vó ngöõ sau traïng töø) 始舍之則洋洋焉 Thuûy xaû chi taéc döông döông yeân – Môùi thaû noù ra thì lôø ñôø vaây

耳

NHÓ Trôï töø

ñaáy thoâi (duøng cuoái caâu, nhö 而已 nhi dó) 君家所寡有者以義耳 Quaân gia sôû quaû höõu giaû dó nghóa nhó – Caùi maø trong nhaø ngaøi ít nhaát chæ coù ñieàu nghóa maø thoâi. 742

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

thoâi, roài 汝得人焉耳乎？Nhöõ ñaéc nhaân yeân nhó hoà? – Ngöôi ñaõ ñöôïc ngöôøi theo veà roài ö?

ñoù, vaäy 寡人雖不德耳 Quaû nhaân tuy baát ñöùc nhó – Quaû nhaân tuy khoâng coù ñöùc gì

爾

NHÓ Ñaï i töø nhaân xöng

mi, maøy, anh, oâng, ngöôi... 爾愛其羊我愛其禮

Nhó aùi kyø döông ngaõ aùi kyø leã – Anh tieác con deâ toâi tieác caùi leã

Chæ thò ñaïi töø

töø ñaáy, töø luùc ñaáy 爾來四萬八千歲 Nhó lai töù vaïn

baùt thieân tueá – Töø aáy ñeán nay coù 4 vaïn 8 nghìn naêm

nhö theá 正當爾耳 Chính ñöông nhó nhó – Chính neân nhö theá ñaáy (Theá thuyeát taân ngöõ)

Trôï töø

voâ nghóa (duøng sau moät traïng töø keùp, nhö chöõ 然 nhieân) 漁父緩爾而笑 Ngö phuû hoaõn nhó nhi tieáu – OÂng ñaùnh caù thong thaû mæm cöôøi

vaäy maø, ñaáy thoâi (duøng cuoái caâu) 富國固海上之荒島爾 Phuù quoác coá haûi thöôïng chi hoang ñaûo nhó – Phuù quoác voán laø moät ñaûo hoang treân bieån ñaáy maø

何

HAØ Nghi vaá n chæ ñònh töø

gì, naøo, chæ 何故？Haø coá? – Duyeân côù gì? 何年？ Haø nieân? Naêm naøo? 何人？Haø nhaân? Ngöôøi naøo? 743

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Phieám chæ chæ ñònh töï

ai, naøo 何人不起故邦情 Haø nhaân baát khôûi coá bang tình – Ai maø chaúng ñoäng loøng coá quoác

Nghi vaá n ñaï i danh töø

caùi gì, thöù chi, vieäc gì 以何市而反 Dó haø thò nhi phaûn – Duøng mua thöù chi maø veà

Nghi vaá n traï ng töø

ôû ñaâu, nôi naøo 先生將何之？Tieân sinh töông haø chi? – Tieân sinh toan ñi ñaâu theá

sao 何不以麥舟與之？Haø baát dó maïch chaâu döõ chi? – Sao chaúng ñem caùi thuyeàn chôû luùa maø cho

naøo 吾何愛一牛 Ngoâ haø aùi nhaát ngöu – Ta naøo tieác chi moät con boø

何則

HAØ TAÉC

Traïng töø nghi vaán

vì sao theá 擇友宜慎何則，蓋與惡人交則日流於惡 Traïch höõu nghi thaän, haø taéc, caùi döõ aùc nhaân giao taéc nhaät löu ö aùc – Choïn baïn neân thaän troïng, vì sao theá? Vì cuøng giao keát vôùi ngöôøi xaáu thì caøng ngaøy caøng theo veà choã xaáu xa

其

KYØ Ñaï i danh töø

noù, cuûa noù, cuûa mình 聞其聲不忍食其肉 Vaên kyø

thanh baát nhaãn thöïc kyø nhuïc – Nghe tieáng noù (con vaät) keâu khoâng nôõ aên thòt noù 744

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Chæ thò chæ ñònh töï

aáy 其人乃悟 Kyø nhaân naõi ngoä – Ngöôøi aáy beøn roõ leõ Trôï töø

chaéc, haún 齊其聞之矣 Teà kyø vaên chi hó – Nöôùc Teà haún ñaõ nghe vieäc aáy roài

haàu nhö 吾其無意於人世矣 Ngoâ kyø voâ yù ö nhaân theá hó – Ta haàu khoâng coøn loøng thieát tha vôùi coõi ñôøi nöõa

seõ, haàu nhö 魯其亡乎 Loã kyø vong hoà – Nöôùc Loã seõ maát ñi chaêng?

hay (coù tính chaát nhö traïng töø) 汝其勉之 Nhöõ kyø mieãn chi – Anh haõy gaéng leân ñi

voâ nghóa 雖九死其猶未悔 Tuy cöûu töû kyø do vò hoái: duø coù ñeán chín phaàn cheát, vaãn coøn chöa hoái haän Traïng töø

haù, phaûi chaêng 其竟以此而殞其生乎 Kyø caùnh dó thöû nhi vaãn kyø sinh hoà – Phaûi chaêng chæ vì ñoù maø cheát ñi chaêng?

所

SÔÛ Chæ thò ñaïi töø

ñieàu… maø, caùi… maø choã 吾人之所不知 Ngoâ nhaân chi sôû baát tri – Nhöõng ñieàu chuùng ta khoâng bieát 745

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

所以

SÔÛ DÓ

Giôù i töø

ñeå maø 稅者所以供國家之用也 Thueá giaû sôû dó cung

quoác gia chi duïng daõ – Ñoùng thueá laø ñeå goùp vaøo söï caàn duøng cuûa quoác gia

於

Ö Giôù i töø

ôû, nôi 傳之於書 Truyeàn chi ö thö – Truyeàn laïi nôi saùch, 舜發於畎畝之中 Thuaán phaùt ö quyeán maãu chi trung – Vua Thuaán khôûi nghieäp töø trong choã ruoäng ñoàng

hôn 輕於鴻毛 Khinh ö hoàng mao – Nheï hôn loâng hoàng

bôûi, taïi (duøng trong bò ñoäng theå) 見用於人 Kieán duïng ö nhaân – Ñöôïc duøng bôûi ngöôøi (ñöôïc ngöôøi ta duøng ñeán)

do nôi, vì bôûi 生於憂患死於安樂 Sinh ö öu hoaïn töû ö an laïc – Soáng vì söï lo aâu, cheát vì caûnh an laïc

cho 不傳於子而傳於賢 Baát truyeàn ö töû nhi truyeàn ö

hieàn – Chaúng truyeàn ngoâi cho con maø truyeàn cho keû hieàn ñöùc

ñoái vôùi 君子之於其父 Quaân töû chi ö kyø phuï – Ngöôøi quaân töû ñoái vôùi cha mình.

vôùi 得罪於天 Ñaéc toäi ö thieân – Maéc toäi vôùi trôøi, 學射於羿 Hoïc xaï ö Ngheä – Hoïc baén vôùi oâng Ngheä veà 長於辭令 Tröôøng ö töø leänh – Gioûi veà lôøi leõ 746

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

者

GIAÛ Ñaï i danh töø

keû, caùi, söï, vieäc 孰謂少者歿而長者存？Thuïc vò thieáu giaû moät nhi tröôûng giaû toàn? – Ai baûo treû cheát maø keû lôùn laïi coøn?

Chæ thò ñaïi töø

ngöôøi aáy, caùi aáy 或異二者之爲 Hoaëc dò nhò giaû chi vi – Xeùt coù choã khaùc vôùi caùi vieäc hai ngöôøi aáy

Trôï töø

aáy (ñeå neâu roõ chuû töø) 身者親之遺體也 Thaân giaû

thaân chi di theå daõ – Caùi thaân laø caùi di theå cuû a cha meï

voâ nghóa 昔者曩者 Tích giaû, naêng giaû – Ngaøy tröôùc, ngaøy tröôùc

夫

PHUØ Trôï töø

oâi, naøy (tieáng môû ñaàu caâu ñeå taïo söï chuù yù) 夫天地也萬物之逆旅 Phuø thieân ñòa daõ vaïn vaät chi

nghòch löõ – Naøy, trôøi ñaát laø quaùn troï baát thöôøng cuûa muoân vaät

voâ nghóa 客亦知夫水與月乎？Khaùch dieäc tri phuø thuûy döõ nguyeän hoà – Khaùch cuõng coù bieát veà nöôùc vaø traêng kia khoâng?

neâu yù caûm thaùn 惟我與爾有是夫 Duy ngaõ döõ nhó höõu thò phuø – Chæ coù ta cuøng ngöôøi laø coù ñöôïc nhö theá thoâi oâi, thay (duøng nhö 乎 hoà) 嗟夫 Ta phuø – Than oâi, 悲夫 Bi phuø – Buoàn thay 747

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

乎

HOÀ Giôù i töø

nôi, vôùi (duøng nhö 於 ö) 其同乎萬物生死 Kyø ñoàng hoà vaïn vaät sinh töû – Choã ñoàng vôùi muoân vaät laø söï soáng cheát

Trôï töø

voâ nghóa 吾於是乎有感 Ngoâ ö thò hoà höõu caûm – Ta nhaân ñoù maø coù ñieàu caûm xuùc, 天下惡乎定 Thieân haï oâ hoà ñònh – Thieân haï ñöôïc ñònh yeân caùch theá naøo naøy (duøng nhö 兮 heà) 長俠歸來乎 Tröôøng hieäp quy lai hoà – Kieám tröôøng naøy veà laïi ñi thoâi thay (duøng sau tieáng keùp ñieäp aâm ñeå toû yù caûm thaùn)

巍巍乎志在高山 Nguy nguy hoà chí taïi cao sôn – Voøi voïi thay cho chí taïi non cao

than oâi 嗟乎民之不吾輔也 Ta hoà daân chi baát ngoâ phuï daõ – Than oâi daân khoâng coøn giuùp ta nöõa oâi 兒乎 nhi hoà: con oâi Trôï töø nghi vaá n

chaêng, ö 失人心而圖治可乎？Thaát nhaân taâm nhi ñoà trò khaû hoà? Ñaõ maát loøng ngöôøi maø tính vieäc trò an coù theå ñöôïc chaêng?

則

TAÉC Trôï ñoäng töø

laø 此則樂陽樓之大觀也 Thöû taéc Nhaïc döông laâu

chi ñaïi quan daõ – Ñoù laø caùi ñaïi quan cuûa laàu Nhaïc döông ñaáy 748

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Lieân töø

thì, taát laø, aét laø 臨竆則變 Laâm cuøng taéc bieán – Gaëp caûnh cuøng thì bieán ñoåi, 有才則用 Höõu taøi taéc höõu duïng – Coù taøi taát laø coù choã duøng

ñaõ (duøng nhö traïng töø chæ thôøi gian) 其子趨而往視之苗則稿矣 Kyø töû xu nhi vaõng thò chi mieâu taéc

caûo hó – Ngöôøi con raûo böôùc ñeán xem thì luùa non ñaõ heùo khoâ roài

且

THAÛ Traïng töø

vaû coøn, laïi coøn 御者且羞與射者比 Ngöï giaû thaû tuï döõ xaï giaû tò – Keû ñaùnh xe vaû coøn xaáu hoå veà söï a toøng theo keû baén chim

saép, seõ (chæ thôøi gian) 旦暮且下 Ñaùn moä thaû haï – Sôùm chieàu (thaønh) seõ bò haï

haõy 先生且休矣 Tieân sinh thaû höu hó – Tieân sinh haõy ñi nghæ ñi thoâi

ñeán noãi 甚者且性名不可考 Thaäm giaû tính danh

baát khaû khaûo – Laém ñeán noãi coù keû teân hoï khoâng tra xeùt ra ñöôïc

Lieân töø

vaû laïi 且子過矣 Thaû töû quaù hó – Vaû laïi anh ñaõ sai roài

maø laïi, laïi coøn 甚篤且勤 Thaäm ñoác thaû caàn – Ñaõ raát doác chí laïi coøn chaêm chæ

hay laø 富貴者驕人乎且貧賤者驕人乎 Phuù quyù giaû kieâu nhaân hoà, thaû baàn tieän kieâu nhaân hoà. Keû giaøu sang kieâu ngöôøi, hay keû ngheøo heøn kieâu ngöôøi? 749

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Trôï töø

vaû chaêng 且君子之交淡若水 Thaû quaân töû chi giao

ñaïm nhöôïc thuûy – Vaû chaêng, giao tình cuûa ngöôøi quaân töû lôït laït nhö nöôùc

Lieân töø

vöøa … vöøa 且行且歌 Thaû haønh thaû ca – Vöøa ñi vöøa haùt

且夫

THAÛ PHUØ

Lieân töø

vaû chaêng 且夫枉尺而直尋 Thaû phuø uoång xích nhi

tröïc taàm – Vaû chaêng, coù moät thöôùc maø duoãi thaúng ra ñöôïc moät taàm1

即

TÖÙC Trôï ñoäng töø

töùc laø 色即是空 Saéc töùc thò khoâng – Saéc töùc laø khoâng

Traïng töø

ngay, lieàn (duøng nhö 當 ñöông) 楚國即日興兵 Sôû

quoác töùc nhaät höng binh nöôùc Sôû lieàn trong ngaøy caát quaân

lieàn (chæ haønh ñoäng lieân ñôùi) 黎明即起 Leâ minh töùc khôûi – saùng sôùm lieàn daäy

Giôù i töø

beøn, thì (duøng nhö 則 taéc) 然能知恥即能雪恥 1

Taàm: ñôn vò ño chieàu daøi, baèng 8 thöôùc.

