timhieu

HOAØNG XUAÂN VIEÄT NGUYEÃN MINH TIEÁN hieäu ñính

TÌM HIEÅU LÒCH SÖÛ

CHÖÕ QUOÁC NGÖÕ NHAØ XUAÁT BAÛN VAÊN HOÙA THOÂNG TIN

5

LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN

L

òch söû chöõ Quoác ngöõ laø moät maûng quan troïng trong boä moân Lòch söû Ngoân ngöõ Tieáng Vieät hieän ñaïi. Ngoân ngöõ tieáng Vieät, cuõng gioáng nhö ngoân ngöõ cuûa nhieàu daân toäc khaùc treân theá giôùi, bao goàm hai yeáu toá chính laø tieáng noùi vaø chöõ vieát. Tieáng noùi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät ñaõ khoâng ngöøng bieán ñoåi vaø phaùt trieån qua nhieàu theá heä, nhöng tieáng noùi thuaàn Vieät veà cô baûn vaãn ñöôïc löu truyeàn vaø söû duïng cho ñeán taän ngaøy nay.

Coøn chöõ vieát laïi hôi khaùc. Trong lòch söû hình thaønh ngoân ngöõ cuûa nhaân loaïi, tieáng noùi luoân coù tröôùc töø raát sôùm, roài sau môùi daàn daàn xuaát hieän chöõ vieát.

Coù hai daïng chöõ vieát chính laø chöõ vieát töôïng hình (hay bieåu yù) vaø chöõ vieát töôïng thanh (hay kyù aâm). Coäng ñoàng ngöôøi Vieät trong thôøi kyø Baéc thuoäc, khi ñaõ coù tieáng noùi phaùt trieån khaù phong phuù thì cuõng ñoàng thôøi vôùi vieäc söû duïng chöõ Haùn, moät loaïi chöõ vieát duøng ñöôøng neùt ñeå moâ phoûng hình aûnh nhaèm bieåu ñaït yù nghóa. Caùc nhaø Nho nöôùc Vieät vaøo thôøi naøy cuõng laø nhöõng nhaø ngoân ngöõ hoïc baát ñaéc dó, ñaõ coù moät saùng cheá raát ñoäc ñaùo: döïa vaøo chöõ Haùn (töôïng hình) ñeå taïo ra moät thöù chöõ coù theå ghi laïi tieáng noùi cuûa coäng ñoàng daân toäc Vieät. Vì theá, chöõ Noâm tuy laáy chöõ Haùn laøm “nguyeân lieäu” nhöng laïi höôùng nhieàu ñeán vieäc ghi aâm hôn laø bieåu yù.

Nhöng chöõ Haùn ñaõ laø chöõ cuûa “thaùnh hieàn” theo quan nieäm cuûa caùc baäc trí giaû thôøi tröôùc, thì chöõ Noâm cuõng khoâng theå xa

6

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

rôøi tính chaát “thaùnh minh hieàn trieát” aáy, vaãn khoâng theå laø moät thöù chöõ deã hoïc, deã phoå bieán cho taát caû moïi ngöôøi. Thöù ngoaïi ngöõ phöông baéc ñaõ khoâng theå naøo coù khaû naêng phoå caäp roäng raõi trong quaàn chuùng nhaân daân thì thöù chöõ vay möôïn theo noù cuõng khoâng traùnh khoûi chòu chung soá phaän. Maëc duø chöõ Noâm ñaõ nhieàu laàn ñöôïc ñeà cao trong lòch söû caùc trieàu ñaïi phong kieán Vieät Nam, nhaát laø trong nhöõng thôøi kyø ñoäc laäp töï chuû cuûa nöôùc nhaø, nhöng töïu trung laïi, quaûng ñaïi daân chuùng trong coäng ñoàng Vieät Nam qua nhieàu theá kyû hình thaønh vaø phaùt trieån ngoân ngöõ vaãn chöa coù ñöôïc moät thöù vuõ khí quan troïng vaø lôïi haïi vaøo baäc nhaát ñoái vôùi ñôøi soáng kinh teá, xaõ hoäi vaø vaên hoùa, töùc laø chöõ vieát, theo ñuùng yù nghóa thöïc teá cuûa noù trong sinh hoaït haèng ngaøy cuûa taát caû moïi thaønh vieân trong coäng ñoàng.

Chính vì nhöõng leõ treân ñaây neân vieäc cho ra ñôøi moät thöù chöõ vieát môùi, döïa vaøo 24 chöõ caùi cuûa maãu töï La-tinh, coù 6 nguyeân aâm chính vaø 5 daáu thanh, mieâu taû aâm thanh, töùc laø töôïng thanh, ñeå ghi laïi tieáng noùi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät laø ñieàu hoaøn toaøn hôïp lyù vaø ñuùng thôøi cô. Ñoù chính laø chöõ Quoác ngöõ.

Ngay töø theá kyû 16, caùc giaùo só phöông Taây khi vaøo Vieät Nam truyeàn giaùo ñaõ baét ñaàu söû duïng caùc maãu töï La-tinh ñeå phieân aâm tieáng Vieät theo caùch nhö vöøa noùi, vaø cho ñeán khoaûng giöõa theá kyû 17 thì moät coâng trình lôùn do A-leách-xaêng Ñôø Roát coâng boá gaàn nhö ñaõ cho thaáy ñöôïc söï hoaøn chænh cuûa thöù chöõ vieát môùi naøy.

Ngay töø khi ra ñôøi, chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñöôïc söû duïng tröôùc heát ôû Ñaøng Trong, töùc laø phía nam cuûa nöôùc Vieät, vöøa ñöôïc hình thaønh sau thôøi kyø “môû coõi”, roài sau ñoù nhanh choùng lan roäng ra

LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN

7

caû nöôùc. Do tính chaát deã hoïc, deã söû duïng neân quaûng ñaïi quaàn chuùng nhaân daân ñaõ daàn daàn töøng böôùc chaáp nhaän noù nhö moät thö chöõ vieát chính thöùc cuûa caû coäng ñoàng. Ñeá quoác Phaùp khi ñaët neàn ñoâ hoä leân toaøn coõi Ñoâng Döông ñaõ nhanh choùng naém laáy vaø aùp ñaët vieäc duøng chöõ Quoác ngöõ trong neàn haønh chaùnh cai trò vaø giaùo duïc hoïc ñöôøng. Töø sau Caùch maïng Thaùng 8 - 1945, khi nöôùc nhaø ñoäc laäp, Nhaø nöôùc VNDCCH ñaõ aùp duïng nhieàu phöông thöùc ñeå quaûng baù chöõ Quoác ngöõ trong toaøn theå nhaân daân caû nöôùc.

Coâng vieäc nghieân cöùu vaø bieân soaïn moät boä Lòch söû chöõ Quoác ngöõ laø coâng vieäc heát söùc caàn thieát nhöng cuõng khoâng keùm phaàn khoù khaên, phöùc taïp, caàn ñeán söï ñoùng goùp cuûa raát nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc vaø hoïc giaû. Vaø vieäc coâng boá nhöõng thoâng tin veà caùc tö lieäu lòch söû hình thaønh chöõ Quoác ngöõ töø maáy traêm naêm qua laø moät vieäc laøm raát toát cho ngaønh ngoân ngöõ hoïc nöôùc ta, nhaát laø ôû vaøo thôøi kyø naøy, khi chuùng ta böôùc vaøo thôøi ñaïi thoâng tin toaøn caàu hoùa.

TÌM HIEÅU LÒCH SÖÛ CHÖÕ QUOÁC NGÖÕ laø moät cuoán saùch coù ích trong vieäc cung caáp cho chuùng ta nhöõng söû lieäu ngoân ngöõ hoïc veà chöõ Quoác ngöõ, ñaëc bieät laø trong giai ñoaïn hình thaønh vaø phaùt trieån ôû Nam boä vaø caùc ñòa phaän mieàn Nam tröôùc kia, coù theå cung caáp cho baïn ñoïc nhöõng thoâng tin coù giaù trò.

Xin traân troïng giôùi thieäu cuøng ñoäc giaû.

NHAØ XUAÁT BAÛN VAÊN HOÙA THOÂNG TIN

8

9

LÔØI NOÙI ÑAÀU

C

huyeân khaûo veà lòch söû chöõ Quoác ngöõ naøy trình baøy moät phaàn naøo söï hình thaønh cuûa chöõ Quoác ngöõ vôùi söï nhaán maïnh vaøo quaù trình phaùt trieån tieáng noùi vaø chöõ vieát – bao goàm chöõ Noâm vaø chöõ Quoác ngöõ – ôû vuøng Saøi Goøn vaø caùc ñòa phaän phía Nam. Chuùng toâi ñaõ may maén coù ñöôïc nhieàu taøi lieäu chöa töøng ñöôïc coâng boá lieân quan ñeán lòch söû hình thaønh chöõ Quoác ngöõ, vaø nhôø ñoù coù theå ñoùng goùp theâm moät soá ñieàu maø raát nhieàu ngöôøi tuy ñaõ töøng söû duïng chöõ Quoác ngöõ nhöng chöa heà ñöôïc bieát. Chaúng haïn, raát ít ai bieát ñöôïc raèng söï hoaøn chænh cuûa chöõ Quoác ngöõ nhö ngaøy nay laø nhôø ñaõ traûi qua ñeán ba giai ñoaïn chænh lyù. Giai ñoaïn ñaàu tieân ñöôïc coâng boá qua coâng trình cuûa Alexandre de Rhodes vaøo naêm 1651, giai ñoaïn thöù hai ñöôïc bieát ñeán vôùi Pigneaux de Beùhaine vaø Hoà Vaên Nghi vaøo naêm 1772, vaø giai ñoaïn thöù ba ñaùnh daáu bôûi coâng trình Töø ñieån cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh vaøo naêm 1838.

Chính trong giai ñoaïn cuoái cuøng naøy, chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñöôïc chuaån hoùa ñeán möùc gaàn nhö hoaøn thieän vaø ñöôïc söû duïng thoáng nhaát treân toaøn quoác cho ñeán ngaøy nay.

Trong thôøi gian qua, chuyeân khaûo naøy ñaõ töøng ñöôïc moät soá nôi söû duïng töøng phaàn, coù ghi teân chuùng toâi. Vieäc

10

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

coâng boá toaøn boä chuyeân khaûo naøy cuõng laø nhaèm boå sung cho nhöõng trích daãn khoâng hoaøn chænh aáy.

Qua vieäc coâng boá chuyeân khaûo veà lòch söû chöõ Quoác ngöõ naøy, chuùng toâi hy voïng coù theå goùp phaàn ñính chính moät soá ngoä nhaän ñaùng tieác veà lai lòch cheá taùc chöõ Quoác ngöõ, xaùc ñònh moät caùch coâng bình vai troø vaø coâng söùc cuûa Alexandre de Rhodes trong söï nghieäp hình thaønh chöõ Quoác ngöõ, cuõng nhö laøm roõ coâng nghieäp lôùn lao cuûa nhöõng ngöôøi nhö Pigneaux de Beùhaine, Hoà Vaên Nghi, Taberd, Phan Vaên Minh... trong vieäc hoaøn chænh thöù chöõ vieát maø ngaøy nay daân toäc ta coù theå xem laø nieàm haõnh dieän khi so vôùi caùc daân toäc vaên minh khaùc treân theá giôùi.

Chuyeân khaûo naøy cuõng hy voïng seõ hoùa giaûi ñöôïc ñònh kieán sai laàm cho raèng chöõ Quoác ngöõ ñöôïc cheá taùc chæ vì muïc ñích truyeàn giaùo cuûa ñaïo Coâng giaùo. Trong thöïc teá, chöõ Quoác ngöõ ñaõ töøng ñöôïc nhieàu danh só Coâng giaùo söû duïng ñeå baûo veä vaø coå xuùy cho chöõ Haùn, chöõ Noâm vaøo thôøi ñieåm maø hai loaïi chöõ vieát naøy ñang rôi daàn vaøo ñònh meänh hoaøng hoân cuûa chuùng.

Chuyeân khaûo ñöôïc chia laøm 4 phaàn.  Phaàn I trình baøy boái caûnh lòch söû goàm toaøn boä nhöõng hoaøn caûnh, ñieàu kieän, tình hình lieân quan ñeán söï lìa boû nôi choân nhau caét roán cuûa moät soá ngöôøi Vieät ôû mieàn Trung vaø mieàn Baéc treân con ñöôøng Nam tieán.  Phaàn II ñeà caäp ñeán tieáng noùi cuûa nhöõng ngöôøi Vieät di cö luùc ra ñi nhö moät haønh trang cöïc kyø

LÔØI NOÙI ÑAÀU

11

thoáng nhaát vôùi tieáng noùi cuûa nhöõng ngöôøi ôû laïi, vaø chaân dung cuûa tieán trình bieán chuyeån tieáng Vieät qua caùc daïng chöõ Noâm ñöôïc söû duïng trong ñaïo Coâng giaùo vaø trong ñôøi thöôøng – ñeå tieän vieäc phaân bieät, trong chuyeân khaûo naøy chuùng toâi seõ goïi laø chöõ Noâm ñaïo vaø chöõ Noâm ñôøi – vaø ñaëc bieät laø qua daïng chöõ Quoác ngöõ ñöôïc ghi aâm theo heä thoáng kyù hieäu YÙ – Boà Ñaøo Nha.  Phaàn III thaûo luaän veà söï tieáp tuïc hình thaønh cuûa tieáng Vieät Nam boä qua caùc daïng chöõ Noâm theá kyû XVIII, nhaát laø qua daïng chöõ Quoác ngöõ ñöôïc kyù hieäu baèng chöõ Phaùp, ñöôïc chænh lyù aâm thaàm töø naêm 1772, roài laïi ñöôïc chænh lyù döùt khoaùt, coâng khai vaøo naêm 1838.  Phaàn IV phaân tích veà hieän töôïng ñoäc ñaùo chöa töøng coù tröôùc ñaây cuûa tieáng Vieät khi chöõ Noâm ñöôïc duøng song song vôùi chöõ Quoác ngöõ, vaø roài buøng phaùt döõ doäi töø 1865 thaønh moät maët traän vaên hoùa, keát tinh trong neàn vaên hoïc Quoác ngöõ tieàn phong. Roài töø naêm 1913, ngoïn côø Quoác ngöõ tung bay khaép ba mieàn Trung, Nam, Baéc, tieáp tuïc goùp phaàn xaây döïng neàn vaên hoïc Quoác ngöõ hieän ñaïi.

Cho duø coâng vieäc maø chuùng toâi thöïc hieän trong chuyeân khaûo naøy chæ laø nhöõng noã löïc haïn heïp mang tính caù theå, chæ coù giaù trò gôïi leân vaán ñeà, nhöng chuùng toâi hy voïng seõ

12

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

coù theå goùp phaàn ñònh höôùng ñuùng vaán ñeà naøy trong neàn vaên hoùa daân toäc. Nhöõng sai leäch hieän nay thaät ra laø heä quaû cuûa tình traïng thieáu taøi lieäu trong nghieân cöùu. Trong moät soá tröôøng hôïp, coù theå laø do ngöôøi nghieân cöùu khoâng naém vöõng ñöôïc vaán ñeà, khoâng xem xeùt vaán ñeà ñuùng vôùi taàm voùc, kích thöôùc cuûa noù trong toaøn boä neàn vaên hoùa daân toäc, vaø do ñoù maø taïo ra nhöõng khoaûng troáng quaù lôùn lao. Qua chuyeân khaûo naøy, moät soá vaán ñeà sai leäch seõ ñöôïc phaùt hieän vaø trình baøy.

Khi nghieân cöùu thô vaên Nguyeãn Ñình Chieåu vôùi tính chaát côûi môû, hoàn nhieân, thuaàn Vieät, vôùi söï thoaûi maùi, trôn tuoät nhö lôøi noùi haèng ngaøy thì nhieàu ngöôøi laïi cheâ laø khoâng vaên veû, khoâng thi phuù, maø khoâng nhaän bieát raèng ñoù chính laø xuaát phaùt töø caù tính Nam boä. Caù tính naøy ñaõ thoaùt khoûi goâng cuøm chöõ Haùn, ly khai vôùi loái vaên chöông chaïm roàng troå phuïng cuûa nghieân buùt khoa baûng coáng ngheø. Caù tính naøy coøn mang tính caùch maïng ôû choã khoâng coøn chæ laø daønh rieâng cho moät soá só phu ôû thaønh thò, quanh quaån trong moái quan heä boù heïp vôùi trieàu ñình.

Caù tính naøy bieán vaên chöông thaønh moät thöù tieáng noùi vang leân nhö tieáng loa höôùng veà quaûng ñaïi quaàn chuùng, söû duïng chính nhöõng ngoân ngöõ ñôøi thöôøng cuûa ña soá nhaân daân, giao tieáp moät caùch hoàn nhieân, khoâng caàu kyø, khaùch saùo, khoâng raøo tröôùc ñoùn sau, khoâng deø daët, giöõ keõ ñeå roài ñaùnh maát ñi söï chaân thaät. Nhöõng ai ngoä nhaän raèng caù tính naøy laø ngoâ ngheâ, thoâ keäch, ñoù laø chöa thaáy ñöôïc tính nhaân daân trong thöù vaên chöông xuaát phaùt töø caù tính aáy,

LÔØI NOÙI ÑAÀU

13

vì roõ raøng laø trong giao tieáp haèng ngaøy ñaïi ña soá nhaân daân vaãn söû duïng nhöõng ngoân ngöõ nhö theá.

Hai thí duï treân cho thaáy hai nhaän thöùc sai laàm toàn taïi trong söï ñaùnh giaù vaên hoïc vaø trong ngoân ngöõ. Coøn moät nhaän thöùc sai laàm thöù ba coù taàm möùc lôùn lao vaø phöùc taïp hôn nhieàu. Ñoù laø coù nhöõng ngöôøi khoâng ñeå yù hoaëc khoâng bieát ñeán nhöõng giaù trò taùc ñoäng voâ cuøng lôùn lao cuûa caù tính Nam boä ñoái vôùi vaên chöông, ngoân ngöõ. Caù tính Nam boä ôû ñaây ñöôïc hieåu theo nghóa laø moät caù tính ñöôïc hình thaønh töø thaønh phaàn nhaân chuûng phöùc taïp trong moät coäng ñoàng xaõ hoäi, ñöôïc un ñuùc treân moät vuøng ñòa dö kinh teá phong phuù, ñöôïc tieáp nhaän caû chuïc nguoàn vaên hoùa khaép AÙ AÂu, ñöôïc nhaøo naën baèng voâ soá ñieàu kieän, hoaøn caûnh gay go töø thieân nhieân ñeán moâi tröôøng xaõ hoäi. Loaïi caù tính ña dieän veà vaên hoùa aáy laø thaønh quaû cuûa cuoäc Nam tieán laâu daøi vôùi moâi tröôøng reøn luyeän laø vuøng ñaát môùi Saøi Goøn. Noù taïo ra cho con ngöôøi Nam boä moät taâm tính vaø tieàm thöùc vöøa saâu vöøa roäng, trong khi phaàn bieåu loä qua lôøi aên tieáng noùi, cöû chæ haønh vi laïi coù veû nhö khoâng soâi ñoäng maáy maø kyø thöïc laïi voâ cuøng suùc tích, nhieät tình vaø mang ñaày tính chaát thöïc tieãn.

Cuoäc Nam tieán cuûa nhöõng con ngöôøi tieân phong môû ñaát ñaâu chæ laø hình thaønh neân vuøng ñaát môùi Saøi Goøn – Nam boä, ñaâu chæ ñôn giaûn laø môû roäng dieän tích ñaát nöôùc, taïo theâm tieàm naêng kinh teá. Thaønh quaû quan troïng khaùc caàn nhaéc ñeán cuûa cuoäc Nam tieán coøn laø vieäc ñaøo taïo moät caù tính Nam boä, moät caù tính saâu saéc maø khoâng saâu ñoäc,

14

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

côûi môû maø thaâm traàm, khoâng oàn aøo maø saâu laéng, tæ mæ maø khoâng nhoû moïn, hieàn hoøa maø boäc tröïc, ít noùi maø laøm nhieàu... Caù tính aáy hay giaän laåy boû cuoäc nhöng laïi coù thöøa nhieät tình, söï tha thöù, hy sinh. Nhöõng con ngöôøi mang caù tính aáy deã chôi maø ít nguy hieåm, coù veû nhö nhuùt nhaùt luùc thöôøng ngaøy maø raát can tröôøng luùc gian nguy, luø khuø maø teá nhò, khoâng hieåm aùc, boäc tröïc maø deã lyù phuïc, leø pheø maø ñöùng ñaén, giao du caøng laâu thì tình nghóa caøng thaâm saâu.

Caù tính aáy chuoäng söï thöïc haønh cuï theå hôn lyù thuyeát, tuy noùng naûy maø khoâng giaän dai, haøo phoùng maø khoâng löôøi nhaùc, kyõ löôõng maø khoâng khuoân saùo...

Caù tính Nam boä thöïc söï raát phöùc taïp nhö theá. Vaø coøn nhieàu khía caïnh khaùc nöõa. Song ñaïi ñeå laø vaäy. Ñieàu kyø laï laø ngöôøi Vieät ôû mieàn Trung, mieàn Baéc khi vaøo cö truù ôû Saøi Goøn, ôû Nam boä thì laâu daàn cuõng ñeàu thaâm nhaäp caù tính naøy, töø ngoân ngöõ cho ñeán cung caùch öùng xöû. Môùi vaøo thì noùi “ñi voâ, ñi vaøo”, maø ôû laâu ñeán naêm, möôøi naêm laø seõ noùi “ñi daøo, ñi doâ”; môùi vaøo thì ñeán böõa aên coøn ñôïi môøi moûi mieäng, maø ôû laâu thì töï nhieân ñeán möùc chæ coøn môøi moïc nhöõng khi naøo pheùp lòch söï baét buoäc maø thoâi!

Toaøn boä tieáng noùi, chöõ vieát vaø neàn vaên hoïc Nam boä suoát maáy traêm naêm luoân chaát chöùa caùi caù tính ñoäc ñaùo nhö vaäy. Noù laø moät caùi gì ñaõ coâ ñoïng laïi thaønh khoái voâ hình lôùn lao trong taâm thöùc ngöôøi Nam boä. Noù luoân bieán hoùa ñeå töï hoaøn thieän, nhöng khoâng bò pha loaõng bôûi baát cöù moät aùp löïc vaên hoùa ngoaïi lai naøo. Traùi laïi, noù coù khaû naêng gaây aûnh höôûng maïnh meõ ñoái vôùi ngay caû nhöõng con

LÔØI NOÙI ÑAÀU

15

ngöôøi coù baûn tính kieân ñònh nhaát. Noù ngaám ngaàm tieàm aån trong töøng ñöôøng gaân maïch maùu cuûa ngöôøi Nam boä, ñeå roài bieåu loä ra qua veû maët, cöû chæ, ngoân ngöõ vaø vaên chöông cuûa hoï, laøm cho baát cöù ai tieáp xuùc, giao tieáp vôùi ngöôøi Nam boä, ñoïc vaên chöông cuûa ngöôøi Nam boä ñeàu nhaän ra ñöôïc noù: moät thöù caù tính khoâng sao laãn loän ñöôïc!

Vôùi moät quaù trình phaùt trieån daøi laâu töø trong quaù khöù mòt muø khoâng maáy roõ neùt, chuyeân khaûo veà lòch söû chöõ Quoác ngöõ naøy xin taïm caém moät moác thôøi gian töø 1623 ñeán 1913 ñeå trình baøy cuøng quyù ñoäc giaû nhöõng gì maø chuùng toâi hieän ñaõ tìm hieåu ñöôïc.

HOAØNG XUAÂN VIEÄT

16

17

PHAÀN 1

MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ CHUNG NHÖÕNG NGÖÔØI ÑAÀU TIEÂN ÑEÁN NAM BOÄ

C

aùch ñaây hôn 350 naêm, vuøng thò töù mang teân Saøi Goøn - Gia Ñònh - Chôï Lôùn chöa coù. Nôi ñaây coøn laø Prey Koâr hay Saøi Coân, nghóa laø “röøng caây goøn” cuûa Chaân Laïp. Vaøo thôøi ñieåm naøy, moät ñoaøn di daân ñoâng ñaûo ñaõ töø mieàn Baéc, mieàn Trung cuøng höôùng vaøo mieàn Nam, xaâm nhaäp vuøng ñaát môùi Saøi Goøn ñeå taïo thaønh Nam boä.

Moät caâu hoûi ñaët ra cho caùc nhaø nghieân cöùu laø: Ñoaøn ngöôøi aáy coù nguoàn goác nhö theá naøo? ÔÛ ñaây, chuùng toâi xin neâu leân maáy neùt coát yeáu caàn ñöôïc nghieân cöùu theâm veà thaønh phaàn phöùc taïp trong coäng ñoàng xaõ hoäi thôøi aáy, veà söï caáu thaønh tieàm thöùc, taâm tính vaø söï hình thaønh tieáng noùi cuûa ngöôøi Saøi Goøn, ngöôøi Nam boä, coù theå xem laø nhöõng yeáu toá coù lieân quan tröïc tieáp trong vieäc traû lôøi caâu hoûi neâu treân.

Tröôùc heát, ñòa baøn Saøi Goøn xöa chaéc chaén laø ñaõ coù ít nhieàu ngöôøi Chaân Laïp cö truù. Lieäu coù phaûi nhöõng ngöôøi Chaân Laïp naøy mang trong mình doøng maùu Phuø Nam, laø gioáng daân Malayo-polyneâxieân goác haûi ñaûo ñaõ töøng traøn leân ñaát Kampuchia cuõ roài sau bò daân naøy thoân tính hay

18

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

khoâng? Vaø ngoaøi nhöõng thoå daân chính thöùc aáy, lieäu coøn coù nhöõng thoå daân thieåu soá naøo thuoäc caùc saéc toäc maø ngaøy nay ta coøn gaëp ôû Nam boä hay khoâng?

Veà ñoaøn ngöôøi di cö vaøo Nam töø mieàn Trung vaø mieàn Baéc, töôûng cuõng neân neâu ra ñaây moät soá chi tieát ñaùng löu yù. Taøi lieäu cuõ cho bieát laø vaøo naêm 1620, Chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân (1613-1635) ñaõ gaõ ngöôøi con gaùi thöù hai laø coâng chuùa Ngoïc Vaïn cho vua Chaân Laïp Chei Chetta II (1618-1626). Nhôø moái löông duyeân naøy maø vua Chaân Laïp cho pheùp moät soá ngöôøi Vieät ñaàu tieân ñaët chaân ñeán vuøng Moâ Xoaøi gaàn Baø ròa vaøo naêm 1623 ñeå laäp dinh ñieàn sinh soáng. Cuõng vaøo naêm naøy, moät phaùi ñoaøn cuûa Chuùa Nguyeãn ñöôïc cöû sang Oudong, thuû ñoâ Chaân Laïp, ñeå ngoaïi giao veà vieäc Chaân Laïp nhöôïng laïi caên cöù thu thueá ôû Saøi Coân. Ngöôøi Vieät laïi keùo vaøo ñaây khai thaùc, troàng tæa, saên baén, chaên nuoâi, mua baùn. Luùc baáy giôø, giang sôn chuùa Nguyeãn traûi daøi töø soâng Gianh trôû vaøo Phuù Yeân, goïi laø Ñaøng Trong, neân ñaïi ña soá nhöõng ngöôøi tìm vaøo Moâ Xoaøi (Baø Ròa), Saøi Coân coù phaàn chaéc chaén laø daân caùc xöù Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Quaûng Trò, Quaûng Bình.

Nhöõng ngöôøi vaøo Nam cuõng bao goàm nhieàu thaønh phaàn khaùc nhau. Moät soá trong ñoù laø nhöõng ngöôøi lính ñi chinh phaït, vì caùc Chuùa Nguyeãn muoán ñöông ñaàu vôùi caùc Chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi thì phaûi taïo söï caân baèng löïc löôïng baèng caùch ñaåy maïnh vieäc Nam tieán. Trong soá binh só Nam tieán naøy cuõng coù caû moät soá tuø binh goác ngöôøi mieàn Baéc. Chöùng cöù roõ reät coøn ñöôïc ghi nhaän laø vaøo thaùng 5 naêm Maäu Tyù (1648), Chuùa Nguyeãn Phuùc Lan sai con laø

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

19

Nguyeãn Phuùc Taàn vaø Chöôûng cô Nguyeãn Höõu Tieán mang quaân ñaùnh nhau vôùi quaân cuûa chuùa Trònh Traùng, baét ñöôïc quaän coâng Lyù Myõ vaø 3.000 tuø binh. Chuùa Nguyeãn khoâng theå khoâng nghó ñeán vieäc söû duïng söùc lao ñoäng cuûa nhöõng tuø binh naøy trong ñoaøn quaân Nam tieán.

Ngoaøi ra, hieän traïng xaõ hoäi thôøi baáy giôø coù khaù nhieàu nhöõng ngöôøi daân ñaát Baéc vì chaïy traùnh loaïn laïc, ñoùi keùm, luït loäi neân ñaõ di cö töøng ñôït vaøo Nam. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng ngöôøi ôû caû mieàn Baéc vaø mieàn Trung laäp chí vaøo Nam vì muoán phieâu löu maïo hieåm tìm moät cuoäc soáng môùi toát ñeïp hôn. Laïi cuõng coù khoâng ít nhöõng keû ñaàu troäm ñuoâi cöôùp, troán tuø troán toäi, xem vieäc vaøo Nam nhö moät loái thoaùt.

Naêm 1642, ngöôøi Haø Lan (Holland) laäp coâng ty Ñoâng AÁn ôû Batavia, taïo heä thoáng thöông ñieám treân soâng Meùkong, giao dòch vôùi Saøi Goøn. Söï hieän dieän cuûa ngöôøi Haø Lan keùo theo sau ñoù laø ngöôøi Boà Ñaøo Nha (Portugal), ngöôøi Nhaät, ngöôøi Trung Hoa. Söï giao dòch thöông maõi phoàn thònh caøng thu huùt ngöôøi Vieät ñoå veà Saøi Goøn cuøng luùc caøng ñoâng hôn. Saøi Goøn laïi coù ñöôïc Bieân Hoøa laøm haäu caàn, vì naêm 1658, vaøo ñôøi vua Reùam Thip Dei Chan (1642-1659), coâng chuùa Ngoïc Vaïn vaän ñoäng vôùi vua Chaân Laïp cho pheùp ngöôøi Vieät ñeán ñònh cö ôû Ñoâng Phoá (goïi ñuùng laø Gian Phoå).

Trong soá ngöôøi Trung Hoa ñeán Nam boä, ngoaøi nhöõng ngöôøi töø mieàn Baéc vaøo, hoaëc töø coâng ty Ñoâng AÁn sang, coøn phaûi keå ñeán hôn 3.000 ngöôøi ñi treân 50 chieán thuyeàn cuûa Chuû töôùng Döông Ngaïn Ñòch (Toång binh traán thuû Long

20

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Moân, thuoäc Quaûng Taây) vaø Phoù töôùng Hoaøng Tieán, Chuû töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân, (Toång binh chaâu Loâi, chaâu Cao vaø chaâu Lieâm, thuoäc Quaûng Ñoâng) vaø Phoù töôùng Traàn An Bình, laø nhöõng ngöôøi trung thaønh vôùi nhaø Minh, troán chaïy söï cai trò cuûa nhaø Thanh neân boû Ñaøi Loan sang nöôùc ta, ñaäu thuyeàn doïc cöûa Eo (Thuaän An) ñeán cöûa Ñaø Naüng.

Chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn sai Töôùng Vaên Chieâu can thieäp vôùi Chaân Laïp cho ñoaøn ngöôøi cuûa Traàn Thöôïng Xuyeân ñònh cö ôû vuøng Ñoàng Nai, vaø nhoùm Döông Ngaïn Ñòch veà vuøng Myõ Tho. Traàn Thöôïng Xuyeân quy tuï ñöôïc raát ñoâng ngöôøi Hoa laãn ngöôøi Vieät, laäp thaønh khu thöông maõi Cuø lao Phoá raát phoàn thònh. Nhoùm ngöôøi ñi theo Döông Ngaïn Ñòch cuõng bieán Myõ Tho thaønh moät khu kinh doanh taáp naäp.

Vaøo thôøi ñieåm aáy, moät soá thuyeàn buoân Taây phöông, Trung Hoa, Nhaät, Java, Malaysia ñaõ ñeán buoân baùn taáp naäp taïi hai vuøng Ñoàng Nai vaø Myõ Tho. Nhöng roài vaøo naêm 1688 (Maäu Thìn), Phoù töôùng Hoaøng Tieán noåi loaïn, gieát cheát Döông Ngaïn Ñòch ôû Myõ Tho, laøm cho nhieàu ngöôøi Hoa hoaûng sôï keùo leân caùc vuøng phuï caän Saøi Goøn sinh soáng. Thaùng 4 naêm 1777, Taây Sôn ñaùnh Gia Ñònh, nhoùm Traàn Thöôïng Xuyeân nhieàu ngöôøi tî naïn boû veà vuøng Chôï Lôùn ngaøy nay (xöa goïi laø Ñeà Ngaïn). Cho ñeán naêm 1698, dinh Traán Bieân (Bieân Hoøa) vaø dinh Phieân Traán (Saøi Goøn) ñöôïc chính thöùc thaønh laäp nhaân chuyeán ñi kinh lyù mieàn Nam cuûa Thoáng suaát Nguyeãn Höõu Caûnh, cho thaáy laø cuoäc di daân cuûa ngöôøi Vieät döôùi caùc daïng thöùc khaùc nhau xaâm nhaäp Saøi Goøn ñaõ ñaït ñeán moät con soá khoâng nhoû.

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

21

Vaán ñeà ñaët ra cho chuùng ta ôû ñaây laø, vôùi thaønh phaàn nhaân chuûng phöùc taïp nhö ñaõ keå treân, töø thoå daân thieåu soá, Phuø Nam, Chaân Laïp, töø nhöõng ngöôøi goác mieàn Trung lai Chaøm, goác mieàn Baéc lai Taøu, coäng vôùi nhieàu gioáng daân ñeán buoân baùn töø phöông Taây, töø Nhaät Baûn, Boà Ñaøo Nha, Java, Malaysia, AÁn Ñoä... cuøng chung soáng trong moät coäng ñoàng xaõ hoäi, lieäu nhöõng ngöôøi daân Saøi Goøn qua nhieàu theá heä coù theå ñaõ coù söï pha troän ít nhieàu veà maët vaên hoùa? Vaø neáu coù söï phöùc taïp veà vaên hoùa thì tieàm thöùc, taâm tính, taát nhieân cuõng coù söï thay ñoåi ñaëc bieät. Noäi taâm ñaëc bieät thì phong thaùi, cung caùch öùng xöû, vaø nhaát laø ngoân ngöõ cuõng ñaëc bieät.

TÍNH THOÁNG NHAÁT Tuy ngöôøi Saøi Goøn ñeán töø nhieàu nôi vaø coù raát nhieàu ñieàu kieän taïo ra cho hoï moät taâm hoàn ñoäc ñaùo, nhöng ngay töø buoåi ñaàu vaøo Nam, hoï ñaõ chöùng toû moät tính thoáng nhaát cao ñoä veà nhieàu phöông dieän vôùi nhöõng ngöôøi coøn ôû laïi queâ nhaø.

Qua moät soá döõ lieäu chính thöùc, chuùng ta coù theå chöùng minh ñöôïc tính thoáng nhaát naøy, vaø do ñoù môùi coù theå nhaän ra ñöôïc laø qua haøng maáy traêm naêm sau ñoù, tuy ngöôøi Saøi Goøn ñaõ coù nhöõng chuyeån bieán khaùc bieät veà taâm tính vaø tieáng noùi nhöng vaãn duy trì ñöôïc söï thoáng nhaát veà nhieàu maët vôùi nguoàn coäi ban ñaàu.

I. Thoáng nhaát veà teân nöôùc vaø ngoân ngöõ Chính quyeàn thöïc daân Phaùp ñaõ coù yù ñoà roõ reät trong vieäc taïo ra söï phaân chia hai mieàn Nam Baéc. Moät soá ngöôøi

22

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

cuõng thöøa nhaän coù söï phaân chia Nam Baéc döïa vaøo caùc giai ñoaïn chia caét cuûa thôøi Nam Baéc trieàu (1527 – 1592) vaø giai ñoaïn Trònh – Nguyeãn phaân tranh (1623 – 1777), cho ñeán giai ñoaïn giao thôøi giöõa nhaø Taây Sôn vôùi Nguyeãn AÙnh. Caùc söï kieän lòch söû treân ñeàu coù thöïc, nhöng cho duø vaäy thì toaøn coõi ñaát nöôùc vaãn mang chung moät quoác hieäu laø An Nam. Coù theå chöùng minh söï thaät naøy baèng nhöõng chöùng côù ngoân ngöõ hoïc, qua vieäc xaùc minh caùch söû duïng töø ngöõ cuûa nhieàu ngöôøi ngoaïi quoác vaø ngöôøi Vieät khi saùng cheá, söû duïng chöõ vaø laøm vaên Quoác ngöõ. Nhöõng caùch söû duïng töø ngöõ naøy coù theå giaùn tieáp cho bieát laø thöù chöõ aáy löu haønh trong chæ moät nöôùc duy nhaát laø nöôùc An Nam maø thoâi.

1. Naêm ngöôøi ngoaïi quoác Naêm ngöôøi naøy, keû ñeán Vieät Nam sôùm nhaát laø 1615, treã nhaát laø 1628, cuõng coù ngöôøi chöa töøng ñeán Vieät Nam, vaø taát caû ñeàu tröôùc taùc sau naêm 1620, töùc laø khoaûng 100 naêm sau nhöõng bieán coá chia caét ñaàu theá kyû 16. ° Joaõo Roiz: Ngöôøi Boà Ñaøo Nha naøy chöa heà ñeán Vieät Nam, chæ döïa vaøo caùc baùo caùo truyeàn giaùo töø Vieät Nam göûi qua Macao vaø döïa vaøo dö luaän nöôùc ngoaøi nghó veà Vieät Nam ñeå vieát baøi töôøng trình daøi 30 trang (khoå 14x22cm) taïi Macao vaøo naêm 1621, göûi veà caáp treân laø M. Vitelleschi. Trong ñoù, oâng coù xen khoaûng vaøi chuïc tieáng Vieät phieân aâm coøn thoâ sô, phoå bieán ôû Ñaøng Trong. Khi ñoái chieáu vôùi caùc tieáng phieân aâm sau naøy löu haønh ôû Ñaøng Ngoaøi thì thaáy

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

23

ñeàu gioáng nhau. Thí duï, caùc tieáng ñöôïc duøng ôû caû Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi vaøo khoaûng thaäp nieân 1620 laø un sai: oâng Saõi, on Truõ: oâng Truøm, Tonquin: Ñoâng Kinh... Trong baøi töôøng trình, Roiz duøng töø Governador töùc Thuû hieán ñeå chæ ngöôøi cai trò Ñaøng Trong, coøn vua ôû Ñaøng Ngoaøi taïi Thaêng Long. Caùc töø khaùc oâng duøng nhö rehelli aõo laø phaûn loaïn, guerra domestica laø noäi loaïn, ñeå chæ hieän töôïng quyeàn haønh phaân taùn trong nöôùc An Nam maø nhieàu ngöôøi nöôùc ngoaøi luùc aáy vaãn xem laø moät nöôùc thoáng nhaát. ° F. Buzomi: Ngöôøi YÙ naøy ñeán Vieät Nam naêm 1615.

Ngaøy 13 thaùng 7 naêm 1626, oâng vieát moät baùo caùo daøi 4 trang (khoå 21x30cm) taïi Ñaøng Trong göûi veà cho beà treân laø M. Vitelleschi. Noäi dung baùo caùo cho thaáy caùch duøng ngoân ngöõ vaø phong tuïc gioáng heät nhau ôû caû Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi duø ñaõ bò phaân chia do noäi loaïn. ° C. Borri: Cuõng laø ngöôøi YÙ, ñeán Vieät Nam naêm 1618, soáng ôû Ñaøng Trong ñeán naêm 1622 sang Macao vaø Goa. Naêm 1631, oâng xuaát baûn taïi Roma cuoán Du kyù veà Taân Giaùo ñoaøn. Naêm 1977, chuùng toâi ñaõ dòch cuoán naøy ra tieáng Vieät cho Vieän khoa hoïc xaõ hoäi, theo yeâu caàu cuûa oâng Hoà Leâ. Trong Du kyù, coù ñoaïn Borri khaúng ñònh tính thoáng nhaát cuûa nöôùc An Nam nhö sau: “Ñaøng Trong laø moät phaàn laõnh thoå cuûa vöông quoác lôùn Ñaøng Ngoaøi.” ° Gaspar de Amaral: Ngöôøi Boà Ñaøo Nha naøy ñeán Ñaøng Ngoaøi naêm 1629. Ngaøy 31 thaùng 12 naêm 1632 oâng

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

24

vieát moät baûn baùo caùo daøi 97 trang (khoå 13x21cm) baèng tieáng Boà Ñaøo Nha, göûi veà cho Palmeiro, beà treân cuûa oâng ôû Roma. Baùo caùo mang teân: Annua do Reino de Annam de anno 1632 (Töôøng trình veà vöông quoác An Nam naêm 1632). Nhö vaäy maëc nhieân, Amaral cho ta bieát chæ coù moät vöông quoác teân laø An Nam. ° Alex, de Rhodes: Ngöôøi Phaùp naøy ñeán Ñaøng Trong naêm 1624, ra Ñaøng Ngoaøi naêm 1627, roài thöôøng xuyeân ra vaøo hai mieàn, cho ñeán naêm 1649 trôû veà chaâu AÂu. Naêm 1636, oâng soaïn cuoán hoài kyù tröù danh baèng tieáng La Tinh, nhan ñeà: De Statu Temporali Regni Tunquin (Tình traïng traàn theá cuûa Vöông quoác Ñoâng Kinh). Trong chöông ñaàu, oâng vieát: “Sau khi taùch khoûi Ñeá quoác Trung Hoa to lôùn, tænh Ñoâng Kinh mang moät teân danh giaù laø An Nam… teân An Nam naøy laø moät teân chung cho caû Ñaøng Trong laãn Ñaøng Ngoaøi.”

2. Ba ngöôøi Vieät Neáu ñoïc moät baûn vaên Noâm, ngöôøi ta thích thuù ôû choã qua neùt chöõ tìm ñöôïc caên goác cuûa töø ngöõ ñeå am töôøng ngöõ nghóa cuûa noù theá naøo, thì ñoïc moät baøi vaên quoác ngöõ, ngöôøi ta laïi thích thuù ôû choã noù phieân aâm trung thöïc gioïng noùi, lôøi noùi, tieát ñieäu noùi, yù nghóa, maïch laïc trong lôøi noùi, cuûa ngöôøi noùi. Döïa vaøo khaû naêng naøy cuûa quoác ngöõ maø ta duøng ba baûn vaên quoác ngöõ sau ñaây ñeå minh chöùng tính thoáng nhaát cuûa noù ñöôïc thieát laäp treân tính thoáng nhaát

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

25

cuûa Vieät Nam töø theá kyû thöù 17 sang theá kyû thöù 18. Vaên quoác ngöõ cuûa ba taùc giaû tröng daãn döôùi ñaây phaûn aùnh cöïc kyø trung thöïc thöù tieáng noùi Annam, raët Annam, thöù tieáng noùi ñöôïc noùi töø Ñaøng Trong cuûa nhaø Nguyeãn ñeán Ñaøng Ngoaøi cuûa Nhaø Trònh, sang taän Ñaøng Treân cuûa nhaø Maïc.

Neùt ñoäc ñaùo cuûa tieáng noùi thoáng nhaát naøy laïi khoâng döïa treân moät thieåu soá nho só, thaønh thò, phong löu, giaøu coù, caàm quyeàn, maø döïa treân ñaïi ña soá nhaân daân thaát hoïc, nhaø queâ, lao ñoäng, cuøng ñinh. ° Chöõ vaø vaên cuûa Vaên Tín: Ngaøy 12-9-1659. Vaên Tín göûi sang Roma cho Marini moät böùc thö daøi hai trang (khoå 16 x 9 cm), ñöôïc ñoaùn laø vieát ôû Ñaøng Ngoaøi. Trong thö coù ñoaïn nhö sau: “Ôn thaày, xöa daïy doã toâi nhieàu ñaøng… cho neân chaúng may baây giôø vaéng Thaày, toâi caøng buoàn hôn nöõa, maø öôùc ao cho ñöôïc thaáy maët Thaày nhö con troâng meï veà cho ñöôïc buù vaäy.” (Vaên Tín, Arsi, Js, 81, F, 247) ° Chöõ vaø vaên cuûa Ben Toâ Thieän: Ngaøy 25-10-1659, töùc sau ñoù hôn moät thaùng, oâng Thieän töø Ñaøng Ngoaøi vieát cho Marini taïi Roma hai vaên kieän. Vaên kieän thöù nhaát laø moät böùc thö 2 trang khoå 21 x 31 (Arsi, Js 81, F, 246). Vaên kieän thöù hai khoâng coù nhan ñeà, taïm goïi laø “Nhöõng chuyeän beân naøy”, daøi 12 trang (khoå 20 x 29 cm) (Arsi, Js, 81, F, 254-259). Trong thö oâng Thieän coù ñoaïn vieát nhö sau: “Caùc boån ñaïo nhaø queâ raøy xa Thaày, keû thì giöõ, keû thì boû, vì chaúng coù Thaày Caû ñeán giaûi toäi cho…” (Taøi lieäu ñaõ daãn, 247)... “...

Thaày ñeán cuøng ñöùc thaùnh Papa cuõng vì bôûi chuùng

26

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ toâi, cho neân Thaày phaûi lieàu mình chòu khoù nhoïc laém.

Naøo chuùng toâi bieát laáy nghóa gì maø traû ôn aáy cho ñöôïc.” (Taøi lieäu ñaõ daãn, 246). ° Chöõ vaø vaên cuûa Philippheâ Bænh. Hai oâng Tín vaø Thieän vieát vaøo theá kyû thöù 17, coøn oâng Bænh vieát ôû theá kyû thöù 18. OÂng sinh naêm 1759, sang Lisbon cö truù hôn 30 naêm. OÂng soaïn hôn 30 pho saùch, trong ñoù coù cuoán söû tröù danh nhan ñeà “Truyeän nöôùc Annam Ñaøng Ngoaøi chí Ñaøng Trong”, 2 taäp, daøy hôn 1500 trang. Trong saùch naøy coù ñoaïn oâng Bænh vieát nhö sau: “Ñ. C. G (Ñöùc Chuùa Gieâsu) ra ñôøi ñöôïc 800 naêm thì vua Ñinh Tieân Hoaøng môùi trò nöôùc ta maø caûi teân laø Annam cuøng chia laøm 11 xöù, ñeán sau vua nöôùc ta môùi môû laáy ñaát Champa töø soâng Gianh maø vaøo, cuøng ñaët ra laøm 2 xöù, maø goïi laø Quaûng, vì môùi môû ñöôïc thì caøng theâm roäng hôn nöõa, aáy laø nöôùc Annam 13 xöù, cho neân coù keû noùi raèng mình ñaõ ñi Thaäp Tam Ñaïo.” (Borg, Tonch, 1 vaø 2).

Ñoïc ba ñoaïn trích daãn treân, ta thaáy caùch duøng töø vaø vaên cuûa ba taùc giaû ñeàu noùi leân tính thoáng nhaát cuûa chöõ quoác ngöõ töø naêm 1659 ñeán 1822 vaø veà sau. Tính thoáng nhaát veà ngoân ngöõ noùi leân tính thoáng nhaát cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam, ñieàu naøy cuõng ñöôïc xaùc nhaän qua nhan ñeà quyeån söû cuûa oâng Bænh laø “Truyeän nöôùc Annam Ñaøng Ngoaøi chí Ñaøng Trong”.

II. Thoáng nhaát veà caùc yeáu toá khaùc Ngoaøi caùc yeáu toá thoáng nhaát veà teân nöôùc vaø ngoân ngöõ nhö vöøa ñöôïc chöùng minh qua caùc taøi lieäu cuûa ngöôøi ngoaïi

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

27

quoác cuõng nhö ngöôøi Vieät, chuùng ta coøn coù theå thaáy ñöôïc tính thoáng nhaát cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam vaøo thôøi ñieåm ngöôøi Saøi Goøn traûy veà phöông Nam qua nhieàu yeáu toá khaùc nhö thoáng nhaát veà saùch vôû, veà phong tuïc, veà nghi leã, veà thaàn phuïc hoaøng ñeá, veà truyeàn thoáng anh huøng choáng ngoaïi xaâm, veà huyeàn thoaïi daân gian... a. Thoáng nhaát veà saùch vôû: Trong hoài kyù daãn treân, Ñôøroát noùi raèng nöôùc ta thôøi aáy söû duïng treân toaøn quoác nhöõng saùch vôû gioáng heät nhau (lisdem libris). b. Thoáng nhaát veà phong tuïc: Ñôø-roát cuõng noùi laø daân ta coù phong tuïc gioáng heät nhau (lisdem mores). Buzomi duøng tính töø medisima coù nghóa laø “gioáng heät” ñeå chæ tieáng noùi (lingon) laãn phong tuïc (costumi) cuûa daân ta. c. Thoáng nhaát veà nghi leã: Töø naêm 1659, Ben Toâ Thieän ñaõ ghi cheùp caùc nghi leã maø maõi sau naøy Ngoâ Thôøi Só, Leâ Quí Ñoân, Phan Huy Chuù môùi ghi cheùp. Ñaïi khaùi laø caùc leã Teát Nguyeân Ñaùn, leã Thaùnh Thoï, leã Teá Kyø Ñaïo, leã Teát Ñoan Ngoï, Teát Trung Nguyeân, Teát Trung Thu, leã Taûo Moä.v.v… (Trong söû Vieät cuûa Ben Toâ Thieän, xem trang 162). Ñôø Roát1 nhaán maïnh yeáu toá naøy laø “lisdem ritus” (nghi leã gioáng heät). d. Thoáng nhaát thaàn phuïc hoaøng ñeá: Gaspar Amaral trong baùo caùo ñaõ daãn treân noùi: “...caû ba mieàn thoáng nhaát thaàn phuïc hoaøng ñeá toái cao...” (Por Rey Supreno). Moät chöùng cöù khaùc laø ngay trong thôøi 1

Töùc Alexandre de Rhodes.

28

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Nam Baéc phaân tranh cuõng khoâng vò chuùa naøo töï toân laø hoaøng ñeá caû. ñ. Thoáng nhaát truyeàn thoáng anh huøng choáng ngoaïi xaâm: Döôùi ngoøi buùt söû cuûa Ben Toâ Thieän, nguoàn goác daân ta laø Huøng vöông anh huøng. OÂng say söa ca tuïng truyeàn thoáng anh huøng döïng nöôùc vaø truyeàn thoáng baát khuaát giöõ nöôùc. e. Thoáng nhaát veà huyeàn thoaïi: OÂng Thieän lieät keâ cho ta haøng loaït huyeàn thoaïi löu truyeàn ñôøi naøy sang ñôøi kia trong khaép daân gian toaøn quoác. Ñoù laø nhöõng huyeàn thoaïi AÂu Cô ñeû boïc 100 tröùng, Sôn Tinh Thuûy Tinh, Thaùnh Gioùng, Noû Thaàn... Neáu trong baøi töïa saùch Lónh Nam trích quaùi, Vuõ Quyønh noùi raèng caùc huyeàn thoaïi aáy “...töø treû ñaàu xanh ñeán cuï giaø toùc baïc ñeàu truyeàn tuïng... ”, thì ñeán nöûa theá kyû 17, söû gia Ben Toâ Thieän ñaõ cheùp thaønh vaên baûn göûi sang ngoaïi quoác, maø coøn cheùp baèng gioïng vaên ñam meâ, höùng thuù nöõa.

Toùm laïi, tình traïng ñaát nöôùc ta vaøo thôøi ñoaøn ngöôøi ly höông Nam tieán laø tình traïng ñang thoáng nhaát töø quoác hieäu, ngoân ngöõ, saùch vôû cho ñeán caùc leã nghi, phong tuïc, truyeàn thoáng, huyeàn thoaïi.v.v...

Qua söï chöùng minh tính thoáng nhaát cuûa ñaát nöôùc veà nhieàu khía caïnh nhö vöøa trình baøy treân, ta coù theå hình dung ñöôïc hình aûnh nhöõng ñoaøn ngöôøi coù cuøng moät coäi nguoàn ra ñi lìa xa queâ cha ñaát toå, mang theo raát nhieàu ñieåm töông ñoàng vôùi nhöõng ngöôøi ôû laïi. Chính thôøi ñieåm ra ñi vaø ñieåm ñeán ñaàu tieân cuûa nhöõng ñoaøn ngöôøi naøy laø

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

29

moät böôùc ngoaët voâ cuøng heä troïng vôùi yù nghóa saâu saéc ñöôïc noùi leân qua caâu haùt daân gian: Gaám voùc non soâng moät daõy lieàn, Töø Nam Quan suoát ñeán Haø Tieân.

Ñieåm ñeán ñaàu tieân cuûa Nam tieán laø Haø Tieân, neân ngöôøi xöa hay noùi “töø Nam quan ñeán Haø Tieân”. Coøn noùi “ñeán Caø Mau” laø veà sau naøy. Vaû laïi, ban ñaàu trung taâm vaên hieán cuûa Nam boä voán laø Haø Tieân, roài sau môùi laø Saøi Goøn. Do ñoù maø coù danh töø Vaên Hieán Quoác ñeå chæ Haø Tieân.

CAÙC YEÁU TOÁ THÔØI GIAN VAØ ÑÒA ÑIEÅM Khi ñeà caäp ñeán tieáng noùi vaø chöõ vieát cuûa ngöôøi Nam boä, ngoaøi vieäc neâu roõ tính thoáng nhaát giöõa nhöõng ngöôøi Nam tieán vaø nhöõng ngöôøi ôû laïi queâ nhaø, chuùng ta coøn caàn phaûi xeùt qua veà thôøi ñieåm Nam tieán vaø xaùc ñònh ñòa ñieåm ban ñaàu cuûa Saøi Goøn cuøng vôùi caùc vuøng veä tinh bao quanh cuûa noù ñeå yù thöùc ñöôïc tieán trình hình thaønh phöùc taïp cuûa ngoân ngöõ ôû vuøng ñaát môùi naøy. Khi noùi ñeán caùc vuøng veä tinh, chuùng toâi muoán nhaán maïnh khoâng chæ moät soá vuøng phuï caän, maø caû ñeán moät soá ñòa ñieåm tuy naèm xa Saøi Goøn nhöng töø theá kyû 17 ñaõ coù moái lieân heä tröïc tieáp vôùi Saøi Goøn veà nhieàu phöông dieän, nhaát laø veà chính trò, quaân söï, thöông maõi vaø vaên hoùa. Chaúng haïn, Laùi Thieâu tuy ôû caùch Saøi Goøn ñeán khoaûng hai chuïc caây soá nhöng laïi coù aûnh höôûng quan troïng ñeán vaên hoùa, tieáng noùi vaø chöõ vieát cuûa Saøi Goøn, vì taùc giaû cuûa hai boä töø ñieån laøm chuaån möïc cho chöõ Quoác ngöõ toaøn quoác thôøi aáy laø Taberd ñaõ ôû

30

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

taïi Laùi Thieâu, vaø cuõng taïi nôi naøy coù moät chuûng vieän sinh hoaït ñeán naêm 1834 môùi giaûi taùn. Trong chuûng vieän naøy coù ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân laø Phan Vaên Minh, ngöôøi Ñaøng Trong, ñaõ hôïp söùc vôùi Taberd ñeå soaïn cuoán töø ñieån noùi treân.

Moät nôi khaùc caàn phaûi nhaéc ñeán laø Haø Tieân, tuy caùch xa Saøi Goøn ñeán maáy traêm caây soá veà höôùng taây maø vaãn coù nhöõng aûnh höôûng töông quan raát maät thieát vôùi vuøng ñaát naøy. Nhöõng aûnh höôûng quan troïng cuûa Haø Tieân ñoái vôùi vaên hoùa vaø ngoân ngöõ cuûa Saøi Goøn nhö theá naøo seõ ñöôïc chuùng toâi ñeà caäp ñeán trong moät phaàn sau.

Do nhöõng aûnh höôûng töông quan nhö vaäy, neân khi noùi veà Saøi Goøn khoâng theå khoâng ñeà caäp ñeán moät soá ñòa ñieåm maø veà maët ñòa dö coù veû nhö khoâng lieân quan ñeán Saøi Goøn nhöng veà maët vaên hoùa, ngoân ngöõ laïi coù raát nhieàu aûnh höôûng quan troïng roõ reät. Ñieàu naøy cuõng töông töï nhö khi xeùt veà nguoàn goác cuûa Haø Noäi ngaøn naêm vaên vaät maø khoâng ñeà caäp ñeán Hoøa Bình vôùi neàn vaên hoùa Ñoâng Sôn thì xem nhö ñaõ khoâng keå ñeán aûnh höôûng qua laïi veà vaên hoùa cuûa hai ñòa ñieåm aáy.

I. Thôøi ñieåm Nam tieán 1. Thôøi ñieåm Nam tieán noåi baät nhaát ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán laø thaùng 10 naêm Maäu Ngoï (1558), vaøo ñôøi vua Leâ Anh Toâng, Ñoan Quaän coâng Nguyeãn Hoaøng vaø caû gia ñình, thaân quyeán, cuøng vôùi nhieàu ngöôøi trong doøng hoï ñaõ raàm roä theo cöûa Vieät tieán vaøo ñoùng ôû xaõ AÙi Löõ, huyeän

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

31

Vuõ Xöông, thuoäc Thuaän Hoùa. Cuoäc Nam tieán naøy ñöôïc Nguyeãn Hoaøng chuû tröông thöïc hieän ñeå traùnh söï haõm haïi cuûa hoï Trònh, vaø theo töông truyeàn coøn laø do söï thuùc giuïc bôûi lôøi saám kyù cuûa Traïng Trình Nguyeãn Bænh Khieâm: “Hoaønh Sôn nhaát ñaùi, vaïn ñaïi dung thaân.” (橫山一帯, 萬 代容身。 – Ñeøo Ngang moät daõy göûi thaân muoân ñôøi!)

Cuõng coù ngöôøi cho raèng coù moät thôøi ñieåm Nam tieán sôùm hôn nhieàu. Ñoù laø vaøo naêm 1069, ñôøi Lyù, khi daân ta vöôït ñeøo Ngang vaøo ñònh cö treân ba vuøng ñaát vua Chaøm coáng hieán laø Boá Chính, Ñòa Lyù vaø Ma Linh. Hoaëc moät thôøi ñieåm Nam tieán khaùc laø vaøo naêm 1306, khi vua Traàn Nhaân Toâng gaû coâng chuùa Huyeàn Traân cho vua Cheá Maân vaø daân Vieät coù theâm cô hoäi vöôït soâng Haøn khai thaùc hai chaâu OÂ, Lyù ñeán taän ñeøo Haûi Vaân.

Nhöng neáu giaû thieát ngöôøi Vieät khôûi nguyeân töø soâng Döông Töû cuûa Trung Hoa laø ñuùng, thì khoaûng treân 30 theá kyû tröôùc Coâng nguyeân cuõng laø thôøi ñieåm ñònh meänh Nam tieán, vì coù moät ñoaøn ngöôøi Vieät naøo ñoù, toå tieân cuûa chuùng ta, vì traùnh hoïa nöôùc Sôû ñaõ ñaët chaân leân ñaát Baéc vaø chieám cöù löu vöïc soâng Hoàng.

Tuy nhieân, cuoäc Nam tieán maø chuùng ta ñang xeùt ñeán laø gaén vôùi söï hình thaønh cuûa vuøng ñaát Saøi Goøn, Nam boä, neân coù theå döïa theo nhöõng söû lieäu hieän coù ñeå laáy naêm 1623 laøm thôøi ñieåm xaùc ñònh vieäc taïo laäp Saøi Goøn, ñòa ñieåm cöïc kyø quan troïng veà moïi maët cuûa vuøng Nam boä.

Nhôø coù cuoäc tình duyeân giöõa coâng chuùa Ngoïc Vaïn, con gaùi thöù hai cuûa Chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân, vôùi vua Chaân Laïp Chei Chetta II (1618-1626) vaøo naêm 1620. Nhôø ñoù maø

32

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ñeán naêm 1623, moät ñoaøn ngöôøi Vieät ñöôïc pheùp ñeán Prei Nokor vaø Kas Krobey ñònh cö laäp nghieäp. Dó nhieân cuõng khoâng chæ ñôn giaûn qua chuyeän hoân nhaân maø nöôùc ta coù theå deã daøng môû theâm bôø coõi. Coøn phaûi keå ñeán taùc ñoäng cuûa coâng taùc ngoaïi giao nöõa. Theo moät taøi lieäu coøn löu tröõ taïi Vaên khoá quoác gia Kampuchia (Annales manuscrites du Camboge, collection de la Biblotheøque royale – Fonds Cambogien – Reøgne de Preùas Chey Chesde, trang 369) thì vaøo naêm 1623 (taøi lieäu cuõng ghi theo Phaät lòch laø 2167) söù giaû vua Annam xin vua Cam-boát (töùc Kampuchia) “cho möôïn” hai xöù Prei Nokor vaø Kas Krobey ñeå laøm sôû quan thueá. Theá laø naêm 1623 Chuùa Nguyeãn ra leänh laäp sôû Quan thueá taïi Prei Nokor töùc xöù Saøi Coân hay Saøi Goøn ngaøy nay.

Vì theá, ñoái vôùi ngöôøi Vieät noùi chung, ngöôøi Saøi Goøn noùi rieâng, naêm 1623 quaû laø moät coät moác quan troïng môû ñaàu cho söï hình thaønh cuûa Nam boä. Nguyeân nhaân daãn ñeán söï kieän môû ñaàu quan troïng naøy, ngoaøi cuoäc hoân nhaân cuûa coâng chuùa Ngoïc Vaïn vôùi vua Chaân Laïp Chei Chetta II, coøn phaûi keå ñeán yù ñoà cuûa vua Chaân Laïp muoán nhôø quaân ñoäi Vieät Nam laøm haäu thuaãn ñeå ngaên chaën söï doøm ngoù cuûa nöôùc Xieâm La. Nhöng cuõng chính nhôø coâng chuùa Ngoïc Vaïn vaän ñoäng, kheùo leùo maø ngöôøi Saøi Goøn ñöôïc laäp caùc khu dinh ñieàn veä tinh cuûa Saøi Goøn ôû Bieân Hoøa vaø Moâ Xoaøi gaàn Baø Ròa.

Naêm 1658, daân Chaân Laïp daáy loaïn vì cho raèng vua Naëc OÂng Chaân (1642 – 1659) theo taø giaùo, vaø nhôø caäy baø Ngoïc Vaïn xin vôùi chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn (chuùa Hieàn) can thieäp

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

33

ñeå laäp laïi an ninh cho Chaân Laïp.1 Chuùa Nguyeãn cho quaân sang can thieäp, baét ñöôïc Naëc OÂng Chaân roài sau ñoù traû töï do. OÂng vua naøy môùi thuaän nhöôøng cho ta xöù Bieân Hoøa ñeå daân ta khai thaùc. Coøn Moâ Xoaøi trôû thaønh ñòa baøn laøm aên cuûa daân ta töø naêm 1626 laø nhôø hoaøng haäu Ngoïc Vaïn döïa vaøo aûnh höôûng ñoái vôùi choàng laø vua Chey Chetta II ñeå xin cho moät soá ngöôøi Vieät ñöôïc ñeán ñoù laäp nghieäp. Theo Trònh Hoaøi Ñöùc (1765-1825) trong “Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí” thì vaøo naêm 1658, tình hình Chaân Laïp roái ren, Chuùa Nguyeãn Phuùc Taàn cho 2.000 quaân2 sang deïp loaïn vaø cho khai thaùc ñaïi qui moâ vuøng Baø Ròa. Moät chi tieát raát quan troïng vaø mang tính lòch söû chính thöùc song laïi ít ai löu yù ñeán laø söï hình thaønh Nam boä, taïo laäp vuøng ñaát Saøi Goøn laïi do coâng lôùn cuûa moät ngöôøi con gaùi saéc nöôùc höông trôøi, töùc coâng chuùa Ngoïc Vaïn, aùi nöõ cuûa Saõi Vöông.

II. Tìm hieåu Saøi Goøn naêm xöa ÔÛ ñaây chuùng ta khoâng nhaèm muïc ñích ñaøo saâu nguyeân ngöõ caùc teân goïi xöa kia cuûa caùc vuøng Saøi Goøn, Chôï Lôùn, Gia Ñònh ngaøy nay. Chuùng ta chæ caàn bieát moät soá ñòa ñieåm chính yeáu maø ngöôøi Saøi Goøn xa xöa ñaõ döøng chaân, taäp trung sinh soáng vaø dó nhieân laø söû duïng, phaùt huy tieáng noùi cuûa mình trong giao teá xaõ hoäi, giao dòch laøm aên.

1

2

Veà nguyeân nhaân cuoäc noäi loaïn ôû Chaân Laïp, Vieät Nam söû löôïc cuûa Traàn Troïng Kim cho laø do söï tranh chaáp ngoâi vua giöõa ngöôøi em vaø ngöôøi con cuûa vua Chaân Laïp sau khi oâng naøy qua ñôøi. Saùch naøy cuõng noùi raèng Naëc OÂng chaân bò quaân ta baét vaø mang veà giam giöõ ôû Quaûng Bình moät thôøi gian tröôùc khi traû töï do cho veà nöôùc.

Vieät Nam söû löôïc cuûa Traàn Troïng Kim noùi laø coù ñeán 3.000 quaân.

34

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

1. Ñòa ñieåm tröôùc heát laø Prei Nokor, töùc Saøi Goøn ngaøy nay. Trong tieáng Chaân Laïp, prei coù nghóa laø röøng, nokor hay kor coù nhieàu nghóa nhö goøn, boø, thaønh thò. Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ tranh luaän khaù nhieàu veà yù nghóa cuûa töø naøy. Nhöng ñieàu chuùng ta caàn löu yù ôû ñaây laø vaøo thôøi ñoù Chaân Laïp coù hai vua. Chaùnh Vöông ôû Lo-Vek, phieân aâm tieáng Vieät laø Goø Bích; Phoù Vöông ôû Prei Nokor coù nghóa laø Röøng Goøn, Röøng Vöông Quoác, hay Laâm Quoác cuõng ñöôïc.

Nôi Phoù Vöông ôû thì taát nhieân cuõng coù ñoâng daân cö tuï taäp. Ngöôøi Vieät di cö ñeán cuõng taát nhieân laø phaûi traø troän qua laïi tieáng noùi ñeå giao teá veà moïi maët.

Theo baûn ñoà xöa cuûa Traàn Vaên Hoïc khoaûng naêm 1815 thì ñòa ñieåm cuûa Prei Nokor thôøi aáy quen goïi laø Saøi Coân xöù, ôû vuøng Chôï Lôùn baây giôø maø trung taâm laø moät goø ñaát coù ngoâi chuøa coå troàng 7 caây baïch mai.

2. Coøn moät vuøng ñaát nöõa mang teân Chaân Laïp maø Chuùa Nguyeãn “möôïn” cuûa vua xöù chuøa thaùp laø Kas Krobey. Kas laø tieàn, krobey laø traâu. Trong “Gia Ñònh Thaønh Thoâng Chí”, Trònh Hoaøi Ñöùc phieân dòch laø Ngöu Taân, Ngöu Chöõ ñeå chæ raïch Beán Ngheù, töùc raïch Taân Bình. Coøn vì sao goïi laø Beán Ngheù thì cuõng chính Trònh Hoaøi Ñöùc giaûi thích laø “beán traâu uoáng nöôùc”, do ñòa danh cuõ laø Konpong Krobey (beán traâu). Hieåu theo nghóa roäng hôn thì Beán Ngheù laø beán soâng, coøn Beán Thaønh laø beán cuûa con raïch noái thaønh Gia Ñònh vôùi soâng Beán Ngheù. Caïnh Beán Thaønh coù moät caùi chôï, ngöôøi ta goïi laø chôï Beán Thaønh. Con raïch veà sau bò laáp ñi, nay laø ñöôøng Nguyeãn Hueä. Vaäy Saøi Goøn theo ngöôøi Vieät chính laø Beán Ngheù ngaøy xöa, naèm ôû Chôï Cuõ,

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

35

gaàn ñöôøng Nguyeãn Hueä. Coøn töø “Saøi Goøn” ñoïc leäch ñi theo aâm ngöôøi Hoa laïi thaønh “Ñeà Ngaïn”, laø Chôï Lôùn cuûa ngöôøi Hoa. Phaàn treân coù ñeà caäp ñeán soá ngöôøi Hoa theo töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân ñeán ñònh cö ôû Bieân Hoøa, taïi Cuø lao Phoá, taïo thaønh moät vuøng buoân baùn thònh vöôïng. Khi quaân Taây Sôn tieán ñaùnh Gia Ñònh vaøo naêm 1777, nhöõng ngöôøi Hoa naøy phaûi laùnh veà vuøng Chôï Lôùn ngaøy nay. Vaø cho ñeán naêm 1778 hoï ñaõ taïo laäp nôi ñònh cö môùi naøy thaønh moät vuøng phoá xaù buoân baùn taáp naäp. Nhöng roài ñeán thaùng 3 naêm Nhaâm Daàn (1782), quaân Taây Sôn laïi keùo vaøo ñaùnh nhau vôùi quaân Nguyeãn AÙnh. Moät laàn nöõa, chieán cuoäc taøn phaù heát nhöõng gì maø ngöôøi Hoa ñaõ gaày döïng nôi ñaây. Sau ñoù, hoï môùi gaày döïng cô ñoà trôû laïi, laáy ñaát laáp bôø kinh, laïi ñaép theâm choã ôû cao leân ôû khoaûng vò trí coù mieáu Quan Ñeá, mieáu Tam Hoäi. Coù leõ do ñoù maø phaùt xuaát teân goïi Tai Ngon, ñoïc gioïng Quaûng Ñoâng thaønh Thaày Ngoân, maø ñoïc gioïng Vieät thaønh Ñeà Ngaïn. Vaäy Ñeà Ngaïn döùt khoaùt laø Chôï Lôùn cuõ ngaøy nay. Khoâng neân nhaàm laãn giöõa Thaày Ngoân cuûa ngöôøi Hoa vôùi Taây Coáng laø teân goïi ñöôïc duøng ñeå chæ Saøi Goøn, Beán Ngheù. Taây Coáng laø do chöõ Saøi Goøn ñoïc leäch theo gioïng Quaûng Ñoâng thaønh Xaây Cooùn, Xi Cooùn, roài khi vieát ra chöõ Haùn, ñoïc theo aâm Haùn-Vieät thaønh Taây Coáng.

Döôùi thôøi Phaùp thuoäc, do söï saùp nhaäp Taây Coáng (töùc Saøi Goøn) vôùi Ñeà Ngaïn (töùc Chôï Lôùn), ngöôøi Hoa môùi goïi chung laø Taây Ñeà. Tröôùc ñoù, teân goïi Beán Ngheù ñöôïc duøng ñeå chæ chung thaønh Saøi Goøn (naèm gaàn sôû Bason) vaø caùi

36

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

chôï naèm caïnh beán cuûa con soâng noái thaønh Saøi Goøn vôùi Phan Yeân (töùc traán Gia Ñònh), goïi laø chôï Beán Thaønh. Chôï Cuõ do ngöôøi Phaùp xaây döïng ôû khu Toång Ngaân Khoá cuõ, phaù boû naêm 1912. Chôï Môùi töùc chôï ngaøy nay, khaùnh thaønh vaøo thaùng 10 naêm 1914.

3. Gaàn Ñeà Ngaïn cuûa ngöôøi Hoa coù moät ñòa ñieåm maø veà maët tieáng noùi ta neân löu yù laø Phöôùc Laâm (sau ñoåi ra Phuù Laâm), cô sôû quan troïng cuûa ngöôøi Chaân Laïp. Ngoâi chuøa coå tröù danh vôùi 7 goác baïch mai noùi treân, xöa quen goïi laø chuøa Mieân, hay chuøa Caây Mai, Mai Sôn töï, chuøa Goø. Nôi naøy caàn ñöôïc khaûo cöùu kyõ ñeå hieåu veà nguoàn goác Saøi Goøn.

Ngöôøi Chaân Laïp ôû khu naøy raát ñoâng ñuùc neân coù nhöõng sinh hoaït coäng ñoàng noåi baät, chaúng haïn nhö hoï thöôøng toå chöùc nhöõng cuoäc ñua ghe thuyeàn trong caùc ngaøy leã Phaät, töø Phuù Laâm chaïy doïc theo nhöõng soâng raïch aên thoâng vôùi raïch Loø Goám hay chaïy daøi xuoáng Myõ Tho. Caû ba ñòa ñieåm Saøi Goøn (hay Beán Ngheù) cuûa ngöôøi Vieät, Ñeà Ngaïn (hay Chôï Lôùn) cuûa ngöôøi Hoa vaø Phöôùc Laâm (hay Phuù Laâm) cuûa ngöôøi Chaân Laïp ñeàu laø 3 troïng ñieåm maø ngöôøi Saøi Goøn xöa kia ñaõ tuï taäp, giao dòch laøm aên, do ñoù cuõng chính laø nhöõng nôi maø ngoân ngöõ ñöôïc söû duïng, baét chöôùc hay pha troän. Vì theá, soá löôïng töø Vieät goác Hoa, goác Khmer trong giôùi bình daân raát coù theå phaàn lôùn ñaõ phaùt trieån trong moâi tröôøng giao tieáp taïi 3 ñòa ñieåm quan troïng naøy.

4. Tröø vuøng Ñeà Ngaïn, Phuù Laâm vaø Saøi Goøn tuy laø ñaàu naõo cuûa Nam boä nhöng xeùt veà caùc maët lòch söû, quaân söï, haønh chaùnh, vaên hoùa thì ban ñaàu khoâng quan troïng baèng traán Gia Ñònh.

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

37

Naêm 1699 (Kyû Maõo) ñaùnh daáu moät coät moác quan troïng trong lòch söû buoåi ñaàu cuûa Nam boä. Vaøo naêm naøy, sau khi thanh toaùn teân quan Chaân Laïp noåi loaïn teân laø EÂm, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu haï leänh coâng khai chieám Saøi Coân, thieát laäp heä thoáng haønh chaùnh cai trò: laäp huyeän Taân Bình, dinh Phieân Traán (töùc Gia Ñònh ngaøy nay). Phuû Gia Ñònh goàm dinh Phieân Traán vaø dinh Traán Bieân (töùc Bieân Hoøa) maø xöa laø ñaát Ñoâng Phoá, xöù Ñoàng Nai (huyeän Phöôùc Long). Theo taøi lieäu cuõ thì naêm 1698 ñaõ coù ñeán 4 vaïn hoä ngöôøi Vieät cö nguï taïi traán Gia Ñònh. Chuùa Nguyeãn coøn cho daân caùc xöù Quaûng tieáp tuïc di cö vaøo laäp nghieäp. Daân ôû Phieân Traán ñoâng quaù thì cho xuoáng Ñònh Töôøng, neân hai vuøng ñaát môùi naøy hoài aáy ngöôøi ta ñi laïi ñoâng ñuùc.

Sau traän chieán thaéng do Nguyeãn Höõu Caûnh lieân quaân vôùi Traàn Thöôïng Xuyeân naêm 1699 (Kyû Maõo) ñaùnh sang ñeán taän thaønh Nam Vang laøm cho Naëc OÂng Thu cuûa Chaân Laïp phaûi khieáp sôï, thì ngöôøi Saøi Goøn caøng ñoå xoâ xuoáng cö nguï ôû mieàn Taây nhieàu hôn, xuyeân qua caû vuøng Myõ Tho. Veà traán Gia Ñònh, caàn löu yù laø treân baûn ñoà cuõ do Traàn Vaên Hoïc veõ naêm 1815 coù ghi moät soá ñòa danh ngaøy nay vaãn coøn löu daáu nhö: Loø Goám, Caây Mai Töï, Phuùc Laâm Thò (Phuù Laâm?), Saøi Coân Xöù, Chôï Quaùn raïch, Chôï Quaùn, Goø Kieàu, Taân Ñònh, Cao Mieân Kieàu, Raïch Muï Ngheø, Thuû Thieâm.

5. Sau heát noùi veà ñieåm ñeán ñaàu tieân coù tính thò töù lieät keâ treân, naèm trong traán Gia Ñònh laø Saøi Goøn, Ñeà Ngaïn, Phuù Laâm, cuõng neân keå ñeán moät soá ñòa ñieåm quan yeáu ôû trong hoaëc ven bieån Saøi Goøn maø ngöôøi Saøi Goøn thöôøng

38

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

xuyeân ñi laïi. Vaán ñeà naøy coù aûnh höôûng quan troïng veà maët ngoân ngöõ. ÔÛ moät phaàn sau seõ baøn veà tieáng noùi thoáng nhaát vaøo buoåi ñaàu nhöng daàn daàn coù söï sai bieät xen vaøo ngoân ngöõ cuûa nhöõng ngöôøi di cö. Laáy ví duï, theo gia tuïc toaøn daân Vieät tröôùc thôøi ñieåm Nam tieán laø ngöôøi con sinh ra ñaàu tieân trong gia ñình ñöôïc goïi laø con caû, nhöng ôû Nam boä, baét ñaàu laø ôû Saøi Goøn vaø coù leõ cuõng ôû Caø Mau (luùc baáy giôø coøn goïi laø Long Xuyeân), nôi Nguyeãn AÙnh cö truù luùc löu vong, ngöôøi ta huùy kî tieáng Caû vì hoaøng töû ñaàu loøng cuûa Nguyeãn AÙnh (hoaøng töû Caûnh) ñöôïc goïi laø oâng hoaøng Caû.

Theá laø Nam boä coù tuïc goïi con ñaàu loøng laø con thöù hai, nhö anh hai, chò hai.v.v…

Nguyeân nhaân chính trò cuõng saûn sinh ra ngoân ngöõ vaø myõ thuaät. Chaúng haïn söï kieän Nguyeãn AÙnh boân taåu khaép Nam boä laøm naûy sinh cuïm töø “Gia Long taåu quoác”. Cuïm töø naøy sau ñoù laïi trôû thaønh chuû ñeà ñöôïc in chaïm vaøo nhöõng boä bình traø goám söù quyù giaù...

Söï nghieân cöùu tieáng noùi ban ñaàu cuûa Nam boä noùi chung, Saøi Goøn noùi rieâng, raát caàn keát hôïp khaûo cöùu veà lai lòch raát nhieàu nôi choán maø ngöôøi Saøi Goøn buoåi ñaàu ñaõ chieám cöù, laäp nghieäp. Döôùi ñaây, chuùng toâi chæ taïm lieät keâ moät soá ñòa ñieåm, di tích ñieån hình quan troïng nhaát maø thoâi.

III. Nhöõng ñòa ñieåm quan troïng 1. Nhöõng ñòa ñieåm thuoäc Saøi Goøn a. Qui thaønh: Cuõng goïi laø Gia Ñònh thaønh hay Gia Ñònh Theá thaønh. Nguyeãn AÙnh ñaùnh thaéng Taây Sôn chieám ñöôïc

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

39

Saøi Goøn vaøo naêm 1788, sau ñoù ñaõ ra leänh xaây Qui Thaønh vaøo naêm 1790. Thaønh naøy xaây theo kieåu Vauban coù 8 goùc theo Baùt quaùi. Thaønh naøy bò phaù boû vaøo naêm Minh Maïng thöù 16 (1835). Theo Tröông Vónh Kyù thì thaønh naøy naèm beân nhaø thôø Ñöùc Baø, coøn theo L. Malleret thì ôû treân ñöôøng Hai Baø Tröng. Veà maët ngoân ngöõ, chuùng ta chæ caàn löu yù laø coù nhieàu töø Haùn Vieät ñaõ ñöôïc taïo neân lieân quan ñeán thaønh naøy. Thí duï: Ñoâng moân (cöûa Ñoâng) goàm Gia Ñònh moân, Phan Yeân moân; Taây moân (cöûa Taây) goàm Voïng Khuyeát moân, Cung Thìn moân; Baéc moân (cöûa Baéc) goàm Hoaøi Lai moân, Phuïc Vieãn moân; Nam moân (cöûa Nam) goàm Ñònh Bieân moân, Tuyeân Hoùa moân.

Naêm 1801, sau khi kieåm soaùt ñöôïc ñaát Hueá, Nguyeãn AÙnh choïn nôi naøy laøm kinh ñoâ neân cho dôøi Thaùi mieáu töø Saøi Goøn veà Hueá vaø laäp hoaøng cung taïi ñaây. b. Thaønh Saøi Goøn: Vì sôï taùi dieãn naïn nguïy khôûi, vua Minh Maïng ra leänh phaù boû Qui Thaønh vaøo naêm 1835 vaø cho xaây laïi moät thaønh khaùc vaøo naêm 1836 taïi laøng Nghóa Hoøa, huyeän Bình Döông. Naêm 1859, thaønh naøy cuõng bò quaân Phaùp phaù boû. Ngöôøi Phaùp laïi duøng vaät lieäu töø thaønh Saøi Goøn ñeå xaây thaønh Sôn Ñaù maø chuùng quen goïi laø thaønh 11e R.L.C. Veà ngoân ngöõ, chuùng ta ghi nhaän ñöôïc nhöõng caâu noùi cuûa ngöôøi xöa noùi leân coâng lao to lôùn cuûa daân chuùng khi xaây ñaép Qui thaønh (1790) hay thaønh Saøi Goøn (1836), chaúng haïn nhö caâu: “Tónh vi noâng, ñoäng vi binh!”

40

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Hoaëc maáy vaàn thô naøy: “Daân ñaát Baéc Ñaép thaønh taây Ñoâng ñaõ ñoâng Saàu Taây voøi voïi!”

Ñeàu cuõng chæ laø moät trong muoân ngaøn caùch hình thaønh vaø phaùt trieån tieáng noùi cuûa ngöôøi Saøi Goøn. c. Chôï Beán Thaønh: Khi noùi veà Beán Ngheù, chuùng ta ñaõ ñeà caäp ñeán chôï Beán Thaønh nhö moät ñòa ñieåm taäp trung ñoâng ñaûo cuûa ngöôøi daân Saøi Goøn. Vì theá, ñaây cuõng laø nôi ngoân ngöõ bình daân Vieät-Hoa-Chaân Laïp coù ñieàu kieän ñeå giao löu, pha troän. Töø thuôû xa xöa ñaõ löu haønh baøi haùt thô moäng veà chôï naøy nhö sau: “Chôï Beán Thaønh ñeøn xanh ñeøn ñoû, Anh nhìn cho toû anh roõ ñeøn maøu.

Laáy em anh ñaâu keå sang giaøu, Rau döa maém muoái coù nôi naøo hôn em?”

d. Vöôøn OÂng Thöôïng: Nay laø vöôøn Tao Ñaøn. OÂng Thöôïng laø danh xöng cuûa Taû quaân Leâ Vaên Duyeät. Khoaûng töø naêm 1813 ñeán 1832, Leâ Vaên Duyeät ñaõ duøng nôi ñaây laøm Hoïc vieän. Töông truyeàn thôøi aáy trong vöôøn OÂng Thöôïng coù moät ñaáu tröôøng qui moâ lôùn ñeå voi ñaáu vôùi sö töû hay coïp, quaàn chuùng ñöôïc töï do ñeán xem raát ñoâng. Neáu ñuùng vaäy thì ñaây cuõng laø nôi maø ngoân ngöõ bình daân, nhaát laø caùc loaïi tieáng loùng, coù ñieàu kieän phaùt trieån töông töï nhö ôû tröôøng ñua Phuù Thoï sau naøy.

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

41

ñ. Maû Nguïy: Cuõng goïi laø maû Bieàn Truï. Theo Tröông Vónh Kyù thì khi Leâ Vaên Khoâi daáy binh phaûn loaïn vaøo naêm 1833 ñaõ coù ñeán 1.137 ngöôøi bò gieát, choân taäp theå trong moät hoá gaàn tröôøng ñua cuõ hay khoaûng gaàn beänh vieän Bình Daân, ñöôøng Leâ Vaên Duyeät vaø Phan Thanh Giaûn cuõ. Ñaây cuõng laø nôi ngaøy xöa coù nhieàu ngöôøi ñeán cuùng vaùi, nhaát laø vaøo muøa Vu Lan (Raèm thaùng Baûy). e. Laêng Toâ: Naèm ôû khoaûng giöõa soâng Saøi Goøn vaø Taân Thuaän. Daân chuùng thöôøng ñeán ñaây hoùng maùt. Khoâng roõ teân goïi naøy coù nguoàn goác töø ñaâu. g. Raïch Thò Ngheø: Cuõng goïi laø raïch Baø Ngheø. Töông truyeàn con gaùi Thoáng Suaát Vaân Töôøng Haäu coù choàng laø moät oâng Ngheø. Baø ñaõ cho xaây moät caùi caàu ngang qua con raïch naøy ñeå choàng baø tieän ñi vaøo thaønh laøm vieäc. Daân chuùng nhôø ñoù cuõng coù caàu ñeå ñi qua raïch, vì theá maø goïi caây caàu naøy laø caàu Thò Ngheø ñeå nguï yù caûm ôn baø. Cuõng nhaân ñoù maø thaønh teân raïch Thò Ngheø. h. Boàn Keøn: Ñaàu ñöôøng Nguyeãn Hueä xöa laø con kinh bò laáp, coù moät boàn nöôùc. Caïnh ñoù, vaøo naêm 1920 ngöôøi Phaùp coù xaây moät caùi beä hình baùt giaùc ñeå lính saêng-ñaù (soldat) ñöùng thoåi keøn chaøo côø. Ñaây cuõng laø nôi coù ñoâng ngöôøi tuï taäp, vì thôøi aáy nhaïc Taây nghe coøn laï tai. Theo oâng Vöông Hoàng Seån trong saùch “Saøi Goøn naêm xöa” (Töï Do xuaát baûn, 1960, trang 75) thì töø “du coân” coù leõ xuaát phaùt töø thôøi ñoù taïi khu Boàn Keøn, vì coù nhieàu tay löu manh hay taäp trung nôi naøy vaø duøng ñoaûn coân thanh toaùn nhau. Coù keû trong boïn aáy khoâng haún laø löu manh coân ñoà, maø laø

42

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

haïng aên khoâng ngoài roài, du thuû du thöïc, la caø ôû Boàn Keøn.

Hoï khoâng caàm ñoaûn coân vì sôï lính baét neân caàm oáng tieâu, oáng saùo baèng ñoàng ñeå vöøa töï veä, vöøa laâu laâu laøm ñoà ñeä Tieâu Lang phuø traàm “noùi thô, keå thô”, nhö thô Saùu Troïng, thô Caäu Hai Mieân.v.v... ÔÛ Nam boä coù thoùi quen noùi thô, keå thô hôn laø ngaâm thô nhö ñoàng baøo mieàn Baéc, mieàn Trung. Ngöôøi Haø Noäi, Hueá ngaâm Kieàu, coøn ngöôøi Saøi Goøn noùi thô Vaân Tieân, keå thô Thaïch Sanh, nhö ta seõ xeùt kyõ ôû moät muïc sau. Ñieàu laï laø thôøi xöa ôû Saøi Goøn ngoân ngöõ bình daân coù tröôøng hôïp phaùt trieån ñoäc ñaùo nhö vaäy: Du coân noùi thô, keå thô nhö thi só, thaày ñoà! i. Haõng Ba Son: Xöôûng ñoùng taøu cuûa haûi quaân Phaùp.

Danh töø Ba Son coù leõ phieân aâm chöõ poisson (caù) trong maáy tieáng “mare aux poissons” (ao caù) hay Vieät hoùa cuïm töø “bassin de radoub” (uï söûa taøu), bôûi vì trong haõng coù con raïch do ngöôøi Phaùp ñaøo duøng ñeå thieát keá maùy moùc ñoùng taøu. Ñieàu caàn ghi nhaän laø trong haõng Ba Son taäp trung ñoâng ñaûo coâng nhaân Saøi Goøn. Vaø ai cuõng bieát laø nhieàu nhaân vaät caùch maïng teân tuoåi cuûa ta xuaát thaân töø moâi tröôøng lao ñoäng naøy. k. Beán Ngöï: Ngöôøi Chaân Laïp goïi beán naøy laø Kompong Luong, nghóa laø Beán Vua. Teân goïi naøy ñöôïc phieân aâm ra tieáng Vieät laø “taàm phong long”. Vaøo ñôøi Gia Long, ôû Beán Ngöï coù Thuûy Caùc vaø Löông Taï, laø nhöõng nhaø gaùc caát treân maët nöôùc ñeå vua hoùng maùt. Vò trí naøy ngaøy nay laø gaàn beán ñoø Thuû Thieâm, nôi gôïi cho daân gian caâu hoø tình töù: “Baép non maø nöôùng löûa loø. Ñoá ai ve ñöôïc con ñoø Thuû Thieâm.”

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

43

Doïc bôø soâng choã Beán Ngöï, daân caát nhaø tre lôïp loaïi laù döøa nöôùc chaèm thaønh taám, theo kieåu Chaân Laïp goïi laø laù caàn ñoáp. Danh töø naøy ta möôïn cuûa Chaân Laïp. Kieåu lôïp nhaø naøy coù ñieåm khaùc bieät laø laáy nguyeân taøu laù döøa nöôùc xeù teùt hai roài saép laïi beân aâm beân döông maø lôïp, neân cuõng goïi laø laù xeù. l. Nhaø thôø Ñöùc Baø: Moät coâng trình kieán truùc coù giaù trò myõ thuaät baát huû vôùi thaùp chuoâng goàm 6 quaû chuoâng lôùn caân naëng 25.850 kg, lôùn nhaát vuøng AÙ Ñoâng. Coù moät thôøi nhaø thôø naøy ñöôïc goïi teân laø Nhaø thôø Nhaø nöôùc, nhöng veà sau teân goïi naøy ñaõ bò laõng queân. Vieäc xaây döïng baét ñaàu töø khi ñaët vieân ñaù ñaàu tieân döôùi thôøi Giaùm muïc Colombert vaøo ngaøy 7-10-1877 vaø laøm leã laïc thaønh ngaøy 11-4-1880.

Veà maët vaên hoùa, caùch nay hôn 100 naêm thì ñaây laø nôi ñaëc bieät hoäi ñuû caùc loaïi y phuïc Taây phöông vaø AÙ Ñoâng, do caùc giaùo daân Vieät, Phaùp, Hoa, AÁn, Malaysia, Kampuchia... thöôøng chöng dieän khi ñeán döï leã. Ñaây laø moät hieän töôïng khaùc laï hôn so vôùi nhöõng nôi ñoâ hoäi xöa thöôøng chæ coù aùo thuïng, aùo daøi laø goác. Veà maët ngoân ngöõ, nôi ñaây chính laø moâi tröôøng phoå bieán chöõ Quoác ngöõ ñöôïc duøng phieân dòch caùc kinh keä Taây AÂu, do ñoù maø taïo ñieàu kieän ñeå tieáng Vieät Saøi Goøn phaùt trieån maïnh. m. Nhaø in Taân Ñònh: Ngaøy nay, trong tình traïng saùch baùo xöa bò maát maùt quaù nhieàu, nhöõng ngöôøi nghieân cöùu lòch söû tieáng Vieät chaéc chaén seõ khoâng queân ôn Nhaø in Taân Ñònh laø nôi ñaõ xuaát baûn caû ngaøn loaïi saùch quoác ngöõ maø hieän thôøi hoï heát söùc caàn duøng ñeå trích daãn ngöõ lieäu, choïn loïc, ñoái chieáu töø ngöõ, ngöõ phaùp ñeå khoâi phuïc laïi tình

44

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

hình caùch ñaây hôn 100 naêm cuûa tieáng Vieät noùi chung vaø tieáng Nam boä noùi rieâng.

Caùc töø ñieån taøng tröõ tieáng Vieät, chöõ Noâm Nam boä cuûa Gaspar, cuûa Geùnibrel, cuûa Maseron.v.v... ñeàu ra ñôøi taïi nhaø in naøy. Ñöôïc bieát nhaø in ñöôïc xaây döïng vaøo khoaûng naêm 1863 döôùi thôøi Giaùm muïc La Miche, do linh muïc Phaùp M. Eveillard thöïc hieän. Nhöõng ngöôøi thôï saép chöõ ñaàu tieân laø hai ñöùa treû moà coâi taäp söï, veà sau trôû thaønh hai tay thôï coát caùn cuûa nhaø in. n. Tröôøng Taberd: Nhieàu ngöôøi vaãn cho raèng tröôøng naøy chæ phuïc vuï ña soá laø con em nhaø giaøu vaø quaù naëng veà chöông trình Taây hoïc. Tuy nhieân, veà maët hoïc thuaät thì vaøo nhöõng naêm cuoái thaäp nieân 1860 tröôøng naøy giöõ vai troø quan troïng haøng ñaàu ôû Nam boä noùi chung, Saøi Goøn noùi rieâng, bôûi vì noù cung caáp cho ngöôøi hoïc voán kieán thöùc vöõng chaéc veà khoa hoïc cuõng nhö vaên chöông thuoäc neàn vaên hoùa Hy-La, vaø cuõng laø nôi ñaàu tieân ñaøo taïo, toå chöùc thi vaø caáp caùc loaïi baèng Certificat, Brevet, Diploma vaø Tuù taøi ôû Vieät Nam. Nhôø ñoù maø Nam boä coù ñöôïc moät soá trí thöùc bieát duøng phöông phaùp khoa hoïc ñeå bieân soaïn saùch baùo quoác ngöõ, ñieån hình laø nhöõng Huyønh Tònh Cuûa, Michel Myõ, Leâ Vaên Ñöùc... Taùc giaû saùch “Saøi Goøn naêm xöa”, oâng Vöông Hoàng Seån töï cho bieát trong saùch aáy raèng oâng laø cöïu hoïc sinh tröôøng Taberd. OÂng Chasseloup-Laubat, boä tröôûng thuûy quaân vaø thuoäc ñòa, sau khi yeåm trôï cho Toaøn quyeàn Grandiere trong vieäc xin 6 sö huynh ñaàu tieân ñeán Saøi Goøn ngaøy 6-10-1866, vaøo ngaøy 20-10 cuøng naêm aáy ñaõ vieát cho Beà treân Sö huynh ôû Roâma laø Philippheâ nhö sau: “Ngaøy 25

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

45

thaùng 8 vöøa qua, toaøn quyeàn Nam kyø vieát thö cho toâi bieát laø heát söùc haøi loøng veà caùc kyø thi do caùc sö huynh (Taberd) ñieàu khieån ñeán ñoøi oâng muoán xin theâm 4 sö huynh nöõa”.

Hieän nay, trong soá nhöõng trí thöùc sinh töø naêm 1940 trôû veà tröôùc ñang laøm coâng taùc khoa hoïc ôû khaép ba mieàn nöôùc ta, nhöõng ngöôøi xuaát thaân töø tröôøng Taberd cuõng chieám moät tyû leä khaù lôùn. Hoï ñöôïc ñaøo taïo ngay taïi Saøi Goøn hoaëc ôû caùc chi nhaùnh taïi Hueá vaø Haø Noäi. o. Nhaø haùt Taây Saøi Goøn: ÔÛ caïnh ñöôøng Hai Baø Tröng, ñaàu ñöôøng Leâ Lôïi. Noù ñöôïc khôûi coâng xaây döïng vaøo khoaûng naêm 1898, hoaøn taát ñaàu naêm 1900, chuû yeáu daønh cho caùc loaïi hình saân khaáu phöông Taây nhö nhaïc kòch, hoøa nhaïc... Ñaây laø moâi tröôøng ñaëc bieät ñeå giôùi trí thöùc theo cöïu hoïc cuûa Saøi Goøn coù dòp tieáp xuùc vôùi ngheä thuaät phöông Taây. Tuy nhieân, ôû ñaây thænh thoaûng cuõng coù dieãn tuoàng Vieät, nhö tuoàng “Löông taâm Ñaáng Linh muïc” cuûa Michel Myõ chaúng haïn. Hieän töôïng naøy ñaùnh daáu söï kieän tieáng noùi Saøi Goøn coù cô hoäi phaùt trieån maïnh veà boä moân kòch tuoàng. p. Coät côø Thuû Ngöõ: Do ngöôøi Phaùp döïng leân taïi doi ñaát nhoâ ra choã tieáp giaùp giöõa soâng Thò ngheø vaø raïch Beán Ngheù. Coät côø naøy raát cao, goïi laø coät côø Thuû Ngöõ, ban ñeâm coù ñeøn baùo hieäu cho taøu ghe ngoaøi xa troâng thaáy. Daân chuùng Saøi Goøn thôøi ñoù hay tuï taäp hoùng maùt, aên nhaäu gaàn ñoù. Lieân quan ñeán caây coät côø naøy coù nhöõng tröôøng hôïp tieáng noùi Saøi Goøn phaùt trieån raát kyø laï, nhö sau ñaây laø moät thí duï. Chuyeän keå raèng coù caëp vôï choàng baùn ñoà pheá

46

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

thaûi (xöa goïi laø ñoà “laâm voá”, aâm töø tieáng Phaùp rabiot), ñöôøng tình duyeân laän ñaän, côm khoâng laønh canh khoâng ngoït, roài ñeán boû nhau. Daân chuùng baáy giôø coù caâu haùt cheá gieãu nhaéc laïi ngheà cuõ vaø con ñöôøng cuõ maø caëp uyeân öông aáy ñaõ töøng leâ goùt: “Thöôïng thô, Phoù soaùi...1 Thuû Ngöõ treo côø... hoø ô …

Bu-don,2 oâm-leát,3 bí-teát...4 Xaïc-xaây!5... ôù…

Muû-ni6 baùn daïo, baây giôø maày boû tao... hôù hôø …

Caâu hoø keå ñöôøng daøi ñi baùn daïo, keå caùc moùn chò laøm boài doïn baøn, choàng laøm boài naáu beáp, roài neän voâ maáy tieáng tuïc ñeå haùt cho ñaõ nö ghen töùc! r. Dinh Taân Xaù: Laø ngoâi nhaø Nguyeãn AÙnh caát cho Baù Ña Loäc ñeå daïy Hoaøng töû Caûnh hoïc. Ñòa ñieåm naøy ôû ngay Vieän Baûo taøng baây giôø. Coù ngöôøi noùi nhöõng coät keøo cuûa dinh naøy sau giôû veà duøng ôû Toøa Giaùm muïc Saøi Goøn.

Khoâng bieát coù phaûi laø nhaø nguyeän baây giôø cuûa Toøa Toång Giaùm muïc hay khoâng? Neáu ñuùng vaäy thì hieän nay chæ coøn di tích kieán truùc xöa nhaát laø boä söôøn nhaø aáy, vì nhaø Moà, töùc Laêng Cha Caû, caát sau dinh aáy, ñöôïc caùc nhaø khaûo coå cho laø xöa nhaát ôû Saøi Goøn, vöøa ñöôïc giôû naêm 1983. Veà 1 2 3 4 5 6

Chæ con ñöôøng töø dinh hai vieân chöùc aáy. pouillon omolette beefteack sacreù menu

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

47

coâng trình ngöõ vaên cuûa Baù Ña Loäc ñoái vôùi tieáng noùi Saøi Goøn seõ baøn kyõ ôû muïc sau. s. Beán Nhaø Roàng: Beán laø chæ Beán Ngheù, Nhaø Roàng laø moät haõng Taøu cuûa ngöôøi Phaùp xaây döïng vaøo khoaûng naêm 1870, treân coù hai con roàng baèng ñaát nung traùng men xanh, vì theá maø coù teân laø Nhaø Roàng. Nôi naøy veà sau trôû thaønh baát huû vôùi vieäc naêm 1911 Baùc Hoà ra ñi tìm ñöôøng cöùu nöôùc. Veà maët ngoân ngöõ, ñaây cuõng laø nôi tuï hoïp cuûa ñoâng ñaûo caùc taàng lôùp xaõ hoäi trong vieäc giao dòch xuaát ngoaïi, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï pha troän ngoân ngöõ. t. Sôû Thuù vaø Vieän Baûo Taøng: Sôû Thuù cuõng goïi laø Vöôøn Baùch Thuù, Thaûo Caàm Vieân... Nhöng töø xöa ñeán nay daân Saøi Goøn noùi rieâng, Nam boä noùi chung, vaãn quen goïi laø Sôû Thuù. Vöôøn thuù naøy do ngöôøi Phaùp thaønh laäp vaøo naêm 1864. Giaùm ñoác ñaàu tieân laø oâng Pierre, moät nhaø thöïc vaät hoïc sinh naêm 1833, laøm vieäc ôû Sôû Thuù töø 1865 ñeán 1877 vaø maát naêm 1905.

Vieän Baûo Taøng xaây töø naêm 1927 ñeán ñaàu naêm 1929 môùi xong. Ñeán ngaøy 19 thaùng 9 naêm 1951, khi ngöôøi Phaùp giao laïi cho chính quyeàn Vieät Nam cheá ñoä cuõ thì trong bieân baûn baøn giao coù baûng keâ ghi ñuùng 4000 coå vaät. u. Tröôøng Latinh: Sau ñoåi teân laø Chuûng vieän, goàm caáp Trung hoïc goïi laø Tieåu Chuûng vieän, caáp Ñaïi hoïc goïi laø Ñaïi Chuûng vieän. Ngoaøi caùc moân hoïc khaùc, tröôøng naøy laø nôi duy nhaát daïy tieáng Latinh neân quen goïi laø tröôøng Latinh.

Khoaûng tröôùc naêm 1833, tröôøng töø Haø Tieân dôøi veà Laùi

48

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Thieâu. OÂng Phan Vaên Minh tröôùc khi theo hoïc tröôøng Taberd roài qua hoïc ôû Peânaêng, ñaõ töøng laø hoïc sinh cuûa Chuûng vieän Laùi Thieâu naøy. OÂng laø nhaø bieân soaïn töø ñieån tieáng Vieät ñaàu tieân cuûa Saøi Goøn maø cuõng laø cuûa Vieät Nam, ñaõ hôïp taùc vôùi Taberd vaø xuaát baûn taïi Serampore naêm 1838 hai boä töø ñieån Annam-Latinh vaø Latinh-Annam, laøm chuaån cho chöõ Quoác ngöõ toaøn quoác. Ñeán ñôøi Giaùm muïc Lafeøve naêm 1850, Chuûng vieän dôøi veà Phuù Myõ, vuøng Thò Ngheø. Ñeán naêm 1862 laïi dôøi veà ñòa ñieåm ngaøy nay, gaàn Sôû Thuù. Nhaø baùc hoïc Tröông Vónh Kyù tröôùc khi sang Peânaêng du hoïc cuõng ñaõ töøng laø hoïc sinh ñöôïc ñaøo taïo ôû Chuûng vieän Phuù Myõ. Huyønh Tònh Cuûa tröù danh vôùi boä “Ñaïi Nam Quấc aâm töï vò” cuõng laø cöïu chuûng sinh cuûa Chuûng vieän Saøi Goøn naøy.

Trong thaäp nieân 1880 vaø 1890, Chuûng vieän Saøi Goøn ñaõ ñaøo taïo ñöôïc nhieàu nhaø vaên goùp phaàn ñaéc löïc trong vieäc phoå bieán chöõ Quoác ngöõ. Trong ñoù noåi danh nhaát laø Linh muïc Phaoloâ Qui. Töø naêm 1895 ñeán 1920, oâng naøy bieân soaïn gaàn 30 boä saùch vöøa giaùo duïc neáp soáng noäi taâm vöøa aùp duïng loái suy luaän theo tinh thaàn khoa hoïc phöông Taây, vôùi lôøi vaên thöïc trong saùng. Veà maët vaên hoùa, tröôøng Latinh treân 100 naêm nay cuõng ñaõ cung caáp cho Nam boä phaàn lôùn nhöõng trí thöùc tu só Thieân Chuùa giaùo. Haàu nhö moãi ngaøy Chuû nhaät hoï ñeàu coù nhöõng buoåi giaûng thuyeát.

Vaø ñaây chính laø ñieàu kieän söû duïng tieáng noùi Nam boä tröôùc coâng chuùng, giaùn tieáp giuùp cho quaàn chuùng töø thaønh thò ñeán thoân queâ coù cô hoäi trau gioài theâm voán ngoân ngöõ, taêng theâm khaû naêng tu töø vaø öùng duïng chöõ quoác ngöõ phuïc vuï

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

49

cho söï phaùt trieån cuûa tieáng Vieät Nam boä töø nhöõng thaäp nieân ñaàu theá kyû 20 ñeán nay.

2. Nhöõng ñòa ñieåm thuoäc Chôï Lôùn Moät trong nhöõng ñòa ñieåm tuï hoïp ñoâng ñaûo cuûa ngöôøi Saøi Goøn buoåi ñaàu, ñaëc bieät trong vieäc giao dòch thöông maõi, laø Chôï Lôùn. Ban ñaàu coù Chôï Nhoû gaàn tröôøng ñua Phuù Thoï, vaãn coøn cho tôùi ngaøy nay, töùc laø Chôï Thieát. Coøn Chôï Lôùn xöa, nay goïi laø chôï Cuõ, naèm gaàn Böu ñieän Chôï Lôùn baây giôø. Chôï Lôùn môùi töùc laø chôï Bình Taây ñöôïc moät ñaïi phuù gia ngöôøi Hoa teân laø Quaùch Ñaøm (hieäu Thoâng Hieäp) hieán ñaát vaø boû tieàn xaây caát. a. Töø Beán Ngheù voâ Ñeà Ngaïn (töùc Chôï Lôùn) ngaøy xöa soâng raïch chaèng chòt. Ta caàn ghi nhaän ñieån hình laø raïch Kinh Voøng thaønh boïc phía sau ñoàn Caây Mai. Raïch ñöôïc ñaøo töø 1862 theo leänh cuûa Ñoâ ñoác Bonard, döï tính chaïy thaúng cho ñeán Caàu Kieäu taïo moät voøng ñai bieán khu Saøi Goøn-Chôï Lôùn thaønh cuø lao ñeå tieän cai trò. Nhöng veà sau döï tính aáy baát thaønh.

Ta ghi nhaän tieáp veà kinh raïch Chôï Lôùn laø kinh Taøu Huû. Nhôø kinh naøy maø Chôï Lôùn phaùt trieån maïnh veà kinh teá, vì haøng hoùa töø Nam Vang xuoáng, Luïc Tænh leân, ñeàu khoûi ñi voøng ra bieån maø coù theå ñi thaúng vaøo khu Chôï Lôùn-Saøi Goøn.

Maët khaùc, ngöôøi Saøi Goøn vaø ngöôøi Haäu Giang giao dòch vôùi nhau deã daøng laø nhôø coù kinh Taøu Huû thuaän cho ñöôøng thuûy, coù truïc loä mieàn Taây thuaän cho ñöôøng boä. Söï

50

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

löu thoâng hai chieàu giöõa thaønh thò vaø noâng thoân cuûa Nam boä laø ñieàu kieän heát söùc thuaän lôïi cho vieäc giao löu vaø phaùt trieån caùc maët vaên hoùa vaø ngoân ngöõ. b. Vuøng Chôï Lôùn xöa ôû khu Ngaõ Saùu gaàn ñöôøng Voõ Taùnh cuõ (nay laø ñöôøng Nguyeãn Traõi) coù ngoâi moä cuûa Leâ Vaên Gaãm, thöôøng goïi laø Laùi Gaãm, tuaãn giaùo vaøo naêm 1847 (ñôøi vua Thieäu Trò), ñoàng thôøi vôùi nhaø soaïn töø ñieån Phan Vaên Minh. Ñaëc bieät ngoâi moä naøy thôøi xöa ñoàng baøo duøng laøm chuaån ñeå bieát maët nöôùc vuøng quanh ñoù leân cao hay xuoáng thaáp. c. Tieáng noùi Saøi Goøn coù söï pha troän moät soá tieáng Hoa trong giôùi bình daân, coù theå laø do sinh hoaït kinh teá HoaVieät phaùt trieån maïnh ôû Chôï Lôùn. Caùc töø nhö “taøu khaäu” duøng ñeå chæ “ñaïi thöông gia”, laø do tieáng “thoå khoá” (kho tröõ haøng) phaùt aâm theo gioïng Trieàu Chaâu; “taøu keâ” laø do tieáng “tuøa keâ” laø “ñaïi gia” maø ñoïc traïi ñi. Töø naøy thoaït tieân coù nghóa thanh tuù, duøng chuùc tuïng nhau. Nhöng veà sau laïi mang nghóa xaáu, nhö gaùi laøng chôi hoïc laøm sang thì goïi laø “gaùi taøu keâ”, ngöôøi laøm ngheà tuù baø goïi laø “muï taøu keâ”. Ñaây cuõng laø moät daïng bieán thieân cuûa tieáng noùi Saøi Goøn. d. ÔÛ vuøng Chôï Lôùn, ngoaøi chuøa Caây Mai hay Mai Sôn töï, Thöùc Laõnh töï ñaõ ñeà caäp treân nhö ñoái töôïng caàn khaûo coå ñeå tìm hieåu lai lòch Saøi Goøn, coøn phaûi nhaéc ñeán thaønh tích khaùng Phaùp naêm 1866 cuûa moät ngoâi chuøa nay ñaõ khoâng coøn nöõa. Ñoù laø chuøa Kieång Phöôùc, gaàn ñöôøng Nguyeãn Tri Phöông xöa.

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

51

Neáu laáy Saøi Goøn laøm trung taâm ñieåm thì höôùng ñoâng laø Gia Ñònh tieán leân Bieân Hoøa, Thuû Daàu Moät.v.v... coøn höôùng taây laø Chôï Lôùn vaø caùc tænh vuøng Haäu Giang. Nhìn chung, ñòa ñieåm cuûa ngöôøi Saøi Goøn xöa tieáp noái vôùi Chôï Lôùn laø doïc theo hai con soâng Vaøm Coû Ñoâng vaø Vaøm Coû Taây, chi nhaùnh soâng Meùkong (hay soâng Cöûu Long) laø nhöõng vuøng ñaát ñai truø phuù, coø bay thaúng caùnh. Ngöôøi daân Nam boä thuôû ban ñaàu ñaõ phaùt trieån daàn daàn treân caùc vuøng ñaát naøy theo loái “taèm aên daâu”, cöù lan roäng, lan daøi ra maõi. Ñòa danh Beán Löùc hình thaønh laø do nôi ñaây ñaëc bieät coù hai loaïi coû löùc duøng trò beänh kieát lî. Taân An hay Long An noåi danh ñoà coå, laø queâ höông cuûa Nguyeãn Huyønh Ñöùc. Myõ Tho laø nôi ñònh cö vaø laøm aên phaùt ñaït cuûa nhoùm ngöôøi Hoa theo Döông Ngaïn Ñòch ñi tî naïn naêm xöa. Veà sau, vì troán traùnh quaân Taây Sôn neân coù moät soá ñaõ chaïy leân vuøng Chôï Lôùn laäp nghieäp.

Goø Coâng tröôùc laø caùi goø coù nhieàu chim coâng, neân xöa coøn goïi laø Khoång Töôùc Nguyeân. Beán Tre, teân cuõ laø Truùc Giang, noåi tieáng laø ñaát cuûa caây aên traùi, cuûa caùch maïng, cuûa ñoàng khôûi. Beán Tre coù Ba Tri ôû cuø lao Baûo, coù Moû Caøy ôû cuø lao Minh. Neáu Ba Tri töï haøo vì coù Phan Thanh Giaûn vôùi boä “Khaâm ñònh Vieät söû Thoâng giaùm Cöông muïc”, vôùi Nguyeãn Ñình Chieåu vaø Voõ Tröôøng Toaûn thì huyeän Moû Caøy goàm Vónh Thaønh, Caùi Môn cuõng töï haøo vôùi nhaø baùc hoïc Tröông Vónh Kyù vaø nhaø soaïn töø ñieån ñaàu tieân cuûa Vieät Nam laø Phan Vaên Minh. Vónh Long (con roàng vónh cöûu), Sa Ñeùc (phsar: chôï, dec: saét) vaø Moäc Hoùa laø ba vuøng

52

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ñaát phuø sa ñöôïc oâm trong loøng Tieàn Giang vaø Haäu Giang, hai nhaùnh soâng quan troïng cuûa soâng Meùkong. Trong tieáng Laøo, meù laø meï, kong laø soâng, Meùkong laø “soâng meï”. Coøn trong tieáng Vieät, vì con soâng naøy chia laøm 9 nhaùnh ñoå ra bieån ñöôïc hình dung nhö con roàng 9 ñaàu neân môùi coù teân laø Cöûu Long Giang hay soâng Cöûu Long.

Trong caùc vuøng noùi treân, ñi saâu vaøo ñòa dö caùc huyeän, caùc xaõ, ta gaëp nhieàu ñòa danh mang chöõ “caùi” ñöùng ñaàu.

Phaûi chaêng do chöùc quan voõ xöa laø Caùi Cô? Chaúng haïn nhö Caùi Beø, Caùi Thia, Caùi Laïy, Caùi Voàn, Caùi Môn, Caùi Nhum, Caùi Taéc, Caùi Nöùa, Caùi Quao... Roài ta cuõng gaëp nhöõng xöù mang teân coù chöõ “gioàng” ñöùng ñaàu, vì ñaát “gioàng” khoâng phaûi laø ruoäng luùa hay vöôøn caây traùi, maø laø loaïi ñaát troáng chæ ñeå troàng caùc loaïi hoa maøu phuï. Chaúng haïn nhö Gioàng Keo, Gioàng Caùt, Gioàng Nöùa, Gioàng Nít, Gioàng Quít... Ñi tieáp veà höôùng taây laø Caàn Thô, cuõng goïi laø Taây Ñoâ hay Phong Dinh, ñaõ töøng ñöôïc xem laø thuû phuû cuûa mieàn Taây. Neáu laáy caàu Myõ Thuaän laøm chuaån ñeå ñi heát caùc tænh mieàn Taây thì reõ veà beân traùi khoûi tænh Vónh Long seõ gaëp Traø Vinh. Nôi ñaây coøn khaù ñoâng con chaùu ngöôøi Chaân Laïp maø ngöôøi Nam boä chòu aûnh höôûng nhieàu veà ngoân ngöõ cuõng nhö loái soáng, neà neáp sinh hoaït... ÔÛ vuøng naøy coøn nhieàu ñòa danh goác Chaân Laïp nhö Traø Cuoâng, Traø Bang, Traø Loâng, Traø Meït, Traø Men, Traø Moøi.v.v…

Vöôït qua Haäu Giang, ñi khoûi Caàn Thô laø Soùc Traêng, Raïch Giaù, Baïc Lieâu. Teân goïi Baïc Lieâu baét nguoàn töø hai chöõ “poà leùp” trong tieáng Trieàu Chaâu, coù nghóa laø “xoùm

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

53

ñaùnh caù”. Vuøng naøy taäp trung khaù nhieàu ngöôøi Hoa goác Trieàu Chaâu, phaàn ñoâng laøm raãy vaø buoân baùn. Ngöôøi Baïc Lieâu hay hoø luùc cheøo ghe: “Baïc Lieâu nöôùc chaûy lôø ñôø, Döôùi soâng caù choát treân bôø Trieàu Chaâu.”

Baïc Lieâu naèm giöõa Raïch Giaù vaø Caø Mau. Raïch Giaù coù con kinh Thoaïi Haø do Thoaïi Ngoïc Haàu toå chöùc ñaøo vaøo naêm 1815. Tröôùc ñoù 100 naêm, töùc naêm 1715, Maïc Cöûu ñaõ daâng ñaát Raïch Giaù cho chuùa Nguyeãn Phuùc Chu ñeå nhaäp vaøo Haø Tieân. Coøn Caø Mau laø vuøng ñaát maø moãi naêm ñaát nöôùc ta ñeàu vöôn daøi theâm ra moät caùch kyø dieäu!

Trôû veà caàu Myõ Thuaän, baây giôø reõ sang beân phaûi, ta seõ ñi qua Ñoàng Thaùp Möôøi, caùnh ñoàng bao la baùt ngaùt vôùi nhöõng taøi nguyeân thieân nhieân töôûng nhö khoâng bao giôø caïn kieät. Roài ñeán Long Xuyeân, tröôùc goïi laø Khamao, sau ñöôïc Maïc Thieân Töù ñoåi teân laïi cho ñeán baây giôø. Tieáp ñoù laø Chaâu Ñoác coù nuùi Saäp cao 86 thöôùc. Vì coù con kinh Thoaïi Haø chaïy caïnh nuùi Saäp neân nuùi naøy coøn ñöôïc goïi laø Thoaïi Sôn.

Ngöôøi laøm vaên hoùa ñeán vuøng Chaâu Ñoác seõ khoâng queân nghó ñeán nuùi Ba Theâ cao 210 meùt, vì gaàn ñoù naêm xöa nhaø khaûo coå Malleret ñaõ khai quaät ñöôïc moät phaàn thaønh OÙc Eo, haûi caûng cuûa nöôùc Phuø Nam, tröôùc ñoâ hoä Chaân Laïp roài ñeán theá kyû 6 bò Chaân Laïp saùp nhaäp.

Neáu khoâng töø Raïch Giaù ñi Haø Tieân thì töø Chaâu Ñoác sang Haø Tieân cuõng ñöôïc, laïi coù theå ñi ngang qua Thaát Sôn, Böûu Sôn, laø nhöõng ngoïn nuùi coù nhieàu huyeàn thoaïi kyø

54

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

bí. Ñeán Haø Tieân, ngoaøi phong caûnh höõu tình nhö caùc nuùi Ñòa Taïng Vaân Sôn, Thaïch Ñoäng, Hoøn Phuï Töû, Ao Sen. v.v... coøn coù theå ñeán thaêm moä Maïc Cöûu, töôûng nhôù ñeán ngöôøi con Maïc Cöûu laø Maïc Thieân Tích, ngöôøi ñaõ saùng laäp Chieâu Anh Caùc vaø bieán Haø Tieân thaønh trung taâm vaên hoùa moät thôøi cuûa mieàn Taây, ñeán noãi coù danh xöng Haø Tieân Vaên Hieán Quoác. ñ. Ñoàn Kyø Hoøa: Vaøo luùc 10 giôø ngaøy 17-2-1859 thaønh Saøi Goøn bò haï bôûi vieân Trung töôùng Phaùp laø Rigault de Genouilly.

Sau ñoù 8 thaùng, Ñoâ ñoác Page ñöôïc ñieàu sang thay theá cho Rigault de Genouilly, ñeán Ñaø Naüng vaøo ngaøy 19-101859 vaø quyeát ñònh seõ ñaùnh Chôï Lôùn. Tröôùc khi thöïc hieän yù ñoà naøy, Page laøm coâng vieäc chuaån bò heä troïng laø chaën ñöùng löïc löôïng kinh teá Hoa kieàu vaø môû haûi caûng Saøi Goøn cho caùc taøu ngoaïi quoác ñeán mua baùn töø ngaøy 22-2-1860.

Söï kieän naøy ñaùnh daáu söï coù maët cuûa nhieàu ngöôøi nöôùc ngoaøi ôû nöôùc ta. Ngoân ngöõ Saøi Goøn do ñoù cuõng chòu aûnh höôûng trong vieäc phaùt sinh nhöõng töø môùi goác ngoaïi ngöõ.

Thaønh Saøi Goøn cuõng goïi laø Gia Ñònh thaønh, coù daân soá chöøng 140.000, bò taøn phaù qua caùc chieán cuoäc Taây Sôn vaø Leâ Vaên Khoâi. Chæ coù Chôï Lôùn laø saàm uaát phoàn thònh. Ñoàn Caây Mai bò maát cuøng luùc vôùi thaønh Saøi Goøn, laáy Chôï Lôùn laøm haäu caàn. Nam boä thôøi baáy giôø chæ coù Chôï Lôùn laø caùi ruùn kinh teá. Nhö vaäy, ta coù theå thaáy taàm quan troïng cuûa ñoàn Caây Mai nhö theá naøo. Nhöng Chôï Lôùn chöa bò thöïc daân Phaùp nuoát troïn vì coøn coù chöôùng ngaïi vaät aùc

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

55

lieät laø ñoàn Kyø Hoøa. Ñeå ñaùnh baïi ñoàn naøy, caû 1000 quaân Phaùp döôùi quyeàn chæ huy cuûa Ñaïi taù d’Arieøs ñaõ chieám moät loaït chuøa Kieång Phöôùc, chuøa Khaûi Töôøng, ñình Hieån Trung, bieán caùc nôi naøy thaønh “chieán tuyeán ñình chuøa”. Ñeå ngaên khoâng cho quaân Phaùp chieám troïn Chôï Lôùn, trieàu ñình sai Nguyeãn Tri Phöông vaø Phaïm Theá Hieån vaøo Gia Ñònh taêng cöôøng löïc löôïng cho Toân Thaát Hôïp. Thaùng 7 naêm 1860, Nguyeãn Tri Phöông toå chöùc ñoàn Kyø Hoøa thaønh moät ñaïi ñoàn raát kieân coá. Vôùi 120.000 quaân, oâng cho ñaøo moät haøo ñoâi caét ñöùt ñoàn Caây Mai vôùi Chôï Lôùn, dó nhieân cuõng ñeå cuûng coá ñoàn Kyø Hoøa. Haäu caàn kinh teá cuûa Phaùp laø Chôï Lôùn nhôø chieán tuyeán ñình chuøa lieân laïc. Coøn haäu caàn kinh teá cuûa quaân trieàu ñình laø Thuaän Kieàu phía baéc Kyø Hoøa.

Sau khi nhaø Thanh kyù hoøa öôùc vôùi lieân quaân Anh Phaùp ngaøy 5-10-1860 thì Napoleon III sai Ñaïi töôùng Charner sang Saøi Goøn taêng vieän. Charner trang bò chieán tuyeán ñình chuøa baèng moät heä thoáng cöïc kyø huøng maïnh. Kyø Hoøa trôû thaønh ñoái töôïng soá moät cuûa Charner. Quaân Phaùp xuaát traän töø ñoàn Caây Mai. Ñaïi Taù Crouzat cho baén phaùo nhö möa vaøo ñoàn Luõy Baèng. Quaân Phaùp caét ñöùt lieân laïc cuûa Kyø Hoøa vôùi haäu caàn Thuaän Kieàu.

Ngaøy 24-2-1861, ñaïi quaân cuûa Phaùp tieán veà Kyø Hoøa.

Tröôùc tieân chuùng tieán ñaùnh boä Toång Tham Möu töùc dinh traïi caùc quan cuûa Vieät Nam. Quaân Phaùp coù 600 daân phu ngöôøi Hoa töø Quaûng Ñoâng ñöa ñeán ñeå taûi quaân nhu. Cuoäc haønh quaân chính thöùc cuûa chuùng baét ñaàu töø 5 giôø 30 chieàu ngaøy 24-2-1861. Moät beân laø ñaïi quaân, ñaïi phaùo; moät beân

56

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

laø vuõ khí laïc haäu vôùi loøng aùi quoác can tröôøng. Chieán cuoäc vì theá maø nhanh choùng trôû thaønh goø xöông, bieån maùu!

Sau khi haï ñoàn Luõy Baèng, quaân Phaùp taán coâng dinh traïi caùc quan. Ñaây coù theå xem laø traän chieán aùc lieät nhaát thôøi aáy ôû Nam boä. Quaân trieàu ñình vôùi vuõ khí laïc haäu vaãn can tröôøng choáng laïi ñaïi phaùo cuûa thöïc daân. Ñaëc ñieåm cuûa traän naøy laø coù theâm chieán thuaät ñaùnh giaùp laù caø. Cho ñeán quaù tröa ngaøy 25-2-1861, ñaïi ñoàn Kyø Hoøa cuõng thaát thuû theo soá phaän thaønh Saøi Goøn ngaøy 17-2-1859.

Theá laø toaøn boä vuøng Saøi Goøn-Gia Ñònh-Chôï Lôùn rôi vaøo tay thöïc daân Phaùp. Trong traän naøy, veà phía quaân Phaùp coù hôn 300 quaân boû maïng. Veà phía quaân ta, khoâng ai bieát ñöôïc chính xaùc con soá nhöõng chieán só voâ danh ñaõ hy sinh. Em ruoät Nguyeãn Tri Phöông laø Nguyeãn Duy töû traän. Nguyeãn Tri Phöông bò thöông cuøng taøn quaân keùo veà Bieân Hoøa. Phaïm Theá Hieån cuõng bò thöông, chaïy veà ñoù roài maát. e. Nhöõng ngoâi chuøa coå: Noùi veà nhöõng nôi quaàn chuùng Nam boä thöôøng tuï taäp ñoâng ñaûo, do ñoù maø ngoân ngöõ coù ñieàu kieän phaùt trieån bôûi söï giao tieáp giöõa nhieàu ngöôøi, phaûi keå ñeán nhöõng ngoâi chuøa coå ôû trong hay xung quanh Saøi Goøn, trong ñoù coù caû nhöõng chuøa cuûa ngöôøi Vieät thôø Phaät hoaëc cuûa ngöôøi Hoa, ngöôøi AÁn... ÔÛ ñaây chæ xin löu yù moät soá ngoâi chuøa tieâu bieåu maø thoâi.

Saùch “Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí Luïc Tænh Nam Vieät” (Nguyeãn Tao dòch – Nha Vaên hoùa taùi baûn 1973, trang 93-

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

57

97) lieät keâ nhieàu chuøa mieáu maø nay taïi Saøi Goøn vaø caùc vuøng phuï caän chæ coøn laïi moät soá.

– Chuøa Giaùc Laâm, cuõng goïi laø Chuøa Caåm Sôn, do Lyù Thoaïi Long, ngöôøi Minh Höông, toå chöùc xaây caát naêm 1744 taïi Phuù Thoï. Chuøa naøy vöøa coå, vöøa coù qui moâ lôùn, tieâu bieåu cho nhöõng chuøa thôø Phaät töø xöa coøn laïi ôû giöõa Saøi Goøn vaø Chôï lôùn.

– Thaát Phuû Quan Voõ Ñeá ôû Saøi Goøn, laø ngoâi Ñaïi Mieáu do ngöôøi Minh Höông xaây döïng ñeå thôø Quan Coâng.

– Chuøa Minh Höông Gia Thaïnh, cuõng do ngöôøi Minh Höông thaønh laäp ôû Chôï Lôùn töø naêm 1789, laø moät ngoâi chuøa lôùn.

Theo saùch ñaõ daãn treân, vaøo ñaàu theá kyû XIX, trong huyeän Bình Döông töùc vuøng Saøi Goøn vaø phuï caän, nhöõng nôi daân chuùng taáp naäp lui tôùi laø: – – – – – – – – –

Ñaøn xaõ Taéc (thôø thaàn Xaõ Taéc) Ñaøn Tieân Noâng (thôø Tieân Noâng) Vaên Mieáu (thôø Khoång Töû) Mieáu Hoäi Ñoàng (thôø nhieàu linh thaàn) Ñeàn Hieån Trung (thôø coâng thaàn Trung Höng), Mieáu Thaønh Hoaøng (thôø Thaønh Hoaøng) Chuøa Khaûi Tröôøng (vua Minh Maïng sinh ôû ñaây) Chuøa Töø AÂn Chuøa Phaùp Vuõ.v.v...

Veà maët phaùt trieån ngoân ngöõ vaø bieåu loä neáp sinh hoaït thì caùc chuøa mieáu cuõng nhö nhöõng thaùnh ñöôøng ñeàu laø

58

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

nôi traûi qua maáy traêm naêm ngöôøi Saøi Goøn tuøy theo tín ngöôõng cuûa mình maø lui tôùi trong nhöõng ngaøy leã ñaëc bieät.

Moãi toân giaùo ôû moãi ñòa phöông coù moät caùch dieãn ñaït ngoân ngöõ rieâng. Vì theá, ngöôøi nghieân cöùu ngoân ngöõ neáu muoán cho danh muïc töø ngöõ ñöôïc ñaày ñuû thì caàn phaûi söu taàm nhöõng töø ngöõ phoå thoâng hay chuyeân moân ñaõ ñöôïc duøng xöa nay trong caùc toân giaùo lôùn.

Chæ rieâng soá löôïng caùc töø phoå thoâng ñöôïc duøng trong Phaät giaùo vaø Thieân Chuùa giaùo ôû Nam boä, neáu söu taäp theo loái ñieàn daõ vaø caên cöù vaøo nhöõng kinh saùch cuûa hai toân giaùo naøy, coù theå ñaõ ñöôïc khoâng döôùi 10.000 töø!

Chæ xeùt töø nhöõng gì lieân quan ñeán Chôï Lôùn, ta ñaõ thaáy ngöôøi daân Nam boä maáy traêm naêm tröôùc ñaõ phaùt trieån vuøng ñaát mieàn Taây cöïc kyø ñoäc ñaùo vaø höùng thuù nhö theá naøo. Baây giôø, chuùng ta laïi trôû veà ñieåm moác Gia Ñònh vôùi moät caùi nhìn heä thoáng veà mieàn Ñoâng ñeå coù theå yù thöùc töông ñoái toaøn dieän hôn veà Nam boä.

3. Nhöõng ñòa ñieåm thuoäc Gia Ñònh Khi taùch rieâng Gia Ñònh ra thaønh moät vuøng rieâng bieät ñeå xem xeùt laø chuùng ta ñaõ döïa theo söï phaân vaïch laõnh thoå nhö ngaøy nay, coøn theo toå chöùc haønh chaùnh ngaøy xöa thì traán Gia Ñònh (hay Phan Yeân traán) voán bao goàm caû vuøng Saøi Goøn vaø Chôï Lôùn ngaøy ngay.

Veà Gia Ñònh xöa kia, ta ghi nhaän moät soá ñieåm ñaïi löôïc sau ñaây: a. Ñaàu naêm 1679, Chuùa Nguyeãn cho laäp ñoàn dinh ôû Taân Myõ. Naêm 1698, laäp dinh Traán Bieân, dinh Phieân Traán

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

59

(nay goïi laø Gia Ñònh). Theo saùch “Ñaïi Nam nhaát thoáng chí” thì Gia Ñònh ngaøy xöa coù 3 phuû, 9 huyeän. Phuû Taân Bình goàm caùc huyeän Bình Döông, Taân Long, Bình Long; phuû Taân An goàm caùc huyeän Cöûu An, Phöôùc Loäc, Taân Hoøa, Taân Thaïnh; vaø phuû Taây Ninh goàm caùc huyeän Taân Minh, Quang Hoùa. ÔÛ ñaây, chuùng ta seõ khoâng ñi saâu vaøo nhöõng chi tieát lòch söû hay ñòa dö cuûa Gia Ñònh. Chuùng ta chæ laáy Gia Ñònh laøm ñieåm moác ñeå töø ñoù nhìn ra toaøn boä mieàn Ñoâng.

Tröôùc heát, keà caän vôùi Saøi Goøn vaø Gia Ñònh coù moät ñòa ñieåm caàn löu yù laø Nhaø Beø. Nôi ñaây, oâng Voõ Höõu Hoaèng ngaøy xöa laäp caùi beø boá thí nöôùc cho khaùch lôõ ñöôøng neân coù ñòa danh Nhaø Beø. Ñieàu ñaùng chuù yù laø taøu thuyeàn ngoaïi quoác tröôùc khi vaøo Saøi Goøn coù traïm gheù qua Nhaø Beø. Daân chuùng giao dòch mua baùn taïi ñaây neân tieáng noùi coù khaû naêng pha troän nhieàu yeáu toá nhö phaùt sinh töø ngöõ môùi, tieáng phieân aâm, nhaùi aâm.v.v...

Trôû veà Gia Ñònh, ñòa ñieåm ñaàu tieân ta döøng chaân laø chôï Baø Chieåu, vaø dó nhieân laø phaûi qua caàu Boâng. Töông truyeàn ñòa danh Baø Chieåu laø goïi theo teân cuûa moät trong nhöõng ngöôøi vôï cuûa Taû Quaân Leâ Vaên Duyeät. Ngöôøi ta noùi raèng oâng naøy coù nhieàu vôï, moãi baø ôû moät nôi, neân ñaõ toå chöùc cho hoï moãi ngöôøi moät caùi chôï ñeå thu lôïi töùc. Vì theá, ngoaøi Baø Chieåu ra ta coøn gaëp caùc ñòa danh khaùc nhö Baø Hom, Baø Raù, Baø Ñieåm, Baø Queïo... Tuy nhieân, truyeàn thuyeát naøy vaãn chöa ñöôïc xaùc ñònh.

60

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Töø Baø Chieåu, ta tieán veà höôùng Bieân Hoøa. Theo ñòa giôùi haønh chaùnh töø thôøi Phaùp ñeán nay, Bieân Hoøa chæ laø moät tænh nhö bao nhieâu tænh khaùc. Nhöng tröôùc ñoù, khoaûng vaøo naêm 1698, khi nôi ñaây coøn laø dinh Traán Bieân thì ñòa phaän cuûa noù bao goàm gaàn heát mieàn Ñoâng Nam boä.

Veà maët nghieân cöùu tieáng noùi Saøi Goøn xöa, khi ñeà caäp ñeán Bieân Hoøa (töùc Ñoàng Nai ngaøy xöa) maø huyeän ñaët treân noù laø huyeän Phöôùc Long, ta caàn ghi nhaän hai söï kieän sau ñaây: 1) Trong khoaûng töø naêm 1620 ñeán naêm 1623 vaø sau ñoù, soá daân di cö nhôø coù söï can thieäp cuûa Coâng chuùa Ngoïc Vaïn vôùi chính quyeàn Chaân Laïp maø ñöôïc ñeán laäp nghieäp nôi ñaây ña soá laø ngöôøi töø caùc tænh Quaûng Bình, Quaûng Trò, Quaûng Ñöùc (Thöøa Thieân), Quaûng Nam vaø Quaûng Ngaõi (goïi chung laø Nguõ Quaûng).

2) Ngoaøi ra coøn coù hôn ngaøn ngöôøi goác mieàn Baéc vì nhieàu lí do khaùc nhau cuõng ñöôïc ñöa vaøo sinh soáng ôû Moâ Xoaøi (gaàn Baø Ròa) vaø Ñoàng Nai. Nhö vaäy, tieáng noùi Saøi Goøn buoåi ñaàu phaùt xuaát töø tieáng Trung laãn tieáng Baéc.

Veà di tích coå thôøi Phuø Nam, Chaân Laïp, taïi Long Khaùnh naêm 1927, J. Bouchot khaùm phaù trong ñoàn ñieàn cuûa W. Bazeù taïi Haøng Goøn moät Cöï Thaïch Bi, töùc moät ngoâi moä coå baèng nhöõng taûng ñaù khoång loà. Nhöng khi ñaøo ôû trong moä chæ thaáy toaøn ñaát seùt, khoâng coøn di tích haøi coát gì.

Moät trong nhöõng vieäc laøm phaûn vaên minh nhaân loaïi cuûa thöïc daân Phaùp taïi Bieân Hoøa naêm 1861 laø phaù huûy Vaên

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

61

mieáu taïo laäp naêm 1772 ñôøi Chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn taïi Taân Thaønh, huyeän Phöôùc Chính, caùch thaønh Bieân Traán hai caây soá.

Veà ngoân ngöõ, noùi veà tuïc leä hoân nhaân taïi Bieân Hoøa coù baøi “Thaùch cöôùi” sau ñaây do oâng Leâ Vaên Löu trích trong cuoán “Bieân Hoøa söû löôïc”, Q. I, taùc giaû xuaát baûn 1972, trang 135: ‘Em laø con gaùi nhaø giaøu, Meï cha thaùch cöôùi ra maøu xinh sao.

Cöôùi em traêm taám luïa ñaøo, Moät traêm hoøn ngoïc, 28 oâng sao treân trôøi.

Traùp troøn daãn ñuû traêm ñoâi, OÁng thuoác baèng baïc, oáng voâi baèng vaøng.

Saém xe töù maõ ñem sang, Ñeå quan vieân hoï nhaø naøng ñöa daâu.

Ba traêm noùn cuï ñoäi ñaàu, Moãi ngöôøi moät caùi quaït maøu thaät xinh.

Anh veà saém nhieãu Beán Ñình, May chaên cho roäng ta mình ñaép chung.

Cöôùi em chín chónh maät ong, Möôøi nong xoâi traéng, möôøi nong xoâi voø.

Cöôùi em taùm chuïc traâu boø, Baûy chuïc deâ lôïn, chín voø röôïu taêm.

Laù ña maët nguyeät ñeâm raèm, Raêng nanh thaèng Cuoäi, raâu caèm Thieân loâi.

Gan ruoài, môõ muoãi cho töôi, Xin chaøng chín chuïc con dôi goùa choàng.

Thaùch theá môùi thoûa trong loøng, Chaøng maø theo ñöôïc, thieáp cuøng theo chôn.

62

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Khoâng roõ tuoåi taùc baøi naøy ra sao, xuaát xöù töø ñaâu, ngoaøi Trung, Baéc coù phoå bieán khoâng, ôû caùc mieàn aáy ñöa vaøo hay ngöôøi hai mieàn aáy vaøo Nam roài ca haùt nhö vaäy....? Thaáy xen moät soá töø ngöõ Ñaøng Ngoaøi nhö chaên, lôïn, chónh.v.v...

Nhöng duø sao noù vaãn laø moät ñoùng goùp laøm giaøu cho tieáng noùi Nam boä.

IV. Keát luaän Qua moät soá neùt ñaïi löôïc veà caùc yeáu toá thôøi gian vaø ñòa ñieåm lieân quan ñeán söï hình thaønh vaø phaùt trieån tieáng noùi cuûa ngöôøi Saøi Goøn noùi rieâng, Nam boä noùi chung, chuùng ta ñaõ coù theå nhaän thöùc ñöôïc phaàn naøo hình aûnh Nam boä vaøo buoåi ban ñaàu maø troïng taâm laø Saøi Goøn.

Duø chæ laø moät soá neùt ñaïi löôïc nhöng ñeå coù theå ñeà caäp ñöôïc töông ñoái troïn veïn chuû ñeà neân nhöõng trình baøy cuûa chuùng toâi xem ra ñaõ phaûi khaù daøi doøng. Tuy vaäy, ñaây laø ñieàu baét buoäc khi noùi ñeán moät vaán ñeà quaù bao quaùt vaø phöùc taïp nhö söï hình thaønh vaø phaùt trieån tieáng noùi cuûa moät vuøng roäng lôùn nhö Nam boä. Chuùng toâi cho raèng nhöõng vaán ñeà nhö ñòa lyù, khí haäu, thoå nhöôõng, caûnh trí thieân nhieân, hoaøn caûnh kinh teá... chaéc chaén phaûi coù aûnh höôûng saâu saéc ñeán tính caùch chung cuûa ngöôøi Nam boä noùi chung, Saøi Goøn noùi rieâng, taïo thaønh moät loaïi tieàm thöùc, noäi taâm ñaëc bieät. Do ñoù, ngöôøi daân ôû ñaây taát nhieân phaûi coù phaûn öùng taâm lyù ñaëc bieät, leà aên loái ôû vaø tieáng noùi ñaëc bieät.

Ngoaøi nhöõng ñaëc ñieåm chung cuûa toaøn Nam boä, cuûa mieàn Ñoâng hay mieàn Taây nhö chuùng ta vöøa ñeà caäp, coøn

Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung

63

phaûi löu yù ñeán nhöõng ñieàu kieän öu ñaõi rieâng maø thieân nhieân ñaõ daønh cho ngöôøi Saøi Goøn. Coù theå keå ra trong soá nhöõng ñieàu kieän öu ñaõi ñoù moät soá neùt ñieån hình nhö sau: 1. Ñòa chaát pha laãn ñaát caùt vaø ñaát thòt, tuy khoâng maøu môõ baèng mieàn Ñoâng, khoâng phì nhieâu nhö mieàn Taây, nhöng cuõng khoâng quaù caèn coãi. Do ñoù, gia ñình naøo coù ñöôïc ít ñaát ñai trong thaønh cuõng coù theå troàng caây aên traùi, keå caû troàng nho.

2. Khí haäu quanh naêm töông ñoái oân hoøa, khoâng quaù laïnh vaøo muøa ñoâng maø cuõng khoâng quaù noùng vaøo muøa heø. Löôïng möa trong naêm tuy nhieàu nhöng raát hieám khi coù möa daàm keùo daøi gaây trôû ngaïi coâng vieäc nhö mieàn Baéc, mieàn Trung.

3. Vuøng ven bieån cuûa Saøi Goøn coøn nhieàu soâng raïch, nhaát laø con soâng Beán Ngheù caïnh Saøi Goøn laøm cho khí haäu ñöôïc maùt meõ.

4. Saøi Goøn khoâng bao giôø sôï thieáu nöôùc uoáng, nöôùc sinh hoaït hay kyõ ngheä, vì ngoaøi heä thoáng nöôùc ngaàm döôùi loøng ñaát, coøn coù soâng Ñoàng Nai ôû gaàn.

5. Saøi Goøn coù ñöôøng thuûy laãn ñöôøng haøng khoâng thuaän lôïi trong vieäc giao thöông vôùi nöôùc ngoaøi. Veà noäi thöông, Saøi Goøn coù Chôï Lôùn laøm haäu caàn vöõng chaéc vaø moät nguoàn cung caáp doài daøo töø mieàn Taây truø phuù.

6. Saøi Goøn naèm caùch xa soâng saâu bieån caû neân khoâng bò baõo toá, luït loäi ñe doïa.

64

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ 7. Caûng soâng Saøi Goøn naèm saâu trong ñaát lieàn, laø nôi traùnh baõo raát toát cho taøu thuyeàn vì khoâng chòu aûnh höôûng cuûa caùc traän baõo töø phöông xa thoåi ñeán.

8. Vôùi ñòa theá thuaän lôïi cho vieäc giao dòch quoác teá, Saøi Goøn laø nôi hoäi tuï, giao löu cuûa nhieàu neàn vaên hoùa Ñoâng Taây. Saøi Goøn cuõng laø nôi taäp trung nhieàu thö vieän, tröôøng ñaïi hoïc lôùn... laø nhöõng ñieàu kieän taát yeáu ñeå ñaøo taïo nhaân taøi cho ñaát nöôùc. Ngay töø cuoái theá kyû 17 cho ñeán nay, Saøi Goøn luoân ñoùng goùp cho ñaát nöôùc nhieàu nhaø khoa baûng, nhieàu hoïc giaû, nhaø khoa hoïc cuõng nhö moät ñoäi nguõ trí thöùc phong phuù thuoäc moïi laõnh vöïc hoaït ñoäng.

65

PHAÀN II

NHÖÕNG YEÁU TOÁ KHÔÛI ÑAÀU VAØI VAÁN ÑEÀ NGOÂN NGÖÕ HOÏC

T

rong baøi naøy, muïc tieâu chính yeáu khoâng phaûi laø nghieân cöùu lòch söû tieáng Vieät Nam boä theo caùc phaïm truø xuyeân ñaïi vaø ñoàng ñaïi. Phaïm vi nghieân cöùu cuûa chuùng toâi ñöôïc giôùi haïn xoay quanh vai troø cuûa chöõ quoác ngöõ taïi Saøi Goøn. Nhöng vì chöõ quoác ngöõ töï noù ñaõ haøm chöùa nhöõng hình thöùc phieân aâm, phaûn aùnh tieáng noùi ngöôøi Saøi Goøn, vaø vì chöõ Noâm cuõng ñoàng thôøi thöïc hieän vai troø ñoù – tuy vôùi möùc ñoä keùm hôn – neân chuùng toâi seõ laáy tieáng noùi ngöôøi Saøi Goøn laøm ñoái töôïng tìm hieåu, roài söû duïng nhöõng gì ñöôïc baûo löu trong chöõ vieát – caû chöõ quoác ngöõ vaø chöõ noâm – ñeå noã löïc khoâi phuïc laïi phaàn naøo chaân dung tieáng noùi cuûa ngöôøi Saøi Goøn xöa kia.

Nhöng tieáng noùi cuûa baát cöù coäng ñoàng naøo, daân toäc naøo cuõng vaäy, ngoaøi vieäc löu laïi daáu veát trong chöõ vieát, coøn ñöôïc löu laïi qua caùc hình thöùc truyeàn khaåu trong coäng ñoàng. Tieáng noùi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Saøi Goøn buoåi ñaàu cuõng khoâng ñi ngoaøi quy luaät aáy. Vì theá, ngoaøi vieäc nghieân cöùu chöõ vieát ra, cuõng khoâng theå boû qua caùc hình thöùc ngoân ngöõ truyeàn khaåu.

Tuy goïi laø truyeàn khaåu, nhöng moät phaàn lôùn ngoân ngöõ truyeàn khaåu ñöôïc löu laïi cuõng chính laø nhôø vaøo vieäc ghi

66

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

cheùp thaønh vaên baûn, qua söï söu taäp, goùp nhaët cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Moät phaàn khaùc ñöôïc löu giöõ tröïc tieáp qua caùc hình thöùc ca haùt truyeàn mieäng cuûa quaàn chuùng nhö ca dao, tuïc ngöõ, hoø veø, caâu ñoá, hoaëc döôùi hình thöùc noùi thô. Noùi thô laø moät ñaëc ñieåm chæ coù ôû Nam boä, khaùc vôùi ngaâm thô, ñoïc thô ôû mieàn Trung, mieàn Baéc. Noùi thô coù gioïng ñieäu ñaëc thuø cuûa noù, traàm boång, lieân tuïc... vaø ñaëc bieät nhaát laø ñöôïc thöôûng thöùc bôûi quaûng ñaïi quaàn chuùng chöù khoâng phaûi chæ moät soá ít ngöôøi coù trình ñoä nhaát ñònh nhö khi nghe ngaâm thô, ñoïc thô. Chaúng haïn nhö vieäc noùi thô Luïc Vaân Tieân, noùi thô Saùu Troïng, noùi thô Taám Caùm... thöôøng ñöôïc dieãn ra ôû nhöõng ñòa ñieåm ñoâng ngöôøi qua laïi vaø baát cöù ai cuõng coù theå ñeán nghe.

Khi nghieân cöùu lòch söû ngoân ngöõ, ngöôøi ta thöôøng quan taâm ñeán caùc hình thöùc phaûn aùnh cuûa tieáng noùi nhö laø phaân nöûa ñoái töôïng nghieân cöùu, vaø phaân nöûa ñoái töôïng coøn laïi laø lòch söû tieáng noùi. Veà lòch söû tieáng noùi, vieäc nghieân cöùu thöôøng bao goàm caùc phaïm truø sau ñaây: 1. AÂm (les sons) goàm Ngöõ aâm hoïc (Phoneùtique) vaø AÂm vò hoïc (Phonologie) 2. Töø (les mots) goàm Töø vöïng hoïc (Lexicographie), Ngöõ thaùi hoïc (Morphologie), Ngöõ nghóa hoïc (Seùmantique) 3. Caáu truùc cuûa caâu, töùc Ngöõ phaùp hoïc (Syntaxe) 4. Caáu truùc cuûa tieáng noùi (constitution de la langue) töùc Ngöõ hoïc moâ taû hay ñoàng ñaïi.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

67

5. Söï tieán hoùa cuûa tieáng noùi (eùvolution de la langue), töùc Ngöõ hoïc lòch söû hay xuyeân ñaïi.

6. Töông quan giöõa caùc tieáng noùi (parenteù des langues), töùc Ngöõ hoïc ñoái chieáu.

7. Baûn chaát vaø quy luaät cuûa tieáng noùi (nature et lois de la langue), töùc Ngöõ hoïc toång quaùt.

Sau khi nghieân cöùu lòch söû tieáng noùi bao goàm nhöõng phaïm truø keå treân, keát hôïp vôùi vieäc nghieân cöùu lòch söû chöõ vieát cuûa ngoân ngöõ ñoù, ngöôøi ta coù theå ruùt ra nhöõng keát luaän veà lòch söû ngoân ngöõ vaø ñöôïc söû duïng ñeå bieân soaïn töø ñieån ñieån cheá, ngöõ phaùp, thi phaùp hay tu töø hoïc.v.v...

Do coù nhöõng moái töông quan phöùc taïp nhö vöøa trình baøy treân, neân cho duø phaïm vi nghieân cöùu veà tieáng noùi vaø chöõ vieát ngöôøi Saøi Goøn cuûa chuùng toâi khoâng ñi saâu vaøo chi tieát moät caùch chuyeân moân, nhöng vaãn phaûi xeùt ñeán nhöõng vaán ñeà coù tính caùch gôïi yù maø vaãn döïa treân cô sôû ngöõ hoïc ñoàng ñaïi laãn xuyeân ñaïi. Noùi theo Saussure thì ñoàng ñaïi laø bôûi chuùng toâi tìm hieåu tieáng noùi, chöõ vieát Saøi Goøn theo quan ñieåm heä thoáng, coøn xuyeân ñaïi laø bôûi heä thoáng ñoù ñöôïc chuùng toâi khaûo saùt trong söï tieán hoùa cuûa noù qua thôøi gian. Maëc duø vaäy, chuùng toâi baét buoäc phaûi thieân veà phöông phaùp nghieân cöùu xuyeân ñaïi hôn laø ñoàng ñaïi. Bôûi vì ñoái töôïng chung cuûa caû hai phöông phaùp ñeàu laø ngöõ, maø neáu nghieân cöùu tieáng noùi Saøi Goøn trong quaù khöù caùch ñaây hôn 350 naêm töø goùc ñoä ñoàng ñaïi thì quaû thaät voâ cuøng khoù khaên. Do ñoù, chuùng toâi ñaønh taïm thôøi xöû trí vieäc nghieân cöùu tieáng noùi, chöõ vieát Saøi Goøn theo höôùng xuyeân ñaïi, duø

68

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

bieát raèng theo caùch naøy thì khoâng phaûi nghieân cöùu chính baûn thaân cuûa ngöõ maø chæ laø caùc bieán coá ñaõ laøm ngöõ bieán hoùa maø thoâi. Ñeå buø ñaép phaàn naøo cho khuyeát ñieåm ñoù, chuùng toâi seõ khoâng chæ giôùi haïn vieäc nghieân cöùu trong phaïm vi ngöõ hoïc, maø coá gaéng môû roäng ñeán moät soá yeáu toá lieân quan nhö caùc ñieàu kieän lòch söû, thôøi gian vaø ñòa ñieåm Nam tieán, söï giao löu vaên hoùa vaø caùc ñieàu kieän hoaøn caûnh chi li phöùc taïp khaùc thöïc söï coù aûnh höôûng ñeán söï tieán hoùa cuûa tieáng noùi, chöõ vieát ngöôøi Saøi Goøn.

TÍNH THOÁNG NHAÁT BAN ÑAÀU Chuùng ta coù theå xaùc quyeát raèng tieáng noùi vaø chöõ vieát cuûa ngöôøi Saøi Goøn vaøo buoåi ñaàu – nghóa laø vaøo luùc hoï vöøa rôøi khoûi queâ höông leân ñöôøng Nam tieán – laø hoaøn toaøn thoáng nhaát vôùi tieáng noùi vaø chöõ vieát ñöôïc söû duïng treân toaøn quoác vaøo thôøi ñieåm ñoù. Söï thoáng nhaát naøy coù theå ñöôïc chöùng minh qua hai yeáu toá neâu ra sau ñaây: 1) Tính thoáng nhaát cuûa tieáng Haùn Vieät 2) Tính thoáng nhaát cuûa tieáng thuaàn Vieät

Rieâng veà tính thoáng nhaát cuûa loaïi tieáng thuaàn Vieät, chuùng ta seõ döïa treân heä thoáng phieân aâm YÙ-Boà cuûa chöõ quoác ngöõ vaø heä thoáng kyù hieäu chöõ Noâm duøng cho Ñaøng Ngoaøi laãn Ñaøng Trong luùc baáy giôø.

A. Tính thoáng nhaát cuûa tieáng Haùn Vieät Tieáng Haùn Vieät laø nhöõng tieáng Haùn ñöôïc ñoïc theo aâm Vieät, chaúng haïn nhö thaønh coâng (成工), nhaát ñònh (一

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

69

定)... Maëc duø ñöôïc hieåu nghóa theo chöõ Haùn nhöng nhôø ñoïc theo aâm Vieät neân nhöõng tieáng naøy deã daøng ñi vaøo töø vöïng tieáng Vieät, ñöôïc söû duïng phoå bieán ngay caû vôùi nhöõng ngöôøi khoâng bieát chöõ Haùn. Chaúng haïn, ngöôøi Vieät ai cuõng coù theå hieåu ñöôïc nhöõng töø nhö thaønh coâng, nhaát ñònh... maø khoâng caàn phaûi hoïc bieát daïng chöõ Haùn cuûa chuùng. a. Cho ñeán theá kyû 17, nghóa laø ñeán luùc ngöôøi Vieät Saøi Goøn ra ñi, caùc töø Haùn Vieät treân toaøn quoác ñeàu ñöôïc ñoïc vaø hieåu nghóa gioáng nhau. Trong töø ñieån Vieät-Boà-La cuûa Ñôø Roát in naêm 16611 coù xuaát hieän caùc töø nhö: töû ñeä, coâ hoàn, khaûo löôïc, cao minh, töû saûn.v.v…

Soá löôïng lôùn tieáng Haùn Vieät nhö vaäy thoáng nhaát cao ñoä veà caùch phaùt aâm laãn yù nghóa. Noùi nhö vaäy khoâng coù nghóa laø veà maët lòch söû ngöõ aâm, caùch phaùt aâm tieáng Haùn Vieät qua caùc thôøi ñaïi ôû nöôùc ta khoâng thay ñoåi. Thí duï nhö thôøi kyø ñieån hình maø ta tieáp xuùc vôùi chöõ Haùn nhieàu nhaát laø töø ñaàu theá kyû 11. Neáu so saùnh caùch ñoïc aâm Haùn Vieät cuûa nhöõng theá kyû aáy vôùi theá kyû 15 hoaëc hieän nay, chaéc chaén seõ coù moät soá töø phaùt aâm khaùc bieät. Nhöng ñoù laø söï khaùc bieät qua thôøi gian, nghóa laø veà lòch ñaïi, coøn khi so saùnh ñoàng ñaïi thì khoâng coù nhöõng khaùc bieät naøy.

Döïa vaøo caùc thí duï daãn treân, chuùng ta thaáy laø ngöôøi Ñaøng Ngoaøi laãn Ñaøng Trong vaøo theá kyû 17 ñeàu phaùt aâm vaø hieåu nghóa gioáng nhau.

1

Vaøo naêm 1977 chuùng toâi coù dòch cuoán töø ñieån naøy töø tieáng La-Boà sang tieáng Vieät cho Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi. Do thôøi ñieåm xuaát baûn ñöôïc bieát chaéc laø vaøo naêm 1681 neân nhöõng töø trích daãn ôû ñaây chaéc chaén laø ñaõ coù maët vaøo theá kyû 17.

70

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

b. ÔÛ treân ta laáy nhöõng thí duï veà caùch ñoïc nhöõng tieáng Haùn Vieät hay Haùn coå vaø thaáy ñöôïc tính thoáng nhaát veà ngöõ aâm ôû nöôùc ta vaøo theá kyû 17. Tính thoáng nhaát naøy coøn coù theå thaáy ñöôïc ôû caû nhöõng tieáng coù goác töø chöõ Haùn nhöng ñaõ ñöôïc Vieät hoùa hoaøn toaøn, trôû thaønh nhöõng tieáng thuaàn Vieät. Nhöõng thí duï sau ñaây ruùt töø cuoán töø ñieån cuûa Ñôø Roát ñaõ daãn treân seõ cho thaáy laø vaøo theá kyû 17 caû Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi ñeàu phaùt aâm loaïi tieáng naøy töông ñoái gioáng nhau: voán (boån - 本), deã (dò -易), gaàn (caän - 近), dao (ñao - 刀), gan (can - 肝)...

Khoâng caàn ñi saâu vaøo caùch phaùt aâm cuûa chöõ Haùn, cuûa tieáng Haùn Vieät, maø chæ caàn döïa vaøo nhöõng hieåu bieát thoâng thöôøng ngöôøi ta cuõng ñaùnh giaù cao ñöôïc tính thoáng nhaát veà ngöõ aâm cuûa tieáng Vieät vaøo thôøi ñieåm ban ñaàu cuûa ngöôøi Saøi Goøn. Ñaây laø moät ñaëc ñieåm raát ñaùng chuù yù, bôûi vì chính baûn thaân ngöôøi Trung Hoa cuõng khoâng coù ñöôïc tính thoáng nhaát trong vieäc phaùt aâm chöõ vieát cuûa hoï. Khaùc vôùi caùc loaïi chöõ vieát goác Latinh coù theå hieän caùch phaùt aâm cuûa töø (chaúng haïn nhö tieáng Phaùp hoaëc tieáng Vieät hieän nay...), chöõ Haùn laïi hoaøn toaøn khoâng theå hieän caùch phaùt aâm qua chöõ vieát. Caùch duy nhaát ñeå phaùt aâm ñuùng moät chöõ Haùn laø phaûi hoïc bieát qua chöõ ñoù. Vì theá, raát khoù ñeå coù ñöôïc söï thoáng nhaát caùch phaùt aâm ôû nhieàu ñòa phöông khaùc nhau.

Ngay ôû nhöõng vuøng treân ñaát nöôùc Trung Hoa thì ngöôøi Baéc Kinh phaùt aâm ñaõ khaùc xa ngöôøi Quaûng Ñoâng, maëc daàu hoï cuøng duøng chung moät loaïi chöõ vieát. Vì theá, muoán hieåu nhau hoï phaûi buùt ñaøm. Thí duï veà hai chöõ vaên minh

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

71

(文明), trong Thöôïng Chi Vaên taäp (Quyeån II, Boä Quoác gia Giaùo duïc cuõ taùi baûn, Saøi Goøn, 1962, trang 111) oâng Phaïm Quyønh noùi: “...voán laø hai chöõ Nho maø tieáng Quan Thoaïi Taøu ñoïc laø wen-ming, tieáng Quaûng Ñoâng beân Taøu ñoïc laø men-min.” Trong saùch “Nguoàn goác vaø quaù trình hình thaønh caùch ñoïc Haùn Vieät” (NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1979, trang 12) oâng Nguyeãn Taøi Caån nhaän xeùt veà tình hình phaùt aâm chöõ Haùn ôû Trung quoác nhö sau: “Hai ngöôøi ôû hai khu vöïc caùch xa nhau coù theå duøng chung moät thöù chöõ vieát nhö nhau, xem vaø bieát ñöôïc noäi dung nhö nhau, nhöng ñoïc leân thì khaùc nhau, noùi vaø nghe thì khoâng hieåu ñöôïc nhau nöõa. Chöõ Haùn trôû thaønh moät heä thoáng vaên töï coù nhieàu caùch ñoïc.” Vì phaùt aâm khoâng gioáng nhau ôû nhöõng ñòa phöông khaùc nhau, neân ngöôøi Trung Hoa môùi duøng tieáng Quan Thoaïi ñeå coá yù taïo ra söï thoáng nhaát trong giao tieáp. Nhöng vì tieáng Quan Thoaïi cuõng chæ ñöôïc giôùi quan quyeàn duøng thoâi, thaønh ra ñoái vôùi ñaïi ña soá quaàn chuùng ít hoïc thì noù vaãn coøn raát xa laï.

Toùm laïi, döïa vaøo caùc nhaän xeùt vaø lyù luaän nhö treân, ta thaáy caùch phaùt aâm tieáng Haùn Vieät hay tieáng Haùn Vieät hoùa cuûa daân ta treân toaøn quoác noùi chung laø thoáng nhaát vôùi nhau, maëc duø traûi qua caùc thôøi ñaïi töø khi tieáng Haùn xaâm nhaäp nöôùc ta nhö vaøi theá kyû ñaàu coâng nguyeân, cho ñeán caùc theá kyû 6, theá kyû 8, neáu xeùt thaät chi ly aét cuõng khoâng traùnh khoûi chuùt ít dò bieät. Ñieàu quan troïng nhaát caàn nhaán maïnh ôû ñaây laø, vaøo theá kyû thöù 17, töø Thaêng Long ñeán Phuù Yeân, caùch phaùt aâm tieáng Haùn Vieät cuûa daân

72

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ta töông ñoái thoáng nhaát. Söï thoáng nhaát ñoù cuõng ñoàng thôøi chöùng minh raèng tieáng noùi cuûa nhöõng ngöôøi daân Saøi Goøn vaøo luùc leân ñöôøng Nam tieán laø thoáng nhaát vôùi caû nöôùc.

Söï thoáng nhaát veà caùch phaùt aâm tieáng Haùn Vieät coù theå ñöôïc giaûi thích bôûi 2 nguyeân do: 1) Do ñaëc thuø cuûa tieáng ta laø töông ñoái thoáng nhaát, phaûn aùnh söï thoáng nhaát cuûa ñaát nöôùc veà laõnh thoå, veà phong tuïc taäp quaùn cuõng nhö neà neáp sinh hoaït coäng ñoàng.

2) Do söï thoáng nhaát quy luaät trong vieäc phieân aâm Haùn Vieät. Ñoù laø quy luaät phieân thieát döïa vaøo aâm, vaàn vaø thanh.

Trong cuoán “Vieät ngöõ chính taû töï vò” (Khai Trí taùi baûn, Saøi Goøn, 1971, trang 15-18), oâng Leâ Ngoïc Truï döïa theo luaät phieân thieát cuûa caùc töø ñieån Trung Hoa ñaõ phaân tích ñöôïc 36 aâm goác, 166 vaàn vaø töø thanh, laø nhöõng chuaån möïc ñeå phieân aâm. Ña soá caùch ñoïc aâm Haùn Vieät cuûa ta ñeàu tuaân theo luaät naøy, tröø ra moät soá raát ít ngoaïi leä. a. Veà aâm: Coù moät soá tieáng Haùn Vieät vì kieâng huùy hay vì lyù do naøo khaùc ñaõ phaûi ñoïc sai ñi, roài laâu daàn thaønh quen. Chaúng haïn nhö bæ ñoïc thaønh bònh, hoanh ñoïc thaønh oanh, tuaân ñoïc thaønh duaân.v.v... Tuy nhieân, oâng Leâ Ngoïc Truï cho raèng chæ tröø moät soá ít tieáng, coøn haàu heát ñeàu theo ñuùng luaät phieân thieát. b. Veà vaàn: Trong thi ca, coù moät soá vaàn bò ñoïc traïi maø chính taû vaãn ñuùng theo vaàn chính. Thí duï, vaàn chính vieát

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

73

coù g cuoái thì vaàn traïi cuõng coù, nhö ung vaø öông; vaàn chính coù n cuoái thì vaàn traïi cuõng coù, nhö oan vaø uyeân. c. Veà thanh: OÂng Leâ Ngoïc Truï noùi: “Veà thanh, cuõng nhôø luaät phieân thieát cuûa töø ñieån Trung Hoa maø ñònh ñöôïc chính taû, ñaïi khaùi laø nhöõng aâm khôûi ñaàu thanh (清) thuoäc daáu hoûi, nhöõng aâm khôûi ñaàu troïc (濁) thuoäc daáu ngaõ.”1 Noùi chung, thuaät phieân thieát ñuùng cho caùc töø ñaõ trích daãn treân thuoäc theá kyû 17, maø cuõng vaãn ñuùng cho ñeán ngaøy nay khi ngöôøi Vieät phieân aâm chöõ Haùn.

B. Tính thoáng nhaát cuûa tieáng thuaàn Vieät 1. Söï thoáng nhaát caùch vieát chöõ Noâm a.

Ñoâi neùt cô baûn veà chöõ Noâm:

Chöõ Noâm do ngöôøi Vieät saùng cheá baèng caùch möôïn caùch vieát saün coù cuûa chöõ Haùn ñeå dieãn taû nhöõng aâm vaø nghóa trong tieáng Vieät. Vì theá, tuy nhìn vaøo cuõng töông töï nhö chöõ Haùn nhöng do quy öôùc cuûa nhöõng ngöôøi cheá taùc chöõ Noâm maø loaïi chöõ vieát naøy ñöôïc ñoïc leân hoaøn toaøn theo aâm Vieät vaø dieãn ñaït nhöõng yù nghóa thuaàn Vieät.

Veà hình thöùc, chöõ Noâm ñöôïc caáu thaønh theo ba caùch: giaû taù, haøi thanh vaø hoäi yù.

– Giaû taù: Nghóa laø möôïn chöõ Haùn ñeå taïo thaønh chöõ Noâm theo caùch coù söï töông töï, gioáng nhau veà moät 1

ÔÛ ñaây chæ neâu ñaïi löôïc ñeå laøm ví duï minh chöùng. Ñoäc giaû muoán bieát roõ hôn caàn phaûi tìm hieåu veà quy luaät phieân thieát ñeå bieát ñöôïc theá naøo laø caùc thanh bình, thöôïng, khöù, nhaäp, hoaëc caùc baäc phuø, traàm, thanh, troïc, thöôïng, haï...

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

74

khía caïnh naøo ñoù nhöng laïi khaùc ñi veà nhöõng khía caïnh khaùc. Choã gioáng nhau töùc laø möôïn ôû chöõ Haùn, coøn choã khaùc nhau laø söï saùng taïo cuûa chöõ Noâm. Chöõ Noâm hình thaønh theo caùch naøy coù 4 kieåu: 1.

Vieát y nguyeân theo chöõ Haùn nhöng ñoïc theo nghóa tieáng Vieät. Ví duï: vieát chöõ 役 (dòch) nhöng ñoïc laø vieäc, vieát chöõ 歲 (tueá) nhöng ñoïc laø tuoåi... Ñeàu laø ñoïc theo nghóa tieáng Vieät cuûa caùc chöõ naøy.

2.

Vieát y nguyeân chöõ Haùn, ñoïc theo aâm Haùn Vieät vaø hieåu nghóa theo chöõ Haùn ñoù. Ví duï: vieát chöõ 聖 (thaùnh), ñoïc laø thaùnh vaø hieåu nghóa laø baäc thaùnh, ngöôøi taøi gioûi, vieát chöõ鬼 (quyû), ñoïc laø quyû vaø hieåu nghóa laø con quyû, ñieàu quyû quaùi... Cuõng töông töï nhö vaäy laø caùc cuïm töø nhö thaønh coâng (成工), quyeát ñònh (决定), haïnh phuùc (幸福)...

3.

Vieát y nguyeân chöõ Haùn, ñoïc theo aâm Haùn Vieät nhöng hieåu hoaøn toaøn theo nghóa Vieät. Ví duï: vieát chöõ 坤 (khoân), ñoïc laø khoân vaø hieåu theo nghóa Vieät laø khoân ngoan, cho duø trong tieáng Haùn chöõ naøy duøng chæ queû Khoân trong Baùt quaùi; vieát chöõ 我(ngaõ), ñoïc laø ngaõ vaø hieåu theo nghóa Vieät laø teù ngaõ, cho duø trong tieáng Haùn chöõ naøy coù nghóa laø ta, toâi (tieáng töï xöng)...

4.

Vieát y nguyeân chöõ Haùn nhöng ñoïc khaùc ñi (thöôøng laø nhaùi theo aâm goác) thaønh aâm thuaàn Vieät. Ví duï: vieát chöõ 店 (ñieám) nhöng ñoïc traïi thaønh ñeâm vaø hieåu nghóa laø ñeâm (phaân bieät vôùi ngaøy), cho duø

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

75

trong tieáng Haùn chöõ naøy coù nghóa laø cöûa haøng, cöûa hieäu...

– Haøi thanh: Nghóa laø möôïn chöõ Haùn ñeå dieãn taû caùch ñoïc theo aâm Vieät, gheùp vôùi moät phaàn chöõ Haùn khaùc ñeå neâu yù nghóa. Chöõ Noâm hình thaønh theo caùch naøy coù 2 kieåu: 1.

Gheùp 2 chöõ Haùn vôùi nhau, moät chöõ chæ aâm, moät chöõ chæ nghóa. Ví duï: Gheùp chöõ 林 (laâm) ôû döôùi, chöõ 百 (baùch) ôû treân thaønh chöõ 𤾓 ñoïc laø traêm.

(Cuõng coù khi gheùp hai chöõ hai beân hoaëc chen chöõ baùch vaøo giöõa.) Trong caáu truùc naøy, chöõ laâm ñeå chæ aâm, ñoïc traïi thaønh traêm, chöõ baùch ñeå chæ nghóa, vì baùch trong chöõ Haùn coù nghóa laø moät traêm.

2.

Duøng moät boä chöõ Haùn1 ñeå chæ nghóa, gheùp vôùi moät chöõ Haùn ñeå chæ aâm. Ví duï: Duøng boä taâm (忄, 心) ñeå chæ nghóa thuoäc veà taâm yù, taám loøng, gheùp vôùi chöõ 結 (keát) ñeå chæ aâm, thaønh chöõ 𢢂,ñoïc laø gheùt (gaàn vôùi aâm keát).

– Hoäi yù: Duøng hai chöõ Haùn coù nghóa lieân quan ñeå gheùp vôùi nhau nhaèm dieãn ñaït moät nghóa Vieät, thaønh moät chöõ môùi vôùi aâm ñoïc hoaøn toaøn Vieät. Ví duï: duøng chöõ 天 (thieân) gheùp vôùi chöõ 上 (thöôïng) taïo thaønh chöõ 𡗶 ñoïc laø trôøi, duøng chöõ 人 (nhaân) gheùp vôùi chöõ 上 (thöôïng) taïo thaønh chöõ 𠆳 ñoïc laø truøm, chæ ngöôøi ñöùng ñaàu, caàm ñaàu. Theo 1

Boä laø ñôn vò trong chöõ Haùn, duøng laøm phaàn cô baûn ñeå gheùp thaønh chöõ. Trong chöõ Haùn coù 214 boä.

76

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

caùch naøy thì aâm ñoïc hoaøn toaøn khoâng lieân quan ñeán chöõ Haùn, chæ möôïn laáy yù nghóa laø töông ñoàng maø thoâi.

b. Nhöõng öu nhöôïc ñieåm cuûa chöõ Noâm – Nhöôïc ñieåm: 1. Chöõ Haùn khoâng coù ñuû nhöõng nguyeân aâm vaø phuï aâm nhö trong tieáng Vieät, neân coù nhieàu tröôøng hôïp phaûi duøng aâm töông töï, gaàn gioáng maø thoâi. Ví duï: chöõ eùo (trong eùo le chaúng haïn) hoaøn toaøn khoâng coù trong chöõ Haùn, phaûi möôïn chöõ 要 (yeáu) coù aâm gaàn gioáng ñeå vieát, chöõ gheành (trong thaùc gheành chaúng haïn) cuõng khoâng coù trong chöõ Haùn, phaûi möôïn chöõ 京 (kinh) ñeå vieát...

2. Ñeå chæ caû aâm laãn nghóa, nhieàu khi phaûi möôïn nhöõng chöõ Haùn quaù nhieàu neùt, thaønh ra khoù vieát, khoù nhôù.

Ví duï nhö möôïn chöõ 羅 (la) ñeå chæ aâm, möôïn chöõ 出 (xuaát) ñeå chæ nghóa, taïo thaønh chöõ 𠚢 ñoïc laø ra vôùi nghóa “vaøo ra” thì thaät laø röôøm raø.

3. Moät soá thanh trong tieáng Vieät coù maø trong chöõ Haùn khoâng coù neân ñeå boå khuyeát phaûi söû duïng theâm daáu nhaùy beân caïnh ñeå phaân bieät.

4. Do söï cheá taùc chöõ Noâm traûi qua nhieàu thôøi ñaïi, coù nhieàu ngöôøi tham gia nhöng khoâng coù quy luaät roõ raøng, neân thöôøng xaûy ra truøng laëp. Ñoâi khi moät chöõ Haùn laïi ñöôïc möôïn ñeå vieát hai chöõ noâm khaùc nhau, raát khoù phaân bieät. Ví duï nhö chöõ 買 (maõi) möôïn ñoïc thaønh chöõ maáy, roài coù nôi cuõng möôïn ñoïc laø chöõ môùi, chöõ maûy... Thaät raát khoù phaân bieät.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

77

5. Coù nhieàu tröôøng hôïp chæ moät chöõ Noâm maø ñöôïc vieát nhieàu caùch khaùc nhau, ngöôøi ñoïc khoù bieát heát ñöôïc.

Ví duï: chöõ lôøi coù theå vieát laø 唎, goàm chöõ 口 (khaåu) vaø chöõ 利 (lôïi), hoaëc vieát laø 𠳒, goàm chöõ口 (khaåu) vaø chöõ 𡗶 (trôøi) trong khi chöõ trôøi ñaõ goàm chöõ 天 (thieân) vaø chöõ 上 (thöôïng)...

– Öu ñieåm: 1. Chöõ Noâm möôïn töø chöõ Haùn neân cuõng coù tính chaát bieåu yù, nghóa laø nhìn vaøo chöõ vieát coù theå phaân bieät ñöôïc yù nghóa, nhaát laø deã phaân bieät nhöõng chöõ ñoàng aâm khaùc. Ví duï, nhìn vaøo chöõ 𠄼 (naêm) coù theå bieát ngay laø soá 5, vì coù chöõ 五 (nguõ) laø soá 5 trong ñoù, trong khi chöõ 𢆥 (naêm) laïi roõ raøng laø naêm (thaùng), vì coù chöõ 年 (nieân) laø naêm (thaùng) beân caïnh. Töông töï, chöõ 佊 (beø) laø beø phaùi, vì coù boä nhaân laø ngöôøi, trong khi chöõ 𤿤 (beø) laø caùi beø, vì coù boä truùc laø caây tre...

2. Duøng chöõ Noâm khoâng bò söï nhaàm laãn do phaùt aâm sai leäch ôû caùc vuøng khaùc nhau, nhö cheâ vaø treâ chaúng haïn. Khi vieát ra chöõ Noâm, hai chöõ naøy ñöôïc phaân bieät roõ vì 吱 (cheâ) goàm chöõ 口 (khaåu) vaø chöõ支 (chi), coøn 鯔 (treâ) goàm boä ngö (魚) vaø moät phaàn cuûa chöõ 緇 (tri)...

3. Chöõ Noâm ñöôïc ghi laïi thaønh vaên baûn töø tröôùc coøn laïi ñeán nay coù theå giuùp chuùng ta nghieân cöùu tieáng Vieät ôû thôøi coå, chaúng haïn nhö vaøo theá kyû 17. Khi keát hôïp nghieân cöùu chöõ Noâm vôùi chöõ Quoác ngöõ luùc

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

78

ban ñaàu, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc phaàn naøo nhöõng taâm tö, tình caûm, sinh hoaït cuûa ngöôøi Vieät thuôû tröôùc, chaúng haïn nhö tìm hieåu veà ngöôøi Saøi Goøn luùc môùi vaøo Nam laäp nghieäp.

2. Tính thoáng nhaát cuûa chöõ Noâm theá kyû 17 Chöõ Noâm vaøo theá kyû 17 coù theå phaân ra hai loaïi theo muïc ñích söû duïng cuûa noù, taïm goïi laø chöõ Noâm ñôøi (ñöôïc söû duïng chung trong moïi laõnh vöïc ñôøi soáng) vaø chöõ Noâm ñaïo (ñöôïc söû duïng vaøo muïc ñích truyeàn ñaïo, ôû ñaây laø ñaïo Thieân Chuùa).