750

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Nhieân naêng tri sæ töùc naêng tuyeát sæ – Nhöng khi ñaõ bieát hoå nhuïc thì taåy tröø ñöôïc hoå nhuïc Ñoäng töø

töùc laø (duøng nhö 是 thò) 君之兄即我之友也 Quaân chi huynh töùc ngaõ chi höõu daõ – Anh cuûa oâng töùc laø baïn cuûa toâi

tôùi, leân tôùi 漢文帝即位時 Haùn Vaên Ñeá töùc vò thôøi. Luùc vua Vaên Ñeá nhaø Haùn leân ngoâi

故

COÁ Traïng töø

nguyeân, voán 燕太子丹故嘗質於趙 Yeân Thaùi töû

Ñan coá thöôïng chí ö Trieäu – Thaùi töû Ñan nöôùc Yeân nguyeân luùc tröôùc ñaõ töøng laøm con tin ôû nöôùc Trieäu

coá yù 故殺之罪 Coá saùt chi toäi – Toäi coá yù gieát ngöôøi vaãn (duøng gaàn nhö 固 coá) 君故尚未知之耶 Quaân coá thöôïng vò tri chi da – OÂng vaãn coøn chöa bieát vieäc aáy ö

Lieân töø

cho neân 以不勤學故不識字 Dó baát caàn hoïc, coá baát

thöùc töï – Vì khoâng chaêm hoïc cho neân khoâng bieát chöõ

Danh töø

nguyeân do, lyù do, côù, leõ 以不勤學故而不能識字

Dó baát caàn hoïc, coá nhi baát naêng thöùc töï. – Vì leõ khoâng chaêm hoïc neân khoâng bieát chöõ

côù söï, vieäc 兄弟無故 huynh ñeä voâ coá – anh em ñöôïc bình yeân (khoâng coù vieäc gì xaûy ra) 751

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Tính töø

cuõ, xöa 故人 coá nhaân: ngöôøi xöa, 故國 coá quoác: nöôùc cuõ

ñaõ qua ñôøi 故總統 coá toång thoáng: vò toång thoáng ñaõ qua ñôøi

Ñoäng töø

qua ñôøi, cheát 病故 beänh coá: laâm beänh maø cheát

固

COÁ Traïng töø

voán laø 吾固知其如此 Ngoâ coá tri kyø nhö thöû – Toâi voán bieát laø nhö theá

ñaønh roài, ñaõ ñaønh 固也吾將言之 Coá daõ ngoâ

töông ngoân chi – Ñaõ ñaønh roài, toâi ñònh noùi veà chuyeän aáy ñaây

kieân quyeát, coá söùc 禹拜稽首固辭 Voõ baùi, keâ thuû coá töø – OÂng Voõ suïp laïy, cuùi ñaàu coá söùc töø choái

Tính töø

beàn, vöõng 堅固 kieân coá: beàn vöõng

盍

HAÏP Nghi vaá n traï ng töø

sao chaúng 盍各言爾志 Haïp caùc ngoân nhó chí – Moãi ngöôøi sao chaúng noùi caùi chí höôùng cuûa mình ñi 752

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

曷

HAÏT Nghi vaá n traï ng töø

sao chaúng 彼蒼者天曷其有極 Bæ thöông giaû thieân

haït kyø höõu cöïc: OÂng trôøi xanh kia sao chaúng thaáu cho cuøng sao, laøm sao (duøng nhö 何爲 haø vi) 曷爲久居此圍城之中而不去 Haït vi cöõu cö thöû vi thaønh chi trung nhi baát khöù – Laøm chi laïi ôû laâu trong thaønh bò vaây naøy maø chaúng ñi Nghi vaá n ñaï i töø

naøo, ai, ngöôøi naøo 曷敢有越厥志 Haït caûm höõu

vieät khuyeát chí – Ngöôøi naøo daùm vöôït qua chí höôùng cuûa mình

豈

KHÔÛI Nghi vaá n traï ng töø

haù, sao 人於從師以外豈可無友哉 Nhaân ö tuøng sö dó ngoaïi khôûi khaû voâ höõu tai – Ngöôøi ta ngoaøi vieäc theo thaày haù coù theå khoâng coù baïn beø ñöôïc ö phaûi chaêng (toû yù phoûng ñoaùn) 羽豈其苗裔耶 Vuõ khôûi kyø mieâu dueä da? (Haïng) Vuõ phaûi chaêng laø doøng doõi (cuûa vua Thuaán) ñaáy chaêng?

寧

NINH Traïng töø

thaø, mong 寧爲鷄口無爲牛後 Ninh vi keâ khaåu voâ

vi ngöu haäu – Thaø laøm mieäng gaø chöù khoâng laøm ñít traâu thaø laø 禮與其奢也寧儉 Leã döõ kyø xa daõ ninh kieäm – Leã söï neáu baøy bieän xa xæ thì thaø laø kieäm öôùc coøn hôn 753

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

haù, deã ñaâu 老當益壯寧知白首之心 Laõo ñöông ích

traùng, ninh tri baïch thuû chi taâm – Giaø caøng neân haêng haùi, deã ñaâu bieát ñöôïc loøng ñaàu baïc

haù laïi 寧有枉己而能直人者哉 Ninh höõu uoång kyû

nhi naêng tröïc nhaân giaû tai – Haù laïi coù ai uoán cong mình maø hay laøm thaúng ñöôïc ngöôøi khaùc ö

Tính töø

yeân oån 安寧 an ninh: yeân oån

庸

DUNG Nghi vaá n traï ng töø

haù, sao 亂世之忠臣庸非治世之賊臣耶 Loaïn theá

chi trung thaàn dung phi trò theá chi taëc thaàn da: baày toâi trung ñôøi loaïn haù chaúng phaûi laø baày toâi nghòch cuûa ñôøi trò ñoù sao, 庸有濟乎？Dung höõu teá hoà? Haù coù ích gì ñaâu?

Tính töø

taàm thöôøng 庸凡 dung phaøm: taàm thöôøng

詎

CÖÏ Lieân töø

neáu 詎非聖人不有外患必有內憂 Cöï phi thaùnh nhaân, baát höõu ngoaïi hoaïn taát höõu noäi öu – Neáu khoâng phaûi laø thaùnh nhaân, thì khi khoâng coù caùi lo ngoaøi taát coù caùi lo beân trong

Traïng töø

haù 庸詎知吾所謂知之非不知耶 Dung cöï tri ngoâ sôû

vò tri chi phi baát tri da – Haù bieát ñöôïc ñieàu ta baûo laø bieát maø khoâng phaûi khoâng bieát ñoù ö (Trang töû) 754

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

斯

TÖ Chæ thò ñaïi töø

caùi naøy, vieäc naøy (duøng nhö 此 thöû) 抑別有疾而至斯乎 ÖÙc bieät höõu taät nhi chí tö hoà? – Hoaëc coù

beänh naøo khaùc maø ñeán noâng noãi naøy chaêng, 彼色斯豐 Bæ saéc tö phong: caùi kia thua thì caùi naøy doài daøo nôi naøy, nôi ñaây 歌於斯哭於斯 Ca ö tö khoác ö tö – Ca ôû ñaây khoùc ôû ñaây Chæ thò chæ ñònh töï

naøy 登斯樓以四望兮 Ñaêng tö laâu dó töù voï ng heà – Chöø leân laàu naøy ñeå nhìn quanh boán phía

Lieân töø

thì (duøng nhö 則 taéc) 我欲仁斯仁至矣 Ngaõ duïc nhaân tö nhaân chí hó – Neáu chuùng ta muoán söï toát ñeïp thì söï toát ñeïp ñeán vôùi chuùng ta ngay

Trôï töø

voâ nghóa (duøng ôû giöõa caâu) 朋酒斯饗 Baèng töûu tö höôûng – Röôïu baïn beø ñaõi thì ta höôûng (Kinh Thi)

猶

DO Traïng töø

nhö, gioáng nhö 民之歸仁猶水之就下 Daân chi quy

nhaân do thuûy chi töïu haï – Daân theo veà vôùi söï nhaân ñöùc nhö nöôùc chaûy xuoáng thaáp cuõng vaãn 若豪傑之士雖無文王猶興 Nhöôïc haøo kieät chi só tuy voâ Vaên vöông do höng – Coøn nhö keû só haøo kieät tuy khoâng gaëp Vaên vöông cuõng vaãn tieán ñöùc 755

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

coøn, haõy coøn (duøng nhö 尚 thöôïng) 猶能從師而學焉 Do naêng tuøng sö nhi hoïc yeân – Coøn hay theo thaày maø hoïc

Ñoäng töø

nhö (ñoàng vôùi 如 nhö) 吾今日見老子其猶龍耶 Ngoâ

kim nhaät kieán Laõo töû kyø do long da – Ta hoâm nay gaëp Laõo töû coù phaûi nhö con roàng chaêng

cuõng nhö 過猶不及 quaù do baát caäp – Thaùi quaù cuõng nhö khoâng ñuû

Lieân töø

neáu nhö (yù giaû thieát, duøng nhö 如 nhö) 猶有鬼神此必敗也 Do höõu quæ thaàn thöû taát baïi daõ – Neáu nhö

coù quæ thaàn can döï vaøo thì coâng vieäc theá naøo cuõng hoûng (Taû truyeän)

與

DÖÕ Giôù i töø

cuøng, vôùi 與我約何所 Döõ ngaõ öôùc haø sôû – Öôùc heïn cuøng ta ôû nôi naøo

vì (duøng nhö 爲 vò nghóa xöa) 漢王與義帝發喪 Haùn vöông döõ Nghóa ñeá phaùt tang – Haùn vöông vì Nghóa ñeá ñeå tang

Lieân töø

vaø, cuøng 况吾與子漁樵於江渚之上 Huoáng ngoâ döõ töû ngö tieàu ö giang chöû chi thöôïng – Huoáng chi toâi cuøng oâng ñaùnh caù haùi cuûi treân vuøng soâng ñaàm

thaø... coøn hôn 禮，與其奢也，寧儉 Leã, döõ kyø xa

giaû ninh kieäm – Veà leã söï, neáu xa xæ thì thaø tieát kieäm coøn hôn 756

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Trôï tröø

voâ nghóa 如寡人者安與知恥 Nhö quaû nhaân giaû an

döõ tri sæ – Nhö vôùi quaû nhaân thì ñaâu coù laáy söï bieát hoå nhuïc laøm ñieàu (Quoác ngöõ)

Ñoäng töø

cho 天子安能以天下與人 Thieân töû an naêng dó thieân haï döõ nhaân – Thieân töû ñaâu coù theå ñem thieân haï maø cho ngöôøi theo veà 天下莫不與也 Thieân haï maïc baát döõ daõ – Thieân haï khoâng ai laø khoâng theo veà

與

DÖ Trôï töø

ö, chaêng, ru (nghi vaán) 是誰之過與？Thò thuøy chi quaù dö? – Ñoù laø caùi loãi cuûa ai ñaáy ö? ö, naøy (caûm thaùn) 歸與 quy dö – veà ñi naøy

蓋

CAÙI Traïng töø

döôøng nhö (toû yù khoâng chaéc) 予登箕山其上蓋有許由塚云 Dö ñaêng Cô sôn kyø thöôïng caùi höõu Höùa Do

truõng vaân – Toâi leân nuùi Cô sôn, döôøng nhö treân ñoù coù moä cuûa Höùa Do naøo, haù naøo (nghi vaán) 勢位富貴蓋可忽乎哉 Theá vò phuù quyù caùi khaû hoát hoà tai – Nhöõng thöù quyeàn vò giaøu sang naøo coù theå khinh thöôøng ñöôïc ö? Lieân töø

bôûi vì 蓋不廉則無所不取 Caùi baát lieâm taéc voâ sôû baát

thuû – Bôûi vì khoâng lieâm khieát thì khoâng coù gì maø khoâng laáy 757

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

vì raèng, vì leõ 蓋君子恥當年而功不立 Caùi quaân töû

sæ ñöông nieân nhi coâng baát laäp – Vì raèng ngöôøi quaân töû hoå luùc tuoåi xanh maø chaúng laäp coâng

Traïng töø

voán laø 屈瑕之得禍蓋與操舟者無異 Khuaát Haø chi ñaéc hoïa caùi döõ thao chaâu giaû voâ dò – Vieäc Khuaát Haø bò hoïa voán khoâng khaùc vôùi ngöôøi bôi thuyeà n

Ñoäng töø

che, truøm 蓋棺然後論定 Caùi quan nhieân haäu luaän ñònh – Coù ñaäy naép quan xong roài sau moïi söï phaåm bình (veà ngöôøi ñaõ maát) môùi ñöôïc xaùc ñònh

Danh töø

caùi loïng 傾蓋如故 Khuynh caùi nhö coá – Nghieâng loïng chaøo nhau nhö ngöôøi ñaõ quen bieát töø laâu

雖

TUY Lieân töø

tuy, duø laø 雖有智慧不如承勢 Tuy höõu trí tueä baát

nhö thöøa theá – Tuy coù khoân ngoan cuõng khoâng baèng nhaân cô hoäi

雖然

TUY NHIEÂN

Lieân töø

tuy vaäy, duø theá 人皆畏死雖然有時求死以全名

Nhaân giai uùy töû tuy nhieân höõu thôøi caàu töû dó toaøn danh – Ngöôøi ta ñeàu sôï cheát, tuy vaäy coù luùc laïi tìm caùi cheát ñeå cho toaøn danh tieát 758

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

至

CHÍ Traïng töø

raát 止於至善 Chæ ö chí thieän – Ñaït tôùi möùc chí thieän (raát möïc toát ñeï p)

Giôù i töø

ñeán, tôùi 不廉至於悖禮犯義 Baát lieâm chí ö boäi leã phaïm nghóa – Khoâng lieâm khieát ñeán choã traùi leã, phaïm ñaïo nghóa, 自古至今 töï coå chí kim – töø xöa ñeán nay

Lieân töø

ñeán 至如信國士無雙 Chí nhö Tín quoác só voâ song – Ñeán nhö (Haøn) Tín, laø baäc quoác só khoâng ai hôn

Ñoäng töø

ñeán 風雲未至且埋頭 Phong vaân vò chí thaû mai ñaàu – Gioù maây chöa ñeán haõy chuøn ñaàu

若

NHÖÔÏ C Ñaï i töø nhaân xöng

anh, oâng, mi, maøy... 若雖長大 nhöôïc tuy tröôûng ñaïi – anh tuy lôùn khoân (Söû kyù)

Chæ thò ñaïi töø

nhö theá (ñoàng nghóa vôùi 如此 nhö thöû) 以若所爲求若所欲 Dó nhöôïc sôû vi caàu nhöôïc sôû duïc – Duøng vieäc laøm nhö theá maø caàu cho ñöôïc söï öôùc muoán nhö kia

Chæ ñònh töø

aáy (duøng nhö 此 thöû) 君子哉若人 Quaân töû tai nhöôïc nhaân – Quaân töû thay cho ngöôøi aáy 759

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Traïng töø

döôøng nhö 髣髴若有光 Phaûùng phaát nhöôïc höõu quang – Phaûng phaát döôøng nhö coù aùnh saùng môùi, beøn (duøng nhö 乃 naõi) 必有忍也若能有濟也 Taát höõu nhaãn daõ nhöôïc naêng höõu teá daõ – Phaûi coù nhòn nhuïc môùi coù theå neân vieäc ñöôïc Lieân töø

vaø (duøng nhö 及 caäp) 民年九十以上爲復子若孫

Daân nieân cöûu thaäp dó thöôïng, vi phuùc töû nhöôïc toân – Tuoåi cuûa daân ñaõ treân 90, xin beä haï tröø mieãn vieäc ñi phu phen taïp dòch cho con vaø chaùu daân

Tính töø

töï nhieân 神色自若 Thaàn saéc töï nhöôïc – Thaàn saéc töï nhieân

Lieân töø

neáu (giaû thieát) 王若隱其無罪而就死地 Vöông nhöôïc aån kyø voâ toäi nhi töïu töû ñòa – Neáu nhö vua thöông xoùt noù khoâng toäi maø ñi vaøo choã cheát

Ñoäng töø

baèng, nhö 不恥不若人何若人有 Baát sæ baát nhöôïc nhaân haø nhöôïc nhaân höõu – Khoâng hoå theïn vì vieäc khoâng baèng ngöôøi thì coù bao giôø ñöôïc baèng ngöôøi

若夫

NHÖÔÏC PHUØ

Lieân töø

ñeán nhö 若夫霪雨霏霏 Nhöôïc phuø daâm vuõ phi phi – Ñeán nhö caûnh möa daàm taàm taû 760

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

抑

ÖÙC Lieân töø

hoaëc laø, hay laø 抑別有疾而至斯乎 ÖÙc bieät höõu taät nhi chí tö hoà? – Hoaëc coù beänh naøo khaùc maø ñeán noâng noãi aáy chaêng?