Vieäc naém vöõng nhöõng nguyeân taéc caáu taïo chöõ Noâm cuõng nhö nhöõng öu nhöôïc ñieåm cuûa noù nhö vöøa trình baøy treân laø raát caàn thieát ñeå coù theå so saùnh, ñoái chieáu khaû naêng phieân aâm cuûa chöõ Noâm, vaø töø ñoù nhaän ra ñöôïc tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät vaøo theá kyû 17 ñöôïc phaûn aùnh trong caùch vieát chöõ Noâm luùc baáy giôø.

a. Chöõ Noâm ñôøi Khi nghieân cöùu nhöõng vaên baûn Noâm töø theá kyû 17 trôû veà tröôùc coøn laïi ñeán nay, coù moät soá vaán ñeà caàn löu yù nhö sau: 1. Haàu heát thô vaên chöõ Noâm cuûa chuùng ta töø theá kyû thöù 13 cho ñeán thôøi vua Töï Ñöùc (1820-1883) ñeàu khoâng coøn nguyeân baûn. Vì theá, tính chính xaùc cuûa caùc vaên baûn naøy thöôøng laø raát thaáp. Laáy ví duï nhö vaên baûn Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh (Truyeän Kieàu)

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

79

cuûa Nguyeãn Du vieát baèng chöõ Noâm maø ngaøy nay chuùng ta coù khoâng phaûi laø nguyeân baûn do taùc giaû vieát ra. Nguyeân baûn aáy ñaõ maát haún. Ngöôøi ta ñaønh chaáp nhaän nghieân cöùu nhöõng baûn Phöôøng (laø baûn do caùc nho só Baéc Haø cheùp laïi) vaø nhöõng baûn Kinh (laø baûn do vua Töï Ñöùc cho san ñònh laïi). Bôûi vaäy, raát nhieàu hoïc giaû nhö Traàn Troïng Kim, Buøi Kyû, Ñaøo Duy Anh, Vuõ Vaên Kính, Buøi Höõu Suûng... ñaõ phaûi maát raát nhieàu coâng lao trong vieäc hieäu ñính, khaûo dò caùc vaên baûn Truyeän Kieàu naøy. Ñeán nhö cuoán Chinh phuï ngaâm maø tröôùc giôø ta vaãn cho laø cuûa Ñoaøn Thò Ñieåm dòch töø baûn Haùn vaên cuûa Ñaëng Traàn Coân, thì oâng Hoaøng Xuaân Haõn trong “Chinh phuï ngaâm bò khaûo” cuõng ñaõ ñaët laïi vaán ñeà veà dòch giaû cuûa baûn vaên naøy. Ngay caû teân dòch giaû maø coøn chöa theå xaùc quyeát, huoáng hoà laø noäi dung trong vaên baûn?

2. Vaên baûn Noâm xöa khoâng chæ bò maát ñi phaàn lôùn nguyeân baûn, maø nhöõng baûn sao cheùp laïi cuõng haàu heát rôi vaøo tình traïng tam sao thaát baûn. Nhöõng vaên baûn coøn giöõ ñöôïc ñeán nay cuõng laø nhôø coâng lao cuûa vua Töï Ñöùc trong vieäc taäp hôïp moät soá nho só loãi laïc ñeå söu taàm, san ñònh, hieäu ñính, söûa chöõa caùc vaên baûn Noâm moät caùch coù heä thoáng. Nhöng sai laàm cuûa nhöõng ngöôøi laøm coâng vieäc söu taäp naøy laø thöôøng töï cho mình quyeàn söûa chöõa, theâm bôùt nhöõng baûn vaên söu taäp ñöôïc, coäng theâm vôùi ñieàu kieän in aán coøn khoù khaên khieán cho vieäc nhaân baûn ña phaàn phaûi

80

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ cheùp tay, laøm cho haàu heát caùc vaên baûn truyeàn laïi ñeán nay ñeàu phaûi chòu söï bieán ñoåi, sai leäch so vôùi nguyeân baûn.

3. Vaøo thaùng 7 naêm 1663, Chuùa Trònh Taïc (16571682) cho ban haønh 47 ñieàu giaùo hoùa cuûa trieàu Leâ, trong ñoù ñieàu 35 chæ cho pheùp in caùc saùch Nho hoïc, caám haún caùc loaïi saùch Phaät, Laõo, truyeän noâm... Noäi dung ñieàu 35 vieát baèng Haùn vaên ñöôïc trích laïi trong taïp chí Nam Phong soá 88 (thaùng 10/ 1924) trang 322-328, Nhöõ Ñình Toaûn dòch ra luïc baùt nhö sau: Nguõ kinh chö söû xöa nay , Vôùi chö töû taäp cuøng raøy vaên chöông.

Daïy baøn coù ích ñaïo thöôøng, Môùi neân san baûn, boán phöông thoâng haønh Kyø nhö Thích, Ñaïo, phi kinh, Lôøi taø, moái laï, taäp taønh chuyeän ngoa, Cuøng laø chuyeän cuõ noâm na, Heát thô taäp aáy laïi ca khuùc naøy, Tieáng daâm deã khieán ngöôøi say, Chôù cho in baûn, haïi nay thoùi thuaàn.

(Leâ Trieàu chieáu leänh thieân chinh. Nguyeãn Só Giaùc, nhaø in Bình Minh, 1961, trang 294-295) Taøi lieäu naøy chuùng toâi ghi laïi cuûa baùc só Nguyeãn Vaên Thoï trong moät baøi khaûo luaän veà chöõ Noâm theá kyû XVII cuûa oâng vieát naêm 1977, chöa xuaát baûn.

Nhö vaäy, ta thaáy ñieàu 35 ñe doïa chöõ Noâm theá kyû thöù 17 theá naøo. Vì taát caû nhöõng nguyeân nhaân keå treân neân khi söû

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

81

duïng caùc vaên baûn Noâm theá kyû 17, chuùng ta thöôøng phaûi chuù yù ñoái chieáu, so saùnh, khaûo dò... Tuy nhieân, cho duø coù nhöõng ñieåm caàn löu yù nhö theá, vieäc nghieân cöùu caùc baûn vaên Noâm theá kyû 17 ñeå tìm hieåu tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät thôøi ñoù vaãn cho thaáy nhöõng chöùng cöù thuyeát phuïc.

Tieáp sau ñaây chuùng ta seõ khaûo saùt moät soá vaên baûn Noâm tieâu bieåu ñoàng thôøi so saùnh khaû naêng phieân aâm cuûa chöõ Noâm khi ñoái chieáu vôùi chöõ Quoác ngöõ in trong töø ñieån VieätBoà-La cuûa Ñôø-roát in naêm 1651 taïi Roâma. Cuoán töø ñieån naøy laø moät vaên baûn coù ñoä chính xaùc cao, baûo ñaûm ñeán möùc toái ña söï phaûn aùnh trung thöïc tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät cuõng nhö tình traïng tieáng Vieät vaøo luùc nhöõng ngöôøi Saøi Goøn naêm xöa vöøa baét ñaàu cuoäc Nam tieán.

– Khaûo saùt moät soá vaên baûn Noâm Döôùi ñaây lieät keâ moät soá taùc phaåm Noâm chính yeáu cuûa Ñaøng Ngoaøi vaø Ñaøng Trong vaøo theá kyû 17. Sau ñoù, chuùng ta seõ trích daãn moät soá ñoaïn tieâu bieåu trong caùc taùc phaåm coù theå xem laø ñieån hình nhaát. ° Caùc vaên baûn ôû Ñaøng Ngoaøi: 1. Thieân Nam ngöõ luïc: Taùc giaû khuyeát danh, tröôùc taùc vaøo khoaûng 1682 ñeán 1700, goàm 8.316 caâu luïc baùt, 2 baøi baùt cuù Noâm vaø 31 baøi thô saám baèng Haùn vaên.

Noäi dung saùch laø dieãn ca lòch söû nöôùc Vieät töø thôøi Hoàng Baøng ñeán chuùa Trònh Caên.

2. Thieân Nam minh giaùm: Taùc giaû coù leõ thuoäc doøng hoï Trònh, tröôùc taùc vaøo khoaûng 1623 ñeán 1657, vaøo

82

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ ñôøi chuùa Trònh Traùng, goàm 1.600 caâu luïc baùt, cheùp lòch söû nöôùc Vieät töø thôøi Hoàng Baøng ñeán ñaàu ñôøi Leâ Trung Höng.

3. Töù Thôøi khuùc vònh: Taùc giaû laø Hoaøng Só Khaûi, ñoã Tieán só naêm 1544, tröôùc taùc vaøo khoaûng naêm 1592 ñeán 1610, goàm 340 caâu song thaát luïc baùt, ca tuïng coâng lao vua Leâ, chuùa Trònh.

4. Laâm Tuyeàn kyø ngoä: Taùc giaû khuyeát danh, tröôùc taùc vaøo khoaûng ñaàu theá kyû 17, goàm 147 baøi thô baùt cuù, töù tuyeät, song thaát luïc baùt, keå truyeän tình giöõa Baïch Vieân vaø Toân Caùc.

5. Ngöï Ñeà thieân hoøa doanh baùch vònh: Taùc giaû laø chuùa Trònh Caên (1633-1709), tröôùc taùc vaøo khoaûng nöûa sau theá kyû 17, goàm 100 baøi thô vònh caûnh thieân nhieân, chuøa mieáu, nhaân tình theá thaùi.

6. Chieáu vua Leâ göûi chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân vaøo naêm 1627.

7. Thö Trònh Traùng göûi chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân vaøo naêm 1625.

8. Thö chuùa Trònh Cöông göûi cho thaày hoïc cuõ laø Nguyeãn Quaùn Nho (1637-1709), vieát khoaûng tröôùc naêm 1700 khi oâng naøy coøn laø thaùi töû.

9. Truyeän Chuùa Thao: Taùc giaû khuyeát danh, noäi dung keå chuyeän tình giöõa coâng chuùa Kim, con chuùa Trònh Traùng, vôùi chuùa Thao Tín, con Maïc Kính Khoan.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

83

10. OÂng Ninh coå truyeän: Taùc giaû khuyeát danh, tröôùc taùc vaøo theá kyû 17, noäi dung laø tình söû cuûa ngöôøi trong hoï Chuùa Trònh ñi traán ôû bieân thuøy. ° Caùc vaên baûn ôû Ñaøng Trong: 1. Ngoïa Long Cöông vaõn: Taùc giaû laø Ñaøo Duy Töø (15721634), tröôùc taùc vaøo tröôùc khi ra giuùp chuùa Saõi, noäi dung taùc giaû duøng 136 caâu thô luïc baùt ñeå töï ví mình nhö Khoång Minh (nhaân vaät thôøi Tam Quoác Trung Hoa, quaân sö cuûa Löu Bò) luùc coøn aån cö ôû Ngoïa Long Cöông.

2. Tö Dung vaõn: Taùc giaû laø Ñaøo Duy Töø, cuõng vieát tröôùc khi ra giuùp chuùa Saõi, noäi dung laø 336 caâu luïc baùt, thaát ngoân baùt cuù, vöøa ca tuïng caùc nhaø caàm quyeàn Ñaøng Trong vöøa ngaâm vònh caûnh ñeïp cöûa bieån Tö Dung gaàn Thöøa Thieân.

3. Song Tinh Baát Daï: Taùc giaû laø Nguyeãn Höõu Haøo (1601-1681), khoâng roõ tröôùc taùc naêm naøo, noäi dung laø 2.216 caâu thô luïc baùt thuaät chuyeän tình giöõa Song Tinh vaø Nguïy Chaâu. Taùc giaû duøng noäi dung naøy ñeå töï minh oan vaø gôïi yù khuyeân chuùa Nguyeãn Nam tieán.

4. Nhaø laø laù, coät laø tre: Cuõng cuûa Ñaøo Duy Töø, goàm thô baùt cuù, coù yù muoán khuyeân chuùa Nguyeãn nghe lôøi oâng ñaép luõy Nhaät Leä.

5. Thö Chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân göûi Chuùa Trònh Traùng 1625

84

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

6. Thö cha Chanh göûi Chuùa Nguyeãn Phuùc Traên naêm 1670 Baûng lieät keâ naøy chuùng toâi döïa theo baùc só Nguyeãn Vaên Thoï trong taøi lieäu daãn treân. Coù theå vaãn coøn nhieàu thieáu soùt hay sai laàm, nhöng coù theå taïm cho thaáy ñaïi cöông veà tình hình vaên Noâm vaøo thôøi ñieåm ngöôøi Saøi Goøn baét ñaàu vaøo Nam.

– Trích moät soá vaên baûn Noâm theá kyû 17 Döôùi ñaây chuùng toâi trích ñoái chieáu vaên baûn Noâm cuûa caû Ñaøng Ngoaøi vaø Ñaøng Trong ñeå ñoäc giaû coù theå so saùnh vaø thaáy ñöôïc laø chöõ Noâm thôøi aáy coù caùch phieân aâm tieáng Vieät töông ñoái thoáng nhaát. ° Trích moät soá vaên Noâm Ñaøng Ngoaøi: 1. Töù thôøi khuùc vònh cuûa Hoaøng Só Khaûi: Khaép boán beå non soâng hoa coû, Heát cuøng leân coõi thoï ñeàu xuaân.

Nhaø nhaø toáng cöïu nghinh taân, Tu mi laø thieáp, nghi xuaân laø muøa. ... ...

Saùng ñaàu töôøng löïu hoa phun löûa, Baám ñoát tay keå ñaõ nöûa naêm.

Kìa ai chöôùc chöôùc chaâm chaâm, Ngoøi daàm hoa nôû cheùn daàm nguyeät bay.

2. Thieân Nam minh giaùm (khuyeát danh) Töôïng maõng xöa saùch trôøi ñaõ ñònh, Phaân coõi bôø xuông thaïnh söûa sang.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

85

Nöôùc non töø chuùa Kinh Döông, Teà nhöôøng phaûi ñaïo nöôùc non phaûi thì.

Tôùi Laïc Long noái vì cöûu nguõ, Thoùi nhöng nhöng no ñuû ñieàu vui.

AÂu Cô gaëp gôõ keát ñoâi, Troå sinh moät boïc traêm trai khaùc thöôøng.

4. Thö Trònh Cöông göûi thaày cuõ laø Nguyeãn Quaùn Nho: “Toâi göûi lôøi thaêm thaày, toâi thaáy loøng thaày trung thaønh thaâm caûm, tröôùc laø giuùp Beà Treân, sau laø yeâu toâi maø thaày giöõ laáy leà chính. Toâi ñaõ ñöôïc aân nghóa coøn laâu, toâi chaúng queân ñaâu.

“Ngaøy tröôùc, toâi ñaõ ñöa cho tuùi traàu ñeán haàu maø thaày coá töø, khi baáy giôø toâi chaúng daùm eùp, raøy ñaõ thung dung, toâi cho ñem ñeán, laáy cho cam loøng toâi. Xin göûi laïy thaày.”

(Böûu Caàm sao cheùp, Söû Ñòa soá 4, 1966, trang 31). ° Trích moät soá vaên Noâm Ñaøng Trong: 1. Ngoïa Long Cöông vaõn cuûa Ñaøo Duy Töø Cöûa xe chaàu chöïc ban tröa, Thaáy thieân voõ cöù ñôøi xöa luaän raèng: Theá tuy loaïn, trò ñaïo haèng, Bieát thôøi söï aáy ôû chöng só hieàn. ... ...

Nhaân taøi tuy khaép ñôøi duøng, Saùnh xem tröôøng lôïi, aùng coâng voäi giaønh. ... ...

86

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Höng vong bæ thaùi söï thì, Chôù ñem thaønh baïi maø cheâ anh huøng.

Choán naøy thieân haï ñôøi duøng, AÉt laø cuõng coù Ngoïa Long ra ñôøi.

Chuùa hay duøng ñaëng toâi taøi, Möøng xem boán beå döôùi trôøi ñeàu yeân.

2. Tö Dung vaõn cuûa Ñaøo Duy Töø Coõi Nam töø ñònh phong cöông, Thaønh ñoàng choáng vöõng aâu vaøng ñaët an. ... ...

Laùnh ñôøi maáy khaùch ly tao, Non tieân ngao ngaùn, nguoàn ñôøi soùng khôi.

Buoàm ai daøng daïng chaân trôøi, Phaát phô côø gioù, thaúng vôøi cheøo traêng...

3. Song Tinh baát daï cuûa Nguyeãn Höõu Haøo Cöûa xe ñaøi aùn vieäc roài, Maøn trong giaûng ñeå, saùch ngoaøi doïn bieân.

Hôi ñaâu noâng noãi cheâ khen, Chaáp kinh maëc thích, toøng quyeàn daàu ai.

Cuõng sanh nhuùc nhuùc döôùi trôøi, Khoûi loaøi raèng laï, hôn ngöôøi raèng ngoan. ... ...

Chaúng neân traùch ñaát than trôøi, Vieäc coâng laø troïng, deã lôøi khinh khi.

Tang boàng laø chí nam nhi, Saù chi haûi giaùc, quaûn gì quan san.

(Theo Song Tinh baát daï cuûa Ñoâng Hoà, Boán Phöông, 1962).

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

87

Veà tính chính luïc cuûa vaên Noâm theá kyû 17 noùi chung vaø cuûa caùc baøi vöøa trích treân noùi rieâng, coù theå coøn nhöõng ñieåm chöa oån, phaûi chôø giaûi quyeát baèng nhöõng nghieân cöùu vaên baûn hoïc nghieâm tuùc hôn. Nhöng qua ñaây cuõng coù theå thaáy laø tieáng Vieät vaøo thôøi aáy töông ñoái thoáng nhaát. Cuï theå laø duø ngöôøi Ñaøng Ngoaøi hay Ñaøng Trong ñoïc caùc ñoaïn vaên naøy cuõng ñeàu coù theå hieåu ñöôïc noäi dung cô baûn.

Dó nhieân cuõng coù moät soá löôïng töø mang tính ñòa phöông khaùc bieät giöõa Baéc, Nam vaøo thôøi aáy. Nhöng söï khaùc bieät aáy chaúng nhöõng khoâng phaù vôõ tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät maø laïi coøn laøm cho noù sung maõn, phong phuù hôn, vì vaãn giöõ ñöôïc söï thoáng nhaát trong ña dieän.

Soá löôïng töø khaùc bieät thöôøng coù nguyeân nhaân döïa treân tö duy, tình caûm cuûa caùc taùc giaû. Chaúng haïn, ñoïc vaên Ñaøng Ngoaøi ta thaáy naëng veà söï oån ñònh maëc duø ôû giöõa thôøi phaân tranh, ñöôïm maøu saéc baûo thuû, ca tuïng vua chuùa, ít baøy toû noãi nieàm thuø haän hay bieåu loä phaûn öùng trong cuoäc soáng thay ñoåi. Do nhöõng tính chaát ñoù, trong vaên thöôøng xuaát hieän nhöõng töø nhö: töôïng maõng, cöûu nguõ, caønh vaøng laù ngoïc... (Thieân Nam minh giaùm) maõng xem, nguõ phuïc, nguõ phöông... (Thieân Nam ngöõ luïc) aùo xieâm, Nghieâu Thuaán, Thöôïng Tò, cung Quaûng Haøn... (Töù thôøi khuùc vònh)...

Traùi laïi, vaên Ñaøng Trong thöôøng soâi ñoäng, vöôït phaù khuoân thöôùc, bieåu loä tính chaát phieâu löu, say söa vôùi cuoäc tieán chieám, chinh phuïc vuøng ñaát môùi, cuõng ca tuïng laõnh ñaïo nhö caùc ngoøi buùt Ñaøng Ngoaøi maø coù keû traùch mình

88

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

giaän chuùa vì khoâng ñöôïc ñaéc duïng thoûa chí. Do ñoù vaên khí boäc loä baèng nhöõng töø môùi saùng taïo trong hoaøn caûnh caùi gì cuõng vuøn vuït ñoåi môùi. Ngöôøi ta ñoïc thaáy nhieàu duïng ngöõ nhö: laêng taêng, chuøn thoùc loùc, ñanh ñaù (Ngoïa Long Cöông vaõn); noàng naõ, thaøi, ñænh ñang (Tö Dung vaõn); queán, chöôøng, naøi bao, cöôïng, no nao (Song Tinh baát daï)... Nhöõng töø ngöõ naøy vöôït ngoaøi neà neáp, cung caùch noùi naêng thoâng thöôøng, vaø gaàn nhö khoâng thaáy döôùi ngoøi buùt cuûa caùc nho só Thaêng Long, Baéc Haø.

Trong moät baøi ñaùnh maùy oâng Vuõ Vaên Kính göûi taëng toâi naêm 1982 (khoâng bieát ñeán nay ñaõ in chöa), khi baøn veà chöõ Noâm Nam boä, oâng vieát nhö sau: “… Chöõ Noâm Nam boä ngoaøi nhöõng neùt cuûa chöõ Noâm chung toaøn quoác, noù coøn coù moät soá neùt ñaëc thuø dò bieät vôùi chöõ Noâm toaøn quoác noùi chung, chöõ Noâm mieàn Baéc noùi rieâng veà loái vieát vaø ñoïc.

Loái vieát do tính hoàn nhieân, töï do, phoùng tuùng cuûa moät soá ngöôøi Nam boä, neân khi vieát hoï cuõng tuøy tieän, vieát theo phaùt aâm rieâng vaø yù nghó töï taïo rieâng bieät...”

– Ñoái chieáu chöõ Noâm vôùi chöõ Quoác ngöõ cuûa Ñôø Roát (1651) Trong soá caùc vaên baûn Noâm coøn laïi töø theá kyû 17 thì 2 cuoán Töø ñieån Vieät-Boà-La vaø Pheùp giaûng taùm ngaøy cuûa Ñôø Roát in naêm 1651 taïi Roâma coù theå noùi laø ñuû tính xaùc thöïc ñeå noùi leân tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät hoài theá kyû 17. Qua Töø ñieån Vieät-Boà-La, chuùng ta thaáy laø coù moät soá phuï aâm ñöôïc phaùt aâm khaùc nhau ôû caùc ñòa phöông vaø cuõng khaùc vôùi ngaøy nay. Chaúng haïn nhö phuï aâm “v” ngaøy nay, xöa ñöôïc ñoïc laø “b” (nhö chöõ “vaøo” xöa kia ñoïc laø

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

89

“baøo”); phuï aâm “tr” ngaøy nay, xöa ñoïc “bl”, coù nôi ñoïc laø “tl” (nhö chöõ “trôøi” xöa kia coù nôi ñoïc laø “blôøi”, coù nôi ñoïc laø “tlôøi”).

Trong taäp san Khaûo coå, soá 4 (Saøi Goøn, 1971), trang 5662, oâng Böûu Caàm chöùng minh raèng chöõ Noâm coå coù khaû naêng giaûi thích ñöôïc maáy sai bieät maø Ñôø Roát ghi nhaän ñoù.

Chöõ Noâm cho bieát raèng, caùc dò bieät aáy cuûa tieáng Vieät theá kyû 17 khoâng naèm trong baûn thaân chính cuûa vaàn maø chæ ôû trong phaàn phuï thuoäc khi phaùt aâm thoâi. Vì theá, tieáng Vieät thôøi aáy tuy coù moät soá phaùt aâm sai leäch ôû caùc ñòa phöông khaùc nhau hay so vôùi ngaøy nay, nhöng söï leäch laïc aáy khoâng phaù vôõ tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät xöa. Theo oâng, trong caùc phuï aâm gheùp “bl” vaø “tl” thì phuï aâm chính laø “l”, coøn “b” vaø “t” chæ ñoùng vai phuï. Roài sau, phuï aâm “l” laïi bieán thaønh “tr”vaø “gi”, nhö “Ñöùc Chuùa Blôøi” thaønh “Ñöùc Chuùa Trôøi” hoaëc “Ñöùc Chuùa Giôøi”.

OÂng Böûu Caàm cuõng giaûi thích khaû naêng phuïc nguyeân tieáng Vieät xöa döïa vaøo caùch ghi aâm cuûa Ñôø Roát. Trong Töø ñieån Vieät-Boà-La coù nhöõng chöõ nhö: baøo (vaøo), bua (vua), blai (trai), tlaêm (traêm).

Khi mang nhöõng chöõ naøy so saùnh vôùi caùch vieát chöõ Noâm, chuùng ta seõ thaáy ñöôïc söï gaàn guõi vôùi caùc aâm maø chöõ Noâm ñaõ choïn ñeå phieân aâm tieáng Vieät. Chaúng haïn nhö chöõ “vaøo”, chöõ Noâm vieát laø 𠓨, goàm beân traùi chöõ 包 (bao), beân phaûi chöõ 入 (nhaäp), ñoù laø haøi thanh vôùi chöõ bao; chöõ “vua”, chöõ Noâm vieát laø 𤤰, goàm beân treân chöõ 王 (vöông), beân döôùi chöõ 布 (boá), ñoù laø haøi thanh vôùi chöõ

90

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

boá; chöõ “trai”, chöõ Noâm vieát laø 𤳆,goàm beân traùi chöõ 男 (nam), beân phaûi chöõ 來 (lai), ñoù laø haøi thanh vôùi chöõ lai; chöõ “traêm”, chöõ Noâm vieát laø 𤾓, goàm beân treân chöõ 百 (baùch), beân döôùi chöõ 林 (laâm), ñoù laø haøi thanh vôùi chöõ laâm. So saùnh vôùi caùch ghi aâm cuûa Ñôø Roát, roõ raøng laø coù söï töông ñoàng giöõa nhöõng chöõ nhö baøo-bao; bua-boá; blailai, blaêm-laâm.

Döïa vaøo nhöõng so saùnh treân, ta thaáy pheùp haøi thanh cuûa chöõ Noâm laø phieân aâm theo caùch phaùt aâm cuûa tieáng Vieät xöa. Coøn tieáng Vieät ngaøy nay ít nhieàu ñaõ coù söï thay ñoåi veà caùch phaùt aâm, khoâng hoaøn toaøn gioáng nhö tröôùc ñaây. Vì vaäy maø chöõ Noâm thöôøng khoù ñoïc ñoái vôùi nhöõng ai ít bieát tieáng Vieät coå.

Cuõng oâng Böûu Caàm trong taïp chí Phoå thoâng, soá 15, thaùng 6 naêm 1954, trang 64-65, caét nghóa caùch phieân aâm cuûa chöõ Noâm coå veà nhöõng töø maø Ñôø Roát ghi trong taùc phaåm cuûa oâng nhö sau: laû nôï (traû nôï) chöõ Noâm haøi thanh baèng chöõ laõ (呂); laùi ñaát (traùi ñaát) chöõ Noâm haøi thanh baèng chöõ laïi (吏); maët laêng (maët traêng) chöõ Noâm haøi thanh baèng chöõ laêng (夌). OÂng Böûu Caàm noùi raèng nhöõng ngöôøi cheá taùc chöõ Noâm xöa coù theå haøi thanh baèng caùch khaùc, nhö möôïn caû chöõ Haùn chaúng haïn, nhöng khoâng laøm vaäy chæ laø vì muoán cho roõ phuï aâm.

Coøn veà caùc phuï aâm “gi” vaø “tr”, khi phaân tích chöõ Noâm ta thaáy nhöõng chöõ nhö: 喠 (gioïng) duøng boä khaåu (口) gheùp vôùi chöõ 重 (troïng) laø haøi thanh vôùi troïng; (giaøu) duøng chöõ 巨 (cöï) gheùp vôùi chöõ 朝 (trieàu) laø haøi thanh vôùi

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

91

trieàu... Roõ raøng raát coù khaû naêng laø phuï aâm “gi” tröôùc kia ñaõ ñöôïc ñoïc laø “tr”.

Veà khaû naêng phieân aâm cuûa chöõ Noâm maø Böûu Caàm nhaän xeùt, chuùng toâi thaáy coù lyù. Caùi maø chöõ Quoác ngöõ cuûa Ñôø Roát laøm thì chöõ Noâm coå cuõng ñaõ laøm, maø ñoâi khi khuùc tieát, vaø döùt khoaùt hôn. Theo Gaspardonne trong cuoán “Le Lexique Annamite des Minh” thì ngöôøi phöông Taây phieân aâm nhöõng chöõ trôøi, giôøi cuûa ta baèng tlôøi. (E. Gaspardonne, Le Lexique Annamite des Ming, Journal Asiatique, T. XLI – 1953 Fasc. N 3, tr. 363).

Ngöôøi Möôøng hieän nay coøn ñoïc phuï aâm “v” laø “b”, chaúng haïn nhö “vaûi” ñoïc laø “baûi”, “vua beáp” ñoïc laø “bua beáp” (Böûu Caàm daãn theo Nguyeãn Vaên Ngoïc, Ngöôøi Möôøng – Nam Phong – Taäp XVI, tr. 436). Maø ngöôøi Möôøng vôùi ngöôøi Vieät xöa voán coù lieân heä raát chaët cheõ. Do ñoù, coù theå noùi laø tieáng Vieät xöa ñaõ ñöôïc chöõ Noâm phieân aâm tröôùc, sau ñoù môùi ñeán chöõ Quoác Ngöõ. Nay söû duïng chöõ Quoác ngöõ ñeå kieåm chöùng laïi thì coù theå thaáy moät vaøi söï khaùc bieät veà caùch phaùt aâm caùc phuï aâm nhö “b - v”, “l – tr” hoaëc “l – gi”, nhöng xeùt cho cuøng thì nhöõng khaùc bieät ñoù cuõng khoâng quan troïng laém, nghóa laø tieáng Vieät töø theá kyû 17 trôû veà tröôùc vaãn coù theå xem laø coù tính thoáng nhaát khaû quan.

Chuùng toâi nghó laø seõ raát thuù vò neáu taùi hieän laïi ñöôïc phaàn naøo caùch phaùt aâm cuûa tieáng Vieät töø tröôùc theá kyû 17, vaø ñoù laø ñieàu coù theå laøm ñöôïc. Neáu chuùng ta chòu khoù laáy 716 chöõ Vieät ñaõ ñöôïc ngöôøi Trung Hoa phieân aâm trong cuoán “Annam dòch ngöõ”, roài duøng chöõ Noâm coå (chaúng haïn

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

92

thôøi Nguyeãn Traõi) vôùi chöõ quoác ngöõ thôøi Ñôø Roát ñeå ñoái chieáu, so saùnh thì raát coù khaû naêng seõ phuïc nguyeân ñöôïc phaàn naøo boä maët ngöõ aâm cuûa tieáng Vieät coå.

Veà saùch “Annam dòch ngöõ”, hieän ñöôïc bieát laø moät phaàn trong saùch “Hoa Di dòch ngöõ” do Töù Di Quaùn cuûa Trieàu Minh soaïn, goàm 13 thöù ngoaïi ngöõ ñeå giuùp cho vieäc ngoaïi giao. Möôøi ba ngoaïi ngöõ ñoù laø caùc thöù tieáng Nhaät Baûn, Trieàu Tieân, Annam, Champa, Xieâm La, Hoài Hoài (Perse), Thaùt Ñaùt (Tartare), Taây Phieân (Tibet), Man Laïi Gia (Malacca), Löu Caàu (Ryøu Kyøu), UÙy Ngoät Nhi (Quigour), Baùch Dò (Paiyi) vaø Nöõ Chaân (Joutchen). Soaïn giaû saùch naøy laø Mao Baù Phuø. Naêm 1912, oâng L. Aurousseau sang Trung Hoa coù tìm ñöôïc cho Tröôøng Vieãn Ñoâng Baùc Coå moät cuoán Hoa Di dòch ngöõ. Khoâng bieát khi Phaùp giao laïi hoïc vieän naøy cho Vieät Nam, coù ñeå laïi cuoán saùch quyù naøy hay khoâng.

Noäi dung cuûa Annam dòch ngöõ goàm 716 chöõ, phaân boå cho 17 moân sau ñaây: thieân vaên, ñòa lyù, thôøi leänh, hoa moäc, ñieåu thuù, cung thaát, khí dung, nhaân vaät, nhaân söï, thaân theå, y phuïc, aåm thöïc, traân baûo, vaên söû, thanh saéc, soá muïc vaø thoâng duïng. Nhö vaäy, Annam dòch ngöõ coù theå xem laø moät kieåu töø ñieån Hoa-Vieät, saép xeáp theo töøng phaïm truø vaø laø töø ñieån ñaàu tieân veà tieáng nöôùc ta, vì noù ra ñôøi tröôùc töø ñieån Vieät-Boà-La cuûa Ñôø Roát (1651). Raát coù theå vieäc nghieân cöùu saùch naøy seõ giuùp ta caøng laøm roõ hôn tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät thôøi coå.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

93

b. Chöõ Noâm ñaïo Chöõ Noâm ñaïo – ôû ñaây taïm goïi nhö vaäy – laø chöõ Noâm ñöôïc söû duïng trong phaïm vi cuûa ñaïo Thieân Chuùa, taát nhieân laø phaàn lôùn nhaèm muïc ñích truyeàn ñaïo. Caùc vaên baûn chöõ Noâm ñaïo hieän coøn coù theå giuùp ta thaáy ñöôïc tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät vaøo theá kyû thöù 17. Tuy nhieân, coù moät soá khaùc bieät roõ reät khi nghieân cöùu loaïi vaên baûn chöõ Noâm naøy so vôùi caùc vaên baûn chöõ Noâm noùi chung. Ñoù laø chöõ Noâm ñaïo coù nhöõng ñaëc ñieåm veà vaên chöông vaø ngöõ hoïc maø toaøn boä caùc vaên baûn Noâm töø ñôøi Haøn Thuyeân cho ñeán Nguyeãn Du, Nguyeãn Ñình Chieåu... ñeàu khoâng coù, nhö seõ ñöôïc chöùng minh döôùi ñaây.

– Ñaëc ñieåm cuûa chöõ Noâm ñaïo Naêm 1978, chuùng toâi coù môøi baùc só Nguyeãn Vaên Thoï dòch moät soá taøi lieäu Noâm cuûa Majorica cho Ban Ngoân ngöõ thuoäc Vieän Khoa hoïc xaõ hoäi (luùc baáy giôø oâng Hoà Leâ laø Tröôûng ban). Thaáy oâng Nguyeãn Vaên Thoï laøm vieäc naøy raát toát, chuùng toâi lieàn khuyeân oâng neân soaïn moät baøi ñieåm qua tình hình chöõ Noâm ñôøi vaø chöõ Noâm ñaïo. Theá laø ñeán ngaøy 13-1-1979, oâng laøm xong coâng vieäc ñoù. Taøi lieäu naøy chuùng toâi chæ duøng trong noäi boä. Chuùng toâi vieát muïc naøy döïa vaøo moät soá nhaän xeùt cuûa oâng Nguyeãn Vaên Thoï trong baøi tình hình chöõ Noâm theá kyû 17.

Sau ñaây laø moät soá ñaëc ñieåm cô baûn cuûa chöõ Noâm ñaïo:.

1. Veà soá löôïng: Soá löôïng vaên baûn Noâm ñaïo coøn löu tröõ ñöôïc raát lôùn vaø coù tính chính xaùc cao, khoâng bò rôi vaøo tình traïng

94

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

tam sao thaát boån nhö ña soá caùc baûn vaên noâm khaùc. Theo Philippheâ Bænh trong Truyeän nöôùc Annam Ñaøng Ngoaøi chí Ñaøng Trong, baûn vieát tay taïi Portugal, 1822, trang 31, vaø theo Hoaøng Xuaân Haõn trong Girolamo Majorica, Ses Oeuvres en langues Vietnamiene conserveùes aø la Bibliotheøque nationale de Paris, ANSI, Vol. XXII (1953), trang 203-214, thì Majorion vaø taäp ñoaøn cuûa oâng töø naêm 1634-1680 ñaõ bieân soaïn treân 48 quyeån saùch chöõ Noâm.

Hieän nay ta ñang coù ñöôïc cuûa Majorica khoaûng 4.116 trang phoùng aûnh, trung bình khoå 15 x 24cm, moãi trang coù 9 haøng, moãi haøng khoaûng 20 chöõ. Nhö vaäy coù theå öôùc tính soá chöõ Noâm trong caùc vaên baûn naøy laø khoaûng 740.880 chöõ, nghóa laø nhieàu gaáp 32 laàn soá chöõ Noâm coù trong Truyeän Kieàu (22.778 chöõ), vaø nhieàu gaáp hôn 12 laàn soá chöõ Noâm coù trong Thieân Nam ngöõ luïc (58.212 chöõ), laø taùc phaåm Noâm coù soá löôïng chöõ nhieàu nhaát ôû theá kyû 17.

Veà taùc giaû cuûa coâng trình ñoà soä naøy, ôû ñaây ta chæ caàn nhôù vaøi chi tieát quan yeáu. Gieâroânimoâ Majorica sinh naêm 1591 taïi Neâapoâli thuoäc YÙ. Naêm 1624 ñeán Ñaøng Trong, ôû ñoù 5 naêm roài bò truïc xuaát. Naêm 1631 oâng ñeán Ñaøng Ngoaøi, ôû ñoù laøm vieäc vaø cheát taïi Thaêng Long ngaøy 27-11656. Nhö vaäy oâng ñaõ ôû Vieät Nam toång coäng 30 naêm, taïi Ñaøng Trong 5 naêm vaø taïi Ñaøng Ngoaøi 25 naêm.

Majorica laøm coâng vieäc veà cheá taùc chöõ Quoác ngöõ, bieân soaïn saùch chöõ Noâm, chaéc chaén coù hôïp taùc vôùi nhieàu ngöôøi Vieät. Nhöng cho ñeán nay ta chæ bieát teân suoâng moät soá ngöôøi ñaõ laøm vieäc vôùi oâng nhö thaày Phanxicoâ, tu só Doøng

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

95

Teân, nguyeân laø hoøa thöôïng moät chuøa ôû thaønh Phao mieàn Baéc, tröù danh veà Haùn Noâm; nhö hai linh muïc ngöôøi Vieät teân laø Hieàn vaø Vitoâ Trí; nhö thaày Anreâ xöù Thanh Haø, hai oâng Vaên Tín vaø Vaên Nghieâm...

Nhö vaäy, Majorica ñaõ laøm vieäc trong moät phaàn ba theá kyû ôû Vieät Nam vaø coù caû moät taäp ñoaøn ngöôøi Vieät coäng taùc. Maáy ngaøn trang chöõ Noâm noùi treân phaân boå ra trong 17 quyeån saùch maø coù dòp khaùc chuùng toâi seõ phaân tích chi tieát.

Ngoaøi ra, chuùng ta coøn coù ñöôïc caùc vaên baûn khaùc nhö: – Moâ thöùc Röûa toäi baèng tieáng Annam (1684). Tö lieäu naøy theo phoùng aûnh thì khoå 40x25cm, soaïn naêm 1648, coù teân 12 giaùo höõu Vieät Nam ghi baèng chöõ Noâm, chöõ Quoác ngöõ vaø chöõ Latinh. Nôi löu tröõ laø: Arsi. Js, 78r ñeán 79r.

– Böùc thö cuûa Thaày Simoâng Tuù (1673). Tö lieäu naøy, theo phoùng aûnh thì khoå 40x25cm, soaïn thaùng 7 naêm 1673. Nôi löu tröõ laø: Arsi, Js. 81f, 36r ñeán 36v.

– Böùc thö do 104 ngöôøi vöøa giaùo só vöøa giaùo daân Nam Kyø vieát ngaøy 25-12-1675, göûi cho Ñöùc Giaùo Hoaøng Cleâmentoâ X ñeå kieän Doøng Teân, binh vöïc Hoäi Thöøa sai. Tö lieäu naøy goàm coù 4 trang, 23 doøng chöõ Noâm, moãi doøng 40 chöõ, töùc laø khoaûng 1.700 chöõ. Chöõ kyù trong thö laø cuûa nhöõng ngöôøi caùc mieàn Nha Trang, Quaûng Nghóa, Dinh Caùt, Quaûng Bình vaø xöù Cuchieânchieân (Cochinchine) töùc Nam Kyø. Nhö vaäy, noù phaûn aùnh ñöôïc moät caùch ña dieän cho ngoân ngöõ Vieät Nam thôøi

96

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ baáy giôø. Nôi löu tröõ laø: Vaên khoá Hoäi thöøa sai ngoaïi quoác, Paris, ñöôøng Du Bac, Paris VII.

Coäng soá chöõ trong ba taøi lieäu sau naøy vôùi soá chöõ trong caùc vaên baûn cuûa Majorica, ta coù gaàn 800.000 chöõ Noâm cuûa tieáng Vieät theá kyû 17.

2. Veà tính chính xaùc: Tính chính xaùc cuûa caùc vaên baûn Noâm ñaïo ñöôïc theå hieän qua vieäc chuùng ta luoân coù theå xaùc ñònh chính xaùc ñöôïc caùc yeáu toá nhö teân taùc giaû, naêm tröôùc taùc, naêm xuaát baûn...

Ngoaøi ra, tình traïng löu tröõ cuûa caùc vaên baûn naøy cuõng raát toát, khoâng bò nhöõng taùc ñoäng laøm thay ñoåi, thaát thoaùt nhö moái moït, muïc naùt, maát maùt... Do nguyeân baûn ñöôïc löu tröõ toát, khoâng phaûi sao cheùp, nhaân baûn nhieàu laàn nhö haàu heát caùc vaên baûn Noâm ñöôïc löu haønh roäng raõi khaùc ôû nöôùc ta, neân chuùng ta coù theå tin chaéc laø nhöõng taøi lieäu naøy phaûn aùnh ñuùng tình traïng chöõ Noâm nhö khi ñöôïc vieát ra vaøo theá kyû 17.

3. Veà caùch phieân aâm: Chöõ Noâm ñaïo theá kyû 17 chuù troïng phieân aâm thaät chính xaùc caùc teân rieâng, ñòa danh hay nhaân vaät. Ñieàu coù theå laøm chuùng ta ngaïc nhieân laø ngay töø thôøi aáy maø nhöõng taùc giaû ñaõ bieát vaän duïng ñuùng theo luaät ngöõ aâm hieän ñaïi ñeå phieân aâm caùc teân rieâng maø khoâng baét chöôùc theo nhöõng caùch phieân aâm ñaõ coù tröôùc trong caùc ngoân ngöõ khaùc. Ñaëc ñieåm naøy laøm cho chuùng ta coù theå tin töôûng raèng chöõ

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

97

Noâm ñaïo ñaõ phaûn aùnh moät caùch chính xaùc caùch phaùt aâm cuûa ngöôøi Vieät vaøo theá kyû 17.

4. Veà tính phoå bieán: Chöõ Noâm ñaïo phaûn aùnh tieáng noùi cuûa ngöôøi Vieät khoâng chæ ôû moät ñòa phöông naøo, maø laø roäng khaép töø Ñaøng Trong cho ñeán Ñaøng Ngoaøi. Majorica hoaït ñoäng ôû Vieät Nam töø naêm 1624 ñeán 1656, nghóa laø vaøo thôøi ñieåm maø ngöôøi Saøi Goøn ñaõ ñònh cö ôû vuøng ñaát môùi naøy khoaûng hôn 10 naêm roài. Nhö vaäy, caùc vaên baûn Noâm do oâng soaïn coù khaû naêng phaûn aùnh ñöôïc tieáng noùi cuûa hoï vaøo luùc aáy. Maët khaùc, hoaït ñoäng truyeàn giaùo thôøi aáy coù theå laø töø Thaêng Long qua Laøo, xuyeân Chaøm, ñeán taän Thuûy Chaân Laïp vaø Luïc Chaân Laïp. ÔÛ treân ta ñaõ thaáy laø vaøo naêm 1675 coù thö cuûa giaùo daân Cuchieânchieân (töùc Nam Kyø) göûi Giaùo Hoaøng.

Caùc söï kieän aáy khieán ta coù theå tin raèng söï phaûn aùnh tieáng noùi ngöôøi Vieät cuûa chöõ Noâm ñaïo laø mang tính phoå thoâng, roäng khaép caùc mieàn ñaát nöôùc vaøo theá kyû 17.

5. Veà tính quaàn chuùng: Chöõ Noâm ñaïo nghieâng veà phaûn aùnh tieáng noùi cuûa ña soá quaàn chuùng nhaân daân, nhöõng taàng lôùp thaáp keùm trong xaõ hoäi maø thôøi aáy bò xem laø cuøng ñinh, baàn coá. Do hoaøn caûnh ñaïo Thieân Chuùa bò caám ñoaùn nghieâm ngaët, caùc nhaø truyeàn giaùo buoäc phaûi soáng chui nhuûi, len loûi trong taàng lôùp daân ñen, neân coù ñieàu kieän vaø baét buoäc phaûi laøm coâng taùc ngoân ngöõ phuïc vuï quaûng ñaïi quaàn chuùng. Do ñoù, caùc

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

98

baûn vaên Noâm ñaïo thöôøng khoâng ca tuïng hoaëc chæ trích, baøn baïc veà nhöõng vaán ñeà cuûa vua chuùa, veà giai caáp caàm quyeàn hoaëc giôùi nho só trí thöùc, quan chöùc thöôïng löu.

Traùi laïi, vaên Noâm ñaïo thöôøng phaûn aùnh cung caùch noùi naêng, neà neáp sinh hoaït cuûa ña soá nhöõng taàng lôùp thaáp keùm trong quaàn chuùng theá kyû 17.

6. Veà töï daïng: Trong taøi lieäu löu haønh noäi boä ñaõ daãn treân, töø trang 38-42 baùc só Nguyeãn Vaên Thoï cho ta bieát laø chöõ Noâm ñaïo theá kyû 17 chuoäng duøng caùch giaû taù, kieåu 4 (Xem laïi phaàn Ñoâi neùt cô baûn veà chöõ Noâm), nghóa laø söû duïng chöõ Haùn nhöng ñoïc khaùc ñi thaønh aâm thuaàn Vieät, chaúng haïn nhö vieát chöõ 店 (ñieám) nhöng ñoïc traïi thaønh ñeâm, vieát chöõ 末 (maït) nhöng ñoïc traïi thaønh maét, vaø raát ít duøng loái haøi thanh.

OÂng Thoï ñaõ ñöa ra moät soá daãn chöùng cuï thöïc hieän.

Chaúng haïn, oâng cho bieát trong baûn vaên “Ñöùc Chuùa Gieâsu” goàm 570 chöõ Noâm thì coù 225 chöõ theo caùch giaû taù, kieåu 4 (möôïn nghóa chöõ Haùn, ñoïc aâm Vieät), 102 chöõ theo caùch giaû taù, kieåu 2 (möôïn caû aâm vaø nghóa chöõ Haùn) coøn 78 chöõ theo caùch haøi thanh, kieåu 1 (duøng moät boä gheùp vôùi moät chöõ Haùn), 19 chöõ theo caùch haøi thanh, kieåu 2 (gheùp 2 chöõ Haùn, moät chæ aâm, moät chæ nghóa).

Theo nhö treân thì tyû leä caùc chöõ theo caùch giaû taù kieåu 4 chieám gaàn 39,5%, caùch giaû taù kieåu 2 chieám gaàn 18%, caùch haøi thanh kieåu 1 chieám hôn 13,5%, caùch haøi thanh kieåu 2 chæ chieám khoaûng hôn 3%.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

99

OÂng Thoï cho bieát laø coù nhieàu chöõ raát deã nhaàm laø theo caùch haøi thanh, trong khi thöïc söï chuùng laø theo caùch giaû taù. Chaúng haïn nhö nhöõng chöõ 安 (aên), aâm Haùn Vieät laø an; 炉(lo), aâm Haùn Vieät laø loâ; 羅 (ra), aâm Haùn Vieät laø la.v.v...

OÂng Thoï coøn nhaán maïnh raèng chöõ Noâm ñaïo ñoïc traïi aâm Haùn Vieät theo qui luaät ngöõ aâm chöù khoâng phaûi ñoïc tuøy tieän. Thí duï: Vieát laø支收 (chi thu) maø ñoïc laø Gieâ-su, ñoù laø tuaân theo 3 luaät ngöõ hoïc sau ñaây: 1: Phuï aâm ñaàu “ch” trong Haùn Vieät chuyeån thaønh “gi” trong chöõ Noâm. Coù theå tìm thaáy raát nhieàu chöõ tuaân theo quy luaät naøy, nhö chuûng (種) chuyeån thaønh gioáng, chæ (紙) chuyeån thaønh giaáy.v.v...

2) Phuï aâm ñaàu “th” trong Haùn Vieät chuyeån thaønh “s” trong chöõ Noâm. Coù theå tìm thaáy raát nhieàu chöõ tuaân theo quy luaät naøy, chaúng haïn nhö thieát (鉄) chuyeån thaønh saét, thaåm (審) chuyeån thaønh saåm.v.v...

3) Vaàn “i” trong Haùn Vieät chuyeån thaønh vaàn “eâ” trong chöõ Noâm. Coù theå tìm thaáy raát nhieàu chöõ tuaân theo quy luaät naøy, chaúng haïn nhö bònh (病) chuyeån thaønh beänh, lònh (令) chuyeån thaønh leänh, kyû (几) chuyeån thaønh gheá.v.v...

Ngoaøi ra coøn thaáy phuï aâm ñaàu “b” trong Haùn Vieät chuyeån thaønh “v” trong chöõ Noâm, ví duï nhö bao (包) chuyeån thaønh vaøo, hoaëc chuyeån thaønh “tr”, “l”, chaúng haïn nhö baû (把) chuyeån thaønh traû, laõ...

100

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

OÂng Nguyeãn vaên Thoï cho raèng nhöõng bieán chuyeån nhö treân laø tuaân theo caùc quy luaät ngöõ hoïc nhö: ñoái xöùng (b hôn v), töông xöùng (th hôn s), töông xöùng roài ñoái xöùng (b hôn tr, hôn l); hoaëc ñieác hôn toû (ch hôn gi)...

Ngoaøi ra, caùc vaàn “i”, “u”, “ö” trong Haùn Vieät chuyeån sang Noâm seõ thaønh “ia”, “ua”, “öa”. Chaúng haïn nhö: kì (其) chuyeån thaønh kia, vuï (務) chuyeån thaønh muøa, cö (居) chuyeån thaønh cöa...

Moät ñieåm khaù quan troïng nöõa laø oâng Nguyeãn vaên Thoï cho bieát Majorica phieân aâm khoâng phaân bieät caùc phuï aâm ñaàu “bl”, “tl”, “ml” cuûa töø ñieån Ñôø Roát, maø ôû moät muïc tröôùc khi xeùt veà khaû naêng phieân aâm cuûa chöõ Noâm, chuùng toâi ñaõ daãn nhaän xeùt cuûa oâng Böûu Caàm cho raèng coù theå nhôø chöõ Noâm coå keát hôïp vôùi caùch phieân aâm cuûa Ñôø Roát ñeå khoâi phuïc laïi nhieàu caùch phaùt aâm ñòa phöông cuûa tieáng Vieät xöa kia.

Chöõ Noâm ñaïo coøn coù hieän töôïng söû duïng song song hai caùch phieân aâm möôïn chöõ Haùn vaø möôïn chöõ La-tinh, cho thaáy nhöõng ngöôøi tröôùc taùc caùc baûn vaên Noâm ñaïo cuõng ñoàng thôøi laø nhöõng ngöôøi ñang moø maãm cheá taùc chöõ Quoác ngöõ. Trong quaù trình moø maãm ñoù, ñoâi khi hoï ñaõ phieân aâm teân rieâng hay ñòa danh tieáng nöôùc ngoaøi baèng chöõ Latinh, roài sau ñoù phieân aâm laïi laàn nöõa baèng chöõ Noâm, hoaëc cuõng coù theå hoï ñaõ laøm ngöôïc laïi.

7. Veà töø vöïng: Nhö treân ñaõ noùi, soá chöõ Noâm hieän coøn giöõ ñöôïc trong caùc baûn vaên Noâm ñaïo leân ñeán khoaûng 800.000. Trong soá

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

101

ñoù, thaät ra cuõng chæ laø söï laëp laïi cuûa khoaûng treân döôùi 8.000 chöõ Noâm, xuaát hieän trong nhieàu ngöõ caûnh khaùc nhau. Trong soá chöõ Noâm naøy, coù nhieàu tieáng ñòa phöông maø ngaøy nay raát laï veà yù nghóa. Chaúng haïn, trong taøi lieäu noäi boä chuùng toâi ñaõ daãn treân, ôû trang 11, baùc só Nguyeãn Vaên Thoï ñaõ daãn ra moät soá töø ñòa phöông ôû vuøng Thanh Ngheä nhö sau: vò nho maøy moù xôù ñi lôû maët ñi loùt mình

    

röôïu nho con caùi cuùt ñi quay maët ñi, trôû maët ñi troïn caû mình, heát mình

Soá löôïng töø laï naøy raát quyù giaù trong vieäc nghieân cöùu, vì tính chính luïc cuûa caùc vaên baûn maø chuùng xuaát hieän laø raát cao, trong khi haàu heát caùc baûn vaên Noâm theá kyû 17 ñeàu ñaõ maát baûn goác neân tính chính luïc raát thaáp.

8. Veà ngöõ aâm: Chöõ Noâm Ñaïo phaûn aùnh caùch phaùt aâm töø thaønh thò ñeán thoân queâ cuûa caû ba mieàn: Thaêng Long, Nguõ Quaûng vaø Nam boä.

9. Veà ngöõ nghóa: Chöõ Noâm Ñaïo chöùng minh tính thoáng nhaát cao ñoä veà ngöõ nghóa cuûa tieáng Vieät theá kyû 17. Ngoaøi ra, chöõ Noâm Ñaïo cuõng cung caáp moät soá lôùn caùc töø ñòa phöông vaøo theá kyû 17 raát caàn thieát cho vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät coå, cuõng nhö raát nhieàu töø thuaàn Vieät hoaëc ñaõ ñöôïc Vieät hoaù töø theá kyû 17.

102

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Maët khaùc, chöõ Noâm ñaïo gaàn guõi veà ngöõ nghóa vôùi tieáng Vieät ngaøy nay hôn laø caùc baûn vaên Noâm coå khaùc. Ñieàu ñoù laø nhôø vaøo trình ñoä söû duïng ngoân ngöõ cuûa caùc taùc giaû, voán ñöôïc ñaøo taïo ôû phöông Taây neân sôùm tieáp thu ñöôïc nhöõng thaønh töïu veà ngoân ngöõ hoïc thôøi ñoù ñeå öùng duïng vaøo vieäc tröôùc taùc.

10. Veà ngöõ phaùp: Vaên Noâm ñaïo theá kyû 17 cuõng laø kho löu tröõ nhöõng döõ lieäu quyù giaù ñeå nghieân cöùu tieán trình caáu taïo töø vaø caáu truùc caâu trong tieáng Vieät coå. Vaên Noâm ñaïo cho thaáy nhöõng caùch ñaët caâu giaûn dò vaø tröïc tieáp, thieân veà dieãn yù hôn laø taàm chöông trích cuù, nghóa laø ñaõ phaàn naøo thoaùt khoûi aûnh höôûng cuûa vaên phong chöõ Haùn.

Chuùng ta cuõng coù theå nghieân cöùu ngöõ phaùp coå qua caùc baûn dòch kinh keä töø chöõ Noâm sang chöõ Quoác ngöõ hoaëc töø chöõ Quoác ngöõ sang chöõ Noâm. Hieän töôïng chuyeån dòch qua laïi naøy haàu nhö raát thöôøng xuyeân xaûy ra trong vaên Noâm ñaïo vaøo theá kyû 17.

11. Veà thi phaùp vaø tu töø: Nhieàu baûn vaên Noâm ñaïo khoâng chæ vieát ra ñeå xem, maø coøn laø ñeå ñoïc leân ôû nhöõng nôi hoäi hoïp, nhöõng buoåi caàu nguyeän, giaùo leã... Vì theá, nhieàu ñoaïn vaên Noâm ñaïo cuõng ít nhieàu mang tính thi ca, ñoïc leân coù vaàn ñieäu vaø aâm höôûng traàm boång, xuoâi tai. Maët khaùc, khi coù nhu caàu phaûi söû duïng ngoân ngöõ tröôùc coâng chuùng, caùc taùc giaû thöôøng phaûi quan taâm ñeán caùch söû duïng töø ngöõ, cuù phaùp, aâm ñieäu sao

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

103

cho coù theå ñaït ñöôïc hieäu quaû cao nhaát trong ngheä thuaät tu töø huøng bieän. Vì theá, nhöõng baøi giaûng ôû caùc nhaø thôø, nhaø nguyeän ñeàu laø nhöõng tö lieäu quyù ñeå nghieân cöùu veà khaû naêng tu töø cuûa tieáng Vieät thôøi ñoù.

– Trích moät soá vaên baûn Noâm ñaïo theá kyû 17 Döôùi ñaây ta trích daãn töôïng tröng 3 ñoaïn vaên Noâm ñöôïc vieát ra ôû 3 mieàn nöôùc Vieät hoài theá kyû 17.

a. Trích Noâm ñaïo mieàn Baéc cuûa Majorica “Chuùng toâi laïy ôn Ñöùc Chuùa Phiritoâ San toâ laø Cha thaät chuùng toâi hay nuoâi döôõng keû khoù khaên, laø Chuùa roäng raõi, ngaøn moïi phuùc ñöùc, laø saùng laùng voâ cuøng hay soi heát loøng ngöôøi ta, vaøo trong linh hoàn chuùng toâi cho ñöôïc vui thaät...” (Trích “Kinh nhöõng leã Muøa Phuïc sinh”, B7, trang 21 AB, baûn dòch cuûa baùc só Nguyeãn Vaên Thoï, 1979). b. Trích Noâm ñaïo mieàn Trung cuûa Simoâng Tuù “... toâi laø Simoâng Tuù, thoâng coâng xöù Hoùa cuøng xöù Quaûng laâu naêm. Toâi coù giuùp vieäc caùc Ñöùc Thaày caû doøng Ñöùc Chuùa Gieâgiu; cho ñeán ngaøy raøy toâi haõy coøn theo doøng naøy maø laøm vieäc Chuùa... Naêm ngoaùi Ñöùc Thaày Caû Baùt Toâ Loâ Mieâu coù traåy vaøo Quaûng cuøng traåy vaøo Phuù Mai, toâi coù traåy cuøng ngöôøi moät thuyeàn, cuøng ôû moät cöûa, moät nhaø…”

(Trích thö Thaày Simoâng Tuù vieát naêm 1673, Arsi JS 81f, 36r-36v, baûn dòch cuûa baùc só Nguyeãn vaên Thoï, 1979). c. Trích Noâm ñaïo mieàn Nam cuûa giaùo höõu xöù Nam kyø “Laïy ôn Ñöùc Chuùa Trôøi Ba Ngoâi phuø hoä giuùp söùc Thaùnh Pha Pha ñöôïc moïi söï laønh (…). Caùc khi su taêng chuùng toâi

104

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

tröôùc laø vaâng leänh, sau laø ñöôïc söùc maïnh loøng keå chaúng xieát. Vaäy thì chuùng toâi haèng caàu xin cuøng Ñöùc Chuùa Trôøi ghi taïc coâng traïng aáy vaøo nhaø Thieân Ñöôøng ñôøi ñôøi …”

(Trích thö giaùo höõu xöù Nam Kyø göûi Giaùo hoaøng Cleâmentoâ X, 1675, Vaên khoá cuûa Hoäi Thöøa sai ngoaïi quoác Paris, Rue du Bac, Paris VII).

c. Keát luaän Qua caùc ñoaïn vaên trích treân ñaây, coù theå thaáy laø vaên xuoâi cuûa theá kyû 17 cho ñeán nay vaãn toû ra khoâng coù gì khoù hieåu, vaø cuõng khoâng boäc loä nhöõng khaùc bieät lôùn giöõa ba mieàn Nam, Trung, Baéc. Ngöôøi Vieät noùi chung ñeàu coù theå deã daøng hieåu ñöôïc nhöõng ñoaïn vaên naøy, cho duø laø ngöôøi ôû mieàn Nam hay mieàn Baéc. Ñieàu naøy cho thaáy tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät vaøo theá kyû 17 noùi chung, vaø tieáng Vieät cuûa ngöôøi Saøi Goøn vaøo thôøi ñieåm khôûi ñaàu cuoäc Nam tieán noùi rieâng.

3. Söï hình thaønh cuûa chöõ Quoác ngöõ trong giai ñoaïn ñaàu tieân a. Tính thoáng nhaát ban ñaàu Moät trong nhöõng phöông caùch khoa hoïc ñeå tìm hieåu veà tình traïng tieáng Vieät maø nhöõng ngöôøi daân Nam tieán ñaàu tieân ñaõ mang theo vaøo vuøng ñaát môùi laø phaân tích heä thoáng ghi aâm YÙ-Boà. Veà maët lòch söû chöõ vieát, heä thoáng ghi aâm YÙ-Boà coù theå xem laø ñieåm khôûi ñaàu tieán trình hình thaønh vaø buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ sau naøy. Coøn veà maët

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

105

phuïc nguyeân tieáng Vieät thì vieäc nghieân cöùu heä thoáng ghi aâm YÙ-Boà laø ñieàu taát yeáu vaø chaéc chaén seõ giuùp mang laïi cho chuùng ta nhöõng nhaän xeùt chính xaùc, ñaûm baûo tính khoa hoïc veà tieáng Vieät theá kyû 17.

Maët khaùc, söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ cuõng gaén lieàn vôùi söï phaùt trieån tieáng Vieät, vaø do ñoù khi nghieân cöùu tieáng Vieät Nam boä chuùng ta cuõng khoâng theå boû qua baát cöù chi tieát naøo coù theå giuùp laøm saùng toû theâm söï phaùt trieån cuûa tieáng Vieät tröôùc thôøi ñieåm 1623, naêm ñöôïc xem laø ñaùnh daáu söï ñònh cö ñoâng ñaûo cuûa ngöôøi Vieät taïi Moâ Xoaøi (gaàn Baø Ròa) ñeå sau ñoù daàn daàn phaùt trieån doïc xuoáng Bieân Hoøa, Gia Ñònh, Saøi Goøn, Chôï Lôùn.v.v...

Chuùng ta ñeàu bieát laø vaøo naêm Maäu Daàn (1698), chuùa Nguyeãn Phuùc Chu sai Nguyeãn Höõu Kính laøm Kinh Löôïc Söù, chính thöùc toå chöùc boä maùy cai trò baèng caùch thaønh laäp dinh Traán Bieân (töùc Bieân Hoøa) vaø dinh Phieân Traán (töùc Gia Ñònh). Töø thôøi ñieåm 1623 cho ñeán naêm 1698 naøy, ngöôøi Vieät (goàm nhöõng ngöôøi di cö töø caùc tænh Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi, Quaûng Ñöùc, Quaûng Bình, Quaûng Trò vaø töø Ñaøng Ngoaøi) ñaõ ñeán Nam boä ñònh cö ñöôïc hôn 70 naêm vaø ñaït ñeán moät daân soá khaù lôùn. Ngoaøi ra, soá ngöôøi Hoa ñeán ñònh cö taïi vuøng naøy cuõng ñaõ khaù ñoâng. Taïi Traán Bieân (töùc Bieân Hoøa), hoï soáng taäp trung laäp thaønh xaõ Thanh Haø. Taïi Phieân Traán (töùc Gia Ñònh), hoï laäp thaønh xaõ Minh Höông.

Nhö vaäy, söï hình thaønh cuûa daân cö vaø nhöõng ñieàu kieän soáng taïi vuøng ñaát môùi chaéc chaén seõ coù nhöõng yeáu toá nhaát

106

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ñònh goùp phaàn laøm phaùt trieån, thay ñoåi tieáng Vieät qua thôøi gian. Tính chaát môùi meû vaø phöùc taïp, nhieàu bieán ñoäng cuûa moâi tröôøng soáng taïi moät vuøng ñaát môùi cuøng vôùi nhöõng taùc ñoäng cuûa hoaøn caûnh lòch söû chaéc chaén phaûi ñöôïc phaûn aùnh trong tieáng noùi vaø chöõ vieát cuûa coäng ñoàng ngöôøi Vieät thôøi aáy.

Maët khaùc, vaøo thôøi ñieåm naêm 1698 thì chöõ Quoác ngöõ ñaõ phaùt trieån töông ñoái khaû quan. Chuùng ta xaùc ñònh ñöôïc ñieàu naøy laø vì vaøo naêm 1651 Ñôø Roát ñaõ cho xuaát baûn taïi Roâma nhöõng cuoán Töø ñieån Vieät-Boà-La vaø Pheùp giaûng taùm ngaøy, ñaùnh daáu moác phaùt trieån khaù hoaøn chænh cuûa tieáng Vieät trong giai ñoaïn ñaàu. Hai cuoán saùch naøy cuõng chöùng toû ñöôïc khaû naêng cuûa chöõ Quoác ngöõ nhö moät loaïi chöõ môùi coù ñuû ñieàu kieän vaø nhieàu öu ñieåm hôn ñeå coù theå thay theá hoaøn toaøn chöõ Noâm trong moät töông lai khoâng xa laém.

Nhö vaäy, khi nghieân cöùu quaù trình phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ nhö moät phöông tieän ñeå qua ñoù chöùng minh tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät vaøo nöûa ñaàu theá kyû 17, chuùng ta ñöông nhieân phaûi xeùt ñeán söï hình thaønh cuûa chöõ Quoác ngöõ trong giai ñoaïn ñaàu, töùc laø töø 1615 ñeán 1772.

Naêm 1772 coù theå xem laø naêm baét ñaàu giai ñoaïn phaùt trieån thöù hai cuûa chöõ quoác ngöõ, seõ ñöôïc baøn ñeán ôû moät phaàn sau nöõa.

b. Boái caûnh thuùc ñaåy vieäc cheá taùc chöõ Quoác ngöõ ° Boái caûnh trong nöôùc Khi caùc nhaø truyeàn giaùo phöông Taây ñeán Vieät Nam thì ngöôøi Vieät ñaõ saün coù hai thöù chöõ vieát. Chöõ Haùn ñoùng

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

107

vai troø chuû yeáu vaø chöõ Noâm ñoùng vai troø phuï. Chöõ Noâm tuy laø möôïn töø caùch vieát chöõ Haùn ñeå cheá ra, nhöng vaãn laø lôïi khí quan troïng ñuû ñeå giuùp toå tieân ta xaây döïng vaø löu truyeàn laïi cho haäu theá moät kho taøng vaên hoïc daân toäc khaù ñoà soä. Trong boái caûnh ñoù, taïi sao caùc nhaø truyeàn giaùo phöông Taây khoâng söû duïng ngay hai thöù chöõ vieát saün coù ôû nöôùc ta maø phaûi cheá taùc moät loaïi chöõ môùi nay goïi laø chöõ Quoác ngöõ? Ñieàu taát nhieân laø caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ vì nhu caàu giaûng ñaïo neân môùi nghó ñeán vieäc cheá taùc moät loaïi chöõ vieát môùi. Nhöng vì sao hai loaïi chöõ vieát hieän coù khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu cuûa hoï?

Tröôùc heát, coù ngöôøi cho raèng ñoù laø vì chöõ Haùn raát khoù hoïc, vaø chöõ Noâm laïi caøng khoù hôn, vì phaûi thoâng thaïo chöõ Haùn môùi coù theå hoïc ñöôïc chöõ Noâm, roài ñeå thoâng thaïo chöõ Noâm laïi phaûi maát theâm nhieàu naêm hoïc hoûi nöõa. Vì söï khoù khaên naøy maø caùc nhaø truyeàn giaùo phaûi nghó ñeán vieäc cheá taùc ra moät loaïi chöõ vieát môùi. Lyù do naøy cuõng chæ coù giaù trò töông ñoái. Ñuùng laø trong baøi töïa cuoán Töø ñieån Vieät-Boà-La, Ñôø Roát cuõng xaùc nhaän laø phaûi boû ra haøng chuïc naêm môùi coù theå thoâng thaïo ñöôïc chöõ Haùn, vaø theo Louis Cadieøre thì coù leõ Ñôø Roát khoâng bieát chöõ Haùn! Nhöng neáu chæ caàn hoïc bieát ñeå duøng vaøo vieäc giaûng ñaïo, thì moät ngöôøi coù trí thoâng minh, chí kieân nhaãn, oùc phöông phaùp nhö Ñôø Roát khoâng theå noùi laø khoâng hoïc noåi chöõ Haùn, chöõ Noâm! Cuõng neân bieát qua laø ngay tröôùc khi sang Vieät Nam, oâng naøy cuõng ñaõ hoïc tieáng Nhaät. Roài sau maáy chuïc naêm vaøo tuø ra khaùm, vöøa giaûng ñaïo vöøa nghieân cöùu baùch khoa veà Vieät

108

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Nam, vöøa hoaøn chænh Quoác ngöõ, ñeán naêm 64 tuoåi môùi nhaän nhieäm vuï truyeàn giaùo ôû Ba-tö vaø baét ñaàu hoïc tieáng Ba Tö, theá maø moät naêm tröôùc khi cheát oâng ñaõ ñuû kieán thöùc ñeå cho xuaát baûn moät cuoán saùch veà Ba Tö, nhan ñeà laø “Du kyù veà Giaùo ñoaøn Doøng Teân, thieát laäp taïi Vöông quoác Ba Tö” ñöôïc hieäu ñính bôûi moät giaùo só cuøng Doøng. (Relation de la Mission des Peøres de la Compagnie de Jesus, eùtablie dans le Royaume de Perse, par Alexandre de Rhodes, dresseùe et mise au jour par un peøre de la meâme compagnie, Paris, 1659). Nhö vaäy, vieäc cho raèng do chöõ Haùn vaø chöõ Noâm quaù khoù hoïc maø caùc nhaø truyeàn giaùo phaûi quay sang tìm kieám moät thöù chöõ khaùc coù leõ khoâng thuyeát phuïc laém, nhaát laø ñoái vôùi tröôøng hôïp cuûa Ñôø Roát.

Vaäy chaéc haún laø coøn coù nhöõng lyù do khaùc. Trong soá ñoù, chuùng toâi nghó laø coù nhöõng lyù do sau ñaây: a) Chöõ Haùn vaø chöõ Noâm khoâng thöïc söï phoå caäp roäng raõi trong quaàn chuùng nhaân daân Vieät Nam, chæ coù moät thieåu soá trí thöùc, nho só môùi coù khaû naêng söû duïng chuùng thoâng thaïo. Haäu quaû cuûa tình traïng naøy laø tyû leä ngöôøi muø chöõ trong nhaân daân thôøi aáy raát lôùn.

Caùch duy nhaát ñeå truyeàn ñaïo cho nhöõng ngöôøi daân naøy laø phaûi tröïc tieáp dieãn giaûng maø khoâng theå thoâng qua baát cöù hình thöùc vaên baûn, kinh saùch naøo. b) Chöõ Noâm tuy ñöôïc cheá taùc tuaân theo moät soá quy luaät nhaát ñònh, nhöng chöa coù söï thoáng nhaát giöõa nhöõng ngöôøi cheá taùc chöõ Noâm, daãn ñeán tình traïng coù söï vaän duïng quy luaät khoâng gioáng nhau. Traûi qua nhieàu

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

109

theá kyû, soá löôïng chöõ Noâm ngaøy caøng trôû neân ña daïng vaø phöùc taïp, caøng gaây khoù khaên hôn nöõa cho ngöôøi hoïc. Thöôøng gaëp nhaát laø nhöõng tröôøng hôïp moät chöõ coù nhieàu caùch vieát khaùc nhau, nhieàu caùch ñoïc khaùc nhau. Muïc ñích cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo khoâng chæ laø ñeå giao tieáp ñöôïc vôùi ngöôøi daân baûn xöù, maø coøn laø muoán thoâng qua caùc baûn vaên, qua vieäc phaùt haønh kinh saùch ñeå truyeàn baù giaùo lyù cuûa hoï moät caùch roäng raõi trong quaûng ñaïi quaàn chuùng. Vì theá, hoï thaáy raèng caàn phaûi cheá taùc ra moät loaïi chöõ vieát môùi sao cho nhaân daân coù coù theå hoïc bieát nhanh, ñeå sau ñoù coù theå duøng tieáp thu söï thuyeát giaûng cuûa hoï qua caùc baûn vaên hay kinh saùch. Töø ñoù, hoï baét ñaàu nghó ñeán vieäc duøng maãu töï La-tinh ñeå cheá taùc loaïi chöõ môùi maø hoï ñang caàn.

° Boái caûnh quoác teá: Vaøo thôøi ñieåm caùc theá kyû 16, 17, yù töôûng La-tinh hoùa moät soá ngoân ngöõ AÙ Ñoâng ñaõ manh nha vaø thöïc söï ñöôïc tieán haønh ñaàu tieân ôû Nhaät vaø Trung Hoa.

– Chöõ vieát cuûa ngöôøi Nhaät baèng maãu töï La-tinh: Tröôùc naêm 1548, coù moät ngöôøi Nhaät teân laø Yajiro ñaõ theo hoïc vôùi nhaø truyeàn giaùo Phanxicoâ Xavie. OÂng naøy khi laøm nhieäm vuï thoâng ngoân cho thaày mình ñaõ coù söû duïng caùc taøi lieäu ghi aâm tieáng Nhaät baèng maãu töï La-tinh. Ñeán naêm 1591, Doøng Teân ñaõ coù nhaø in taïi Amacusa, cho xuaát baûn moät soá saùch baèng chöõ Romaji, töùc chöõ Nhaät

110

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ñöôïc La-tinh hoùa. Chuyeân vieân aán loaùt loaïi chöõ aáy cuûa Doøng Teân laø Thaày Jean Baptiste, quoác tòch YÙ.

Naêm 1592 ra ñôøi cuoán “Giaùo lyù Kitoâ” vaø naêm 1595 xuaát hieän cuoán Töø ñieån La-Boà-Nhaät (Dictionarium Latino-Lusitanicum ac Japonicum. In Amacusani Collegio Japonico Sosieùtatis Jesuano 1595). Ñeán naêm 1632, Boä Truyeàn giaùo ôû Roâma cho xuaát baûn cuûa Dicado Collado ba taùc phaåm baèng chöõ Romaji laø: Mous confitendi et examinandi (Caùch xöng toäi, xeùt mình), Töø ñieån La-Boà-Nhaät noùi treân, vaø Ars grammaticas Japonicae linguea (Ngöõ phaùp tieáng Nhaät). Trong Bibliotheca Japonica, Henri Cordier coøn cho bieát laø töø naêm 1604 ñeán 1630 coù nhieàu cuoán saùch ñöôïc vieát baèng chöõ Romaji.

– Chöõ vieát cuûa ngöôøi Trung Hoa baèng maãu töï La-tinh: Trong nguyeät san Vaên hoùa thaùng 9 naêm 1959, soá 44, trang 1150, Nguyeãn Khaéc Xuyeân cho bieát laø töø naêm 1604 ñeán 1641, taïi Philippine ñaõ coù xuaát baûn nhöõng cuoán saùch coù khuynh höôùng duøng chöõ chaâu AÂu ñeå phieân aâm Hoa ngöõ, chaúng haïn nhö boä Töø ñieån Hoa ngöõ theo maãu töï Italia vôùi thanh Hoa ngöõ (Dictionaio de la lingua chinheo segun l’orden de l’alfabeto espanol y las intonadas Chineses).

Ngoaøi ra coøn coù 2 cuoán töø ñieån Hoa-Boà vaø Boà-Hoa cuûa Ricci vaø Ruggieri ra ñôøi tröôùc naêm 1589.

Nhöng noåi danh nhaát laø boä AÂm vaän kinh cuûa Trigault naêm 1626. Ñaây laø moät cuoán töø ñieån saép aâm vaän Hoa ngöõ theo maãu töï La-tinh. Saùch coù 690 trang 16x26cm, aán loaùt

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

111

baèng baûn goã vôùi raát nhieàu chöõ li ti, chaèng chòt, laøm ngöôøi xem phaûi thaùn phuïc coâng phu vaø hoïc vaán cuûa ngöôøi bieân soaïn. Nhöõng cuoán töø ñieån cuûa Ricci vaø cuoán AÂm vaän kinh cuûa Trigault ñaõ ñöôïc caùc nhaø truyeàn giaùo ôû Trung Hoa sao cheùp vaø chuyeàn tay nhau söû duïng cho ñeán theá kyû 18, 19.

Vieäc La-tinh hoùa tieáng Nhaät vaø tieáng Hoa nhö vöøa noùi treân cho thaáy raèng trong theá kyû 17 voán ñaõ coù khuynh höôùng duøng maãu töï La-tinh phieân aâm moät soá tieáng chaâu AÙ. Raát coù theå laø coâng vieäc naøy cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo ôû Nhaät vaø Trung Hoa ñaõ coù aûnh höôûng nhaát ñònh ñeán coâng trình La-tinh hoùa tieáng Vieät.

Nhöõng cuoán töø ñieån Boà-Hoa, Hoa-Boà cuûa Ricci vaø Ruggieri khieán ta lieân töôûng ñeán nhöõng cuoán töø ñieån BoàAnnam, Annam-Boà cuûa caùc oâng Amaral vaø Barbosa. Lieäu nhöõng cuoán “Caùch xöng toäi, xeùt mình” vaø Töø ñieån La-BoàNhaät coù aûnh höôûng gì ñeán nhöõng cuoán “Pheùp giaûng taùm ngaøy” vaø Töø ñieån Vieät-Boà-La hay khoâng?

Vaøo theá kyû 17, nhöõng ñòa ñieåm nhö Goa, Macao voán laø nôi döøng chaân, lieân laïc, taäp trung, xuaát phaùt cuûa soá ñoâng caùc nhaø truyeàn giaùo. Tuy hoaït ñoäng cuûa hoï coù tính caùch ñoäc laäp cho töøng giaùo ñoaøn, coù tính ñaëc thuø caù nhaân, nhöng hoï laïi thoáng nhaát chaët cheõ veà tinh thaàn vaø ñöôøng loái. Do ñoù, nhöõng saùch baùo, tö lieäu quan troïng chaéc chaén phaûi ñöôïc truyeàn thoâng cho nhau ñeå nghieân cöùu, hoïc taäp.

Vì vaäy, neáu cho raèng vieäc cheá taùc chöõ Quoác ngöõ ôû Vieät Nam coù chòu aûnh höôûng vieäc La-tinh hoùa chöõ Nhaät, chöõ Hoa thì cuõng laø ñieàu hoaøn toaøn hôïp lyù.

112

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

c. Caùc nhaø truyeàn giaùo vaø nguoàn goác chöõ Quoác ngöõ Söï khôûi ñaàu cuûa chöõ Quoác ngöõ gaén lieàn vôùi söï truyeàn giaùo ôû Vieät Nam. Vì vaäy, muoán tìm hieåu tieán trình hình thaønh cuûa chöõ Quoác ngöõ, caàn phaûi chuù yù ñeán caùc moác thôøi gian ñaùnh daáu tieán trình truyeàn ñaïo Kitoâ taïi Vieät Nam. Naêm 1615 laø naêm Buzomi ñaõ ñeán Vieät Nam, ñöôïc caùc söû gia cho laø naêm chaéc chaén nhaát ñaùnh daáu vieäc truyeàn ñaïo Kitoâ baét ñaàu ôû Ñaøng Trong. Tuy nhieân, tröôùc naêm naøy cuõng ñaõ coù nhieàu ngöôøi phöông Taây ñeán truyeàn ñaïo hay buoân baùn, tuy khoâng oà aït vaø khoâng löu laïi daáu veát gì noåi baät, nhöng chaéc chaén laø coù. Vaäy lieäu nhöõng ngöôøi phöông Taây ñeán sôùm naøy coù lieân quan gì ñeán vieäc phieân aâm tieáng Vieät hay khoâng?

Saùch Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc (Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn bieân soaïn, Toå Bieân dòch Vieän Söû Hoïc, Haø Noäi, Taäp XVI, trang 1514) daãn nguoàn tö lieäu khoâng chính thöùc1 cho raèng vaøo thaùng 3 naêm 1533 coù moät ngöôøi Taây Döông teân laø I-neâ-xu leùn luùt ñeán xaõ Ninh Cöôøng, xaõ Quaàn Anh (huyeän Nam Chaân) vaø xaõ Traø Luõ (huyeän Giao Thuûy), nay ñeàu thuoäc tænh Nam Ñònh, ngaám ngaàm truyeàn ñaïo Gia-toâ.2 I-neâ-xu, hay theo Vieät Nam söû löôïc cuûa Traàn Troïng Kim laø I-neâ-khu, lieäu coù phaûi laø phieân aâm töø chöõ Ignacio hay khoâng? Vaø neáu ñuùng vaäy thì lieäu Ignacio coù phaûi 1

2

Saùch naøy goïi laø “daõ luïc”, cuõng töông töï nhö “daõ söû”, laø nhöõng thoâng tin ñöôïc löu truyeàn trong daân gian nhöng khoâng coù cöù lieäu xaùc thöïc nhö nhöõng ñieàu ñöôïc ghi trong chính söû.

Boä söû vöøa daãn treân goïi ñaïo naøy laø “taû ñaïo”.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

113

chính laø Martinode Loyola, moät nhaø truyeàn giaùo ngöôøi Taây Ban Nha maø theo Nguyeãn Hoàng (Lòch söû Truyeàn giaùo ôû Vieät Nam, Quyeån I, Hieän Taïi, Saøi Goøn 1959, trang 27) thì ñaõ töøng ôû AÙo Moân naêm 1583 laøm Tu vieän tröôûng Doøng Phanxicoâ ôû Malasca, coù laàn ñaõ gheù qua ñòa phaän nhaø Leâ, naêm 1583 veà chaâu AÂu xin Giaùo Hoaøng Greâgoârioâ XIII vaø vua Philippheâ II phaùi ngöôøi sang truyeàn giaùo cho Vieät Nam hay khoâng?

Roài theo Joao de Baros, Asia, Decada II, quyeån II, Lisbonna, 1787, trang 178, thì naêm 1523 coù moät ngöôøi Boà teân Duarte Coelho ñeán Vieät Nam. Luùc aáy ñang coù loaïn nhaø Maïc neân Duarte Coelho khoâng gaëp ñöôïc vua Leâ, ñeán naêm 1524 ñaønh quay veà nöôùc, ñeå laïi taïi vuøng bieån Vieät Nam moät caây thaùnh giaù.

Naêm 1556, coù moät ngöôøi Boà khaùc teân Fernaõo Mendez Pinto ñeán Vieät Nam, gaëp caây thaùnh giaù noùi treân taïi Cuø lao Chaøm.

Döôùi ñôøi Leâ Anh Toâng (1556-1573), coù vò quan lôùn (coù ngöôøi noùi laø hoï Ñoã) döïng caây thaùnh giaù, bò nhieàu ngöôøi xuùc phaïm vaø caùc ngöôøi aáy bò tröøng phaït laï luøng. Vaäy haún laø phaûi coù moät cuoäc truyeàn giaùo ñaõ tieán haønh hoài cuoái theá kyû 16, cho neân môùi coù nhaø hoï Ñoã soát saéng döïng caây thaùnh giaù. Ñaàu naêm 1573, Vua Leâ Theá Toâng (1573-1599) leân ngoâi nhoû tuoåi, coù baø chò goïi laø Baø Chuùa Cheøm nhieáp chaùnh. Baø naøy sai söù ñeán gaëp Giaùm muïc Carneiro ôû AÙo Moân ñeå xin cho ngöôøi ñeán Vieät Nam truyeàn giaùo. Nhöng phaùi ñoaøn do

114

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Diego Oropesa caàm ñaàu khoâng ñeán ñòa phaän cuûa vua Leâ maø ñeán ñòa phaän thuoäc nhaø Maïc.

Naêm 1589, Baø Chuùa Cheøm laïi xin Giaùm muïc Carneiro cho ngöôøi ñeán truyeàn giaùo. Laàn naøy, nhöõng ngöôøi ñöôïc göûi sang laø Alfonsa da Costa vaø Joaõo Gon Salvez de Saõ, ñeán Thanh Hoùa ñöôïc Baø Chuùa Cheøm tieáp ñoùn noàng haäu.

Naêm 1590, Pedro Ordonez de Cevallos ñeán cöûa Raïng.

Ngaøy 24 thaùng 12 naêm aáy, oâng ñöôïc vua Leâ Theá Toâng tieáp. OÂng ñaõ gaëp Baø Chuùa Cheøm. Naêm 1615, khi veà nöôùc oâng cho xuaát baûn cuoán du kyù nhan ñeà “Historia y Viage del Mondo” taïi Madrid. Trong ñoù oâng coù keå laïi moái tình ñôn phöông maø baø Chuùa Cheøm daønh cho oâng, ñaõ ñeà nghò cuøng oâng keát hoân vaø oâng neâu lyù do tu haønh ñeå töø khöôùc.

Nhöng oâng ñaõ thuyeát phuïc ñöôïc Baø Chuùa theo ñaïo Kitoâ vôùi teân ñaïo laø Maria Fluor, hay laø Coâng chuùa Mai Hoa. Naêm 1631, trong cuoán du kyù nhan ñeà “Du kyù veà Taân Giaùo ñoaøn Doøng Teân ôû Ñaøng Trong”, xuaát baûn ôû Roâma, Christoforo Borri ñaû kích maïnh meõ noäi dung cuoán du kyù treân cuûa Ordonez de Cevallos, cho raèng trong ñoù ñaày nhöõng chuyeän hoang ñöôøng, keå caû moái tình thô moäng laãn vieäc theo ñaïo cuûa Baø Chuùa Cheøm.1 Moät caùch khaùch quan theo tinh thaàn söû hoïc thì coøn phaûi nghieân cöùu laïi noäi dung du kyù cuûa Cevallos vaø lôøi pheâ phaùn cuûa Borri. Tuy nhieân, qua ñoù coù theå thaáy ñöôïc moät ñieàu chaéc chaén laø vaøo cuoái theá kyû 16 ñaõ coù nhieàu nhaø truyeàn giaùo ngöôøi Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha ñeán Vieät Nam. Vaøo thôøi ñieåm aáy, nhaø 1

Cuoán du kyù cuûa Borri chuùng toâi ñaõ phieân dòch cho Vieän khoa hoïc xaõ hoäi vaøo naêm 1978.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

115

Maïc ñang chieám cöù vuøng cöïc Baéc, vua Leâ chuùa Trònh cai trò töø Thanh Hoùa ñeán Ngheä Tónh, coøn chuùa Nguyeãn thì huøng cöù töø Thuaän Hoùa trôû vaøo Nam. Trong ñòa phaän nhaø Maïc, naêm 1583, theo yeâu caàu cuûa Maïc Maäu Hôïp, moät phaùi ñoaøn giaùo só Taây Ban Nha do Diego Oropesa daãn ñaàu ñöôïc göûi sang, goàm caùc oâng Bartolome Ruis, Pedro Ortiz vaø Franoisco de Montilla. Ngoaøi ra coøn coù boán trôï giaùo thaùp tuøng caùc giaùo só Phanxicoâ treân laø Cristobal Gomez, Diego Jinenez, Francisco Villorimo vaø Manuel Santiago. Phaùi ñoaøn ñeán gaàn cöûa Caám, nay laø Haûi Phoøng, roài ñeán yeát kieán vua Maïc nhöng khoâng ñi ñöôøng boä maø ñi thuyeàn, khoâng may gaëp baõo toá troâi giaït ra ñaûo Haûi Nam, roài ñaønh thaát voïng quay veà nöôùc.

Naêm 1584, Quiz cuøng moät phaùi ñoaøn khaùc trôû laïi Vieät Nam. Laàn naøy oâng cuøng caùc ñoàng söï noã löïc hoïc tieáng Vieät.

Nhöng ñeán naêm 1586, vì hai theá löïc Boà Ñaøo Nha vaø Taây Ban Nha kình choáng nhau neân ngöôøi Taây Ban Nha laø Ruiz bò truïc xuaát.

Treân laõnh thoå cuûa chuùa Nguyeãn, vaøo cuoái theá kyû 16 khoâng coù ngöôøi Taây Ban Nha thuoäc Doøng Phanxicoâ ñeán truyeàn ñaïo, maø laø ngöôøi Taây Ban Nha thuoäc Doøng Ñaminh. Ñòa ñieåm quan troïng maø hoï ñeán laø Caàn Cao thuoäc Haø Tieân. Ñoù laø caùc oâng Juan Maldonat vaø Pedro de la Bastida. Vuøng ñaát treân khi aáy coøn thuoäc Chaân Laïp vaø hoï ñeán ñoù laàn ñaàu coi nhö thaát baïi vì bò baïc ñaõi ñeán ñoä coù ngöôøi ñaõ bò ñoå maùu.

Soá nhaø truyeàn giaùo doøng Ñaminh naêm 1595 ñeán cöûa Haøn cuõng khoâng hoaït ñoäng höõu hieäu laém, vì hoï laø ngöôøi

116

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Taây Ban Nha neân coù leõ ñaõ bò theá löïc Boà Ñaøo Nha aùp ñaûo.

Toùm laïi, trong theá kyû 16, hoaït ñoäng truyeàn giaùo xem nhö chöa coù keát quaû gì khaû quan, nhöng veà maët phieân aâm tieáng Vieät, raát coù theå ñaõ coù söï khôûi ñaàu qua caùc giaùo ñoaøn ôû töøng thôøi kyø trong caùc khu vöïc khaùc nhau cuûa nhaø Maïc, vua Leâ chuùa Trònh vaø nhaø Nguyeãn.

Chuùng ta caàn ghi nhaän ñieàu aáy khi tìm hieåu veà söï khôûi ñaàu cuûa chöõ Quoác ngöõ, veà thôøi ñieåm ra ñôøi vaø boái caûnh phoâi thai cuûa noù. Thaät ra, cho ñeán nay caùc nhaø söû hoïc vaãn chöa theå ñöa ra ñöôïc caâu traû lôøi chính xaùc cho caùc vaán ñeà vöøa neâu. Nhöng vaán ñeà quan troïng khoâng naèm ôû choã giaûi ñaùp ñöôïc caùc thaéc maéc aáy maø laø ôû vieäc nghieân cöùu chính baûn thaân chöõ Quoác ngöõ. Vì vaäy, chuùng ta khoâng theå döøng laïi khi vaáp phaûi nhöõng vaán ñeà toàn taïi, maø caàn phaûi tieáp tuïc nghieân cöùu tieán trình hình thaønh cuûa chöõ Quoác ngöõ töø thôøi ñieåm ñaàu theá kyû 17 trôû veà sau.

Caùc nhaø truyeàn giaùo chaâu AÂu coù theå ñaõ ñeán Vieät Nam sôùm nhaát laø khoaûng naêm 1533 vaø muoän nhaát laø naêm 1632. Bôûi vì naêm 1632 laø naêm Gaspar Do Amaral vieát baûn töôøng trình “Annua de Reino de Annam” trong ñoù coù ñöa vaøo treân 300 töø Vieät söû duïng gaàn gioáng heät nhö ngaøy nay. Ngöôøi ta cho raèng vaøo thôøi ñieåm naøy chöõ Quoác ngöõ ñaõ qua khoûi chaëng ñöôøng phoâi thai, ñaõ hình thaønh moät caùch töông ñoái oån ñònh. Noùi caùch khaùc, chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñöôïc cheá taùc trong khoaûng töø naêm 1533 cho ñeán tröôùc naêm 1632, vaø cho ñeán naêm naøy thì coù theå xem nhö töông ñoái thaønh hình.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

117

Vaø trong khoaûng thôøi gian vöøa noùi ñoù, naêm 1615 noåi baät leân nhö moät moác thôøi gian khôûi ñaàu ñaëc bieät maø chuùng ta coù theå döïa vaøo ñoù ñeå laøm saùng toû phaàn naøo nhöõng aån soá coøn bao phuû chung quanh vaán ñeà khôûi nguyeân cuûa chöõ Quoác ngöõ.

d. Caùc nhaø truyeàn giaùo giai ñoaïn 1615-1632 Theo caùc phieáu taøi lieäu löu tröõ cuûa Doøng Teân, töø naêm 1615 ñeán 1618, chuùng ta ñeám ñöôïc 10 nhaø truyeàn giaùo ñaõ ñeán Ñaøng Trong, phaân boå theo caùc quoác tòch nhö sau: – Naêm ngöôøi Boà Ñaøo Nha: Diego Carvalho (Beà Treân, ñeán naêm 1615, rôøi ñi naêm 1616, maát naêm 1624); Antonio Diaz (phuï taù, ñeán naêm 1615, rôøi ñi naêm 1619, maát naêm 1639); Andrea Fernandez (phuï taù, ñeán naêm 1616, rôøi ñi naêm 1624); Francesco de Pina (phuï taù, noåi danh ñaàu tieân veà tieáng Vieät, ñeán naêm 1617); Francesco Barreto (phuï taù, ñeán naêm 1617).

– Hai ngöôøi YÙ: Francesco Buzomi (Beà Treân, ñeán naêm 1615, maát naêm 1625); Christoforo Borri (phuï taù, laø ngöôøi ñaàu tieân vieát du kyù veà Ñaøng Trong, ñeán naêm 1618, rôøi ñi naêm 1621).

– Ba ngöôøi Nhaät: Pedre Marquez (Beà Treân, ñeán naêm 1613, rôøi ñi naêm 1627); Giuseppe (phuï taù, ñeán naêm 1615, rôøi ñi naêm 1639); Paulo (phuï taù, ñeán naêm 1615, rôøi ñi naêm 1624).

Veà nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác vöøa keå treân, chuùng ta neân löu yù nhieàu ñeán nhöõng ngöôøi YÙ vaø Boà Ñaøo Nha. Tuy nhieân,

118

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

nhöõng ngöôøi Nhaät cuõng khoâng haún ñaõ keùm phaàn quan troïng vì trong ñoù coù oâng Marquez laø Beà Treân, cuõng nhö moái quan heä coù theå coù giöõa vieäc La-tinh hoaù chöõ Nhaät vaø söï hình thaønh chöõ Quoác ngöõ nhö ta ñaõ coù dòp ñeà caäp ñeán.

Chöa thaáy söï xuaát hieän cuûa nhöõng ngöôøi Phaùp. Vaø neáu so vôùi theá kyû 16 thì nhöõng ngöôøi Taây Ban Nha giöõ vai troø quan troïng ôû caû Ñaøng Trong laãn Ñaøng Ngoaøi. Ñeán naêm 1622, töø Macao göûi ñeán Ñaøng Trong 4 nhaø truyeàn giaùo nöõa goàm moät ngöôøi YÙ laø Giovani de Leira, moät ngöôøi Nhaät laø Romano Niti, hai ngöôøi Boà Ñaøo Nha laø Emmanuel Borges vaø Emanuel Fernandez.

Naêm 1624 ñaùnh daáu moät chuyeån bieán quan troïng trong giai ñoaïn 1615-1632, vôùi moät phaùi ñoaøn huøng haäu ñöôïc göûi ñeán Ñaøng Trong ñeå taêng cöôøng cho caùc phaùi ñoaøn ñaõ keå treân. Phaùi ñoaøn môùi goàm moät ngöôøi Phaùp laø Alexandre de Rhodes, moät ngöôøi YÙ laø Hieromimo Majorica, boán ngöôøi Boà Ñaøo Nha laø G. de Mattos, A. de Fontes, Gaspar Luis vaø M. Ribero.

Noåi baät leân trong phaùi ñoaøn naøy laø Alexandre de Rhodes (Ñôø Roát) vaø oâng vua chöõ Noâm ñaïo Majorica.

Naêm 1628 laïi coù theâm moät phaùi ñoaøn quan troïng ñeán Ñaøng Trong, goàm moät ngöôøi Boà Ñaøo Nha laø Gaspar de Amaral cuøng vôùi 2 ngöôøi Nhaät goác Boà Ñaøo Nha laø Michael Machi vaø Matthias Machide.

Tính chaát quan troïng cuûa phaùi ñoaøn naøy ñöôïc xaùc ñònh vì coù söï hieän dieän cuûa Amaral, ngöôøi maø sau naøy seõ cuøng vôùi A. Barbosa soaïn hai cuoán töø ñieån Annam-Boà vaø Boà-

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

119

Annam, böôùc khôûi ñaàu ñeå chuaån bò cho söï ra ñôøi cuoán Töø ñieån Vieät-Boà-La cuûa Ñôø Roát.

Khi nghieân cöùu giai ñoaïn 1615-1632, chuùng ta thaáy noåi leân moät soá ñaëc ñieåm sau ñaây: 1. Caùc taøi lieäu cho thaáy roõ reät veà vieäc caùc nhaø truyeàn giaùo ñeán Vieät Nam töø naêm 1615 vaø ñaõ noã löïc hoïc hoûi tieáng Vieät cuõng nhö coù nhöõng coá gaéng trong vieäc phieân aâm tieáng Vieät baèng tieáng La-tinh. Tuy nhieân, taát caû nhöõng vieäc naøy chaéc chaén ñaõ coù söï chuaån bò phoâi thai ít nhieàu töø tröôùc naêm 1615.

2. Moâi tröôøng xuaát phaùt cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo trong giai ñoaïn naøy laø AÙo Moân, vaø trong haàu heát caùc phaùi ñoaøn ñeàu coù ít nhieàu ngöôøi Nhaät. Vì leõ ñoù, chuùng ta coù theå ñaët ra vaán ñeà aûnh höôûng cuûa vieäc La-tinh hoaù tieáng Nhaät vaø tieáng Hoa ñoái vôùi söï hình thaønh chöõ Quoác ngöõ cuûa Vieät Nam. Ñaëc bieät, vai troø thoâng ngoân trong giai ñoaïn naøy thöôøng do nhöõng ngöôøi Nhaät ñaõ töøng soáng laâu ôû Ñaøng Trong, nhaát laø taïi Hoäi An, ñaûm nhieäm.

3. Hoäi An coù phaàn naøo ñoù gioáng vôùi Cuø lao Phoá sau naøy ôû mieàn Nam. Vaøo thôøi ñoù, Hoäi An laø nôi tuï taäp mua baùn saàm uaát, laø cöûa bieån haøng ñaàu trong maáy chuïc cöûa bieån cuûa Vieät Nam xeùt veà vieäc coù nhieàu ngöôøi ngoaïi quoác lui tôùi. Taïi Hoäi An coù nhöõng khu daønh rieâng cho ngöôøi Hoa, ngöôøi Nhaät, maø ngöôøi caàm ñaàu chính quyeàn ñeàu laø do chuùa Nguyeãn boå nhieäm. Neáu AÙo Moân laø nôi döøng chaân ñaàu tieân ñeå caùc nhaø truyeàn

120

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ giaùo trao ñoåi kinh nghieäm vaø hoïc ngoân ngöõ phong tuïc caùc nöôùc hoï seõ ñeán, thì Hoäi An laø nôi hoï thöôøng cö truù tröôùc tieân ñeå hoïc hoûi theâm nhöõng gì caàn bieát veà ngöôøi baûn xöù, nhaát laø hoïc hoûi theâm tieáng Vieät.

Francesco de Pina, ngöôøi ñöôïc söû ghi nhaän laø noåi danh veà tieáng Vieät, thoaït tieân ñaõ laøm vieäc ôû Hoäi An. Trong saùch “Lòch söû chöõ Quoác ngöõ” (Ra Khôi xuaát baûn, Saøi Goøn, 1972, trang 22-23), Ñoã Quang Chính coù ñeà caäp ñeán cuoán saùch giaùo lyù baèng chöõ Noâm cuûa Ñaøng Trong, ñöôïc soaïn taïi Hoäi An. Raát tieác laø ngaøy nay ta khoâng coøn tìm ñöôïc taùc phaåm naøy. Noù ra ñôøi naêm 1620, vaäy coù theå noùi laø coå nhaát trong soá caùc baûn vaên Noâm Ñaïo. Cuõng coù theå taùc phaåm naøy vaãn giaùn tieáp toàn taïi qua vieäc ñöôïc söû duïng vaøo nhöõng cuoán giaùo lyù sau naøy cuûa Ñôø Roát, Majorica, Pigneau de Beùhaine vaø Taberd. Coù 2 taøi lieäu chöùng minh laø taùc phaåm naøy ñaõ töøng hieän höõu, ñoù laø Annua de Cochinchina do anna de 1620, do Joaõo Roin vieát taïi AÙo Moân ngaøy 20-11-1621, vaø Coeincienensis Misionis Annuae Litterae, anni 1620 do Gaspar Luis vieát taïi AÙo Moân ngaøy 12-12-1648.

ñ. Caùc nhaø truyeàn giaùo giai ñoaïn 1632-1648 Giai ñoaïn naøy cho thaáy chöõ Quoác ngöõ phaùt trieån lan roäng ôû Ñaøng Ngoaøi. Vaøo theá kyû 16, Ñaøng Ngoaøi coù nhieàu nhaø truyeàn giaùo hôn Ñaøng Trong. Cho ñeán 3 thaäp nieân ñaàu theá kyû 17 thì Ñaøng Trong laïi coù nhieàu nhaø truyeàn giaùo hôn. Roài sau ñoù, Ñaøng Ngoaøi trôû laïi ñoùn tieáp caùc giaùo

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

121

ñoaøn. Trong soá ñoù, naêm 1636 coù moät nhaân vaät heä troïng laø Antonio Barbosa.

Khoaûng thôøi gian 1640-1642 trong soá caùc nhaø truyeàn giaùo ñeán Ñaøng Ngoaøi coù 4 ngöôøi Boà Ñaøo Nha laø Thomas Rodriguez, M. Monteiro, P. Alberto vaø M. Cardeso; moät ngöôøi YÙ laø Paola Calopresi vaø moät ngöôøi Thuïy Só laø Onuphre Borges.

Naêm 1646 laïi coù theâm 3 ngöôøi Boà Ñaøo Nha laø G. Cabral, Fr. Rangel, Fr. Fighara, vaø 3 ngöôøi YÙ laø Fr. Montescoli, St. Torente, Philippo Marini.

Trong caùc phaùi ñoaøn treân, ñieàu ñaùng löu yù laø coù theâm ngöôøi Thuïy Só, vaø ñaëc bieät laø söï hieän dieän cuûa Marini, taùc giaû quyeån Du kyù veà caùc Giaùo ñoaøn Ñaøng Ngoaøi.1

e. Caùc nhaø truyeàn giaùo giai ñoaïn 1651-1659 Giai ñoaïn naøy ñöôïc ñaùnh daáu tröôùc tieân bôûi coâng trình cuûa Ñôø Roát laø cuoán Töø ñieån Vieät-Boà-La vaø cuoán Pheùp giaûng taùm ngaøy (1651); cuoái cuøng laø böùc thö cuûa Igesico Vaên Tín, böùc thö Bentoâ Thieän göûi cho Marini ngaøy 2510-1659, vaø taäp Lòch söû nöôùc Annam cuûa Bentoâ Thieän (1659).

g. Khaûo saùt chöõ Quoác ngöõ qua caùc giai ñoaïn Trong caùc phaàn treân, ñeå khaûo saùt söï hình thaønh cuûa chöõ Quoác ngöõ, chuùng ta ñaõ tìm hieåu ñoäi nguõ caùc nhaø truyeàn 1

Quyeån naøy chuùng toâi vaø oâng Leâ vaên Ngoân ñaõ dòch cho Ban ngoân ngöõ cuûa oâng Hoà Leâ naêm 1980 vaø phaàn veà Laøo naêm 1982.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

122

giaùo ñeán Vieät Nam töø naêm 1533 ñeán 1648, cuõng nhö xaùc ñònh söï tröôûng thaønh cuûa chöõ Quoác ngöõ vôùi coâng trình cuûa Ñôø Roát vaø hai ngöôøi Vieät quan troïng trong tieán trình hình thaønh chöõ Quoác ngöõ.

Döôùi ñaây seõ khaûo saùt nhöõng baûn vieát tay hieän coøn giöõ ñöôïc ñeå tìm nhöõng daáu veát maø caùc taùc giaû ñaõ löu laïi cho thaáy vieäc cheá taùc chöõ Quoác ngöõ ñaõ dieãn ra nhö theá naøo.

1. Chöõ Quoác ngöõ naêm 1620 a. Annua de Cochinchina do anno de 1620

Taøi lieäu vieát tay thöù nhaát laø Annua de Cochinchina do anno de 1620, Pera N. Muy Edo em Christo Pe Mutio Vitelleschi Preposito Geral da Compa de Jegu (Arsi. Jap. Sin: 72 I Via) do Joaõn Roiz vieát ngaøy 20-11-1621 baèng tieáng Boà Ñaøo Nha, 30 trang, khoå 14x22cm, töø Macao göûi veà Roâma cho Beà Treân Caû laø M. Vitelleschi.

Trong taøi lieäu naøy thaáy xuaát hieän caùc chöõ phieân aâm nhö: Ca cham (nöôùc Man), ungne (tr. 2), sinoa, un sai, annam (tr. 5), on truõ, fai foù (tr. 12), ban co, bonzo tu bun (tr. 17).

Nhaän xeùt

1.

Caùc chöõ naøy khoâng do taùc giaû baûn phuùc trình taïo ra, cuõng khoâng do caùc baùo caùo ngöôøi khaùc göûi cho oâng, ñeàu laø nhöõng chöõ ñaõ ñöôïc duøng töø tröôùc cho ñeán naêm aáy.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu 2.

123

Trong caùc kyù hieäu phieân aâm chæ thaáy aûnh höôûng cuûa Boà Ñaøo Nha vaø YÙ, chöa thaáy söï xuaát hieän aûnh höôûng cuûa caùc ngoaïi ngöõ khaùc.

b. Cochncinensis Missionis annuae litterae, anni 1620

Taøi lieäu vieát tay thöù hai laø “Cochncinensis Missionis annuae litterae, anni 1620 (Arsi, Jap. Sin. 71. f, 23-27) do Gaspar Luis vieát baèng tieáng La-tinh, 10 trang, khoå 12x14cm, töø Macao göûi veà Roâma cho Beà Treân Caû laø M. Vitelleschi.

Trong taøi lieäu naøy thaáy xuaát hieän raûi raùc nhöõng chöõ phieân aâm nhö: saya, on trum (tr. 24), ban coù, ban coâ, pullo cambi (tr. 25) v.v…

Nhaän xeùt

1.

Daïng chöõ Quoác ngöõ trong caû 2 taøi lieäu noùi chung khaù gioáng nhau. Coù moät soá dò bieät nhoû phaùt xuaát töø kyù hieäu Boà Ñaøo Nha, thí duï nhö: sai (Roiz) vaø says (Luie), banco (Rois) vaø ban coù, ban coâ (Luis)...

2.

Caùc kyù hieäu söû duïng trong phuùc trình ñeàu ñaõ ñöôïc coâng chuùng chaáp nhaän vaøo thôøi ñieåm aáy neân taùc giaû phuùc trình chæ laøm coâng vieäc khaùch quan ghi cheùp chöù khoâng cheá taùc.

3.

Caàn löu yù laø cuõng cuûa Gaspar Luis coù moät taøi lieäu vieát tay ñeà ngaøy 17-12-1621, ñöôïc dòch töø tieáng YÙ sang tieáng Phaùp vaø xuaát baûn naêm 1628, nhöng khoâng roõ ban ñaàu taùc giaû ñaõ vieát

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

124

baèng tieáng gì. Trong baûn in tieáng Phaùp coù hai chöõ laï laø thay vì ca cham laïi ghi laø cacian (loái phaùt aâm YÙ), vaø focisaus coù nghóa laø phuø thuûy saõi. Chöõ fo ci ôû ñaây raát laï!

4.

Chuùng toâi khoâng ñaùnh giaù cao taøi lieäu phieân dòch naøy, vì sôï nhöõng sai leäch coù theå coù trong vieäc sao cheùp, phieân dòch.

2. Chöõ Quoác ngöõ naêm 1621 Taøi lieäu cuûa Christofori B. Borri vieát tay naêm 1621, aán haønh naêm 1631, nhan ñeà tieáng YÙ laø Relatione della nuova Missione Della P.P. Della Compagnia di Giesu al Regno della Cocincina, acritta dal medaima compagnia che fu uno de primi Ch’entrorono in detto Regno, Roma 1631.

Naêm 1931, trong Bulletin des Amis du vieux Hue, 18 Annee, No 3-4, Juillet-Deùcembre, Bonifacy coù ñaêng baûn dòch ra tieáng Phaùp cuûa taøi lieäu naøy.

Naêm 1977, chuùng toâi coù söû duïng baûn tieáng Phaùp ñeå dòch sang tieáng Vieät. Ñeán naêm 1980, khi tìm ñöôïc phoùng aûnh baûn tieáng YÙ, chuùng toâi coù ñoái chieáu laïi vaø thaáy baûn dòch tieáng Phaùp cuûa Bonifacy toû ra raát chính xaùc.

Trong cuoán du kyù naøy cuûa Borri thaáy xuaát hieän moät soá chöõ quoác ngöõ nhö: Annam, coci, cocin, cauchina (baûn tieáng Phaùp tr. 5, 6), quiguin, cacciam, pallucambi, renran (tr. 8), caøn, ghoo, giacca (tr. 17), champa (tr. 91), on saij (tr. 112), nuoeeman (tr. 132), xaca (tr. 201), omgne (tr.

219).

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

125

Nhaän xeùt

1.

Borri söû duïng soá löôïng lôùn töø quoác ngöõ ñeå chæ caùc vaät thoâng thöôøng, teân ngöôøi, teân ñaát.

2.

Töø cuûa oâng duøng naëng veà caùch phaùt aâm theo YÙ nhö: coci, cocia, ciampe, Tunchim, ghoo, nhöng cuõng coù nhöõng töø kyù aâm theo tieáng Boà Ñaøo Nha nhö cauchina, chiam, saye, chiu... Laïi coù nhöõng töø phaùt aâm theo caùch naøo cuõng ñöôïc, nhö ren moi, can, sayo, ña den, luùt, nöôùc mon...

3.

Vì sao Borri laø ngöôøi YÙ maø duøng nhieàu töø ghi aâm theo tieáng Boà Ñaøo Nha? Coù theå laø do tieáng Boà Ñaøo Nha vaøo thôøi ñoù coù aûnh höôûng quoác teá khaù lôùn. Ñieàu naøy ñaëc bieät theå hieän roõ vì ñeán naêm 1631 ñaõ coù thoùi quen nghieâng veà tieáng Boà Ñaøo Nha ñeå ghi aâm nhaân danh, ñòa danh, nhaát laø ôû Ñaøng Trong. Nhö vaäy, thôøi aáy Borri ñöông nhieân cuõng chaáp nhaän theo quaùn leä.

4.

OÂng Thanh Laõng ñaõ ñeám ñöôïc trong baûn dòch cuûa Bonifacy coù ñeán 94 töø quoác ngöõ, vaø trong moät taøi lieäu vieát tay, oâng vieát: “Coù raát nhieàu chöõ mang hình thöùc heät nhö ngaøy nay. Thí duï: tui, bieát, Macao, moïi, caøn.v.v…

5.

Veà maët ngöõ aâm vaø töï daïng, coù nhieàu chöõ Borri khoâng ñaùnh daáu. Trong heä thoáng kyù hieäu veà thanh maø hieän nay ta goïi laø 6 daáu gioïng, döôøng nhö Borri coù khuynh höôùng duøng nhieàu caùc daáu naëng (moïi), daáu huyeàn (daø deøn lut).

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

126

Hôn nöõa, coøn thaáy raát nhieàu choã duøng chöõ thay daáu, nhö: doij, mocaij, on saij. ÔÛ ñaây, chöõ j hình nhö ñöôïc duøng ñeå chæ daáu saéc. Chuùng toâi seõ xeùt ñeán vaán ñeà naøy trong moät phaàn sau, khi baøn veà kyõ thuaät phieân aâm cuûa chöõ Quoác ngöõ.

3. Chöõ Quoác ngöõ naêm 1625 Trong böùc thö vieát tay ñeà ngaøy 16-6-1625, löu tröõ taïi Arsi, Jap, Sin. 68, do Ñôø Roát vieát töø Ñaøng Trong göûi cho Phoù Beà Treân ôû Macao, coù maáy chöõ quoác ngöõ ñieån hình nhö: Cochinchina, Ainaõo, Tunquin, Macao (tr. 1), Tunquin, (Tunq) uin (tr.2).

Nhaän xeùt

1.

Trong caùch ghi aâm ñaõ thaáy coù aûnh höôûng cuûa tieáng Phaùp nhö: quin  kin, quim  kim. Loái phaùt aâm naøy töông ñöông vôùi cuûa Ñoâng Kinh (Ñaøng Ngoaøi). Ñieàu naøy chöùng minh tieáng Vieät hai mieàn thoáng nhaát, vì khi vieát Ñôø Roát ñang ôû Ñaøng Trong.

2.

Caùc chöõ Cochinchina, Ainaõo mang daáu veát tieáng Boà Ñaøo Nha. Ñieàu naøy chöùng toû cho ñeán 1625, aûnh höôûng tieáng Boà Ñaøo Nha giöõ vai troø chuû ñaïo trong caùch phieân aâm cuûa chöõ Quoác ngöõ, keå caû döôùi ngoøi buùt cuûa moät ngöôøi Phaùp nhö Ñôø Roát.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

127

4. Chöõ Quoác ngöõ naêm 1626 Chuùng ta seõ khaûo saùt 3 taøi lieäu sau ñaây: a. Taøi lieäu 1

Cocinoinae Nissionis annuae Litterae, anni 1625, ad E.P.N. Mutium Vitelleechium Sccietatis Jesu Proepositum Gencralem (Arsi. Jap. Sin, 71), ñöôïc soaïn baèng tieáng Latinh, vaøo ngaøy 1-1-1626 Gaspar Luis töø nöôùc Man göûi cho Beà Treân Caû M. Vitelleschi taïi Roâma.

Trong phuùc trình daøi 30 trang maø soá trang ñaùnh tieáp theo caùc phuùc trình khaùc neân ngay phaàn I ñaõ ghi 57/1 vaø 57/2.v.v… coù nhöõng chöõ Quoác ngöõ nhö: fay feù (57/2), Sinoa (58/1), Cambogiam (59/2), Dính Cham (61/1), nöôùc Man, Ram (64/2), Xa cam (69/1), Turon (70/1).v.v…

Nhaän xeùt

1.

Taùc giaû ñaõ duøng caùc kyù hieäu Latinh, nhö Cocincinae, Cambogine, Cambogiam, Ciampae, Caciani.

2.

Taùc giaû cuõng duøng kyù hieäu tieáng Boà Ñaøo Nha cho ñaïi ña soá töø quoác ngöõ ñöôïc duøng, nhö Sinoa, Cacham, Pullocambi, qui nhin, Ondelim, Turon.v.v...

3.

So vôùi caùc taøi lieäu cuûa chính taùc giaû ñaõ vieát naêm 1621 daãn treân thì caùch duøng töø ôû ñaây coù tieán boä hôn, nhö: ungue (1621)  unghe (1626).

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

128 4.

Ngoaøi ra, caùc töø khaùc vaãn ñöôïc duøng kieân ñònh theo quaùn leä, nghóa laø thoáng nhaát theo aâm Boà Ñaøo Nha.

b. Taøi lieäu 2

Annua da Missaõo de Annam, a que vulgarum te chamaõo cochine Vina; pa ver No Muj Rde Pe Geùral. Mutia Vitelleschi. Arsi. Jap. Sin. 72 cuûa Antonio de Fontes vieát ngaøy 1-1-1626. Taùc giaû ñeán Vieät Nam cuøng luùc vôùi Ñôø Roát vaø cuøng oâng naøy ñeán hoïc tieáng Vieät vôùi Pina ôû Keû Chaøm.

Baûn phuùc trình naøy vieát taïi Fai Fo, daøi 4 trang, trong ñoù coù moät soá chöõ Quoác ngöõ nhö: Annam, Quin hin, Camboja, Manila, Dig Cham, Faifo.v.v...

Nhaän xeùt

1.

Phaàn tröôùc cuûa baûn phuùc trình coù neùt chöõ khaùc khoâng bieát cuûa ai, nghi laø ngöôøi thö kyù cuûa Fontes. Phaàn sau ñuùng laø do oâng vieát, vì coù chöõ kyù cuûa oâng.

2.

Veà hình thöùc kyù hieäu thì noùi chung caû hai phaàn ñeàu thoáng nhaát theo quaùn leä. Nhieàu chöõ khi duøng laëp laïi ñöôïc vieát gioáng nhau. Thí duï nhö chöõ Cochinchina ñöôïc duøng 9 laàn, ñeàu vieát gioáng nhö nhau.

3.

Trong taøi lieäu naøy, laàn ñaàu tieân teân xöù Ñaøng Trong ñöôïc ghi laø Cachim (chöõ m) chöù khoâng phaûi laø Cochin (chöõ n).

4.

Kyù hieäu (~) ñoïc gioïng muõi coù tính quoác teá veà

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

129

ngöõ aâm, neân chöõ dóg xöa coù giaù trò nhö chöõ dinh ngaøy nay.

5.

Chöõ nuoùc man xuaát hieän 5 laàn gioáng nhau, coù daáu saéc. Tröôùc kia thöôøng ghi chöõ naøy laø “nuoc man” khoâng coù daáu saéc.

6.

Nhìn chung thì caùch phieân aâm vaãn giöõ theo quaùn leä. Ñaëc bieät trong phuùc trình naøy coù theâm maáy töø môùi nhö: onghe (tröôùc laø un gue, ungbe), nhít, khaâu... Nhöng baûn thaân caùc töø môùi naøy cuõng chöùng toû tính thoáng nhaát theo kyù hieäu Boà Ñaøo Nha ñaõ trôû thaønh thoùi quen.

7.

Keå caû maáy chöõ ghi dò bieät cuõng noùi leân söï thoáng nhaát theo kyù hieäu thaønh taäp tuïc. Ñoù laø Tonouim thay vì Tunquim, Cochinchina thay vì Cocinchina.

8.

Taùc giaû ghi Dinh Cham hay Dóg cham maø khoâng ghi nhö tröôùc laø Ca Cham. Nhöng caû hai caùch ñeàu laø theo tieáng Boà Ñaøo Nha.

9.

Theo tieáng Boà Ñaøo Nha thì “d” phaùt aâm nhö “j” cuûa Phaùp chöù khoâng nhö “d” cuûa Latinh, YÙ, Phaùp. Vì vaäy ngöôøi Boà ñoïc chöõ Deus nhö tieáng Latinh ñoïc Jeus. Cho neân thôøi xöa ôû nöôùc ta phieân aâm chöõ Deus ra laø “Chuùa Deâu”, thöôøng gaëp trong caùc kinh coå mieàn Baéc.

10.

Taøi lieäu cuûa Fontes cho thaáy laø kyù hieäu tieáng Boà Ñaøo Nha chaúng nhöõng ñöôïc thoáng nhaát duy

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

130

trì maø coøn ñöôïc tieáp tuïc baûo veä. Coù söï tieán boä töø do döï, vaån ñuïc ñeán goïn gheû, trong saùng, nhö töø ungue ñeán onghe.

11.

Heä thoáng “saùu daáu” daàn daàn ñöôïc aùp duïng vaøo chöõ Quoác ngöõ, vôùi daáu saéc ñöôïc duøng sôùm nhaát.

Thí duï: Nuoùc man, ben daù, nhít.

12.

Caùc teân ngöôøi, teân ñaát hay ngheà nghieäp thöôøng ñöôïc vieát dính lieàn nhau vaø ít löu taâm ñaùnh daáu, nhö: Onsai, Fayfo, Ondedoc.v.v… Nhöõng tieáng thöôøng duøng ñöôïc ghi roõ raøng hôn, nhö Nhít La Khaáu.

13.

Daáu saéc trong chöõ “nhít” khaùc daáu chaám (·) treân chöõ “i”, daáu ( â) ñöôïc ghi treân chöõ a laøm cho “aâ” khaùc vôùi “a”, roài laïi theâm daáu saéc caïnh daáu ( â), nhö trong chöõ “khaáu”.

14.

Ngaøy nay, khi ghi tieáng Vieät cho ngöôøi nöôùc ngoaøi ñoïc ta vaãn thöôøng loaïi boû caùc daáu thanh vì bieát raèng hoï khoâng hieåu ñöôïc nhöõng daáu aáy.

Vaäy maø hôn 350 naêm tröôùc taùc giaû ñaõ caån thaän duøng caùc daáu nhö vaäy. Ñieàu ñoù khieán ta coù theå tin laø töø thôøi aáy heä thoáng daáu thanh ñaõ khaù thoâng duïng.

c. Taøi lieäu 3

Ac Fadre Putio Vitelleschi Prep to Geral da Compa de Jesus. Arsi, Jap. Sin. 68 F, 28/1-29/2 (2a, Via) ñöôïc vieát bôûi Francesco Buzomi ngaøy 13-9-1926, göûi cho Beà Treân

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

131

Caû M. Vitelleschi, daøi 4 trang, thuaät laïi cuoäc tranh luaän veà vieäc dòch chöõ Deus trong tieáng La-tinh, chaúng haïn nhö dòch laø Thöôïng ñeá (Xaùn Tí), Thieân chuû (Thieân chu), Ngoïc hoaøng (Ngooïc huaân).

Buzomi laø nhaân vaät quan troïng ñeán ôû Ñaøng Trong töø naêm 1615 ñeán 1639, noåi danh thoâng thaïo tieáng Vieät.

Trong taøi lieäu naøy coù nhöõng chöõ Quoác ngöõ nhö: Fai foù, Tunquino, Cauchinohina, Champaù, Xaùn Tí, Thieân Chu, Thieân chuû, Ngoïc huan.

Nhaän xeùt

1.

Heä thoáng kyù hieäu phieân aâm trong taøi lieäu naøy theo haún caùch Boà Ñaøo Nha, maëc daàu ngöôøi vieát phuùc trình laø moät ngöôøi YÙ ñaõ ñeán Vieät Nam töø naêm 1615.

2.

Coù veû nhö ngöôøi YÙ thieân veà caùch vieát Quoác ngöõ theo loái taùch rôøi töøng tieáng. Chaúng haïn nhö trong cuoán du kyù daãn treân cuûa Borri coù 2 caâu veà vuï ngöôøi ta dieãn dòch ngaïo ngheã Buzomi: “Con gno o muoân tiom laom Hos la om chi am” vaø “Nuon Gau dau Christian chiam”. Trong taøi lieäu naøy ta ñoïc caùch ngöõ caùc töø: Xaùn tí, Thieân chu.v.v…

3.

Qua taøi lieäu cuûa Buzomi, chuùng ta coù theå nghi ngôø laø chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñöôïc hình thaønh ñeán moät möùc ñoä naøo ñoù, keå caû caùc daáu thanh, töø tröôùc naêm 1615. Trong khi Gaspa Luis hay

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

132

Christoforo Borri vaãn coøn söû duïng caùc daáu thanh chöa nhaát quaùn thì Antonio de Fontes ñaõ vieát moät caùch saùng toû hôn, nhö: Nhít la khaáu, khaáu la nhít...

4.

Buzomi duøng caùc daáu thanh saéc vaø ngaõ coù veû döùt khoaùt nhö: xaùn, tí, chuõ...

5.

Vì chöa tìm ñöôïc taøi lieäu cuï theå chöùng minh veà chöõ Quoác ngöõ ôû giai ñoaïn tröôùc naêm 1615, neân chuùng toâi taïm thôøi laáy naêm naøy laøm moác khôûi ñaàu. Nhöng veà maët caûm tính, chuùng toâi raát nghi ngôø laø vieäc cheá taùc chöõ Quoác ngöõ chaúng nhöõng coù theå baét ñaàu ngay töø sau naêm 1533 maø coøn raát coù theå ñaõ khaù phaùt trieån vaøo cuoái theá kyû 16. Roài töø naêm 1615, caùc nhaø truyeàn giaùo ñeán sau ñaõ ruùt kinh nghieäm, theâm bôùt, kieän toaøn daàn daàn trong qui moâ aên nhòp vôùi söï truyeàn giaùo coù toå chöùc qui cuû, oà aït hôn so vôùi cuoái theá kyû 16. Tuy nhieân, caàn phaûi coù ñöôïc nhöõng chöùng cöù xaùc thöïc tröôùc khi nhaän xeùt naøy coù theå ñöôïc chính thöùc thöøa nhaän.

5. Chöõ Quoác ngöõ naêm 1631-1632 Chuùng ta seõ söû duïng 3 taøi lieäu sau ñaây: a. Taøi lieäu 1

Ñaây laø moät laù thö cuûa Alexandre De Rhodes vieát tay ñeà ngaøy 16-1-1631, daøi gaàn 4 trang, göûi cho Phoù Beà Treân Doøng Teân ngöôøi Boà Ñaøo Nha taïi Roâma, töôøng thuaät sinh

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

133

hoaït cuûa oâng ôû Ñaøng Trong töø thaùng 3 naêm 1627 ñeán thaùng 5 naêm 1630. Nhan ñeà taøi lieäu laø: Ao Padre Muno Mascareubac Assistente de Portugal da Compa de Jesus.

Arsi. Jap. Sin.80 J, 15/1 – 16/2 (2a Via).

Trong taøi lieäu naøy coù nhöõng chöõ Quoác ngöõ nhö: ai naõo, Thin huõa, cochinchina, Tomquin, Cochim China...

Nhaän xeùt

1.

Caùc töø söû duïng trong taøi lieäu naøy ñeàu ñaõ ñöôïc caùc taøi lieäu trình baøy ôû treân duøng roài, chæ coù moät töø môùi xuaát hieän laø Thin huõa (Thanh Hoùa).

2.

Maëc duø phong phuù taøi naêng vaø saùng kieán, Ñôø Roát vaãn toû ra kheùp mình theo quaùn leä töø tröôùc ñeå laïi. Nhöng laém luùc oâng cuõng bieåu loä saùng kieán cuûa mình nhö trong caùch phieân aâm “Ñoâng Kinh” baèng “Tomquin”, “Thanh Hoùa” baèng “Thin huõa”. Söï kieän Ñôø Roát deø daët tuaân theo quaùn leä cho thaáy laø heä thoáng kyù aâm Boà Ñaøo Nha coù aûnh höôûng raát lôùn ñoái vôùi Quoác ngöõ thôøi phoâi thai.

b. Taøi lieäu 2

Taøi lieäu do Ñôø Roát vieát tay baèng tieáng La-tinh vaøo thaùng 5-1631, nhan ñeà: “Laitium Missionis Tunquinensie a 1627”, taøng tröõ ôû Real Academia de la Historia de Madrid, Jesuitas Legaje Fase 6, daøi hôn 2 trang, khoå 16x23cm.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

134

Trong taøi lieäu naøy coù maáy chöõ Quoác ngöõ nhö sau: Sinoa, Anna, Sai, Mia, Bo chi nuõ, Gue anuõ.

Nhaän xeùt

1.

Ñeán naêm 1631 maø Ñôø Roát vieát nhö theá naøy thì quaû thöïc veà trình ñoä Quoác ngöõ oâng coøn keùm Buzimi. Qua moät tö lieäu treân, ta thaáy töø Borri ñeán Buzomi ñeàu söû duïng toát caùc daáu thanh vaø loái vieát caùch ngöõ.

2.

Khoâng hieåu vì sao taùc giaû laïi vieát hai ñòa danh Boá Chính vaø Ngheä An thaønh tieáng La-tinh laø Bo chi nuõ vaø Gue anuõ.

c. Taøi lieäu 3

Annua do reino de Annam Anno de 1632 pera o Pe Andre Palmeiro da Compa de Jesu, Visitados das Provincias de Japan e China, Arsi. Jap. Sin. 852, cuûa Gaspar d’Amaral, chia laøm 3 phaàn. Trong ñoù ta gaëp moät soá löôïng chöõ quoác ngöõ khaù lôùn maø ñieån hình laø caùc chöõ: ñang tlaõo, ñaøng ngoaøy, ñaøng tleân, thaêaïn hoaù, ou thuïi, ou ngheø, nhaø phuû, Ñöùc Laõo, Chuùa, saõy naõy, Thíc ca, saõy, Thanh hoaê.

Nhaän xeùt

1.

Gaspar d’Amaral ñoùng vai troø quan troïng trong lòch söû chöõ Quoác ngöõ. OÂng ñeán Ñaøng Ngoaøi naêm 1629, song chæ ôû ñaây 7 thaùng, vì thaùng 5-1630 oâng bò truïc xuaát veà Macao. Naêm 1631, oâng trôû laïi Ñaøng Ngoaøi, ôû ñaây treân döôùi 7 naêm roài veà Macao. Naêm 1645, oâng bò cheát ñuoái vaøo

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

135

ngaøy 23-12 treân ñöôøng vöôït bieån töø Macao ñeán Ñaøng Ngoaøi.

2.

Trong soá taøi lieäu coù ñöôïc töø tröôùc ñeán nay, chöa taøi lieäu naøo coù nhieàu chöõ Quoác ngöõ nhö taøi lieäu naøy. Coù ñeán gaàn 400 chöõ.

3.

Chöõ Quoác ngöõ cuûa Amaral tuaân thuû nghieâm ngaët vôùi quaùn leä theo caùch kyù aâm tieáng Boà Ñaøo Nha vaø vieát taùch rôøi töøng tieáng roõ reät, cuõng nhö duøng caùc daáu thanh phong phuù hôn so vôùi caùc taøi lieäu tröôùc.

4.

Soá löôïng chöõ Quoác ngöõ xuaát hieän nhieàu trong taøi lieäu naøy khieán ngöôøi ta coù theå ngôø raèng Amaral laø taùc giaû cuûa Töø ñieån Annam-Boà, moät cuoán töø ñieån hieän khoâng coøn tìm thaáy nhöng raát coù theå ñaõ ñöôïc söû duïng ñöa vaøo trong moät töø ñieån ra ñôøi sau noù, nhö Töø ñieån Vieät-Boà-La cuûa Ñôø Roát chaúng haïn. Phaûi chaêng Ñôø Roát chæ theâm vaøo phaàn tieáng La-tinh vaø môû roäng cuoán töø ñieån cuûa Amaral, töông töï nhö Taberd ñaõ laøm vôùi töø ñieån cuûa Pigneau de Beùhaine maø ta seõ xeùt ñeán ôû moät phaàn sau.

6. Chöõ Quoác ngöõ naêm 1636-1637 Chuùng ta seõ khaûo saùt chöõ Quoác ngöõ ôû giai ñoaïn naøy qua caùc taøi lieäu hieän coù sau ñaây: a. Taøi lieäu 1

Baûn thaûo cuoán Tunchinensis Historiee Libri duo (Arsi, J.S. 83, 84) do Ñôø Roát soaïn naêm 1636, goàm 124 trang khoå

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

136

14x24cm. Trong baûn thaûo naøy coù moät soá chöõ Quoác ngöõ nhö: Kim, Lau Tu, Chuùa Canh, nuan, batmin, Thicca, Lautu, Gio (Quyeån I); Chuùa Canh, Che bich, bochin, Phuchen (Quyeån II).

Nhaän xeùt

1.

Chöõ Quoác ngöõ cuûa Ñôø Roát naêm 1636 neáu so saùnh vôùi chöõ Quoác ngöõ cuõng cuûa chính oâng trong caùc baûn tieáng YÙ (1650), tieáng Phaùp (1651) vaø tieáng La-tinh (1652) cuûa cuøng taøi lieäu naøy, chuùng ta thaáy coù nhieàu chöõ gioáng nhau maø cuõng coù nhieàu chöõ khaùc nhau. Thí duï: 1636: Kin  1650: Chin  1651: Quin  1652: Quin 1636: uuan  1650: Vuan  1651: Vvan  1652: Vuan 1636: sai vai  1650: say vay  1651: saj saj  1652: sai vai

2.

Ñôø Roát khi thì vieát caùch ngöõ (rôøi töøng tieáng), khi thì khoâng vieát caùch ngöõ caùc ñòa danh, nhaân danh nhö: Thanh do, Kiemthöông, Thinh hoa.v.v…

3.

Cho ñeán naêm 1636 maø chöõ Quoác ngöõ cuûa Ñôø Roát nhö theá naøy, neáu so saùnh vôùi chöõ Quoác ngöõ cuûa Amaral ñaõ daãn treân, ta caøng nghi ngôø laø chính Ñôø Roát ñaõ san ñònh töø ñieån cuûa Amaral thaønh töø ñieån cuûa oâng. Maëc daàu oâng vaãn tuaân thuû nghieâm ngaët vôùi quaùn leä kyù aâm theo tieáng Boà Ñaøo Nha,

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

137

vaãn söû duïng caùc daáu thanh, nhöng khi phaân tích chöõ Quoác ngöõ cuûa oâng naêm 1636, chuùng ta thaáy chöa coù söï döùt khoaùt vaø nhaát quaùn trong caùch duøng. b. Taøi lieäu 2:

Relacam dos catequis tas da Christam dade de Tumk. e seu modo de proceder pera o Pe Manuel Dias, Visitador de Jappaõo e China, do Gaspar d’ Amaral vieát taïi Keû Chôï ngaøy 25-3-1637, löu tröõ taïi Real Academia de la Historia de Madrid, Jeùsuitas, Legajo 21 bis, F. 16, 31-37r.

Baûn phuùc trình naøy daøi 13 trang, khoå 13x21cm, coù nhöõng chöõ Quoác ngöõ ñieån hình nhö: thaày, nhin, Ngheä an, laïy, buøi, thaùng, coåu, thaøn, ñaøng ngoaøi, giaø, Keû chôï.v.v...

Nhaän xeùt

a. Ñeán naêm 1637, chöõ Quoác ngöõ cuûa Amaral thöïc khaû quan. Coù nhieàu chöõ caùch ñaây treân 3 theá kyû maø gioáng heät ngaøy nay, nhö: thaày, Keû chôï, giaø, thaùng.v.v... b. Caùch phieân aâm vaãn tuaân thuû theo tieáng Boà Ñaøo Nha laø chính. c. Neáu so saùnh chöõ Quoác ngöõ naêm 1636 cuûa Ñôø Roát trong taøi lieäu ñaõ daãn treân vôùi chöõ Quoác ngöõ naêm 1637 cuûa Amaral trong taøi lieäu naøy, ta thaáy trình ñoä Quoác ngöõ cuûa Ñôø Roát coù veû nhö keùm xa Amaral.

7. Chöõ Quoác ngöõ naêm 1644-1648 Veà chöõ Quoác ngöõ trong giai ñoaïn naøy, chuùng ta seõ khaûo saùt nhöõng taøi lieäu sau ñaây:

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

138 a. Taøi lieäu 1

Relacaõo do glorioso Martirio de Andre Cathequista Protomartir de Cochinchina alan ceado, e degolado em Cachaõo noa 26 de Julho de 1644 tende de Idale dezanove annos, do Ñôø Roát vieát baèng tieáng Boà Ñaøo Nha vaøo ngaøy 1-8-1664, moät tuaàn sau khi Thaày Giaûng Anreâ Phuù Yeân töû ñaïo, ñöôïc taøng tröõ taïi R.A.H.M. J.L. 21 Bis. Taøi lieäu goàm 16 trang khoå 11x21cm. Trong ñoù coù moät soá chöõ Quoác ngöõ nhö: nghóa, cuõ, Chuùa Jesu, cho, den, het, hoy, cho den, blon, doy.

Nhaän xeùt

1.

Neáu so saùnh chöõ Quoác ngöõ naêm 1644 vôùi chöõ Quoác ngöõ cuûa chính oâng hoài maáy naêm veà tröôùc thì thaáy laø coù tieán boä. Nhöng neáu so saùnh vôùi chöõ Quoác ngöõ cuûa Buzomi hay Amaral vaøo naêm naøy thì chöõ Quoác ngöõ cuûa Ñôø Roát laïi quaù keùm.

2.

Ta thaáy coù veû nhö Ñôø Roát chöa hoaëc khoâng söû duïng caùc daáu thanh nhö Amaral. Coù chöõ ñöôïc vieát ñuû daáu roõ raøng, nhö “Chuùa”, nhöng laïi coù nhieàu chöõ hoaøn toaøn khoâng daáu. Thaät khoù hieåu khi so saùnh trình ñoä chöõ Quoác ngöõ cuûa oâng ôû ñaây vôùi Töø ñieån Vieät-Boà-La noåi tieáng maø oâng laø soaïn giaû.

b. Taøi lieäu 2:

Manoscritto, em que se prou a, que a forma do Bauptisma pronunciada em lingoa Annamica he verdadeira, löu tröõ laïi Arsi, J.S. 80, goàm 8 trang khoå 17x27cm, vieát baèng

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

139

tieáng Boà Ñaøo Nha. Taøi lieäu naøy laø moät bieân baûn hoäi nghò veà moâ thöùc röûa toäi cuûa 35 giaùo só Doøng Teân naêm 1645 taïi AÙo Moân. Phaàn cuoái taøi lieäu töø trang 38r ñeán 38v ghi danh saùch nhöõng ngöôøi tham döï baèng tieáng La-tinh.

Veà taùc giaû bieân baûn naøy, theo Ñoã Quang Chính (saùch ñaõ daãn, trang 70) thì trang ñaàu töùc trang 35r laø do G. F. de Marini vieát, vì luùc aáy Marini chöa raønh tieáng Vieät.

Marini sinh taïi YÙ naêm 1608, hoaït ñoäng ôû Ñaøng Ngoaøi töø naêm 1647 ñeán 1658. Naêm 1671, oâng töø AÙo Moân theo moät phaùi ñoaøn ñeán Ñaøng Ngoaøi, bò tuø ôû ñoù 6 thaùng roài trôû veà AÙo Moân. Naêm 1673, oâng trôû laïi Ñaøng Ngoaøi, laïi bò toáng giam 6 thaùng nöõa taïi ñoù. Sau ñoù oâng trôû veà vaø maát taïi AÙo Moân vaøo ngaøy 17-7-1682.

Trong phaàn sau cuûa bieân baûn, coù nhöõng caâu vaø chöõ Quoác ngöõ nhö: Tau röõa maài nhaân danh Cha, uaø Con, uaø Spirito santo. Tau laïy teân Chuùa, toát teân, toát danh, toát tieáng. Voâ danh caét ma, caét xaùc, Blai coù ba hoàn baõy uía, Chuùa blôy ba ngoây nhaân danh.v.v...

Nhaän xeùt

1.

Ñeán 1645, daïng chöõ Quoác ngöõ nhö theá naøy vaãn laø tuaân theo quaùn leä phieân aâm theo caùch Boà Ñaøo Nha, ñaëc bieät ñaõ vieát rôøi töøng tieáng moät caùch oån ñònh vaø söû duïng ñuùng nhieàu daáu thanh.

2.

Neân löu yù laø trong 35 giaùo só tham döï hoäi nghò thì haàu heát ñeàu nhaát trí vôùi moâ thöùc röûa toäi, tröø 2

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

140

oâng trung laäp vaø Ñôø Roát vôùi Saccanus choáng ñoái hoaøn toaøn. ÔÛ ñaây khoâng baøn ñeán vaán ñeà Ñôø Roát choáng ñoái noäi dung moâ thöùc nhö theá naøo, chæ ñaët nghi vaán laø lieäu oâng coù choáng ñoái daïng chöõ Quoác ngöõ ñöôïc duøng trong vieäc trình baøy moâ thöùc hay khoâng?

3.

c.

Ñeán giai ñoaïn naøy, ta thaáy daáu phaåy ( , ) ñaõ ñöôïc duøng giöõa caùc chöõ trong caâu, nhö “toát teân, toát danh, toát tieáng...”. Daáu ( Ê) xöa nay laø daáu ( â ), chaúng haïn nhö nhö: caét ma  caát ma, caét xaùc  caát xaùc... Ñieàu naøy hôi khoù hieåu, vì chöõ Quoác ngöõ thôøi ñoù ñaõ thaáy duøng daáu ( â ) nhö trong nhöõng chöõ: nhaân, maài... Phaûi chaêng do coù söï phaùt aâm sai bieät neân môùi phieân aâm khaùc nhau nhö vaäy?

Taøi lieäu 3

Taøi lieäu vieát tay cuûa Alexandre de Rhodes taïi Masassar ngaøy 4-6-1647, nhan ñeà: Alexandri Rhodes eø Societate Jeau terra marique deceõ annoruõ Itinerarmium, taøng tröõ taïi Arsi, J.S. 69.

Taøi lieäu naøy vieát baèng tieáng La-tinh, khoå 14,5x27cm, khoâng roõ goàm maáy chöông, nhöng theo Ñoã Quang Chính (saùch ñaõ daãn, trang 48) thì coù 61 chöông.

Theo taùc giaû thì taøi lieäu naøy keå laïi “cuoäc haønh trình 10 naêm treân boä döôùi bieån cuûa oâng, töø naêm 1640-1646 vaø töø naêm 1645-1649, ñi töø AÙo Moân ñeán Ñaøng Trong vaø töø AÙo Moân veà Roâma.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

141

Trong taøi lieäu naøy coù moät soá chöõ quoác ngöõ nhö: On ghe bo, halam, benda, Nambinh, Nuoc Man, bau beo, bo chinh, cu nghe bo...

Nhaän xeùt

1.

OÂng Ñoã Quang Chính (saùch ñaõ daãn, trang 49) cho raèng chöõ Quoác ngöõ cuûa Ñôø Roát trong taøi lieäu naøy khaù “luoäm thuoäm”, vaø neâu ra nghi vaán laø vì sao moät ngöôøi coù khaû naêng soaïn ñöôïc quyeån Töø ñieån Vieät-Boà-La xuaát baûn naêm 1651 maø vaøo thôøi ñieåm 1647 laïi vaãn söû duïng chöõ Quoác ngöõ khoâng daáu moät caùch “luoäm thuoäm” nhö vaäy.

2.

Chuùng toâi khoâng coù yù beânh vöïc cho Ñôø Roát, nhöng ôû ñaây thöû ñaët ra moät giaû thuyeát laø: Phaûi chaêng vì vieát chöõ Quoác ngöõ xen laãn trong moät quyeån saùch tieáng La-tinh vaø chæ daønh cho ngöôøi chaâu AÂu ñoïc neân Ñôø Roát ñaõ coá yù loaïi boû caùc daáu thanh cuûa tieáng Vieät ñi? Chuùng toâi seõ baøn laïi veà Ñôø Roát khi xeùt veà chöõ Quoác ngöõ giai ñoaïn 1651-1659.

d. Taøi lieäu 4

Circa fornam Baptismi Annamico Idiomate, prolatam taøng tröõ ôû Arsi. J.S. 80, goàm 8 trang khoå 16x29cm, soaïn thaûo naêm 1648, baøn veà moâ thöùc röûa toäi baèng “thoå ngöõ Annam”. Noäi dung cuõng lieân quan ñeán moâ thöùc röûa toäi soaïn baèng tieáng La-tinh traû lôøi cho giaùo só Sebastiaõo de Jonaya. Khoâng roõ taùc giaû taøi lieäu naøy laø ai vaø ñaõ vieát ra ôû ñaâu.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

142

Ñaëc bieät laø töø tôø 78r coù chöõ Noâm ghi teân 14 ngöôøi Vieät nhaát trí veà moâ thöùc röûa toäi naêm 1645. Beân caïnh coù ghi chöõ Quoác ngöõ vaø chöõ La-tinh. Trong taøi lieäu coù nhöõng caâu vaø chöõ Quoác ngöõ nhö: Nhôn danh Cha, uaø Con, uaø Spirito Santo. Ñöùc Chuùa Blôøy sinh ra chính ñôùng thieân thaàn laø cuoác Ñöùc Chuùa Blôøy...

Rieâng phaàn ghi teân 14 giaùo daân baèng ba thöù chöõ, ta thaáy chöõ Quoác ngöõ ñöôïc vieát ñieån hình nhö sau: “...toây laø an re sen cuõ nghi ðaäi – toây laø Ben toø uan trieãn cuõ nghi ðaäi.v.v...”

Nhaän xeùt

1.

Caùch ghi aâm vaãn tuaân theo quaùn leä tieáng Boà Ñaøo Nha laø chính. Caùc daáu thanh ñöôïc söû duïng nhieàu.

2.

Kyù hieäu “ð” ñöôïc duøng phieân aâm chöõ “v” ñoïc theo aâm Ñaøng Trong.

3.

Tuy vaãn coøn nhieàu phieàn toaùi nhöng ñeán cuoái giai ñoaïn naøy thì chöõ Quoác ngöõ ñaõ cho thaáy coù caáu truùc khaù oån ñònh.

8. Chöõ Quoác ngöõ naêm 1651 Chuùng ta seõ khaûo saùt 2 taøi lieäu sau ñaây cuûa Ñôø Roát, ñeàu ñöôïc in naêm 1651: 1.

Dictionarivm Annamatiovm, lvsitanvm et Latinvm, ope Sacras Congregatonis de Propaganda Fide in Lucem editvm ab Alexandre Rhodes eø Societate

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

143

Jesv, Ejusdemque Sacrae Congregatiomis Missionario Apostolico, Roma, 1651, in 40.

2.

Catheùcismus pro lis, qui volunt suscipere Baptismvum, in Octo dies diuisus, ope Sacrge Congregationis de Propaganda Fide in lucem editus, ab Alexandre Rhodes eø Societate Jesv, Ejusdemque Sacrae Congregatiomis Missionario Apostolico, Roma, 1651, in 40.

a. Töø ñieån Vieät-Boà-La vôùi tieáng Vieät theá kyû 17 – Trong phaàn daãn nhaäp cho baûn dòch cuoán töø ñieån naøy vaøo naêm 1979, chuùng toâi ñaõ coù nhieàu yù kieán nhaän xeùt veà Ñôø Roát vaø söï nghieäp cuûa oâng ñoái vôùi chöõ Quoác ngöõ. ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ ñeà caäp nhöõng gì lieân quan ñeán vaán ñeà chöõ Quoác ngöõ giai ñoaïn 1651 phaûn aùnh tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät theá kyû 17 maø thoâi. Coù moät soá ñieåm chuùng ta caàn löu yù nhö sau: 1.

Ñôø Roát ñeán Ñaøng Trong vaøo thaùng 12 naêm 1624, ñeán thaùng 7 naêm 1626 trôû veà AÙo Moân. OÂng laïi ñeán Ñaøng Ngoaøi vaøo thaùng 3 naêm 1627, ñeán thaùng 5 naêm 1630 thì bò truïc xuaát. Töø naêm 1630 ñeán 1640 oâng daïy thaàn hoïc ôû AÙo Moân. Töø naêm 1640 ñeán 1645 oâng sang truyeàn giaùo ôû Ñaøng Trong. Ñeán thaùng 7 naêm 1645, oâng rôøi Ñaøng Trong veà chaâu AÂu. Naêm 1654, oâng sang truyeàn giaùo ôû Ba Tö vaø qua ñôøi taïi ñoù ngaøy 5-11-1660.

144

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

2.

Nhö vaäy, Ñôø Roát ñaõ töøng soáng nhieàu ôû Ñaøng Trong laãn Ñaøng Ngoaøi, vaø do ñoù chöùng töø cuûa oâng veà tieáng Vieät thôøi aáy coù tính roäng khaép, phoå caäp. Thôøi gian oâng soaïn Töø ñieån Vieät-Boà-La coù theå laø khoaûng thôøi gian 10 naêm oâng daïy thaàn hoïc ôû AÙo Moân. Nôi ñaây, vaøo thôøi ñoù hai cuoán töø ñieån Annam-Boà-La cuûa Amaral vaø Boà-Annam cuûa Barbora vaãn coøn toàn taïi, vaø trong baøi töïa töø ñieån cuûa mình, Ñôø Roát cho bieát laø ñaõ söû duïng hai cuoán aáy trong vieäc bieân soaïn töø ñieån cuûa oâng.

3.

Töø naêm 1645 (naêm qua ñôøi cuûa Amaral) trôû veà tröôùc, ngöôøi ta thaáy Amaral toû ra raát gioûi tieáng Vieät hôn Ñôø Roát. Ñieàu naøy chuùng toâi ñaõ chöùng minh qua caùc taøi lieäu ñaõ daãn treân. Vì theá maø coù giaû thuyeát cho raèng Ñôø Roát ñaõ laáy Töø ñieån Annam-Boà-La (Dictionario Annam ta Portugueâs Latin) cuûa Amaral roài khai trieån qui moâ, roài theâm vaøo phaàn tieáng La-tinh. Nhöng khai trieån ñeán möùc naøo thì hieän giôø khoâng theå bieát ñöôïc, vì töø ñieån cuûa Amaral khoâng coøn nöõa neân khoâng theå ñoái chieáu, so saùnh ñöôïc. Coøn noùi Ñôø Roát theâm phaàn tieáng La-tinh laø theâm nhöõng gì? Vì baûn thaân töø ñieån cuûa Amaral ñaõ coù phaàn tieáng La-tinh nhö trong nhan ñeà ñaõ ghi. Hay cuõng laø vieäc khai trieån phaàn tieáng La-tinh saün coù naøy? Ñôø Roát coù cho bieát laø cuõng ñaõ duøng töø ñieån cuûa Barbosa maø nhan ñeà goác laø Dictinario Portugueâs Annamxita. Ñieàu ta caàn löu yù laø caû Amaral vaø Barbosa ñeàu

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

145

chæ ôû Ñaøng Ngoaøi maø thoâi. Amaral ôû Ñaøng Ngoaøi töø thaùng 10 naêm 1629 ñeán thaùng 5 naêm 1630, coøn Barbosa ôû Ñaøng Ngoaøi töø naêm 1636 ñeán naêm 1642. Söï kieän naøy coù haún phaûi coù aûnh höôûng ñeán tính phoå caäp trong hai cuoán töø ñieån cuûa hoï, vaø qua ñoù cuõng aûnh höôûng phaàn naøo ñeán töø ñieån cuûa Ñôø Roát.

4.

Nhieàu naêm tröôùc khi cuoán töø ñieån cuûa oâng ra ñôøi, Ñôø Roát ñaõ khaù noåi tieáng veà söï thoâng thaïo tieáng Vieät. OÂng cho bieát laø sau 4 thaùng hoïc tieáng Vieät ñaõ coù theå duøng noù ñeå giaûng ñaïo. Ñieàu ñaùng chuù yù laø, ban ñaàu oâng ñaõ coù hoïc tieáng Vieät vôùi Francesco de Pina töø naêm 1624. Francesco de Pina ñaõ noåi tieáng gioûi tieáng Vieät töø khi Ñôø Roát chöa bieát gì.

Coøn hai oâng Amaral vaø Barbosa maø Ñôø Roát söû duïng coâng trình thì trong bieân baûn moâ thöùc röûa toäi coù ghi chuù veà Amaral laø Peùritissimus Linguge (raát thaïo tieáng) vaø Barbosa laø Peritus Linguae (thaïo tieáng). Xeùt qua nhöõng ñieåm aáy, ta thaáy Ñôø Roát ñaõ thöøa höôûng ñöôïc nhieàu tinh hoa ñeå thaønh coâng trong töø ñieån cuûa oâng. Ñoù laø chöa keå ñeán voán ngoaïi ngöõ La, Hi, Boà, Nhaät vaø nhöõng kieán thöùc roäng raõi veà Vieät Nam hoïc maø caùc cuoán du kyù cuûa oâng laø baèng chöùng. Chính vì vaäy maø noäi dung töø ñieån cuûa oâng ngoaøi giaù trò ngoân ngöõ hoïc coøn mang tính chaát cuûa moät boä saùch baùch khoa. Maët khaùc, laø moät ngöôøi ham hoïc hoûi vaø caàu tieán, chaéc chaén Ñôø Roát trong luùc bieân soaïn töø ñieån khoâng

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

146

theå khoâng ñeán tham khaûo taïi Thö vieän ôû AÙo Moân, vaø vì theá chaéc chaén cuõng ñaõ töøng ñoïc qua nhöõng cuoán töø ñieån noåi tieáng ñöông thôøi nhö Töø ñieån La-Boà-Nhaät cuûa Didaco Collado (Boä Truyeàn giaùo xuaát baûn taïi Amcusu naêm 1595), baûn vieát tay Töø ñieån Boà-Hoa cuûa Ruggieri vaø Ricci (soaïn khoaûng 1584-1588), vaø cuoán AÂm vaän kinh cuûa Trigault. v.v... Nhöõng nguoàn tham khaûo naøy coù theå cho chuùng ta thaáy ñöôïc nhöõng giaù trò tieàm aån veà ngöõ hoïc trong Töø ñieån Vieät-Boà-La. 5.

Trong lôøi noùi ñaàu cuûa töø ñieån naøy, soaïn giaû cho bieát laø töø ñieån cuûa oâng coù theå coù taùc duïng ngoaøi phaïm vi nöôùc Vieät, vì luùc aáy tieáng Vieät ñöôïc söû duïng nhieàu ôû caùc nöôùc nhö Chaøm, Laøo, Xieâm, Chaân Laïp. Ñieàu naøy raát quan troïng ñoái vôùi chuû ñeà cuûa chuùng ta, vì noù chöùng minh cô baûn tính phoå caäp cuûa tieáng Vieät thôøi baáy giôø.

b. Khaûo saùt Töø ñieån Vieät-Boà-La – Veà noäi dung:

Noäi dung Töø ñieån Vieät-Boà-La trong laàn in naêm 1651 (laàn ñaàu tieân vaø duy nhaát), goàm coù: 1.

Thö cuûa Ñôø Roát göûi caùc Hoàng y thuoäc Thaùnh boä Truyeàn baù ñöùc tin

2.

Cuøng ñoäc giaû (Ad Lectorem)

3.

Ñoaûn luaän veà tieáng Annam hay Ñoâng Kinh (Linguao annamiticae seu Tvnchinensis brevis

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

147

declaratio). Ñoaûn luaän naøy laø moät taäp ngöõ phaùp tieáng Vieät, coù theå duøng ñeå daãn nhaäp cuoán töø ñieån hoaëc duøng nhö moät phaàn ñoäc laäp. Trong Vaên hoùa AÙ Chaâu soá 27 thaùng 1-1960 vaø trong Baùch khoa soá ra ngaøy 15-3-1960, oâng Nguyeãn Khaéc Xuyeân chöùng minh raèng ñoaûn luaän naøy laø moät taäp saùch ñoäc laäp. OÂng tröng daãn lôøi xaùc minh cuûa chính Ñôø Roát trong saùch “Nhöõng cuoäc haønh trình vaø truyeàn giaùo” (Divers Voyages et Missions) nhö sau: “Töø khi toâi trôû laïi AÂu chaâu, toâi ñaõ cho in taïi Roâma, do caùc vò taïi Boä Truyeàn giaùo, moät quyeån Töø ñieån Vieät Boà La, moät quyeån Vaên phaùp vaø moät quyeån Giaùo lyù…” (trang 74). Neáu ñaët trong toaøn boä quyeån töø ñieån thì phaàn ñoaûn luaän naøy coù theå ñöôïc xem nhö phaàn daãn nhaäp ngöõ phaùp ñeå ngöôøi söû duïng töø ñieån ñöôïc deã daøng hôn. Caùc giaùo só bieân soaïn töø ñieån sau Ñôø Roát nhö Taberd, Theurel, Gustave Hue, Goin cuõng coù thoùi quen laøm nhö vaäy. Nhöng neáu xem ñaây laø moät cuoán saùch ñoäc laäp thì khoâng haún laø voâ lyù. Ngoaøi lôøi xaùc minh treân cuûa chính taùc giaû, ngöôøi ta coøn bieát laø khi vaän ñoäng taøi chaùnh ñeå xuaát baûn saùch, taùc giaû ñaõ vaän ñoäng cho ba cuoán: Töø ñieån, Ngöõ phaùp vaø Giaùo lyù. Hôn nöõa, taäp ñoaûn luaän ñöôïc tính theo soá trang rieâng, coøn phaàn töø ñieån tính theo soá coät. Töø ñieån coù lôøi noùi ñaàu rieâng thì taäp ñoaûn luaän leõ ra cuõng phaûi coù phaàn nhaäp ngoân tröôùc khi ñeà caäp chính thöùc ngöõ phaùp. Song trong

148

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ thöïc teá thì trong laàn in thöù nhaát vaø duy nhaát, noù ñöôïc in chung vôùi cuoán töø ñieån. OÂng Xuyeân noùi: “Luùc thì noù ñoùng tröôùc, khi thì ñoùng sau cuoán Töø ñieån Vieät-Boà-La.” (Vaên hoaù AÙ Chaâu, saùch ñaõ daãn, trang 21) Theo chuùng toâi bieát thì töø ñieån aáy chæ in coù moät laàn duy nhaát naêm 1651. Trong laàn in naøy, ñoaûn luaän naèm tröôùc phaàn töø ñieån, coøn chuyeän ñoùng tröôùc hay ñoùng sau, e chæ laø vieäc laøm cuûa moät soá ñoäc giaû naøo ñoù ñoái vôùi cuoán saùch rieâng tö cuûa mình chöù khoâng phaûi do taùc giaû hay nhaø xuaát baûn thöïc hieän. Khi in chung nhö vaäy, coù leõ taùc giaû vöøa muoán daãn nhaäp cho cuoán töø ñieån, vöøa thuaän tieän cho vieäc aán loaùt, maëc duø duïng yù ban ñaàu cuûa taùc giaû khi soaïn caùc saùch cho kyø xuaát baûn ñoù coù theå laø daønh rieâng moät taäp saùch cho caùc nhaø truyeàn giaùo hoïc ngöõ phaùp, vaø moät ñeå tra töø ngöõ duøng khi rao giaûng giaùo lyù. Ñieàu quan troïng caàn chuù yù ôû ñaây laø taäp ñoaûn luaän naøy coù 31 trang, chia thaønh 8 chöông, ñeà caäp moät caùch roõ raøng nhöõng nguyeân taéc chi phoái caáu truùc tieáng Vieät, ñöa ra nhöõng thí duï cuï theå veà chöõ, vaàn, caùc daáu thanh, cho ñeán danh töø, ñaïi danh töø, ñoäng töø, cuù phaùp.v.v… Söï roõ raøng maïch laïc naøy cho chuùng ta thaáy raèng tieáng Vieät thôøi aáy trong toaøn quoác ñaõ laø moät thöù tieáng thoáng nhaát, coù quy taéc roõ reät.

4.

Phaàn noäi dung chính laø Töø ñieån Annam hay Ñoâng Kinh vôùi phaàn giaûi thích baèng tieáng Boà Ñaøo Nha vaø La-tinh. Phaàn naøy khoâng ñaùnh soá

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

149

trang maø ñaùnh soá coät, töø chöõ A ñeán chöõ Xuõ coù 900 coät. Tieáng Vieät vaø tieáng La-tinh in chöõ ñöùng, coøn tieáng Boà Ñaøo Nha in chöõ nghieâng.

5.

Phaàn cuoái saùch laø moät chæ muïc tieáng La-tinh (Index Latini fermonis), khoâng ñaùnh soá trang, cuõng khoâng ñaùnh soá coät, nhöng thöïc teá ñeám ñöôïc coù 180 trang. Phaàn chæ muïc naøy xeáp chung theo thöù töï baûng chöõ caùi taát caû nhöõng chöõ La-tinh xuaát hieän trong töø ñieån, töø chöõ Abacus ñeán chöõ Ziziplum, vôùi muïc ñích daønh cho nhöõng ngöôøi gioûi tieáng La-tinh coù theå duøng ñeå tra khaûo nhanh caùc muïc töø tieáng Vieät trong töø ñieån. Neáu chuùng ta söû duïng baûn chæ muïc naøy laøm moät baûng muïc töø La-tinh, roài tuaàn töï tra nghóa tieáng Vieät töông ñöông cuûa chuùng coù trong töø ñieån ñeå ñieàn vaøo, thì seõ coù ngay moät quyeån töø ñieån Latinh-Vieät chæ goàm toaøn nhöõng töø tieáng Vieät ñaõ coù töø theá kyû 17!

– Veà ngöõ aâm:

Töø ñieån cuûa Ñôø Roát ñöôïc ñaùnh giaù cao veà ngöõ aâm laø vì qua 10 naêm soáng ôû caû Ñaøng Trong vaø Ñaøng Ngoaøi oâng ñaõ tæ mæ ghi laïi caùch phaùt aâm tieáng Vieät töø gioïng noùi phoå thoâng, gioïng noùi thaønh thò cho ñeán gioïng noùi khaùc nhau ôû caùc ñòa phöông. Trong nhieàu taùc phaåm khaùc, keå caû cuoán Pheùp giaûng taùm ngaøy, Ñôø Roát chæ duøng moät caùch vieát cho moät caùch phaùt aâm naøo ñoù thoâi. Nhöng trong Töø ñieån VieätBoà-La, oâng ñaõ duøng heä thoáng aâm vò YÙ-Boà ñeå ghi aâm chính

150

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

thöùc tröôùc, roài phuï chuù theâm veà nhöõng caùch phaùt aâm khaùc coù theå coù. Chaúng haïn, khi xem chöõ Muaâi (coät 487) thì thaáy coù ghi theâm: “V. muoái” (V. = Vide = haõy xem), xem chöõ möaâng thì thaáy coù ghi theâm: “V. möông”, chöõ ruaät thaáy coù ghi theâm: “V. ruoät”; hoaëc nhö ôû chöõ ñaát thaáy ghi theâm: “Alii. ñeát” (ngöôøi khaùc ñoïc laø Ñeát).

Trong phaàn Ngöõ phaùp, Ñôø Roát vieát: “Trong töø ñieån chuùng toâi khoâng duøng chöõ “f” maø duøng chöõ “ph”, bôûi vì caùc saùch vôû tröôùc ñeàu duøng nhö vaäy.” (In dictionario non utemur littera F, sed PH quia libri iam conscripti sic usurpant.)

Veà maët ngöõ aâm, töø ñieån cuûa Ñôø Roát khoâng chæ cho ta bieát veà tieáng noùi ôû theá kyû 17, maø coøn laø tieáng noùi töø tröôùc theá kyû 17 nöõa. Qua cuoán töø ñieån naøy, chuùng ta coù theå bieát ñöôïc nhöõng caùch phaùt aâm sai bieät ôû caùc ñòa phöông ñeå phuïc vuï vieäc nghieân cöùu ngöõ aâm ñoàng ñaïi vaø xuyeân ñaïi.

– Veà ngöõ nghóa:

Töø ñieån cuûa Ñôø Roát cuõng chöùng minh tính phoå thoâng veà nghóa cuûa töø moät caùch roõ reät. Haàu heát nhöõng töø ñöôïc oâng lieät keâ ñeå giaûi thích ñeàu mang noäi dung maø ngöôøi Vieät ôû caùc ñòa phöông khaùc nhau ñeàu hieåu gioáng nhau. Cho ñeán ngaøy nay, sau hôn ba theá kyû maø ôû ba mieàn Baéc, Trung, Nam ngöôøi Vieät vaãn coøn hieåu ñöôïc ñaïi ña soá nhöõng töø ngöõ maø ngöôøi Vieät theá kyû 17 ñaõ hieåu gioáng nhau. Ñôø Roát khoâng chæ ñeà caäp rieâng ñeán nhöõng töø ngöõ cuûa giôùi trí thöùc Nho hoïc vôùi nhöõng töø nhö aâm döông, phuïc

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

151

hoàn... maø oâng coøn ghi nhaän caû nhöõng kieåu noùi raát bình daân, thuaàn Vieät. Chaúng haïn, khi xem ôû muïc töø “Noâm” (coät 568), chuùng ta thaáy oâng keå ra nhöõng caùch noùi nhö “noùi Noâm, noùi chöõ”, roài oâng laïi ñaûo ngöôïc nhöõng caùch noùi aáy.

Naèm saâu trong lôùp voû ngoân ngöõ cuûa töø ñieån Ñôø Roát laø nhöõng khaùi nieäm veà neàn vaên minh coå cuûa ta cuõng ñöôïc taùc giaû ghi nhaän raønh maïch. Thí duï, ôû muïc töø “thaùng”, taùc giaû ghi nhaän raèng töø thôøi coå toå tieân ngöôøi Vieät ñaõ bieát chia thaùng ra laøm thöôïng tuaàn, trung tuaàn vaø haï tuaàn, moãi tuaàn coù khoaûng 10 ngaøy, vaø nhö vaäy laø troïn moät thaùng aâm lòch. Chæ töø khi ngöôøi phöông Taây ñeán mang theo nhöõng khaùi nieäm cuûa hoï thì ngöôøi Vieät môùi chia thaùng thaønh 4 tuaàn, moãi tuaàn coù 7 ngaøy nhö ngaøy nay.

Nhö vaäy, veà maët ngöõ nghóa thì töø ñieån cuûa Ñôø Roát vöøa phaûn aùnh ngoân ngöõ, vöøa phaûn aùnh caû nhöõng taäp tuïc, quan ñieåm, khaùi nieäm veà ñôøi soáng tieàm aån trong tieáng noùi cuûa ngöôøi Vieät vaøo theá kyû 17. Chaúng haïn, ngöôøi duøng töø ñieån coù theå phaân tích, so saùnh hai töø bua (vua) vaø chuùa ñeå thaáy ñöôïc tính thoáng nhaát veà ngöõ nghóa cuûa hai töø aáy töø Ñaøng Trong ñeán Ñaøng Ngoaøi, nhöng ñoàng thôøi noäi dung cuûa hai muïc töø naøy cuõng cho ta bieát veà moät moâ hình cheá ñoä cai trò xöa nay hieám coù treân theá giôùi: Ñoù laø cheá ñoä vua Leâ buø nhìn vaø chuùa Trònh, chuùa Nguyeãn naém thöïc quyeàn ôû hai vuøng ñaát nöôùc.

Ngoân ngöõ quaù khöù cuûa moät daân toäc khoâng chæ löu laïi trong hình thöùc cuûa chöõ vieát, maø coøn tieàm aån trong nhöõng noäi dung ñöôïc chöõ vieát ghi cheùp laïi veà moïi khía caïnh ñôøi

152

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

soáng cuûa daân toäc ñoù. Vì theá, chöõ vieát coù theå vöøa thöïc hieän chöùc naêng baûo veä tieáng noùi vöøa ghi cheùp laïi vaên minh cuûa moät daân toäc. Chính töø ñieån cuûa Ñôø Roát ñaõ thöïc hieän moät caùch raát toát nhöõng chöùc naêng naøy.

Trong taäp san Sud-Est soá ra thaùng 5-1950 (trang 33), L. Cadieøre ñaõ vieát raát chí lyù veà cuoán Töø ñieån Vieät-Boà-La nhö sau: “Ngöôøi ta ñoïc ñöôïc trong saùch naøy ñôøi soáng caù nhaân cuûa ngöôøi Vieät. Chaân dung theå xaùc nhö caùch hoï trang söùc, aên uoáng, danh tính, söï ñaøo taïo tinh thaàn cuûa hoï; chaân dung taâm hoàn cuûa hoï. Ñôøi soáng gia ñình nhö: nhaø cöûa, toå chöùc gia ñình, cheá ñoä hoân nhaân, sinh ñeû, keát hoân, töû vong. Ñôøi soáng xaõ hoäi nhö: canh noâng, kyõ ngheä, thöông maõi, duïng cuï, chaøi löôùi, saên baén. Caùc toå chöùc coäng ñoàng nhö: kinh ñoâ, laøng maïc, chôï buùa, y hoïc, ngoân ngöõ...”

Vì theá, chuùng toâi khoâng nghó raèng tieáng Vieät theá kyû 17 chæ ñöôïc phaûn aùnh qua daïng chöõ vieát trong Töø ñieån VieätBoà-La, maø coøn laø qua toaøn boä noäi dung mang tính baùch khoa vaø ñöôïm nhuaàn tính daân toäc, tính nhaân daân, tính phoå caäp laãn ñòa phöông, aån nuùp beân trong lôùp voû boïc cuûa nhöõng töø ngöõ cuõ kyõ. Chính nhôø coù chöõ Quoác ngöõ trong Töø ñieån Vieät-Boà-La maø ta coù theå bieát ñöôïc raát nhieàu ñieàu veà tieáng noùi cuûa ngöôøi Vieät caùch nay treân 350 naêm, ñöôïc löu giöõ nhö moät phaàn linh hoàn soáng ñoäng cuûa daân toäc Vieät theá kyû 17.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

153

c. Khaûo saùt saùch “Pheùp giaûng taùm ngaøy” – Trích daãn:

Taùc phaåm ra ñôøi naêm 1651, phaàn trích daãn sau ñaây coù theå giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc phaàn naøo veà tình traïng cuûa chöõ Quoác ngöõ vaøo thôøi ñieåm naøy.

“Pheùp Giaûng Taùm Ngaøy: Ngaøy thöù nhaát ta caàu cuõ ñöùc Chuùa blôøi giuùp söùc cho ta bieát toû tuaàng ñaïo chu laø nhuaøng naøo vì vaäy ta phaûi hay ôû theá naøy chaûng coù ai souõ laâu (tr.

5) …, coù keû thì noùi raèng, 6í baøng ta chaêng thôø blôøi maø blôøi laáy saám seùt ñaùnh ta haøu laøm sao cho khoûi? AÁy laø lo queái, naøo blôøi coù ñaùnh ñöôïc ai ñaâu? Coù moät ñöùc Chuùa blôøi ñaùnh ñöôïc maø chôù” (tr. 13).

Nhaän xeùt

1.

Saùch goàm 319 trang, moãi trang chia thaønh 2 coät, beân traùi laø tieáng La-tinh, beân phaûi laø chöõ Quoác ngöõ. Sau trang bìa ghi nhan ñeà saùch, pheùp in saùch, roài ñeán noäi dung chính cuûa saùch. Khoâng coù baøi töïa. Saùch khoâng chia thaønh chöông maø thaønh töøng baøi hoïc, moãi baøi cho moät ngaøy, troïn quyeån saùch laø 8 ngaøy, neân goïi teân laø Pheùp giaûng taùm ngaøy. Saùch ñöôïc pheùp Beà Treân cuûa taùc giaû cho in ngaøy 8-7-1651. Coù leõ ñeán cuoái naêm 1652 môùi in xong.

2.

Veà maët ngöõ hoïc, nhöõng ngöôøi khoâng quen thuoäc vôùi chöõ Quoác ngöõ thôøi coå, khoâng quen vôùi nhöõng kyù hieäu ghi aâm tieáng Boà Ñaøo Nha, coù theå thaáy

154

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ raát laï. Hình daïng chöõ vieát ñaõ laï, laïi theâm caùch trình baøy coå xöa neân deã gaây aán töôïng cho ngöôøi ñoïc khi nhìn vaøo nhöõng trang saùch chaúng khaùc naøo nhöõng caùnh röøng! Tuy vaäy, taïm gaùc qua moät beân kyõ thuaät aán loaùt vaø hình thöùc trình baøy xöa cuõ, cuoán saùch ñöôïc ñaùnh giaù cao tröôùc heát vì laø cuoán saùch ñaàu tieân ñöôïc vieát baèng chöõ Quoác ngöõ.

Nhöng giaù trò cao nhaát cuûa cuoán saùch cuõng khoâng phaûi ôû ñieåm ñoù, maø laø ôû choã noù noùi leân ñöôïc moät ñieàu laø: Tieáng Vieät vaøo theá kyû 17 khi ñöôïc phieân aâm töông ñoái ñuùng thì duø laø ngöôøi Vieät ôû Ñaøng Trong hay Ñaøng Ngoaøi cuõng ñeàu hieåu ñöôïc. Vaø Ñôø Roát chæ laø ngöôøi ñaïi dieän cho caû moät taäp theå nhöõng ngöôøi tham gia cheá taùc chöõ Quoác ngöõ ñeå nhaän vinh döï laø taùc giaû saùch naøy.

3.

Veà maët kyù aâm thì trong toaøn boä saùch naøy taùc giaû döïa theo caùch phaùt aâm phoå thoâng. Trong khi ôû Töø ñieån Vieät-Boà-La taùc giaû luoân ghi chuù nhieàu caùch phaùt aâm ñòa phöông khaùc nhau sau moät töø ñöôïc ghi aâm chính thöùc, thì trong saùch naøy chæ coù moät caùch phaùt aâm duy nhaát ñöôïc ghi laïi.

4.

Saùch ñöôïc phoå caäp ñeán vôùi khaù nhieàu ngöôøi Vieät bình daân thôøi baáy giôø, bôûi vì phöông thöùc toå chöùc cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo khoâng coù nhöõng giôùi haïn ñòa dö nhö toå chöùc cuûa chính quyeàn ñöông thôøi.

Caùc giaùo phaän coù theå xuyeân qua caû ranh giôùi ñaát nhaø Maïc vôùi ñaát Chuùa Trònh, ñaát Chuùa Trònh vôùi ñaát Chuùa Nguyeãn... Vì theá, nhöõng saùch chöõ Haùn,

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

155

chöõ Noâm ñôøi coù theå chæ löu haønh giôùi haïn trong töøng ñòa phaän haønh chaùnh, nhöng nhöõng saùch ñaïo goàm saùch leã, saùch kinh laïi deã daøng ñöôïc chuyeàn tay phoå bieán khaép nöôùc, nghóa laø ôû baát cöù nôi naøo coù daáu chaân caùc nhaø truyeàn giaùo tìm ñeán. OÂng Nguyeãn Khaéc Xuyeân trong nguyeät san Vaên Hoaù (saùch ñaõ daãn, trang 16) daãn theo taäp du kyù cuûa Fr. Cardin xuaát baûn taïi Tournay naêm 1645 noùi raèng: “...naêm 1641, ñang khi ngaøi Ñôø Roát ôû Bacham (?), ngaøi ñaõ nhaän ñöôïc 20 cuoán saùch veà toân giaùo do caùc giaùo só ôû Ñaøng Ngoaøi vieát, in vaø göûi vaøo Ñaøng Trong”. Hieän töôïng naøy cho ta bieát laø tieáng Vieät qua daïng phieân aâm theo heä thoáng kyù aâm YÙ-Boà coù theå ñöôïc quaàn chuùng khaép nôi hieåu ñöôïc, vaø ñieàu naøy laø nhôø vaøo tính thoáng nhaát cao cuûa tieáng Vieät thôøi ñoù.

5.

Ñieåm ñoäc ñaùo cuûa saùch Pheùp giaûng taùm ngaøy laø noù phoå bieán trong caùc taàng lôùp nhaân daân töø giôùi trí thöùc ñeán bình daân moät soá löôïng khaù lôùn nhöõng khaùi nieäm môùi veà con ngöôøi, veà nhaân sinh, veà con ngöôøi ñoái vôùi baûn thaân, ñoái vôùi gia ñình, ñoái vôùi Toå quoác, ñoái vôùi Taïo hoùa. Roài caùc khaùi nieäm aáy laïi ñöôïc goùi gheùm chaúng nhöõng trong nhöõng töø ngöõ môùi laï (nhö ôn nghóa, chí linh, chí coâng, khoán naïn ñôøi ñôøi...) maø coøn laø trong nhöõng caùch dieãn ñaït, nhöõng phong caùch lyù luaän nhö phaân tích, toång hôïp, dieãn dòch, qui naïp, loaïi suy.v.v... maø töø tröôùc ñeán thôøi aáy, trong caùc saùch Haùn Noâm ngöôøi

156

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Vieät chöa töøng bieát ñeán. Ngoân ngöõ cuûa saùch Pheùp giaûng taùm ngaøy ñoùng vai troø chuyeån taûi vaên minh trong tieáng Vieät theá kyû 17 laø nhö vaäy.

9. Chöõ Quoác ngöõ naêm 1659 Giai ñoaïn phoâi thai cuûa chöõ Quoác ngöõ coù theå ñaõ baét ñaàu töø naêm 1533 hoaëc cuoái theá kyû 16, vì moät khi caùc nhaø truyeàn giaùo Taây AÂu ñeán ñaâu laø ôû ñoù phaùt sinh nhu caàu phieân aâm ít nhieàu teân ngöôøi, teân ñaát trong hoaït ñoäng truyeàn giaùo cuûa hoï, vaø do ñoù maø coù theå hoï ñaõ khôûi ñaàu vieäc cheá taùc chöõ Quoác ngöõ. Tuy nhieân, thôøi ñieåm chaéc chaén nhaát hình thaønh chöõ Quoác ngöõ laø vaøo nhöõng naêm 1615-1618, vaø sau ñoù daàn daàn phaùt trieån trong nhöõng naêm 1624-1632, roài tieáp tuïc ñöôïc boå sung, caûi tieán trong giai ñoaïn 1636-1645. Cho ñeán giai ñoaïn 1651-1659 thì chöõ Quoác ngöõ coù theå xem nhö hoaøn taát chaëng ñöôøng ñaàu tieân vaø ñaõ ñaït ñeán moät möùc ñoä hoaøn chænh töông ñoái. Ñeán giai ñoaïn naøy, chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñöôïc phoå bieán saâu roäng khoâng chæ vôùi caùc taàng lôùp xaõ hoäi trong nöôùc maø coøn ñöôïc ñöa caû ra nöôùc ngoaøi qua nhöõng böùc thö, taäp saùch noùi veà kyõ thuaät, lòch söû, phong tuïc, taäp quaùn, cuõng nhö nhieàu khía caïnh khaùc trong sinh hoaït xaõ hoäi.v.v...