是

THÒ Ñoäng töø

laø, aáy laø 亦是一病 dieäc thò nhaát beänh – cuõng laø moät beänh

Chæ ñònh töø

aáy, ñoù (ñoàng vôùi 此 thöû) 是年吾佐戎徐州 Thò nieân ngoâ taù nhung Töø Chaâu – Naêm ñoù toâi giuùp vieäc quaân ôû Töø Chaâu

Chæ thò ñaïi töø

vieäc aáy, söï aáy 豈謂是與？Khôûi vò thò dö? Haù noùi veà vieäc aáy ö?

nhö theá, theá ñoù 有爲者亦若是 Höõu vi giaû dieäc

nhöôïc thò – coù laøm (coâng vieäc cuûa thaùnh nhaân) cuõng seõ ñöôïc nhö theá (nhö thaùnh nhaân)

ñoù laø, aáy laø 是非爾所知也 Thò phi nhó sôû tri daõ – Ñoù khoâng phaûi laø ñieàu ngöôi bieát tôùi

Tính töø

ñuùng, phaûi 子之言是也 Töû chi ngoân thò daõ – Lôøi noùi cuûa oâng phaûi ñaáy, 是非之心 thò phi chi taâm – loøng bieát phaân bieät phaûi traùi 761

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Trôï töø

voâ nghóa 惟兄嫂是依 Duy huynh taåu thò y – Chæ coù nöông naùu nôi anh vaø chò daâu thoâi

惟

DUY =

唯

Traïng töø

chæ, chæ coù 唯我與爾有是夫 Duy ngaõ döõ nhó höõu thò phuø – Chæ coù ta vaø anh laø coù ñöôïc tinh thaàn aáy thoâi, 只今惟有鷓鴣飛 Chæ kim duy höõu giaù coâ phi – Ngaøy nay chæ coù chim ña ña bay lieäng

Trôï töø

voâ nghóa 恭惟列聖 Cung duy lieät thaùnh – Cung kính caùc vò thaùnh, 人心惟危道心惟微 Nhaân taâm duy nguy, ñaïo taâm duy vi – Loøng ngöôøi thì ñieân ñaûo, loøng ñaïo thì nhieäm maàu vi dieäu

矣

HÓ Trôï töø

vaäy (duøng cuoái caâu bieåu thò yù khaúng ñònh) 竹之有益於人亦大矣 Truùc chi höõu ích ö nhaân dieäc ñaïi hó – Caây tre coù ích cho ngöôøi keå cuõng nhieàu ñaáy chöù, 夫道一而已矣 Phuø ñaïo nhaát nhi dó hó – Naø y, caùi ñaïo lyù trò nöôùc chæ coù moät maø thoâi

roài vaäy, thoâi (noùi vieäc ñaõ roài) 其信然矣 Kyø tín nhieân hó – Thaät ñaõ tin chaéc roài vaäy, 先生休矣 Tieân sinh höu hó – Tieân sinh haõy ñi nghæ ñi thoâi

haøm yù caûm thaùn 甚矣吾之衰也 Thaäm hó ngoâ chi suy daõ – Ta suy ñoài ñaõ quaù laém roài 762

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

由

DO Giôù i töø

do, bôûi 求仁由己而由仁乎哉 Caàu nhaân do kyû nhi do nhaân hoà tai – Caàu söï toát ñeïp voán do nôi mình maø coù phaûi do nôi ngöôøi ñaâu

töø, do 才由學而成 Taøi do hoïc nhi thaønh – Taøi do hoïc maø neân

töø (duøng nhö 自 töï) 由白藤而至至靈有凡百年 Do

Baïch Ñaèng nhi chí Chí Linh höõu phaøm baùch nieân – Töø traän Baïch Ñaèng ñeán traän Chí Linh coù tôùi traêm naêm

Ñoäng töø

noi theo 舍其路而不由 Xaû kyø loä nhi baát do – Boû con ñöôøng chính cuûa mình maø chaúng noi theo

Danh töø

duyeân côù 無由見廢 Voâ do kieán pheá – Khoâng vì duyeân côù gì maø bò boû ra

由是

DO THÒ

Lieân töø

bôûi theá, do ñoù 由是言之 Do thò ngoân chi – Do ñoù maø noùi

從

TUØNG Ñoäng töø

ñi theo 弟從兄後 Ñeä tuøng huynh haäu – Em ñi theo sau anh

763

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

y theo, laøm theo 從心所欲 Tuøng taâm sôû duïc – Laøm theo loøng mình muoán

Giôù i töø

töø (ñoàng vôùi 自 töï) 雨從天降 Vuõ tuøng thieân giaùng – Möa töø trôøi rôi xuoáng

do, töø (ñoàng vôùi 由 do) 從前諸事 Tuøng tieàn chö söï – Caùc vieäc coù töø tröôùc

Trôï ñoäng töø

theo 從行於人後 Tuøng haønh ö nhaân haäu – Ñi theo sau ngöôøi ta

遂

TOAÏI Traïng töø

beøn, roát laïi 西門豹遂納印而去 Taây moân Baùo toaïi naïp aán nhi khöù – Taây moân Baùo beøn noäp aán maø ñi

beøn, do ñoù maø 遂失所依 Toaïi thaát sôû y – Beøn maát choã nöông töïa

Ñoäng töø

thoûa yù 不遂所願 Baát toaïi sôû nguyeän – Khoâng thoûa ñöôïc söï mong öôùc

Tính töø

xong roài, hoaøn taát 遂事不諫 Toaïi söï baát giaùn – Vieäc ñaõ xong roài khoâng can ngaên nöõa

乃

NAÕI Traïng töø

beøn môùi, nhaân ñoù maø 吾乃今知先生天下之士也 764

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Ngoâ naõi kim tri tieân sinh thieân haï chi só daõ – Toâi baây giôø môùi bieát tieân sinh laø keû só trong thieân haï

laïi 今乃不勝一朝之忿 Kim naõi baát thaéng nhaát trieâu chi phaãn – Nay laïi khoâng kìm ñöôïc côn giaän trong moät sôùm

môùi laø 此乃子報怨之時也 Thöû naõi töû baùo oaùn chi thôøi daõ – Ñaây môùi laø luùc oâng baùo oaùn ñaây

Trôï töø

voâ nghóa 乃若其情 Naõi nhöôïc kyø tình – Theo nhö tình traïng cuûa söï vaät (Maïnh töû)

及

CAÄP Giôù i töø

kòp, ñeán luùc 及是時明其政刑 Caäp thò thôøi minh kyø chính hình – Ñeán luùc aáy laøm saùng toû vieäc chính trò hình phaùp ra

kòp luùc, kòp thôøi 悔之何及 Hoái chi haø caä p – Hoái haän naøo kòp nöõa

tôùi, ñeán 雨我公田遂及我私 Vuõ ngaõ coâng ñieàn toaïi caäp ngaõ tö – Möa xuoáng ruoäng coâng cuûa chuùng toâi vaø möa tôùi ruoäng tö cuûa chuùng toâi

Lieân töø

vaø, cuøng 時日害喪予及汝皆亡 Thôøi nhaät haït taùng dö caäp nhöõ giai vong – Maët trôøi kia chöøng naøo maát xin nguyeàn ta cuøng mi ñeàu maát caû

Ñoäng töø

baèng, kòp 才不及人 Taøi baát caäp nhaân – Taøi khoâng baèng ngöôøi

tôùi möùc, ñaït tôùi 太上忘情其次不及情 Thaùi 765

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

thöôïng vong tình kyø thöù baát caäp tình – Baäc thaùi thöôïng thì queân tình, haïng sau ñoù thì khoâng tôùi möùc coù ñuû tình caûm

因

NHAÂN Danh töø

duyeân côù 無因而至前也 Voâ nhaân nhi chí tieàn daõ – Voâ côù maø tôùi tröôùc maët

Giôù i töø

do, nhaân theo, nhôø nôi 因人之善見己之惡 Nhaân nhaân chi thieän kieán kyû chi aùc – Nhaân nôi caùi hay cuûa ngöôøi thaáy ñöôïc caùi dôû cuûa mình

nhaân vì 因見其靣而知其心 Nhaân kieán kyø dieän nhi tri kyø taâm – Nhaân thaáy veû maët maø bieát ñöôïc trong loøng, 見女性賢因愛之 – Kieán nöõ tính hieàn nhaân aùi chi – Thaáy tính tình ngöôøi con gaùi hieàn laønh nhaân ñoù maø yeâu thöông

Ñoäng töø

thöøa theo 禍亂相因而至 Hoïa loaïn töông nhaân nhi chi – Söï hoïa loaïn cuøng thöøa theo nhau maø xaûy ñeán

苟

CAÅU Lieân töø

neáu (giaû thieát, duøng nhö 假如 giaû nhö) 吾苟有過人必知之 Ngoâ caåu höõu quaù nhaân taát tri chi – Ta neáu coù loãi thì ngöôøi ta haún bieát tôùi 766

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Traïng töø

taïm thôøi, qua loa 苟全性命於亂世 Caåu toaøn tính meänh ö loaïn theá – Mong ñöôïc an toaøn tính maïng moät caùch taïm bôï trong ñôøi loaïn laïc

但

ÑAÛN Traïng töø

chæ (ñoàng vôùi 只 chæ, 惟 duy) 不患無位但患無才

Baát hoaïn voâ vò ñaûn hoaïn voâ taøi – Khoâng phaûi lo veà söï khoâng coù ñòa vò maø chæ lo noãi khoâng taøi chæ, nhöõng (ñoàng vôùi 僅 caän, 第 ñeä, 徒 ñoà, 只 chæ) 不但有勇而且有謀 Baát ñaûn höõu duõng nhi thaû höõu möu – Chaúng nhöõng coù söùc maïnh maø coøn coù möu trí

song, chaúng qua 當日情事未必盡然但文自入妙耳 Ñöông nhaät tình söï vò taát taän nhieân ñaûn vaên töï nhaäp dieäu nhó – Söï tình ñöông thôøi chöa haún ñeàu heát nhö theá song vaên chöông töï noù ñaõ nhaäp dieäu roài

倘

THAÛNG Traïng töø

thaûng hoaëc, coù khi naøo 物之倘來吾無不接認之

Vaät chi thaûng lai ngoâ voâ baát tieáp nhaän chi – Ñoà vaät hoaëc coù khi ñeán thì toâi cöù tieáp nhaän

Lieân töø

neáu (giaû thieát) 倘待西江水微命已嗚呼 Thaûng ñaõi Taây giang thuûy vi meänh dó oâ hoâ – neáu ñôïi nöôùc soâng Taây giang ñeán cöùu thì maïng soáng nhoû nhoi naøy ñaõ thoâi roài coøn gì 767

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

或

HOAËC Phieám chæ ñaï i töø

coù keû, coù ngöôøi 或謂子產曰 Hoaëc vò Töû Saûn vieát – Coù keû baûo vôùi Töû Saûn raèng, 有一於此未或不亡

Höõu nhaát ö thöû vò hoaëc baát vong – Ñaây coù moät vaät chöa coù khi naøo chaúng maát

coù ñieàu, coù choã 或異二者之爲 Hoaëc dò nhò giaû chi vi – Coù choã khaùc vôùi söï vieäc cuûa hai gaõ

Traïng töø

hay, hoaëc laø 或有彼此之分 Hoaëc höõu bæ thöû chi phaân – Hoaëc coù söï phaân bieät beân naøy beân kia

coù khi 而或長煙一空 Nhi hoaëc tröôøng yeân nhaát khoâng – Maø coù khi khoùi giaêng daøi suoát taàng khoâng

尚

THÖÔÏNG Traïng töø

vaãn, coøn (ñoàng vôùi 猶 do) 慷慨悲歌舌尚存 Khaûng khaùi bi ca thieät thöôïng toàn – Khaûng khaùi ca leân löôõi vaãn coøn

ngoõ haàu, haàu mong 嗚呼尚饗 OÂ hoâ thöôïng höôûng – OÂi thoâi, xin haàu mong höôûng ñeán

Ñoäng töø

chuoäng, coi troïng 尚武精神 Thöôïng voõ tinh thaàn – tinh thaàn thöôïng voõ

耶

DA Trôï töø

sao, ö (nghi vaán) 豈非其時耶？Khôûi phi kyø thôøi da 768

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

– Haù chaúng phaûi luùc ñaáy ö?