Döôùi ñaây chuùng toâi söû duïng caùc taøi lieäu cuûa hai ngöôøi Vieät ôû theá kyû 17 ñeå chöùng minh söï hoaøn chænh cuûa chöõ Quoác ngöõ vaøo thôøi ñieåm ñoù, ñoàng thôøi cuõng qua ñoù chöùng minh tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät. a. Thö vieát tay cuûa Igesico Vaên Tín

Veà lai lòch cuûa Vaên Tín, chuùng ta ñaõ xeùt qua ôû moät

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

157

phaàn treân, ôû ñaây chæ chuù troïng ñeán laù thö do oâng vieát. Böùc thö vieát tay goàm 2 trang, trang ñaàu khoå 17x25cm, trang sau khoå 16x9cm, caû hai trang coù 41 doøng. Vaên Tín ñaõ vieát thö naøy ñeå göûi cho Marini ôû Roâma vaøo ngaøy 12-9-1659.

Böùc thö ñöôïc löu tröõ taïi Arsi. Js. 81. F. 247.

Sau ñaây laø moät ñoaïn trong böùc thö aáy: “Laïy ôn Ñ.C.B. phuø hoä Thaøi baøng an linh hoàn vaø xaùc.

Töø nam thaøi thaùi veø nhoûy, thì hay Thaøi ôû laïy chòu nheøu söï khoù laùm, thì raøng chaûng coù tlôû veø saõo le cöõ nhö veø 6aøi.”

(Laïy ôn Ñöùc Chuùa trôøi phuø hoä Thaày, baèng an linh hoàn vaø xaùc. Töø naêm Thaày traåy veà khoûi, thì hai Thaày ôû laïi chòu nhieàu söï khoå laém, thì raèng chaúng coù trôû veà song le cuõng nhö veà vaäy…) b. Thö vieát tay cuûa Ben Toâ Thieän

Veà con ngöôøi Ben Toâ Thieän, chuùng toâi ñaõ coù dòp ñeà caäp ôû moät phaàn tröôùc. ÔÛ ñaây chæ chuù troïng ñeán laù thö vieát tay cuûa oâng maø thoâi. Böùc thö daøi hai trang, khoå 21x31cm. Chöõ vieát nghieâng vaø nhoû li ti, laém choã ngueäch ngoaïc, gioáng chöõ vieát cuûa Vaên Tín. Maáy chöõ ñaàu pha tieáng Boà Ñaøo Nha (Ao pe Philippe Marino: Göûi Cha Philippheâ Marini) vaø tieáng La-tinh (Pax Christi: Baèng yeân Ñöùc Kytoâ). Sau ñoù môùi söû duïng tieáng Vieät. Taøi lieäu ñöôïc löu tröõ ôû Arsi. Js. 81, f. 246rv. Sau ñaây laø moät ñoaïn trong thö: “Ôn Ñöùc Chuùa blôøy blaû coãn cho thaài ñôøy ñôøy baáy nhieâu mlôøy toây cheùp thaùng möôøy Igreja maø thö naài thì ngaøi leä Baø thaùnh Daria cuø oân thaùnh Chrisanto töû vì ñaïo, toây laïi ôn thaài laø Cha thì thöông ñeán con cuø toây xin cha chôù queân

158

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

laøm chi... ” (Ôn Ñöùc Chuùa Trôøi traû coâng cho Thaày ñôøi ñôøi. Baáy nhieâu lôøi toâi cheùp thaùng möôøi Igreja (Giaùo hoäi) maø thö naøy thì ngaøy leã Baø thaùnh Daria cuøng oâng thaùnh Chrisanto töû vì ñaïo. Toâi laïy ôn Thaày laø cha thì thöông ñeán con cuøng. Toâi xin cha chôù queân laøm chi.) c. Taäp söû Vieät cuûa Ben Toâ Thieän

Thaùng 7 naêm 1658, Marini veà AÙo Moân, coù yeâu caàu Ben Toâ Thieän vieát moät taäp söû nöôùc Vieät. Trong thö oâng Thieän göûi cho Marini coù nhaéc ñeán taøi lieäu naøy. Vaäy noù ñöôïc vieát sau thôøi gian Marini rôøi Ñaøng Ngoaøi vaø tröôùc khi oâng Thieän vieát thö.

Taäp söû Vieät naøy khoâng ghi nhan ñeà, chuùng toâi taïm goïi theo noäi dung cuûa noù. Trong Lòch söû chöõ Quoác ngöõ (saùch ñaõ daãn, trang 107), Ñoã Quang Chính goïi teân noù laø “Lòch söû nöôùc Annam”. Taøi lieäu goàm 12 trang, khoå 20x29cm, löu tröõ taïi Arsi. Jap. Sin, 81 (la via 2 via). Sau ñaây laø moät ñoaïn trong taøi lieäu aáy: “Nöôùc Ngoâ thöôùc heát môùy coù Bua tri laø Phuïc Hi. Bua thöù hai laø Thaàn noâoõ con chaùu Bua Than noâoõ sang trò nöôùc Annam, lieàn sinh ra Bua Kinh döông Böông, thöôùc heát laõi 6ôï laø naøng Thaàn Laõo, lieàn sinh ra Bua Laïc Laõo cuaân. Laïc Laõo cuaân trò vì laõi 6ôï teân laø AÂu Cô coù thai ñeû ra moät bao coù moät traêm tröùng nôû ra ñöôïc moät traêm con blaïy” (Nöôùc Ngoâ tröôùc heát môùi coù vua trò laø Phuïc Hi. Vua thöù hai laø Thaàn Noâng. Con chaùu Vua Thaàn Noâng sang trò nöôùc Annam, lieàn sinh ra Vua Kinh Döông Vöông. Tröôùc

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

159

heát laáy vôï laø naøng Thaàn Long, lieàn sinh ra Vua Laïc Long Quaân, Laïc Long Quaân trò vì, laáy vôï teân laø AÂu Cô, coù thai ñeû ra moät bao coù moät traêm tröùng, nôû ra ñöôïc moät traêm con trai”).

Nhaän xeùt

1. Veà töï daïng, chöõ Quoác ngöõ naêm 1659 ñaõ goïn gaøng, oån ñònh hôn so vôùi chöõ Quoác ngöõ naêm 1651.

2. Veà caùch ghi aâm, vaãn duy trì nghieâm ngaët theo caùch ghi aâm cuûa tieáng Boà Ñaøo Nha nhö töø tröôùc.

3. Veà ngöõ nghóa, ñeán thôøi ñieåm naøy caùch söû duïng tieáng Vieät ñaõ troâi chaûy ñeán möùc khoâng khaùc maáy so vôùi ngaøy nay.

4. Chöõ Quoác ngöõ ñeán thôøi ñieåm naøy ñaõ vöôït khoûi yeâu caàu ñaët ra ban ñaàu cuûa nhöõng ngöôøi cheá taùc, nghóa laø khoâng chæ duøng rieâng trong vieäc truyeàn giaùo nhö giaûng ñaïo, cheùp kinh saùch ñaïo... maø ñaõ chöùng toû khaû naêng duøng ñeå vieát söû. Khi phaân tích toaøn boä taäp söû Vieät cuûa Ben Toâ Thieän, ta nhaän thaáy oâng toû ra raát quaùn trieät veà caùc laõnh vöïc haønh chaùnh, vaên hoùa, vaên hoïc Vieät Nam vaøo thôøi ñoù. Chuùng toâi khoâng naëng veà noäi dung söû lieäu maø chæ nhaán maïnh ôû ñaây vieäc söû duïng chöõ Quoác ngöõ ñaõ löu giöõ trong taùc phaåm moät soá löôïng töø ngöõ khaù lôùn vaø ña daïng cuûa theá kyû 17.

160

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Trong taäp söû Vieät cuûa oâng coù raát nhieàu nhöõng teân ngöôøi, teân ñaát, nhöõng töø ngöõ chuyeân moân veà haønh chaùnh, veà giaùo duïc, khoa cöû vaø keå caû caùc sinh hoaït xaõ hoäi nhö hoân nhaân, tang cheá...

5. Cuoái cuøng, söï giao löu roäng raõi vaø tính phoå caäp cuûa nhöõng taøi lieäu ñöôïc nghieân cöùu cho thaáy laø chöõ Quoác ngöõ vaøo thôøi ñieåm naêm 1659 coù söï thoáng nhaát caû veà töï daïng, ngöõ aâm, ngöõ phaùp vaø ngöõ nghóa, töø Ñaøng Trong cho ñeán Ñaøng Ngoaøi, bôûi vì thöïc teá laø ngöôøi Vieät ôû caùc ñòa phöông khaùc nhau ñeàu coù theå ñoïc hieåu nhöõng taøi lieäu naøy.

10. Chöõ Quoác ngöõ vaø heä thoáng kyù hieäu phieân aâm a. Vai troø cuûa heä thoáng kyù hieäu phieân aâm YÙ-Boà

Ñeán ñaây, chuùng ta ñaõ duyeät qua moät caùch sô löôïc tieán trình hình thaønh vaø phaùt trieån buoåi ñaàu cuûa chöõ Quoác ngöõ, coù theå laø khôûi ñaàu töø naêm 1533, nhöng chaéc chaén hôn laø trong khoaûng töø 1615-1620. Ñeán naêm 1659 thì chöõ Quoác ngöõ coù theå xem nhö ñaõ hoaøn taát giai ñoaïn khôûi ñaàu phoâi thai, baét ñaàu chaäp chöõng böôùc vaøo giai ñoaïn tröôûng thaønh vôùi söï öùng duïng ngaøy caøng roäng raõi hôn vaøo moïi laõnh vöïc cuûa ñôøi soáng maø khoâng coøn chæ giôùi haïn trong caùi noâi truyeàn giaùo ban ñaàu cuûa noù. Ñeå tieáp tuïc khaûo saùt giai ñoaïn tieáp theo, chuùng toâi thaáy coù leõ neân noùi qua ñoâi neùt veà heä thoáng kyù hieäu phieân aâm

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

161

YÙ-Boà, bôûi ñaây chính laø cô sôû ban ñaàu cho vieäc cheá taùc chöõ Quoác ngöõ, moät loaïi chöõ vieát ghi aâm.

Döïa treân söï thoáng keâ caùc yeáu toá ngoân ngöõ khaùc nhau coù aûnh höôûng ñeán caùch ghi aâm tieáng Vieät baèng chöõ Quoác ngöõ cho ñeán naêm 1659, chuùng ta thaáy raèng tieáng Boà Ñaøo Nha coù aûnh höôûng maïnh nhaát, tieáng YÙ coù phaàn ít hôn vaø tieáng Phaùp haàu nhö khoâng ñaùng keå. Vì theá, chuùng ta coù theå taïm cho raèng caùch phieân aâm tieáng Vieät baèng chöõ Quoác ngöõ laø döïa treân heä thoáng kyù hieäu phieân aâm YÙ-Boà. Heä thoáng aáy laø cô sôû ban ñaàu ñeå hình thaønh chöõ Quoác ngöõ, taïo ñieàu kieän cho noù tröôûng thaønh vaø phaùt trieån. Heä thoáng aáy laø khuoân thöôùc ñeå chöõ Quoác ngöõ theå hieän ñöôïc tính thoáng nhaát vaø phoå caäp cuûa tieáng Vieät theá kyû 17.

Do ñoù, vieäc tìm hieåu heä thoáng kyù hieäu phieân aâm YÙ-Boà coù taùc duïng laøm saùng toû tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät vaøo thôøi ñieåm nhöõng ngöôøi Vieät ñaàu tieân traåy böôùc vaøo Nam boä. Bôûi vì chính nhôø coù söï ghi aâm tieáng noùi baèng moät phöông phaùp nhaát quaùn maø chuùng ta ngaøy nay môùi coøn coù theå nghieân cöùu ñöôïc nhöõng ñieåm dò ñoàng trong tieáng noùi cuûa ngöôøi Vieät xöa, vaø qua ñoù môùi thaáy ñöôïc tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät vaøo thôøi ñieåm baét ñaàu ñònh cö cuûa ngöôøi Saøi Goøn noùi rieâng, ngöôøi Nam boä noùi chung.

Maët khaùc, coù chuù yù ñeán heä thoáng kyù hieäu phieân aâm YÙBoà nhö moät nguyeân taéc nhaát quaùn vaø xuyeân suoát chaëng ñöôøng ñaàu tieân cuûa chöõ Quoác ngöõ, chuùng ta môùi coù theå nhaän ra ñöôïc söï chuyeån bieán ñeán möùc ñaùng ngaïc nhieân

162

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

trong giai ñoaïn phaùt trieån tieáp theo cuûa chöõ Quoác ngöõ Nam boä, töø naêm 1659 ñeán naêm 1773, khi heä thoáng kyù hieäu phieân aâm Phaùp baét ñaàu xen vaøo taïo aûnh höôûng trong caùch ghi aâm tieáng Vieät.

Giai ñoaïn 1659-1773 cuõng ñeå laïi nhieàu nghi vaán khaùc nöõa cho nhöõng ngöôøi nghieân cöùu lòch söû chöõ Quoác ngöõ, chaúng haïn nhö Töø ñieån Vieät-Boà-La cuûa Ñôø Roát sau khi xuaát baûn ñaõ ñöôïc caùc nhaø truyeàn giaùo vaø ngöôøi Vieät söû duïng ñeán möùc naøo, vaø vì sao ñeán nay chuùng ta khoâng coøn tìm ñöôïc baát cöù taøi lieäu vieát tay hay in aán naøo trong giai ñoaïn naøy chöùng toû vieäc ôû mieàn Trung vaø mieàn Baéc vaãn coù ngöôøi tieáp tuïc söû duïng coâng trình cuûa Ñôø Roát, tröø tröôøng hôïp ñaëc bieät cuûa Philipphe Bænh trong thôøi gian löu vong ôû xöù Boà, phaûi chaêng coâng trình naøy ñaõ sôùm ñi vaøo queân laõng, vaø neáu ñuùng vaäy thì lyù do taïi sao? b. Khaûo saùt heä thoáng kyù hieäu phieân aâm YÙ-Boà – Khaùi quaùt veà giai ñoaïn 1533 – 1659

Trong suoát giai ñoaïn naøy, chuùng ta ñaõ ñieåm qua söï xuaát hieän laàn löôït töø naêm 1615 ñeán naêm 1659 cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo goàm nhieàu quoác tòch: YÙ, Boà, Nhaät, Taây Ban Nha, Thuïy Só, Phaùp... Nhöõng ngöôøi naøy söû duïng caùc ngoân ngöõ khaùc nhau nhö Hoa, Nhaät, La-tinh, Hy Laïp, Do Thaùi, YÙ, Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha, Thuïy Só, Phaùp, nhöng khi ñeán Vieät Nam hoï coù cuøng moät muïc ñích laø noã löïc truyeàn baù giaùo lyù ñaïo Kitoâ. Ñeå ñaït muïc ñích ñoù, hoï ñaõ söû duïng

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

163

heä thoáng kyù hieäu phieân aâm YÙ-Boà ñeå phieân aâm tieáng Vieät baèng caùc maãu töï La-tinh, keát hôïp vôùi caùc daáu thanh trong tieáng Hy Laïp.

Xuaát phaùt töø yù töôûng cheá taùc ban ñaàu nhö vaäy, chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñöôïc hình thaønh. Vôùi nhöõng taøi lieäu ngaøy nay coøn giöõ ñöôïc, chuùng ta ñaõ nhaän dieän töøng chaëng ñöôøng manh nha vaø phaùt trieån ban ñaàu cuûa chöõ Quoác ngöõ, töø cuoái theá kyû 16 vôùi nhöõng chöõ Picipuri, Quibenhu, quanoi... tìm ñöôïc trong du kyù cuûa Ordonez de Cevallos (L.S.T.G. Nguyeãn Hoàng – Hieän Ñaïi, Q.1, tr. 283), cho ñeán naêm 1615 ñaùnh daáu baèng hieän dieän taïi Ñaøng Trong cuûa Buzomi, cuûa Pina (ñeàu coù chöõ vieát löu laïi), ñeán caùc giai ñoaïn phaùt trieån maïnh hôn vaøo naêm 1621 vôùi Roiz, Borri; naêm 1625 vôùi Ñôø Roát; naêm 1626 vôùi Gaspar Luis, Antonio de Fontes, Franciseo Buzomi; naêm 1631-1632 vôùi Ñôø Roát, Gaspar d’Amaral; naêm 1644-1648 vôùi Ñôø Roát, Bieân baûn Hoäi nghò moâ thöùc röûa toäi; naêm 1651 vôùi Töø ñieån Vieät-BoàLa cuûa Ñôø Roát vaø naêm 1659 vôùi Vaên Tín, Ben Toâ Thieän.

Nghieân cöùu caùc baûn vieát tay hay in aán hieän coøn löu laïi, vôùi söï ñoùng goùp cuûa caùc taùc giaû töø naêm 1620 cho ñeán naêm 1659, chuùng ta coù theå thaáy ñöôïc moät ñieàu roõ reät laø chöõ Quoác ngöõ ñaõ hình thaønh vaø phaùt trieån nhôø vaøo coâng söùc cuûa raát nhieàu ngöôøi. Trong soá ñoù, ñieàu taát nhieân laø phaûi keå ñeán caû nhöõng ngöôøi khoâng coøn löu laïi teân tuoåi, daáu veát, nhöng söï thaät ñaõ aâm thaàm goùp söùc vaøo söï hình thaønh vaø phaùt trieån buoåi ñaàu cuûa chöõ Quoác ngöõ.

164

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Noùi toång quaùt veà chöõ Quoác ngöõ ñaõ laø nhö vaäy, nhöng neáu noùi rieâng veà cuoán Töø ñieån Vieät-Boà-La, coâng trình noåi baät nhaát cuûa giai ñoaïn naøy, thì cuõng vaãn phaûi xem laø thaønh quaû cuûa moät taäp theå ñoâng ñaûo nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, cho duø noù ñöôïc ñöùng teân bieân soaïn bôûi Ñôø Roát. Ñieàu naøy coù theå chæ ra moät caùch cuï theå qua moái quan heä roõ reät giöõa Töø ñieån Vieät-Boà-La vôùi 2 quyeån töø ñieån ra ñôøi tröôùc noù laø Töø ñieån Annam-Boà-La cuûa D’Amaral vaø Töø ñieån Boà-Vieät cuûa Barbosa. Chính Ñôø Roát ñaõ noùi leân moái quan heä naøy trong lôøi ñaàu saùch, cho bieát laø hai quyeån töø ñieån tröôùc ñoù ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå hình thaønh quyeån töø ñieån cuûa oâng.

Nhöng ngoaøi lôøi “töï thuù” cuûa Ñôø Roát trong phaàn “Cuøng Ñoäc giaû” (Ad Lectorem) ñöôïc in ôû ñaàu saùch, ngaøy nay chuùng ta khoâng coøn tìm thaáy ñöôïc baát cöù daáu veát naøo khaùc veà 2 quyeån Töø ñieån Annam-Boà-La cuûa D’Amaral vaø Töø ñieån Boà-Vieät cuûa Barbosa. Vì theá, seõ khoâng theå naøo thöïc hieän vieäc ñoái chieáu nhöõng quyeån naøy vôùi coâng trình cuûa Ñôø Roát ñeå xaùc ñònh xem trong ñoù phaàn naøo laø cuûa oâng vaø phaàn naøo laø cuûa caùc taùc giaû ñi tröôùc.

Coù ngöôøi ñaõ döïa vaøo tính chaát mô hoà, khoâng xaùc ñònh nhö treân ñeå khaúng ñònh raèng Ñôø Roát khoâng phaûi laø “oâng Toå chöõ Quoác ngöõ” nhö danh xöng ñöôïc nhieàu ngöôøi gaùn cho. Thaäm chí coù ngöôøi coøn öùc ñoaùn raèng Töø ñieån VieätBoà-La “...laø moät taùc phaåm chaéc chaén do Amaral bieân soaïn phaàn chính yeáu... ...maø Ñôø Roát chæ boå sung theâm phaàn Latinh vaø ghi chuù theâm nhöõng dò bieät ñoâi khi neáu coù cuûa caùc mieàn khaùc vaø vieát baøi nghieân cöùu tieáng Vieät ôû ñaàu saùch.”

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

165

(Thanh Laõng – Taøi lieäu noäi boä, Nhoùm Lòch söû Tieáng VieätThaùng 9-1984).

Giaû thuyeát naøy neáu ñuùng vôùi töø ñieån cuûa Ñôø Roát thì lieäu coù ñuùng vôùi caùc töø ñieån cuûa Amaral vaø Barbosa hay khoâng? Trong ñieàu kieän tö lieäu hieän nay, chuùng ta khoâng bieát gì veà coâng trình cuûa hai oâng naøy neân hoaøn toaøn khoâng coù khaû naêng traû lôøi moät caùch cuï theå. Nhöng ñieàu chaéc chaén ta coù theå bieát ñöôïc qua suy luaän laø thaønh quaû cuûa hai taùc giaû ngöôøi Boà Ñaøo Nha laøm vieäc taïi Ñaøng Ngoaøi laâu naêm aáy phaûi laø söï tích luyõ cuûa caû moät quaù khöù xaây döïng töø tröôùc thôøi Buzomi cho ñeán hai oâng, trong ñoù coù söï goùp söùc cuûa caû Buzomi, Borri, Pina vaø nhieàu ngöôøi khaùc nöõa maø hai oâng laø keû coù coâng taäp hôïp taát caû trong coâng trình cuûa chính mình.

Tuy nhieân, suy luaän duø chaéc chaén ñeán ñaâu vaãn chæ laø suy luaän. Lòch söû laø moät khoa hoïc, vaø moïi keát luaän khoa hoïc luoân phaûi ñöôïc ruùt ra töø thöïc tieãn khaùch quan vôùi nhöõng chöùng cöù hoaøn toaøn xaùc thöïc. Ngöôøi nghieân cöùu lòch söû moät khi rôi vaøo hoaøn caûnh phaûi ñöa ra nhöõng phaùn xeùt döïa treân caùc maûnh vuïn söû lieäu maø laïi khoâng gaëp phaûi baát cöù phaûn öùng naøo cuûa nhöõng ngöôøi bò phaùn xeùt – ñôn giaûn chæ laø vì hoï ñaõ naèm saâu döôùi loøng ñaát laïnh – thì nhaát thieát phaûi bieát töï kieàm cheá, thaän troïng trong coâng vieäc ñeå khoâng vöôït qua nhöõng giôùi haïn cuûa löông tri ngheà nghieäp.

Neáu cho raèng Ñôø Roát khoâng phaûi laø thuûy toå cuûa chöõ Quoác ngöõ, hay baûo oâng chæ laø ngöôøi “cöôùp coâng” cuûa Amaral

166

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

vaø Barbosa, thì cuõng neân xeùt kyõ ôû ñieåm naøy: Toaøn boä nhöõng thaønh töïu cuûa chöõ Quoác ngöõ töø tröôùc ñoù cho ñeán thôøi Ñôø Roát noùi chung, hay 2 quyeån töø ñieån cuûa Amaral vaø Barbosa noùi rieâng, neáu khoâng nhôø coù trí tueä vaø coâng söùc cuûa Ñôø Roát nhaøo naën, toâ ñaép trong giai ñoaïn cuoái thì lieäu coù theå trôû thaønh moät coâng trình noåi baät, tieâu bieåu cho caû moät giai ñoaïn phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ vaøo thôøi ñieåm ñoù hay chaêng?

Chuùng toâi hoaøn toaøn taùn thaønh vôùi quan ñieåm cho raèng “coù boät môùi goät neân hoà” khi nhaän xeùt veà vai troø cuûa Ñôø Roát, bôûi chaéc chaén oâng khoâng theå laø ngöôøi duy nhaát thöïc hieän hoaøn taát coâng trình naøy. Chính oâng cuõng chöa töøng töï nhaän veà mình coâng lao aáy, cuõng nhö ñaõ noùi raát roõ veà vieäc coù söû duïng nhöõng coâng trình cuûa ngöôøi ñi tröôùc. Tuy nhieân, neáu thöøa nhaän raèng chính oâng laø ngöôøi ñaõ “goät neân hoà”, thì cuõng neân thöøa nhaän raèng “hoà” aáy phaûi coù giaù trò hôn xa so vôùi “boät” tröôùc ñoù!

Maët khaùc, tröôùc vaø ñoàng thôøi vôùi Ñôø Roát cuõng ñaõ coù raát nhieàu teân tuoåi noåi baät trong vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät, nhö Buzomi, Pina, Amaral.v.v… Nhöng thaønh quaû nghieân cöùu vaø tröôùc taùc cuûa taát caû nhöõng ngöôøi aáy chæ coù theå goùp phaàn vaøo söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ chöù chöa ñuû taùc duïng ñeå taïo thaønh moät böôùc ngoaët, moät coät moác quan troïng nhö coâng trình do Ñôø Roát coâng boá. Chính oâng laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ trình baøy ngöõ phaùp tieáng Vieät moät caùch coù heä thoáng trong phaàn ñaàu cuûa Töø ñieån Vieät-Boà-La; cuõng chính oâng laø ngöôøi ñaõ ñöa vaøo töø ñieån moät noäi dung khoång loà mang tính baùch khoa veà Vieät Nam hoïc; vaø cuõng chính oâng laø ngöôøi ñaõ ghi nhaän chính xaùc caùch phaùt aâm

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

167

khaùc nhau cuûa ngöôøi Vieät ôû töøng ñòa phöông maø oâng ñi qua, ñeå ñöa vaøo töø ñieån thaønh nhöõng chæ daãn tham chieáu nhö “xem ôû töø..., ngöôøi khaùc noùi laø...” (vide, Alii...). Vaø chính ñaëc ñieåm naøy trong töø ñieån cuûa oâng laø baèng chöùng roõ neùt nhaát cho thaáy tính thoáng nhaát cao ñoä cuûa tieáng Vieät vaøo theá kyû 17, bôûi ngay caû khi oâng ñaõ daøy coâng goùp nhaët taát caû nhöõng ñieåm khaùc bieät cuûa tieáng Vieät ôû caùc ñòa phöông thì toaøn boä noäi dung töø ñieån cuûa oâng vaãn noùi leân tính chaát thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät töø Ñaøng Trong cho ñeán Ñaøng Ngoaøi.

– Tính thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät qua kyù hieäu phieân aâm

Söï thoáng nhaát cuûa tieáng Vieät vaøo thôøi ñieåm ngöôøi Vieät ñeán Nam boä vaø ñònh cö ôû ñaây trong khoaûng thôøi gian 1623-1695 ñöôïc theå hieän qua heä thoáng kyù hieäu phieân aâm YÙ-Boà ñaõ ñöôïc choïn loïc thoáng nhaát ñeå söû duïng haàu nhö roäng khaép ñaát nöôùc, taát nhieân laø vaãn coù nhöõng khaùc bieät nhoû ôû moãi ñòa phöông nhö seõ ñöôïc chæ ra ôû nhöõng phaàn sau. Veà heä thoáng kyù hieäu phieân aâm thoáng nhaát trong caû nöôùc vaøo thôøi ñoù, chuùng toâi toùm taét nhö sau: 1.

Thoáng nhaát caùc phuï aâm ñaàu, goàm 28 aâm vò: b, bl, ς, c, ch, d, ñ, g, ge, gi, gh, h, k, kh, l, m, n, ng, ngh, q, r, s, t, th, tl, tr, v vaø x.

2.

Thoáng nhaát söï phaân bieät caùc phuï aâm ñaàu, cuï theå laø phaân bieät caùc phuï aâm:  “bl” vôùi “gi”, “bl” vôùi “tl”, “bl” vôùi “tr”, “bl” vôùi “nh”

168

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ  “ch” vôùi “tl”, “ch” vôùi “tr”  “ς” vôùi “gi”, “ς” vôùi “de”,

ς vôùi “v”

 “d” vôùi “nh”, “d” vôùi “r”.

3.

Thoáng nhaát caùc phuï aâm cuoái: c, ch, m, n, ng, nh, p, t.

4.

Thoáng nhaát söï phaân bieät caùc phuï aâm cuoái, cuï theå laø phaân bieät caùc phuï aâm cuoái: “c” vôùi “t” (nhö baùc vôùi baùt), “n” vôùi “nh” (nhö an vôùi anh), “n” vôùi “ng” (nhö an vôùi ang).

5.

Thoáng nhaát caùc nguyeân aâm, goàm 11 nguyeân aâm: a, aê, aâ, e, eâ, i, y, o, oâ, u vaø ö.

Moät ñieåm caàn löu yù laø vieäc söû duïng kyù hieäu kyù hieäu sigma cuûa Hy Laïp (ς) ñeå theå hieän caùch phaùt aâm ñaëc bieät cuûa ngöôøi Saøi Goøn vaø caû mieàn Ñoâng laãn mieàn Taây Nam boä trong moät soá khaù lôùn caùc töø sau naøy ñöôïc ghi baèng phuï aâm ñaàu “v”. Thí duï: vaøo, voâ, vaäy, veà... Söï khaùc bieät ñöôïc ghi nhaän qua caùch kyù aâm naøy laø, vôùi nhöõng töø maø ngöôøi mieàn Baéc vaø Baéc Trung boä phaùt aâm “v” thì ngöôøi mieàn Nam vaø Nam Trung boä phaùt aâm “ς”, nghóa laø gioáng nhö “d” nhöng khoâng ñöa löôõi saùt leân voøm cöùng.

Ngoaøi ra, theo heä thoáng kyù aâm Boà Ñaøo Nha, phaàn lôùn nhöõng töø maø sau naøy vieát baèng phuï aâm cuoái “ng” thì vaøo theá kyû 17 ñöôïc ghi baèng kyù hieäu (~) treân nguyeân aâm u, hoaëc o, hoaëc ao.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

169

Thí duï:  cuõ  cuøng  tlaõo  trong  laøoõ  loøng...

– Moät soá ñieåm khaùc bieät trong tieáng Vieät theá kyû 17

Tieáng Vieät vaøo theá kyû 17 – vaø caû cho ñeán nay – khoâng phaûi laø khoâng coù nhöõng khaùc bieät nhaát ñònh ôû caùc vuøng, mieàn khaùc nhau. Tuy nhieân, nhöõng khaùc bieät ñoù khoâng heà phaù vôõ tính thoáng nhaát voán coù bao truøm khaép moïi mieàn ñaát nöôùc. Nhöõng khaùc bieät toàn taïi trong moät toång theå thoáng nhaát nhö vaäy goïi laø hieän töôïng “ñaïi ñoàng tieåu dò”, nghóa laø gioáng nhau veà ñaïi theå maø coù khaùc nhau veà tieåu tieát. Döôùi ñaây chuùng toâi trình baøy nhöõng khaùc bieät cô baûn nhaát: ° Khaùc bieät veà ngöõ aâm:

Trong Töø ñieån Vieät-Boà-La, Ñôø Roát thöôøng duøng caùc chæ daãn tham chieáu nhö Alii (ngöôøi khaùc noùi laø...) vaø vide (haõy xem chöõ...) ñeå ghi chuù theâm veà moät töø coù caùch phaùt aâm ñòa phöông khaùc. Ngaøy nay vaãn toàn taïi moät soá nhöõng khaùc bieät loaïi naøy trong caùch phaùt aâm cuûa 3 mieàn Baéc, Trung, Nam. Nhöng nhöõng khaùc bieät loaïi naøy khoâng ñi ñeán möùc ñoä laøm cho ngöôøi Vieät ôû nhöõng ñòa phöông khaùc nhau khoâng hieåu ñöôïc nhau, nhaát laø khi hoï noùi moät caùch chaäm raõi, roõ raøng. Tuy nhieân, veà maët nghieân cöùu vaãn phaûi ghi nhaän laø quaû thaät coù nhöõng khaùc bieät nhö theá.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

170

Döôùi ñaây ghi nhaän nhöõng khaùc bieät chính veà ngöõ aâm: 1.

Ngöôøi mieàn Baéc vaø Baéc Trung boä thöôøng phaùt aâm laãn loän caùc phuï aâm ñaàu nhö:  “d”  “r” (Phaùt Dieäm  Phaùt Rieäm)  “r”  “d” (theo doõi  theo roõi)  “l”  “nh” (chaúng leõ  chaúng nheõ)  “l”  “n” (laøm  naøm)  “s”  “x” (heát söùc  heát xöùc)  “x”  “s” (sa suùt  xa xuùt),  “tr”  “ch” (caù treâ  caù cheâ)  “r”  “gi” (rôøi raû  giôøi giaû)  “gi”  “d” (con giôøi  con dôøi)

2.

Ngöôøi mieàn Nam vaø Nam Trung boä ñaïi ña soá phaùt aâm khoâng phaân bieät roõ caùc phuï aâm cuoái, chaúng haïn nhö:

– AÂm cuoái “c” phaùt aâm thaønh “t”:  vaùc  vaùt  nhaéc  nhaét  baác  baát  löôïc  löôït – AÂm cuoái “t” thaønh “c”:  nhaùt  nhaùc  ñaét  ñaéc

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

171

– AÂm cuoái “n” thaønh “ng”:  giaûn  giaûng  kieân  kieâng  buoân  buoâng – AÂm cuoái “ng” thaønh “n”:  ngang  ngan  mieång  mieån 3.

Phuï aâm ñaàu “v” ngöôøi Nam boä phaùt aâm töông töï nhö “d” nhöng khoâng ñöa löôõi leân saùt voøm cöùng neân nghe thoaûi maùi hôn. Chaúng haïn nhö: vôï  dôï, ñi veà  ñi deà, vui veû  dui deû... (Tröôùc ñaây coù ngöôøi moâ taû phuï aâm ñaàu ñaëc bieät naøy cuûa ngöôøi Nam boä baèng caùch vieát “dzôï”, “dzeà”, “dzui dzeû”...)

4.

Moät soá vuøng thuoäc mieàn Taây Nam boä phaùt aâm “tr” thaønh “ch”, nhö caù treâ  caù cheâ, ôû troûng  ôû choûng...

5.

Ngöôøi Nam boä phaùt aâm khoâng phaân bieät hai daáu thanh “hoûi” vaø “ngaõ”, chaúng haïn nhö: “vôõ” khoâng khaùc “vôû”, “baõo” khoâng khaùc “baûo”...

° Khaùc bieät veà ngöõ vöïng

Veà ngöõ vöïng, coù moät soá töø giöõa mieàn Baéc vaø mieàn Nam coù töï daïng khaùc nhau nhöng ngöõ nghóa hoaøn toaøn gioáng nhau. Trong soá ñoù chia ra caùc nhoùm khaùc bieät nhö sau: 1. Khaùc bieät phuï aâm ñaàu:

172

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Mieàn Baéc nhôøi gioàng nhanh doäng

   

Mieàn Nam lôøi troàng lanh nhoäng

2. Khaùc bieät toaøn boä töï daïng: Mieàn Baéc Mieàn Nam buùt bao dieâm bít-taát nöôùc boït bæu (moâi) baåy (leân) chaên maøn choaùng vaùng ñóa thìa kem que (choù) caén kim cöông ngoâ ôû cöû (thôï) neà nöôùc coát traàu traøng haït (traâu) huùc (muoãi) ñoát xieàng xích



caây vieát  hoäp queït  vôù  nöôùc mieáng  treà (moâi)  xeo (leân)  meàn  muøng  choùng maët  dóa  muoãng  caø rem caây  (choù) suûa  hoät xoaøn  baép  naèm choã  (thôï) hoà  coå traàu  xaâu chuoãi  (traâu) cheùm  (muoãi) caén  loøi toùi

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu (traùn) hoùi then cöûa (vôï) leû quan taøi may ruûi lôïn

     

173

(traùn) soùi caây thong hoàng (vôï) nhoû hoøm heân xui heo...

Nhöõng khaùc bieät töông töï nhö treân giöõa 3 mieàn Baéc, Trung, Nam coøn coù theå keå ra raát nhieàu, nhöng haàu heát nhöõng khaùc bieät nhö theá ñeàu ñöôïc ngöôøi ôû caû ba mieàn nhaän bieát neân khoâng gaây ra khoù khaên cho söï giao tieáp.

Chaúng haïn, ngöôøi mieàn Baéc khoâng noùi “con heo” nhöng vaãn hieåu ñöôïc khi ngöôøi mieàn Nam noùi “con heo” laø ñeå chæ “con lôïn”... ° Khaùc bieät veà töø nguyeân

Söï khaùc bieät naøy ôû mieàn Baéc vaø mieàn Nam ñöôïc ghi nhaän ôû nhöõng töø ngöõ goác Haùn Vieät, do ngöôøi mieàn Baéc vaãn coøn phaùt aâm theo goác Haùn Vieät cuûa töø, trong khi ngöôøi mieàn Nam ñaõ phaùt aâm traïi ñi theo höôùng Vieät hoaù nhöõng töø aáy. Chaúng haïn nhö: Chöõ Haùn AÂm Haùn Vieät AÂm mieàn Nam

本 命 生 性 褔 書 原 鏡

baûn meänh sinh tính phuùc thö nguyeân kính

boån maïng sanh taùnh phöôùc thô nguôn kieáng

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

174

Ngoaøi ra coøn coù nhöõng tröôøng hôïp phaùt aâm khaùc bieät do söï huùy kî, kieâng teân caùc baäc vua chuùa. Thí duï, mieàn Baéc noùi “tam cöông” maø khoâng noùi “tam cang” laø vì kieâng teân chuùa Trònh Cang; mieàn Nam phaùt aâm chöõ “hoaøng” thaønh “huyønh” laø vì kieâng teân chuùa Nguyeãn Hoaøng, con caû goïi laø con thöù hai vì Hoaøng töû Caûnh cuõng goïi laø Hoaøng töû Caû, beán ñoø Long Caûnh ñoåi goïi laø Long Kieång vì kieâng teân Hoaøng töû Caûnh.v.v…

Moät soá töø goác Haùn khi ñöôïc möôïn ñeå cheá taùc chöõ Noâm, nhôø tuaân theo quy luaät ngöõ aâm neân ngöôøi mieàn Baéc vaø mieàn Nam ñeàu phaùt aâm gioáng nhau. Chaúng haïn nhö: Chöõ Haùn

碧 澄 刀 征 井

AÂm Haùn Vieät bích tröøng ñao chinh tænh

AÂm Noâm bieác chöøng dao chieâng gieáng

– Phaân tích caùc aâm vò vaø daáu thanh theo Ñôø Roát

Maëc duø vaøo theá kyû 17 ngöõ hoïc chöa phaùt trieån thaønh moät ngaønh khoa hoïc ñoäc laäp, nhöng trong phaàn “Ñoaûn luaän veà tieáng Annam” ôû ñaàu cuoán Töø ñieån Vieät-Boà-La, Ñôø Roát ñaõ phaân tích tieáng Vieät theo nhöõng nguyeân taéc cô baûn cuûa aâm vò hoïc hieän ñaïi. Chaúng haïn nhö oâng ñaõ: 1.

Moâ taû veà phöông dieän sinh lyù cuûa boä maùy phaùt aâm, vaø döïa vaøo ñoù ñeå höôùng daãn caùch phaùt aâm.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

175

2.

Moâ taû veà phöông dieän thanh hoïc, vaø döïa vaøo ñoù ñeå phaân tích caùch truyeàn aâm.

3.

Moâ taû veà phöông dieän thính giaùc, neâu roõ ñaëc ñieåm thu aâm vaø söï khaùc bieät trong caùch phaùt aâm cuûa caùc ñòa phöông.

Trong nhieàu tröôøng hôïp, khi phaân tích caùc aâm vò, caùc daáu thanh cuûa tieáng Vieät, Ñôø Roát ñaõ khoâng töï saùng cheá caùi môùi maø chuû yeáu laø vaän duïng theo quaùn leä töø tröôùc ñoù. ° Veà aâm vò tieáng Vieät

Nhöõng nhaän xeùt phaân bieät sau ñaây ñöôïc tìm thaáy trong taùc phaåm cuûa Ñôø Roát: 1.

Nguyeân aâm “a” ñöôïc phaân bieät khaùc vôùi “aâ’, vì “a” phaùt aâm roõ nhö trong “an”, coøn “aâ” ñoïc aån ñi nhö trong “aân”.

2.

Phuï aâm “b” ñöôïc phaân bieät coù 2 aâm khaùc nhau.

Moät phuï aâm “b” phaùt aâm nhö “ba” cuûa Phaùp, khoâng thôû hôi ra maø hít hôi vaøo nhö khi phaùt aâm “m” roài ñaåy hôi ra. Coøn phuï aâm “b” thöù hai gioáng nhö beta (β) cuûa Hy Laïp, nhö chöõ vaøo ñoïc laø “beaøo”, löu yù laø khoâng ñoïc aâm raêng maø ñoïc theo kieåu ngöôøi Do Thaùi (ut Hebraei loquuntur). ÔÛ ñaây, heä thoáng ghi aâm cô baûn YÙ-Boà ñöôïc xen theâm yeáu toá tieáng Do Thaùi.

3.

Phuï aâm “c” coù theå ñi vôùi “h” ñeå phaùt aâm nhö trong chöõ “cia” cuûa tieáng YÙ (quod Itali scribant Cia).

176

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Nhöng vieát nhö vaäy laø theo quaùn leä cuûa ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø caùc saùch vieát baèng tieáng mieàn Baéc (apud Lusitanos ita est infusu), aùp duïng cho moïi nguyeân aâm ñöùng sau “ch”, nhöng laïi ñoïc theo tieáng Boà Ñaøo Nha chöù khoâng theo tieáng YÙ hay La-tinh (Qua pronuntiatur more Lusitano, non Italico nec latino). Trong tröôøng hôïp naøy, aûnh höôûng caùch ghi aâm cuûa tieáng Boà Ñaøo Nha ñaõ toû ra maïnh meõ hôn so vôùi caùc tieáng YÙ vaø La-tinh. Vaø ñieàu naøy hoaøn toaøn hôïp lyù, vì “cha” trong tieáng Vieät khoâng phaùt aâm gioáng nhö “cia” trong tieáng YÙ. Ngöôøi YÙ phaùt aâm “cia” coù phaàn töông töï nhö ngöôøi Vieät phaùt aâm “sa” trong “söông sa”.

4.

Phuï aâm “d” phaùt aâm theo mieàn Baéc gioáng nhö “d” trong tieáng La-tinh vôùi moät vaøi khaùc bieät, nhaát laø khi theo sau coù aâm “e”. Thí duï: so saùnh Deus trong tieáng La-tinh phaùt aâm laø “deâ-uùt” thì cuõng töông töï nhö “da deû” trong tieáng Vieät phaùt aâm theo mieàn Baéc. Caàn löu yù laø Ñôø Roát ñaõ so saùnh caùch phaùt aâm tieáng La-tinh vaøo thôøi Sueùtone, Tetulien ñeán Saint Augustin, nghóa laø khoaûng theá kyû 4. Coøn tieáng La-tinh coå ñaïi nhö thôøi Ciceùron, Virgile, Tite-Live thì phuï aâm “d” khoâng phaùt aâm nhö “d” maø laø gioáng nhö “ñ” trong tieáng Vieät, chaúng haïn nhö Diana (teân moät nöõ thaàn) ñöôïc phaùt aâm laø “ñiana”, nhö “ñi” trong tieáng Vieät. Chính vì Ñôø Roát theo caùch phaùt aâm theo tieáng La-tinh theá kyû 4, neân danh töø “Deus” môùi ñöôïc phieân aâm ra tieáng Vieät laø chuùa “Deâu”. Ngoaøi ra, Ñôø Roát cuõng

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

177

löu yù laø aâm “d” coù nôi phaùt aâm thaønh “r”. Hieän töôïng naøy cho ñeán nay vaãn coøn, nhö “töï do” ñoïc leäch thaønh “töï ro”.

5.

Phuï aâm “ñ” ñöôïc löu yù khi phaùt aâm phaûi ñöa saùt ñaàu löôõi leân nöôùu nhöng khoâng chaïm raêng. Coù ñieàu chuùng ta khoâng theå bieát ñöôïc laø vieäc theâm moät neùt ngang vaøo phuï aâm “d” ñeå thaønh phuï aâm “ñ” laø saùng kieán cuûa chính Ñôø Roát hay cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc?

6.

Nguyeân aâm “e” ñöôïc phaân bieät roõ khaùc vôùi “eâ”, vì “e” phaùt aâm roõ nhö trong “em”, coøn “eâ” phaùt aâm aån ñi nhö trong “eâm”.

7.

Phuï aâm “ f ” khoâng ñöôïc söû duïng maø thay baèng “ph”. Khi phaùt aâm “ph” thì moâi ñöa ra ít vaø hôi ñöa ra nheï hôn khi phaùt aâm “ f ”, hay noùi caùch khaùc, ñaây laø phuï aâm moâi nhöng khoâng cong moâi vaø rít gioù.

8.

Phuï aâm “g” ñöôïc chæ daãn laø khi coù “n” ñöùng tröôùc (nhö ngaø) thì phaùt aâm nhö “ngain” trong tieáng Do Thaùi. AÛnh höôûng cuûa tieáng Do Thaùi trong caùch ghi aâm tieáng Vieät laïi ñöôïc ghi nhaän theâm moät laàn nöõa.

9.

Phuï aâm “h” ñöôïc chæ daãn khi ñöùng sau “k” thì phaùt aâm nhö xi (ξ) trong tieáng Hy Laïp (thí duï nhö khaù), khi ñöùng sau “p” thì phaùt aâm nhö phi (φ) trong tieáng Hy Laïp (thí duï nhö pha), khi ñöùng sau “t” thì phaùt aâm nhö theta (θ) trong tieáng Hy

178

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Laïp (thí duï nhö tha). Ngoaøi ra, khi ñöùng sau “c”, sau “g”, sau “n” (nhö che, ghe, nheø) thì phaùt aâm töông töï nhö tieáng YÙ.

10.

Nguyeân aâm “i” vaø “y” ñöôïc phaân bieät duøng “y” ôû cuoái tieáng, nhö eùy (aáy) vì laø nguyeân aâm keùp.

Nhöng neáu nguyeân aâm keùp khoâng ñoïc rôøi nhö “ai” thì duøng “i” ôû cuoái. Ngoaøi ra, duøng “y” ôû cuoái ñeå phaân bieät nhöõng tieáng nhö “cay” vôùi “cai”.

11.

Phuï aâm “k” khi coù “h” theo sau (nhö khaùc) thì phaùt aâm nhö kappa (κ) trong tieáng Hy Laïp.

12.

Phuï aâm “l” ñöôïc giaûi thích khi ñöùng sau “b” nhö blaû (traû) hoaëc sau “t” nhö tlaû (traû) döôøng nhö laø coù giaù trò töông ñöông vôùi “tr” ngaøy nay, nhöng khi “l” ñöùng sau “p” nhö plaên (laên), hoaëc sau “m” nhö mleõ (leõ) thì laïi khoâng ñuùng nhö vaäy.

13.

Phuï aâm “m” ñöôïc phaân bieät caùc tröôøng hôïp laøm phuï aâm ñaàu (nhö ma) vaø laøm phuï aâm cuoái (nhö am). Ñôø Roát cuõng löu yù söï khaùc bieät giöõa phuï aâm cuoái cuûa “aoõ” trong tieáng Boà Ñaøo Nha khaùc vôùi phuï aâm cuoái cuûa “am” trong tieáng Vieät, thí duï nhö “am” khaùc vôùi “aoõ” (ong).

14.

Phuï aâm “n” vaø caùc nguyeân aâm “o”, “ô” khoâng coù gì ñaùng löu yù.

15.

Phuï aâm “p” chæ ñi vôùi “h” theo sau, nhö ñaõ noùi treân laø phaùt aâm nhö phi (φ) trong tieáng Hy Laïp (Phi grae cum ut Pha).

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

179

16.

Phuï aâm “q” ñöôïc löu yù laø luoân ñi vôùi “u” theo sau, nhö qua, que vaø ñoïc nhö “q” trong tieáng La-tinh.

17.

Phuï aâm “r” khi duøng nhö moät phuï aâm duy nhaát (nhö ra) thì ñoïc gioáng “r” trong tieáng YÙ.

18.

Phuï aâm “s” vaø “t” ñöôïc chæ daãn laø ñoïc nhö trong tieáng Phaùp nhöng maïnh hôn. Thaät ra, vôùi phuï aâm “t” thì taïm ñuùng, coøn phuï aâm “s” phaûi ñoïc nhö “coe” trong “coelum” cuûa tieáng La-tinh môùi ñuùng.

AÛnh höôûng tieáng Phaùp ôû ñaây hôi göôïng eùp.

Nguyeân aâm “u” khi theo sau “ng” thì ñoïc gioáng nhö trong tieáng YÙ, thí duï nhö nguoäi.

19.

20.

Nguyeân aâm “ö” ñoïc gioáng nhö “u” nhöng ñöa moâi ra, nhö trong “öa”.

21.

Phuï aâm “x” ñöôïc chæ daãn phaùt aâm gioáng nhö trong tieáng Boà Ñaøo Nha, hoaëc gioáng nhö “se” trong tieáng YÙ.

Trong ñoaûn luaän, Ñôø Roát khoâng ñeà caäp ñeán chöõ “v”. Ñieàu naøy gaây ngaïc nhieân lôùn. Trong töø ñieån, nhieàu choã Ñôø Roát ghi nhaän caùch phaùt aâm “v” baèng kyù hieäu sigma (ς) cuûa Hy Laïp, nhö ςaøo (vaøo). Phaûi chaêng loái phaùt aâm chöõ “v” (moâi uoán cong leân vaø ñaåy hôi maïnh ra) laø hieän töôïng naûy sinh do aûnh höôûng cuûa caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu chöù khoâng phaûi voán coù cuûa ngöôøi Vieät thôøi coå? Ñaây cuõng laø moät vaán ñeà toàn nghi trong ngöõ aâm Vieät Nam. Toùm laïi, veà vieäc ghi aâm baèng chöõ La-tinh, ta thaáy Ñôø Roát vöøa tuaân theo quaùn leä, vöøa toû ra raát uyeân baùc veà ngoân

180

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ngöõ noùi chung, veà aâm vò hoïc noùi rieâng. Trong heä thoáng chöõ caùi cuûa Quoác ngöõ theá kyû 17 maø oâng söû duïng trong töø ñieån Vieät-Boà-La, ngoaøi hai yeáu toá ngoân ngöõ chính laø YÙ, Boà Ñaøo Nha, coøn thaáy xen vaøo aûnh höôûng cuûa caùc ngoân ngöõ khaùc nhö La-tinh, Hy Laïp, Do Thaùi. Rieâng tieáng Phaùp tuy coù ñöôïc nhaän ra nhöng laø quaù môø nhaït. ° Veà caùc daáu thanh tieáng Vieät

Trong ñoaûn luaän, Ñôø Roát khaúng ñònh moät caùch chaéc chaén ôû chöông II khi baøn veà caùc thanh vaø daáu cuûa nguyeân aâm (De accentibus et aliis signis in vocabibus) raèng “linh hoàn cuûa Vieät ngöõ laø caùc thanh traàm boång”.

Nhöng vieäc söû duïng nhöõng daáu saéc, huyeàn, hoûi, ngaõ, naëng ñeå ghi laïi caùc thanh traàm boång khaùc nhau trong tieáng Vieät laø saùng kieán tröôùc tieân cuûa ai? Ñôø Roát ñaõ duøng töø “chuùng toâi” khi noùi veà vieäc cheá taùc caùc daáu naøy, neân khoâng theå bieát ñöôïc laø baûn thaân oâng ñaõ ñoùng goùp ñeán möùc ñoä naøo vaø coù bao nhieâu ngöôøi khaùc nöõa goùp phaàn trong coâng vieäc. Tuy nhieân, söï trình baøy cuûa oâng cuõng cho thaáy ñöôïc quaù trình cheá taùc caùc daáu thanh cuûa tieáng Vieät ñaõ dieãn ra nhö theá naøo.

Tröôùc heát, oâng noùi: “Chuùng toâi duøng 3 thanh Hy Laïp laø saéc, huyeàn vaø ngaõ, vì chöa ñuû neân duøng theâm iota döôùi (iota subscriptum) vaø daáu hoûi cuûa chuùng ta.” Vôùi töø “chuùng ta” ôû ñaây oâng muoán noùi ñeán caùc ngoân ngöõ phöông Taây.

Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu

181

Ba daáu treân cuûa Hy Laïp thì roõ roài. Coøn möôïn “iota döôùi” cuûa Hy Laïp ñeå taïo daáu naëng thì thöïc raéc roái. Iota döôùi trong tieáng Hy Laïp khoâng phaûi laø moät thanh, maø laø moät chöõ ñoïc traàm xuoáng, vaø ñöôïc caùc taùc giaû duøng ñeå chæ thanh naëng, gioïng cöïc traàm cuûa tieáng Vieät. Nhöng kyù hieäu maø Ñôø Roát söû duïng khoâng phaûi laø troïn veïn chöõ iota (ι) trong tieáng Hy Laïp, maø chæ laø moät kyù hieäu coù hình daáu chaám hay moät gaïch ñöùng nhoû, coù giaù trò höôùng daãn gioïng ñoïc, gioáng nhö trong tieáng Do Thaùi daáu (.) ñeå chæ nguyeân aâm “i” ñaët döôùi moät phuï aâm naøo ñoù. Ñeán daáu hoûi thì caùc taùc giaû quay sang caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu ñeå möôïn. Nhöng daáu hoûi trong caùc ngoân ngöõ naøy laø moät daáu duøng ñaët sau meänh ñeà tra vaán, khoâng phaûi laø moät chöõ caùi, cuõng khoâng phaûi laø moät daáu thanh. Noù chæ ñöôïc duøng ñeå dieãn taû ngöõ ñieäu caâu hoûi. Caùc taùc giaû ñaõ möôïn moät daáu coù giaù trò nhö theá trong caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu ñaët leân treân moät aâm vò cuûa tieáng Vieät ñeå chæ moät thanh cuûa aâm vò aáy. Ñoù laø thanh hoûi.

Nhö vaäy, heä thoáng caùc daáu thanh tieáng Vieät ñaõ ñöôïc hình thaønh töø söï vay möôïn keát hôïp caùc daáu thanh trong tieáng Hy Laïp (saéc, huyeàn, ngaõ vaø iota döôùi) vôùi daáu hoûi sau meänh ñeà tra vaán cuûa caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu. Tính saùng taïo trong vieäc taïo thaønh heä thoáng naøy ñöôïc theå hieän ôû choã nhöõng ngöôøi cheá taùc khoâng ñeå nguyeân caùc kyù hieäu vay möôïn, maø bieát thay ñoåi, bieán caûi chuùng cho phuø hôïp vôùi muïc ñích söû duïng cuûa mình.

182

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Coù ñieàu ñaùng ngaïc nhieân laø trong ñoaûn luaän Ñôø Roát coù ñöa ra söï so saùnh cho raèng caùc thanh cuûa tieáng Vieät töông ñoàng vôùi heä thoáng thanh aâm trong aâm nhaïc phöông Taây, cuï theå laø caùc noát Ñoâ, Reâ, Mi, Pha, Sol vaø La, töông öùng vôùi caùc thanh huyeàn, naëng, ngaõ, khoâng daáu, hoûi vaø saéc. Khi so saùnh nhö vaäy, ngoaøi vieäc thöøa ra noát Si, coøn coù söï göôïng eùp khoâng theå chaáp nhaän veà cao ñoä. Vôùi kieán thöùc vaø hoïc vaán cuûa Ñôø Roát, chuùng ta coù theå tin chaéc laø oâng khoâng theå khoâng am hieåu nhaïc lyù cô baûn. Phaûi chaêng söï göôïng eùp trong so saùnh naøy coøn coù nguyeân nhaân naøo khaùc, chaúng haïn nhö söï thay ñoåi veà caùch phaùt aâm cuûa tieáng Vieät sau hôn ba theá kyû?

183

PHAÀN III

SÖÏ HÌNH THAØNH VAØ PHAÙT TRIEÅN TIEÁNG NOÙI NAM BOÄ

L

òch söû tieáng noùi laø moät phaàn cuûa lòch söû ngoân ngöõ.

Yeâu caàu nghieân cöùu lòch söû noùi chung laø phaûi taùi taïo quaù khöù moät caùch khaùch quan. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu ñoù ñoái vôùi lòch söû cuûa moät tieáng noùi, ngöôøi ta thoâng qua chöõ vieát ñeå nhaän daïng tieáng noùi aáy veà caùc maët töø vöïng, ngöõ aâm, ngöõ nghóa, cuù phaùp, caùch duøng töø, tu töø.v.v... Tuy nhieân, ngoaøi nhöõng gì ñöôïc löu laïi qua hình thöùc chöõ vieát, chuùng ta coøn coù theå söû duïng nhöõng yeáu toá ngoân ngöõ truyeàn khaåu ñeå nghieân cöùu tieáng noùi.

Ngoân ngöõ truyeàn khaåu khoâng chæ ñöôïc löu giöõ tröïc tieáp qua caùc hình thöùc ca haùt truyeàn mieäng cuûa quaàn chuùng nhö ca dao, tuïc ngöõ, hoø veø, caâu ñoá, hoaëc döôùi hình thöùc noùi thô, maø coøn ñöôïc löu laïi cuõng chính nhôø vieäc ghi cheùp thaønh vaên baûn qua söï söu taäp, goùp nhaët cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc.

Muïc tieâu nhaém ñeán cuûa chuùng ta trong phaàn chuyeân luaän naøy laø coá gaéng nhaän daïng vaø taùi taïo tieáng noùi Saøi Goøn trong suoát quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa

184

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

noù trong quaõng thôøi gian gaàn 3 theá kyû, töø naêm 1623 cho ñeán 1915.

Nhö vaäy, thoâng qua chöõ vieát vaø ngoân ngöõ truyeàn khaåu, chuùng toâi seõ coá gaéng döïng laïi phaàn naøo khuoân maët tieáng noùi Saøi Goøn. Chöõ vieát ñöôïc söû duïng ôû ñaây goàm chöõ Noâm Nam boä vaø chöõ Quoác ngöõ trong giai ñoaïn 1733-1865. Ngoân ngöõ truyeàn khaåu bao goàm caùc loaïi vaên chöông bình daân vaø moät soá töø ngöõ ñöôïc saùng taïo trong cuoäc soáng thöïc teá, phaûn aùnh roõ neùt tieáng noùi Saøi Goøn trong caùc taàng lôùp xaõ hoäi khaùc nhau, nhaát laø taàng lôùp bình daân.

TIEÁNG NOÙI NAM BOÄ QUA CHÖÙNG TÍCH TRUYEÀN KHAÅU A. Vai troø cuûa chöùng tích truyeàn khaåu Chöùng tích truyeàn khaåu coù giaù trò cao trong vieäc nghieân cöùu lòch söû tieáng noùi, bôûi vì noù mang tính phoå caäp trong caùc giai taàng xaõ hoäi. Noù phaûn aùnh tieáng noùi moät caùch roäng khaép neân qua noù ngöôøi ta nhaän thöùc ñöôïc nhieàu saéc thaùi khaùc nhau cuûa tieáng noùi. Chöùng tích truyeàn khaåu caøng trôû neân quyù giaù hôn nöõa ñoái vôùi ngöôøi nghieân cöùu khi ñieàu kieän vaên baûn khoâng ñuû ñeå giuùp hoï taùi taïo tieáng noùi trong quaù khöù. Vaø ñaây chính laø nhöõng gì ñaõ xaûy ra vôùi tieáng noùi Saøi Goøn.

Veà ñoä chính xaùc, chuùng ta coù theå tin caäy nhieàu hôn ôû nhöõng gì ñöôïc theå hieän qua chöõ vieát, bôûi noù phaàn naøo ñöôïc coá ñònh töø thôøi ñieåm quaù khöù cho ñeán thôøi ñieåm baét ñaàu vieäc nghieân cöùu. Nhöng maët khaùc, chöõ vieát thöôøng

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

185

laø coâng cuï cuûa moät taàng lôùp thieåu soá trí thöùc hoaëc caàm quyeàn, neân duø coù phoå caäp ñeán ñaâu cuõng khoâng phaûn aùnh ñöôïc tieáng noùi coäng ñoàng moät caùch trung thöïc. Trong khi ñoù, ngoân ngöõ truyeàn khaåu laø coâng cuï giao tieáp cuûa moïi giai caáp xaõ hoäi, neân chaéc chaén coù theå phaûn aùnh moät caùch trung thöïc nhaát tieáng noùi cuûa toaøn theå coäng ñoàng.

Tuy nhieân, söï thu thaäp tröïc tieáp caùc chöùng tích truyeàn khaåu thöôøng raát haïn cheá. Thôøi gian troâi qua seõ laøm cho moïi chöùng tích truyeàn khaåu deã daøng bieán ñoåi, maát maùt.

Vì theá, töø laâu caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ phaûi söû duïng ñeán nhöõng nguoàn tö lieäu ñöôïc thu thaäp bôûi nhöõng theá heä ñi tröôùc, nghóa laø nhöõng chöùng tích truyeàn khaåu ñöôïc coá ñònh thaønh vaên baûn qua caùc hình thöùc ghi cheùp, in aán. Ñieàu naøy giuùp coù theâm nguoàn tö lieäu doài daøo cho nghieân cöùu, nhöng cuõng phaàn naøo ñoù laøm giaûm ñi tính trung thöïc cuûa ngoân ngöõ truyeàn khaåu, bôûi vì chính trong quaù trình ghi cheùp, in aán, ñieàu taát yeáu khoâng theå traùnh khoûi laø seõ coù nhöõng söûa chöõa, ñieàu chænh ít nhieàu theo yù kieán chuû quan cuûa nhöõng ngöôøi tham gia thöïc hieän.

Tìm hieåu tieáng noùi Saøi Goøn trong moät quaù khöù ñaày bieán ñoäng, trong ñieàu kieän saùch vôû xöa bò maát maùt quaù nhieàu, coäng theâm vôùi khuynh höôùng phoùng khoaùng cuûa ngöôøi Nam boä treân vuøng ñaát môùi thöôøng coù nhieàu caûm höùng tröôùc taùc ngaâm vònh nhöng laïi khoâng thích chuyeän hí hoaùy vieát laùch, ghi cheùp thaønh saùch vôû nhö ngöôøi mieàn Trung vaø mieàn Baéc, caøng khoâng theå boû qua nhöõng chöùng tích truyeàn khaåu.

186

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Tuy nhieân, khi söû duïng chöùng tích truyeàn khaåu trong nghieân cöùu, caàn löu yù ñeán söï giôùi haïn veà ñoä chính xaùc cuûa nhöõng yeáu toá naøy. Trong raát nhieàu tröôøng hôïp, chuùng ta khoâng theå xaùc ñònh ñöôïc moät caùch chaéc chaén veà yù nghóa hoaëc xuaát xöù cuûa caùc yeáu toá truyeàn khaåu. Raát nhieàu caâu ca dao, tuïc ngöõ ñöôïc tin laø cuûa Nam boä, nhöng raát coù theå laïi phaùt xuaát töø mieàn Trung hoaëc mieàn Baéc, ñöôïc ngöôøi Nam boä “theâm ñaàu bôùt ñuoâi” ñeå dieãn taû moät noäi dung môùi trong hoaøn caûnh môùi. Laïi coù nhöõng caâu khoâng theå naøo xaùc ñònh ñöôïc xuaát xöù töø ñaâu, vì khoâng mang töø ngöõ ñòa phöông vaø söû duïng ôû mieàn naøo cuõng ñeàu coù yù nghóa xuaát xöù caû. Laïi coù nhöõng loái noùi khoâng roõ xuaát xöù töø ñaâu nhöng ngöôøi duøng ôû moãi ñòa phöông laïi theâm bôùt, thay ñoåi vaøi ba tieáng thaønh ra cuûa ñòa phöông mình. Nhö Ñaøng Ngoaøi haùt: Saàm Sôn ñi deã khoù veà, Trai ñi coù vôï, gaùi veà coù con.

Thì Ñaøng Trong cuõng haùt töông töï: Haø Tieân ñi deã khoù veà, Trai ñi theâ thieáp, gaùi veà boàng mang.

Ñieàu caàn löu yù veà ngoân ngöõ truyeàn khaåu ôû Nam boä laø ngoaøi caùc ca dao, tuïc ngöõ ñöôïc saùng taïo trong hoaøn caûnh môùi, coøn coù raát nhieàu caâu coù xuaát xöù töø caùc tænh Nguõ Quaûng hay Thaêng Long ñi vaøo, nhöng laïi ñöôïc Nam boä hoùa töø hình thöùc cho ñeán noäi dung. Vaø moät ñieåm khoù khaên nöõa laø vaán ñeà nieân kyû cuûa ngoân ngöõ truyeàn khaåu thöôøng khoâng theå döïa vaøo ñaâu ñeå xaùc ñònh chaéc chaén.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

187

Khi vieát muïc naøy, chuùng toâi ñaõ heát söùc coá gaéng sao cho nhöõng trích daãn ôû ñaây coù tính chính xaùc cao. Tuy nhieân, chuùng toâi cuõng nghó raèng ñieàu caàn nhaát laø phaûi thoâng qua söï löôïm laët ngoân ngöõ truyeàn khaåu ñeå thu thaäp ñöôïc caøng nhieàu caøng toát nhöõng maûnh vuïn cuûa tieáng noùi Saøi Goøn trong quaù khöù, vaø do ñoù khoâng caàn quaù naëng veà khía caïnh “taàm chöông trích cuù”. Chaúng haïn qua caâu haùt: Bao phen quaï noùi vôùi dieàu, Cuø lao oâng Chöôûng coù nhieàu caù toâm.

Chuùng toâi taïm yeân taâm laø caâu naøy coù theå xuaát xöù töø mieàn Trung hay mieàn Baéc, nhöng chaéc chaén noù ñöôïc truyeàn khaåu ñeå haùt veà moät cuø lao cuûa soâng Haäu ôû mieàn Taây Nam boä sung tuùc caù toâm, raát haáp daãn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi daân ngheøo phieâu baït kieám soáng.

B. Vaên chöông truyeàn khaåu Nam boä Muïc ñích cuûa chuùng toâi trong phaàn naøy laø coù theå thoâng qua moät soá vaên chöông truyeàn khaåu nhö ca dao, tuïc ngöõ, hoø veø... ñöôïc trích giôùi thieäu sau ñaây ñeå giuùp ñoäc giaû nhaän thöùc ñöôïc phaàn naøo tieán trình hình thaønh vaø phaùt trieån tieáng noùi Nam boä noùi chung, Saøi Goøn noùi rieâng.

1. Trích theo Vöông Hoàng Seån trong Saøi Goøn Naêm Xöa - Töï Do - 1960 - Saøi Goøn, trang 199-201.

Saøi Goøn muõi ñoû1 Gia Ñònh xuùp-leâ2 1 2

Ghe thuyeàn Saøi Goøn sôn muõi ñoû.

Xuùp-leâ: tieáng coøi taøu.

188

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Giaõ hieàn theâ ôû laïi laáy choàng, Thuyeàn anh ra cöûa nhö roàng leân maây. ...

Meï ñi Chôï Quaùn, Chôï Caàu, Mua cau Chôï Vaõi, mua traàu Chôï Vinh.

Hoaëc: Mua voâi Chôï Quaùn, Chôï Caàu, Mua cau Nam Phoå, mua traàu Chôï Dinh.

(Ca dao goác Hueá vaøo Gia Ñònh thôøi Taây Sôn).

Chò Höôu ñi chôï Ñoàng Nai, Böôùc qua Beán Ngheù, ngoài nhai thòt boø.

(Caâu ñoá coù ñuû: höôu, nai, ngheù, boø).

Bao giôø caïn laïch Ñoàng Nai, Naùt chuøa Thieân Muï, môùi sai lôøi nguyeàn.

(Noùi veà ñoâi uyeân öông ngöôøi Hueá vôùi ngöôøi Saøi Goøn) Roàng chaàu ngoaøi Hueá, ngöïa teá Ñoàng Nai, Nöôùc soâng trong sao laïi chaûy hoaøi, Thöông ngöôøi xöù laï laïc loaøi ñeán ñaây.

Chôï Saøi Goøn caån ñaù, chôï Raïch Giaù caån xi-mon,1 Giaõ em ôû laïi vuoâng troøn, Anh veà xöù sôû khoâng coøn ra voâ.

...

Cuùc moïc bôø ao keâu baèng cuùc thuûy, Chôï Saøi Goøn xa, chôï Myõ cuõng xa.

Vieát thô thaêm heát noäi nhaø, Tröôùc thaêm phuï maãu, sau laø thaêm em.

1

Cho tôùi thaäp nieân 1950, chuùng toâi vaãn coøn nghe ôû mieàn Taây coù nhieàu ngöôøi duøng töø xi-mon thay vì xi-maêng (ciment).

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

189

...

Möôøi giôø taøu laïi Beán Thaønh, Xuùp leâ voäi thoåi, boä haønh lao xao.

...

Anh ñi ghe caù traûng löôøn,1 ÔÛ treân Gia Ñònh xuoáng vöôøn thaêm em.

...

Xay luùa giaõ gaïo Ñoàng Nai, Gaïo thoùc veà ngaøi, taám caùm veà toâi.

...

Traàu Saøi Goøn xeù ra nöûa laù, Thuoác Goø Vaáp huùt ñaõ moät hôi Buoàn tình gaù nghóa maø chôi Hay laø anh quyeát ôû ñôøi vôùi em?

...

Anh ngoài quaït quaùn Beán Thaønh Nghe em coù choán, anh ñaønh quaêng om.

Anh ngoài quaït quaùn Baø Hom, Haønh khaùch chaúng coù, ñaù om quaêng loø.

Xe mui chieáu thaû xanh quanh, Ñoâi voøng Baø Chieåu thích tình daïo chôi.

2. Trích theo Thaùi Vaên Kieåm “Ñaát Vieät Trôøi Nam” - Nguoàn Soáng - Saøi Goøn, 1960, caùc trang töø 25-36 vaø töø 55-64.

Bao giôø caïn laïch Ñoàng Nai, Nghieâng chuøa Chaâu Thôùi, môùi sai lôøi nguyeàn.

1

Loaïi ghe caïn loøng.

190

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

...

Xöù Thuû Ñöùc naêm canh thöùc ñuû, Keû cô thaàn trôû laïi Caàn Thô.1

...

Ngöôøi ta naêm chò baûy em, Toâi ñaây nhö theå chieác nem loät traàn.

...

Daân ñaát Baéc, Ñaép thaønh Taây Ñoâng ñaõ laø ñoâng, Saàu Taây voøi voïi...

...

Chôï Beán Thaønh ñeøn xanh ñeøn ñoû, Anh nhìn cho toû thaáy roõ ñeøn maøu.

Laáy em anh ñaâu keå sang giaøu, Rau döa maém muoái coù nôi naøo hôn em?

...

Baép non maø nöôùng löûa loø, Ñoá ai ve ñöôïc con ñoø Thuû Thieâm.

...

Ngaøy ñi traêm hoa heïn hoø, Ngaøy veà vaéng boùng coøn ñoø Thuû Thieâm.

...

Troàng traàu troàng loän daây tieâu, Con theo haùt boäi meï lieàu con hö.

1

Loái chôi chöõ baèng caùch noùi laùi: thuû ñöùc  thöùc ñuû, cô thaàn  caàn thô.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

191

Coâ gaùi hoûi: Nghe anh laøu thoâng lòch söû, Em xin hoûi thöû ñaát Nam – Trung, Hoûi ai Gia Ñònh Tam Huøng, Maø ai troïn nghóa thuûy chung moät loøng?

Chaøng trai ñaùp: OÂng Taùnh oâng Nhaân cuøng oâng Huyønh Ñöùc, Ba oâng heát söùc phoø nöôùc moät loøng, Noåi danh Gia Ñònh tam huøng, Troïn nghóa thuûy chung coù oâng Voõ Taùnh.

Taøi cao söùc maïnh, troïn nghóa quyeân sinh, Böôùc leân laàu baùt giaùc thieâu mình nhö khoâng!

...

Coù anh thi rôùt trôû veà, Baø con ñoùn hoûi nhieàu beà khoù khaên.

Saàu rieâng anh chaúng buoàn aên, Boøn bon, toá nöõ,1 anh quaêng cuøng ñöôøng.

...

Röôïu aùp-sanh2 say chí töû, Boùng maêng cuït3 maùt naèm daøi.

Cuùng bình hoa, tuïng Phaùp Hoa,4 hoa khai kieán Phaät.5 Daâng naõi quaû, tu chaùnh quaû, quaû maõn thoâng thaàn.

1 2 3 4 5

Boøn bon, toá nöõ: teân hai loaïi traùi caây ôû Nam boä.

AÙp-sanh: absinthe.

Maêng cuït: mong kut Töùc kinh Phaùp Hoa. Hoa khai kieán Phaät: thaønh ngöõ cuûa ñaïo Phaät, chæ ngöôøi ñöôïc vaõng sinh veà coõi Tònh ñoä cuûa Phaät A-di-ñaø, vì coõi aáy khoâng sinh ra töø baøo thai maø töø nhöõng ñoaù hoa sen. Khi hoa sen nôû (hoa khai) thì ngöôøi ñöôïc vaõng sinh seõ nhìn thaáy Phaät A-di-ñaø (kieán Phaät).

192

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

...

Caây da cuõ, con eùn ruõ caây da taøn, Bao nhieâu laù ruïng, em thöông chaøng baáy nhieâu.

(Xuaát xöù Baïc Lieâu) Gioù ñöa gioù ñaåy veà raãy aên coøng, Veà böng aên caù, veà ñoàng aên cua.

(Xuaát xöù Ñoàng Thaùp Möôøi) Ngoù qua beân nuùi Toâ Chaâu, Thaáy em gaùnh nöôùc treân ñaàu caøi traâm.

(Xuaát xöù Haø Tieân) Thaùng ba côm goùi ra hoøn, Muoán aên tröùng nhaïn phaûi loøn hang Mai. Maëc tình ai deã eùp ai, Muoán aên tröùng nhaïn hang Mai phaûi loøn.

Hang Mai anh cuõng muoán loøn, Sôï raèng tröùng nhaïn haõy coøn voû khoâng.

(Xuaát xöù Hoøn Choâng) Lòch thay ñòa cuoäc Traø OÂn, Mieáu oâng Ñieàu Baùt löu toàn ñeán nay.

...

Toâm raèn loät voû boû ñuoâi, Gaïo thôm naøng Quoác em nuoâi meï giaø.

(Xuaát xöù An Giang) Ngoù leân Chaâu Ñoác, Ngoù xuoáng Ñoàng Nai. Anh thöông em ruoät thaét gan baøo, Bieát em coù thöông laïi chuùt naøo hay khoâng?

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

193

...

Ngoù leân Sôû Thöôïng1 maø buoàn, Muoán chaâm coäi reã ngaïi ñöôøng xa xoâi.

3. Trích theo Löông Vaên Löu - Bieân Hoøa söû löôïc toaøn bieân. Quyeån I - Saøi Goøn 1972. Caùc trang 86-93.

Giaëc Taây ñaùnh tôùi Caàn Giôø, Bieåu ñöøng thöông nhôù ñôïi chôø uoång coâng.

(Xuaát xöù Bieân Hoøa) Ñaéng khoå qua, chua laø chanh giaáy, Daàu ngoït theá maáy cuõng tieáng cam saønh, Giaëc lang-sa2 ñaùnh tôùi Chaâu Thaønh, Daàu ai ngaên qua ñoùn laïi, Daï cuõng khoâng ñaønh boû em.

...

Chöøng naøo xe saét bung vaønh, Taøu Taây luûng ñaùy, anh môùi ñaønh xa em.

... Ñeøn nhaø laàu heát daàu ñeøn taét, Löûa nhaø maùy heát saét thaønh than.

Em Hai ôi! Laáy choàng löïa choã cho sang, Laáy chi anh ñöùng haàu baøn Taây aên.

Thaùch cöôùi: ‘Em laø con gaùi nhaø giaøu, Meï cha thaùch cöôùi ra maøu xinh sao.

1 2

Tònh Bieân Giaëc Lang-sa: giaëc Phaùp, do chöõ Françaises.

194

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Cöôùi em traêm taám luïa ñaøo, Moät traêm hoøn ngoïc, 28 oâng sao treân trôøi.

Traùp troøn daãn ñuû traêm ñoâi, OÁng thuoác baèng baïc, oáng voâi baèng vaøng.

Saém xe töù maõ ñem sang, Ñeå quan vieân hoï nhaø naøng ñöa daâu.

Ba traêm noùn cuï ñoäi ñaàu, Moãi ngöôøi moät caùi quaït maøu thaät xinh.

Anh veà saém nhieãu Beán Ñình, May chaên cho roäng ta mình ñaép chung.

Cöôùi em chín chónh maät ong, Möôøi nong xoâi traéng, möôøi nong xoâi voø.

Cöôùi em taùm chuïc traâu boø, Baûy chuïc deâ lôïn, chín voø röôïu taêm.

Laù ña maët nguyeät ñeâm raèm, Raêng nanh thaèng Cuoäi, raâu caèm Thieân loâi.

Gan ruoài môõ muoãi cho töôi, Xin chaøng chín chuïc con dôi goùa choàng.

Thaùch theá môùi thoûa trong loøng, Chaøng maø theo ñöôïc, thieáp cuøng theo chôn.

...

1

Thaùng Taùm coù chieáu vua ra, Caám quaàn khoâng ñaùy ngöôøi ta ngaïi nguøng.

Khoâng ñi thì chôï khoâng ñoâng, Ñi thì phaûi möôïn quaàn choàng sao ñang?

Coù quaàn ra ñöùng ngoaøi ñöôøng, Khoâng quaàn ta ñöùng ñaàu giöôøng xem quan.1

Baøi naøy ra ñôøi nhaân khi vua Töï Ñöùc coù leänh caám ñaøn baø maëc vaùy (quaàn khoâng ñaùy). Ngöôøi daân möôïn baøi ca dao ñeå chaâm bieám tính caùch voâ lyù cuûa leänh caám naøy.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

195

...

Muøng naêm, möôøi boán, haêm ba, Ñi chôi cuõng thieät löïa laø ñi buoân.1

4. Trích theo Sôn Nam: “Noùi veà mieàn Nam” - Laù Boái, 1965, trang 55-81 vaø “Tìm hieåu ñaát Haäu Giang” - Phuø Sa, 1959.

Nöôùc bieác non xanh, Ngöôøi baïn laønh khoù kieám. Ñaây em cuõng hieám, chaúng löïa ñaëng choã naøo, Maûng lo mua baùn ra vaøo Caàn Thô.

...

Chôø em cho maõn kieáp chôø, Chôø cho rau muoáng vöôït leân bôø troå boâng.

Rau muoáng troå boâng, leân bôø noù troå.

Ai bieåu anh chôø maø anh keå coâng ôn?

...

Bôù chieác ghe sau, cheøo mau anh ñôïi, Keûo gioâng khoùi ñeøn bôø buïi toái taêm.

Bôø buïi toái taêm, anh quô nhaèm caùi toâ beå, Cöôùi vôï coù chöûa veà thoåi löûa queo raâu.

...

Kheá vôùi chanh moät loøng chua xoùt, Maät vôùi göøng moät ngoït moät cay.

Ra veà boû aùo laïi ñaây, Ñeå khuya em ñaép gioù taây laïnh luøng.

Coù laïnh luøng laáy muøng maø ñaép, 1

Theo quan ñieåm meâ tín, ba ngaøy naøy laø ba ngaøy xaáu, laøm vieäc gì cuõng seõ khoâng thuaän lôïi.

196

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Traû aùo cho anh veà ñi hoïc keûo tröa.

...

Ai veà Gioàng Döùa qua truoâng, Gioù ñöa boâng saäy ñeå buoàn cho em.

...

U Minh Raïch Giaù thò quaù Sôn Tröôøng, Gioù ñöa boâng saäy daï buoàn nhôù ai.

...

Anh thöông em thöông quaán thöông quít, Boàng ra goác mít, boàng xích goác chanh.

Boàng quanh ñaùm saäy, boàng baåy voâ mui, Boàng luûi sau laùi, boàng ngoaùi tröôùc muõi, Ñeå em naèm xuoáng ñaây, Keå töø hoài em ñau ban cua löôõi traéng, Mieäng ñaéng côm hoâi, Tieác coâng anh ñôõ ñöùng boàng ngoài, Baây giôø em vinh hieån, Em baét anh baùn noài laøm chi?

...

Kyû vì Ñaïi Phaùp taân traøo, Ñôøi nay nghó laïi khaùc naøo ñôøi xöa.

An nhaøn thaønh thò sôùm tröa, Coù chaøng Saùu Troïng tuoåi vöøa möôøi laêm.

Boû ñi tính ñaõ maáy naêm, Nay môùi chaïnh loøng thöông kieång nhôù queâ.

Baáy laâu caùch maët uû eâ, Nay môùi trôû veà thaêm vieáng maãu thaân.

Coù teân Hai Ñaåu ôû gaàn,

197

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Thöôøng ñi buoân baùn taûo taàn laân la.

Thaáy chaøng aên noùi thaät thaø, Hoûi thaêm: Anh coù vôï nhaø hay khoâng.

Troïng nghe Ñaåu noùi ñoäng loøng, Thô ngaây chöa choán loan phoøng keát ñoâi. Ñaåu nghe thaèng Troïng baøy lôøi, Anh khoâng coù vôï, em thôøi chæ cho.

Troïng raèng: buoân baùn khoâng lo, Noùi chuyeän ñöa ñoø, cheø chaùo laïnh tanh. Ñaåu raèng: loøng khieán thöông anh, Chaùo cheø nguoäi laïnh cuõng ñaønh daï toâi.

(Thô Saùu Troïng) ...

Baønh toâ ñaùnh cheát xöû hueà, AÙo thun chaïy laïi ñöùng keà baønh toâ.

...

Cheû tre beän saùo cho daøy, Ngaên ngang soâng Myõ coù ngaøy gaëp nhau.

...

Kinh xaùng môùi ñaøo, Taøu Taây môùi chaïy.

Thöông thì thöông ñaïi, Ñöøng nghi ngöøng ngaïi.

Bôù ñieäu chung tình, Con nhaïn bay cao khoù baén, Con caù döôùi ao quyønh khoù caâu.

Chieáu boâng maø traûi goùc ñeàn, Muoán voâ laøm beù1 bieát beàn hay khoâng?

1

Laøm beù: laøm vôï leõ (vôï nhoû).

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

198 ...

Nöôùc raèm chaûy thaáu Nam Vang, Muø u chín ruïng sao chaøng bieät ly?

...

Nöôùc raèm chaûy thaáu Tam Giang, Saàu ñaâu chín ruïng sao chaøng bieät ly.

Soâng saâu soùng buûa laùng coø, Thöông em vì bôûi caâu hoø coù duyeân.

5. Trích theo Thuaàn Phong – Baùch Khoa ra ngaøy 1.12.1954, caùc trang 40 - 45, vaø ngaøy 15.12.1959, trang 36: Veø con gaùi hö: Ñaàu hoâm nguû tôùi canh tö, Coøn naèm maø nguû, muoãi thì noù caén dö caû vuøa.

Canh naêm thì ñoäng troáng chuøa, Coøn naèm maø nguû, chuùng luøa moät beân.

Nguû thì queân tuoåi, queân teân, Nguû cho maët trôøi moïc ñaõ leân ba saøo.

Saùng ra ñaùi döïa haøng raøo, Coøn ñöông ngaây nguû teù nhaøo trong gai.

Queùt nhaø long moát long hai, Con maét daùo daùc thaáy trai ngoù chöøng.

Baøy ra caét aùo, caét quaàn, Caét khoâng kích taác, nhaém chöøng caét ngang.

Vaûi thôøi moät taác moät quan, Caét thôøi khoeùt loã khoeùt hang ñaâu coøn.

Baøy ra baùnh cuïc, baùnh hoøn, Naén baèng chieác ñuõa, haáp coøn boät khoâng.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Saùng ra ñi caáy vaàn coâng, Caáy thöa caáy noåi ñi khoâng veà roài.

Baøy ra chaùo vòt chaùo boài, Chaùo khoâng coù xaùc aên roài nhaû ra.

Töø nay cho tôùi haêm ba, Caäy mai tôùi noùi ngöôøi ta khoâng theøm.

Chò em thaáy vaäy noùi gieøm, Naáu canh chua tôï nhö heøm khoù aên.

Laøm boä líu laêng, Baùnh boø, baùnh thuaãn.

Laøm khoâng mí möûng, Lôùp troïc lôùp ñen.

Sang qua baùnh men, Thieät laø chai ngaét.

Laøm boä ngoe ngoaéc, Ñi haáp baùnh göøng, Quaït löûa phöøng phöøng, Maët vaøng nhö ngheä.

Uoång coâng boán beå, Hoïc luùc vaên minh.

Nghó laïi phaän mình, Thieät laø thöa thôùt...

Veø ôû tuø: Chieàu chieàu vaøo khaùm, Nhö coâng chuùa vaøo laàu.

Maëc aùo khoâng baâu, Nhö mình mang thieát giaùp.

Thaày chuù ñaùnh ñaäp, Nhö thí voõ Traøng An.

199

200

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Quaàn aùo lang thang, Nhö mình mang giaùp tuïi.

Tuoâng bôø, löôùt buïi, Nhö Khöông Thöôïng taùn binh.

Laën loäi döôùi sình, Nhö Huaát Trì taém ngöïa.

Möôøi giôø vaøo cöûa, Nhö nho só nhaäp traøng.

Côm doïn hai haøng, Nhö laøng aên Truøng Cöûu.

AÊn roài laïi nguû, Nhö Löu Bò vieáng Khoång Minh.

Troáng ñaùnh ình ình, Nhö La Thoâng taûo Baéc.

Möa sa öôùt maët, Nhö röôùi nöôùc cam loà.

AÙo öôùt maëc voâ, Nhö Hoaøng Coâ taém goäi.

Gaãm mình coù toäi, Nhö Baùt Giôùi maéc naøn.

Coøng saét hai haøng, Nhö Leâ Hueâ ñeo kieàng caúng.

Gaãm mình toäi naëng, Nhö Hoaøng ñeá ñi tu.

Bò nhoát trong tuø, Nhö Hoàng Haøi ngoài ñoäng.

Ra ñi loàng loäng, Nhö Hoaøng Phi Hoå taán binh.

Daét leân trình giaáy,

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

201

Nhö öùng thí khoa traøng. Ñöùng deïp hai haøng, Nhö baù quan chaàu ngoïc caùc.

Ra ñi thaám thoaùt, Nhö côõi ngöïa long cu.

Ra khoûi khaùm tuø, Nhö haïc chaàu thieân kieång.

Gaëp anh em noùi chuyeän, Nhö Ñoác Töôùng dieãn binh.

Keå heát chuyeän mình, Nhö Kieàu ngaâm heát cuoán.

6. Trích theo Nguyeãn Töû Quang trong Baùch Khoa soá ra ngaøy 15-8-1959, trang 66-67, baøi Daï coå hoaøi lang, töùc baøi voïng coå ñaàu tieân ôû Nam boä.

Töø phu töôùng, Baùu kieám saéc phong leân ñaøng.

Vaøo ra luoáng troâng tin chaøng, Theâm ñau gan vaøng, Troâng tin chaøng, Gan vaøng theâm ñau.

Chaøng daàu say ong böôùm, Xin ñoù ñöøng phuï nghóa taøo khang. Ñeâm ngoùng troâng tin baïn, Ngaøy moûi moøn nhö ñaù voïng phu.

Voïng phu voïng, luoáng troâng tin chaøng.

Naêm canh mô maøng, Chaøng hôõi, chaøng coù hay. Ñeâm thieáp naèm luoáng nhöõng saàu taây.

Bao thuôû ñoù ñaây sum vaày,

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

202

Duyeân saét caàm tình thöông.

Nguyeän cho chaøng, Ñaëng chöõ bình an.

Trôû laïi gia ñaøng, Cho eùn nhaïn hieäp ñoâi.

Khoaûng naêm 1920, taïi Baïc Lieâu coù nhaø sö phaùp danh laø Nguyeät Chieáu, kyù thaùc taâm söï Vaên Thaân choáng Phaùp vaøo baøi “Daï coå hoaøi lang”, nghóa laø “ñeâm nghe tieáng troáng nhôù choàng”. Thuôû aáy trong laøng ca xöôùng noåi danh coù oâng Saùu Laàu, laáy baøi treân cuûa nhaø sö Nguyeät Chieáu phoå nhaïc, ñoåi teân laø “Voïng coå hoaøi lang”, nghóa laø “töôûng chuyeän xöa nhôù choàng”. Theá roài ca khuùc aáy ñöôïc cheá bieán ôû Baïc Lieâu, theâm nhòp theâm ñieäu, ñöôïc ngheä só taøi danh Lö Hoøa Nghóa vaø nhaát laø ngheä só Nguyeãn Thaønh UÙt (töï UÙt Traø OÂn) ñöa ñeán thaønh coâng vinh quang. Gaùnh haùt ñaàu tieân ôû mieàn Nam laø gaùnh Thaày Naêm Tuù ñöa noù leân saân khaáu.

Daàn daàn, noù ra khoûi tænh Baïc Lieâu, phoå bieán khaép mieàn Nam, lan daàn ra mieàn Trung, mieàn Baéc cho ñeán taän ngaøy nay.

7. Trích theo Ñaøo Vaên Hoäi - Phong tuïc mieàn Nam qua maáy vaàn ca dao, Khai Trí, Saøi Goøn, Caùc trang 13-82. ° Taû caûnh: Chieàu chieàu eùn lieäng treân trôøi, Ruøa boø döôùi nöôùc, khæ ngoài treân caây.

Chieàu chieàu vòt loäi coø bay, OÂng voi beû mía chaïy ngay voâ röøng.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Ruû nhau xuoáng bieån baét cua, Leân non baét nhaïn, voâ chuøa nghe kinh.

° Tu thaân: Coù khoù môùi coù caùi aên, Khoâng döng ai deã mang phaàn tôùi cho.

Ngoài roãi sao chaúng xeù gai, Ñeán khi coù caù möôïn chaøi ai cho?

Naøo khi leân voõng xuoáng duø, Keâu daân daân daï, baây giôø daï daân.

Loïng che sôn, daàu sôøn cuõng loïng, OÂ bòt vaøng, daàu troïng cuõng oâ.

Doác moät loøng laáy choàng hay chöõ, Ñeå ra vaøo kinh söû maø nghe.

Khuyeân chaøng ñoïc saùch ngaâm thô, Daàu hao thieáp roùt, ñeøn môø thieáp kheâu.

Phaûi cho beàn chí caâu cua, Maëc ai caâu traïch, caâu ruøa maëc ai.

Thuûng thaúng maø löôïm hoa rôi, ÔÛ cho coù chí hôn ngöôøi treøo cao.

Chim khoân keâu tieáng raûnh rang, Ngöôøi khoân noùi tieáng dòu daøng deã nghe.

Chim khoân traùnh baãy, traùnh doø, Ngöôøi khoân traùnh keû hoà ñoà môùi khoân.

203

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

204

Chim khoân thì khoân caû loâng, Khoân caû caùi loàng, ngöôøi xaùch cuõng khoân.

Lôøi noùi chaúng maát tieàn mua, Löïa lôøi maø noùi cho vöøa loøng nhau.

Kim vaøng ai nôõ uoán caâu, Ngöôøi khoân ai nôõ noùi nhau naëng lôøi.

Choàng khoân vôï ñaëng ñi giaøy, Vôï khoân choàng aét coù ngaøy laøm quan.

° Tình gia toäc: Vaúng nghe chim vòt keâu chieàu, Baâng khuaâng nhôù meï chín chieàu ruoät ñau.

Thöông thay chín chöõ cuø lao, Tam nieân nhuõ boä bieát bao nhieâu tình!

Ngoài buoàn nhôù meï ta xöa, Mieäng nhai côm buùng löôõi löøa caù xöông.

Leân non môùi bieát non cao, Nuoâi con môùi bieát coâng lao maãu töø.

Thöù nhaát laø tu taïi gia, Thöù nhì tu chôï, thöù ba tu chuøa.

Coù cha coù meï thì hôn, Khoâng cha khoâng meï nhö ñôøn ñöùt daây.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Coøn cha goùt ñoû nhö son, Moät mai cha thaùc goùt con nhö buøn.

Cha meï nuoâi con nhö bieån Hoà lai laùng, Con nuoâi cha meï tính thaùng tính ngaøy.

Moà coâi cha aên côm vôùi caù, Moà coâi meï loùt laù maø naèm.

Daïy con daïy thuôû coøn thô, Daïy vôï daïy thuôû ban sô môùi veà.

Moät laàn cho tôûn tôùi giaø, Ñöøng ñi nöôùc maën maø haø aên chön.

Toát goã hôn toát nöôùc sôn, Xaáu ngöôøi ñeïp neát coøn hôn ñeïp ngöôøi.

Bình phong caån oác xa cöø, Vôï hö ñeå vôï ñöøng töø meï cha.

Muoán leân non tìm con chim laï, Chôù choán thò thieàng chim chaï thieáu chi.

Leân non choïn ñaù thöû vaøng, Thöû cho ñuùng löôïng maáy ngaøn cuõng mua.

Truùc xinh truùc moïc ñaàu ñình, Baäu xinh baäu ñöùng moät mình cuõng xinh.

205

206

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Tìm em nhö theå tìm chim, Chim aên bieån Baéc, ñi tìm bieån Ñoâng.

Ngoài beân cöûa soå chaïm roàng, Chaên loan goái phuïng khoâng choàng cuõng hö.

Anh ñi Luïc Tænh giaùp voøng, Ñeán ñaây trôøi khieán ñem loøng thöông em.

Cuûi ñaäu naáu ñaäu ra daàu, Laáy em khoâng ñaëng caïo ñaàu ñi tu.

Soâng saâu soâi soùng ñoaïn tröôøng, Con ñöôøng vôï beù laø ñöôøng phong ba.

Chuoâng giaø ñoàng ñieáu chuoâng keâu, Anh giaø lôøi noùi em xieâu taám loøng.

Soâng daøi caù loäi bieät taêm, Phaûi duyeân choàng vôï ngaøn naêm cuõng chôø.

Giaû ñoø mua kheá baùn chanh, Giaû ñi ñoøi nôï thaêm anh keûo buoàn.

Naøo khi naëng gaùnh em chôø, Qua truoâng em ñôïi, baây giôø phuï em.

Troáng treo ai daùm ñaùnh thuøng, Baäu khoâng, ai daùm giôû muøng chun voâ?

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Baäu khoâng beû löïu haùi ñaøo, Löïu ñaâu baäu boïc, ñaøo naøo baäu nhai?

Caây caèn vì bôûi traùi sai, Xa em vì bôûi oâng mai ít lôøi.

Xaáu tre uoán chaúng neân caàn, Xaáu mai anh chaúng ñaëng gaàn vôùi em.

Vai mang khaên goùi thaúng xoâng, Meï keâu maëc meï, theo choàng phaûi theo.

Chim quyeân aên traùi nhaõn loàng, Thia thia quen chaäu, vôï choàng quen hôi.

Choàng giaän thì vôï bôùt lôøi, Côm soâi bôùt löûa moät ñôøi khoâng kheâ. Ñaøn oâng naêm baûy laù gan, Laù thì cuøng vôï, laù toan cuøng ngöôøi. Ñeâm khuya thieáp môùi hoûi chaøng, Cau khoâ aên vôùi traàu vaøng xöùng chaêng?

Cam saønh cheâ ñaéng cheâ hoâi, Hoàng rim cheâ laït, chaùo boài khen ngon.

Ai laøm cho daï em buoàn, Cho con böôùm luïy, chuoàn chuoàn luïy theo.

207

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

208

Traéng da vì bôûi phaán doài, Ñen da vì bôûi em ngoài chôï tröa.

Môùi yeâu thì cuõ cuõng yeâu, Môùi coù myõ mieàu, cuõ coù coâng linh.

Laäp vöôøn thì phaûi khai möông, Laøm trai hai vôï phaûi thöông cho ñoàng.

Töôûng laáy anh cho laønh manh aùo, Laáy anh roài baùn aùo nuoâi anh!

Meï vôùi cha thaät laø khoù kieám, Ñaïo vôï choàng chaúng hieám chi nôi.

Meøo laønh ai nôõ caét tai, Gaùi hö choàng ñeå, khoe taøi noãi chi.

° Phong tuïc thoân queâ: Troàng traàu troàng loän daây tieâu, Con theo haùt boäi meï lieàu con hö.

Möôøi ba traêng laën gaø keâu, Möôøi boán traêng laën gaø ñeàu gaùy tan.

Chuoàn chuoàn bay thaáp trôøi möa, Bay cao trôøi naéng, ñaäp döøa em aên.

° Xem töôùng: Voâ duyeân chöa noùi ñaõ cöôøi, Chöa ñi ñaõ chaïy laø ngöôøi voâ duyeân.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Ñaøn oâng roäng mieäng thì sang, Ñaøn baø roäng mieäng tan hoang cöûa nhaø.

Nhöõng ngöôøi thaét ñaùy löng ong, Vöøa kheùo chieàu choàng, vöøa kheùo nuoâi con Nhöõng ngöôøi loã muõi hæn leân, Cuûa xe chaát laïi moät beân cuõng ngheøo.

Nhaân trung saâu tôï nhö ñaøo, Danh vang treân theá, anh haøo ai ñöông. Ñaàu maøy maø laïi döûng ra, Coù gan coù ruoät gian taø voán khoâng.

° Nhaân tình theá thaùi: Nöôùc laõ maø vaõ neân hoà, Tay khoâng maø noåi cô ñoà môùi ngoan. ÔÛ cho phaûi phaûi phaân phaân, Caây da caäy thaàn, thaàn caäy caây da.

Moà cha caùi aùo raùch naøy, Maát vôï maát baïn vì maày aùo ôi.

Giaøu sang khaùch laï ñaày nhaø, Khoù khaên neân noãi ruoät raø cuõng xa.

209

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

210

Coàng coäc laën caù döôùi soâng, Maáy ñôøi chaùu ngoaïi gioã oâng bao giôø?

Giaøu cha giaøu meï thì ham, Giaøu anh giaøu chò ai laøm naáy aên.

Khi vui thì voã tay vaøo, Ñeán khi hoaïn naïn thì naøo thaáy ai Thöùc khuya môùi bieát ñeâm daøi, Söï laâu môùi bieát loøng ngöôøi baïc ñen. Ñeøn khoe ñeøn toû hôn traêng, Ñeøn ra tröôùc gioù ñöôïc chaêng hôõi ñeøn?

Traêng khoe traêng toû hôn ñeøn, Côù sao traêng phaûi chòu loøn ñaùm maây?

AÙo daøi chaúng neä quaàn thöa, Baûy möôi coù cuûa cuõng vöøa möôøi laêm.

Choàng giaø vôï treû laø duyeân, Vôï giaø choàng treû laø tieàn laø xu.

Côm aên khoâng heát thì treo, Vieäc laøm khoâng heát thì keâu laùng gieàng.

Ai veà nhaén vôùi oâng caâu, Caù aên thì giöït ñeå laâu heát moài.

7) Caâu ñoá: Ba ñoàng moät chuïc ñaøn oâng, Ta boû vaøo loàng ta xaùch ta chôi.

(Caùi roå reá)

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

211

Trôøi möa vaàn vuõ, baïn cuõ xa roài, Bieát ai nöông töïa laàn hoài taám thaân.

(Than) Tôùi ñaây aên göûi, naèm nhôø, Ôn oâng chöa traû laïi rôø con oâng.

(Caùi phaûng) Ñaàu roàng ñuoâi phuïng le the, Muøa xuaân aáp tröùng muøa heø nôû con.

(Buoàng cau) Bao nhieâu laù ruïng queùt doàn, Bao nhieâu nôï baïn haõy goàm traû cho.

(Hoà bao) 8) Trích theo Troïng Toaøn, Höông hoa ñaát nöôùc – Quyeån I, Boán phöông, Saøi Goøn, 1948, caùc trang 40-48. ° Veø caùc loaïi caù: No loøng phæ daï laø con caù côm, Khoâng öôùp maø thôm laø con caù ngaùt.

Lieäng bay thaáp thoaùng laø con caù chim, Huït caúng cheát chìm laø con caù ñuoái.

Lôùn naêm nhieàu tuoåi laø caù baïc ñaàu, Ñuû chöõ xöùng caâu laø con caù ñoái.

Nôû mai taøn toái laø caù vaù bai, Traéng muoát beïo da laø caù uùc thòt.

Daøi löng heïp kích laø caù loøng tong, OÁm yeáu hình dong laø con caù nhaùi, Thieät nhö lôøi vaùi laø con caù linh.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

212 ° Veø traùi caây:

Nghe veû nghe ve, nghe veø traùi caây, Giaây ôû treân maây laø traùi ñaäu roàng, Coù vôï coù choàng laø traùi ñu ñuû, Chaët ra nhieàu muû laø traùi mít öôùt, Hình töïa gaø xöôùc voán thieät traùi thôm, Caùi ñaàu chôm bôm laø traùi baép naáu, Ruû nhau laøm xaáu laø caø daùi deâ, Ngöùa maø gaõi meâ laø traùi maét meøo, Khoanh tay lo ngheøo laø traùi baàn oåi, Soâng saâu chaúng loäi laø traùi maûng caàu, Chaúng thaáy naøng ñaâu thaät laø traùi caùch, Trong ruoät oïc aïch laø traùi döøa xieâm, Heã chín thaâm kim chuoái giaø, chuoái söù, Chöa nhai maø naùt laø traùi döa gang, Voán ôû mieân man laø traùi bí rôï, Meï sai ñi chôï voán thieät traùi daâu, Khoâng baén khoâng noå laø traùi boâng suùng.

Chaúng neân leã cuùng voán thieät traùi sung, Nhoû maø cay lung thieät laø ôùt hieåm, Ñaùnh tuùc caàu lieãm voán thieät traùi me, Naéng maø chaúng che laø traùi rau maùt.

........

9. Trích theo Buøi Quang Tung. Söû Ñòa soá 17-18, Saøi Goøn 1970, trang 48.

Trong Taäp san Söû Ñòa daãn treân, oâng Buøi Quang Tung coù ñaêng moät baøi veø “Thuûy trình töø Hueá voâ Saøi Goøn”, ôû phaàn phuï chuù, taùc giaû cho bieát: “Phaàn thuûy trình töø Caø

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

213

Naù tôùi Saøi Goøn thì nhôø oâng Voõ Taïi, 65 tuoåi vaø oâng Leâ Vaên Thoï, 56 tuoåi, caû hai queâ quaùn ôû Ñöùc Thaéng (Phan Thieát) boå tuùc vaøo khoaûng thaùng 4 naêm 1962” (tr. 40).

Baøi veø naøy ñoäc ñaùo ôû choã cung caáp cho ta nhieàu ñòa danh töø Hueá voâ Saøi Goøn. Chuùng toâi thaáy hai caâu choùt (thay vì ghi Nhaø Beø thì ghi Saøi Goøn) thöôøng ñöôïc nhaéc tôùi trong saùch vôû cuõng nhö truyeàn mieäng ôû Nam boä, maø taùch rôøi thaønh ca dao laø: “Saøi Goøn nöôùc chaûy phaân hai, Ai veà Gia Ñònh Ñoàng Nai thì veà”.

Laïi dính lieàn veà sau cuøng baøi veø: “Caàn Giôø nay ñaõ ñeán nôi, Trình ñoàn roài laïi thaúng ngay Saøi Goøn.

Saøi Goøn nöôùc chaûy phaân hai, Ai veà Gia Ñònh Ñoàng Nai thì veà”.

Treân ñaây, chuùng toâi trích moät soá taùc giaû teân tuoåi vieát veà vaên chöông bình daân Nam boä ñeå coá gaéng phaûn aùnh trung thöïc nhöõng tính chaát ñaëc thuø Nam boä. Nhöng giaù nhö khoâng ñöôïc thuaàn tuùy Nam boä cuõng chaúng sao, bôûi vì duø coù xuaát xöù töø mieàn Baéc hay mieàn Trung, thì khi vaøo löu haønh trong mieàn Nam phaàn vaên chöông naøy cuõng phaûn aùnh tieáng noùi Nam boä trong nhöõng hoaøn caûnh môùi meû, ñoäc ñaùo.

Nhöõng trích daãn nhö treân cuõng chæ laø tieâu bieåu maø thoâi. Ñuùng ra caàn phaûi coù söï söu taàm, choïn loïc vôùi soá löôïng lôùn, sau ñoù laøm phieáu ngöõ lieäu ñeå choïn loïc töø ngöõ, ñoaùn ñònh ngöõ aâm, xaùc ñònh ngöõ nghóa, ñoái chieáu ngöõ

214

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

phaùp goàm cuù phaùp vaø töø phaùp, thì môùi coù theå nhaän thöùc ñöôïc tieán trình hình thaønh tieáng noùi Nam boä trong quaûng ñaïi quaàn chuùng.

C. Caùc töø ngöõ bình daân goác ngoaïi ngöõ Treân vuøng ñaát môùi Nam boä, Saøi Goøn, chính cuoäc sinh hoaït phöùc taïp trong moät moâi tröôøng giao tieáp ña daïng giöõa nhöõng con ngöôøi coù nguoàn goác töø nhieàu nôi tìm ñeán ñaõ laøm cho tieáng Vieät chaúng nhöõng bieán hoùa ít nhieàu veà ngöõ aâm, veà ngöõ phaùp maø nhaát laø caû veà töø ngöõ. Moät soá löôïng khaù lôùn töø môùi daàn daàn ñöôïc Vieät hoùa, ñöôïc Nam boä hoùa. Ban ñaàu coù theå laø nhöõng tieáng loùng môùi ñöôïc saùng taïo, ñöôïc söû duïng bôûi moät thieåu soá trong moät vaøi giôùi hay nghaønh ngheà naøo ñoù. Veà sau, khi caùc töø aáy daàn trôû neân quen tai, ñoâi khi laïi coù phaàn duyeân daùng nöõa, chuùng lieàn trôû thaønh phoå thoâng, ñöôïc nhieàu ngöôøi söû duïng.

Hieän töôïng phaùt sinh töø môùi do nhöõng nhu caàu dieãn ñaït môùi trong cuoäc soáng haàu nhö ôû ñaâu cuõng coù, nhöng khoâng ñaâu coù möùc ñoä phaùt sinh töø môùi nhieàu nhö ôû Nam boä, nhaát laø Saøi Goøn, bôûi vì neáu xeùt veà möùc ñoä sinh hoaït soâi ñoäng laãn tính giao tieáp quoác teá cao thì nôi ñaây coù theå noùi laø cao nhaát nöôùc. Ñöøng noùi chi nhöõng töø môùi tröôùc ñaây maø nay ñaõ trôû thaønh quen thuoäc, chæ noùi ngay nhöõng töø môùi trong vaøi thaäp nieân vöøa qua hay trong thôøi gian choáng Myõ, thôøi gian keå töø sau ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng, neáu nhö söu taäp ñaày ñuû chaéc chaén cuõng ñaõ laø moät soá löôïng raát lôùn, bao goàm raát nhieàu töø ngöõ phaûn aùnh nhöõng bieán ñoäng cuûa thôøi cuoäc, neáp soáng, hoaøn caûnh vaø

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

215

phaûn öùng taâm lyù cuûa ngöôøi daân Nam boä tröôùc nhöõng ñoåi thay, chuyeån bieán trong xaõ hoäi. Ñeå cuï theå hoùa nhaän xeùt treân, chuùng toâi seõ lieät keâ sau ñaây moät soá töø ngöõ ñöôïc Vieät hoùa töø goác Chaân Laïp, Trung Hoa, Phaùp, Anh... ñöôïc phaùt sinh taïi Saøi Goøn hay ôû nhöõng nôi khaùc nhöng ñöôïc löu haønh thoâng duïng ôû Saøi Goøn. Muïc ñích lieät keâ ôû ñaây laø ñeå chöùng minh cho söï phaùt trieån maïnh meõ vaø nhanh choùng voán töø tieáng Vieät Nam boä thoâng qua vieäc tieáp thu vaø Vieät hoùa nhöõng töø ngöõ tieáng nöôùc ngoaøi.

Veà nhöõng töø goác Hoa, Phaùp, Anh phoå thoâng lieät keâ sau ñaây, chuùng toâi döïa theo taäp saùch “Töø Vieät bình daân goác ngoaïi ngöõ: Hoa, Phaùp, Anh” cuûa hoïc giaû Traàn Vaên Xöông vöøa soaïn xong naêm 1984.

Veà nhöõng töø goác Chaân Laïp, nhöõng töø veà caây traùi chuùng toâi caên cöù theo caùc taøi lieäu cuûa Leâ Höông trong taäp san Söû Ñòa, 1969, caùc soá 14 vaø 15, cuûa Nguyeãn Vaên YÙ ruùt ra töø Ñaïi Nam Quaác AÂm Töï Vò cuûa Huyønh Tònh Cuûa, ñaêng trong Vaên Hoùa Taäp san XXII, 1973 - 2.

Vì ñeå nhaán maïnh hieän töôïng hình thaønh caùch duøng töø ôû Nam boä neân chuùng toâi chæ tröng daãn moät soá löôïng töø ngöõ ñieån hình maø thoâi.

1. Töø goác Chaân Laïp – luïc cuï (louk krou): oâng sö, thaày buøa v.v...

– oâng Taø (Neùak Ta): thaàn ôû ñòa phöông, nhö Thoå thaàn

216 – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

lô (lô): cao, nhö ôû treân lô = ôû treân cao chuøm nhum (chum nhum): xuùm xít laïi. caø raøng (chon kryang): ñoà ñeå naáu noùp (noäp): ñoà baèng laùt ñan ñeå nguû saø rong (sarong): caùi chaên soùc (srok): xoùm, khu xom lo, xieâm lo (xoâm lo): canh chua khoâ ghe ngo (tuk ngoâ): loaïi ghe löôøn bình baùt (baùtt): bình duøng khaát thöïc ñaët baùt (dak baùtt): ñaët ñoà aên vaøo bình baùt caùi daøm (dieâm): tuùi nhaø sö mang caùi böng (böng): ao, ñaàm, ruoäng saâu caø tha (ka tha): buøa ñeo luùa samo (sraâu thmo): luùa moät naêm hai muøa. luùa ba thaéc (sraâu bassac): luùa ôû Haäu Giang traùi xoaøi (svay) traùi saàu rieâng (thu reân) caù choát (traäy caønh choùt) caù loùc (traäy phtoùc) vaøm (paên): cöûa soâng raïch Gaàm (preâk khlaø Traêm): raïch coïp gaàm.

Raïch Xoaøi Muùt (preâk Svaây la Huot): raïch xoaøi töôïng – Soâng Haøm Luoâng (preâk Kompon luoân): Soâng beán vua ñaäu ghe – Caùi Môn (môn: tænh lî; caùi: oâng cai): teân xöù thuoäc Beán Tre – Caàn Giuoäc (Srok kan tuoât)

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån – – – – – – – – 2.

217

Caàn Ñöôùc (Andôk: con ruøa) Maët Baéc (Matkbak) Baõi Xaøu (Bay chau) Goø Vaáp (Srok kompon kompap) thoát noát (Thnot) OÙc Eo (Ur keùv) Caàn Giôø (Kan Cô) Moâ Xoaøi (Svay kom praø) Töø goác Hoa

– caûi baéc thaûo, deâ baéc thaûo (baéc ñaàu, ñoïc gioïng Phöôùc Kieán) – chaïp phoâ: taïp hoùa (ñoïc gioïng Quaûng Ñoâng) – phaù laáu (ñaù loå, ñoïc gioïng Trieàu Chaâu): ñaùnh muoái vaøo thòt – xaù xíu (xoa thieâu, ñoïc gioïng Quaûng Ñoâng): caây luïi vaø nöôùng – daø daùch (nhaäp nhaát ñoïc gioïng Quaûng Ñoâng laø daø daùch): nhaäp laø 20, nhaát laø 1 – mì thaùnh, (h)oaønh thaùnh (vaân thoân, ñoïc gioïng Quaûng Ñoâng laø oaønh thaùnh): nuoát maây, vì baùnh gioáng cuïm maây – meø thöõng (ma ñöôøng, ñoïc gioïng Trieàu Chaâu laø muøa thöùng): meø ñöôøng – haøng xeùn (thaäp hoùa, ñoïc gioïng Trieàu Chaâu laø haøng xeùn) – huû tíu (qua ñieàu, ñoïc gioïng Trieàu Chaâu laø queù tíu): thöùc aên caét thaønh ñoaïn, deïp

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

218

– taøu keâ (ñaïi gia, ñoïc gioïng Trieàu Chaâu laø tuøa keâ) – xí quaùch (trö coát, ñoïc gioïng Quaûng Ñoâng laø chöùu quaùch) – xí möùng (töù moân, ñoïc gioïng Trieàu Chaâu laø xí möùng): baùi chaøo trong voõ thuaät – xí laéc leùo (töû lieãu lieãu, ñoïc gioïng Trieàu Chaâu laø xí leùo): cheát roài – chôï buùa: chôï lôùn ôû gaàn soâng goïi laø chôï boá (boá: baøy bieän ra, ñoïc traïi laø buùa) – heát xaåy (heát choát, gioïng Quaûng Ñoâng): haân hoan, tuyeät dieäu, böïc nhaát – ngaàu (ngöu, gioïng Quaûng Ñoâng): boø, traâu, hung döõ – xænh (tænh, ñoïc gioïng Quaûng Ñoâng laø xænh): khoâng meâ, noùi mæa mai laø quaù say – doø chaù oai (du taïc quæ, ñoïc gioïng Quaûng Ñoâng): laáy tích Taàn Coái haïi Nhaïc Phi nhö quæ bò quaêng vaøo daàu soâi – baùnh phu theâ (xu xeâ): chæ loaïi baùnh hình vôï choàng 4.

Töø goác Phaùp, Anh

Loaïi töø naøy thöôøng xuaát hieän nhieàu trong laõnh vöïc khoa hoïc, kyõ thuaät. Tuy nhieân, ôû ñaây chæ trích daãn nhöõng töø bình daân, thöôøng gaëp trong ñôøi soáng: – – – – –

gaùc dan (gardian) gaøu meân (gaumelle) caïc taùp (cartable) bu roâ (bureau) xi teït (citerne)

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

219

– – – – – – – – – – – – – – – – – –

xi mon, xi maêng (ciment) coâ loâ nhaàu (colonial) coâ long (colon) oâng aùch (adjudant) caûi son (casserol) coàn (alcohol) loáp xe (envoloppe) ñoà deát (pieøce) li veâ (rivet): ñinh, taùn baét rua (bonjour) keûng (Ameùricain) phôùt tænh (flegme) tuùi deát (musette) ñi ba xí ba tuù (parci partout) cao boài (cow boy) luïc xì (look see) noác ao (knock out) xì bo (sport): ngöôøi taäïp theå thao, theå duïc thì nôû nang, khoûe maïnh – toáp (stop): döøng laïi Treân ñaây chæ laø moät soá ít töø ngöõ maø tieáng Vieät Nam boä ñaõ tieáp thu vaø Vieät hoùa töø caùc tieáng nöôùc ngoaøi nhö Chaân Laïp, Trung Hoa, hay Anh, Phaùp. Ngoaøi ra coøn coù raát nhieàu töø ngöõ thuoäc loaïi tieáng loùng ñöôïc naûy sinh töø nhöõng nhu caàu bieåu ñaït rieâng ôû nhöõng ñòa phöông khaùc nhau.

Chaúng haïn nhö töø “loøi” ôû vuøng Bình Khöông (Beán Tre) coù nghóa laø chôû laù, chôû ñoà töø ñaát lieàn ra bôø soâng; chaët bôùt taùn caây cho troáng goïi laø meù caây; cho gaø ñaù thöû goïi laø xoå

220

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

gaø; gaø ñaù quay ñaàu voøng voøng goïi laø ñaù dóa; maây ñen muø goïi laø maây khoùi ñeøn; tìm moïi caùch ñeå laøm xieâu loøng ngöôøi con gaùi goïi laø o meøo...

D. Caùc töø thoâng duïng ôû Nam boä traùi aáu baïc haø coû baøn chaàu baàu sao baàu thuùng caây boø neït rau bôï bí rôï traùi böùa caây caùm cau taàm vung caây caêm xe caây caàn thaêng caây coùc daây cöùt quaï chuoái côm chuoái giaø chuoái maät chuoái söù chuoái laù hoa chuoái hoät chuoái laù chuoái laù ñen

chuoái laù traéng chuoái cau chuoái cau maún chuoái cau traéng chuoái cau löûa chuoái nanh heo chuoái ngaø chuoái nöôùc chuoái giaø höông chuoái voâng chuoái sen chuoái giaø cuoâi chuoái giaø luøn caây daønh daønh ñaøo loän hoät (ñieàu) eù eù tía daâu döùa haø thuû oâ caây keo

caây keø khoai töø khoai moân khoai mì khoai lang caønh ngaïnh laøu taùu loøn bon maõng caàu maém maêng le mua nöa ngaùi ngoâ ñoàng nguyeät quôùi nhaøu nhum oâ döôùc oâ moâi phuø dung, quao queùo

221

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån raùng bay sa keâ sam sung taét taàn toùc tieân thieàn lieàn traøm traàm höông traàu bai traàu leo traàu vaøng tre gai

tre mô tre taøu tre taàm voâng tre nöùa tre loà oâ tre boâng tre Maïnh Toâng vöøng vaäy veït voøi voi voâng nem voâng ñoàng vuù boø

vuù söõa xay xoaøi caø laêm xoaøi muùt xoaøi maät xoaøi xieâm xoaøi goøn xoaøi voi xoaøi thanh xoaøi caùt xoaøi töôïng u du Ngoaøi ra, coøn

phaûi xeùt ñeán phong caùch noùi raát ñaëc thuø cuûa ngöôøi Nam boä. Coù nhöõng caùch noùi raát “Nam boä” nhö noùi taét ngang, noùi löôïc, noùi the theù, noùi tæ teâ, noùi dòu nheï, noùi boäc tröïc, noùi eâm ru, noùi nhö chim hoùt, noùi caø lô xích xuïi, noùi nhö khoâng noùi, noùi thaät tình, noùi töï nhieân ngöôøi laï nghe deã caûm, deã tin, noùi maéc moû, noùi soi moùi, noùi ñoùn ñaàu, noùi leo treøo, noùi caàu cao, noùi ngang, noùi chaän ñaàu, noùi ñaâm hoïng, noùi doùc... Nhöõng caùch noùi aáy, khoâng phaûi laø ôû mieàn Trung, mieàn Baéc khoâng coù, song ngöôøi Nam boä coù caùi phong caùch rieâng maø chæ khi tieáp xuùc laâu ngaøy ngöôøi ta môùi coù theå naém hieåu ñöôïc heát nhöõng yù nghóa tinh teá trong lôøi noùi cuûa ngöôøi Nam boä. Thí duï, hoï thöôøng boû qua raát nhieàu lôøi noùi, danh töø, caâu noùi cuûa keû ñoái thoaïi; hoï laøm thinh, hoï cöôøi cöôøi, nhöng nhöõng luùc aáy hoï “noùi” raát

222

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

nhieàu. Raát nhieàu ngöôøi Nam boä “laøm bieáng” noùi heát caâu, heát yù, khoâng muoán hay vuïng veà caét nghóa vaên hoa chöõ nghóa chuyeän naøy chuyeän noï... Vì theá, noùi chuyeän vôùi hoï phaûi chuù troïng ñeán caùi “taâm” cuûa hoï hôn laø ñaùnh giaù qua lôøi leõ, lyù söï, giaûi thích, chöùng minh, vaên chöông thi phuù... Cuõng coi chöøng khi caõi lyù, luùc caàn bieän hoä, phaân bua maø hoï “nhòn thua”. Ñoù laø taïi hoï khoâng heát lôøi heát leõ, nhöng trong buïng hoï laïi hoaøn toaøn khoâng phuïc. Caùi loái ít noùi, ít lôøi ít leõ cuûa nhieàu ngöôøi Nam boä khoâng phaûi laø daáu hieäu cuûa söï ngu khôø, maø nhieàu khi laø do khuynh höôùng “troïng laøm hôn troïng noùi”. Ñaïi ña soá ngöôøi Nam boä coù khuynh höôùng “nghó sao noùi vaäy”, thaúng ruoät ngöïa!

Toùm laïi, trong hoaøn caûnh voâ cuøng phöùc taïp treân vuøng ñaát môùi, tieán trình hình thaønh tieáng Vieät Nam boä ñaõ keát tinh thaønh moät phaàn ñoäc ñaùo trong ngoân ngöõ chung cuûa daân toäc Vieät Nam. Tuy nhieân, cho ñeán nay vaãn chöa coù nhaø nghieân cöùu taâm lyù ngöõ hoïc naøo quan taâm nghieân cöùu ñeán nôi ñeán choán ñeà taøi naøy. Ña soá ngöôøi ngoaïi quoác, keå caû nhöõng ngöôøi thuoäc giôùi nghieân cöùu, trí thöùc, trong nhieàu naêm qua ñaõ nhaän hieåu raát sai laàm veà taâm hoàn, baûn tính vaø taâm lyù ngoân ngöõ cuûa ngöôøi Nam boä. Thaäm chí söï ít noùi cuûa ngöôøi Nam boä ñoâi khi coøn bò cho laø khôø daïi! Trong khi ñoù, tieàm aån döôùi caùi veû ngoaøi khoâ khan cuûa ngoân ngöõ, taâm hoàn ngöôøi Nam boä luoân traàm laëng, ña daïng vaø naëng veà chieàu saâu hôn beà noåi. Ñeå hieåu ñöôïc ngoân ngöõ cuûa ngöôøi Nam boä, khoâng theå chæ quan taâm thuaàn tuùy ñeán nhöõng

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

223

kyù hieäu phaùt aâm, dieãn nghóa, maø caàn phaûi thaáu hieåu ñöôïc caû söï thinh laëng ñaày yù nghóa trong taâm hoàn cuûa hoï.

Quaù trình Nam tieán ñaày hieåm nguy baát traéc, quaù trình hình thaønh Nam boä ñaày khoù khaên gian khoå, vaø quaù trình xaây döïng Saøi Goøn ñaày hy sinh maát maùt ñaõ hình thaønh neân caùi voán quyù cuûa ngöôøi Nam boä laø söï nhaãn nhuïc chòu ñöïng vaø khuynh höôùng chuoäng laøm vieäc hôn laø noùi suoâng.

Vì vaäy maø chuùng ta thaáy soá löôïng taùc phaåm vaên hoïc cuûa Nam boä khoâng nhieàu, soá vaên thi só cuûa Nam boä cuõng töông ñoái ít, vaø soá ngöôøi Nam boä coù taøi huøng bieän caøng ít hôn. Ñieàu naøy chöa haún ñaõ laø moät öu ñieåm, nhöng söï thaät laø noù bieåu loä caù tính höôùng traàm vaø khuynh höôùng duy thöïc cuûa ngöôøi Nam boä.

224

CHÖÕ NOÂM VAØ CHÖÕ QUOÁC NGÖÕ NAM BOÄ THEÁ KYÛ 18

Trong muïc naøy, chuùng toâi seõ khaûo saùt moät soá taùc phaåm chöõ Noâm ñeå nhaän ñònh chaân dung tieáng Vieät maø ngöôøi Vieät Nam vaøo Nam boä töø 1623, hay töø 1698 (naêm chính thöùc thaønh laäp Phieân Traán), bao goàm caû chöõ Noâm thoâng thöôøng vaø chöõ Noâm söû duïng trong vieäc truyeàn ñaïo Kitoâ.

Noäi dung khaûo saùt vaên baûn seõ chuù troïng nhieàu ñeán kyõ thuaät phieân aâm cuûa chöõ Noâm Nam boä.

A. Kyõ thuaät phieân aâm chöõ Noâm Nam boä I. Khaùi quaùt veà chöõ Noâm Nam boä theá kyû 18 Soá löôïng taùc giaû Nam boä trong theá kyû 17 khoâng phaûi laø quaù ít, nhöng ña soá taùc phaåm bò thaát laïc, soá coøn laïi thì phaûi chòu tình traïng tam sao thaát baûn.

Veà tính chính luïc cuûa nhöõng vaên baûn chöõ Noâm Nam boä, chuùng toâi khoâng coù ñuû taøi lieäu chaéc chaén. Döôùi ñaây chuùng toâi trích daãn moät soá vaên baûn coù ghi roõ xuaát xöù nhöng ñoàng thôøi cuõng chaáp nhaän coù nhöõng haïn cheá vaø khieám khuyeát nhaát ñònh veà tính chính luïc. Maëc duø vaäy, veà ñaïi theå thì nhöõng nhöõng trích daãn naøy cuõng taïm ñuû ñeå giuùp ta nhaän thöùc ñöôïc moät soá khía caïnh cuûa tieáng noùi Nam boä vaøo thôøi ñieåm tröôùc taùc caùc vaên baûn naøy.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

225

1. Maïc Thieân Tích (1706-1780) Cha oâng laø Maïc Cöûu, ngöôøi Hoa; meï oâng laø ngöôøi Vieät, queâ ôû Bieân Hoøa. OÂng laø ngöôøi coù chí lôùn, keá nghieäp cha huøng cöù moät phöông, vaên voõ xuaát chuùng. Cuoäc ñôøi oâng ñaày nhöõng bieán ñoäng, soâi noåi, vinh quang cuõng coù maø ñaéng cay cuõng nhieàu. Ta ghi nhaän nhöõng yeáu toá naøy khi tìm hieåu veà ngoøi buùt cuûa oâng.

Trong nguyeät san Vaên hoùa, XIV, soá ra thaùng 2-1965, Ñoâng Hoà vieát baøi Vaên hoïc Haø Tieân ñeà caäp nhieàu veà söï nghieäp vaên hoïc cuûa Maïc Thieân Tích. Toâi vieát muïc naøy vaø trích vaên theo taøi lieäu aáy cuûa Ñoâng Hoà.

Naêm 1736, Maïc Thieân Tích thaønh laäp moät hoäi vaên thô, chieâu taäp caùc vaên thi só loãi laïc, laáy teân laø Chieâu Anh caùc, goàm 36 ngöôøi, goïi laø Tam Thaäp Luïc Kieät. Trong soá naøy chæ coù 6 ngöôøi Vieät thoâi. Theo Ñoâng Hoà, thì Chieâu Anh caùc ñaõ tröôùc taùc 3 taäp truyeän vaø 3 taäp thô, phaàn lôùn ñeàu ñaõ thaát laïc. Nay chæ coøn laïi hai taùc phaåm cuûa Maïc Thieân Tích laø Haø Tieân thaäp vònh (chöõ Haùn) vaø Haø Tieân thaäp caûnh ngaâm khuùc (chöõ Noâm).

a. Trích vaên Taùc phaåm Noâm naøy goàm 10 baøi ngaâm vònh 10 caûnh danh thaéng ôû Haø Tieân. ÔÛ ñaây khoâng trích troïn baøi maø choïn trong moãi baøi vaøi caâu tieâu bieåu maø thoâi.

1. Kim Döõ lan ñaøo (Ñaûo vaøng chaën soùng) ...Theá caû vöõng vaøng treân Baéc Haûi, Coâng cao ñoà soä giöõa Nam Thieân.

226

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

2. Bình San ñieäp thuùy (Nuùi nhö bình phong lôùp lôùp xanh) ... Sau thaønh döïng nuùi Bình San Cao kyø moät khoùm an nhaøn boán daân.

3. Tieâu Töï thaàn chung (Chuøa vaéng chuoâng sôùm) ...Môø mòt gaãm döôøng say môùi tænh, Phuø sinh nhö moät giaác chieâm bao.

4. Giang Thaønh daï coå (Troáng ñeâm nôi thaønh beân soâng) ... AÙc vaøng vöøa laën non taây, Lieãu dinh tieáng troáng vang daày sôn xuyeân.

Caøng khuya caøng nhaët maùy binh, Giao nghe sôûn gaùy, chuoät rình neùp hôi.

5. Thaïch Ñoäng thoân vaân (Ñoäng ñaù nuoát maây) ...Hang saâu thaêm thaúm maây vun laïi, Cöûa roäng theânh thang gioù thoåi qua.

6. Chaâu Nham laïc loä (Coø traéng ñaùp ngoïn nuùi ngoïc) ...Rôi ngaân rôùt phaán giöõa khoâng, Söông ken ñoøi cuïm tuyeát phong saép haøng.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

227

7. Ñoâng Hoà aán nguyeät (Hoà phía ñoâng in boùng traêng) ...Nguyeät sao soi moät vuøng vaõn vaõn, Töôïng giöõa doøng in saün cung nga.

Khaùch tieân vaây luõ naêm ba, Treân khoe maët ngoïc döôùi loøa ñaøi göông.

8. Nam Phoá tröøng ba (Baõi bieån nam laëng soùng) ...Baõi khoùi döôùi khoâng höông laï buûa, Hoà höông trong coù gaám theâu rôi.

9. Loäc Tró thoân cö (Muõi nai thoân daõ) ...Duoãi coï chaúng tuùng kieàn khoân heïp, Cuùi ngöïa vi vaâng ñöùc giaùo laønh.

Löu loaùt höôûng dö aân nöôùc thaïnh EÂ heà saün coù cuûa trôøi daønh.

10. Lö kheâ ngö baïc (Thuyeàn ngö beán Raïch caù Vöôïc) ...Beân soâng coù maáy nhaø ngö, Xa xem boùng ngôõ böùc ñoà ñan thanh.

Saùnh thò thaønh laáy laøm nhaøn nhaõ, Cuõng ôn thaàn cuõng traû nôï vua.

Troåi ai lôïi chuoác danh mua, Vui ngheà chaøi löôùi toâm cua thaùng ngaøy.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

228

11. Haø Tieân thaäp caûnh toång vònh (Toång vònh 10 caûnh ñeïp ôû Haø Tieân) Möôøi caûnh Haø Tieân raát höõu tình, Non non nöôùc nöôùc gaãm neân xinh. Ñoâng Hoà, Loäc Tró luoân gioøng chaûy, Nam Phoá, Lö Kheâ moät maïch xanh.

Tieâu Töï, Giang Thaønh chuoâng troáng oûi, Chaâu Nham, Kim Döï caù chim quanh.

Bình San, Thaïch Ñoäng laø röôøng coät, Söøng söïng muoân naêm cuõng ñeå daønh.

b. Nhaän xeùt 1.

Veà ngöõ nghóa, töø ngöõ trong thô bieåu loä tính phong löu, ñaøi caùc cuûa ngöôøi giaøu sang, quyeàn theá, nhöng öa chuoäng söï höôûng nhaøn, thuï laïc, xem thöôøng danh lôïi.

2.

Veà duïng ngöõ, coøn nhieàu taøn tích thô coå kieåu Leâ Thaùnh Toâng, nhöng ñaõ xen laãn moät soá tieáng Nam boä (vang daày, sôûn gaùy, rôùt...).

2. Nguyeãn Cö Trinh (1716-1767) Nguyeãn Cö Trinh goác ngöôøi Thöøa Thieân, con uùt cuûa Nguyeãn Ñaêng Ñeä. Doøng hoï oâng voán hoï Trònh, ñeán ñôøi chuùa Hieån Toâng Minh Vöông (1691-1725) ñöôïc ñoåi thaønh hoï Nguyeãn. Toå tieân oâng laø Trònh Cam nuoâi chí phoø Leâ dieät Maïc. Nguyeãn Cö Trinh vaøo Nam phoø chuùa Nguyeãn

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

229

cuõng mang gioøng maùu aáy, roài theâm dieät Trònh vaø nhaát laø duøng taøi ba chính trò, quaân söï thuû vai löông ñoáng cho cuoäc hình thaønh Nam boä. Môùi 35 tuoåi oâng ñaõ ghi chieán tích röïc rôõ trong vieäc san baèng “moïi Ñaù Vaùch”. OÂng cuõng laø taùc giaû cuûa chính saùch taøm thöïc, nhôø ñoù cuoäc Nam tieán choùng keát thuùc veû vang.

Ngoaøi taøi thao löôïc, ñöùng ñaàu trong nhöõng coâng thaàn khai quoác ñôøi Voõ Vöông, Nguyeãn Cö Trinh coøn laø moät ngoøi buùt ñaïi taøi. Thuôû sinh thôøi, oâng hay ñeán Chieâu Anh caùc ñeå xöôùng hoïa cuøng Maïc Thieân Tích. OÂng maát naêm Ñinh Hôïi (1767), thoï 52 tuoåi. Trong soá caùc taùc phaåm ñöôïc bieát cuûa oâng coù Ñaïm Am thi taäp (ñaõ thaát laïc) vaø truyeän thô Saõi Vaõi ñöôïc truyeàn tuïng phoå bieán khaép nôi.

Saõi Vaõi ra ñôøi vaøo khoaûng naêm 1750. Noäi dung cuûa truyeän thuaät laïi nhöõng lôøi ñoái ñaùp cuûa hai nhaø tu nam nöõ laø Saõi vaø Vaõi, qua ñoù phoâ baøy hieän thöïc xaõ hoäi cuûa thôøi ñaïi baáy giôø. Duïng yù cuûa taùc giaû nhaèm chæ trích nhöõng teä ñoan xaõ hoäi maø theo oâng thì nguyeân nhaân saâu xa laø do Nho giaùo bò suy ñoài. Ñieàu khaùc laï ôû ñaây laø taùc giaû möôïn lôøi hai nhaân vaät tu haønh tieâu bieåu cho ñaïo Phaät ñeå coå voõ cho ñaïo Nho. Hôn nöõa, Saõi Vaõi coøn coù giaù trò nhö moät baøi hòch ñoäng vieân tinh thaàn chieán ñaáu vaø thi haønh nhieäm vuï cuûa töôùng laõnh, binh só trong coâng cuoäc chieám cöù, khai phaù bôø coõi cho ñaát nöôùc.

Döôùi ñaây chuùng toâi trích daãn truyeän Saõi Vaõi theo baûn “Nguyeãn Cö Trinh vôùi quyeån Saõi Vaõi” cuûa Leâ Ngoïc Truï vaø Phaïm Vaên Luaät - Taân Vieät xuaát baûn, 1951.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

230 a. Trích vaên

Saõi raèng: Phaät oâi laø Phaät! Tu hôõi laø tu!

Chuùa saùnh chuùa Ñöôøng Ngu, toâi ví toâi Taéc Thieát.

Giang san cuõ thuï veà Ñaát Vieät, Ñieàn tòch xöa ñem laïi trôøi Nam. Choán choán ñeàu töø taùi tö tam, Nhaø nhaø cuõng tæ xöông tæ xí.

Giaø phoø gaäy ñeám xem thònh trò, Treû ngaäm côm möøng gaëp thaùi bình.

Nöôùc soâng vaøng leûo ñeûo doøng xanh; Ñaøn con ñoù haây haây maø raïng.

Chôï chöa ra giaù baùn, Ñöôøng chaúng löôïm cuûa rôi. Ñôøi ñaõ neân ñôøi; Thuù vöøa vui thuù.

Linh san am queá ngu, Saõi saéc töù tu trì.

.........

Vaõi raèng: Chaúng hay oâng Saõi, queâ quaùn phöông nao?

Lôøi dieãn keä raát cao, ñaïo tu haønh theâm choùi.

Saõi raèng: Löïa laø phaûi hoûi queâ vöùc laøm chi, Neáu phaûi ñaïo taêng ni, tu cuøng nhôø phaàn phöôùc

.........

Môùi tuïng kinh vöøa xuoáng, Nghe tieáng khaùnh gioùng leân

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Ngôõ laø chuoâng vua Haï Voõ chieâu hieàn, Ngôõ laø Ñaïi ñöùc Taêng Ni thuyeát giaùo.

Saõi yeâu vì ñaïo, Saõi daáu vì duyeân.

Thaáy muï Vaõi nhan saéc coù hôn, Saõi theo giôùi tu haønh keûo thieät.

Khoan khoan! Chöa bieát Vaõi ôû chuøa naøo Thanh taân maøy lieãu maù ñaøo, Ñeïp ñeõ maét sao da tuyeát.

Loøng ngöôøi daàu thieát, Thôøi ñaïo cuõng gaàn

.........

Saün ñoà, saün ñaït, saün vaõi, saün thaày Thoaùt lieâu sao cho gaàn ñoù gaàn ñaây Vaøo cuøng Saõi ñaëng tu hoaøi tu huûy.

Vaõi raèng: Lôøi sao noùi nguïy, chaúng phaûi taùnh chôn.

Tu laøm sao maø lo thieät lo hôn, Tu laøm sao maø ham taøi ham saéc.

AÁy chaúng laø boäi ñöùc.

Chôù tu nhöõng ñieàu chi.

.........

Saõi raèng: Vaõi naøy cuõng laï, chôù hoûi maø saàu.

Uoång naêm daây ñôøn khaûy tai traâu; Hoaøi muoân hoäc nöôùc xao ñaàu vòt.

Saõi khoâng coù bieát, Saõi chaúng coù hay.

Gheù cho khoûi caùnh tay,

231

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

232

Keûo maø giang xuoáng veä.

Vaõi raèng: Saõi naøy thaát leã, Vaõi laïi baïc tình.

Chôù coù thaáy Vaõi tu haønh, Töôûng Vaõi khoâng thoâng theá söï. Ñaõ hay raèng nam töû, thì coù chí kinh luaân.

Song le ñaáng phuï nhaân, cuõng ghe taøi teá theá.

.........

Saõi raèng: Ñöôøng Nam phöông thaáy ñoù chaúng xa, Thì nhöõng sôï nhieàu quaân Ñaù Vaùch.

.........

Haõy tu ñaây nöông döïa, chôù qua ñoù laøm chi Ñöøng ñi quaøng gaëp Vaõi, Noù baét ñi roài laïi boû Saõi boà coâi boà cuùt.

Vaõi raèng: Kinh trung höõu thuyeát: “Nhung ñòch thò öng” Ai chòu quyeàn troïng traán nhaát phöông, Neáu khoâng ñaùnh ñeå sau sanh teä Ñaïo tu loøng chaúng treã, coâng maøi saét aét neân.

Maëc ai xao laõng loøng thieàn, Ñaïo ta ta giöõ cho beàn thì thoâi.

Thoâi thôøi oâng Saõi haõy ngoài, Taây phöông Vaõi tôùi tìm nôi Thieân ñöôøng.

Muoân naêm chuùc tuoåi Nguyeãn Vöông, “Nam moâ” hai chöõ phi thöôøng maëc ai.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

233

b. Nhaän xeùt 1.

2.

Veà tính chính luïc, töùc söï toaøn veïn cuûa nguyeân baûn Saõi Vaõi, Leâ Ngoïc Truï vaø Phaïm Vaên Luaät trong saùch daãn treân, trang 57 vieát nhö sau: “Nguyeân vaên truyeän Saõi Vaõi cuûa Nguyeãn Cö Trinh, caùch nay hai traêm naêm, ñuùng nhö theá naøo, thieät khoâng laøm sao roõ chaéc. Hieän chuùng toâi coù saùu baûn caàm tay; ñem so saùnh ñeàu thaáy khaùc nhau ít nhieàu.”

Vì chaéc chaén truyeän Saõi Vaõi bò tam sao thaát baûn, neân ôû ñaây chuùng ta khoâng quaù chuù troïng chi tieát töøng caâu töøng chöõ, nhöng nhìn chung truyeän naøy cho ta bieát moät soá töø ngöõ vaøo khoaûng giöõa theá kyû 18, qua ñoù nhaän thöùc ñöôïc phaàn naøo veà tieáng Vieät Nam boä khi aáy laø nhö theá. Ñoïc nhöõng caâu thô treân, neáu khoâng chuù thích thì giôùi bình daân ngaøy nay khoâng deã hieåu heát. Soá löôïng töø Haùn Vieät vaãn coøn khaù nhieàu, maëc duø ngoøi buùt Nguyeãn Cö Trinh caùch ly baàu khoâng khí vaên hoïc coå ñieån hai mieàn Trung, Baéc ñaõ khaù laâu.

Baûn vaên chöùa ñaày nhöõng ñieån tích Trung Hoa neân raát khoù hieåu ñoái vôùi giôùi bình daân ít hoïc.

3.

Xuaát hieän nhieàu töø ngöõ Nam boä xen giöõa khoái daøy ñaëc nhöõng töø Haùn Vieät, nhö duôn (duyeân), sanh (sinh), tu hoaøi tu huûy, nöông döïa (nöông töïa). v.v...

4.

Phong caùch chung trong suoát 340 caâu cuûa truyeän Saõi Vaõi laø phong caùch ngoân ngöõ cuûa giôùi trí thöùc

234

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ choïn loïc, maëc duø thænh thoaûng coù xen vaøo nhöõng caùch noùi cuûa quaàn chuùng nhöng ñaïi theå vaãn coù khuynh höôùng caàu kyø khoù hieåu.

5.

Qua söï baøi xích thoùi tu haønh giaû doái, Nguyeãn Cö Trinh ñeà cao tính chôn chaát thaät thaø, noùi sao laøm vaäy.

6.

Cuõng qua söï ñaû kích khuynh höôùng lyù thuyeát kieåu khoa baûng tröôøng oác, tu haønh ích kyû, Nguyeãn Cö Trinh coå voõ tinh thaàn daán thaân, thöïc teá laø tinh thaàn chuû löïc cuûa ngöôøi phieâu löu vaøo vuøng ñaát môùi Nam boä.

3. Leâ Ngoïc Haân (1770-1803).

Coâng chuùa thöù 21 cuûa vua Leâ Hieån Toâng (1740-1786).

Meï laø Hoaøng Haäu Nguyeãn Thò Thieàu, queâ ôû Phuø Ninh, tænh Baéc Ninh.

Leâ Ngoïc Haân sinh naêm 1770, töông truyeàn coù nhan saéc röïc rôõ, thoâng minh, hoïc roäng vaø tính neát caån thaän, ñoan trang. Nguyeãn Hueä, voán ñaõ laäp gia ñình vôùi moät ngöôøi con gaùi ñaát Qui Nhôn cuøng meï khaùc cha vôùi Buøi Ñaéc Tuyeân, naêm 1786, nhaân chuyeán ra Baéc vôùi danh nghóa “phuø Leâ dieät Trònh” ñaõ cöôùi Ngoïc Haân, roài ñeán naêm 1789 phong laø Baéc cung Hoaøng haäu. Naêm 1792, vua Quang Trung baêng haø. Vaäy laø cuoäc hoân nhaân cuûa coâng chuùa Ngoïc Haân vôùi vò anh huøng naøy keùo daøi ñöôïc 6 naêm, coù leõ phaàn nhieàu laø soáng ôû Thuaän Hoùa.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

235

Sau khi vua Quang Trung maát, Ngoïc Haân voâ cuøng ñau ñôùn, ñaõ tröôùc taùc hai taùc phaåm baát huû: 1. Vaên teá vua Quang Trung 2. Ai tö vaõn Caû hai baøi naøy ñöôïc ghi cheùp trong Duï Am vaên taäp cuûa Phan Huy Ích. Veà tính chính luïc cuûa vaên baûn, hieän chuùng ta khoâng coù baûn Noâm naøo chaéc chaén laø cuûa Ngoïc Haân.

Tuy nhieân, yù kieán chung cuûa caùc söû gia vaên hoïc hieän nay vaãn cho raèng hai taùc phaåm noùi treân laø cuûa baø. Chuùng toâi trích vaên trong hai baøi naøy vôùi söï deø daët thöôøng leä. Cuõng löu yù theâm laø Leâ Ngoïc Haân tuy khoâng ñöôïc xem laø taùc giaû mieàn Baéc (maëc duø baø goác Baéc), nhöng neáu baûo vaên cuûa baø phaûn aùnh tieáng noùi Nam boä thì khoâng bieát coù göôïng eùp quaù hay chaêng? Chuùng toâi thaáy raèng, töø naêm 16 tuoåi baø ñaõ lìa ñaát Baéc ñeå veà soáng 6 naêm vôùi vua Quang Trung ôû Thuaän Hoùa, maø vua Quang Trung laïi laø ngöôøi goác Taây Sôn thuoäc Qui Nhôn, ñaõ töøng xoâng pha traän maïc treân ñaát Nam boä, neân ñieàu coù theå aûnh höôûng ít nhieàu ñeán baø veà ngoân ngöõ Nam boä. Vì theá, chuùng toâi trích daãn vaên cuûa baø ñeå ñoäc giaû roäng ñöôøng xeùt ñoaùn.

a.

Trích vaên Caû hai taùc phaåm cuûa Ngoïc Haân, chuùng toâi trích theo Thi vaên bình chuù cuûa Ngoâ Taát Toá - Mai Linh in laàn thöù 2, Haø Noäi, 1944.

236

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

1. Vaên teá Vua Quang Trung Than raèng: Chín töøng ngoïc saùng boùng trung tinh, ngaøn muoân nöôùc vöøa cuøng troâng veà thuïy. Moät phuùt maây che vaàng Thaùi Baïch, trong saùu cung thoaét ñaõ nhaït hôi höông.

Tô ñöùt taác loøng ly bieät. Chaâu sa gioït leä cöông thöôøng. ..........

OÂi! Gioù laïnh buoàng ñaøo, rôi caàm naåy saét.

Söông pha cung ñoû, hoen phaán môø göông. ..........

Vaán vít baáy, baûy naêm keát phaùt, Ñau ñôùn thay traêm noãi ñoaïn tröôøng. ..........

Tieác thay!

Ngaøy thoi thaám thoaét, boùng khích voäi vaøng Thuyeàn ngöï toïa ñaõ ngang gheành Thaùi Thuûy!

Boùng long xa thaúng troû loái tieân höông, Neûo hoaøng tuyeàn xa caùch maáy truøng, Ngao ngaùn theâm ngöøng côn bieät theá.

Cheùn hoaøng thuùy kính daâng moät leã, Xeùt soi xin thaáy coõi minh döông.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån 2. Ai tö vaõn Gioù hiu haét phoøng tieâu laïnh leõo, Tröôùc theàm lan hoa heùo ron ron.

Caàu tieâu khoùi toïa ñænh non, Xe roàng thaêm thaúm, boùng loan raàu raàu. ..........

Saàu saàu thaûm thaûm xieát bao, Saàu ñaày daït beå, thaûm cao ngaát trôøi. ..........

Daãu raèng non nöôùc bieán dôøi, Nguoàn tình aét chaúng chuùt ôi ñaâu laø. ..........

Nhôø hoàng phuùc, ñoâi caønh hoøe queá, Ñöôïm hôi döông, daây reã ñeàu töôi.

Non Nam laâu, chuùc tuoåi trôøi Daâng ca Thieân baûo, baøy lôøi hoa phong ..........

Töø naéng haï möa thu traùi tieát, Xoùt mình roàng moûi meät chaúng yeân.

Xieát bao kinh sôï lo phieàn, Mieáu thaàn ñaû ñaûo, thuoäc tieâu laïi caàu. ..........

Ngaùn thay maùy taïo baát baèng, Boùng maây thoaét ñaõ ngaát chöøng xe loan. ..........

Khi traän gioù hoa bay thaáp thoaùng, Ngôõ höông trôøi baûng laûng coøn ñaâu.

Voäi vaøng söûa aùo leân chaàu, Thöông oâi quaïnh queû tröôùc laàu nheän giaêng.

237

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

238

..........

Coâng döôøng aáy maø nhaân döôøng aáy!

Coõi thoï sao heïp baáy hoùa coâng.

Roäng cho chuoäc ñöôïc tuoåi roàng, Ñoåi thaân aét haún boû loøng toâi ngöôi. ..........

Con tröùng nöôùc thöông vì ñoâi chuùt, Chöõ tình thaâm chöa thoaùt ñöôïc ñi.

Vaäy neân naán naù ñoâi khi, Hình tuy coøn ôû, phaùch thì ñaõ theo. ..........

Nöûa cung gaõy phím caàm laønh, Noãi con coâi cuùt noãi mình bô vô.

Trong saùu vieän oá ñaøo, uû lieãu, Xaùc ve gaày, loûng leûo xieâm ngheâ.

Long ñong xa caùch höông queâ, Mong theo: laàm loái, mong veà: tuûi duyeân! ..........

Chöõ tình nghóa trôøi cao ñaát roäng, Noãi ñoaïn tröôøng coøn soáng, coøn ñau.

Maáy lôøi taâm söï tröôùc sau, Ñoâi vaàng nhöït nguyeät treân ñaàu chöùng cho.

b. Nhaän xeùt 1.

Soá löôïng töø Haùn Vieät raát ít trong caû hai baøi. Soá löôïng töø thuaàn Vieät hay Haùn Vieät ñaõ Vieät hoùa chieám ña soá.

2.

Veà phong caùch töï thuaät thì baøi Ai tö vaõn coù theå xem laø ñöùng ñaàu trong caùc taùc phaåm vaên hoïc coå,

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

239

qua ñoù taùc giaû chaân thaønh keå leå taâm söï cuûa mình.

Khoâng chæ so vôùi nhöõng taùc phaåm nhö Ñoaïn tröôøng taân thanh, Cung oaùn ngaâm khuùc, Luïc Vaân Tieân. v.v... maø qua ñoù taùc giaû kyù thaùc taâm söï chæ baèng caùch noùi veà thaân phaän cuûa nhöõng maãu ngöôøi ñieån hình chung chung, maø so vôùi ngay caû nhöõng thô Hoà Xuaân Höông, Töï tình khuùc cuûa Cao Baù Nhaï hay Khoùc Tröông Quyønh Nhö cuûa Phaïm Thaùi, Gioït leä thu cuûa Töông Phoá, Khoùc vôï cuûa Ñoâng Hoà, maø qua ñoù caùc taùc giaû töï boäc loä taâm söï cuûa chính mình. Caùc taùc phaåm vöøa neâu cuõng khoâng theå noùi laø thieáu söï chaân thaät, nhöng caùc taùc giaû vaãn coù phaàn naøo ñoù giöõ tính khaùch quan trong khi dieãn ñaït, neân söï ñau xoùt cuûa hoï vaãn laø moät kieåu taâm söï chung chung maø ai cuõng theå coù ñöôïc. Trong khi ñoù, Ai tö vaõn cuûa Leâ Ngoïc Haân ñaõ ñaït ñeán choã chí cöïc chaân thaønh, chuû taâm khoùc keå chính caùi taâm söï rieâng tö, caù bieät cuûa mình, trong hoaøn caûnh caù nhaân khoâng theå gioáng vôùi baát kyø ai khaùc. Chính do ñieåm aáy, Ngoïc Haân ñaõ coù moät choã ñöùng baát huû trong vaên hoïc. Maø cuõng chính do ñaëc ñieåm ñoù, ngoân ngöõ cuûa Ngoïc Haân noùi leân ñöôïc neùt ñoäc ñaùo, söï chaân thaønh toät ñoä cuûa tieáng Vieät Nam boä ôû theá kyû 18. Ñoïc Ai tö vaõn, ngöôøi ta caûm thaáy roõ söï ñau ñôùn ñöùt ruoät cuûa taùc giaû khoâng theå thay theá, laãn loän vôùi baát kyø ngöôøi ñaøn baø naøo khaùc. Ñoïc Ai tö vaõn, ngöôøi ta bò laây caùi tan naùt coõi loøng chung vôùi baø. Chaúng haïn, ai khoâng nghe thaét ruoät khi baø

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

240

taû caûnh maáy ñöùa con daïi ngaån ngô tröôùc quan taøi nghi nguùt khoùi höông cuûa ngöôøi cha baïc meänh: Goùt laân chæ maáy haøng laãm chaãm, Ñaàu muõ mao, mình taám aùo gai.

U ô ra tröôùc höông ñaøi, Töôûng quang caûnh aáy chua cay döôøng naøo!

4. Hoaøng Quang ( ? - 1801) vôùi Hoaøi Nam khuùc Hoaøng Quang ngöôøi goác Thaùi Döông thuoäc huyeän Höông Traø (Thöøa Thieân), khoâng roõ naêm sinh. Khi Nguyeãn AÙnh laáy ñöôïc Phuù Xuaân 1802 thì oâng ñaõ maát. Luùc Nguyeãn AÙnh coøn ñang ñaùnh nhau vôùi Taây Sôn thì Hoaøng Quang vieát Hoaøi Nam khuùc (Nhôù phöông Nam), noäi dung ñeà cao caùc chuùa Nguyeãn, keát toäi Tröông Phuùc Loan laøm cho coù nhaø Taây Sôn, baøy toû moái haän vôùi Taây Sôn, ca tuïng ñaát nöôùc Ñaøng Trong.

a. Trích vaên Nguøi nguøi nhôù ñöùc Tieân vöông, Coâng phu chæ ngoû môû ñöôøng vaøo ñaây.

Phan cöông töø choán luõy Thaày, Baéc Nam töông giôùi naøo lay ngoïn côø. Ñeà phoøng chaúng chuùt vi sô, Ñaõ haâm aùo noùng laïi hô thaønh vaøng.

........

Moät tröôøng leã nhaïc sum vaày, Tranh treo theá giôùi, gaám xaây cung thaønh.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Ñaâu ñaâu hoøa chaúng ñua tranh, Cöûa quyeàn tía ñoû, leàu tranh yû laø.

Ngaäm côm voã buïng ñeàu ra, Nhìn xem Nam Vieät ngôõ laø ÑöôøngNgu. Traùch vì Quoác Phoù hoï Tröông, Chaùnh quaân kheùo leùo chaúng nhöôøng Y, Chaâu.

Cuûa daân muoán moät mình thaâu, Nhö saønh coøn haõy raùn daàu cho khoâ.

Muoân chung aên töôûng chöa no, Cuøng loaøi haõy muoán leân goø cho cao.

..........

Laïnh luøng taùm caûnh naêm laàu, Phoøng höông ñoùng thaûm, reøm chaâu ruõ hoàn.

..........

Ai laøm ñaù naùt vaøng phai, UÛ eâ naøo thaáy laâu ñaøi nhö xöa.

Mieáu ñöôøng ñoøi choán lô thô, Voø höông cheách maùc, baøn thôø ngaû nghieâng.

..........

Quaáy ñem traùch maáy toäi yeâu, Môû ñöôøng moït nöôùc, xui ñieàu saâu daân.

Lôïi ñi töø taác nhaân phaân, Taàm xa deã vaïy, thöôùc gaàn ít ngay.

..........

Ngoû lôøi thieân vaän sôùm neân, Phaán doài ñôøi trò, phæ nguyeàn bình sanh.

Treân möøng ñaëng chuùa thaùnh minh,

241

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

242

Chaâu veà boán bieån, taêm kình baët khoâng.

Thaùi bình môû tieäc ca hoàng, Thòt no ñöùc hoùa, röôïu noàng giaùo vaên.

Nôi nôi ñuû maëc aám no, Khuùc ca ñoâi aùo, ba quaàn xeânh xang.

b. Nhaän xeùt 1. Hoaøi Nam khuùc söû duïng raát ít töø Haùn Vieät thuaàn tuùy, neân ngöôøi bình daân coù theå ñoïc hieåu ñöôïc khoâng quaù khoù.

2. Nhieàu töø ngöõ vaø caùch noùi thôøi aáy baây giôø ôû Nam boä vaãn coøn söû duïng, nhö töø vi sô (Ñeà phoøng chaúng chuùt vi sô) nay vaãn coù nghóa gioáng nhö xöa laø khoâng ñuïng chaïm ñeán moät chuùt gì, moät tí gì caû. Töø cöûa quyeàn (cöûa quyeàn tía ñoû, leàu tranh yû laø) ñeán nay caû nöôùc ñeàu coøn duøng. Cuïm töø “taàm xa deã vaïy” nay thaønh tuïc ngöõ, coù nghóa laø “duøng taàm ño ñaát, ño caøng xa luoáng ño caøng deã cong veïo”.

3. Hoaøi Nam khuùc laø moät phaûn aùnh ñoäc ñaùo cuûa tieáng Vieät Nam boä thôøi cuoái theá kyû 18.

5. Ñaëng Ñöùc Sieâu (1750-1810) vôùi Vaên teá Voõ Taùnh vaø Ngoâ Tuøng Chaâu Ñaëng Ñöùc Sieâu ngöôøi huyeän Boàng Sôn, tænh Bình Ñònh, Ñoã Höông Tieán (Cöû nhaân) naêm 16 tuoåi, sung vaøo Haøn Laâm vieän ñôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn. OÂng töø choái lôøi môøi cuûa chuùa Trònh laãn Taây Sôn, ñeán khi Nguyeãn AÙnh vaøo Gia Ñònh, oâng tieán daâng “Bình Taây Sôn phöông löôïc”,

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

243

ñöôïc thaêng Leã Boä Thöôïng Thö roài laøm Phuï Ñaïo cho Hoaøng töû. OÂng laø taùc giaû cuûa baøi Vaên teá Thöôïng sö Baù Ña Loäc, Vaên teá Voõ Taùnh vaø Ngoâ Tuøng Chaâu, Hoài loan khaûi ca...

Döôùi ñaây chuùng toâi trích moät ñoaïn tieâu bieåu trong baøi Vaên teá Voõ Taùnh vaø Ngoâ Tuøng Chaâu:

a. Trích vaên Vaên teá Phoø maõ Chöôûng haäu quaân Voõ Taùnh vaø Leã boä Thöôïng thö Ngoâ Tuøng Chaâu Than raèng: Ñaïo thaàn töû heát loøng thôø chuùa, Gian nan töøng traûi daï trung thaønh. Ñaáng anh huøng vì nöôùc quyeân sinh, Ñieàn baùi chaúng sai loøng tieát nghóa.

Ngoïc daàu tan veû traéng naøo phai, Truùc daãu chaùy tieát ngay vaãn ñeå.

Nhôù hai ngöôøi xöa: Thao löôïc aáy taøi, kinh luaân laø chí, Phuø vaïc Haùn thuôû ngoâi trôøi cheách leäch, Cheùm gai ñuoåi luõ hung taøn.

Vôùi xe döôøng khi theá nöôùc choâng cheânh Caàm buùt ra tay kinh teá. ... ...

Moái nghóa saùnh duyeân gaùc tía.

Böôùc gian truaân töøng caäp daï khuoân phuø.

Maøn kinh giuùp söùc cung xanh, Coâng moâng döôõng ñaõ ñaønh loøng uûy kyù. ........

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

244

Ngoaøi coõi vuoát nanh ra söùc, Chí treân cöøu giaûi xuoáng ba quaân.

Trong thaønh theo khoùa chia lo, Loøng öu quoác ñaõ thaáu leân chín beä.

Mieàn bieân khoån hai naêm chia söùc giaëc Vöõng loøng toâi bao quaûn theá laø nguy.

Coõi Phuù Xuaân moät traän kheùt uy trôøi, Naëng vieäc nöôùc phaûi laáy mình laøm nheï.

..........

Nay gaëp tieát thu, baøy tuaàn uùy teá, Hai chöõ cöông thöôøng nghóa naëng, Coån hoa cuøng thoûa choán u minh.

Nghìn thu haø nhaïc khí thieâng, Saép mao vieät ñeå môû neàn bình trò.

b. Nhaän xeùt 1. Soá löôïng töø Haùn Vieät vaø ñieån tích khoù hieåu ñaõ giaûm raát nhieàu. Ngoaøi moät soá ít töø nhö coån hoa, mao vieät... coøn nhìn chung toaøn baøi vaên teá ñeàu deã hieåu. Chæ caàn ngöôøi ñoïc coù bieát qua veà thaân theá hai vò ñöôïc teá laø coù theå hieåu ñöôïc deã daøng.

2. Tieáng Vieät Nam boä ñeán giai ñoaïn naøy toû ra coù khaû naêng dieãn taû yù töôûng thaâm traàm, saâu saéc baèng hình thöùc goïn gaøng, ñieâu luyeän, thanh cao.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

245

6. Nguyeãn Vaên Thaønh (1757-1817) vôùi baøi Vaên teá traän vong töôùng só Nguyeãn Vaên Thaønh ngöôøi goác Thöøa Thieân, vaøo Gia Ñònh theo Nguyeãn AÙnh choáng Taây Sôn. Naêm 1793 laøm Khaâm sai Tieàn töôùng quaân. Naêm 1802 ñöôïc cöû laøm Toång traán Baéc thaønh. Naêm 1811, veà kinh laøm Toång taøi lo vieäc bieân taäp caùc vaên baûn luaät vaø söû. Veà cuoái ñôøi, con oâng laø Nguyeãn Vaên Thuyeân laøm moät baøi thô bò vua Gia Long keát toäi xöû traûm, oâng can thieäp khoâng ñöôïc, töï töû baèng ñoäc döôïc. OÂng ñeå laïi baøi Vaên teá traän vong töôùng só do chính oâng vieát ra ñeå ñoïc trong leã teá caùc töôùng só ñaõ boû mình nôi chieán ñòa, nhaân khi oâng môùi ñöôïc boå laøm Toång Traán Baéc thaønh.

a. Trích vaên.

Than oâi!

Trôøi Ñoâng Phoá vaän ra soùc caûnh, traûi bao phen gian hieåm môùi coù ngaøy nay; Nöôùc Loâ Haø chaûy xuoáng Löông Giang, nghó maáy keû ñieâu linh nhöõng töø thuôû noï.

Cho hay sinh laø kyù maø töû laø quy.

Môùi bieát meänh aáy yeåu maø danh aáy thoï.

Xoùt thay!

Tình döôùi vieân mao, phaän trong giôùi truï.

Ba nghìn hoïp con em ñaát Baùi, cung teân ngang doïc chí nam nhi.

Hai traêm vay bôø coõi non Kyø, Côm aùo naëng daày ôn cöïu chuû.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

246

Daán thaân cho nöôùc, son saét moät loøng.

Noái nghóa cuøng thaày, tuyeát söông maáy ñoä.

Keû thôøi theo cô ñích, chaïy sang mieàn khaùch ñòa, haêm hôû maøi nanh giuõa vuoát, chæ non Taây theà chaúng ñoäi trôøi chung.

Keû thôøi ñoùn Vieät mao, trôû laïi choán sa cô, daäp dìu veùn caùnh nöông vaây, troâng coõi Baéc quyeát thu veà ñaát cuõ.

Naèm gai neám maät, chung noãi aân öu, Môû suoái baéc caàu, rieâng phaàn lao khoå.

............

Phaän truy tuøy, gaãm laïi cuõng cô duyeân.

Tröôøng tranh ñaáu bieát ñaâu laø meänh soá.

Keû thôøi chen chaân ngöïa quyeát giaät côø trong traän, xeùt leõ gan vaøng maø meänh baïc, naém loâng hoàng theo ñaïn laïc teân bay.

Keû thôøi baét muõi thuyeàn toan cöôùp giaùo giöõa doøng, thöông thay pheùp troïng ñeå thaân khinh, phong da ngöïa maëc beøo troâi soùng voã.

Hoàn traùng só bieát ñaâu mieàn minh maïc, mòt muø gioù loác, thoåi daáu tha höông.

Maët chinh phu khoân veû neùt gian nan, laäp loøe löûa trôi, soi chöøng coå ñoä.

OÂi cuøng loøng trung nghóa, khaùc soá ñoaûn tu.

Nöûa cuoäc coâng danh, chia phaàn kim coå.

..........

Ngoïn côø ruùc nguyeät, nôi teû nôi vui.

Nhòp troáng doàn hoa, choán töôi choán uû.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

247

Ñaõ bieát raèng anh huøng thì chaúng quaûn, traêm traän moät tröôøng oanh lieät, caùi sinh khoâng, caùi töû cuõng laø khoâng!

Nhöõng tieác cho taïo hoùa kheùo voâ tình, ngaøn naêm moät hoäi tao phuøng, phaän thuûy coù, phaän chung sao chaúng coù?

Baûn chöùc nay, Vaâng vieäc bieân phoøng, Chaïnh nieàm vieãn thuù.

Döôùi tröôùng nöùc muøi chung ñænh, Söïc nhôù khi cheùn röôïu roùt ñaàu gheành, Trong nhaø roõ veû aùo xieâm, Chaïnh nghó buoåi taám cöøu vung tröôùc gioù.

Baâng khuaâng keû khuaát vôùi ngöôøi coøn; töôûng töôïng thaày ñaâu thì tôù ñoù.

...........

Cô huyeàn dieäu hoaëc thaêng traàm chöa roõ, thieâng thôøi veà coá quaän, ñeå höông thôm löûa saùng, kieáp taùi sinh laïi nhaän cöûa tieàn quaân; Nieàm toân thaân duø sinh töû chôù neà, linh thôøi hoä Hoaøng trieàu cho beå laëng soùng trong, duy vaïn kyû chöûa dôøi ngoâi baûo toä.

b. Nhaän xeùt 1. Tieáng Vieät Nam boä ñeán cuoái theá kyû 18, qua baøi Vaên teá cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh ñaõ chöùng toû roõ reät laø coù moät khaû naêng thaàn dieäu ñeå dieãn taû ñeán cao ñoä söï rung caûm chaân thöïc nhaát cuûa loøng ngöôøi. Neáu Ai tö

248

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ vaõn cuûa Ngoïc Haân laø aùng vaên baøy toû moät caùch chaân thaønh taâm söï rieâng tö cuûa taùc giaû, thì Vaên teá traän vong töôùng só cuûa Nguyeãn Vaên Thaønh laïi laø baûn vaên boäc loä moät caùch chí tình noãi loøng cuûa taùc giaû ñoái vôùi nhöõng ñoàng ñoäi ñaõ töøng chia ngoït xeû buøi trong chieán traän. Trong vaên chöông xöa nay, soá löôïng nhöõng baøi coù theå gaây ñöôïc söï caûm ñoäng buøi nguøi cho ngöôøi ñoïc nhö hai taùc phaåm naøy quaû thaät khoâng nhieàu laém.

Ngoaøi vaên taøi cuûa caùc taùc giaû, cuõng neân löu yù ñeán khaû naêng thuaàn luyeän cuûa tieáng Vieät ôû vuøng ñaát môùi ñaày nhöõng yeáu toá thöû thaùch vaø keát tinh.

2. Vaên teá traän vong töôùng só cuõng gioáng nhö Vaên teá Voõ Taùnh vaø Ngoâ Tuøng Chaâu ôû choã coøn nhieàu töø ngöõ Haùn Vieät thuaàn tuùy nhö: cöïu chuû, Vieät mao, truy tuøy, coå ñoä, baûo toä.v.v... nhöng so vôùi Saõi Vaõi thì ñaõ thaáy thoaùng hôn nhieàu.

7. Voõ Tröôøng Toaûn (? - 1792) vôùi Hoaøi coå phuù ÔÛ Nam boä vaøo cuoái theá kyû 18, Voõ Tröôøng Toaûn ñöôïc coi nhö laø moät böïc thaày khaû kính. OÂng laø toân sö cuûa nhöõng nhaân kieät nhö Ngoâ Tuøng Chaâu, Trònh Hoaøi Ñöùc, Ngoâ Nhaân Tònh.v.v... OÂng ngöôøi goác Quaûng Ñöùc hay Bình Döông vaø sinh naêm naøo khoâng roõ, chæ bieát naêm oâng maát laø 1792. OÂng ñöôïc ca tuïng laø moät nhaø giaùo hoïc roäng taøi cao. Naêm oâng maát, Nguyeãn Vöông ban taëng danh hieäu “Gia Ñònh xöû só Huøng Ñöùc Voõ Tieân sinh”. Khoâng thaáy oâng löu daáu veát gì veà söï nghieäp chính trò. Ngöôøi ñôøi toân troïng

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

249

oâng laø moät thaày cao quyù. OÂng chæ ñeå laïi duy nhaát ñöôïc moät baøi Hoaøi coå phuù.

a. Trích vaên Rôõ rôõ cuùc ba thu, ba thu luïn cuùc ñaõ taøn heùo.

Haây haây sen chín haï, chín haï qua sen cuõng raõ rôøi.

Cho vöïc thaúm neân coàn, khoù bieát goø cao hoùa beå.

Quaùn aâm döông röôùc khaùch xöa nay, ñaõ maáy möôi naêm, Ñoø taïo hoùa ñöa ngöôøi qua laïi, bieát bao nhieâu chuyeán.

Nhaáp nhaùy ngoïn ñeøn trong kính, leânh ñeânh boùng nguyeät gioøng soâng.

............

Cuûa noû khoâng naøo khaùc khoùm maây, ngöôøi tan hôïp döôøng nhö boït nöôùc.

Laùnh non thuù cam beà ngaï töû, hai con Coâ Truùc ñaõ veà ñaâu?

Luyeän linh ñan lo chöôùc tröôøng sinh, boán laõo Thöôøng Sôn ñaø baët daáu.

Moäng taøn nöûa goái, böôùm Trang Chaâu giaác hôõi mô maøng.

Xuaân heïn maáy caønh, quyeân Thuïc ñeå tieáng coøn khaáp khôûi.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

250

Cho hay dôøi ñoåi aáy leõ thöôøng, Môùi bieát thaûo ngay laø nghóa caû.

.........

Trôøi moûn ñaát giaø danh hôõi raïng, Luïy non Ngöu nghó cuõng suït suøi.

Bieån khoâ ñaù raõ tieát naøo phai, Söû hoï Maõ cheùp coøn toû roõ.

b. Nhaän ñònh 1. Hoaøi coå phuù cuûa Voõ Tröôøng Toaûn theå hieän roõ reät vaên phong cuûa moät nhaø Nho thaám nhuaàn kinh söû: ñaày nhöõng ñieån xöa tích cuõ cuûa Trung Hoa. Ñoïc vaên oâng ngöôøi ta thaáy khaùc haún vaên cuûa nhöõng voõ töôùng, nhö Nguyeãn Vaên Thaønh chaúng haïn. OÂng söû duïng toái ña ngoân ngöõ khoa cöû, tröôøng oác. Ñieån tích döôùi ngoøi buùt oâng trôû thaønh moät thöù kyù hieäu, tuy suùc tích nhöng laïi voâ cuøng khoù hieåu ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khoâng thoâng thaïo kinh söû cuûa Nho gia.

2. Coù ñieàu laï laø oâng söû duïng xen vaøo caùc ñieån coá nhöõng töø thuaàn Vieät hay Haùn Vieät ñaõ Vieät hoùa thoâng duïng cho ñeán taän ngaøy nay nhö: nhaáp nhaùy, leânh ñeânh, khoùm maây, khaáp khôûi, naèn naèn, ngaû ngôùn.v.v...

3. Hoaøi coå phuù phaûn aùnh moät kieåu tieáng Vieät Nam boä cuoái theá kyû 18, kieåu tieáng Vieät coøn naëng baàu khoâng khí cöûa Khoång saân Trình vaø tröôøng thi, khoa baûng.

8. Thieàn Sö Toaøn Nhaät Toaøn muïc naøy chuùng toâi vieát theo taøi lieäu cuûa boä Toaøn Nhaät Thieàn Sö toaøn taäp cuûa Leâ Maïnh Thaùt, 2 taäp, do

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

251

Vieän Ñaïi hoïc Vaïn Haïnh aán haønh baèng Roneùo, 1979. Taäp I goàm 531 trang khoå 20x14cm, taäp II goàm 651 trang khoå 20x14cm.

Thieàn sö Toaøn Nhaät maát naêm 1832. Khoâng roõ oâng sinh naêm naøo, ôû ñaâu. Leâ Maïnh Thaùt nhaän xeùt veà oâng nhö sau: “Toaøn Nhaät laø moät nhaø vaên, nhaø thô lôùn cuûa lòch söû vaên hoïc daân toäc ta, laø moät nhaø tö töôûng lôùn, coù nhöõng quan ñieåm ñoäc ñaùo saùng taïo cuûa lòch söû tö töôûng theá kyû 18” (saùch ñaõ daãn, taäp I, trang 1, Lôøi giôùi thieäu). Hình nhö oâng ñaõ töøng laøm quan vaø laøm töôùng döôùi trieàu Taây Sôn.

Veà nhöõng taùc phaåm cuûa Toaøn Nhaät, trong saùch ñaõ daãn, trang 24, Leâ Maïnh Thaùt vieát: “Moät trong nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa Taùc phaåm Toaøn Nhaät laø chuùng hoaøn toaøn vieát baèng quoác aâm, tröø moät tieåu luaän veà vaên baûn hoïc töùc ‘Sa di oai nghi taêng phuù chuù giaùo nguy tö tieåu thieân’ vaø ba baøi baït laø vieát Haùn vaên. Ta coù theå phaân chia taùc phaåm cuûa Toaøn Nhaät thaønh ba loaïi laø truyeän phuù, thô vaø vaên.”

Theo baûng lieät keâ taùc phaåm cuûa Toaøn Nhaät trong saùch ñaõ daãn treân, trang 26 vaø 27, thì oâng laø taùc giaû cuûa: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Höùa söû truyeän vaõn Tam giaùo nguyeân löu kyù Luïc Toå truyeän dieãn ca Baùt nhaõ ñaïo quoác aâm vaõn Thieàn cô yeáu ngöõ vaõn Xuaát gia vaõn Khuyeán tu haønh quoác ngöõ phuù Thô baø Vaõi...

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

252 a. Trích vaên

...Tieát vöøa ñoâng maõn xuaân qua, Gioù thanh phaát phaát khí hoøa haây haây.

Thieàu quang hôi aám xoâng vaây, Vaät ngöôøi hôùn hôû coû caây töôi nhuaàn.

.......

Lo thöông Phaät Phaùp sanh sô, Noâm na maáy vaän u ô vaøi vaàn.

Thaáy vaên Höùa söû truyeàn ñôøi, Xem caâu ñaët tröôùc, kính lôøi toå xöa.

(Höùa Söû truyeän vaõn, quyeån thöôïng, sñd, trang 101) ... Traûi xöa ñònh vò tam taøi, Laø trôøi, ngöôøi, ñaát muoân loaøi noái sinh.

Ngöôøi laø vaïn vaät chí linh, Voán nguyeân trong laéng taùnh laønh ñoàng thanh.

Hoaëc laø chòu khí hoân minh, Ngoaøi theâm vaät duïc, voïng tình che ñi .

Khieán neân laøm söï quai vi, Hieàn löông thì ít ngu si raát nhieàu.

(Tam giaùo nguyeân löu kyù, sñd, taäp 2, trang 21) ... Nhôù thuôû toøng laâm lui tôùi, Nguùc ngô ñöôøng haïc laïc baày.

Ngöôøi ôû laïi, keû tìm ñi, Muoán theo Phaät, ñaø khoâng thaáy Phaät.

Lieâu boû khoâng, phoøng ñeå vaéng, Töôûng veà chuøa, chuøa chaúng daùm nuoâi. .........

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

253

Ngoài laàn haït laâu buoàn, hieàm raän caén, nhöõng lo dính raän. Ñöùng tuïng kinh cuõng moûi, giaän ruoài baâu, hoùa muoán ñaùnh ruoài.

..........

Heã loøng ñaïo muoán sao chòu vaäy, Boû cöûa thieàn, queân ñoù nhôù ñaâu?

Haún nhö ñaïo Phaät coøn linh, Ñaõ ít loøng ñôøi chaúng phuï.

(Thô Baø Vaõi, saùch ñaõ daãn, taäp 2, trang 519-520)

b. Nhaän xeùt 1) Nhöõng yù thô coù nhieàu khi ñöôïc dieãn ñaït raát thô moäng.

2) Tieáng Vieät Nam boä trong thô Toaøn Nhaät ñaõ toû ra raát ñieâu luyeän. Tuy nhieân, aûnh höôûng töø Haùn Vieät coøn raát naëng, nhö töø quai vi (乖違, nghóa laø sai quaáy) haàu nhö chöa bao giôø thöïc söï ñi vaøo tieáng Vieät.

3) Vôùi soá löôïng leân ñeán 20 taùc phaåm (sñd, taäp I, trang 26-27), thieàn sö Toaøn Nhaät ñaõ ñeå laïi cho chuùng ta caû moät kho taøng ngöõ lieäu, coù theå qua ñoù nhaän thöùc ñöôïc khaù roõ neùt veà tình traïng tieáng Vieät Nam boä vaøo theá kyû 18. Tuy nhieân, khi söû duïng phaûi thaän troïng raø soaùt vaø loaïi boû ñöôïc nhöõng yeáu toá thieáu tính chính xaùc, vì vaên baûn hieän coù khoâng ít choã ñaõ rôi vaøo tình traïng “tam sao thaát baûn”.

254

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

II. Kyõ thuaät phieân aâm chöõ Noâm Nam boä theá kyû 18 1. Ñaëc ñieåm chöõ Noâm Nam boä: Trong moät baøi vieát nhan ñeà “Vaøi yù kieán nhoû veà loái vieát vaø ñoïc chöõ Noâm Nam boä” ñöôïc löu haønh noäi boä vaøo naêm 1980, ôû trang 2, oâng Vuõ Vaên Kính noùi veà tình hình chöõ Noâm Nam boä nhö sau: “...Veà taùc phaåm chöõ Noâm töø theá kyû 18 trôû veà tröôùc, nay cuõng chöa thaáy baûn naøo”.