ö, thay (caûm thaùn) 何其忍耶 Haø kyø nhaãn da – Sao maø nhaãn taâm theá ö!

哉

TAI Trôï töø

thay, oâi (caûm thaùn) 哀哉 Ai tai – thöông thay! 嗟哉 Ta tai – than oâi!

toû yù khích leä 吾儕勉乎哉 Ngoâ saø i mieãn hoà tai –

Chuùng ta haõy gaéng leân ñi ö, sao (nghi vaán) 吾之不及人也何哉 Ngoâ chi baát caäp nhaân daõ haø tai – Ta maø chaúng baèng ngöôøi laø taïi sao

爲

VI Ñoäng töø

laøm 爲人難 Vi nhaân nan – Laøm ngöôøi khoù laø 子爲誰？ Töû vi thuøy? – OÂng laø ai? Trôï töø

aáy, laø (ñoàng vôùi 是 thò) 惟弈秋之爲聽 Duy Dòch Thu chi vi thính – Chæ coù nghe lôøi Dòch Thu daïy

toû yù nghi vaán 何以伐爲 Haø dó phaït vi – Vieäc chi maø phaûi ñaùnh

toû yù caûm thaùn 予無所用天下爲 Dö voâ sôû duïng thieân haï vi – Ta khoâng duøng thieân haï ñeå laøm chi

Trôï ñoäng töø

bò 晉之父兄爲戮於楚 Taán chi phuï huynh vi luïc ö Sôû – Cha anh ngöôøi nöôùc Taán bò gieát ôû Sôû 769

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

爲

VÒ Giôù i töø

vì, giuùp 爲人謀而不忠乎 Vò nhaân möu nhi baát

trung hoà – Vì ngöôøi lo tính maø coù choã naøo khoâng heát loøng khoâng

vì, do, bôûi 吾所以有大患爲吾有身 Ngoâ sôû dó höõu ñaïi hoaïn vò ngoâ höõu thaân – Ta sôû dó coù lo sôï nhieàu vì bôûi ta coù caùi thaân (Laõo töû)

cho 所謂爲蛇畫足 Sôû vò vò xaø hoïa tuùc – Ñoù laø ñieàu ngöôøi ta baûo laø veõ chaân cho raén

爲... 所

VI... SÔÛ

Traïng töø

bò, ñöôïc (duøng trong caâu bò ñoäng) 墨子爲孟子所攻

Maëc Töû vi Maïnh töû sôû coâng kích – Hoïc thuyeát Maëc töû bò Maïnh töû coâng kích

奈何

NAÏI HAØ

Traïng töø

taïi sao, laøm sao (nghi vaán) 民不畏死奈何以死具之 Daân baát uùy töû naïi haø dó töû cuï chi – Daân khoâng sôï cheát taïi sao laïi ñem caùi cheát doïa hoï

使

SÖÛ Lieân töø

giaù nhö, neáu (giaû thieát) 使天下無農夫舉世皆餓死矣 Söû thieân haï voâ noâng phu cöû theá giai ngaõ töû hó –

Giaù nhö thieân haï khoâng coù ngöôøi laøm ruoäng thì caû theá gian ñeàu cheát ñoùi 770

CAÙC TÖØ NGÖÕ GIÖÕ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

Trôï ñoäng töø

khieán cho, laøm cho 使吾志衰氣惰者誰與 Söû ngoâ chí suy khí noïa giaû thuøy dö – Ai laøm cho chí khí ta suy ñoài

Ñoäng töø

sai khieán, sai söû 使其民有道 Söû kyø daân höõu ñaïo – Sai baûo daân chuùng phaûi pheùp

Caùc hôïp ngöõ duøng nhö lieân töø giaû thieát

倘使 thaûng söû: giaù nhö, phoûng nhö, neáu coù khi naøo... cuõng vieát 儻使假使 giaû söû: giaù nhö, tæ nhö (ñoàng vôùi 假今) 縱使 tuùng söû: giaù nhö, phoûng nhö (ñoàng vôùi 縱今) 若使 nhöôïc söû: giaû nhö, neáu nhö 設使 thieát söû: giaû thieát nhö Caùc hôïp ngöõ treân cuõng coù theå xem nhö ñoàng nghóa vôùi nhau, coù theå duøng thay cho nhau trong ví duï döôùi ñaây:

設使錢塘能洗辱 Thieát söû Tieàn ñöôøng naêng taåy nhuïc: Giaû söû soâng Tieàn ñöôøng hay röûa saïch ñöôïc nhô nhuoác

向使 höôùng söû: neáu nhö töø tröôùc, cuõng vieát 嚮使向使絶之於萌芽 Höôùng söû tuyeät chi ö manh nha: Neáu nhö töø tröôùc döùt ñöôïc söï loaïn laïc khi môùi manh nha

必使 taát söû: neáu coù phaûi, neáu baét buoä c phaûi 必使紅顏皆命薄 Taát söû hoàng nhan giai meänh baïc: neáu ñaõ haún maù hoàng ñeàu meänh baïc 771

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

Caùc hôïp ngöõ khaù c duøng nhö lieân töø

務使 vuï söû: coát sao cho, coát ñeå cho 吾儕應當勤學務使國家之期望早得實現 Ngoâ saøi öng ñöông caàn hoïc, vuï söû quoác gia chi kyø voïng taûo ñaéc thöïc hieän: chuùng ta caàn neân chaêm hoïc ñeå mong sao cho söï kyø voïng cuûa quoác gia sôùm ñöôïc thöïc hieän

致使 trí söû: ñeå ñeán noãi, ñeán phaûi khieán cho 致使聖賢多不遇 Trí söû thaùnh hieàn ña baát ngoä: Ñeå khieán cho thaùnh hieàn phaàn nhieàu khoâng gaëp thôøi

長使 tröôøng söû: khieán cho maõi maõi, khieán cho laâu daøi veà sau 長使百年甘唾駡 Tröôøng söû baùch nieân cam thoùa maï: khieán cho traêm naêm daøi phaûi cam chòu söï chöûi maéng, 長使英雄淚滿襟 Tröôøng söû anh huøng leä maõn khaâm (Ñoã Phuû – Vuõ haàu töø): Maõi maõi khieán cho ngöôøi anh huøng phaûi nöôùc maét ñaàm vaït aùo.

徒使 ñoà söû: luoáng khieán cho, rieâng ñeå cho 徒使英雄多抱恨 Ñoà söû anh huøng ña baõo haän: luoáng ñeå cho baäc anh huøng phaûi oâm haän nhieàu

772

214 BOÄ CHÖÕ HAÙN Maëc duø chæ coù moät soá löôïng haïn cheá (214 boä), nhöng caùc boä chöõ Haùn laø cô sôû ñeå hình thaønh taát caû töø vöïng trong tieáng Haùn. Vì theá, vieäc hoïc thuoäc vaø naém vöõng yù nghóa caùc boä chöõ Haùn ngay töø ñaàu laø ñieàu raát quan troïng, coù theå giuùp cho vieäc hoïc chöõ Haùn deã daøng hôn raát nhieàu. Raát nhieàu töø ñoàng aâm trong tieáng Haùn mang nghóa khaùc nhau coù theå deã daøng nhaän ra vaø ghi nhôù nhôø vaøo vieäc naém vöõng yù nghóa caùc boä. Chaúng haïn, haõy phaân tích caùc töø döôùi ñaây:

流 chaûy – nöôùc chaûy – chuyeån ñoäng – doøng nöôùc... 硫 löu hoaøng 硫磺, ta quen ñoïc laø löu huyønh... 琉 moät thöù ngoïc 裗 vaït aùo buoâng ruû xuoáng Taát caû nhöõng töø treân ñeàu ñoàng aâm vôùi nhau. Tuy nhieân, nghóa cuûa chuùng khaùc nhau theå hieän ôû boä chöõ. Chöõ thöù nhaát boä thuûy, lieân quan ñeán nöôùc, söï chuyeån ñoäng cuûa nöôùc; chöõ tieáp theo boä thaïch, lieân quan ñeán khoaùng thaïch, caùc loaïi ñaù; chöõ thöù ba boä ngoïc, lieân quan ñeán caùc loaïi ngoïc, chaâu baùu; chöõ thöù tö boä y, lieân quan ñeán y phuïc, quaàn aùo... Chuùng ta coù theå deã daøng tìm ra raát nhieàu caùc ví duï töông töï nhö vaäy trong tieáng Haùn. Ñieàu ñoù khaúng ñònh taàm quan troïng cuûa vieäc hoïc thuoäc vaø naém vöõng yù nghóa cuûa caùc boä chöõ Haùn. Khi phaân tích caùc boä chöõ Haùn, cuõng caàn löu yù moät vaøi ñaëc ñieåm nhö sau: 773

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ



Coù boä nguyeân laø chöõ ñôn theå, coù boä laø chöõ hôïp theå, do hai hoaëc nhieàu chöõ ñôn giaûn hôn gheùp laïi



Coù boä töï noù khoâng hình thaønh chöõ naøo caû, chæ ñöôïc duøng laøm ñôn vò laép gheùp thaønh caùc chöõ khaùc



Coù boä ñöôïc trình baøy nguyeân daïng khi gheùp vaøo chöõ, coù boä bò bieán daïng ñi ôû chöõ naøy nhöng laï i giöõ nguyeân daïng ôû chöõ khaùc

Döôùi ñaây trình baøy 214 boä theo thöù töï soá neùt, töø ít neùt ñeán nhieàu neùt. Nhöõng bieán daïng cuûa moã i boä neáu coù cuõng seõ ñöôïc ghi keøm theo.

Caùc boä 1 vaø 2 neùt 一 nhaát

soá moät

丨coån

neùt soå

丶chuû

neùt chaám

丿phieät 乙 aát 亅quyeát 二 nhò 亠 ñaàu 人 nhaân

vuøng ñaát xa

chaám ñaàu con ngöôøi

troáng roãng, voøng ngoaøi,

冖 mòch 冫baêng neùt phaûy 几 kyû vò thöù hai trong 凵 khaûm 10 thieân can 刀刂 ñao caùi moùc, neùt soå 力 löïc coù moùc 勹 bao soá hai 匕 chuûy

儿 nhaân (ñöùng) con ngöôøi 入 nhaäp 八 baùt

冂 quynh

truøm, che baêng giaù, laïnh caùi gheá haù mieäng con dao söùc maïnh bao boïc caùi muoãng, caùi thìa

匚 phöông

ñoà duøng ñeå ñöïng

vaøo, ñi voâ

匸 heä

che ñaäy

soá taùm

十 thaäp

soá möôøi

774

214 BOÄ CHÖÕ HAÙN

卜 boác

boùi xem vieäc toát 屮 trieät

山川 tieát ñoát, loùng tre 工 haùn söôøn nuùi 己 khö rieâng 巾 höïu laïi nöõa, laàn nöõa 干 Caùc boä 3 neùt khaåu caùi mieäng 幺 vi voøng, vaây 广 xaáu

卩厂厶又口囗

ñaát hoïc troø, ngöôøi coù hoïc thöùc

夂夊夕大女子宀寸小

truy tuy tòch ñaïi nöõ töû mieân thoán tieåu

尢 uoâng

soâng ngöôøi thôï baûn thaân mình caùi khaên caùi moäc, phaïm nhoû, maûnh maùi nhaø böôùc daøi, ñi xa chaáp tay baén teân, chieám laáy

theo sau

弓彑彡彳

ñi chaäm chieàu, toái to lôùn ngöôøi con gaùi

cung keä (kyù) sam saùch

caây cung ñaàu con nhím loâng daøi böôùc chaân traùi

Caùc boä 4 neù t

con

心忄taâm

maùi nhaø

quaû tim, taám loøng

taác nhoû, beù

戈 qua

caùi maùc

khom löng, yeáu

戸 hoä

cöûa moät caùnh,

ñuoái

尸 thi

nuùi

ñeán

yeâu nghieãm 廴 daãn 廾 cuûng 弋 daëc

quanh

土 thoå 士 só

sôn xuyeân coâng kyû caân can

caây coû môùi moïc

hoä gia ñình

thaây, xaùc ngöôøi cheát

手 thuû 支攴 chi

775

tay caønh caây

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

攵 phoác

ñaùnh nheï

文 vaên

vaên veû

斗 ñaåu

caùi ñaáu

斤 caân

caùi rìu

方 phöông

vuoâng, phöông höôùng

爪爫 traûo

moùng chaân loaøi caàm thuù

父 phuï 爻 haøo

cha haøo trong Kinh Dòch

爿 töôøng

taám vaùn, mieáng

无 voâ

khoâng

日 nhaät

maët trôøi

曰 vieát

noùi, raèng

月 nguyeät

maët traêng

牙 nha

木 moäc

caây coái

欠 khieám 止 chæ

thieáu

牛牜 ngöu con boø 犬犭 khuyeån con choù 玉玊王 ngoïc ngoïc, ñaù quyù

歹 ngaït

xöông ngöôøi

nghæ, döøng cheát laâu naêm

殳 thuø

gaäy tre duøng laøm vuõ khí

毋 voâ 比 tæ

chôù neân, ñöøng

毛 mao

loâng, loâng loaøi

so saùnh thuù

氏 thò

hoï

气 khí

khí, hôi

水氵 thuûy 火灬 hoûa

nöôùc löûa

beân traùi

片 phieán

mieáng moûng, mieáng beân phaûi

Caùc boä 玄 huyeàn 瓜 qua 瓦 ngoõa

caùi raêng

5 neù t maøu ñen huyeàn caây döa ngoùi

甘生用田

cam sinh 甩 duïng ñieàn

vò ngoït

疋疒癶白

sô naïch baùt baïch

caùi chaân

776

sinh ra, soáng duøng, söû duïng ruoäng beänh taät gaït ra, ñaïp ra maøu traéng

214 BOÄ CHÖÕ HAÙN

皮 bì 皿 maõnh 目矛矢石

muïc maâu thæ thaïch

da (ngoaøi thòt) cheùn dóa con maét caùi giaùo muõi teân hoøn ñaù

示礻 kyø (thò) thaàn ñaát 禸 nhöïu daáu chaân thuù vaät

禾 hoaø

caây luùa

穴 huyeät 立 laäp

caùi hang ñöùng

Caùc boä 6 neùt 竹米糸缶

truùc meã 糹mòch phaãu

caây tre

网羊羽老

罓 voõng döông vuõ 耂考 laõo

caùi löôùi

而耒耳聿

nhi loãi nhó 肀 duaät

maø

gaïo sôïi tô nhoû ñoà saønh söù

肉月 nhuïc thòt 臣 thaàn baày toâi 自至臼舌

töï chí cöûu thieät

舛舟艮色

suyeãn sai traùi, loãi chu (chaâu) thuyeàn caán beàn, vöõng saéc maøu saéc

艸艹 thaûo 虍 hoâ

giaø caùi caøy loã tai caây buùt

ñeán caùi coái caùi löôõi

coû vaèn treân loâng coïp

虫 truøng 血行衣襾

con deâ loâng chim

töø khi

huyeát haønh y 西覀aù

saâu, truøng maùu laøm, ñi aùo truøm

Caùc boä 7 neù t 見 kieán 角 giaùc 言 ngoân

thaáy

谷 coác 豆 ñaäu

hang, khe nuùi

777

söøng, goùc noùi caây ñaäu

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

豕 thæ 豸 tró

con lôïn, heo loaøi saâu khoâng coù chaân

貝 boái

con soø, vaät quyù baùu

赤 xích

maøu ñoû

走赱赱 taåu 足 tuùc 身 thaân 車 xa

chaïy

辛 taân 辰 thaàn 辵辶 söôùc

cay

chaân thaân mình xe buoåi sôùm thoaét ñi thoaét döøng laïi

邑 aáp 酉 daäu 釆 bieän

aáp

隹雨靑非

chuy vuõ 青 thanh phi

laøng xoùm, daëm ñöôøng

Caùc boä 8 neùt 金釒kim vaøng 長镸 tröôøng daøi 門 moân cöûa

kòp chim ñuoâi ngaén möa xanh sai traùi, khoâng

Caùc boä 9 neù t 面靣 dieän khuoân maët 革韋韭音

caùch vi cöõu aâm

頁 hieät

da thuoäc da meàm rau heï tieáng caùi ñaàu, trang giaáy

風 phong trong 12 ñòa chi 飛 phi

bieän xöû, bieän

goø ñaát

coù

chi thöù möôøi

bieät

里 lyù

阜阝 phuï 隶 ñaõi

食飠 thöïc 首 thuû 香 höông

gioù bay aên ñaàu muøi thôm

Caùc boä 10 neù t 馬 maõ

ngöïa

骨 coát 高髙 cao

xöông

778

cao (traùi vôùi

214 BOÄ CHÖÕ HAÙN

thaáp)

髟 tieâu 鬥 ñaáu 鬯 söôûng

toùc daøi

鬲 caùch 鬼 quæ

tranh ñaáu

黹 chæ

may aùo

Caùc boä 13 neù t con eách

moät loaïi noài coù

黽 maõnh 鼎 ñænh 鼓 coå

giang ra

鼠 thöû

con chuoät

röôïu thôm

ma quæ

Caùc boä 11 neùt 魚 ngö loaøi caù 鳥 ñieåu loaøi chim 鹵 loã ñaát maën 鹿 loäc con höôu 麥麦 maïch luùa maïch 麻 ma caây gai Caùc boä 12 neùt 黄 hoaøng

vaøng

黍 thöû 黑 haéc

luùa neáp maøu ñen

caùi vaïc troáng

Caùc boä 14 neù t 鼻 tî caùi muõi 齊 teà baèng, ñeàu, khoâng so le

Caùc boä 15 neù t 齒 xæ caùi raêng Caùc boä 16 neù t 龍 long con roàng 龜 quy con ruøa Caùc boä 17 neù t 龠 döôïc

779

oáng saùo ba loã

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG aù 亞 ......................... 627