Coøn veà kyõ thuaät phieân aâm, oâng Vuõ Vaên Kính cho raèng: “Do quaùn tính vaø söï tuøy tieän cuûa ngöôøi vieát, ta thaáy coù maáy loaïi sau ñaây:

a. Loaïi söû duïng kyù hieäu ñaëc bieät: Vôùi moät chaám haét leân vaø neùt phaåy daøi ( ) ôû beân traùi chöõ. Loaïi naøy chöõ Noâm toaøn quoác cuõng söû duïng, nhöng khoâng söû duïng nhieàu nhö ôû Nam boä. Chæ hai neùt ( ) naøy maø coù theå thay theá cho 9 boä chöõ hoaëc chöõ Haùn ñeå gheùp vôùi moät boä hoaëc chöõ Haùn khaùc taïo thaønh chöõ Noâm (trang 3).

Caùc boä chöõ Haùn ñöôïc thay baèng ( ) laø: thöïc (食), kim (金), nöõ (女), mòch (糸), phöõu (缶), meã (米), nhaät (日), hoûa (火), tuùc (足).

Caùc chöõ Haùn coù theå thay baèng kyù hieäu ( ) laø: quaân (君), thaêng (升) hoaëc ñaêng (登). Rieâng 2 chöõ thaêng (升) vaø ñaêng (登) coù theå thay theá laãn nhau vaãn coù giaù trò taïo thaønh aâm gioáng nhau.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

255

b. Loaïi vieát taét: Loaïi naøy duøng moät phaàn cuûa chöõ Haùn chaân phöông hay giaûn löôïc ñeå ñoïc thaønh chöõ Noâm. Chaúng haïn nhö, trong chöõ Haùn chöõ la (羅) vieát giaûn löôïc laø罗, chöõ Noâm laïi möôïn laáy moät phaàn cuûa chöõ la giaûn löôïc naøy, vieát thaønh廾. Trong chöõ Noâm Nam boä, noù ñöôïc ñoïc thaønh caùc aâm: laï, ra.

c. Loaïi möôïn yù, nghóa hoaëc aâm cuûa chöõ Haùn: Töùc laø möôïn hình töôïng moät chöõ coù nghóa truøng hôïp vôùi chöõ mang aâm khaùc ñeå thay vaøo vò trí cuûa noù (trang 4). laø möôïn yù nghóa cuûa soá 8 maõ Taøu, ñeå Thí duï: chöõ baùt thay theá cho chöõ baùt 八 cuõng coù nghóa laø 8 (trang 4). Chöõ laïi theâm vaøo boä khaåu 口 thaønh chöõ bôùt .v.v... baùt

d. Loaïi gheùp hai aâm: OÂng Vuõ Vaên Kính goïi laø hoäi aâm (trang 5). Loaïi naøy möôïn caû hai chöõ cuøng bieåu thò aâm, gheùp vôùi nhau taïo thaønh chöõ Noâm. Caû hai chöõ naøy, neáu chæ duøng moät chöõ cuõng ñuû ñoïc ñöôïc aâm vì chöõ naøo cuõng coù aâm Haùn Vieät goàm chöõ Haùn töông töï (Trang 5). Thí duï: Chöõ maáy 買 (maõi, coù theå ñoïc laø maáy) vaø chöõ Noâm cuõng ñoïc laø maáy (trang 4).

2. Caùch ñoïc chöõ Noâm Nam boä: Chöõ Noâm Nam boä raát nhieàu chöõ coù hình töôïng gioáng chöõ Noâm toaøn quoác nhöng laïi ñoïc theo caùch rieâng cuûa

256

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Nam boä. Neáu muoán ñoïc ñuùng aâm chuaån caùc chöõ naøy, phaûi quy chuùng vaøo ba loaïi sau ñaây: a. Khoâng phaân bieät phuï aâm. b. Khoâng phaân bieät nguyeân aâm. c. Khoâng phaân bieät daáu. d. Nhöõng phöông ngöõ caù bieät.

a. Veà phuï aâm: ° Phuï aâm ñaàu Phaàn nhieàu nhöõng phuï aâm ñaàu khoâng phaân bieät roõ raøng, nhö caùc phuï aâm d, gi chuyeån thaønh v; phuï aâm ñaàu h chuyeån thaønh q (trang 4).

° Phuï aâm cuoái Vôùi nhöõng chöõ coù phuï aâm cuoái c hay t, ngöôøi Nam boä ñoïc gioáng nhau, khoâng phaân bieät. Phuï aâm cuoái n ñoïc thaønh ng hoaëc nh. Ngöôïc laïi, phuï aâm cuoái ng hay nh laïi ñoïc thaønh n, nghóa laø boû maát g hoaëc h (trang 5).

b. Veà nguyeân aâm Caùc nguyeân aâm i vaø y; o vaø u, a vaø oa, i vaø uy, khi ñoïc theo Nam boä thöôøng khoâng phaân bieät ñöôïc vì chuùng töông töï, laãn loän vôùi nhau (trang 5).

c. Veà caùc daáu gioïng Daáu hoûi vaø daáu ngaõ khi ñoïc gioïng Nam boä khoâng phaân bieät.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

257

d. Veà phöông ngöõ OÂng Vuõ Vaên Kính coøn löu yù laø ngoaøi nhöõng chöõ ñöôïc vieát theo thoùi quen vaø ñoïc theo phaùt aâm töï nhieân cuûa moät soá ngöôøi Nam boä, coøn phaûi ñeå yù ñeán caùc phöông ngöõ ñöôïc ñoïc khaùc ñi maëc duø vieát gioáng nhö chöõ Noâm toaøn quoác (trang 5). Thí duï: ñon ren laø hoûi caën keõ, laêng xaêng; en (trong run en) laø ôùn laïnh; rính (trong binh rính) laø phình to.v.v... (tr. 5).

3. Kyõ thuaät phieân aâm chöõ Noâm theá kyû 18: Trong taäp “Luaän veà chöõ Noâm theá kyû 18”, ôû trang 19, Baùc só Nguyeãn Vaên Thoï caên cöù vaøo söï khaûo saùt cuoán truyeän Noâm “Hoa Tieân” ñöa ra nhaän xeùt veà kyõ thuaät phieân aâm cuûa Noâm theá kyû 18 nhö sau: a. Phöông phaùp möôïn aâm vaø nghóa chöõ Haùn taêng cao, cuï theå laø caùch giaû taù, kieåu 2 taêng ñeán 31%. b. Phöông phaùp ñoïc traïi aâm chöõ Haùn giaûm thaáp, cuï theå laø caùch giaû taù, kieåu 4 giaûm coøn 17%. c. Phöông phaùp möôïn aâm chöõ Haùn giaûm thaáp, cuï theå laø caùch giaû taù, kieåu 3 chæ coù 9%. d. Phöông phaùp möôïn nghóa chöõ Haùn taêng nheï, cuï theå laø caùch giaû taù, kieåu 1 ñeán 7%. e. Phöông phaùp hoäi yù ôû möùc raát thaáp vaø phöông phaùp haøi thanh taêng voït leân, cuï theå taêng ñeán 30%.

Veà kyõ thuaät phieân aâm vaø caùch ñoïc chöõ Noâm Nam boä theá kyû 18, chuùng toâi ñaõ trích daãn yù kieán cuûa oâng Vuõ Vaên

258

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Kính veà chöõ chöõ Noâm Nam boä vaø oâng Nguyeãn Vaên Thoï ñeà caäp toång quaùt veà chöõ Noâm theá kyû 18 noùi chung. Ñaïi ña soá nhöõng taùc giaû vaên Noâm Nam boä ñeàu töø hai mieàn Trung, Baéc vaøo Nam, neân chaéc chaén vaøo thôøi ñieåm naøy vaãn coøn giöõ nhöõng yeáu toá goác cuûa chöõ Noâm toaøn quoác, tröø moät soá dò bieät do hoaøn caûnh sinh hoaït phöùc taïp ôû vuøng ñaát môùi Nam boä mang laïi. Tuy nhieân, giai ñoaïn töø 1698 ñeán 1915 laø giai ñoaïn tieáng noùi Nam boä hình thaønh vaø phaùt trieån moät caùch ñoäc ñaùo, raát caàn coù theâm nhöõng nghieân cöùu khoa hoïc quy moâ vaø chi tieát hôn nöõa. Keå töø sau naêm 1915, caû chöõ Haùn laãn chöõ Noâm ñeàu ñi vaøo giai ñoaïn suy taøn ñeå nhöôøng ñöôøng cho chöõ Quoác ngöõ vöôn leân ñoùng vai troø chuû ñaïo.

B. Moät soá vaên baûn Noâm theá kyû 18 Töø theá kyû 13 cho ñeán quaù nöûa theá kyû 18, soá löôïng saùch vieát baèng chöõ Noâm ôû nöôùc ta khoâng ít, nhöng chöa coù cuoán töø ñieån chöõ Noâm naøo caû. Töø ñieån chöõ Noâm ñaàu tieân laø Töø ñieån Annam-Latinh (Dictionarium AnamiticoLatinum) cuûa Bi-nho Beâ-hen (Pigneau de Behaine, cuõng coù teân laø Baù Ña Loäc) vaø moät taäp theå coäng söï, trong ñoù coù Hoà Vaên Nghi (töùc Phaoloâ Nghi). Ngoaøi töø ñieån naøy, Beâhen coøn soaïn töø ñieån Hoa-Annam-Latinh (Dictionnaire Chinois Annamite-Latin) vaø moät quyeån Thaùnh giaùo yeáu lyù baèng chöõ Noâm.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

259

1. Töø ñieån Annam-Latinh (1772) Töø ñieån Annam-Latinh chöa töøng ñöôïc aán haønh. Baûn vieát tay ñeà naêm 1772, goàm 932 trang, khoå giaáy 345x 240, nay chæ coøn laïi 729 trang, vì coù bò chaùy maát moät phaàn vaøo naêm 1778 taïi Chuûng vieän thuoäc tænh Caø Mau. Hieän phaàn coøn laïi ñöôïc löu tröõ taïi vaên khoá Hoäi Thöøa sai Paris.

Soá trang coøn laïi cuûa töø ñieån ñöôïc chia laøm hai phaàn: – Phaàn thöù nhaát: goàm 67 trang trình baøy caùch caáu truùc chöõ Noâm, xeáp theo boä chöõ, vaø caùch ñoïc chöõ Noâm, xeáp theo boä chöõ vaø theo soá neùt.

– Phaàn thöù hai: goàm 662 trang laø phaàn töø ñieån chöõ Noâm, goàm caùc chöõ Noâm ñôn vaø chöõ Noâm keùp, vôùi soá löôïng leân ñeán gaàn 10.000 chöõ, coù ghi caùch ñoïc vaø giaûi nghóa baèng tieáng La-tinh.

2. So saùnh vôùi chöõ Noâm theá kyû 17 Caùch caáu taïo chöõ Noâm trong töø ñieån naøy (1772) so vôùi chöõ Noâm cuûa Majorica trong caùc vaên baûn truyeàn giaùo nhöõng naêm 1624-1659 coù phaàn phöùc taïp hôn, phöông thöùc phieân aâm baèng vieäc söû duïng chöõ Haùn coù tính khoa hoïc hôn.

Theo moät taøi lieäu löu haønh noäi boä ñaõ daãn treân (trang 19) veà chöõ Noâm, Baùc só Nguyeãn Vaên Thoï ñaõ khaûo saùt moät baûn vaên Noâm ñieån hình cuûa theá kyû 17 (baûn Ñöùc Chuùa Gieâsu cuûa Majorica) vaø ñöa ra nhaän xeùt nhö sau: 1. Phöông phaùp möôïn caû aâm vaø nghóa chöõ Haùn giaûm thaáp, cuï theå laø caùch giaû taù kieåu 2 coøn 18%.

260

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

2. Phöông phaùp ñoïc traïi aâm chöõ Haùn taêng cao, cuï theå laø caùch giaû taù kieåu 4 taêng ñeán 39%.

3. Phöông phaùp möôïn aâm chöõ Haùn taêng gaáp ñoâi, cuï theå laø caùch giaû taù kieåu 3 taêng ñeán 20%.

4. Phöông phaùp haøi thanh giaûm maïnh, cuï theå laø caùch haøi thanh chæ coøn 7%.

5. Phöông phaùp möôïn nghóa chöõ Haùn khoâng thay ñoåi, cuï theå laø caùch giaû taù kieåu 1 chieám khoaûng 6%.

3. Saùch Thaùnh giaùo yeáu lyù Quoác ngöõ Taùc phaåm baèng chöõ Noâm naøy ñöôïc taùc giaû cho khaéc in taïi Quaûng Ñoâng naêm 1774. Cuïm töø “Quoác ngöõ” trong nhan ñeà cuûa saùch khoâng chæ loaïi chöõ Quoác ngöõ nhö hieän nay duøng maãu töï Latinh, maø coù nghóa laø “chöõ vieát cuûa quoác gia”, khi aáy laø chöõ Noâm. Caàn löu yù laø Beâ-hen cuõng coù moät cuoán Thaùnh Giaùo yeáu lyù baèng chöõ Quoác ngöõ (duøng maãu töï La-tinh), ñöôïc nhaø in Taân Ñònh taùi baûn nhieàu laàn. Ñieàu naøy chöùng toû raèng vaøo thôøi aáy danh töø “Quoác ngöõ” ñöôïc duøng ñeå chæ chöõ Noâm, vaø cuoán Thaùnh giaùo yeáu lyù baèng chöõ Noâm naøy cuûa Beâ-hen laø moät baèng chöùng. Veà sau naøy, ngöôøi ta môùi söû duïng danh töø Quoác ngöõ ñeå chæ loaïi chöõ môùi ñöôïc cheá taùc baèng caùch La-tinh hoùa, vaø yù nghóa naøy ñöôïc duøng cho ñeán ngaøy nay.

Saùch goàm hai phaàn, phaàn ñaàu laø moät baøi töïa daøi 4 trang do Beâ-hen vieát baèng Haùn vaên theo loái phieân aâm

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

261

duøng maãu töï La-tinh chöù khoâng vieát baèng chöõ Haùn, phaàn sau laø noäi dung chính cuûa saùch.

Coù ñieàu quan troïng caàn löu yù laø, naêm 1774 Bi-nhoâ Beâhen xuaát baûn 2 cuoán saùch ñeàu coù nhan ñeà laø Thaùnh giaùo yeáu lyù Quoác ngöõ, nhöng moät cuoán vieát baèng chöõ Noâm, moät cuoán vieát baèng chöõ Quoác ngöõ. Sau baøi töïa cuoán vieát baèng chöõ Quoác ngöõ coù ghi: “Giaùm muïc Baù Ña Loäc töï ñeà “Cöùu theá nhaát thieân thaát baù thaát thaäp töù nieân “Caûnh Höng tam thaäp töù nieân, tueá thöù giaùp nguõ ñoâng ngoaït soaïn.”

Sau baøi töïa cuoán vieát baèng chöõ Noâm laïi khoâng coù caùc doøng nhö treân, maø ghi laø: “thôøi taïi” (coù nghóa laø ‘naêm thaùng nhö treân’).

Ngoaøi baûn phoùng aûnh saùch “Thaùnh giaùo yeáu lyù” baèng chöõ Quoác ngöõ maø chuùng toâi seõ duøng ñeå chöùng minh chöõ Quoác ngöõ ôû thôøi kyø duøng kyù hieäu Phaùp ñeå phieân aâm nhö döôùi ñaây, chuùng toâi coøn coù baûn “Thaùnh giaùo yeáu lyù” baèng chöõ Noâm, baûn maø trong taäp san Vieät Nam khaûo coå, soá 2, trang 125 (Saøi Goøn, 1960) oâng Leâ Ngoïc Truï coù ñeà caäp ñeán nhö sau: “... Quyeån Thaùnh giaùo yeáu lyù Quoác ngöõ (Catheùchisme Cochinchinois) baèng chöõ Noâm, baøi töïa chöõ Haùn. Quyeån naøy ñöôïc khaéc vaø in taïi Quaûng Ñoâng vaøo dòp oâng (Beâ-hen) ñi Macao, naêm 1774”. Baûn Noâm naøy ñöôïc baùc só Nguyeãn Vaên Thoï phieân dòch naêm 1980, coù noäi dung nhö sau:

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

262

Trang bìa: Thaùnh giaùo yeáu lyù Trang 1a: Annamite Trang 1b: 5 Trang 2a: Giaùng sinh nhaát thieân baùt baùch tam thaäp thaát nieân Trang 2b: (Baùc só Thoï nghi laø hình veõ phuø hieäu giaùm muïc cuûa Ñöùc Cha Baù Ña Loäc, töùc Beâ-hen) Trang 3a: Langue Anamite Ancien, Cateùchisme annamite Caracteøres d’Annam (Coù daáu Thö vieän Trung öông Phaùp vaø chöõ kyù) Trang 3b: Trang 4a: Trang 4b: Thaùnh giaùo daãn ngoân Töï Baøi töïa Haùn vaên vieát theo kieåu phieân aâm baèng chöõ Latinh. Sau baøi töïa naøy ghi hai chöõ “thôøi taïi”.

Vaäy “thôøi taïi” ôû ñaây phaûi ñöôïc hieåu laø thôøi ñieåm naøo? Coù phaûi laø naêm in laïi baûn Noâm cuûa Beâ-hen, töùc laø naêm 1837?

Neáu hieåu nhö vaäy thì phuø hôïp vôùi gioøng chöõ Haùn treân: “Giaùng sinh nhaát thieân baùt baùch tam thaäp thaát nieân”. Coøn neáu hieåu laø naêm bieân soaïn cuûa taùc giaû thì khoâng ñöôïc, vì saùch naøy ñaõ in laàn ñaàu töø naêm 1774.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

263

Chuùng toâi hieän coù baûn dòch töø cuoán Thaùnh giaùo yeáu lyù chöõ Noâm, do nhaø Taân Ñònh in laàn thöù 13, ñeà naêm 1909, nhan ñeà: Saùch Thaùnh Giaùo yeáu lyù. Chuùng toâi ñaõ ñoái chieáu vôùi baûn dòch cuûa Baùc só Nguyeãn Vaên Thoï, thaáy hai baûn gioáng heät nhau. Baûn dòch naøy in laàn thöù 13 vaøo naêm 1909, coù nghóa laø ôû Ñaøng Trong töø tröôùc 1909, saùch Thaùnh giaùo yeáu lyù ñöôïc duøng laø baûn dòch töø cuoán chöõ Noâm cuûa Beâ-hen chöù khoâng phaûi cuoán baèng chöõ Quoác ngöõ in naêm 1774.

Trang ñaàu cuoán Thaùnh giaùo yeáu lyù naêm 1909 cuûa nhaø in Taân Ñònh coù ghi lôøi cuûa Giaùm muïc Lucuanoâ vieát taïi Saøi Goøn ngaøy 15-8-1909: “Nay ta ban pheùp in laàn thöù 13 saùch Nghóa tin kính (töùc saùch Thaùnh giaùo yeáu lyù) ra chöõ beân Taây.”

“Chöõ beân Taây” ôû ñaây laø chöõ vieát baèng maãu töï La-tinh, töùc laø chöõ Quoác ngöõ, vaø “in ra chöõ beân Taây” coù nghóa laø phieân dòch töø chöõ Noâm ra chöõ Quoác ngöõ.

Moät ñieàu caàn löu yù nöõa laø treân ñaàu baøi töïa duøng cho caû hai baûn Noâm vaø Quoác ngöõ, Beâ-hen ñeàu ghi laø: Thaùnh giaùo daãn ngoân, coù nghóa laø “lôøi daãn nhaäp veà ñaïo thaùnh”.

Döïa vaøo caùc baèng chöùng treân, coù theå tin chaéc raèng baûn chöõ Noâm saùch Thaùnh giaùo yeáu lyù coù daáu cuûa Thö vieän Trung öông Phaùp ghi naêm 1837 laø baûn ghi cheùp laïi baûn Noâm in naêm 1774 cuûa Bi-nhoâ Beâ-hen. Quaù trình ghi cheùp coù laøm bieán ñoåi vaên baûn ñoâi chuùt nhöng khoâng ñaùng keå.

Khi so saùnh, ñoái chieáu hai baûn naøy vôùi nhau, chuùng ta seõ thaáy yù nghóa gioáng nhau, lôøi vaên tuy coù khaùc nhöng vaãn laø töông töï nhö nhau. Chuùng ta haõy thöû so saùnh maáy caâu ñaàu cuûa hai baûn nhö sau:

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

264 Baûn Noâm Hoûi:

Coù maáy ñöôøng leân thieân ñöôøng?

Thöa: Coù moät ñöôøng raát chính raát thaät laø ñaïo thaùnh Ñöùc Chuùa Trôøi.

Baûn Quoác ngöõ Hoûi:

Coù maáy ñaøng cho ta ñaëng leân thieân ñaøng?

Thöa:

Coù moät ñaøng maø thoâi.

Hoûi:

Moät ñaøng aáy laø ñaøng naøo?

Thöa:

Laø ñaøng raát chính raát thaät laø ñaïo thaùnh Ñöùc Chuùa Trôøi.

Moät trong hai baûn coù theå ñaõ ra ñôøi tröôùc vaø laøm neàn taûng ñeå phieân aâm thaønh baûn kia, nhöng cho ñeán nay chuùng toâi vaãn chöa coù ñuû cöù lieäu ñeå xaùc ñònh vieäc naøy.

Coù ñieàu caàn löu yù laø baûn Noâm cuûa Thö vieän Trung öông Phaùp tuy coù ñeà naêm 1837, raát gaàn vôùi naêm 1838 laø naêm Taberd cho ra ñôøi hai cuoán töø ñieån quan troïng, nhöng quyeån saùch chöõ Noâm naøy laïi hoaøn toaøn khoâng phaûi laø cuûa Taberd nhö söï suy dieãn cuûa moät soá ngöôøi.

Taberd ñuùng laø coù soaïn moät cuoán saùch giaùo lyù nhan ñeà: “Thieân Chuùa Thaùnh giaùo yeáu lyù chính giaûi”. Baûn chuùng toâi ñang coù laø do nhaø in Taân Ñònh in laàn thöù tö, naêm 1952.

Taberd ghi ôû cuoái baøi Tieåu daãn (töùc baøi töïa) nhö sau: “Laøm taïi Nhaø tröôøng Laùi Thieâu trong xöù Ñoàng Nai, naêm

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

265

Chuùa Giaùng sinh 1833, J. J. Taberd Ep, Isauropolitanus” (tr. xvii).

Trong thaäp nieân 1940, Giaùo phaän Saøi Goøn coù cho nhaø Taân Ñònh in moät cuoán Thaùnh giaùo yeáu lyù maø noäi dung laø phaàn vaán ñaùp cuûa saùch cuûa Taberd vaø khoâng in phaàn chính giaûi. Veà ñaïi theå, cuoán saùch trích luïc naøy cuõng gioáng saùch Thaùnh giaùo yeáu lyù cuûa Beâ-hen nhöng khai trieån roäng hôn. Thí duï, baûn Noâm cuûa Beâ-hen ghi nhö sau: Hoûi:

Ñöùc Chuùa Trôøi laø ai?

Thöa:

Laø Ñaáng döïng neân trôøi ñaát muoân vaät.

Baûn cuûa Taberd ghi: Hoûi:

Ñöùc Chuùa Trôøi laø Ñaáng naøo?

Thöa:

Ñöùc Chuùa Trôøi laø Ñaáng döïng neân trôøi ñaát muoân vaät, cuøng haèng gìn giöõ cai trò moïi söï.

a. Trích vaên Döôùi ñaây chuùng toâi trích ñoaïn ñaàu, trang 5 saùch Thaùnh giaùo yeáu lyù chöõ Noâm cuûa Beâ-hen, do Baùc só Nguyeãn Vaên Thoï phieân aâm naêm 1980: “Thaùnh Giaùo yeáu lyù quoác ngöõ Thieân Chuùa nhaát theá tam vò ñeä nhaát thieân.

Hoûi:

Coù maáy ñöôøng leân thieân ñöôøng?

266

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Thöa:

Thöa coù moät ñöôøng raát chính raát thöïc laø ñaïo thaùnh Ñöùc Chuùa Trôøi.

Hoûi:

Ñöùc Chuùa Trôøi laø ai?

Thöa:

Ñöùc Chuùa Trôøi laø Ñaáng döïng neân trôøi ñaát muoân vaät.

Hoûi:

Ñöùc Chuùa Trôøi laáy gì maø döïng neân trôøi ñaát muoân vaät?

Thöa:

Laáy pheùp taéc voâ cuøng.

Hoûi:

Laáy pheùp taéc voâ cuøng nghóa laø laøm sao?

Thöa:

Nghóa laø bôûi khoâng maø ngöôøi phaùn moät lôøi, töùc thì lieàn coù trôøi ñaát muoân vaät.”

Ñeå so saùnh, chuùng toâi seõ trích döôùi ñaây baûn dòch cuûa Baùc só Nguyeãn Vaên Thoï trong taøi lieäu daãn treân (trang 9) vaø baûn dòch cuûa nhaø Taân Ñònh in laàn thöù 13 naêm 1909 (trang 13). Caû hai baûn ñeàu dòch töø cuøng moät ñoaïn trong saùch chöõ Noâm cuûa Beâ-hen.

° Baûn Nguyeãn Vaên Thoï “Nhaân sinh toäi chuûng ñeä töù thieân.

Hoûi:

Toäi laø caùi gì?

Thöa:

Toäi laø nhöõng söï ngoã nghòch cuøng Ñöùc Chuùa Trôøi.

Hoûi:

Coù maáy gioáng toäi?

Thöa:

Coù hai gioáng: Moät laø toäi Toå toâng, hai laø toäi mình laøm.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

267

Hoûi:

Toäi Toå toâng laø toäi naøo?

Thöa:

Toäi Toå toâng laø oâng Adong, vaø EÂvaø chaúng vaâng lôøi raên, cho neân phaïm toäi maø truyeàn cho thieân haï.

° Baûn nhaø in Taân Ñònh “Nhôn sanh toäi gioáng ñeä töù thieân.

Hoûi:

Toäi laø caùi gì?

Thöa:

Toäi laø nhöõng söï ngoã nghòch cuøng Ñöùc Chuùa Trôøi.

Hoûi:

Coù maáy gioáng toäi?

Thöa:

Coù hai gioáng: Moät laø toäi Toå toâng, hai laø toäi mình laøm.

Hoûi:

Toäi Toå toâng laø toäi naøo?

Thöa:

Toäi Toå toâng laø oâng Adong, baø EÂvaø chaúng vaâng lôøi Ñöùc Chuùa Trôøi raên, cho neân phaïm toäi, maø truyeàn laïi cho thieân haï.

b. Nhaän xeùt 1. Baûn dòch cuûa Nguyeãn Vaên Thoï thöïc hieän naêm 1980, trong khi baûn dòch cuûa Taân Ñònh khoâng bieát naêm naøo nhöng naêm 1909 ñaõ taùi baûn ñeán laàn thöù 13!

Vôùi khoaûng caùch thôøi gian quaù xa nhau nhö vaäy, nhöng hai baûn dòch haàu nhö khoâng khaùc nhau bao nhieâu. Ñieàu ñoù neáu khoâng ñeà cao khaû naêng phieân dòch cuûa oâng Nguyeãn Vaên Thoï thì cuõng cho thaáy laø

268

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ hai baûn Noâm goác ñöôïc duøng ñaõ raát gioáng nhau. Ñieàu naøy khaúng ñònh tính chính luïc cuûa baûn Noâm do Binhoâ Beâ-hen tröôùc taùc, ñaõ ñöôïc baûo toàn troïn veïn maø khoâng rôi vaøo tình traïng tam sao thaát boån.

2. Trong baûn vaên Noâm truyeàn ñaïo naøy khoâng coù nhöõng töø Haùn Vieät chöa trôû thaønh tieáng Vieät thöôøng ñaøm.

Toaøn laø nhöõng töø bình daân phoå caäp vaø deã hieåu.

3. Tieáng Vieät trong vaên baûn laø thöù tieáng Vieät cöïc kyø trong saùng. Ngoaøi vaên Noâm truyeàn ñaïo, cho ñeán nay chuùng ta chöa tìm ñöôïc baûn vaên Noâm naøo khaùc cuøng thôøi maø ñaûm baûo ñöôïc tính chính luïc ñeå coù theå xuyeân qua ñoù nhaän bieát ñöôïc ngoân ngöõ thoâng duïng haèng ngaøy cuûa theá kyû 18. Khoâng baøn ñeán ngoân ngöõ thi ca, ngay caû caùc baøi phuù, vaên teá nhö cuûa Voõ Tröôøng Toaûn, Nguyeãn Vaên Thaønh, tuy khoâng quaù goø boù nhö caùc theå thô luïc baùt, song thaát luïc baùt, nhöng cuõng vaãn laø loái vaên bieàn ngaãu, troùi buoäc trong ñuû thöù quy luaät xöa cuõ. Ngöôïc laïi, vaên xuoâi chöõ Noâm cuûa Thaùnh giaùo yeáu lyù phoâ baøy cho chuùng ta thaáy ñöôïc ngoân ngöõ hoaøn toaøn töï nhieân cuûa ngöôøi Vieät Nam boä vaøo theá kyû 18.

C. Chöõ Quoác ngöõ giai ñoaïn (1698-1774) 1. Moät soá vaán ñeà toàn nghi Nhö ñaõ noùi, chöõ Quoác ngöõ hình thaønh trong khoaûng naêm 1553 –1615 vaø tieáp tuïc phaùt trieån ñeán naêm 1659.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

269

Chuùng toâi cho raèng ñaây laø coät moác ñaàu tieân cuûa cuûa coâng cuoäc La-tinh hoùa tieáng Vieät theo phöông phaùp YÙ Boà.

Tuy nhieân, cuõng coù theå laáy naêm 1698 (naêm chuùa Nguyeãn chính thöùc thaønh laäp Phieân Traán, laáy Saøi Goøn laøm huyeän Taân Bình, cho daân töø caùc xöù Nguõ Quaûng vaøo ñònh cö) laøm coät moác ñaàu tieân trong söï phaùt trieån chöõ Quoác ngöõ, vì vaøo thôøi ñieåm naøy chuùng ta thaáy chöõ Quoác ngöõ ñaõ phaùt trieån töông ñoái hoaøn chænh ôû caû mieàn Trung vaø mieàn Baéc.

Xeùt veà maët toå chöùc haønh chaùnh thì chuùng ta coù caùc coät moác phaùt trieån roõ neùt laø naêm 1623 (ngöôøi Vieät ñaõ baét ñaàu vaøo Nam boä) vaø naêm 1698 (chính thöùc ñöa daân ñeán ñònh cö ñoâng ñuùc). Nhöng xeùt veà söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ, chuùng ta caàn löu yù trong suoát giai ñoaïn hình thaønh vaø phaùt trieån ôû Ñaøng Trong, vai troø cuûa nhaø caàm quyeàn thôøi baáy giôø raát môø nhaït, bôûi vì hoï ñaõ khoâng uûng hoä loaïi chöõ naøy maø coøn khieán cho nhöõng ngöôøi phaùt trieån noù phaûi troán chui troán nhuûi nöõa laø khaùc. Bôûi theá, coù theå noùi laø caùc moác phaùt trieån veà maët toå chöùc haønh chaùnh haàu nhö khoâng lieân quan ñeán caùc moác phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ.

Maët khaùc, theo caùch phaân chia giaùo phaän vaøo thôøi aáy thì vò Giaùm muïc Ñaøng Trong Lambert de la Motte phaûi quaûn nhieäm khoâng chæ toaøn giaùo phaän Nam boä cuûa ta thôøi baáy giôø, maø luoân caû nhieàu tænh cuûa Campuchia nöõa.

Lambert de la Motte ñeán Thaùi Lan vaøo ngaøy 22-8-1662 ñeå chuaån bò sang Vieät Nam nhaän nhieäm vuï. Chi tieát lòch söû naøy cho thaáy laø do nhu caàu truyeàn giaùo, chöõ Quoác ngöõ raát

270

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

coù theå ñaõ ñöôïc ñöa vaøo Nam boä tröôùc khi Phieân Traán ñöôïc chính thöùc thaønh laäp naêm 1698. Noùi caùch khaùc, tröôùc khi vò giaùm muïc ñaàu tieân ñeán Ñaøng Trong (1662) thì chöõ Quoác ngöõ ñaõ hoaøn taát giai ñoaïn phaùt trieån ñaàu tieân vaøo naêm 1659, neân chaéc chaén ñaõ ñöôïc söû duïng trong vieäc truyeàn ñaïo töø mieàn Baéc, xuyeân qua mieàn Trung vaø nhieàu khu vöïc cuûa Thuûy Chaân Laïp maø sau naøy laø Nam boä cuûa ta.

Nhöõng söï kieän treân ñöôïc neâu ra ñeå chuùng ta coù theå thaåm ñònh roõ hôn söï chuyeån tieáp cuûa chöõ Quoác ngöõ töø giai ñoaïn 1 (söû duïng heä thoáng phieân aâm YÙ Boà) sang giai ñoaïn 2 (söû duïng heä thoáng phieân aâm Phaùp).

Do thieáu taøi lieäu trong khoaûng thôøi gian töø 1659 ñeán 1772, moät soá vaán ñeà sau ñaây cho ñeán nay vaãn chöa theå ñöa ra ñöôïc söï giaûi thích hôïp lyù vaø roõ raøng: 1. Khi laàn theo daáu veát phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ, cho ñeán thaäp nieân 1650 chuùng ta ñaõ thaáy ñöôïc söï phaùt trieån töông ñoái lieân tuïc vaø khaù hoaøn chænh, theå hieän qua nhöõng taùc phaåm cuûa Ñôø Roát, Vaên Tín, Ben Toâ Thieän. Vaäy taïi sao trong giai ñoaïn tieáp theo ñoù, töø 1659 – 1772, chöõ Quoác ngöõ laïi khoâng ñöôïc tieáp tuïc phaùt trieån hoaøn thieän, thaäm chí döôøng nhö khoâng ñöôïc söû duïng caû trong vieäc truyeàn ñaïo?

2. Chuùng toâi taïm ñaët ra nghi vaán: Phaûi chaêng ñieàu naøy laø do hoaøn caûnh chuyeån tieáp giaùo quyeàn veà phaïm vi truyeàn ñaïo giöõa caùc giaùo só Doøng Teân vaø caùc Thöøa sai Phaùp? Hay coøn coù lyù do naøo khaùc?

3. Trong thöïc teá, heä thoáng chöõ Quoác ngöõ maø Ñôø Roát

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

271

laø ñaïi bieåu, töùc laø heä thoáng chöõ Quoác ngöõ ñaõ phaùt trieån hoaøn chænh qua giai ñoaïn 1, töø ñoù ñaõ bò ñoùng khung coá ñònh trong Töø ñieån Vieät-Boà-La, cho duø saùch naøy chaéc chaén ñöôïc söû duïng trong vieäc tra khaûo tieáng Vieät töø naêm 1651 ñeán 1772. Sau ñoù thì quyeån töø ñieån naøy daàn ñi vaøo caùc thö vieän nöôùc ngoaøi nhö ôû Vatican, Lisbone, Paris... hoaëc naèm yeân laëng leõ ñeán maáy traêm naêm trong thö vieän tröôøng Vieãn Ñoâng baùc coå hay thö vieän Saøi Goøn cuõ. Lyù do naøo daãn ñeán vieäc heä thoáng chöõ quoác ngöõ thôøi Ñôø Roát ñaõ bò thay theá baèng heä chöõ Quoác ngöõ cuûa Beâhen, Hoà Vaên Nghi, vaø Taberd, Phan Vaên Minh?

4. Caên cöù vaøo nhöõng taøi lieäu ñaõ tìm ñöôïc cho ñeán nay thì chæ duy nhaát coù Philippheâ Bænh vì löu laïc sang Boà Ñaøo Nha töø 1797 ñeán 1830 neân vaãn tröôùc taùc theo heä thoáng chöõ Quoác ngöõ thôøi Ñôø Roát. Chuùng toâi seõ xeùt vaán ñeà naøy ñaëc bieät ôû moät muïc sau. Trong khi ñoù, vì sao chöõ Quoác ngöõ trong nöôùc laïi phaùt trieån chuyeån höôùng sang chòu aûnh höôûng cuûa caùc taùc giaû Beâ-hen vaø Taberd?

5. Maët khaùc, töø khi khai sinh ôû mieàn Baéc töø 1533, cho ñeán ôû mieàn Trung töø naêm 1615, chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñöôïc ñöa vaøo söû duïng ôû mieàn Nam töø thôøi ñieåm naøo? Cho ñeán nay, chuùng ta vaãn chöa theå traû lôøi ñöôïc caâu hoûi naøy. Chæ bieát laø taïi Nam boä vaøo naêm 1772 ñaõ xaûy ra moät söï chænh lyù laàn thöù I, cho ñeán naêm 1838 laïi ñöôïc coâng boá chænh lyù laàn thöù II, vaø keå töø naêm 1865 baét ñaàu phaùt trieån cöïc kyø maïnh meõ

272

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ taïi Saøi Goøn qua baùo chí, saùch vôû trong suoát moät thôøi gian khoaûng 40 naêm. Sau ñoù, söï phaùt trieån maïnh meõ naøy laïi chuyeån höôùng ra mieàn Trung, mieàn Baéc, hình thaønh neàn vaên hoïc quoác ngöõ tieáp tuïc phaùt trieån töø ñaàu theá kyû 20 cho ñeán nay.

2. Söï chænh lyù chöõ Quoác ngöõ laàn thöù nhaát a. Töø boái caûnh xaõ hoäi phöùc taïp ñeán hieän töôïng ngoân ngöõ Söï phaùt trieån cuûa tieáng Vieät noùi chung vaø chöõ Quoác ngöõ noùi rieâng taïi vuøng ñaát môùi Nam boä caàn phaûi ñöôïc nhaän thöùc trong boái caûnh xaõ hoäi vaø moâi tröôøng sinh hoaït cuûa vuøng ñaát môùi naøy. Thaønh phaàn daân cö cuûa Nam boä laø moät phöùc hôïp nhieàu nguoàn goác, töø caùc cö daân Thuûy Chaân Laïp cuõ, cho ñeán nhöõng di daân goác Ñaøng Trong nhö caùc tænh Nguõ Quaûng. Ngoaøi ra coøn coù moät phaàn khoâng nhoû nhöõng ngöôøi goác Ñaøng Ngoaøi, bao goàm caùc töôùng laõnh, binh lính troán traùnh Chuùa Trònh, hoaëc nhöõng ngöôøi bò Chuùa Nguyeãn baét laøm tuø binh, goàm nhöõng thaønh phaàn daân chuùng phieâu daït sinh soáng nhieàu nôi. Trong thaønh phaàn cö daân phöùc taïp ñoù laïi coøn laãn vaøo moät soá ngöôøi Hoa, ngöôøi Chaøm, ngöôøi Maõ Lai... Töø 1698 ñaõ coù caùc nhoùm ngöôøi Hoa cuûa Döông Ngaïn Ñòch, Traàn Thöôïng Xuyeân... vì troán traùnh söï cai trò cuûa nhaø Maõn Thanh maø chaïy sang, ñöôïc Chuùa Nguyeãn can thieäp ñeå ñöôïc pheùp ñònh cö treân ñaát Chaân Laïp ôû caùc vuøng Ñoàng Nai, Myõ Tho. Taát caû thaønh phaàn ña daïng, nhieàu nguoàn goác nhö treân cuøng sinh soáng treân moät vuøng

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

273

ñaát môùi ñaõ taïo thaønh moät coäng ñoàng daân cö voâ cuøng phöùc taïp. Moâi tröôøng sinh hoaït treân moät vuøng ñaát môùi bao la vôùi voâ soá nhöõng bieán coá töø thieân nhieân cho ñeán chính trò, quaân söï, xaõ hoäi caøng goùp phaàn taïo cho ngöôøi Vieät Nam boä noùi chung, ngöôøi Saøi Goøn noùi rieâng, moät moâ hình tieàm thöùc ñoäc ñaùo. Tieàm thöùc aáy boäc loä ra trong ngoân ngöõ coù ñuû ñieàu kieän sinh soâi, naåy nôû, maø chöõ Quoác ngöõ laø taám göông phaûn chieáu roõ reät nhaát.

b. Phaân tích chöõ Quoác ngöõ qua heä thoáng kyù hieäu Phaùp ° Phaân tích töø ñieån Annam-Latinh cuûa Bi-nhoâ Beâ-hen (1772) Ñaëc tröng cuûa tieáng Saøi Goøn naêm 1772 theå hieän qua töø ñieån Annam-Latinh cuûa Bi-nhoâ Beâ-hen töø trang 68 ñeán trang 729 laø: 1. Thoáng nhaát phaân bieät caùc phuï aâm ñaàu gioáng nhö chöõ Quoác ngöõ theá kyû 17 2. Tröø moät soá phuï aâm ñaàu ñaõ maát haún, nhö: bl, ς, deÊ, ge, ml, tl 3. Thoáng nhaát nhö theá kyû 17 veà caùc phuï aâm cuoái.

4. Tröø moät soá phuï aâm cuoái gioïng muõi maø theá kyû 17 duøng kyù hieäu (~) thì ñeán luùc naøy laïi theo kyù hieäu Phaùp, ñoàng loaït ghi baèng phuï aâm cuoái ng, chaúng haïn nhö: cuõ  cuøng; traõo  trong...

5. Heä thoáng nguyeân aâm haàu heát vieát gioáng nhö ngaøy nay, tröø ra khoaûng vaøi ba chuïc tröôøng hôïp coù khaùc bieät.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

274

° Phaân tích saùch Thaùnh giaùo yeáu lyù (1774) Saùch Thaùnh giaùo yeáu lyù ñöôïc ñeà caäp ôû ñaây laø cuoán saùch baèng chöõ Quoác ngöõ. Saùch ñöôïc vieát tay vaøo naêm 1774, goàm 84 trang khoå 20x14cm.

Trang ñaàu, beân goùc phaûi, trong moät khuoân hình chöõ nhaät ghi nhan ñeà saùch: Thaùnh giaùo yeáu lyù quoác ngöõ. Caïnh beân phaûi ghi tieáng Phaùp nhö sau: Cateùchisme Cochinchinois Composeù par Mgr Pigneaux Eveâque d’Adran et Vicaire Apostolique de la Cochinchine

Taïm dòch laø: Saùch Giaùo lyù Nam kyø ñöôïc bieân soaïn bôûi Ñöùc Cha Bi-nhoâ Giaùm muïc Adran vaø Ñaïi dieän Toâng toøa cuûa Ñaøng Trong.

Trang keá tieáp ghi: Thaùnh Giaùo yeáu lyù quoác ngöõ Thaùnh Giaùo daãn ngoân Töï

Tieáp theo laø 4 trang röôûi baøi töïa chöõ Haùn ñöôïc vieát theo caùch phieân aâm baèng tieáng La-tinh. Cuoái baøi töïa naøy

275

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

ghi: “Giaùm muïc Baù Ña Loäc töï ñeà”. Thôøi gian ñöôïc ghi theo Taây lòch laø: “Cöùu theá nhaát thieân thaát baù thaát thaäp töù nieân” (1774), vaø theo aâm lòch laø: “Caûnh Höng tam thaäp töù nieân tueá thöù giaùp nguõ ñoâng ngoaït soaïn”.

Rieâng phaàn Giaùo lyù chieám 80 trang vieát chöõ nghieâng, nhoû, neùt ñeïp nhöng nhieàu choã vì nhoû quaù khoù ñoïc.

ª Trích vaên Ngay trang ñaàu cuûa phaàn giaùo lyù, saùch naøy ghi khaùc haún saùch Giaùo lyù chöõ Noâm cuûa cuøng taùc giaû. Trong Thaùnh giaùo yeáu lyù keå caùc muïc döôùi nhan ñeà: Thaùnh Giaùo yeáu lyù toång luïc: Thieân Chuùa nhaát theå

Kieán nhaát tröông

Giaùng sinh cöùu theá

Kieán tam tröông

Töû kyø höõu ñònh

Kieán luïc tröông

v.v... Ñeán muïc thöù 9, phaàn cuoái ghi: Kinh tröôùc röôùc leã

Nguõ thaäp

Kinh sau röôùc leã

Nguõ thaäp nhò

Chung

Saùch chöõ Noâm ghi: Thaùnh giaùo yeáu lyù quoác ngöõ Thieân Chuùa nhaát theá tam vò. Ñeä nhaát thieân Hoûi: Coù maáy ñöôøng leân thieân ñaøng?

v.v...

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

276

Ñoái chieáu saùch chöõ Quoác ngöõ thaáy ghi: Thaùnh giaùo yeáu lyù quoác ngöõ Phaàn thöù nhaát daïy veà söï moät chuùa Ba Ngoâi.

Hoûi:

Coù maáy ñaøng cho ta ñaëng leân Thieân ñaøng?

Thöa:

Coù moät maø thoâi.

Hoûi:

Moät ñaøng aáy laø ñaøng naøo?

Thöa:

Laø ñaøng raát chính raát thaät laø ñaïo thaùnh Ñöùc Chuùa Trôøi.

Hoûi:

Ñöùc Chuùa Trôøi laø ai?

Thöa:

Laø Ñaáng döïng neân trôøi ñaát, soâng bieån, cuøng moïi loaøi trong theá giôùi naøy.

Hoûi:

Ñöùc Chuùa Trôøi laáy caùi gì maø döïng neân trôøi ñaát muoân vaät?

Thöa:

Laáy pheùp taéc voâ cuøng.

Hoûi:

Laáy pheùp taéc voâ cuøng nghóa laø gì?

Thöa:

Nghóa laø bôûi khoâng maø ngöôøi phaùn moät lôøi, töùc thì lieàn coù trôøi ñaát muoân vaät.

Hoûi:

Vì yù naøo maø Ñöùc Chuùa Trôøi döïng neân trôøi ñaát muoân vaät?

Thöa:

Coù yù cho saùng danh Ngöôøi cuøng cho ta ñaëng duøng.

(Trang 7 tính töø ñaàu saùch)

...........

277

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Hoûi:

Ngoâi Thöù Hai ra ñôøi ngaøy naøo?

Thöa:

Ra ñôøi khi nöûa ñeâm ngaøy leã Sinh nhaät.

Hoûi:

Ra ñôøi ñaët teân laø gì?

Thöa:

Ñaët teân laø Jesu, nghóa laø “cöùu theá”.

(Trang 9)

...........

Hoûi:

Thaûo kính cha meï phaûi laøm theá naøo?

Thöa:

Tröôùc laø caàu xin cho ngöôøi ñaëng soáng laâu söùc khoûe. Sau laø ôû cho hoøa nhaõ, khieâm nhöôïng, chaúng neân ngoã nghòch, deã duoâi, chôù khaù laøm cho ngöôøi raàu ró...

..........

Hoûi:

Vaâng lôøi chòu luïy laø laøm sao?

Thöa:

Laø cha meï daïy khuyeân sai khieán, chaúng neân traùch moùc phaøn naøn, chôù khaù boû nhaø cha meï maø ñi aùc nghieäp chôi bôøi, cuøng khi phoái thaát nhôn ñoan, phaûi vaâng thuaän tình ngöôøi phaân ñònh, laïi ñeán khi coá maïng, ngöôøi troái phuù ñieàu gì, phaûi vui loøng noi giöõ.

(Trang 61)

........

Hoûi:

Ñieàu nhôn aùi laø gì?

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

278 Thöa:

Laø boá thí cho keû khoù khaên, giuùp ñôõ ngöôøi khoán naïn, an uûi keû lieät laõo, vieáng thaêm ngöôøi tuø raïc, khuyeân baûo keû aâu lo, daïy doã loaøi ngaây muoäi; cuøng göûi leã caàu hoàn, hay laø choân cho keû cheát, vaø nhöõng ñieàu khaùc nhö vaäy.

(Trang 86) Sau ñoaïn choùt vöøa trích, saùch ghi: Finis, tieáng La-tinh coù nghóa laø “heát”.

ª Nhaän xeùt 1. Phaàn trích vaên cho pheùp chuùng ta so saùnh, ñoái chieáu tieáng noùi daïng chöõ Quoác ngöõ Nam boä ôû theá kyû 18 vôùi tieáng noùi vaø daïng chöõ Quoác ngöõ caû nöôùc vaøo theá kyû 17, cuõng nhö vôùi tieáng noùi mieàn Baéc vaø daïng chöõ Quoác ngöõ heä Ñôø Roát cuûa Philippheâ Bænh ôû cuoái theá kyû 18, ñaàu theá kyû 19.

2. Phaân tích chöõ Quoác ngöõ trong vaên baûn naøy cuõng cho thaáy laø cuoäc chænh lyù chöõ Quoác ngöõ ôû Saøi Goøn laàn thöù nhaát naøy ñaõ laø cô baûn, laø neàn taûng, hoaøn chænh ñöôïc moät soá baát oån trong töï daïng chöõ Quoác ngöõ thôøi Ñôø Roát, vaø ñaët neàn moùng vöõng chaéc cho nhöõng gì maø Taberd vaø Phan Vaên Minh ñeán naêm 1838 seõ trình baøy trong 2 cuoán töø ñieån Annam-Latinh vaø LatinhAnnam. Caùc oâng naøy chæ boå sung moät vaøi chi tieát vaø cho coâng boá chính thöùc ñeå trôû thaønh chuaån möïc cho chöõ Quoác ngöõ trong toaøn quoác maø thoâi, coøn veà caáu truùc toång theå laø khoâng coù gì thay ñoåi ñaùng keå.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

279

3. Ñeå ñaùnh giaù daïng chöõ Quoác ngöõ trong Thaùnh giaùo yeáu lyù vaø nhaän thöùc ñöôïc tính phoå thoâng cuûa tieáng Vieät theá kyû 18, chuùng ta coù theå ñoái chieáu caùc ñoaïn vaên treân vôùi moät soá trích vaên sau ñaây: a. Töø ñieån Vieät-Boà-La (1651) cuûa Ñôø Roát: blanh (tranh), blaùo (traùo), muaán (muoán), tou ñoà (toâng ñoà), ngoeät (nguyeät), suõ (sung)... b. Pheùp giaûng taùm ngaøy (1651) cuûa Ñôø Roát: “...eáy ςeäy maø baây nheâu söï naây ôû tlaõo ñöùc chuùa blôøi, laø chuùa caû laøm neân blôøi, ñeát, cuõ moïi söï...” (aáy vaäy maø baáy nhieâu söï naøy ôû trong ñöùc chuùa Trôøi, laø chuùa caû laøm neân trôøi, ñaát, cuøng moïi söï...) (Pheùp giaûng ngaøy thöù hai) c. Thö cuûa Vaên Tín (1659): “Laøo Thaøi caõ thieác cuõ thöông laùm aùi laø baái nheâu Ñ. C. Blôøy blaõ couõ cho Thaøi dôøy naøi vaø dôøy sau...” (Loøng Thaày caû tieác cuøng thöông laém. AÁy laø baáy nhieâu Ñöùc Chuùa Trôøi traû coâng cho Thaày ñôøi naøy vaø ñôøi sau) (Thö Vaên Tín vieát cho Marini ngaøy 12-9-1659. Daãn chuù treân) 4. Ñieàu ñaëc bieät laø khi so saùnh vôùi chöõ Quoác ngöõ maø Philippheâ Bænh söû duïng vaøo naêm 1822, nghóa laø muoän hôn saùch Thaùnh giaùo yeáu lyù Quoác ngöõ ñeán 48 naêm, chuùng ta coù theå nhaän ra ngay laø chöõ Quoác ngöõ cuûa taùc giaû naøy ñaõ tieán boä raát chaäm vì oâng soáng ôû ngoaïi quoác neân vaãn coøn chòu aûnh höôûng theo heä Ñôø Roát. Sau ñaây laø moät soá trích vaên cuûa Philippheâ Bænh:

280

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

a. Truyeän nöôùc Annam Ñaøng Ngoaøi chí Ñaøng Trong (1822): “Toâi laø thaày caû Bænh laøm saùch kinh naøy kính Ñöùc Chuùa Jesu, cuõ raát th. Ñ. Baø Maria vaø Ouõ th.

Jose, cuõ Ouõ th. Joaquim, vaø baø th. Anna, cuõ Ouõ th.

Ignacio, vaø Ouõ th. Phanxicoâ Xavier, cuõ caùc thaùnh, vì caäy trouõ giuùp cho toâi laøm vieäc naøy ñeå cho anh em ñöôïc duøng” (Quyeån thöù nhaát, noùi söï Ñaøng Ngoaøi) b. Saùch soå sang cheùp caùc vieäc (1822): “Xem caùc vaên thô ñôøi treù thì nhö haàu thuoäc laøoõ cuø xem caùc saùch nhg keû thou thaùi ñôøi treù” (Xem caùc vaên thô ñôøi tröôùc thì nhö haàu thuoäc loøng cuøng xem caùc saùch nhöõng keä thoâng thaùi ñôøi tröôùc...” (Saùch soå sang cheùp caùc vieäc.

Philippheâ Bænh - Thanh Laõng giôùi thieäu, Vieän Ñaïi Hoïc Ñaø Laït xuaát baûn, 1968, trang 244).

5. Qua ñoái chieáu caùc baûn vaên Quoác ngöõ treân, ta thaáy chöõ Quoác ngöõ cuûa Beâ-hen (1774) khaùc quaù xa chöõ Quoác ngöõ cuûa Ñôø Roát (1651), cuûa Vaên Tín (1659), vaø keå caû cuûa Philippheâ Bænh sau ñoù 48 naêm. Daïng Quoác ngöõ cuûa Beâ-hen khoa hoïc hôn, trôn beùn hôn, phaûn aùnh moät thöù tieáng Vieät Nam boä goïn gaøng, ñôn giaûn vaø trong saùng hôn.

D. Chöõ Quoác ngöõ Nam boä cuoái theá kyû 18 Döôùi ñaây laø moät soá vaên baûn maø chuùng toâi cho laø coù giaù trò tham khaûo, boå sung theâm ñeå nhaän thöùc veà chöõ Quoác ngöõ cuoái theá kyû 18. Caùc vaên baûn naøy khoâng ñöôïc xem nhö nhöõng cöù lieäu chính thöùc vì chuùng toâi khoâng coù trong tay

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

281

baûn vieát tay hay phoùng aûnh baûo ñaûm tính chính luïc traêm phaàn traêm daïng Quoác ngöõ cuûa nguyeân taùc. Veà nieân kyû, veà xuaát xöù thì coù phaàn chaéc, chæ tieác laø thieáu töï daïng chính goác. Tuy nhieân caùc vaên baûn naøy cuõng giuùp phaûn aùnh söï troâi chaûy, ñieâu luyeän cuûa tieáng Vieät Nam boä vaø khaû naêng phieân aâm cuûa chöõ Quoác ngöõ vaøo cuoái theá kyû 18.

1. Trích “Nhöït Trình Ñoâng Cung Kyù vaõng Taây Bang, taùi hoài Boån quaác” trong Vaõn vaø tuoàng cuûa nhaø Imprimerie de la Mission, Saøi Goøn in laàn thöù 3, 1899, trang 444 455.

Baøi naøy vieát veà söï kieän Hoaøng Töû Caûnh töø Phaùp veà Vieät Nam ngaøy 24-7-1789, khoâng roõ do ai soaïn vaø soaïn vaøo naêm naøo. Noäi dung cuûa baøi vaõn naøy, ñöôïc cheùp trong boä saùch khaù coå daãn treân, coù theå giuùp ta nhaän bieát ñöôïc phaàn naøo nhöõng neùt ñoäc ñaùo cuûa tieáng noùi Saøi Goøn vaøo cuoái theá kyû 18. Sau ñaây laø moät vaøi ñoaïn trích: “Luaän baøn ngaøy thaùng ñaõ laâu, Ñöùc Thaày saém söûa doïn taøu veà Taây.

Moân nhôn ñeä töû chôn tay, Ñoâng cung laïi vôùi Ñöùc Thaày cuøng nhau.

Doïn taøu caùc vaät tröôùc sau, Ñoàng haønh thöôïng loä xuoáng taøu ñeàu ñi.

Thuaän trôøi xuoâi gioù moät khi, Taøu leân chín coät vaäy thì buoàm tröông.

Trôøi cao ñaát roäng thaûm thöông, Ñaøng ñi tính boán thaùng tröôøng phaêng phaêng.

(. . . . . . . . . . .)

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

282

Ñöùc Thaày môùi baûo moät khi, Ñoâng cung phaûi bieát vaäy thì con oâi!

Baûy laàn tôùi ngöï nöôùc ngöôøi, Cha con ta phaûi giaõ raøy hoài qui. Ñem nhau böôùc tôùi ñôn trì, Caùc lôøi töø taï vaäy thì ñoäi ôn.

(. . . . . . . . . . .) Ñem tin haún thaät baèng nay, Ñoâng cung laïi vôùi Ñöùc Thaày ñaõ qua.

Lònh ngöôøi beøn môùi phaùn ra, Möøng vì con ñaõ thaät raøy hoài queâ.

Baù quan vaên voõ traøo nghi, Chö dinh thuûy boä ñeàu thì thaàm tin.

Phuùt ñaâu taøu ñaõ chaïy leân, Buoàm tröông du gioù hai beân keùo leøo.

Tôùi nôi Beán Ngheù gieo neo, Döôùi treân buoàm cuoán xa leøo raêng raêng. Ñuøng ñuøng suùng baén lieân thanh, Chieâng coàng möøng rôõ vang raân ñaày ñaày.

Hai beân töù dieãn Ñoâng Taây, Döôùi treân thieân haï ñaày ñaày ñeàu coi.

Möøng taøu raøy ñaõ tôùi nôi, Möøng Thaày laïi vôùi con ngöôøi ñaõ sang.

(. . . . . . . . . . .)

2. Trích theo Döông Quaûng Haøm trong Vieät Nam vaên hoïc söû yeáu, Boä Giaùo duïc, Saøi Goøn, 1968, trang 76-78.

“Moät ñaïo duï vieát baèng quoác vaên veà ñôøi ñöùc Nguyeãn AÙnh. Lôøi duï ban cho töôùng só trong khi duyeät binh ôû Gia

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

283

Ñònh ngaøy 26 thaùng ba naêm Canh Thaân (1800).” Döông Quaûng Haøm trích cuûa An Kheâ trong Nam Phong taïp chí, t. XIV soá 80, Feùvrier 1924. Khoâng bieát oâng An Kheâ trích baøi naøy ôû ñaâu, vaø nguyeân noù ñöôïc vieát baèng Quoác ngöõ hay baèng chöõ Noâm, hay baèng Haùn vaên ñöôïc dòch ra Quoác vaên? Chæ thaáy oâng Döông Quaûng Haøm ghi laø “vieát baèng quoác vaên” neân chuùng toâi xin trích laïi vaøi ñoaïn vôùi söï deø daët ñaõ noùi treân: “Côn baùt loaïn chaúng lo sao ñaëng, naêm saùu phen ñaêng ñònh, deã muoán chí qua giaùp bieàn ñeâ; hoäi trung höng phaûi quyeát môùi xong, muoân nghìn daëm thu coâng, bao nôõ ñeå sinh linh ñoà thaùn!

“Thôøi dó chí, khaù raèng voäi töôûng: cô khaù thöøa, vaäy phaûi sôùm toan.

“Ta nay: gaëp hoäi trung vi döïng neân taùi taïo. Taùm chín phuû giang sôn ñoà soä, ñaëng choã naøy lo choã khaùc, thuø toå toân ñaâu daùm nguoâi loøng; möôøi ba thu töôùng só nhoïc nhaèn, ñaùnh traän noï qua traän kia, ñaïo thaàn töû tröôùc ñaø gaéng söùc. (. . . . . . . .)

“Tröôùc tuy nhaät xuùc kinh doanh, raøy ñaõ saün roài chieán cuï. Cuõng muoán döôõng uy suùc nhueä, trôøi Gia Ñònh nghæ ngôi cho khoûe, ngoû chö quaân ñeàu ñöôïc laïc sinh; naøo ngôø cuøng khaáu xöng cuoàng, luõy baøn xaù ñeán raán vaøo ñaây, bôûi nghòch taëc tö lai toáng töû. (. . . . . . . . .)

“Thaønh Qui Nhôn chæ Baéc, ñaäp phaù truøng vi; ñoâ Thuïaân Hoùa rung côø, deïp yeân ñaûng nguïy. Coâng truï bao gaéng roài moät thuôû, phuùc thaùi bình ñeàu höôûng nghìn naêm. Ai töôûng

284

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ñaâu chuû quyù thaàn vinh maø phuïng thò taïi tieàn, quan aét ñaëng leân ñeà truùc baïch, ai muoán chöõ coâng thaønh thaân taïo maø qui höu taïi daõ, quaân thôøi xaù thueá lính dieâu. Treân ñaõ baøy lôøi, döôùi tua toû yù.

“Khaâm tai saéc duï” 3. Sau ñaây trích moät soá baøi vaên teá caùc giôùi chöùc vaø boån ñaïo, teá tröôùc linh cöûu Giaùm muïc Bi-nhoâ Beâ-hen taïi tö dinh oâng ôû Thò Ngheø trong khoaûng thôøi gian töø 16-101799 ñeán 16-12-1799.

Söû lieäu chính thöùc cho bieát Beâ-hen sau 2 thaùng beänh kieát lî, kieät söùc vaø hoân meâ, haáp hoái 40 tieáng ñoàng hoà roài maát ôû Qui Nhôn ngaøy 9-10-1799, thoï 57 tuoåi (1741-1799).

Sang ngaøy 10-10-1799, Nguyeãn AÙnh cho ñöa xaùc oâng veà Ñoàng Nai. Ñeán chieàu toái ngaøy 16-10, linh cöûu oâng môùi veà tôùi Saøi Goøn, ñöôïc ñöa vaøo tö dinh Giaùm muïc caïnh nhaø thôø Thò Ngheø. Thi haøi ñöôïc quaøng taïi ñaây 2 thaùng, ñeán 16-12 môùi an taùng ôû Laêng Cha Caû.

Trong suoát thôøi gian 2 thaùng quaøng xaùc Beâ-hen, coù khoâng bieát bao nhieâu baøi ñieáu vaên ñaõ ñöôïc ñoïc baèng Haùn vaên, baèng chöõ Noâm, baèng chöõ Quoác ngöõ. Roài ngay trong ngaøy 16-12-1799, tröôùc khi haï roäng linh cöûu cuõng coù nhieàu vaên teá, ñieáu vaên.v.v... Thaät ñaùng tieác laø caùc chöùng tích ngoân ngöõ aáy khoâng coøn laïi ñöôïc bao nhieâu. Khoâng chæ laø nhöõng baøi vaên baèng chöõ Noâm, chöõ Quoác ngöõ, maø ngay caû caùc baøi baèng vaên chöõ Haùn coøn laïi cuõng coù theå phaûn aùnh cho ta thaáy saéc thaùi tieáng Vieät Saøi Goøn cuoái theá kyû 18, bôûi

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

285

vì caùc vaên teá chöõ Haùn nhö cuûa Nguyeãn AÙnh, cuûa Hoaøng Töû Caûnh ñeàu ñöôïc dòch ra tieáng Vieät caû. a. Vaên teá cuûa nhöõng chöùc saéc Thieân Chuùa giaùo ôû Saøi Goøn, Thò Ngheø ñoïc tröôùc thi haøi Beâ-hen trong khoaûng hai thaùng quaøng xaùc oâng. Vaên teá naøy ñöôïc löu laïi trong cuoán “Vaõn Ñöùc Thaày Pheâroâ” cuûa Trònh Khaùnh Taán vieát naêm 1904, nhaø Nazareth taùi baûn naêm 1950, trang 55-57, vaø trong cuoán “Söû kyù Ñaïi Nam Vieät Quoác Trieàu”, in laàn thöù 5, Taân Ñònh 1909, trang 100-102.

“Hôõi oâi!

Pheùp Chuùa khieán ñoåi dôøi, Cô hoäi aáy ai khoâng thaûm thieát!

Heã ngöôøi ñôøi soáng thaùc, Côù söï naøy roát ñaõ roõ raøng.

Töôûng ñeán loøng theâm chua xoùt, Nghe thoâi, daï raát thaûm thöông!

Nhôù Cha xöa!

Voán doøng sang troïng, Neân ñaáng khoân ngoan.

Beù nöông aám thung huyeân, Haèng caáp cuõm vaên phoøng boán baïn.

Lôùn troå taøi tuøng baù, Kheùo döûng döng danh lôïi hai tröôøng.

Loøng doác loøng khí tuïc tinh tu, Chaúng chuoäng xe vôøi ngöïa röôùc.

Chí quyeát chí sieâu phaøm nhaäp thaùnh,

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

286

YÙ thaø níp ñoäi ñaàu mang.

Vun ñöùc queùn nhôn, Reøn baûy khaéc tieát ngôøi göông raïng...

(. . . . . . . . . .)

OÂi!

Bình chìm, traâm gaõy!

Nuùi lôû seùt ran!

Maây saàu giaêng tôû môû, Maïch thaûm chaûy meâ man! (. . . . . . .)

Hôõi oâi! Thöông thay!

b. Vaên teá cuûa Ñoâng Cung Caûnh, cuõng theo hai taøi lieäu ñaõ daãn treân: “Hôõi oâi!

Xöa coù keû lui veà Phaät kieång, Chieác deùp haõy di toâng.

Nay nhö Thaày thaúng caùnh thieân ñaøng, Nöûa lôøi khoân phuï nhæ!

Traêm minh yû khoù chuoäc caàu Muoân kieáp noï naøo ñaëng thaáy!

Nhôù ñöùc Thöôïng sö xöa!

Gheõ tuïc phong löu, Neân trang cô trí.

Vui ñaïo thaùnh taïm lìa queâ quaùn, Nöôùc Langsa töø aùng coâng danh.

Söûa töôùc trôøi mong hoùa sinh daân, Coõi Nam Vieät gaù duyeân ngö thuûy.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

287

Thöùc thì thöùc theá.

Khoân ngoan quaù khoûi ñaáng phaøm gian.

Baát kò baát caàu, Thong dong ôû ngoaøi voøng tuïc luïy .

(. . . . . . . . . .)

Nhöõng töôûng ñöôïc naêng y kì beänh, Neân trôû veà Gia Ñònh, Vaâng tieáng tô maø xöôùng khuùc khôûi hoaøn.

Baèng hay nghieäm baát kieán kì quan, Ñaõ ôû laïi Kì Sôn, Chòu di chæ cho an loøng sö ñeä.

Thuôû ñi thì gaàn keà hai voõng, Ñaøng phong söông xa taùch vôi vôi.

Khi veà thì phong caån moät quan, Thuyeàn ly haän chôû ñaày pheù pheù.

OÂi!

Nöûa goái du tieân, Ngaøn naêm bieät nöï.

Toøa khaùch tinh maây phuû mòt muø, Dinh löõ thöù maøn khoâng vaéng veû!

Ngaøn truøng quan taùc, Xa xoâi caùch daëm coá höông.

Ba thöôùc löõ phaàn, Quaïnh queû göûi mieàn di ñòa.”

c. Saéc phong cuûa Nguyeãn AÙnh taëng Beâ-hen, vieát baèng chöõ Haùn ngaøy 8-12-1799, ñöôïc dòch ra vaên xuoâi vaø vaên vaàn Quoác ngöõ.

288

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Nguyeân taùc chöõ Haùn coù theå tìm ñoïc trong B.S.E.I.T.X No 4, 10-12-1935, Imp. Nguyeãn Vaên Cuûa, trang 118. Rieâng veà caùc baûn dòch quoác ngöõ, chuùng toâi khoâng bieát chaéc laø coù phaûi ñöôïc thöïc hieän ngay sau luùc saéc phong cuûa Nguyeãn AÙnh ban ra, hay ñaõ ñöôïc thöïc hieän veà sau naøy. Tuy nhieân, chæ döïa vaøo loái haønh vaên vaø theo nieân kyû cuûa taøi lieäu ghi cheùp caùc baûn dòch naøy thì chuùng cuõng coù giaù trò töông ñoái trong vieäc phaûn aùnh tieáng noùi Saøi Goøn vaøo khoaûng cuoái theá kyû 18.

– Baûn dòch vaên xuoâi (daãn theo Söû kyù Ñaïi Nam Vieät Quoác Trieàu, in laàn thöù 5, Taân Ñònh 1909, trang 105-106): “Coù saéc raèng: Ngöôøi hieàn ngoû toâi ñaõ quen bieát xöa, chaúng naïi ñöôøng xa ngaøn daëm maø tôùi. Ñang hoäi giao raát toát, sao laïi nôõ moät buoåi maø maát ñi. Töôûng ñeán ñöùc cuõ neân roõ ra ôn nöôùc Langsa phong chöùc, rieâng sai Thoâng Lònh söûa sang theo yù mình taøu chieán thuûy boä binh giuùp Giaùm muïc Veâroâ, laø Thaày caû lôùn quôøn beân ñaát Taây, laø khaùch nhaát haïng trong nöôùc Vieät Nam. “Ngaøy môùi khôûi caàm quyeàn ñaõ may gaëp baïn raát laønh, tin töôûng nhau luùc ban ñaàu coøn u aùm. Ta ñaõ keà tieáp ñöùc aâm ngöôøi maø hoûi han, thì thaät ñaõ nhôø laém trong côn nhaø nöôùc maéc nhieàu hoaïn naïn. Ta khi aáy cöïc khoå treøo non vöôït nuùi cuõng nhö ñôøi nhaø Haï vua Thieáu Khöông. (. . . ) “Naêm Maäu Thaân trôû veà nöôùc cuõ mình, thì raát troâng tieáng toát. Naêm Canh Tuaát thì côõi thuyeàn laïi choán Ñoâng Phoá. Khi aáy caøng haäu lôøi giao öôùc hôn, thaät raát phaûi ñaïo thaày daïy nuoâi treû thô aáu. Thöôøng ngaøy tieáp röôùc, neân

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

289

haèng baøy ra möu laï maø yeân trong côn loaïn roái. Vieäc ñaïo ñöùc trong lôøi noùi tieáng cöôøi, vaø ngaõi nhôn ñaõ hieäp nhau nhö traâm vôùi toùc vaäy. Vieäc kinh luaân ngoaøi phong traàn tình raát tin nhau khi lieàn daây cöông. Tröôùc sau moät loøng ngay thaät khoâng hai. Sinh ra maø gaëp ñieàu laï thì ñoàng vui. Nhöõng troâng heïn traûi qua naêm tuoåi taùc laâu daøi maø vui vaày cuøng nhau. Ai deø buïi tro laïi laáp choân caây ngoïc.

Ta thaûm töôûng tôùi ñoù maø taêng phong laøm chöùc Thaùi Phoù, töôùc Phi-nhoâ Quaän Coâng. (. . . . . . . . .).

“Hôõi oâng thieâng lieâng ñaõ goäi nhuaàn ta ôn saùng.

Nay saéc phong!”

– Baûn dòch ra theå vaõn (daãn theo Söû kyù Ñaïi Nam Vieät Quoác Trieàu, in laàn thöù 5, Taân Ñònh 1909, trang 107108): “Hôõi ngöôøi hieàn ngoû, kinh nieân quyeán thöùc.

Ngaøn daëm caùch böùc, ñaõ ñeán chaúng naøi.

Hieäp nhau hoøa hai, raát neân haûo hoäi.

Sao nôõ quaù voäi, maø khuaát maát ñi?

Töôûng nhôù coá tri, ôn xöa ngaõi cuõ.

Voán ngöôøi quoác Phuùlangsa sang ñaây, Raïng ôn moái naøy, chöùc phong bia taëng. Ñaëc sai ñaït maïng ñieàu cheá vieân binh, Thuûy boä moät mình toaøn quôøn naáy cho.

Giaùm muïc Veâroâ coõi Taây sö Thöôïng, Nam traøo khaùnh tröôïng, ñaáng böïc nhaát treân.

Thuôû ta môùi leân caàm quôøn may gaëp.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

290

Chí khí tinh khaép, chöõ tín giao tay.

Buoåi ñaàu loaïn thaáy tö beà roái raém, Ngöôøi aân ñöùc laém, tieáp keá hoûi han.

Nhôø ngöôøi côn loaïn, nhaø nöôùc gian nan.

Ta nhö Thieáu Khang, vua ñôøi nhaø Haï...

(. . . . . . . . . . . .)

Maäu Thaân ngöôøi thaúng veà nöôùc coá höông, Ta raát tö löông, trong tieáng tinh haûo.

Canh Tuaát phaân ñaïo, veà choán Ñoâng Phoá.

Lôøi laïi baøy toû, caøng tín haäu hôn, Caùc lôøi raát chôn, öôùc giao raønh reõ.

Thaät ngöôøi laø keû raát ñaùng ñaïo Thaày, Daïy keû thô ngaây, aáu nieân nghieâm leä.

Thöôøng ngaøy tieáp leã, ñöa ñoùn ra vaøo, Ngöôøi laáy söùc haøo, haèng baøy möu laï.

Trong buoåi loaïn hoïa, maø deïp yeân loaøn. Ñaïo ñöùc raát ngoan, trong lôøi cöôøi noùi, Tính öa ñeán noãi, haïp nhö traâm toùc.

Kinh luaân vieäc hoïc, traàn theá ñaâu taøy.

Thaät raát tinh thay, khi lieàn daây cöông.

Ngay thaät toû töôøng, tröôùc sau nhö moät.

Bình sanh quaù toát, kheùo cho gaëp laï. Ñeàu vui thaûy caû, nhöõng öôùc giaùn khoan.

Tuoåi taùc trai sang, vui vaày nhieàu thuôû.

Ai deø buïi khoûa, choán coäi ngoïc laønh, Laëng nghó aân tình, taëng laøm Thaùi Phoù.

Quaän Coâng Phi-nhoâ, haøm taêng Trung yù.

(. . . . . . . . .)

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

291

Hôõi oâng thieâng lieâng oâi! Ñaõ goäi nhuaàn toâi muoân vaøn ôn saùng.

Nay saéc!

d. Trích vaên bia trong Laêng Beâ-hen, Nguyeãn AÙnh vieát baèng chöõ Haùn naêm 1800, ñöôïc dòch ra vaên xuoâi laãn vaên vaàn Quoác ngöõ, cheùp trong Söû kyù Ñaïi Nam Vieät Quoác Trieàu, in laàn thöù 5, Taân Ñònh 1909, trang 103-104: Bia raèng: “Coù ngöôøi Thaày Caû lôùn quôøn ôû beân Taây, teân laø Phi-nhoâ, hieäu laø Veâroâ, thuôû beù thô ñaõ hoïc haønh ñaïo lyù Trung Quoác, thoâng suoát caùc kinh vaên thaùnh hieàn toaøn haûo. Ñeán tuoåi khoân qua nöôùc Vieät Nam ta, nhaèm khi trong nöôùc ta phaûi ña ñoan. Ngöôøi laø khaùch tha bang, maø ñaõ laøm thaày trong nöôùc ta. Ngöôøi ñaõ toû baøy taøi vaên hoïc mình ra maø laøm vieäc. Vaäy ñaõ chung cuøng öu tö vôùi nhau trong côn nhaø nöôùc loaïn ly hoãn ñoän, laïi ñaõ ñaønh naåy phuù vieäc ñaïi söï cho ngöôøi laøm thaày nhaø nöôùc maø ñi vieän binh giuùp nöôùc.

Thaät ngöôøi taän taâm taän löïc maø ñi qua laïi hôn hai möôi naêm, gian nan cöïc khoå. (. . . . . . . . . .)

“Qua Maïnh ñoâng thì ñaëng saéc phong laø Thaùi töû Thaùi phoù Quaän coâng. Ñaõ choïn choân xaùc ngöôøi taïi phía Baéc thaønh Gia Ñònh. Vaäy nôi xaây ñaép naøy laø choán nghæ cho ñaáng thaày nhaø nöôùc ñaõ maïng coá. Naøy thaät laø daáu tích muoân ñôøi.

“Naêm Canh Thaân (1800) Troïng thu, thaùng taùm, ngaøy laønh ñaõ döïng bia.”

292

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

CHÖÕ NOÂM VAØ CHÖÕ QUOÁC NGÖÕ NAM BOÄ THEÁ KYÛ 19 Böôùc sang theá kyû 19, ngöôøi Vieät ñònh cö treân ñaát Nam boä ñaõ ñöôïc hôn moät theá kyû. Traûi qua suoát theá kyû 18, tieáng Vieät Nam boä ñaõ tieán hoùa raát nhieàu, chöõ Quoác ngöõ phaùt trieån maïnh, ñöôïc chænh lyù laàn thöù nhaát veà cô baûn ñuû cô sôû ñeå chuaån bò cho söï chænh lyù laàn thöù hai, töông ñoái hoaøn chænh ñeå coù khaû naêng trôû thaønh chuaån möïc cho toaøn quoác.

Caùc vaên baûn hieän coù ñeå nghieân cöùu veà chöõ Quoác ngöõ Nam boä theá kyû 19 haàu heát khoâng coù tính chính luïc cao, keå caû nhöõng taùc giaû lôùn nhö Phan Thanh Giaûn, Nguyeãn Ñình Chieåu.v.v... Vì theá, chuùng toâi vaãn trích daãn vôùi söï deø daët caàn thieát, coù ghi roõ xuaát xöù ñeå deã thaåm tra. Tuy nhieân, yeâu caàu cuûa chuùng ta khoâng phaûi laø söï chính xaùc tuyeät ñoái, neân cho duø caùc baûn vaên ñöôïc söû duïng coù phaàn naøo ñoù sai leäch do tam sao thaát boån, thì veà maët ñaïi theå cuõng vaãn coù khaû naêng giuùp chuùng ta nhaän ra ñöôïc phaàn naøo tình traïng tieáng Vieät cuûa theá kyû 19.

A. Chöõ Noâm Nam boä theá kyû 19 Caùc taùc giaû vaø taùc phaåm Noâm ôû Nam boä vaøo theá kyû 19 hieän ñöôïc bieát ñeán coù theå taïm keå ra nhö sau:

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

293

1. Phan Thanh Ngaïn ( ? - ? ): Böùc thö göûi cho con laø Phan Thanh Giaûn 2. Phan Thanh Giaûn (1796-1867): Moät soá baøi thô, sôù taâu veà trieàu 3. Buøi Höõu Nghóa (1807-1872): Kim Thaïch kyø duyeân, thô Quan Coâng thaát thuû Haï Bì, thô Thuyeàn qua Thoaïi Sôn, Haø AÂm moä caûnh, Thô khoùc vôï, Vaên teá vôï.

4. Nguyeãn Ñình Chieåu (1822-1888): Luïc Vaân Tieân, Ngö Tieàu vaán ñaùp y thuaät, Döông Töø Haø Maäu, caùc baøi thi phuù, vaên teá 5. Nguyeãn Tri Phöông (1789-1893): Thô tieãn Phan Thanh Giaûn (1866) 6. Huyønh Maãn Ñaït (1807-1883): Kyõ nöõ qui y, thô khi gaëp Toân Thoï Töôøng 7. Toân Thoï Töôøng (1825-1877): Caùc baøi thô 8. Phan Vaên Trò (1830-1910): Caùc baøi thô 9. Söông Nguyeät Anh (1863-1921): Töï thaùn, hoïa thô Hoà Baù Xuyeân, thô khuyeân con reå tuïc huyeàn 10. Nguyeãn Vaên Laïc, töùc Hoïc Laïc (1842-1915): Moät soá baøi thô traøo phuùng

a. Trích vaên ° Trích Phan Thanh Ngaïn ( ? - ? ) Taäp san Söû ñòa xuaát baûn taïi Saøi Goøn, naêm 1967, soá thaùng 7-8, trang 248, ñaêng böùc thö Noâm ñeà ngaøy 26-

294

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

1-1837 cuûa oâng Phan Thanh Ngaïn göûi cho con laø Phan Thanh Giaûn, keøm theo lôøi daãn: “Taøi lieäu cuûa gia ñình hoï Phan, soá A vaø B ñaêng trong cuoán Phan Thanh Giaûn et sa famille d’apreøs quelques documents annamites, Pierre Daudin - Leâ Vaên Phuùc (trang 58).” Böùc thö aáy nhö sau: “Phuï töï Ngaïn kyù thô vu Giaûn nhi khai khaùn: Vaû gia söï con chaùu ñeàu bình an, laïi con coù göûi thô cuøng caùc vaät cho Vöông Höõu Quang vôùi Huyønh Quang ñem veà thôøi cha ñaõ laõnh thô cuøng caùc vaät y nhö hai tröông thô aáy roài. Ngaøy tröôùc con coù baûo thaèng Dieäu laøm thoï ñöôøng, thôøi noù ñaõ laøm, sôn ngoaøi ñen, trong ñoû roài. Tính caùc vieäc giaù tieàn 77 quan, maø Boá Chaùnh Quang huôøn tieàn thoï ñöôøng cho noù 20 quan, giao cho cha 70 quan, cha höôøn cho thaèng Dieäu 50 quan, coäng 70 quan, khieán 7 quan chöa höôøn, neân phaûi ra cho con roõ.

Höïu: nhö coøn queá toát göûi cho cha ba phieán.

Minh Maïng thaäp nhaát nieân, thaäp nhò ngoaït nhò thaäp nhöït.” Ñeå phuïc nguyeân tieáng Vieät Nam boä trong nöûa ñaàu theá kyû 19, böùc thö naøy voâ cuøng quí baùu. Vì laø vaên xuoâi, neân laù thö naøy coù theå phaûn aùnh cho ta thaáy caùch noùi naêng thoaûi maùi, töï nhieân. Hôn nöõa, noäi dung cuûa noù laø chuyeän thaân maät gia ñình giöõa cha con, neân coù theå cho ta bieát ñöôïc thöù tieáng Vieät thoâng duïng, phoå thoâng cuûa thôøi aáy.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån ° Trích Phan Thanh Giaûn (1796-1867) Caûm thuaät Trôøi Nam vaän môû laâu daøi, Ra bình trò ñeán naêm ngoaøi ba traêm. Ñôøi an treân döôùi ca ngaâm, Só say ñaïo vò, noâng say caøy böøa.

Thôøi bình traûi maáy naêm dö, Ñua bôi ñieàu ñoû laøi xaøi ôû aên.

(. . . . . . .)

Göûi vôï Töø thuôû vöông xe moái chæ hoàng, Loøng naøng ghi taïc coù non soâng. Ñöôøng maây cöôõi tôù ham dong ruûi, Tröôùng lieãu thöông ai chòu laïnh luøng.

(. . . . . . . .)

Deät gaám Thaáy daân ñoùi raùch nghó maø thöông, Ngoài ôû treân khung söûa moái giöôøng.

Tay ngoïc nhaët ñöa thoi nhaät nguyeät, Goùt son laàn ñaïp maùy aâm döông.

(. . . . . . .)

295

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

296 Tuyeät coác

Trôøi thôøi, ñaát lôïi, laïi ngöôøi hoøa, Haù deå ngoài coi phaûi noùi ra.

Laêm traû ôn vua, ñeàn nôï nöôùc, Ñaønh cam gaùnh naëng, ruoåi ñöôøng xa.

Leân gheành xuoáng thaùc, thöông con treû, Vöôït beå treøo non, caùm phaän giaø.

Nhöõng töôûng moät lôøi an boán coõi, Naøo hay ba tænh laïi chaàu ba.

° Trích Buøi Höõu Nghóa (1807-1872) Ngöôøi ñöông thôøi ca tuïng Buøi Höõu Nghóa qua nhöõng caâu ca dao nhö sau: Vónh Long coù caëp roàng vaøng, Nhaát Buøi Höõu Nghóa, nhì Phan Tuaãn Thaàn.

Vaø: Ñoàng Nai coù boán roàng vaøng, Loäc hoïa, Xe ñaøn, Leâ phuù, Nghóa thi.

OÂng ngöôøi goác Long Xuyeân, ñoã Giaûi nguyeân naêm 1835, coù thôøi laøm Tri phuû ôû Phöôùc Long, roài bò giaùng laøm Tri huyeän ôû Traø Vinh. Coù luùc bò vu oan laøm loaïn neân bò keát aùn töû hình. Nhôø ngöôøi vôï ra Hueá, ñeán Tam Phaùp Ty keâu oan, oâng môùi thoaùt aùn. Treân ñöôøng veà, vôï oâng cheát. Naêm 1868, oâng bò Phaùp baét veà Gia Ñònh, nhôø Toân Thoï Töôøng xin cho khoûi cheát.

Buøi Höõu Nghóa saùng taùc phong phuù: tuoàng kòch, thi ca, vaên teá.v.v... Döôùi ñaây trích moät soá thô cuûa oâng:

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Caûm queâ höông Mòt muø maây ñen keùo tôùi daàm, Ñau loøng naêm tröôùc choán Haø AÂm. Ñoáng xöông voâ ñònh söông pha traéng, Gioït maùu phi thöôøng coù nhuoäm thaâm... (. . . . . . . .)

Luaän anh huøng Anh huøng saùu tænh thieáu chi ñaây, Ñaâu ñeå giang san ñeán theá naøy!

Ngoïn löûa Tam Taàn phöøng ñoát chaùy, Choøm maây nguõ quí laáp trôøi bay.

Huøng Vöông non raäm toan chôø thuôû, Caùo loaïn vöôøn hoang thaùc coù ngaøy.

Moät goùc caûm thöông daân nöôùc löûa, Ñeàn Nam truï caû deã lung lay!

Quan coâng thaát thuû Haï Bì Haï Bì thuôû noï chaúng maøng nao, Göông raïng chi laàm chöôùc tuùng thao.

Cheùn röôïu anh em keo gaén chaët, Taám son toâi chuùa ñuoác chong cao.

Theo roàng doác nhoùm maây trôøi Hôùn, Xuoáng ngöïa ñaâu tham baïc ñaát Taøo.

Hai moái cang thöôøng goàm ñaëng caû, Ngaøn naêm thôm ñeå mieäng ngöôøi rao.

297

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

298

° Trích Nguyeãn Ñình Chieåu (1822-1888) Vaên thô Nguyeãn Ñình Chieåu phaûn aùnh saâu saéc caû gia bieán vaø quoác bieán. Cha oâng laø Nguyeãn Ñình Huy bò vua Minh Maïng giaùng chöùc. Meï maát, oâng boû dôû vieäc thi cöû, bò muø loøa, thaát baïi tình duyeân. Vôùi taâm söï beõ baøng nhö vaäy oâng coøn chöùng kieán caûnh giang sôn loït vaøo tay thöïc daân Phaùp.

Ngoøi buùt Nguyeãn Ñình Chieåu chaúng nhöõng laø ngoøi buùt cuûa nhaø nho chính thoáng maø coøn laø loøng phaãn uaát caêm hôøn cuûa toaøn daân tröôùc caûnh vong quoác.

Döông Töø Haø Maäu - Ñoà Chieåu, Phan Vaên Huøm hieäu ñính - Taân Vieät, Saøi Goøn, 1964 Traûi xem maáy truyeän chö gia, Chuyeân vì ñaïo hoïc, soaïn ra ñeå ñôøi.

Dò ñoan xöa ñaõ bôøi bôøi, Laïi theâm ñaïo Phaät, ñaïo Trôøi, laêng nhaêng.

Thoùi ñôøi nhieàu vieäc baêng xaêng, Ñoá ai bieát ñaëng ñaïo baèng ngöôøi ta. Ñua nhau kính chuoäng ñaïo taø, Moät caâu “quaû baùo” muoân nhaø ñeàu tin.

Noùi raèng: Trôøi, Phaät, saùch in, Toäi veà ñòa nguïc, phöôùc leân thieân ñaøng.

(tr. 21) ........

299

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Ba ngaøy lieàn môû tieäc möøng, Khaép nôi chaâu huyeän ñeàu daâng lieãn ñaày.

Ngöôøi lui keû tôùi daøy daøy, Gia toâ, Thaày saõi cuõng vaày coi chôi.

Cuøng nhau baøn baïc moät lôøi, Ñaõ öng boû ñaïo Phaät, Trôøi, theo Nho. Theo Nho treân höôûng phöôùc to, Phaán vuøa gioài maët, naøo lo phaän heøn.