aát 乙 ........................ 581

aùc 惡 ........................ 164

aâu 歐 ........................ 628

aùch 厄 ...................... 553

aåu 嫗 ........................ 677

ai 哀 ........................ 530

aáu 幼 ........................ 670

ai 挨 ........................ 611

baù 伯 ....................... 439

aùi 愛 .......................... 67

baùch 百 .................... 412

aùm 暗 ...................... 188

baùch 栢 .................... 486

an 安 ......................... 72

baùch 柏 .................... 552

aùn 按 ....................... 189

baïch 白 ...................... 47

anh 英 ....................... 99

baøi 牌 ...................... 669

anh 鸚 ..................... 208

baùi 拜 ...................... 278

aûnh 影 ..................... 532

baïi 敗 ...................... 395

aùnh 映 ..................... 202

ban 頒 ..................... 653

aùp 鴨 ....................... 431

baûn 本 ..................... 368

aâm 陰 ...................... 193

baùn 半 ..................... 498

aåm 飲 ...................... 387

bang 邦 ................... 628

aân 恩 ....................... 379

baøng 龐 ................... 548

aân 殷 ....................... 460

baøng 旁 ................... 730

aån 隱 ....................... 239

baïng 蚌 ................... 681

aáp 挹 ....................... 506

baøo 袍 ...................... 428 780

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

baøo 鮑 ...................... 574

bieät 別 ....................... 56

baøo 咆 ...................... 655

bieåu 表 ..................... 513

baûo 保 ...................... 308

binh 兵 ...................... 21

baûo 寶 ...................... 400

bình 平 ...................... 46

baõo 抱 ...................... 730

bænh 秉 .................... 731

baùo 報 ...................... 233

boå 補 ........................ 473

baùo 豹 ...................... 337

boá 布 ........................ 515

baùt 八 ...................... 644

boä 步 ........................ 607

baéc 北 ........................ 77

boäc 曝 ...................... 681

baèng 朋 ................... 177

boài 培 ...................... 244

baèng 憑 ................... 232

boái 輩 ...................... 196

baèng 鵬 ................... 336

boái 背 ...................... 730

baàn 貧 ....................... 94

boäi 背 ...................... 473

baát 不 ........................ 66

boäi 倍 ...................... 500

beänh 病 ................... 624

boân 奔 ....................... 78

bi 悲 ........................ 721

boàn 盆 ..................... 182

bæ 彼 ........................ 296

boång 奉 ................... 478

bích 璧 .................... 187

boät 勃 ...................... 336

bích 壁 .................... 530

buùt 筆 ...................... 232

bích 碧 .................... 653

ca 歌 ........................ 386

bieân 邊 .................... 313

caù 個 ........................ 560

bieán 變 .................... 514

caùc 各 ...................... 213

bieän 辨 .................... 581

caùc 閣 ...................... 498 781

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

caùch 革 .................... 104

caàn 勤 ...................... 332

caùch 挌 .................... 251

caån 瑾 ...................... 668

caûi 改 ....................... 720

caän 近 ...................... 607

caùi 蓋 ....................... 324

caáp 汲 ...................... 462

caùi 蓋 ....................... 757

caáp 級 ...................... 563

cam 甘 ..................... 226

caáp 給 ...................... 627

cam 柑 ..................... 488

caáp 急 ...................... 678

caûm 感 ..................... 640

caäp 及 ........................ 26

can 干 ........................ 21

caäp 及 ...................... 765

can 乾 ...................... 231

caâu 俱 ...................... 323

caùn 幹 ...................... 657

caàu 求 ...................... 197

canh 耕 ................... 216

caåu 苟 ...................... 519

canh 更 ................... 515

caåu 苟 ...................... 766

caûnh 境 ................... 250

caáu 購 ...................... 686

caûnh 警 ................... 345

chaåm 枕 ................... 532

caûnh 景 ................... 505

chaân 真 ................... 324

caûnh 頸 ................... 654

chaán 振 ................... 630

caùnh 更 ................... 398

chaáp 執 .................... 478

caùnh 竟 ................... 595

chaát 質 .................... 437

cao 高 ...................... 218

chaát 鑕 .................... 699

caùo 告 ...................... 360

chaâu 珠 .................... 156

caùt 葛 ...................... 667

chaâu 舟 .................... 329

caàm 禽 ..................... 131

chaâu 洲 .................... 497 782

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

chaâu 朱 .................... 653

chính 政 .................. 307

cheá 制 ...................... 265

chính 正 .................. 444

chi 之 ........................ 17

chu 株 ...................... 246

chi 支 ........................ 61

chuû 主 ........................ 90

chi 芝 ...................... 163

chuù 鑄 ...................... 581

chi 枝 ...................... 170

chuù 注 ...................... 629

chi 之 ...................... 735

chung 終 .................. 151

chæ 紙 ...................... 231

chung 鐘 .................. 231

chæ 止 ...................... 364

chuùng 衆 .................. 368

chæ 指 ...................... 421

chuyeân 椽 ................ 504

chæ 衹 ...................... 462

chuyeån 囀 ................ 419

chí 至 ...................... 190

chuyeát 輟 ................. 344

chí 志 ...................... 197

chö 諸 ...................... 106

chí 懥 ...................... 454

chöùc 職 .................... 213

chí 識 ...................... 468

chöùc 織 .................... 344

chí 質 ...................... 548

chöng 蒸 .................. 729

chí 至 ...................... 759

chöùng 證 .................. 239

chieâm 覘 ................. 449

chöôùc 灼 .................. 600

chieâm 瞻 ................. 508

chöôùc 酌 .................. 603

chieân 鸇 .................. 434

chöôûng 掌 ................ 518

chieáu 照 ................... 181

coâ 姑 ........................ 601

chieáu 詔 ................... 718

coå 古 .......................... 33

chinh 征 .................... 78

coå 鼓 ........................ 313 783

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

coá 顧 .......................... 84

cung 弓 ...................... 20

coá 故 ........................ 234

cung 躬 .................... 238

coá 固 ........................ 382

cung 供 .................... 379

coá 僱 ........................ 685

cung 恭 .................... 548

coá 故 ........................ 751

cuøng 窮 .................... 250

coá 固 ........................ 752

cö 居 .......................... 74

coác 谷 ...................... 277

cöø 渠 ........................ 462

coác 穀 ...................... 693

cöû 舉 ........................ 405

coâng 功 ...................... 43

cöï 詎 ........................ 754

coâng 公 ...................... 46

cöïc 極 ........................ 52

coâng 工 .................... 560

cöông 岡 .................. 729

coâng 攻 .................... 569

cöôøng 強 .................. 556

coáng 貢 .................... 150

cöu 鳩 ...................... 434

coäng 共 .................... 393

cöûu 久 ........................ 72

cô 機 ........................ 342

cöûu 韭 ...................... 602

cô 饑 ........................ 476

cöûu 九 ...................... 645

cô 肌 ........................ 694

cöõu 舅 ...................... 468

cô 期 ........................ 698

cöùu 救 ........................ 96

cuø 衢 ........................ 329

cöùu 究 ...................... 557

cuø 瞿 ........................ 330

cöïu 舊 ...................... 203

cuù 句 ........................ 275

da 椰 ....................... 488

cuï 懼 ........................ 473

da 耶 ....................... 768

cuùc 菊 ...................... 485

daõ 也 ....................... 126 784

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

daõ 野 ....................... 654

dónh 郢 .................... 531

daõ 也 ....................... 739

do 由 .......................... 89

daï 夜 ......................... 78

do 猶 ........................ 341

danh 名 ..................... 43

do 猶 ........................ 755

daân 民 ..................... 306

do 由 ........................ 763

daãn 引 ....................... 62

do thò 由是 ............. 763

daät 逸 ...................... 606

du 遊 ........................ 287

di 遺 ........................ 450

du 悠 ........................ 386

di 移 ........................ 594

du 臾 ........................ 464

di 彌 ........................ 609

du 攸 ........................ 524

dó 以 ........................ 133

du 瑜 ........................ 668

dó 已 ........................ 296

du 踰 ........................ 675

dó 以 ........................ 737

du 偷 ........................ 677

dó vi 以爲 ................ 737

du 輸 ........................ 732

dò 異 ........................ 137

duõ 愈 ....................... 364

dòch 易 .................... 295

duaät 鷸 .................... 681

dòch 惕 .................... 345

duïc 欲 ...................... 152

dòch 役 .................... 394

dueä 袂 ...................... 477

dieäc 亦 ..................... 142

dung 容 ................... 401

dieãm 艷 ................... 713

dung 蓉 ................... 421

dieân 鳶 .................... 435

dung 墉 ................... 624

dieän 靣 ...................... 93

dung 庸 ................... 754

dieäp 葉 .................... 238

duõng 勇 ................... 471 785

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

duïng 用 ..................... 42

ñaïi 黛 ...................... 652

duy 惟 ..................... 363

ñaïm 淡 ...................... 49

duy 惟 ..................... 762

ñan 鄲 ..................... 549

duyeät 悅 .................. 360

ñan 丹 ..................... 617

dö 予 ....................... 479

ñan 簞 ..................... 727

dö 畬 ....................... 599

ñaøn 彈 ..................... 157

dö 餘 ....................... 622

ñaûn 袒 ..................... 359

dö 與 ....................... 757

ñaûn 但 ..................... 767

döõ 與 ......................... 22

ñaõn 但 ..................... 558

döõ 予 ....................... 623

ñaùn 旦 ..................... 346

döõ 與 ....................... 756

ñaûng 黨 ................... 238

döï 譽 ....................... 399

ñaõng 蕩 ................... 506

döôïc 躍 .................... 323

ñao 刀 ........................ 20

döông 羊 ................... 30

ñaøo 桃 ...................... 201

döông 揚 ................. 255

ñaøo 陶 ...................... 714

döông 楊 ................. 255

ñaùo 到 ...................... 172

döông 洋 ................. 524

ñaïo 道 ...................... 128

ña 多 ....................... 355

ñaïo 盜 ...................... 397

ñaû 打 ....................... 168

ñaïo 蹈 ...................... 610

ñaõi 待 ...................... 335

ñaùp 答 ..................... 649

ñaùi 帶 ...................... 390

ñaït 達 ...................... 315

ñaïi 大 ........................ 29

ñaéc 得 ...................... 172

ñaïi 代 ...................... 513

ñaëc 特 ...................... 266 786

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

ñaêng 登 ................... 353

ñieåu 鳥 ..................... 209

ñaèng 騰 ................... 656

ñieáu 釣 ..................... 387

ñaúng 等 ................... 552

ñinh 丁 .................... 729

ñaâu 兜 ..................... 424

ñình 亭 .................... 257

ñaàu 投 ..................... 188

ñình 莛 .................... 582

ñaàu 頭 .................... 255

ñænh 鼎 .................... 415

ñeà 提 ......................... 63

ñònh 定 .................... 514

ñeà 啼 ....................... 170

ñoan 端 ................... 664

ñeà 題 ....................... 200

ñoaûn 短 ................... 112

ñeà 緹 ....................... 717

ñoaïn 斷 ..................... 98

ñeá 帝 ....................... 717

ñoaït 奪 .................... 556

ñeä 弟 ......................... 25

ñoà 屠 ........................ 386

ñeä 第 ....................... 400

ñoà 塗 ........................ 460

ñòa 地 ...................... 122

ñoà 途 ........................ 678

ñòch 敵 .................... 247

ñoà mi 荼蘼 .............. 488

ñòch 笛 .................... 256

ñoã 杜 ........................ 420

ñieåm 點 ................... 557

ñoã quyeân 杜鵑 ........ 432

ñieám 店 ................... 685

ñoä 渡 ........................ 256

ñieàn 田 .................... 217

ñoä 度 ........................ 352

ñieäp 蝶 .................... 116

ñoäc 獨 ...................... 222

ñieät 迭 ..................... 694

ñoäc 毒 ...................... 328

ñieâu 彫 .................... 553

ñoäc 讀 ...................... 491

ñieàu 條 .................... 419

ñoäc 犢 ...................... 600 787

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

ñoái 對 ...................... 408

giam 監 ................... 718

ñoàn 豚 ..................... 376

giaùm 鑑 ................... 449

ñoâng 東 ..................... 76

gian 間 .................... 119

ñoâng 冬 ................... 111

giaûn 澗 .................... 330

ñoàng 同 ..................... 65

giaûn 簡 .................... 698

ñoàng 銅 ................... 582

giaùn 間 .................... 607

ñoàng 童 ................... 727

giang 江 .................. 255

ñoäng 動 ..................... 57

giaùng 降 .................. 445

ñoät 突 ...................... 336

giaùng 絳 .................. 653

ñöùc 德 ...................... 370

giao 交 ....................... 58

ñöông 當 ................. 143

giao 教 ..................... 170

ñöôøng 塘 ................. 330

giao 郊 ..................... 648

ñöôøng 堂 ................. 361

giaûo 較 ..................... 710

gia 家 ...................... 106

giaùp 甲 .................... 580

giaû 者 ...................... 131

giôùi 界 ..................... 282

giaû 者 ...................... 747

giôùi 戒 ..................... 331

giaù 價 ...................... 296

giôùi 介 ..................... 453

giaù 蔗 ...................... 488

ha 呵 ....................... 530

giaù coâ 鷓鴣 ............. 431

haø 何 ....................... 137

giai 皆 ..................... 247

haø 河 ....................... 388

giai 階 ..................... 563

haø 苛 ....................... 466

giai 佳 ..................... 712

haø 荷 ....................... 485

giaûi 解 ..................... 271

haø 何 ....................... 743 788

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

haø maõ 河馬 ............. 376

haøo 毫 ..................... 283

haø taéc 何則 ............. 744

haûo 好 ....................... 53

haï 下 ......................... 34

haïp 闔 ..................... 610

haï 夏 ....................... 110

haïp 盍 ..................... 623

haï 暇 ....................... 492

haïp 盍 ..................... 752

haï 荷 ....................... 599

haït 褐 ...................... 654

haïc 鶴 ...................... 433

haït 曷 ...................... 753

haùch 赫 ................... 225

haéc 黑 ...................... 652

haûi 海 ...................... 352

haèng 恆 ................... 363

haûi aâu 海鷗 ............. 434

haân 欣 ..................... 455

haûi caåu 海狗 ........... 376

haän 恨 ..................... 388

haûi ñöôøng 海棠 ....... 488

haáp 吸 ..................... 506

haïi 害 ...................... 401

haàu 侯 ..................... 156

haøm 酣 .................... 386

haäu 後 ..................... 226

haøm 邯 .................... 549

haäu 厚 ..................... 693

haøm 咸 .................... 629

heà 兮 ....................... 338

haùm 闞 .................... 322

heà 奚 ....................... 594

haøn 寒 ..................... 113

heä 繫 ....................... 665

haùn 漢 ..................... 122

hó 矣 ........................ 762

haïn 限 ..................... 282

hieåm 險 ................... 331

haønh 行 ..................... 79

hieàn 賢 .................... 162

haïnh 幸 ................... 719

hieån 顯 .................... 535

hao 哮 ..................... 655

hieán 憲 .................... 512 789

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

hieán 獻 .................... 693

hoaõn 緩 ................... 464

hieäp 狎 .................... 267

hoaïn 患 ................... 520

hieáu 孝 .................... 300

hoang 荒 ................. 426

hieáu 好 .................... 342

hoaøng 黃 ................. 169

hieäu 校 .................... 523

hoaûng 恍 ................. 570

hieäu 號 .................... 608

hoaønh 橫 ................. 183

hình 形 .................... 266

hoaït 活 ...................... 58

hình 刑 .................... 718

hoaéc 藿 .................... 411

hoa 花 ..................... 115

hoaëc 惑 .................... 271

hoa 華 ..................... 127

hoaëc 或 .................... 768

hoøa 和 ..................... 693

hoïc 學 ...................... 124

hoûa 火 ..................... 608

hoøe 槐 ...................... 487

hoùa 化 ..................... 448

hoâ 呼 ....................... 365

hoùa 貨 ..................... 627

hoà 蝴 ....................... 115

hoïa 禍 ..................... 184

hoà 乎 ....................... 151

hoaïch 獲 .................. 594

hoà 胡 ....................... 353

hoaøi 淮 .................... 254

hoà 狐 ....................... 375

hoaøi 懷 .................... 385

hoà 壺 ....................... 728

hoaïi 壞 .................... 624

hoà 乎 ....................... 748

hoan 懽 ................... 455

hoå 虎 ....................... 321

hoaøn 還 ................... 196

hoã 互 ......................... 88

hoaøn 寰 ................... 567

hoä 户 ....................... 361

hoaøn 完 ................... 677

hoäc 斛 ...................... 616 790

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

hoài 回 ........................ 62

höng 興 ................... 128

hoái 賄 ...................... 396

höông 鄉 ................. 314

hoái 晦 ...................... 535

höông 香 ................. 711

hoäi 會 ...................... 223

höôûng 響 ................. 631

hoàng 紅 ................... 202

höôùng 向 ................. 257

hoàng 鴻 ................... 337

höôùng 嚮 ................. 728

hoàng 紅 ................... 652

höu 休 ..................... 316

hoát 忽 ...................... 535

höõu 右 ....................... 35

hôïp 合 ....................... 57

höõu 有 ....................... 42

huû 腐 ....................... 227

höõu 友 ..................... 177

huû 朽 ....................... 246

höïu 又 ..................... 297

hueà 携 ..................... 728

hy 嬉 ....................... 343

huøng 雄 ................... 100

hy 希 ....................... 454

huøng 熊 ................... 374

hy 犧 ....................... 569

huoáng 况 ................. 217

hy 嘻 ....................... 594

huy 暉 ..................... 291

hyù 戲 ....................... 343

huûy 毀 ..................... 402

ích 益 ...................... 573

huyeân 喧 ................. 427

keâ 鷄 ....................... 213

huyeàn 玄 ................. 652

keá 計 ....................... 631

huyeàn 懸 ................. 731

keát 結 ...................... 511

huyeát 血 .................. 642

khaû 可 ....................... 66

huynh 兄 ................... 25

khaû 可 ..................... 738

hö 虛 ....................... 583

khaùch 客 ................. 354 791

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

khai 開 .................... 117

khieát 潔 ................... 697

khaùi 概 .................... 451

khinh 輕 .................. 155

khaùn 看 ................... 721

khoaùi 快 .................. 182

khang 康 ................. 329

khoaùng 曠 ............... 507

khanh 鏗 ................. 583

khoâ 枯 ..................... 246

khanh 卿 ................. 618

khoå 苦 ....................... 94

khaéc 克 ................... 405

khoác 哭 .................... 467

khaéc 刻 ................... 610

khoâi 灰 .................... 653

khaúng 肯 ................. 683

khoâi 恢 .................... 661

khaâm 襟 .................. 507

khoán 困 ................... 250

khaáp 泣 ................... 426

khoâng 空 ................. 425

khaát 乞 .................... 622

khoång 孔 ................. 127

khaâu 邱 ................... 245

khoång töôùc 孔雀 ..... 435

khaåu 口 ..................... 16

khôûi 起 ...................... 62

khaáu 冦 ................... 265

khôûi 豈 .................... 228

khaáu 叩 ................... 583

khôûi 豈 .................... 753

kheâ 溪 ..................... 330

khu 驅 ..................... 461

khi 欺 ...................... 380

khu 區 ..................... 463

khí 氣 ...................... 111

khu 軀 ..................... 656

khí 棄 ...................... 225

khuûng 恐 ................. 290

khí 器 ...................... 584

khuoâng 筐 ............... 732

khieân 牽 .................. 669

khuy 窺 ................... 353

khieån 遣 .................. 615

khuyeån 犬 ................. 30 792

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

khuyeán 勸 ............... 629

kyø 其 ....................... 152

khuyeát 缺 ................ 379

kyø 祁 ....................... 577

khöû 去 ..................... 440

kyø 歧 ....................... 591

khöù 去 ....................... 38

kyø 其 ....................... 744

kieâm 兼 ................... 519

kyû 己 ....................... 150

kieàm 黔 ................... 476

kyû 幾 ....................... 351

kieàm 拑 ................... 682

kyõ 技 ....................... 562

kieåm 檢 ................... 689

kyù 寄 ....................... 314

kieám 劍 ................... 182

kyù 記 ....................... 448

kieäm 儉 ................... 392

la 羅 ........................ 660

kieân 堅 .................... 443

laïc 樂 ......................... 94

kieán 見 ...................... 88

laïc 落 ....................... 499

kieáp 劫 .................... 472

laïc ñaø 駱駝 ............. 377

kieàu 橋 .................... 427

lai 來 ......................... 38

kim 今 ....................... 33

laïi 賴 ....................... 281

kim 金 ..................... 243

laïi 吏 ....................... 675

kinh 經 .................... 123

lam 藍 ..................... 653

kinh 驚 .................... 171

laõm 覽 ....................... 83

kinh 京 .................... 234

laïm 濫 ..................... 245

kinh 荊 .................... 640

lan 蘭 ...................... 163

kính 敬 ...................... 67

lang 狼 .................... 375

kính 勁 .................... 712

laõng 朗 ...................... 48

kyø 期 ....................... 105

laõnh 領 .................... 688 793

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

laõnh 冷 .................... 713

lòch 礫 ..................... 568

lao 勞 ...................... 559

lieâm 廉 .................... 407

laõo 老 ...................... 304

lieâm 簾 .................... 498

laïp 臘 ...................... 602

lieãm 斂 .................... 699

laïp 獵 ...................... 658

lieân 蓮 ..................... 484

laêng 陵 .................... 646

lieät 列 ...................... 414

laâm 林 ..................... 131

lieät 烈 ...................... 654

laâm 臨 ..................... 289

lieâu 遼 ..................... 172

laân 燐 ...................... 569

lieâu 寥 ..................... 338

laân 鄰 ...................... 592

lieãu 柳 ..................... 255

laäp 立 ........................ 42

linh 櫺 ..................... 641

laät 慄 ....................... 655

linh 零 ..................... 687

laâu 塿 ...................... 245

loaïi 類 ..................... 100

laâu 樓 ...................... 355

loan 灣 .................... 354

laäu 漏 ...................... 538

loaïn 亂 .................... 443

leâ 藜 ........................ 411

long 龍 .................... 230

leâ 梨 ........................ 487

loâ 盧 ........................ 608

leã 禮 ........................ 264

loä 路 ........................ 188

leä 勵 ........................ 197

loä 露 ........................ 314

leä 淚 ........................ 231

loä 鷺 ........................ 434

leä chi 茘枝 .............. 488

loäc 鹿 ....................... 376

leänh 令 .................... 578

loäc 祿 ....................... 733

lòch 歷 ..................... 107

loâi 雷 ....................... 598 794

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

loäng 弄 .................... 642

ly 籬 ........................ 505

lôïi 利 ....................... 370

ly 釐 ........................ 687

luõ 屨 ........................ 477

lyù 理 .......................... 44

luaän 論 .................... 492

lyù 裏 ........................ 276

luaät 律 ..................... 511

lyù 里 ........................ 352

luïc 綠 ....................... 497

lyù 李 ........................ 404

luïc 六 ....................... 643

lî 涖 ........................ 536

luïc 戮 ....................... 720

ma 磨 ...................... 390

luõng 隴 .................... 424

maõ 馬 ...................... 215

luõy 累 ...................... 413

maïc 莫 ..................... 170

lö 驢 ........................ 668

maïch 麥 ................... 614

löïc 力 ......................... 16

mai 梅 ..................... 274

löông 涼 .................. 112

mai khoâi 玟瑰 ......... 484

löông 糧 .................. 733

man 漫 .................... 235

löôõng 兩 .................... 82

man 曼 .................... 618

löôïng 量 .................. 686

maõn 滿 .................... 500

löu 留 ........................ 73

mang 茫 .................. 351

löu 劉 ...................... 406

maõnh 猛 .................. 126

löu 流 ...................... 499

maïnh 孟 .................. 307

löïu 榴 ...................... 487

mao 茅 ..................... 504

ly 離 ........................ 209

mao 毛 ..................... 654

ly 狸 ........................ 375

maïo 貌 ..................... 668

ly 鸝 ........................ 419

maïo 冒 ..................... 689 795

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

maät 密 ..................... 289

moät 歿 ..................... 412

maãu 母 ...................... 25

muïc 目 ..................... 478

maãu 畝 .................... 508

möu 謀 ..................... 176

maãu ñan 牡丹 ......... 484

my 麋 ...................... 321

maäu 貿 .................... 478

myõ 美 ........................ 53

maäu 茂 .................... 552

naõi 乃 ...................... 316

meã 米 ...................... 411

naõi 乃 ...................... 764

meänh 命 .................. 105

naïi 耐 ...................... 442

mieãn 免 ................... 720

naïi haø 奈何 ............. 770

mieán 眄 ................... 189

nam 南 ...................... 77

mieát 瞥 .................... 663

nam 男 .................... 676

mieâu 貓 ................... 622

naïn 難 ..................... 247

minh 明 ..................... 48

naïp 納 ..................... 699

minh 冥 ................... 337

naëc 匿 ...................... 662

minh 鳴 ................... 508

naêng 能 ................... 133

moã 某 ...................... 650

naät 昵 ...................... 537

moä 慕 ...................... 394

neâ 泥 ....................... 459

moä 墓 ...................... 467

ngaõ 我 ..................... 128

moäc 木 ..................... 227

ngaï 餓 ..................... 476

moãi 每 ..................... 265

ngaûi 刈 .................... 727

moân 門 .................... 184

ngao 敖 .................... 476

moâng 蒙 .................. 382

ngaâm 吟 .................. 287

moäng 夢 .................. 171

ngaân 跟 ................... 719 796

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

ngaãu 偶 ................... 507

nguïy 魏 ................... 549

ngheä 藝 ................... 629

nguyeân 原 ................ 294

ngheânh 迎 ............... 676

nguyeân 元 ................ 687

nghi 疑 .................... 408

nguyeän 願 ................ 415

nghi 宜 .................... 557

nguyeät 月 .................. 39

nghò 議 .................... 512

ngö 魚 ..................... 459

nghóa 義 .................. 162

ngö 漁 ..................... 683

nghieâm 嚴 ............... 537

ngöõ 語 ..................... 233

nghieäm 驗 ............... 251

ngöï 御 ..................... 393

nghieân 研 ................ 557

ngöôõng 仰 ............... 665

nghieäp 業 ................ 100

ngöu 牛 ...................... 29

nghieäp 鄴 ................ 676

nha 鴉 ..................... 433

ngoï 午 ..................... 578

nhai 崖 .................... 322

ngoõa 瓦 ................... 568

nhai 街 .................... 568

ngoïa 臥 ................... 662

nhan 顏 ................... 355

ngoaïi 外 .................... 35

nhaøn 閒 ................... 357

ngoaïn 翫 ................. 267

nhaïn 雁 ................... 221

ngoïc 玉 .................... 353

nhaân 人 ..................... 15

ngoâ 吾 ..................... 142

nhaân 因 ................... 190

ngoâ ñoàng 梧桐 ........ 486

nhaân 仁 ................... 329

ngoä 悟 ..................... 649

nhaân 茵 ................... 413

ngu 愚 ..................... 325

nhaân 因 ................... 766

nguõ 五 ..................... 615

nhaãn 忍 ................... 644 797

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

nhaän 仞 ................... 158

nhuïc 肉 .................... 132

nhaäp 入 ..................... 60

nhueá 蚋 ................... 694

nhaát 一 ...................... 81

nhö 如 ..................... 163

nhaät 日 ...................... 38

nhö 如 ..................... 738

nhi 兒 ...................... 121

nhöõ 汝 ..................... 345

nhi 而 ...................... 151

nhöng 仍 ................. 710

nhi 鴯 ...................... 420

nhöôïc 若 .................. 210

nhi 而 ...................... 735

nhöôïc 若 .................. 759

nhi haäu 而後 .......... 736

nhöôïc phuø 若夫 ...... 760

nhó 耳 ...................... 267

nhöông 攘 ............... 238

nhó 爾 ...................... 624

nieäm 念 ................... 462

nhó 耳 ...................... 742

nieân 年 ...................... 39

nhó 爾 ...................... 743

ninh 寧 .................... 753

nhò 二 ...................... 400

noaõn 煖 ................... 210

nhieäm 任 ................. 369

noäi 內 ........................ 35

nhieân 然 .................. 217

noâng 農 ................... 627

nhieân 然 .................. 740

oaùn 怨 ..................... 168

nhieân haäu 然後 ...... 741

oanh 鶯 ................... 169

nhieân nhi 然而 ....... 741

oanh 縈 ................... 717

nhieät 熱 .................. 113

oâ 嗚 .......................... 364

nhieãu 繞 .................. 505

oâ 烏 .......................... 433

nho 儒 ..................... 346

oâ 污 .......................... 643

nhuõ 乳 ..................... 677

oá 惡 .......................... 519 798

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

oác 屋 ........................ 538

pheä 吠 ..................... 599

oân 溫 ....................... 112

phi 飛 ...................... 117

oâng 翁 ..................... 675

phi 非 ...................... 161

phaøm 凡 .................. 552

phi 披 ...................... 654

phaïm 犯 .................. 406

phi ñaûn 非但 .......... 555

phaïm 範 .................. 562

phieám 汎 ................. 245

phaïm 范 .................. 614

phieàn 繁 .................. 440

phan 攀 ................... 664

phieán 片 .................. 499

phaûn 反 ................... 174

phieán 販 .................. 626

phaûn 返 ................... 464

phoù 付 ..................... 688

phanh 烹 ................. 524

phong 風 ................. 110

phaùp 法 ................... 105

phong 蜂 ................. 117

phaïp 乏 ................... 662

phong 峯 ................. 567

phaùt 發 .................... 562

phoá 圃 ..................... 599

phaït 伐 ...................... 79

phoâi 醅 .................... 603

phaåm 品 .................. 449

phoái 配 ...................... 57

phaân 分 ..................... 56

phu 膚 ..................... 695

phaân 紛 ................... 118

phuø 夫 ..................... 252

phaàn 分 ................... 561

phuø 富 ..................... 394

phaãn 忿 ................... 454

phuø 芙 ..................... 421

phaán 奮 ................... 630

phuø 鳧 ..................... 434

phaát 弗 .................... 624

phuø 浮 ..................... 499

pheá 廢 ..................... 345

phuø 夫 ..................... 747 799

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

phuø dung 芙蓉 ........ 484

quaùi 怪 .................... 649

phuû 斧 ..................... 698

quan 關 ................... 350

phuù 賦 ..................... 531

quan 官 ................... 396

phuï 父 ....................... 24

quan 觀 ................... 404

phuï 婦 ..................... 359

quan 冠 ................... 439

phuï 負 ..................... 411

quang 光 .................. 187

phuï 鮒 ..................... 459

quaéc 攫 .................... 556

phuï 附 ..................... 676

quaân 軍 ..................... 96

phuùc 覆 .................... 181

quaân 君 ................... 232

phuïc 復 .................... 195

quaân 均 ................... 447

phuïc 服 .................... 278

quaàn 羣 ................... 133

phuïc 伏 .................... 698

quaàn 裙 ................... 677

phuøng 逢 ................. 233

quaát 橘 .................... 488

phuøng 縫 ................. 290

queá 桂 ...................... 487

phuïng 奉 ................. 339

quó 饋 ...................... 522

phöông 方 ............... 344

quoác 國 ...................... 95

phöông 芳 ............... 497

quy 歸 ...................... 290

qua 戈 ........................ 21

quy 規 ...................... 511

qua 瓜 ........................ 77

quyù 貴 ...................... 395

quaû 寡 ..................... 393

quyù 季 ...................... 710

quaû 果 ..................... 491

quyù 愧 ...................... 733

quaù 過 ..................... 195

quyeân 捐 .................. 369

quaùch 郭 .................. 266

quyeân 鵑 .................. 420 800

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

quyeàn 權 ................. 367

sôû dó 所以 ............... 746

quyeát 厥 .................. 332

sôn 山 ...................... 350

quyeát 决 .................. 570

sôn döông 山羊 ...... 377

sa 沙 ........................ 568

suaát 率 ..................... 592

saùch 索 .................... 648

suùc 畜 ...................... 523

saûn 產 ..................... 281

sung 充 .................... 733

saùt 殺 ...................... 254

suy 推 ...................... 149

saùt 察 ...................... 303

sö 獅 ........................ 126

saéc 色 ...................... 355

sö 師 ........................ 270

saàm 岑 ..................... 424

sö töû 獅子 ............... 374

saát 叱 ...................... 600

söø 鋤 ........................ 599

saàu 愁 ...................... 256

söû 史 ........................ 101

só 士 ........................ 472

söû 使 ........................ 300

sinh 生 ...................... 68

söû 使 ........................ 770

sinh 牲 .................... 569

söù 使 ........................ 234

song 雙 ...................... 82

söï 事 .......................... 43

soå 數 ........................ 277

söùc 飾 ...................... 535

soá 數 ........................ 687

söông 霜 .................. 444

sô 疏 ........................ 504

söông 霜 .................. 653

sô 疎 ........................ 641

ta 嗟 ........................ 475

sôû 所 ........................ 136

taû 左 .......................... 34

sôû 楚 ........................ 412

taû 寫 ........................ 124

sôû 所 ........................ 745

taï 藉 ........................ 463 801

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

taï 謝 ........................ 479

taéc 則 ...................... 748

taùc 作 ........................ 56

taêng 曾 .................... 175

taïc 昨 ...................... 276

taêng 增 .................... 626

tai 災 ....................... 183

taèng 曾 .................... 244

tai 哉 ....................... 339

taâm 心 ....................... 16

tai 哉 ....................... 769

taân 新 ........................ 99

taøi 才 ......................... 15

taân 賓 ...................... 537

taøi 財 ....................... 281

taân lang 檳榔 ......... 488

taûi 載 ....................... 496

taàn 秦 ...................... 258

taùi 再 ....................... 516

taàn 頻 ...................... 532

taïi 在 ....................... 240

taán 迅 ...................... 194

tam 三 ....................... 81

taán 進 ...................... 339

taøn 殘 ...................... 656

taán 晉 ...................... 577

taùn 散 ........................ 83

taän 盡 ...................... 512

taùn 贊 ...................... 709

taäp 習 ...................... 178

tang 桑 .................... 438

taäp 輯 ...................... 477

tang 喪 .................... 618

taát 必 ....................... 139

taùng 喪 .................... 396

taát 畢 ....................... 687

taùng 葬 .................... 618

taây 西 ........................ 77

tao 遭 ...................... 406

taåy 洗 ...................... 388

taûo 早 ...................... 274

teâ 犀 ........................ 376

taïo 造 ...................... 142

teà 齊 ........................ 274

taéc 則 ...................... 190

teá 細 ........................ 598 802

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

teá 濟 ........................ 718

thanh 青 .................. 354

teä 幣 ........................ 294

thaønh 成 ................... 42

teä 弊 ........................ 683

thaønh 城 ................. 243

teä 敝 ........................ 732

thaùnh 聖 ................. 127

tha 他 ........................ 88

thaûo 草 .................... 227

tha 她 ...................... 719

thaûo moäc 草木 ........ 483

thaû 且 ...................... 217

thaùo 操 .................... 551

thaû 且 ...................... 749

thaêng 升 .................. 657

thaû phuø 且夫 .......... 750

thaêng 勝 .................. 722

thaùc 託 .................... 381

thaéng 勝 .................. 661

thaïch 石 .................. 617

thaëng 乘 .................. 412

thaùi 太 ....................... 51

thaâm 深 ................... 276

thaùi 采 ..................... 657

thaäm 甚 ..................... 52

thaùi 態 ..................... 711

thaân 身 .................... 138

tham 貪 ................... 325

thaân 親 .................... 162

thaûm 慘 ................... 567

thaàn 晨 .................... 214

thaûn 噆 .................... 694

thaàn 臣 .................... 300

thaùn 歎 .................... 356

thaàn 神 .................... 561

thang 湯 .................. 243

thaän 慎 .................... 180

thaûng 倘 .................. 463

thaäp 十 .................... 611

thaûng 倘 .................. 767

thaäp 拾 .................... 732

thanh 清 ................... 47

thaát 室 .................... 359

thanh 聲 ................... 99

thaát 失 .................... 459 803

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

thaát 七 .................... 645

thieâm 檐 .................. 601

theâ 棲 ...................... 472

thieân 天 ................... 113

theâ 淒 ...................... 710

thieân 千 ................... 157

theå 體 ...................... 308

thieân 遷 ................... 343

theá 世 ...................... 139

thieàn 蟬 ................... 508

theá 勢 ...................... 141

thieän 善 ................... 132

theá 涕 ...................... 426

thieáp 妾 ................... 171

theä 逝 ...................... 525

thieát 竊 ................... 623

thi 施 ....................... 153

thieåu 愀 ................... 505

thi 詩 ....................... 275

thieåu 少 ................... 524

thæ 豕 ....................... 376

thieáu 少 ................... 196

thí 試 ....................... 251

thænh 請 .................. 593

thí 施 ....................... 304

thính 聽 .................. 645

thí 弒 ....................... 471

thònh 盛 .................. 118

thò 是 ....................... 239

thoï 樹 ...................... 641

thò 恃 ....................... 242

thoa 梭 .................... 609

thò 視 ....................... 282

thoaùi 退 ................... 339

thò 市 ....................... 295

thoaïi 話 ................... 606

thò 嗜 ....................... 454

thoâi 催 ..................... 531

thò 氏 ....................... 608

thoân 村 .................... 275

thò 是 ....................... 761

thoán 寸 .................... 291

thích 適 ................... 297

thoáng 統 .................... 83

thích 戚 ................... 594

thôøi 時 ..................... 105 804

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

thu 收 ........................ 61

thö 書 ...................... 315

thu 秋 ...................... 111

thö 雌 ...................... 570

thuø 讎 ...................... 389

thö 狙 ...................... 655

thuø 蛛 ...................... 660

thö 舒 ...................... 713

thuû 守 ...................... 161

thöû 此 ...................... 201

thuû 取 ...................... 162

thöû 暑 ...................... 221

thuû 手 ...................... 288

thöû 鼠 ...................... 622

thuù 獸 ........................ 93

thöù 恕 ...................... 152

thuù 戍 ...................... 313

thöù 次 ...................... 616

thuï 授 ...................... 270

thöï 曙 ...................... 529

thuï 受 ...................... 379

thöøa 乘 .................... 380

thuï 豎 ...................... 593

thöøa 承 .................... 663

thuaàn 純 .................. 615

thöùc 識 .................... 420

thuaàn 淳 .................. 717

thöùc 軾 .................... 468

thuaän 順 .................. 301

thöùc 式 .................... 531

thuaät 述 .................. 385

thöïc 食 .................... 132

thuaät 術 .................. 534

thöïc 實 .................... 443

thuïc 孰 .................... 271

thöïc 殖 .................... 693

thuoäc 屬 .................. 105

thöïc 植 .................... 713

thuøy 誰 .................... 291

thöïc vaät 植物 .......... 483

thuûy 水 .................... 246

thöôùc 鵲 .................. 433

thuûy 始 .................... 524

thöông 滄 ................ 350

thuyeát 說 ................. 439

thöông 傷 ................ 365 805

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

thöông 商 ................ 573

tieãn 濺 ..................... 643

thöôøng 常 ................ 410

tieán 薦 ..................... 663

thöôøng 嘗 ................ 537

tieän 賤 ..................... 694

thöôûng 賞 ................ 509

tieáp 接 ....................... 74

thöôïng 上 .................. 34

tieäp 捷 ..................... 658

thöôïng 尚 ................ 768

tieát 節 ...................... 407

tæ 璽 ......................... 698

tieâu 潚 ..................... 258

tí 臂 ......................... 731

tieâu 蕉 ..................... 483

tích 惜 ..................... 193

tieâu 標 ..................... 712

tích 昔 ..................... 200

tieâu lieâu 鷦鷯 .......... 433

tích 積 ..................... 413

tieåu 小 ....................... 29

tích 跡 ..................... 449

tieáu 笑 ..................... 158

tích linh 鶺鴒 ......... 432

tín 信 ....................... 177

tòch 籍 ..................... 225

tinh 猩 .................... 209

tòch 寂 ..................... 338

tinh 精 .................... 561

tòch 夕 ..................... 346

tinh 腥 .................... 568

tieäm 漸 .................... 601

tinh veä 精衞 ........... 432

tieäm 嶄 .................... 630

tình 情 .................... 187

tieân 先 ..................... 389

tình 睛 .................... 498

tieân 鮮 ..................... 506

tænh 省 .................... 175

tieàn 前 ..................... 190

tính 性 .................... 450

tieàn 錢 ..................... 294

tính 幷 .................... 683

tieãn 剪 ..................... 602

tònh 並 ...................... 66 806

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

tònh 淨 .................... 713

traùch 責 ................... 369

toïa 坐 ...................... 414

traïch 宅 ................... 343

toïa 座 ...................... 670

traïch 擇 ................... 573

toaïi 遂 ..................... 563

traûm 斬 ................... 182

toaïi 遂 ..................... 764

trang 莊 .................. 460

toaøn 全 .................... 331

traùng 壯 .................. 382

toâ 蘇 ........................ 616

tranh 爭 .................. 454

toå 組 ........................ 560

traùo 罩 ..................... 568

toå 祖 ........................ 692

traéc 惻 ..................... 461

toá 溯 ........................ 663

traéc 側 ..................... 467

toác 速 ...................... 194

traâm 簪 ................... 425

toái 最 ......................... 52

traàm 沈 ................... 600

toäi 罪 ....................... 183

traám 酖 ................... 328

toân 尊 ...................... 280

traàn 陳 .................... 127

toân 孫 ...................... 393

traàn 塵 .................... 501

toàn 存 ........................ 73

traän 陣 .................... 530

toån 損 ...................... 574

traäp 蟄 .................... 599

toång 總 .................... 514

treä 滯 ....................... 529

toáng 送 .................... 500

tri 知 ......................... 68

toát 卒 ....................... 341

tri 蜘 ....................... 660

tra 查 ...................... 689

trì 馳 ....................... 194

traø 茶 ...................... 488

trì 池 ....................... 244

traùc 啄 ..................... 682

trì 遲 ....................... 290 807

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

tró 稚 ....................... 727

truïc 軸 ..................... 388

trí 智 ....................... 217

trung 中 .................. 128

trí 致 ....................... 388

trung 忠 .................. 176

trò 值 ....................... 296

truøng 重 .................. 468

trò 治 ....................... 448

truy 追 ..................... 593

trieâm 沾 .................. 532

truïy 墜 ..................... 323

trieån 展 ................... 562

truyeàn 傳 ................. 177

trieáp 輒 ................... 656

trö 豬 ....................... 376

trieát 哲 .................... 142

tröø 除 ....................... 721

trieät 轍 .................... 458

tröõ 佇 ....................... 425

trieàu 潮 ................... 428

tröõ 杼 ....................... 642

trieäu 趙 ................... 621

tröù 著 ....................... 609

trònh 鄭 ................... 277

tröïc 直 ....................... 73

troùc 捉 ..................... 675

tröôøng 長 ................... 72

troïng 重 .................. 155

tröôøng 場 ................... 95

troïng 仲 .................. 614

tröôøng 腸 ................... 99

trôï 助 ........................ 90

tröôûng 長 ................. 303

truø 惆 ...................... 501

tröôùng 悵 ................. 501

truù 住 ........................ 73

tröôùng 賬 ................. 689

truù 晝 ...................... 655

tröôïng 丈 ................. 335

truaát 茁 ................... 644

tu 修 ........................ 137

truùc 竹 ..................... 488

tu 須 ........................ 464

truïc 逐 ....................... 63

tuø 囚 ........................ 528 808

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

tuø 泅 ........................ 656

tuyeät 絶 ..................... 52

tuï 袖 ........................ 230

tö 思 .......................... 89

tuaân 遵 .................... 516

tö 司 ........................ 214

tuùc 足 ...................... 242

tö 斯 ........................ 345

tuùc 粟 ...................... 413

tö 私 ........................ 358

tuùc 肅 ...................... 537

tö 斯 ........................ 755

tuïc 續 ...................... 670

töø 慈 ........................ 288

tueá 歲 ...................... 554

töø 辭 ........................ 676

tueä 慧 ...................... 445

töû 子 .......................... 25

tueä 穗 ...................... 731

töû 死 .......................... 69

tuøng 從 .................... 269

töû 紫 ........................ 644

tuøng 松 .................... 486

töù 四 .......................... 82

tuøng 叢 .................... 568

töù 賜 ........................ 573

tuøng 從 .................... 763

töù 肆 ........................ 574

tuy 雖 ...................... 181

töù 伺 ........................ 656

tuy 雖 ...................... 758

töï 自 .......................... 87

tuy nhieân 雖然 ....... 758

töï 字 ........................ 121

tuøy 隋 ...................... 156

töï 食 ........................ 477

tuøy 隨 ...................... 335

töï 寺 ........................ 649

tuùy 醉 ...................... 604

töùc 即 ....................... 243

tuyeàn 泉 .................. 390

töùc 息 ....................... 356

tuyeán 線 .................. 288

töùc 即 ....................... 750

tuyeát 雪 ................... 276

töôùc 雀 ..................... 158 809

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

töôùc 削 ..................... 582

u 幽 .......................... 712

töông 相 .................... 87

uùc 郁 ........................ 323

töông 湘 .................. 258

ueá 喙 ........................ 682

töông 將 .................. 360

ung 甕 ..................... 603

töôøng 薔 .................. 116

uoång 枉 .................... 395

töôøng 墻 .................. 583

uy 威 ........................ 444

töôøng 牆 .................. 675

uùy 畏 ........................ 164

töôøng vi 薔薇 .......... 483

uùy 尉 ........................ 578

töôûng 想 .................. 642

uyeân 淵 .................... 472

töôïng 象 .................. 375

uyeân öông 鴛鴦 ...... 435

töïu 就 ...................... 163

ö 於 .......................... 137

ty 絲 ........................ 664

ö 於 .......................... 746

ty 卑 ........................ 719

öùc 憶 ...................... 312

tyø 疵 ........................ 536

öùc 抑 ...................... 761

tyø 婢 ........................ 720

öng 應 ..................... 356

tyø baø 琵 ................... 536

öng 鷹 ..................... 434

tyû 比 ........................ 400

öùng 應 .................... 408

tyù 庇 ........................ 381

öôùc 約 .................... 419

tyù 訾 ........................ 491

öôûng 怏 .................... 650

tî 避 ........................ 164

öu 憂 ........................ 307 810

BAÛNG TRA TÖØ VÖÏNG

öu 優 ........................ 658

vi 爲 ........................ 769

vaõn 挽 ..................... 215

vó 偉 ........................ 122

vaõn 晚 ..................... 257

vó 緯 ........................ 123

vaïn 萬 ..................... 218

vò 爲 ........................ 176

vaõng 往 ..................... 38

vò 未 ........................ 278

vaên 文 ..................... 101

vò 謂 ........................ 325

vaên 聞 ..................... 575

vò 胃 ........................ 365

vaên 蚊 ..................... 694

vò 爲 ........................ 770

vaân 云 ..................... 275

vi... sôû 爲... 所 ....... 770

vaân 雲 ..................... 336

vieâm 炎 ................... 730

vaán 問 ..................... 150

vieân 園 .................... 234

vaän 運 ....................... 95

vieân 員 .................... 513

vaät 勿 ...................... 153

vieân 垣 .................... 583

vaät 物 ...................... 162

vieãn 遠 .................... 549

veä 衛 ........................ 134

vieän 援 .................... 460

vi 薇 ........................ 116

vieát 曰 ..................... 151

vi 爲 ........................ 139

vieät 越 ..................... 104

vi 違 ........................ 418

vinh 榮 .................... 711

vi 微 ........................ 464

vónh 永 ...................... 71

vi 圍 ........................ 563

vong 亡 .................... 592 811

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

vong 忘 ................... 734

xaù 舍 ........................ 313

voõng 罔 ................... 525

xaù 赦 ........................ 721

voõng 網 ................... 663

xan 餐 ..................... 607

voïng 望 ................... 235

xaûo 巧 ........................ 53

voïng 妄 ................... 283

xaâm 侵 .................... 401

voâ 無 .......................... 67

xæ 侈 ........................ 392

vu 于 ........................ 322

xæ 齒 ........................ 531

vuõ 舞 ....................... 118

xích 赤 ..................... 308

vuõ 鵡 ....................... 208

xuù 臭 ........................ 574

vuõ 舞 ....................... 610

xuù 醜 ........................ 668

vuõ 雨 ....................... 645

xuaân 春 ................... 111

vuï 務 ....................... 304

xuaát 出 ...................... 60

vuï 霧 ....................... 337

xuy 吹 ...................... 352

vuï 侮 ....................... 380

xuy 炊 ...................... 678

vuï 鶩 ....................... 434

xuyeân 川 .................. 498

vöông 王 .................. 549

xuyeân 穿 .................. 623

xa 車 ....................... 216

xöû 處 ........................ 138

xaø 蛇 ....................... 165

xöù 處 ........................ 203

xaû 舍 ....................... 453

xöng 稱 .................... 491

xaõ 社 ....................... 223

xöùng 稱 ................... 686 812

BAÛNG TRA TÖØ COÙ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

y 依 ......................... 203

yeån 偃 ..................... 662

y 衣 ......................... 210

yeán 燕 ..................... 221

y 伊 ......................... 648

yeán 晏 ..................... 328

yû 倚 ......................... 711

yeán 宴 ..................... 669

yù 意 ......................... 289

yeán 燕 ..................... 681

yù 鷾 ......................... 420

yeát 蠍 ...................... 165

yeâm 淹 .................... 614

yeâu 要 ...................... 515

yeåm 掩 .................... 361

yeâu 妖 ...................... 529

yeám 厭 .................... 364

yeâu 邀 ...................... 603

yeân 焉 ..................... 283

yeáu 要 ...................... 159

yeân 焉 ..................... 742

813

HAÙN VAÊN GIAÙO KHOA THÖ

BAÛNG TRA TÖØ COÙ CHÖÙ C NAÊNG NGÖÕ PHAÙP caùi 蓋 ....................... 757

haø taéc 何則 ............. 744

caäp 及 ...................... 765

haïp 盍 ..................... 752

caåu 苟 ...................... 766

haït 曷 ...................... 753

chi 之 ...................... 735

hó 矣 ........................ 762

chí 至 ...................... 759

hoaëc 或 .................... 768

coá 故 ........................ 751

hoà 乎 ....................... 748

coá 固 ........................ 752

khaû 可 ..................... 738

cöï 詎 ........................ 754

khôûi 豈 .................... 753

da 耶 ....................... 768

kyø 其 ....................... 744

daõ 也 ....................... 739

naõi 乃 ...................... 764

dó 以 ........................ 737

naïi haø 奈何 ............. 770

dó vi 以爲 ................ 737

nhaân 因 ................... 766

do 猶 ....................... 755

nhi 而 ...................... 735

do 由 ....................... 763

nhi haäu 而後 .......... 736

do thò 由是 ............. 768

nhó 耳 ...................... 742

dung 庸 ................... 754

nhó 爾 ...................... 743

duy 惟 ..................... 762

nhieân 然 .................. 740

dö 與 ....................... 757

nhieân haäu 然後 ...... 741

döõ 與 ....................... 756

nhieân nhi 然而 ....... 741

ñaûn 但 ..................... 767

nhö 如 ..................... 738

giaû 者 ...................... 747

nhöôïc 若 .................. 759

haø 何 ....................... 743

nhöôïc phuø 若夫 ...... 760 814

BAÛNG TRA TÖØ COÙ CHÖÙC NAÊNG NGÖÕ PHAÙP

ninh 寧 .................... 753

toaïi 遂 ..................... 764

phuø 夫 ..................... 747

tuøng 從 .................... 763

sôû 所 ........................ 745

tuy 雖 ...................... 758

sôû dó 所以 ............... 746

tuy nhieân 雖然 ....... 758

söû 使 ........................ 770

tö 斯 ........................ 755

tai 哉 ....................... 769

töùc 即 ....................... 750

taéc 則 ...................... 748

ö 於 .......................... 746

thaû 且 ...................... 749

öùc 抑 ........................ 761

thaû phuø 且夫 .......... 750

vi 爲 ........................ 769

thaûng 倘 .................. 767

vò 爲 ........................ 770

thò 是 ....................... 761

vi... sôû 爲... 所 ....... 770

thöôïng 尚 ................ 768

yeân 焉 ..................... 742

815