Cho hay coâng ôû saùch ñeøn, Traûi xöa nay cuõng tieáng khen coøn ñôøi.

(tr. 68)

Ngö Tieàu vaán ñaùp y thuaät - Ñoà Chieåu - Phan Vaên Huøm hieäu ñính, Taân Vieät, Saøi Goøn, 1952 Tieàu raèng: Naøo xieát lo ñôøi, “Vinh, khoâ” hai chöõ, maëc trôøi chuû tröông.

Thaùnh kinh coøn chöõ “Xuaân Vöông” Trong, ngoaøi, haù deã loän ñöôøng Hoa, Di! Ñaïo trôøi coù thònh coù suy, Heát côn bó beá, ñeán kyø thaùi hanh.

Ngö raèng: Gaëp thuôû thaùi hanh, Boïn ta cuõng ñaëng raïng danh nöôùc nhaø.

Chæn e ñôøi xuoáng caøng xa, Taám loøng nhaân duïc ñaâm ra lôû bôø.

(trang 185-186)

300

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Luïc Vaân Tieân - Ñoà Chieåu - Nguyeãn Thanh Taâm chuù thích, Taân Vieät, Saøi Goøn, 1952 Tieân raèng khoâ heùo laù gan, OÂi thoâi con maét ñaõ mang laáy saàu.

Mòt muø naøo thaáy chi ñaâu, Chaân ñi ñaõ moûi mình ñau nhö daàn.

Coù thaân phaûi khoå vôùi thaân, Thaân oâi! Thaân bieát maáy laàn chaúng may.

(trang 75)

Ñeâm nay chaúng bieát ñeâm naøo, Boùng traêng vaèng vaëc, boùng sao môø môø.

Treân trôøi laëng leõ nhö tôø, Nguyeät Nga nhôù noãi toùc tô chaúng troøn.

Than raèng: Noï nöôùc kìa non, Caûnh thôøi thaáy ñoù, ngöôøi coøn veà ñaâu.

Quaân haàu ñeàu nguû ñaõ laâu, Leùn ra môû böùc reøm chaâu moät mình.

Vaéng ngöôøi coù boùng traêng thanh, Traêm naêm xin göûi chuùt tình laïi ñaây.

Vaân Tieân anh hôõi coù hay, Thieáp nguyeàn moät taám loøng ngay vôùi chaøng.

Than roài laáy töôïng vai mang, Nhaém chöøng nöôùc chaûy voäi vaøng nhaûy ngay.

(trang 128)

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

301

Vaên teá Nghóa Quaân (töùc Vaên teá Nghóa só Caàn Giuoäc) (1861) Nguyeãn Ñình Chieåu - Hoaøn Xuaân söu taäp, Anh Phöông, Saøi Goøn, 1959 “Ñeâm thaáy boøng bong che traéng lôùp, nhöõng muoán aên gan.

Ngaøy xem oáng khoùi chaïy ñen sì, toan ra caén coå.

(. . . . . . . . .)

Hai vaàng nhaät nguyeät choùi loøa, ñaâu dung luõ treo deâ baùn choù.

Naøo ñôïi ai ñoøi ai baét, phen naøy xin ra söùc ñoaïn kình.

Chaúng theøm troán ngöôïc troán xuoâi, chuyeán naøy doác ra tay boä hoå.

(. . . . . . . . .)

Trong tay caàm moät ngoïn taàm voâng, chi naøi saém dao tu noùn goã.

Hoûa mai ñaùnh baèng rôm con cuùi, cuõng ñoát xong nhaø daïy ñaïo kia.

Göôm ñao duøng moät ngoïn dao phay, cuõng cheùm ñaëng ñaàu quan hai noï.

Chi nhoïc quan Quaûn gioùng troáng kyø troáng giuïc. Ñaïp raøo löôùt tôùi, coi giaëc cuõng nhö khoâng.

Naøo sôï thaèng Taây baén ñaïn nhoû ñaïn to, Xoâ cöûa xoâng vaøo lieàu mình nhö chaúng coù.

Keû ñaâm ngang ngöôøi cheùm doïc, laøm cho maõ taø, ma ní hoàn kinh.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

302

Boïn hoø tröôùc luõ où sau, troái keä taøu thieác, taøu ñoàng suùng noå.

(. . . . . . . . . . . . .)

Soáng laøm chi ôû lính maõ taø, chia röôïu laït, gaëm baùnh mì nghe theâm hoå.

Thaø thaùc maø ñaëng caâu ñòch khaùi, veà theo toå phuï cuõng vinh.

Hôn laø coøn maø chòu chöõ ñaàu Taây, ôû vôùi man di raát khoå.

(. . . . . . . . . .)

Soáng cuõng ñaùnh giaëc, thaùc cuõng ñaùnh giaëc, hoàn theo giuùp cô binh, muoân kieáp nguyeän ñöôïc traû thuø kia.

(trang 57-63)

Vaên teá oâng Tröông Coâng Ñònh (saùch ñaõ daãn, trang 64-71) Giaêng döôùi nöôùc taøu ñoàng, taøu saét, suùng noå quaù baép rang.

Keùo treân bôø ma ní, maõ taø, ñaïn baén nhö möa vaõi...

(. . . . . . . . .)

Khoùc laø khoùc nöôùc nhaø ñang baán loaïn, hoâm mai vaéng chuùa, thua buoàn nhieàu noãi khuùc noâi.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån Than laø than bôø coõi luùc qua phaân, ngaøy thaùng troâng vua, ngaån ngô moät phöông tôù daïi.

Töôùng quaân coøn ñoù, caùc nôi ñaïo taëc thaáy kieâng deø.

Töôùng quaân maát roài, maáy choã nghóa binh theâm baùi xaùi...

(. . . . . . . . .)

OÂi!

Trôøi Beán Ngheù maây möa suøi suït, thöông ñaáng anh huøng gaëp luùc gian truaân. Ñaát Goø Coâng caây coû uû eâ, caûm nieàm thaàn töû heát loøng trung aùi!

° Trích Huyønh Maãn Ñaït (1807-1893) Ñó ñi tu Laàu xanh thaùnh thoùt tieáng chuoâng chieàu, Tænh giaác cao ñöôøng luùc ngöûa nghieâng.

Möôïn chieác thuyeàn tình qua beå aùi, Ñöa con soùng saéc tôùi röøng thieàn.

Troâng göông trí tueä ñau loøng tuïc, Laàn chuoãi boà ñeà keát traùi duyeân.

Maùt meû cöûa Khoâng traêng gioù saün, Daãu chöa neân Phaät cuõng neân tieân.

303

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

304 Vònh traâu giaø

Moät naém xöông khoâ moät naém da, Bao nhieâu caùi aùch ñaõ töøng qua.

(. . . . . . . . .)

Sôùm thaû ñoäng ñaøo aên ñuûng ñænh, Toái veà chuoàng queá, thôû nghi nga.

° Trích Toân Thoï Töôøng (1825-1870) vaø Phan Vaên Trò (1830-1910) Töï thuaät (Toân Thoï Töôøng) Giang sôn ba tænh haõy coøn ñaây, Trôøi ñaát ai xui ñeán noãi naøy!

Chôùp nhoaùng thaúng bon giaây theùp keùo, Maây tuoân ñen nghòt khoùi taøu bay.

Xaêng vaêng chaäm tính thöông ñoâi choã, Khaáp khôûi rieâng lo bieát nhöõng ngaøy.

Mieäng coïp, haøm roàng chöa deã choïc, Khuyeân ñaøn con treû chôù thaøy lay.

Töï thuaät (Phan Vaên Trò, hoïa vaän baøi cuûa Toân Thoï Töôøng) Hôn thua chöa quyeát ñoù cuøng ñaây, Chaúng ñaõ neân ta phaûi theá naøy!

Beán Ngheù quaûn bao côn löûa chaùy, Coàn Roàng daàu maëc buïi tro bay.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

305

Nuoâi muoâng gieát thoû coøn chôø thuôû, Buûa löôùi saên nai cuõng coù ngaøy. Ñöøng möôïn hôi huøm rung nhaùt khæ, Loøng ta saét ñaù haù lung lay!

Toân Phu nhaân qui Thuïc (Toân Thoï Töôøng) Caät ngöïa thanh göôm veïn chöõ toøng, Ngaøn thu raïng tieát gaùi Giang Ñoâng.

Lìa Ngoâ bòn ròn choøm maây baïc, Veà Haùn trau tria maûnh maù hoàng.

Son phaán thaø cam ñaønh gioù buïi, Ñaù vaøng chi ñeå theïn non soâng.

Ai veà nhaén vôùi Chaâu Coâng Caån, Thaø maát loøng anh, ñaëng buïng choàng.

Toân Phu nhaân qui Thuïc (Phan Vaên Trò, hoïa vaän baøi cuûa Toân Thoï Töôøng) Caøi traâm söûa aùo veïn caâu toøng, Maët ngaõ trôøi chieàu bieät coõi Ñoâng.

Nguùt toûa trôøi Ngoâ un saéc traéng, Duyeân veà ñaát Thuïc ñöôïm maøu hoàng.

Hai vai tô toùc beàn trôøi ñaát, Moät gaùnh cang thöôøng naëng nuùi soâng.

Anh hôõi, Toân Quyeàn anh coù bieát, Trai ngay thôø chuùa, gaùi thôø choàng!

306

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Töø Thöù qui Taøo (Toân Thoï Töôøng) Hieáu ñaâu daùm saùnh keû caøy voi, Muoái xaùt loøng ai naáy maën moøi. ÔÛ Haùn coøn nhieàu röôøng coät caû, Veà Taøo chi saù moät caây coøi.

Maõng nghe tin meï khoân naâng cheùn, Chaïnh töôûng ôn vua bieáng giôû roi.

Chaúng ñaëng khoân Löu, ñaønh daïi Nguïy, Thaân naøy xin gaùc ngoaïi voøng thoi.

Vònh haùt boäi (Phan Vaên Trò, hoïa vaän baøi cuûa Toân Thoï Töôøng) Ñöùa maéc gheû ruoài, ñöùa laùc voi, Bao nhieâu xieâm aùo cuõng trô moøi!

Ngöôøi trung maët ñoû, ñoâi troøng baïc, Ñöùa nònh raâu ñen maáy sôïi coøi.

Treân trính coù nhaø coøn lôïp loäng, Döôùi chaân khoâng ngöïa laïi giô roi!

Heøn chi chuùng noùi boäi laø baïc, Boâi maët ñaùnh nhau cuù laïi thoi!

° Trích Söông Nguyeät Anh (1863-1921) Nöõ só teân thaät laø Nguyeãn Thò Ngoïc Khueâ, sinh ngaøy 24 thaùng chaïp naêm Quí Hôïi (1863), laø con thöù tö cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu (theo Nam boä goïi laø thöù Naêm).

Töông truyeàn baø vöøa coù nhan saéc, vöøa thoâng minh vaø gioûi Haùn hoïc. Choàng baø laø Phoù toång Tænh ôû Raïch Mieãu

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

307

(Beán Tre). Choàng maát sôùm, baø ôû vaäy thuû tieát. Nhieàu ngöôøi noùi do taâm söï goùa choàng neân baø laáy chöõ Söông ñaët tröôùc hai chöõ Nguyeät Anh laøm buùt hieäu. Coù ngöôøi laïi noùi khoâng phaûi Söông Nguyeät Anh maø laø Söông Nguyeät AÙnh, döïa theo moät caâu thô trong baøi “Vònh Hoa Baïch Mai treân nuùi Ñieän Baø” cuûa baø: “Söông pha boùng nguyeät aùnh maøu ngaân”.

Trong Vaên hoùa Nguyeät san XII (1963/7 töø trang 10061012, Ñoâng Hoà baùc heát caùc giaû thuyeát treân, quaû quyeát raèng bieät hieäu cuûa Nguyeãn Thò Ngoïc Khueâ laø Nguyeät Anh Thò hay Nguyeät Anh thoâi. ÔÛ ñaây chuùng toâi vaãn goïi laø Söông Nguyeät Anh theo thoùi quen töø laâu.

Vònh Hoa Baïch Mai treân nuùi Ñieän Baø (Taây Ninh) Non linh ñaát phöôùc troå hoa thaàn, Rieâng chieám vöôøn hoàng moät caûnh xuaân.

Tuyeát ñöôïm nhaønh tieân in saéc traéng, Söông pha boùng nguyeät aùnh maøu ngaân.

Maây laønh gioù laïnh nöông hôi chaùnh, Voùc ngoïc mình baêng baët khoùi traàn.

Saéc nöôùc höông trôøi neân caûm meán, Non linh ñaát phöôùc troå hoa thaàn.

Thô hoïa Coù moät ngöôøi ôû Moû Caøy (Beán Tre) teân laø Baûy Nguyeän, laøm baøi thô treâu gheïo baø nhö sau: Ai veà nhaén vôùi Nguyeät Anh coâ, Chaúng bieát loøng coâ tính theá moâ?

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

308

Khoâng phaûi vaõi chuøa toan ñoùng cöûa, Ñaây loøng gaám gheù baéc caàu oâ!

Baø hoïa laïi raèng: Chaúng phaûi tieân coâ cuõng ñaïo coâ, Cuoäc ñôøi daâu beå bieát laø moâ?

Loïng sôøn daãu raùch coøn keâu loïng, OÂ bòt vaøng roøng cuõng tieáng oâ!

° Trích thô Hoïc Laïc (1842-1915) OÂng laø tieáng noùi traøo phuùng soá moät cuûa Nam boä trong theá kyû 19. Trong thô oâng ñaày nhöõng tieáng cöôøi mæa mai chua chaùt tröôùc nhöõng caûnh traùi tai gai maét phaùt sinh töø hoaøn caûnh xaõ hoäi ñaày phöùc taïp cuûa Nam boä thôøi baáy giôø.

Con traâu Maøi söøng cho laém cuõng laø traâu, Nghó laïi maø xem thaät lôùn ñaàu.

Trong buïng lam nham ba laù saùch, Ngoaøi mình leùm ñeùm moät choøm raâu.

Maéc möu ñoát ñít tôi bôøi chaïy, Laøm leã boâi chuoâng dôùn daùc saàu.

Ngheù ngoï moät ñôøi quen ngheù ngoï, Naêm daây ñaøn gaåy bieát chi ñaâu!

Choù cheát troâi Soáng thì baét thoû, thoû keâu reâu, Thaùc thaû doøng soâng xaùc noåi pheàu.

Vaèn veän xaùc coøn phôi löûng ñöûng,

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

309

Thuùi tha danh haõy noåi leàu beàu.

Tôùi lui bòn ròn baày toâm teùp, Ñöa ñoùn lao xao luõ quaï dieàu.

Moät traän gioù doài cuøng soùng daäp, Tan taønh xöông thòt bieát bao nhieâu!

° Töø ñieån Annam-Latinh (1838) Coøn goïi laø Nam Vieät döông hieäp töï vò (Dictionarium Annamatico-Latinum) cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh, in taïi Serampore - AÁn Ñoä, 1838. Cuoán töø ñieån naøy ñaëc bieät quyù giaù vì coù tính chính xaùc cao, ñöôïc baûo toàn haàu nhö chaéc chaén nguyeân daïng so vôùi nguyeân baûn ban ñaàu, khaùc vôùi haàu heát caùc vaên baûn chöõ Noâm khaùc cuûa thôøi kyø naøy cuõng nhö tröôùc ñoù, luoân phaûi chòu söï sai leäch do tam sao thaát boån.

Töø ñieån naøy chia ra nhieàu phaàn, rieâng phaàn chính vaên ñeå tra khaûo ñoái chieáu Noâm-Quoác ngöõ chieám 620 trang.

– Töø ñieån saép xeáp chöõ Noâm theo maãu töï A, B, C cuûa aâm ñoïc (ghi baèng maãu töï La-tinh).

– Soá löôïng chöõ Noâm nhieàu hôn so vôùi töø ñieån cuûa Beâhen vaø Hoà Vaên Nghi naêm 1772.

– So saùnh vôùi chöõ Noâm cuûa naêm 1772, ña soá chöõ Noâm trong töø ñieån naøy vaãn giöõ nguyeân caùch vieát. Tuy nhieân, vaãn coù moät soá chöõ vieát khaùc, toû ra phöùc taïp hôn vaø khoa hoïc hôn. Caùch cheá taùc baèng hoäi yù nhieàu hôn haún so vôùi caùch haøi thanh.

310

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

– Veà ngöõ nghóa, ña soá chöõ Noâm vaãn giöõ nghóa nhö hoài naêm 1772, nhöng cuõng coù nhieàu chöõ ñaõ maát haún, moät soá khaùc thay ñoåi nghóa vaø coù theâm nhieàu chöõ môùi. Nghóa cuûa töø vaãn ñöôïc giaûi thích baèng tieáng La-tinh.

– Veà ngöõ aâm, coù hieän töôïng chuyeån hoùa roõ reät veà caùch ñoïc theo kieåu Saøi Goøn, nhö “nguyeät” chuyeån thaønh “ngoaït”...

– Veà caùch tra chöõ Noâm, töø ñieån coù phaàn xeáp theo boä chöõ.

– Ñaëc bieät töø trang 661-720 (goàm 59 trang) cuûa töø ñieån daïy caùch vieát chöõ Noâm, caùch ñoïc aâm Noâm vaø giaûi nghóa chöõ Noâm, nghóa laø coù theå duøng ñeå hoïc chöõ Noâm theo caùch thöïc haønh.

– Trong cuoán Kyû yeáu veà Hoäi Thöøa sai ngoaïi quoác (Meùmorial de la Socieùte des Missions Etrangeøres) cuûa Adrien, Quyeån II, Paris, 1916, khi baøn veà töø ñieån cuûa Beâ-hen ôû trang 515 vaø baøn veà töø ñieån cuûa Taberd ôû trang 589, xaùc quyeát raèng Taberd “coù baûn vieát tay cuûa Töø ñieån Annam-Latinh-Hoa do Binhoâ Beâ-hen soaïn... Ñoái chieáu vôùi baûn vieát tay thì thaáy oâng (Taberd) thay ñoåi coâng trình cuûa ngöôøi xöa raát ít”. Nhöng “raát ít” vaãn coù nghóa laø coù thay ñoåi, vaø nhö vaäy cuï theå laø ñaõ thay ñoåi ñeán möùc ñoä naøo? Trong taäp san Khaûo coå ñaõ daãn treân, trang 126, Leâ Ngoïc Truï noùi: “Chöõ Noâm thì coù söûa chính taû, nhö chöõ voøng (𥿺) ñöôïc theâm boä mòch, coøn tröôùc ñoù khoâng coù. Thöïc ra,

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

311

xeùt veà cô baûn thì töø ñieån cuûa Beâ-hen coù theå noùi laø ñöôïc giöõ laïi gaàn nhö nguyeân veïn trong töø ñieån cuûa Taberd. Neáu nhö töø ñieån cuûa Amaral vaø Barbosa (1636) vaãn thöôøng ñöôïc cho laø tieàn thaân cuûa Töø ñieån Vieät-Boà-La cuûa Ñôø Roát (1651), thì töø ñieån cuûa Beâ-hen cuõng ñöôïc xem laø tieàn thaân cuûa töø ñieån Taberd. Vaø quy luaät chung laø nhöõng töø ñieån ra ñôøi sau chaéc chaén phaûi ñaày ñuû vaø chính xaùc hôn nhöõng tieàn thaân aáy.

Vì theá, khi moät cuoán töø ñieån môùi ra ñôøi, thì nhöõng töø ñieån cuõ tröôùc ñoù chöøng 5, 10 naêm seõ trôû thaønh laïc haäu. Tröôøng hôïp nhöõng coâng trình cuûa Beâ-hen vaø Taberd cuõng khoâng phaûi laø ngoaïi leä. Laáy thí duï, chöõ voøng noùi treân maø Leâ Ngoïc Truï ñeám ñöôïc ôû Beâ-hen coù 13 töø coøn ôû Taberd ñaõ leân ñeán 44 töø.

° Trích “Thieân Chuùa Thaùnh giaùo nhaät khoùa Chuùa nhaät phaùp Trong hoaït ñoäng truyeàn giaùo vaø caùc nghi thöùc tín ngöôõng cuûa Thieân Chuùa giaùo, cho ñeán theá kyû 19 thì chöõ Noâm vaãn coøn ñöôïc söû duïng ñeå caàu kinh trong Nhaø thôø, ñoïc kinh toái sôùm trong gia ñình vaø nhieàu saùch vôû baèng chöõ Noâm vaãn coøn ñöôïc löu haønh. Moät trong nhöõng saùch aáy laø cuoán Thieân Chuùa thaùnh giaùo nhaät khoùa. Ban ñaàu, saùch naøy vieát baèng chöõ Noâm, naêm 1864 ñöôïc mang teân laø Muïc luïc Xieâm. Ñeán naêm 1867, coù teân khaùc laø Muïc luïc Saøi Goøn. Cho ñeán naêm 1905, khi Ñöùc Cha Luxianoâ (Lucianus) laøm Ñaïi dieän Toâng toøa cuûa Nam Kyø laãn Cao Mieân (Campuchia ngaøy nay) môùi cho pheùp soaïn dòch laïi

312

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

thaønh moät cuoán kinh thoáng nhaát nhan ñeà laø Thaùnh Giaùo nhaät khoùa. Vaøo naêm 1905 thì saùch naøy ñaõ ñöôïc nhaø in Taân Ñònh in laàn thöù 5. Laàn in naøy ñöôïc söûa chöõa hoaøn chænh, baûn dòch quoác ngöõ trong caùc kyø in tröôùc coù nhieàu choã söûa laïi. Trong baøi töïa, Giaùm muïc Luxianoâ vieát: “Vaäy anh em phaûi bieát, moät laø Thaày phaûi öôùc ao söûa laïi saùch caùc kinh anh em quen ñoïc haèng ngaøy, maø chöa ñaëng söï aáy, thì loøng Thaày khoâng an (. . . .). Baây giôø ñoäi ôn Cha Caû ñaõ soi saùng, giuùp söùc cho Thaày söûa laïi ñaëng, cuøng goïi saùch aáy laø Thaùnh Giaùo nhaät khoùa maø in ra cho anh em ñaëng nhôø.” (trang 1, baûn in naêm 1905) Baøi töïa saùch cuõng cho bieát laø saùch ñöôïc in laàn ñaàu ôû Thaùi Lan töø naêm 1864. Coù leõ vì luùc aáy Chuûng vieän löu vong taïi Thaùi Lan vaø saùch naøy ñöôïc soaïn, in ôû ñoù.

a. Trích vaên xuoâi Ñeä Töù Thieân Noäi Tuaàn söï vaï, Pheùp Caàu Kinh Vaät Moïn, trang 100: “Chuùng toâi laø vaät moïn phaøm heøn, maø caû loøng laïy Ñöùc Chuùa Trôøi Chí toân Chí ñaïi laø Chuùa chuùng toâi. Chuùng toâi nhôø ñeán nhöõng söï thöông khoù Ñöùc Chuùa Trôøi xöa chòu ba naêm vì chuùng toâi, thì trong loøng chuùng toâi thaûm thieát kinh khuûng, nhuoác nha, maø chuùng toâi coù ngaøy naøo ñaëng traû nghóa Ñöùc Chuùa Trôøi cho neân. Thuôû xöa khi Ñöùc Chuùa Trôøi chuoäc toäi chòu cheát, thì trôøi ñaát u aùm ñoäng ñòa saàu naõo, nuùi non laø ñaù vôõ ra tan taùc, coøn thöông Chuùa

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

313

sanh neân muoân vaät, huoáng laø chuùng toâi maø chaúng thöông Cha Caû thì sao?...”

b. Trích vaên vaàn Thaåm Phaùn Kinh: Thöông oâi! Ñeán ngaøy Chuùa noåi côn thaïnh noä, Ngoïn côø Vua Caû phuùt tröông ra.

Thaùnh giaù nhieäm maàu röïc rôõ, Boãng choác theá gian ra tro maït.

AÁy söï raát neân khuûng khieáp, Laø khi Quan Xeùt ngöï tröôøng.

Seõ tra xeùt moïi ñöôøng, Thaät raát neân laø nhaët.

Loa thaàn kíp giuïc, Tieáng laï noåi raân.

Thaáu moà maû muoân daân, Baét töïu tröôøng phaùn xeùt.

Kinh hoaøng thay söï cheát, Ruùng ñoäng baáy ñaát trôøi.

Loaøi ngöôøi khi ñaõ soáng laïi roài, Phaûi teà töïu haàu thöa Quan xeùt.

Soå boä ñaø ghi cheùp, Baáy giôø môùi ñem ra.

Trong aáy bieân moïi vieäc chaùnh taø, Quan cöù ñoù maø tra ngöôøi theá.

(trang 135-136)

314

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

° Ñaïi Nam Quaác aâm töï vò (1895-1896) cuûa Huyønh Tònh Cuûa Huyønh Tònh Cuûa (1834-1907) laø ngöôøi goác Baø Ròa, ñaõ töøng laøm Ñoác Phuû söù vaø ñieàu khieån vieäc phieân dòch cho Chính phuû thôøi baáy giôø. Ngoaøi nhöõng taùc phaåm nhö Chuyeän giaûi buoàn (1880), Chuyeän giaûi buoàn, cuoán sau (1885), Baùc hoïc sô giaûi (1887).v.v... OÂng coøn soaïn moät boä töø ñieån qui moâ lôùn, goàm 2 quyeån. Quyeån I xuaát baûn naêm 1895, quyeån II xuaát baûn naêm 1896. Ngoaøi noäi dung phong phuù, bao goàm haàu heát caùc töø ngöõ, thaønh ngöõ thoâng duïng ñöông thôøi, töø ñieån naøy coøn hôn haún nhöõng töø ñieån ñaõ ra ñôøi tröôùc ñoù ôû choã giaûi nghóa töø baèng tieáng Vieät raát löu loaùt. Chính boä töø ñieån naøy ñaõ ñaët neàn moùng cho haàu heát nhöõng cuoán töï vò vaø töø ñieån ra ñôøi sau ñoù. Khoaûng 25 naêm sau, Töø ñieån Khai Trí Tieán Ñöùc ra ñôøi cuõng laø döïa treân neàn moùng naøy.

Töø ñieån cuûa Huyønh Tònh Cuûa goàm caùc töø Vieät coù chuù thích chöõ Haùn vaø chöõ Noâm. Soá löôïng chöõ Noâm leân ñeán hôn 10.000, phaûn aùnh ñöôïc nhieàu teân ñaát, teân ngöôøi, coû caây, caàm thuù, phong tuïc, taäp quaùn... cuûa toaøn quoác, nhaát laø cuûa Nam boä vaøo thôøi ñoù.

Huyønh Tònh Cuûa coøn tham gia vaø giöõ vai troø quan troïng trong tôø Gia Ñònh Baùo (1865), thoâng qua tôø baùo naøy ñeå coå voõ cho chöõ Quoác ngöõ.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

315

° Ñaïi Vieät Quoác aâm Haùn töï Phaùp thích taäp thaønh (1898) cuûa J. F. M. Geùnibrel Geùnibrel khoâng roõ sinh vaø maát naêm naøo, chæ bieát laø moät linh muïc Phaùp, thöøa sai, ñaõ töøng laøm vieäc laâu ôû Nhaø thôø Taân Ñònh vaø hình nhö ñaõ coù thôøi laøm quaûn ñoác nhaø in Taân Ñònh trong thaäp nieân 1890.

Naêm 1898, oâng cho xuaát baûn cuoán Töø ñieån AnnamPhaùp (Dictionnaire Annamite-Francais), töùc laø cuoán Ñaïi Vieät Quoác aâm Haùn töï Phaùp thích taäp thaønh. Trong baøi “Göûi ñoäc giaû”, oâng coù nhaéc ñeán cuoán Tieåu töø ñieån AnnamPhaùp (Petit Dictionaire Annamite-Francaise) cuûa Cha Gaspar (Giaùm muïc Hueá), do nhaø in Taân Ñònh xuaát baûn naêm 1877. Cuoán Tieåu töø ñieån naøy ñöôïc Gaspar soaïn töø luùc chöa laøm giaùm muïc, coøn laøm vieäc taïi Hoï ñaïo Taân Ñònh.

Geùnibrel cho bieát laø ñaõ söû duïng chính cuoán Tieåu töø ñieån naøy ñeå soaïn laïi thaønh töø ñieån cuûa mình, neân laàn xuaát baûn ñaàu tieân maø oâng ñaõ ghi laø taùi baûn.

Geùnibrel baét ñaàu bieân soaïn cuoán töø ñieån naøy töø naêm 1884 vaø sau 14 naêm môùi hoaøn taát. Theo noäi dung baøi töïa cuûa oâng, chuùng ta bieát ñöôïc coâng vieäc quan troïng maø oâng ñaõ laøm laø theâm phaàn chöõ Noâm vaøo Tieåu töø ñieån cuûa Gaspar. Caùch laøm cuûa Geùnibrel cuõng trung thaønh vôùi truyeàn thoáng cuûa caùc giaùo só ñaõ töøng bieân soaïn töø ñieån tröôùc oâng, nghóa laø söû duïng caùc coâng trình cuûa ngöôøi ñi tröôùc roài boå sung, phaùt trieån ñeå thaønh moät töø ñieån môùi.

Vaø vì töø ñieån cuûa oâng coù kích thöôùc lôùn nhaát tính ñeán cuoái

316

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

theá kyû 19 (1898), neân noù ñaõ thu thaäp ñöôïc toái ña soá löôïng töø ñaõ xuaát hieän cho ñeán thôøi ñieåm aáy.

b. Kyõ thuaät cheá taùc Noâm Nam boä theá kyû 19 Trong moät taøi lieäu vieát tay ñaõ daãn tröôùc, trang 1, oâng Vuõ Vaên Kính noùi veà chöõ Noâm Nam boä theá kyû 19 nhö sau: “Caên cöù vaøo nhöõng taùc phaåm Noâm Nam boä theá kyû 19, ta cuõng roõ ñöôïc phaàn naøo chöõ Noâm Nam boä coù dò bieät vôùi chöõ Noâm chung veà loái vieát vaø ñoïc.”

Trong moät taøi lieäu vieát tay khaùc cuõng ñaõ daãn treân, trang 19, Baùc só Nguyeãn Vaên Thoï caên cöù vaøo hai taùc phaåm ñieån hình laø Ñaïi Nam Quoác söû dieãn ca vaø Ñoaïn tröôøng taân thanh ñeå khaûo saùt veà kyõ thuaät cheá taùc chöõ Noâm theá kyû 19 vaø ñöa ra nhöõng keát quaû nhaän xeùt nhö sau:

° Chöõ Noâm cuûa Ñaïi Nam Quoác söû dieãn ca 1. Phöông phaùp möôïn aâm vaø nghóa chöõ Haùn leân raát cao, cuï theå laø caùch giaû taù kieåu 2 chieám tæ leä 53%.

2. Phöông phaùp ñoïc traïi aâm xuoáng thaáp, cuï theå laø caùch giaû taù kieåu 4 chieám 13%.

3. Phöông phaùp möôïn aâm chöõ Haùn xuoáng thaáp nhaát, cuï theå laø caùch giaû taù kieåu 3 chæ coøn 5%.

4. Phöông phaùp haøi thanh giaûm hôn caùc thôøi kyø tröôùc, cuï theå laø chieám tæ leä laø 23%.

5. Phöông phaùp hoäi yù coøn raát ít.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

317

° Chöõ Noâm cuûa Ñoaïn tröôøng taân thanh 1. Phöông phaùp möôïn aâm vaø nghóa chöõ Haùn xuoáng thaáp, cuï theå laø caùch giaû taù kieåu 2 chæ chieám tyû leä 10%.

2. Phöông phaùp ñoïc traïi aâm Haùn gia taêng gaáp ñoâi caùc theá kyû tröôùc, cuï theå laø caùch giaû taù kieåu 4 taêng ñeán 24%.

3. Phöông phaùp möôïn aâm Haùn cuõng gia taêng, cuï theå laø caùch giaû taù kieåu 3 chieám tyû leä 18%.

4. Phöông phaùp haøi thanh gia taêng ñeán möùc ñoä raát cao, chieám tæ leä 42%.

5. Phöông phaùp hoäi yù coøn raát ít.

° Chöõ Noâm söû duïng trong vieäc truyeàn giaùo OÂng Nguyeãn Vaên Thoï ñaõ döïa vaøo vieäc khaûo saùt phoùng aûnh moät trang trong töø ñieån cuûa Taberd maø Louis Malleret ñaêng treân BSEI (Boä môùi, Quyeån XXII, soá 1, trang 81-88) naêm 1948 döôùi nhan ñeà: “Kyù chuù veà nhöõng töø ñieån cuûa Giaùm muïc Taberd xuaát baûn ôû Bengale naêm 1838” ñeå ñöa ra nhöõng nhaän xeùt nhö sau: 1. Taberd haàu nhö sao cheùp laïi töø ñieån cuûa Beâ-hen tröôùc khi theâm vaøo phaàn saùng taïo cuûa mình.

2. Chöõ Noâm naøo Beâ-hen vieát taét thì Taberd vieát laïi daïng thoâng thöôøng.

3. Coù moät soá chöõ Noâm caû hai beân vieát khaùc nhau. Thí duï chöõ “voøng” ñöôïc Beâ-hen vieát theo caùch giaû taù kieåu

318

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ 4 (妄 – möôïn chöõ vong ñoïc thaønh voøng) thì Taberd vieát theo caùch haøi thanh (𥿺 – möôïn chöõ vong ñeå chæ aâm, theâm boä mòch ñeå chæ yù nghóa). Neáu so saùnh giöõa Beâ-hen vôùi Taberd, coù theå thaáy khuynh höôùng phaùt trieån cuûa chöõ Noâm theo thôøi gian laø chuyeån daàn töø caùch giaû taù kieåu 4 sang caùch haøi thanh, nghóa laø töø ñôn giaûn sang phöùc taïp.

4. Cuoán töø ñieån cuûa Taberd coù taát caû 4.839 chöõ Noâm, trong ñoù coù 851 chöõ haøi thanh, nhö vaäy chieám tæ leä laø 17% (Taøi lieäu ñaõ daãn treân, trang 44-45).

Treân ñaây laø moät vaøi nhaän xeùt ñaïi khaùi veà kyõ thuaät cheá taùc chöõ Noâm Nam boä theá kyû 19, tuy vaãn coøn khaù chung chung, chöa theå daãn ñeán moät keát luaän cuï theå naøo, nhöng chuùng toâi vaãn neâu ra ñeå hy voïng gôïi söï quan taâm cuûa caùc nhaø nghieân cöùu veà moät vaán ñeà coù theå noùi laø vaãn coøn boû ngoû.

c. Noäi dung caùc baûn vaên Noâm theá kyû 19 Khi khaûo saùt noäi dung caùc baûn vaên Noâm theá kyû 19, chuùng ta nhaän thaáy coù moät soá neùt noåi baät nhö sau: 1. Tieáng Vieät Nam boä vaøo giai ñoaïn naøy ñaõ chuyeån mình maïnh meõ, trôû thaønh thöù tieáng noùi raát sinh ñoäng vaø ñoäc ñaùo.

2. Tieáng Vieät Nam boä giai ñoaïn naøy ñöôïc laøm giaøu bôûi soá löôïng töø ngöõ raát lôùn, nhöõng caùch dieãn taû tình yù phaùt xuaát töø vuøng ñaát môùi vôùi voâ soá hoaøn caûnh, ñieàu kieän sinh hoaït môùi laï.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

319

3. Tieáng Vieät Nam boä ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu dieãn taû moâi tröôøng thieân nhieân vôùi voâ soá hieän töôïng môùi meû veà ñòa dö, ñòa lyù, khí haäu, thöïc vaät, ñoäng vaät cuøng neáp soáng vuøn vuït bieán chuyeån cuûa caùc giai caáp xaõ hoäi mieàn Nam, nhaát laø taïi Gia Ñònh, Saøi Goøn, Chôï Lôùn.

4. Tieáng Vieät Nam boä bieåu loä ñöôïc taâm tö phöùc taïp cuûa caùc taàng lôùp khaùc nhau trong xaõ hoäi tröôùc bieán coá vong quoác vaø söï baát löïc cuûa trieàu ñình phong kieán, ñoàng thôøi cuõng baøy toû phaûn öùng ña daïng giöõa buoåi giao thôøi khi hai neàn vaên hoùa AÙ AÂu gaëp nhau, va chaïm vaø hoøa hôïp vôùi nhau ñeå daàn daàn tieán ñeán choã keát tinh trong ñôøi soáng vaên hoùa ñaëc thuø cuûa Nam boä.

B. Chöõ Quoác ngöõ Nam boä theá kyû 19 Treân ñaây chuùng toâi ñaõ khaûo saùt caùc baûn vaên Noâm theá kyû 19 ñeå qua ñoù nhaän thöùc ñöôïc phaàn naøo tieáng noùi cuûa Nam boä noùi chung, Saøi Goøn noùi rieâng vaøo nhöõng thôøi ñieåm maø caùc baûn vaên Noâm aáy ra ñôøi. Trong phaàn naøy, chuùng toâi tieáp tuïc tìm hieåu söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa tieáng noùi Nam boä qua söï chuyeån bieán cuûa chöõ Quoác ngöõ, sau khi ñöôïc chænh lyù laàn thöù hai maø cuõng laø laàn cuoái cuøng theo heä thoáng kyù aâm Phaùp, ñeå roài ñöôïc ñònh hình thaønh daïng chöõ Quoác ngöõ haàu nhö ñöôïc söû duïng treân toaøn quoác cho ñeán ngaøy nay.

320

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Khoaûng naêm 1948, coù nhöõng yù kieán nhö cuûa Louis Malleret hay Susanne Karneleøs cho raèng Töø ñieån AnnamLatinh (1838) cuûa Taberd khoâng khaùc maáy so vôùi Töø ñieån Annam-Latinh (1872) cuûa Beâ-hen. OÂng Leâ Ngoïc Truï trong soá 2 cuûa Taäp san Khaûo coå - 1961, ôû caùc trang 125-130 cuõng noùi nhö vaäy. Nhöõng yù kieán naøy chaéc haún ñaõ xuaát phaùt töø chính lôøi töïa cuûa Taberd, vì oâng noùi raèng töø ñieån cuûa oâng ñaõ ñöôïc thai ngheùn töø tröôùc (primitus inceptum) bôûi Bi-nhoâ Beâ-hen. Hôn nöõa, trong cuoán Kyû yeáu veà hoäi Thöøa sai maø chuùng toâi ñaõ daãn treân, trang 514, Adrien Launay cuõng cho bieát Bi-nhoâ Beâ-hen ñaõ soaïn moät Töø ñieån Annam-Latinh raát coù giaù trò maø Giaùm muïc Taberd laø ngöôøi keá vò oâng ñaõ xuaát baûn naêm 1838.

Nhöng nhöõng yù kieán nhö treân khoâng xuaát phaùt töø moät cô sôû thöïc söï khoa hoïc. Ñeå coù theå ñöa ra moät nhaän xeùt chính xaùc vaø thuyeát phuïc hôn, chuùng ta caàn phaûi coù söï ñoái chieáu kyõ hai boä töø ñieån aáy ñeå xaùc ñònh taát caû nhöõng khaùc bieät. Tuy nhieân, tröôùc khi laøm vieäc ñoù, chuùng ta vaãn coù theå xeùt moät soá ñieåm lieân quan ñeán 2 coâng trình naøy nhö sau: 1. Töø ñieån cuûa Beâ-hen vaø Hoà Vaên Nghi vaãn coøn laø baûn vieát tay töø naêm 1772, coøn Töø ñieån cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh ñaõ ñöôïc xem laø hoaøn chænh ñeán coâng ñoaïn cuoái cuøng, ñöôïc xuaát baûn naêm 1838 vaø löu haønh toaøn quoác.

2. Töø naêm 1772 ñeán naêm 1838, hôn nöûa theá kyû ñaõ troâi qua, tieáng Vieät Nam boä ñaõ phaùt trieån khoâng ít veà

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

321

töø ngöõ, cuù phaùp, vaên caùch.v.v... Chöõ Quoác ngöõ do ñoù cuõng trôû neân ñieâu luyeän, nhuaàn nhuyeãn hôn. Ñieàu naøy cho thaáy chaéc chaén laø Töø ñieån Taberd (1838) khoâng theå chæ ñôn giaûn laø baûn sao cuûa Töø ñieån Beâhen (1772). Thöïc teá cho thaáy caùch laøm töø ñieån truyeàn thoáng cuûa caùc giaùo só laø coâng khai söû duïng coâng trình cuûa ngöôøi ñi tröôùc, nhöng bao giôø hoï cuõng cho ra ñôøi nhöõng coâng trình môùi hoaøn thieän vaø vöôït xa so vôùi nhöõng coâng trình tröôùc ñoù.

3. Maët khaùc, so saùnh caùc vaên baûn quoác ngöõ thôøi Beâ-hen (1772) vaø chöõ Quoác ngöõ naêm 1838, chuùng ta thaáy laø ôû Nam boä chöõ Quoác ngöõ ñaõ tieán trieån raát nhieàu. Nhö vaäy, Taberd chaéc chaén seõ deã daøng nhaän ra vaø loaïi boû nhöõng khuyeát ñieåm trong töø ñieån cuûa Beâ-hen. Vaø chæ rieâng vieäc laøm ñoù cuõng ñaõ ñuû ñeå hoaøn thieän raát nhieàu cho cuoán töø ñieån cuûa oâng, vì neáu xeùt veà toång theå thì ñeán naêm 1772, chöõ Quoác ngöõ cuõng ñaõ phaùt trieån khaù hoaøn chænh roài.

Töø ñieån Taberd vaø Phan Vaên Minh ñaùnh daáu moät böôùc chænh lyù quan troïng cuûa chöõ Quoác ngöõ, vì thöïc teá laø sau laàn chænh lyù naøy thì chöõ Quoác ngöõ ñöôïc baûo löu gaàn nhö nguyeân daïng cho ñeán taän ngaøy nay.

Khi noùi raèng laàn chænh lyù naøy döïa theo heä thoáng kyù aâm Phaùp, chuùng ta caàn coù moät chuùt phaân tích teá nhò. ÔÛ giai ñoaïn tröôùc, khi noùi chöõ Quoác ngöõ ghi aâm theo heä thoáng YÙ Boà, thöïc ra cuõng khoâng phaûi laø hoaøn toaøn khoâng coù yeáu toá Phaùp. Khi nghieân cöùu chi tieát lòch söû phaùt trieån cuûa

322

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

chöõ Quoác ngöõ, ta thaáy Ñôø Roát moät maët neå nang, tuaân theo nhöõng quaùn leä cuûa tieàn boái, nhöng moät maët laïi aâm thaàm ñoùng goùp nhöõng saùng taïo ñoäc ñaùo cuûa rieâng mình. Chính nhôø caùch laøm naøy maø Ñôø Roát môùi coù theå toång hôïp, lieân keát, thieát laäp qui cuû cho chöõ Quoác ngöõ döïa vaøo nhöõng neà neáp, qui taéc maø tröôùc naêm 1651 vaãn coøn heát söùc taûn maùc, rôøi raïc. Chính thoâng qua coâng vieäc cuûa Ñôø Roát maø chuùng ta coù theå thaáy ñöôïc söï hieän dieän ngaám ngaàm cuûa yeáu toá ngoân ngöõ Phaùp trong chöõ Quoác ngöõ giai ñoaïn ñaàu tieân.

Vì theá, khi noùi veà vieäc kyù aâm theo heä thoáng kyù hieäu YÙ Boà hay heä thoáng kyù hieäu Phaùp laø chæ noùi ñeán phaàn yeáu toá coù aûnh höôûng maïnh nhaát. Coøn neáu phaân tích kyõ tieán trình hình thaønh chöõ Quoác ngöõ, chuùng ta seõ thaáy söï hieän dieän cuûa raát nhieàu yeáu toá ngoân ngöõ khaùc nöõa chöù khoâng chæ rieâng YÙ Boà hay Phaùp. OÂng Ñoã Quang Chính trong Lòch söû chöõ Quoác ngöõ, saùch ñaõ daãn, ôû trang 22, thoáng keâ chi tieát raèng töø naêm 1615 ñeán 1788 coù 145 tu só Doøng Teân ñeán truyeàn giaùo ôû Vieät Nam goàm nhieàu quoác tòch khaùc nhau, nhö: 74 ngöôøi Boà Ñaøo Nha, 30 ngöôøi YÙ, 10 ngöôøi Ñöùc, 8 ngöôøi Nhaät, 5 ngöôøi Phaùp, 4 ngöôøi Taây Ban Nha, 2 ngöôøi Trung Hoa... Ngoaøi ra coøn coù caùc giaùo só cuûa nhöõng Doøng Aucutinh, Doøng Phanxicoâ, Doøng Ña Minh... cuõng mang nhieàu quoác tòch khaùc nhau. Taát caû nhöõng ngöôøi naøy, qua hoaït ñoäng truyeàn giaùo cuûa hoï ñaõ coù nhu caàu söû duïng chöõ Quoác ngöõ, neân ñeàu coù theå ñaõ aâm thaàm goùp söùc trong söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ trong giai ñoaïn ñaàu tieân, vaø do ñoù chaéc chaén phaûi ñeå laïi ít nhieàu daáu aán ngoân ngöõ cuûa hoï chi phoái vaøo söï phaùt trieån chung cuûa chöõ Quoác ngöõ.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

323

Moät chi tieát quan troïng khaùc caàn neâu ra laø vaán ñeà nhöõng ngöôøi coäng taùc vôùi hai oâng Beâ-hen vaø Taberd. Söï coäng taùc cuûa ngöôøi Vieät khi bieân soaïn nhöõng saùch coù lieân quan ñeán chöõ Haùn, chöõ Noâm vaø tieáng Vieät chaéc chaén laø moät ñieàu taát nhieân, ngay caû trong nhöõng coâng trình nhö cuûa Ñôø Roát, Majorica. Beâ-hen vaø Taberd chaéc chaén cuõng phaûi ñöôïc nhieàu ngöôøi Vieät tieáp tay. Veà Ñôø Roát, hình nhö ta chöa coù taøi lieäu naøo chöùng minh vieäc coù ngöôøi Vieät giuùp söùc vôùi oâng trong vieäc bieân soaïn, tröôùc taùc, nhöng vôùi Majorica, theo Philippheâ Bænh thì coù söï hôïp taùc cuûa moät nhaø sö teân tuoåi ôû Thaønh Phao. Beâ-hen thì coù Linh muïc Hoà Vaên Nghi, ngöôøi ñöôïc xem nhö caùnh tay maët cuûa oâng trong moïi hoaït ñoäng, nhaát laø veà ngoaïi giao vaø vaên hoùa. Coøn Taberd thì söû ghi cheùp khaù roõ reät raèng oâng ñaõ ñöa Phan Vaên Minh ñi theo sang Pinaêng roài qua AÁn Ñoä töø naêm 1834 ñeå giuùp söùc trong vieäc bieân soaïn hai cuoán Töø ñieån Annam-Latinh vaø Töø ñieån Latinh-Annam, hoaøn taát naêm 1838.

Döôùi ñaây chuùng toâi khaûo saùt moät soá taøi lieäu coù tính chính luïc tuyeät ñoái ñeå nhaän thöùc veà chöõ Quoác ngöõ Nam boä theá kyû 19 vaø keå caû trong hai thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû 20.

1. Töø ñieån Annam-Latinh (Dictionarium Annamitico-Latunum) cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh (1838) Cuõng goïi laø Nam Vieät döông hieäp töï vò, xuaát baûn taïi Seùrampore, AÁn Ñoä, 1838. Töø ñieån naøy goàm coù 5 phaàn:

324

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

1. Phaàn môû ñaàu: goàm 46 trang, ñaùnh soá La Maõ töø I ñeán XLVI. Ñaây laø moät chuyeân luaän veà tieáng Vieät goàm caùc chuû ñeà nhö: – Nghieân cöùu aâm vò tieáng Vieät, moâ taû tieáng Vieät, töông töï nhö phaàn Ñoaûn luaän (Brevis Deùclaration) cuûa Ñôø Roát trong Töø ñieån Vieät-Boà-La naêm 1651.

– Nghieân cöùu caùch vieát vaên, nhö caùc theå loaïi tuoàng, vaõn, thô Ñöôøng, vaên teá.v.v...

2. Phaàn töø ñieån Noâm-Quoác ngöõ-Latinh töø trang 1 ñeán trang 620.

Phaàn chöõ Noâm ñaõ ñöôïc khaûo saùt ôû treân khi baøn veà chöõ Noâm Nam boä theá kyû 19. Veà phaàn chöõ Quoác ngöõ, ñaây laø moác chuyeån höôùng phieân aâm theo heä thoáng tieáng Phaùp, ñaùnh daáu moät khuùc quanh quan troïng trong söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ. Sau Töø ñieån Beâ-hen (1772), chöõ Quoác ngöõ ñaõ toû ra ñieâu luyeän vaø boäc loä khaû naêng qua nhieàu saùch vôû vieát baèng Quoác ngöõ trong hôn nöûa theá kyû tröôùc naêm 1838. Tuy nhieân, giaù trò quan troïng cuûa töø ñieån naøy laø noù ñaõ taäp trung, toång hôïp ñöôïc haàu heát nhöõng kinh nghieäm ñaõ qua, ghi cheùp laïi thaønh nhöõng quy taéc cuï theå.

Phaân tích chöõ Quoác ngöõ trong Töø ñieån Annam-Latinh cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh, chuùng ta nhaän thaáy: 1. Soá löôïng töø so vôùi Töø ñieån cuûa Beâ-hen taêng theâm raát nhieàu, nhaát laø nhöõng töø veà ñoäng vaät, thöïc vaät.

2. Caùch vieát chöõ Quoác ngöõ cuûa Taberd haàu nhö khoâng khaùc maáy vôùi chöõ Quoác ngöõ hieän nay. Hai möôi laêm

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

325

tröôøng hôïp ngoaïi leä maø chuùng ta löu yù khi baøn veà töø ñieån cuûa Beâ-hen, nay ñaõ bò loaïi boû heát trong töø ñieån cuûa Taberd. Ñieàu naøy cho thaáy Taberd coù söï chænh lyù maïnh tay vaø döùt khoaùt hôn, khaùc vôùi Ñôø Roát tröôùc ñaây raát deø daët trong vieäc chænh söûa caùc baäc tieàn boái.

3. Veà caùch giaûi thích nghóa töø, töø ñieån naøy thay ñoåi raát ít so vôùi töø ñieån cuûa Beâ-hen.

4. Danh muïc caùc döôïc thaûo ñöôïc taùc giaû saép xeáp theo maãu töï A, B, C, chieám 40 trang töø 620 ñeán 660.

5. Phaàn danh muïc chöõ Haùn töø trang 1 -60 (goàm coù daïng chöõ Haùn, aâm Haùn Vieät vieát baèng chöõ Quoác ngöõ vaø ñònh nghóa baèng tieáng La-tinh). Ñaây coù theå xem laø phaàn daïy chöõ Haùn, goàm caùch vieát chöõ Haùn, caùch ñoïc chöõ Haùn theo aâm Haùn Vieät vaø chuù giaûi chöõ Haùn.

2. Töø ñieån Latinh-Annam (Dictionarium Latinh-Annamiticum) Seùrampore - AÁn Ñoä - 1838 Töø ñieån naøy coù caùc phaàn sau ñaây: 1. Lôøi cuøng Ñoäc giaû vaø Toång luaän veà tieáng Vieät (Ad Lectorem et Linguae anamiticae philologum) goàm 3 trang töø I-III. Noäi dung trình baøy sô löôïc lòch söû Vieät Nam, teân caùc tænh vaø sô löôïc veà caáu truùc Vieät ngöõ.

2. Tieáp theo laø “Boån daïy tieáng Latinh”. Ñaây coù theå xem laø moät taäp saùch daïy ngöõ phaùp La-tinh baèng tieáng

326

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Vieät ñaàu tieân. Phaàn naøy daøi 85 trang, ñaùnh soá töø IV-LXXXVIII. Noäi dung ñaïi cöông goàm:

a. Daïy caùch duøng caùc maãu töï La-tinh ñeå vieát tieáng Annam (trang IV), töùc laø chöõ Quoác ngöõ. Phaàn naøy cuõng trình baøy sô löôïc veà caáu truùc heä thoáng toaøn boä tieáng Vieät. b. Phaàn coøn laïi daïy tieáng La-tinh, nghieân cöùu ñoái chieáu ngöõ phaùp La-tinh vaø tieáng Vieät. Trong khi phaân loaïi caùc töø trong tieáng La-tinh, taùc giaû cuõng giaùn tieáp phaân loaïi caùc töø trong tieáng Vieät. Trong khi moâ taû ngöõ phaùp Latinh vôùi nhöõng thí duï ñöôïc dòch sang tieáng Vieät, taùc giaû cuõng ñoàng thôøi moâ taû luoân ngöõ phaùp Vieät Nam baèng tieáng Vieät. Trong trang IV, doøng 7, ngöôøi ta löu yù thaáy laàn ñaàu tieân coù söï ghi nhaän chính thöùc nhöõng khaùc bieät giöõa tieáng Saøi Goøn vôùi tieáng Thaêng Long, ít ra laø ôû ba phuï aâm ñaàu bl, ml vaø tl.

3. Phaàn Töø ñieån Latinh-Annam töø trang 1-708. Töø chöõ A ñeán chöõ Zizania, ñöôïc dòch laø “coû luøng, coû luøng vöïc”. Caùch trình baøy moãi trang coù 3 coät, moãi coät toái thieåu 10 töø. Nhö vaäy, treân 700 trang thì soá löôïng töø La-tinh coù ñeán treân 20.000. Veà maët ngöõ hoïc, Töø ñieån naøy khoâng keùm phaàn quan troïng so vôùi Töø ñieån Annam-Latinh, thaäm chí coøn ñoùng goùp coù phaàn quan troïng hôn. Trong khi Töø ñieån Annam-Latinh chæ laøm coâng vieäc ñôn thuaàn laø thu thaäp vaø ghi laïi

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

327

nhöõng töø ngöõ hieän ñöôïc söû duïng vaøo thôøi aáy, thì ñoái vôùi Töø ñieån Latinh-Annam, soaïn giaû coù veû nhö ñaõ söû duïng moät baûng muïc töø La-tinh saün coù (haún laø cuûa moät Töø ñieån Latinh thôøi aáy) vaø ñöa vaøo nhöõng töø tieáng Vieät töông ñöông. Coâng vieäc naøy gaëp phaûi khoù khaên lôùn khi voán töø tieáng Vieät khoâng hoaøn toaøn töông öùng vôùi caùc töø ngöõ La-tinh, vaø do ñoù phaùt sinh raát nhieàu khoaûng troáng giöõa hai baûng töø. Soaïn giaû phaûi noã löïc laáp ñaày caùc khoaûng troáng naøy baèng nhieàu caùch khaùc nhau, chaúng haïn nhö cheá taùc töø Vieät môùi, hoaëc möôïn töø chöõ Haùn, hoaëc neáu hoaøn toaøn khoâng theå tìm ñöôïc töø Vieät töông ñöông ñeå dòch thì choïn caùch giaûi thích, ñònh nghóa töø. Trong khi thöïc hieän nhöõng noã löïc nhö theá, caùc soaïn giaû töø ñieån naøy ñaõ phaùt huy toái ña khaû naêng dieãn ñaït cuûa tieáng Vieät, cuõng nhö taïo ra cho tieáng Vieät moät soá löôïng lôùn töø ngöõ môùi, nhaát laø caùc khaùi nieäm veà caùc khoa hoïc hay caùc ngaønh kieán thöùc naèm trong kho töø ngöõ La-tinh, tröôùc ñaây voán laø xa laï vôùi tieáng Vieät.

4. Phaàn phuï luïc (Appendix): Phaàn ñaàu cuûa phuï luïc naøy taùc giaû goïi laø “Danh töø Nam kyø” (Vocabulaire cochichinois). ÔÛ cuoái trang ñaàu tieân cuûa phaàn naøy, soaïn giaû ghi “Töï vò Annam”, roài cuoái cuøng ghi naêm 1838. Veà theå taøi, phaàn naøy coù theå xem nhö moät taäp saùch ñoäc laäp phuø hôïp vôùi teân goïi Töï vò Annam, maëc duø soaïn giaû ñaõ goïi ñaây laø “phuï luïc”. Phaàn Töï vò Annam naøy ñöôïc ghi baèng 4 thöù tieáng: Anh-Phaùp-

328

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Latinh-Vieät. Qua söï trình baøy ñoái chieáu 4 ngoân ngöõ treân, taùc giaû phaân boá noäi dung taäp töï vò theo caùc phaïm truø, goàm 66 ñeà muïc hay chuûng loaïi. Coù hai ñieåm caàn löu yù ñoái vôùi phaàn töï vò naøy laø:

a. Taùc giaû taäp trung ñöôïc moät soá löôïng lôùn töø ngöõ Nam boä. Toaøn boä coù gaàn 4.000 töø ñaëc bieät Nam boä, Saøi Goøn, vôùi ngöõ nghóa rieâng, coù theå noùi leân taâm hoàn, caù tính, phong tuïc, taäp quaùn, leà aên loái ôû cuûa ngöôøi phöông Nam nöôùc Vieät treân vuøng ñaát môùi ñaày xaùo troän, bieán ñoåi, ñaày phieâu löu vaø cuõng ñaày sinh löïc vöôn tôùi söï sung thònh töø tinh thaàn ñeán vaät chaát. b. Ñaëc ñieåm thöù hai laø caùc soaïn giaû ñaõ buoäc phaûi söu taàm toái ña soá löôïng töø saün coù vaø taïo theâm töø môùi trong tieáng Vieät ñeå coù theå dieãn dòch yù nghóa cuûa 3 ngoân ngöõ kia.

5. Phaàn tieáp theo cuûa phuï luïc naøy laø moät ñoaûn vaên coù nhan ñeà “Lôøi chuùa taøu vaø ngöôøi Annam (ngöôøi Nam boä) vaán ñaùp nhau” (Dialogus inter unum navis prafectum et unum coeineinensen). Phaàn naøy thuoäc ñeà muïc 55, daøi 16 trang (töø 77-93), thuaät lôøi moät oâng chuû taøu (thuyeàn) ñoái thoaïi vôùi moät ngöôøi Nam kyø veà haàu heát moïi vaán ñeà maø moät ngöôøi ngoaïi quoác thôøi aáy caàn bieát veà Vieät Nam. Phaàn naøy cho ta thaáy ñöôïc phong caùch aên noùi, xaû giao, leã ñoä, lyù luaän, söï tieáp thu yù kieán, gaây thieän caûm, giöõ tö caùch cuûa ngöôøi Nam boä ôû theá kyû 19 khi tieáp xuùc vôùi ngöôøi ngoaïi quoác. Noù

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

329

cuõng cho thaáy Tieáng Vieät Saøi Goøn ñeán luùc aáy ñaõ trôû neân tinh luyeän cao ñoä. Sau ñaây trích daãn moät ñoaïn trong ñoaûn vaên naøy: “– OÂng vöôït bieån maáy thaùng?

– Saùu thaùng. Chuùng toâi chaïy ngaøy hai möôi thaùng hai beân Taây, taïi kinh ñoâ Hoàng Mao goïi laø London.

– OÂng ñi laøm vaäy thì thuaän phong laém. Raøy ngöôøi ta deã vöôït bieån caû. OÂng môùi vaøo cöûa coù nguû ñaëng ñeâm naøo chaêng? – Toâi nguû ñaëng khoù. Maø oâng thì laøm sao? – Toâi nghæ ñaëng moät ít maø thoâi. – Sao vaäy?

OÂng coù roái gì trong trí chaêng? – Toâi chaúng coù söï roái, song tieáng saám seùt vaø chôùp saùng choùi loøa, chaúng cho toâi nguû eâm. (tr. 78) ... – Toâi ñeán maø baùn suùng binh, suùng truï, suùng tay, ñoàng hoà lôùn, ñoàng hoà traùi quít, vaûi hoa, luïa, næ, röôïu cuøng nhieàu ñoà khaùc nhö ñaõ coù trong soå toâi. (tr. 87)... – Caùc oâng ngoài ñaây coù gaø vòt, ngoãng, thòt heo, thòt traâu, thòt boø, ai muoán gioáng gì thì maëc yù ai... Coù nöôùc canh, naøy gaø haàm meàm laém, ngoãng, vòt laø thòt quay, song caùc thöù thòt heo, traâu, boø ñaõ thui, ñoaïn thì luoäc maø thoâi. (tr. 91) 5. Phaàn tieáp theo nöõa laø khoaûng möôøi maáy trang veà Vieät Nam hoïc (Vietnamologie) vôùi nhieàu kieán thöùc maø ngay caû cho ñeán hieän nay vaãn coøn nhieàu giaù trò.

Soaïn giaû ñaõ tæ mæ thu thaäp töø caùch ñeám soá, caân, ño... cho ñeán nhöõng khaùi nieäm veà tieàn teä, thoi vaøng, neùn baïc... Beân caïnh nhöõng giaûi thích coù hình aûnh minh hoïa. Taùc giaû cuõng phaân tích caùch phaân chia thôøi gian, chaúng haïn nhö ñeâm chia laøm 5 canh: töø canh

330

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ moät ñeán canh naêm; caû ngaøy vaø ñeâm goàm chung coù 12 giôø, töø giôø tyù cho ñeán giôø hôïi; ñaàu giôø laø boån, giöõa giôø laø trung, cuoái giôø laø maït, moãi giôø goàm hai phaàn: sô vaø chaùnh, laïi chia thaønh 8 khaéc, moãi khaéc coù 15 phaân. Duïng cuï tính giôø laø ñoàng hoà caùt. Taùc giaû cuõng giaûi thích sô löôïc veà khaùi nieäm Baùt quaùi, coù veõ caû ñoà hình caøn, khaûm, caán, chaán, toán, ly, khoân, ñoaøi.

Taùc giaû chæ roõ caùch chia caùc thaùng trong naêm. Thaùng cuõng goïi laø nguyeät hay ngoaït töùc thaùng traêng. Naêm coù 12 hoaëc 13 thaùng, vì cöù vaøi ba naêm thì coù theâm 1 thaùng, goïi laø thaùng nhuaän. Coù thaùng chæ coù 29 ngaøy, goïi laø thaùng thieáu hay ngoaït tieåu. Thaùng coù 30 ngaøy goïi laø thaùng ñuû hay ngoaït ñaïi. Moãi thaùng chia ra 3 tuaàn: thöôïng tuaàn, trung tuaàn vaø haï tuaàn. Thaùng thöù nhaát laø thaùng Gieâng, thaùng thöù hai laø thaùng hai, cho ñeán thaùng möôøi hai goïi laø thaùng chaïp. Töø ngaøy 1 cho ñeán ngaøy 10 moãi thaùng thì coù theâm chöõ moàng ôû giöõa nhö ngaøy moàng moät, ngaøy moàng möôøi... Naêm hay nieân coù chu kyø nhoû laø 12 naêm vaø chu kyø lôùn laø 60 naêm hay vaän nieân luïc giaùp, cuï theå nhö ñöôïc lieät keâ ôû trang beân. Cöù heát moät chu kyø thì laïi quay veà tính töø naêm ñaàu tieân laø naêm Giaùp Tí.

ª (Theo baûng tính naøy, cöù 12 naêm thì teân goïi cuûa naêm seõ trôû laïi gioáng nhau veà chi, chaúng haïn nhö Tí, Söûu, Daàn... vaø cöù 60 naêm seõ trôû laïi gioáng nhau caû can laãn chi, chaúng haïn nhö Giaùp Tí, AÁt Söûu...)

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

331

Baûng tính chu kyø 60 naêm cuûa aâm lòch: Naêm 1: Giaùp Tí

Naêm 21: Giaùp Thaân

Naêm 41: Giaùp Thìn

2: AÁt Söûu

22: AÁt Daäu

42: AÁt Tò

3: Bính Daàn

23: Bính Tuaát

43: Bính Ngoï

4: Ñinh Meïo

24: Ñònh Hôïi

44: Ñinh Muøi

5: Maäu Thìn

25: Maäu Tí

45: Maäu Thaân

6: Kæ Tò

26: Kæ Söûu

46: Kæ Daäu

7: Canh Ngoï

27: Canh Daàn

47: Canh Tuaát

8: Taân Muøi

28: Taân Meïo

48: Taân Hôïi

9: Nhaâm Thaân

29: Nhaâm Thìn

49: Nhaâm Tí

10: Quí Daäu

30: Quí Tò

50: Quí Söûu

11: Giaùp Tuaát

31: Giaùp Ngoï

51: Giaùp Daàn

12: AÁt Hôïi

32: AÁt Muøi

52: AÁt Meïo

13: Bính Tí

33: Bính Thaân

53: Bính Thìn

14: Ñinh Söûu

34: Ñinh Daäu

54: Ñinh Tò

15: Maäu Daàn

35: Maäu Tuaát

55: Maäu Ngoï

16: Kæ Meïo

36: Kæ Hôïi

56: Kæ Muøi

17: Canh Thìn

37: Canh Tí

57: Canh Thaân

18: Taân Tò

38: Taân Söûu

58: Taân Daäu

19: Nhaâm Ngoï

39: Nhaâm Daàn

59: Nhaâm Tuaát

20: Quí Muøi

40: Quí Meïo

60: Quí Hôïi

ª Trong naêm laïi phaân ra caùc tieát, nhö ngaøy 6 thaùng Gieâng laø Tieåu Haøn; 21 thaùng Gieâng laø Ñaïi Haøn; 5 thaùng 2 laø Laäp Xuaân; 21 thaùng 2 laø Vuõ Thuûy; ngaøy 6 thaùng 3 laø Kinh Traäp; 22 thaùng 3 laø Xuaân Phaân; 6 thaùng 4 laø Thanh Minh; 22 thaùng 4 laø Coác Vuõ; 7 thaùng 5 laø Laäp Haï; 22 thaùng 5 laø Tieåu Maõn; 7 thaùng 6 laø Mang Chuûng; 22 thaùng 6 laø Haï Chí; 8 thaùng 7

332

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ laø Tieåu Thöû; 21 thaùng 7 laø Ñaïi Thöû; 9 thaùng 8 laø Laäp Thu; 24 thaùng 8 laø Xöû Thöû; 9 thaùng 9 laø Baïch Loä; 24 thaùng 9 laø Thu Phaân; 9 thaùng 10 laø Haøn Loä; 21 thaùng 10 laø Söông Giaùng; 8 thaùng 11 laø Laäp Ñoâng; 23 thaùng 11 laø Tieåu Tuyeát; 8 thaùng Chaïp laø Ñaïi Tuyeát; 22 thaùng Chaïp laø Ñoâng Chí.

ª Cuoái phaàn Vieät Nam hoïc, saùch daïy caùch söû duïng baøn tính, coù hình veõ.

6. Phaàn choùt cuûa Phuï luïc laø Truyeän Nöõ Thaùnh Ineâ Töû ñaïo vieát baèng vaên vaàn, goïi laø “Ineâ Töû ñaïo Vaõn”.

Phaàn naøy chieám töø trang 111 ñeán trang 135, goàm 900 caâu luïc baùt, thuaät laïi cuoäc ñôøi bi huøng cuûa moät vò nöõ thaùnh töû ñaïo.

3. Vaên baûn vieát tay naêm 1810 Maëc duø söï ra ñôøi nhöõng cuoán töø ñieån cuûa Beâ-hen (1772) vaø Taberd (1838) coù theå ñöôïc xem nhö nhöõng moác phaùt trieån quan troïng cuûa chöõ Quoác ngöõ, vì qua nhöõng coâng trình aáy chuùng ta nhaän ra moät caùch cuï theå söï chænh lyù ñeå tieán tôùi hoaøn thieän chöõ Quoác ngöõ. Tuy nhieân, ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø chöõ Quoác ngöõ chæ phaùt trieån ôû nhöõng thôøi ñieåm coät moác naøy, hoaëc chæ phaùt trieån qua nhöõng cuoán töø ñieån aáy. Tröôùc vaø sau nhöõng moác thôøi gian aáy, vaãn coøn coù nhieàu coâng trình, nhieàu taùc phaåm khaùc ra ñôøi, phaûn aùnh söï phaùt trieån cuûa tieáng Vieät Nam boä. Vaên baûn vieát tay naêm 1810 maø chuùng toâi giôùi thieäu döôùi ñaây laø naèm trong soá ñoù.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

333

Vaên baûn naøy laø moät baûn dòch cheùp tay nhan ñeà “Saùch toùm laïi nhöõng khuoân pheùp cuøng chính vieäc Ñaáng laøm Thaày coù quôøn teá leã”, daøy 528 trang vaø moät trang phuï, rôøi sau choùt, khoå 20x15cm, ñeà naêm 1815, baèng moät loái chöõ nghieâng, nhoû vaø neùt raát taøi hoa. Tuy laø moät baûn dòch (ghi laø taân dòch) nhöng laïi khoâng thaáy noùi ñeán teân nguyeân taùc.

Nhan ñeà ghi treân ñaàu trang nhaát. Keá ñoù laø phaàn muïc luïc, khoâng chia thaønh chöông maø chia thaønh ñoaïn, goàm caû thaûy 81 ñoaïn. Sau moãi ñoaïn coù soá trang. Cuoái phaàn muïc luïc coù ghi: Muïc luïc chung (heát phaàn muïc luïc). Ngang vôùi doøng naøy laø chöõ kyù raát ngoaèn ngoeøo cuûa ngöôøi cheùp.

Chöõ kyù coù phaàn treân laø caùc neùt cuoän troøn, phaàn döôùi xoaùy xuoáng hình ñinh oác.

Boû 10 tôø giaáy traéng, ñeán hai trang ghi laïi nhan ñeà saùch roài ôû döôùi cheùp moät baøi kinh nhan ñeà laø: “Lôøi Nguyeän daâng cho Ñöùc Meï, laø Nöõ vöông cai trò caùc Ñaáng trong Hoäi thaùnh”. Baøi Kinh naøy ñaùnh soá trang töø I ñeán III. Caùch moät trang giaáy traéng laø baøi Töï. Treân chöõ Töï, ngöôøi cheùp khoâng queân ghi laïi laàn nöõa nhan ñeà saùch. Sau chöõ Töï, ngöôøi cheùp ghi: “Lôøi keû dòch saùch naøy baùo daãn cho caùc Ñaáng laøm Thaày ñaëng bieát”. Baøi Töï goàm 6 trang. Cuoái trang saùu cuûa baøi Töï, ngöôøi cheùp kyù teân, cuõng gioáng y heät chöõ kyù tröôùc. Döôùi vaø ôû meù traùi chöõ kyù ghi “Töø Chuùa Giaùng sinh moät ngaøn taùm traêm möôøi naêm”.

Tieáp sau baøi Töï laø baét ñaàu caùc ñoaïn. Trang ñaàu cuûa ñoaïn thöù I ghi trang 1. Sau ñoaïn 81, töùc ñoaïn cuoái cuøng,

334

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ghi maáy chöõ: “Finis: chung” (heát). Trang sau cuøng ghi soá 528. Döôùi choùt trang ghi: “Dominicus Simon Vaõng transeripsi” (toâi ñaõ sao cheùp). Keá beân caâu naøy, meù phaûi laø chöõ kyù, gioáng caùc chöõ kyù treân.

Trong baøi Töï, ngöôøi cheùp cho bieát ñaây laø baûn dòch cuûa moät quyeån saùch in naêm 1777 taïi Roâma, nhöng khoâng ghi teân saùch gì, noùi laø cuûa moät ngöôøi “coù chöùc Canonicoâ vaø laøm Achidiaconoâ”.

Vaäy ai laø dòch giaû cuûa baûn dòch naøy? Dominicus Simon Vaõng ghi transeripsi (toâi ñaõ sao cheùp) ôû trang 528, thì chaéc chaén oâng laø ngöôøi töï tay cheùp thuû baûn naøy. Nhöng coù phaûi oâng laø dòch giaû maø vì söï khieâm nhöôïng neân khoâng noùi roõ ra? ÔÛ baøi Töï, maáy chöõ ñaàu ghi: “Lôøi keû dòch...” laøm cho ngöôøi ta nghó coù theå chính oâng vöøa laø dòch giaû vöøa laø ngöôøi vieát tay baûn naøy naêm 1810. Ñöôïc bieát baûn dòch vaø cheùp tay naøy phaûi ñeán naêm 1890, nghóa laø 80 naêm sau, môùi ñöôïc nhaø in Taân Ñònh aán haønh, cuõng vôùi nhan ñeà “Saùch toùm laïi nhöõng khuoân pheùp cuøng chính vieäc ñaáng laøm Thaày coù quôøn teá leã”. AÁn baûn naøy goàm 522 trang, khoå 22x12cm, cuõng khoâng cho bieát nguyeân taùc laø cuoán gì, vaø ai laø dòch giaû.

ª Trích vaên Döôùi ñaây, chuùng toâi trích moät vaøi ñoaïn trong vaên baûn vieát tay naøy:

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

335

a. Trích ñoaïn thöù I, soá 1, trang 1, 6 haøng: “ÔÙ Chuùa Deâu toâi, laø Chuùa caàm quôøn quaûn trò caùc ñaïo binh.

OÂi nhöõng nhaø taïm Chuùa raát ñaùng yeâu meán laø döôøng naøo, vì linh hoàn toâi böïc töùc khaùt khao cho ñaëng laøm toâi tôù ôû trong nhaø Chuùa, neân phaûi moøn hao ruõ lieät.

OÂi vieäc daâng cuûa leã raát Thaùnh cho Chuùa vaø xöôùng haùt ngôïi khen ôû trong nhaø taïm Chuùa thaät toát laønh vaø vui veû laø theá naøo”. b. Trích ñoaïn thöù 81 (ñoaïn choùt), soá 8, trang 528, 5 haøng: “ÔÙ con, aáy söï ôû nôi thanh vaéng naøy seõ luyeän saïch trí vaø loøng cuûa con, seõ cai trò moïi tình yù con, seõ chæ ñaøng daãn neûo cho con bieát nhöõng vieäc ph? (phaûi) neát cuûa con, seõ laøm cho caùch con aên ôû ra khuoân pheùp thöù töï ñeán ñoãi trí vaø loøng con chaúng coøn coù söï gì maø chgú (chaúng) söûa ñang, hay laø coøn söï gì phaûi söûa laïi nöõa.”

ª Nhaän xeùt 1. Vaên baûn naøy laø daïng chöõ Quoác ngöõ cuûa naêm 1810, nghóa laø tröôùc baøi Lôøi chuùa taøu trong Töø ñieån LatinhAnnam ñeán 28 naêm. Hôn nöõa, laïi ñaây laø moät baûn vaên dòch. Ñieàu naøy cho thaáy tieáng Vieät Nam boä, Saøi Goøn vaøo ñaàu theá kyû 19 ñaõ raát nhuaàn nhuyeãn, ñuû khaû naêng ñeå dieãn taû nhöõng yù nghó saâu saéc veà noäi taâm, veà caùc vaán ñeà sieâu hình. Daïng chöõ raát trôn beùn, cuù phaùp theo loái tröôøng cuù maø minh baïch, lôøi vaên trong saùng.

336

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

2. Ta ñeå yù töø “söûa ñang” hôi laï ñoái vôùi ngaøy nay. Noù ñoàng nghóa vôùi “söûa sang” ngaøy nay.

4. Moät ñoaïn vaên trong Gia Ñònh Baùo (1865) Döôùi ñaây laø moät ñoaïn trích töø Gia Ñònh Baùo, naêm thöù nhaát, No 4. (ngaøy 15 thaùng 7 naêm 1865, nhaèm ngaøy 23 thaùng 5 nhuaän naêm AÁt Söûu)

ª Trích vaên “Hoäi ñoàng vieäc canh noâng vaø caùc ngheà nghieäp” (. . . .)

“Hoäi ñoàng naøy baây giôø laø Hoäi ñoàng caùc quan maïc loøng nhöng maø laøm ra moät boä rieâng ôû ngoaøi caùc vieäc quan khoâng lo gì ñeán vieäc coâng, khoâng thuoäc gì pheùp quan trò cuõng nhö beân Pha-lang-sa coù yù lo moät söï ngöôøi ta moïi nôi chanh cuøng nhau taøi trí khoân ngoan vaø moïi ngöôøi tuøy söùc baäc maø lo heát loøng hoaëc vieäc laøm ñaát laøm ruoäng hoaëc vieäc ngheà nghieäp naøo thì ñöôïc sinh lôïi ra ích caû vaø ñòa phaän, ñöôïc theâm ra nhöõng caùch thieân haï thònh söï khaù hôn.

“AÁy vaäy Hoäi ñoàng baây giôø dang tra dang laäp soå caùc gioáng caùc thöù, ngöôøi ta tuùng moïi nôi, nhöõng caùch ngöôøi ta juøng maø laøm nhöõng toát keùm gioáng noï doù kia, caùc kì söï vieäc canh noâng vieäc ngheà nghieäp ngöôøi ta.”

ª Nhaän xeùt 1. Trong ñoaïn vaên daøi nhö vaäy maø duøng coù 2 daáu chaám vaø 4 daáu phaåy thoâi.

2. Coù moät soá töø khaùc laï vôùi ngaøy nay nhö maïc loøng (maëc loøng), Pha-lang-sa, thònh söï...

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

337

3. Moät soá chöõ d duøng nhö ñ (dang tra, dang laäp). Chöõ j duøng nhö chöõ d ngaøy nay.

4. Caáu truùc caâu luoäm thuoäm, keùm xa so vôùi lôøi vaên trong trong Lôøi chuùa taøu (1838).

5. Baûn vieát tay Töø ñieån Latinh-Annam (Dictionarium LatinumAnnamaticum) 1867 Ñaây laø moät baûn vieát tay cuûa moät cuoán Töø ñieån LatinhAnnam khoâng ghi teân ngöôøi soaïn hay ngöôøi sao cheùp, cuõng khoâng ghi soá trang, nhöng ñeám ñöôïc 150 trang khoå 20x17cm. Giaáy daøy, maøu xanh döông nhaït, chöõ vieát nghieâng, neùt daøi, ra veû bay böôùm maø cöùng caùp, nghi laø cuûa moät giaùo só ngöôøi AÂu.

Trang ñaàu ghi: Dictionarium Latino-Annamaticum.

Döôùi ñoù ghi: S.D. 1867. Tieáp sau laø phaàn töø ñieån, baét ñaàu töø chöõ A, Ab vaø keát thuùc ñeán chöõ Zona ñöôïc dòch laø “daây löng”. Ñuùng ra thì ñaây chöa ñuû goïi laø moät cuoán töø ñieån, vì khoâng coù caùc phaàn giaûi nghóa, thí duï.v.v... maø chæ laø moät cuoán töï vò hay baûng muïc töø Latinh-Vieät ñoái chieáu, vôùi söï lieät keâ nhöõng tieáng Vieät coù nghóa töông ñöông vôùi tieáng Latinh maø thoâi.

Tuy nhieân, veà maët nghieân cöùu thì taøi lieäu naøy raát höõu ích, vì qua nhöõng töø Vieät vieát tay baèng Quoác ngöõ, ta ñaùnh giaù ñöôïc möùc ñoä phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ Nam boä vaøo naêm 1867.

338

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ª Trích vaên Humilis, e, aïd: heøn haï, khieâm nhöôøng Inutilis, e, aïd: khoâng coù ích Lavis, e, aïd: trôn Navis, is, f: taøu Sudor, is, m: moà hoâi Terror, is, m: söï sôï haõi Vehementer, adv: caùch maïnh Votum, i, n: lôøi khaán höùa, yù muoán

ª Nhaän xeùt - Nhìn chung qua taøi lieäu vieát tay naøy ta thaáy daïng chöõ quoác ngöõ gaàn gioáng heät nhö ngaøy nay, coù theå söû duïng moät caùch thoaûi maùi ñeå dòch caùc töø ngöõ La-tinh.

Tuy nhieân, veà maët keát caáu töø ngöõ vaø caáu truùc caâu chöa ñöôïc goïn gaøng, suoân seû.

6. Saùch Thaày Giaûng (1872) “Saùch Thaày Giaûng” laø moät taäp saùch cuûa J. M. J. (Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, 1872) Teân taùc giaû coù maø cuõng nhö khoâng, vì chuùng toâi khoâng bieát gì veà lai lòch maáy chöõ taét naøy. Tuy nhieân, saùch ñöôïc in naêm 1872 neân vaãn laø moät taøi lieäu coù ích cho söï khaûo cöùu veà chöõ Quoác ngöõ giai ñoaïn naøy.

ª Trích vaên H: Khi giaùo höõu thöôøng, nhö truøm, bieän hay laø muï baø, phaûi laøm pheùp röûa toäi maø haõy coøn maéc toäi troïng, thì phaûi lo lieäu laøm sao?

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

339

T: Keû aáy phaûi lo tröôùc ñaõ maø caàu nguyeän, cuøng giuïc loøng aên naên toäi neân.” (trang 154 - 155)

ª Nhaän xeùt 1. Caùch trình baøy theo daïng hoûi ñaùp töông töï nhö nhieàu saùch giaùo lyù khaùc.

2. Coù moät töø ngaøy nay khaùc nghóa laø “muï baø”. Töø naøy duøng naêm 1872 coù nghóa töông ñöông nhö nhöõng danh töø “baø phöôùc”, “dì phöôùc” hay “chò phöôùc” ngaøy nay.

7. Saùch daãn vaøo ñaøng nhôn ñöùc troïn laønh (1873) “Saùch daãn vaøo ñaøng nhôn ñöùc troïn laønh” cuûa J. M. J., Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, 1873, cuøng moät taùc giaû vôùi saùch vöøa trích ôû treân, nhöng vaãn kyù buùt danh naøy vaø khoâng coù theâm thoâng tin gì veà taùc giaû.

ª Trích vaên “Coù keû coù neát kieâu ngaïo hay phoâ mình vì söï heøn, nhö theå khi phoâ mình vì côõi con ngöïa maïnh cuøng toát hay laø vì maëc aùo voùc laï hay laø vì ñoäi noùn toát, song le söï toát aáy chaúng coù ôû nôi mình ñaâu? Vì söï toát aáy ôû nôi con ngöïa hay laø thôï ñaõ laøm voùc cuøng noùn aáy maø chôù.” (trang 200-201)

ª Nhaän xeùt 1. Caû 2 cuoán saùch ñeàu ghi teân taùc giaû laø J. M. J. nhöng khoâng bieát laø ai. Chuùng toâi ñoaùn maáy chöõ taét aáy

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

340

laø Jeùsus Maria Joseph, nhöng ñieàu naøy cuõng chaúng giuùp ích gì theâm cho vieäc tìm hieåu vaên baûn.

2. So saùnh hai baûn vaên thaáy caâu vaên tuy coøn daøi doøng, luoäm thuoäm nhöng ñaõ theå hieän ñöôïc caùi vaên phong cuûa cuøng moät ngöôøi.

8. Haïnh baø Thaùnh Teâleâxa (1874) Saùch “Haïnh baø thaùnh Teâleâxa” vaãn laø cuûa J. M. J., Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, 1874.

ª Trích vaên “Hôõi oâi! Linh hoàn naøo ñaõ ñaëng leân böïc aáy, maø thaáy mình coøn ôû theá gian maø aên noùi cuøng ngöôøi ta, vaø xem thaáy moïi söï theá gian doái traù naøy, cuøng maát coâng maø lo lieäu caùc vieäc veà phaàn xaùc nhö aên uoáng naèm ngoài, thì linh hoàn aáy laáy moïi söï aáy laøm khoù loøng, vaø cay ñaéng laø döôøng naøo; noù laáy moïi söï aáy laøm meät nhoïc, noù chaúng bieát, lieäu laøm sao ñaëng troán khoûi nhöõng vieäc aáy, noù thaáy mình coøn phaûi giam trong xaùc maø laøm toâi nhö trong tuø vaäy....” (trang 163-164)

ª Nhaän xeùt 1. Caùch söû duïng chöõ Quoác ngöõ ñaõ trôû neân khaù töï nhieân, thoaûi maùi, khoâng coøn vöôùng vaáp gì.

2. Caùch ñaët caâu coøn khaù daøi, chöa goïn, tuy vaäy vaãn dieãn ñaït ñöôïc roõ nghóa.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

341

9. Thaäp giaùi quaûng giaûi vaø baûy pheùp bí tích (1880) Saùch “Thaäp giaùi quaûng giaûi vaø baûy pheùp bí tích” vaãn laø cuûa J. M. J., Taân Ñònh, Imprimerie de la Mission, 1880.

ª Trích vaên “... cho neân neáu con hay noùi nhöõng lôøi quaáy quaù thì keå laø daáu loøng con ñaày nhöõng söï dô daùy daâm duïc, chaúng khaùc chi bònh naøo bay muøi hoâi haùm, thì ngöôøi ta lieàn bieát bònh aáy töø gioáng xaáu; hay laø ngöôøi naøo thôû hôi hoâi haùm thuùi tha, thì lieàn bieát gan ruoät ngöôøi aáy nhuoám bònh.

Cuõng moät leõ aáy, ngöôøi naøo noùi nhöõng lôøi hoâi haùm, thì taïi loøng noù ñaõ hö ñi roài...” (trang 101-102)

ª Nhaän xeùt 1. Caùch vieát caâu ñaõ thaáy gaõy goïn hôn nhieàu so vôùi caùc baûn vaên tröôùc.

2. Veà chöõ Quoác ngöõ vaøo naêm 1880, chuùng ta löu yù laø ôû Ñaøng Ngoaøi vöøa coù cuoán Töø ñieån Latinh-Annam (Dictionarium Latino-Annamaticum) cuûa M. H. Ravier ra ñôøi do nhaø Ninh Phuù, Ex Typis Missionis Tunquini Occidentalis. Saùch daøy 1270 trang, phaàn Phuï luïc (Appendix) 72 trang, laø moät töø ñieån coù soá löôïng töø Ñaøng Ngoaøi raát cao, coù theå duøng ñeå boå sung cho töø ñieån Annam-Latinh cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh, voán nghieâng veà thu thaäp nhieàu töø Ñaøng Trong hôn.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

342

10. Tröông Löông tuøng Xích Toøng Töû du phuù (1881) Baøi Tröông Löông tuøng Xích Toøng Töû du phuù cuûa P. J. B. Tröông Vónh Kyù, Saøi Goøn, baûn in Nhaø haøng C. Guilland et Martion, 1881.

ª Trích vaên Baøi Phuù naøy khen möu thaâm trí caû quan Löu Haàu laø Tröông Löông: “Trí tai Löu Haàu, thieän taøng sôû duïng!”, laø lôøi thaày Trình Töû ñaõ khen.

Tröông Löông giuùp Haùn thu Haøn, ñaùnh Taàn deïp Sôû, thì coâng loäc laø bieát maáy? ñaõ ñöùng böïc ñeä sö, laïi vaøo haøng tam kieät. Loäc vua ban thieân chung vaïn ñaûnh chaúng theøm; quyeát töø ñöôøng danh neûo lôïi, maø thoaùt ra cho khoûi voøng vinh nhuïc, cho khoûi loàng chuoàng phuù quí, cho khoûi raøng buoäc thaân danh; chæ laáy söï giöõ mình (baûo thaân) laøm troïng.” (tr. 3)

ª Nhaän xeùt 1. Chöõ Quoác ngöõ trôn beùn, raát ít duøng daáu chaám. Chöõ sau daáu hoûi khoâng vieát hoa.

2.

Ñeå yù töø “coâng loäc”. Chöõ ñænh vieát laø ñaûnh.

11. Linh muïc phöông danh, traùch nhaäm, hoïa tai (1887) “Linh muïc phöông danh, traùch nhaäm, hoïa tai”, voâ danh, Saøi Goøn Ex Typis Missionnis, 1887.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

343

ª Trích vaên “Nguyeân saùch naøy goïi laø linh muïc phöông danh, traùch nhaäm, hoïa tai, toùm laïi ba phaàn. 1o Phöông danh laø söï sang troïng vinh hieån chöùc quôøn thaày linh muïc. 2o Laø traùch nhaäm laø nhöõng vieäc boån phaän buoäc caùc thaày linh muïc phaûi laøm. 3o Laø hoïa tai maø nhöõng hình phaït raát naëng neà Ñ. C. T. daønh ñeå maø phaït toäi caùc thaày linh muïc...

Ta coù yù bieän heát cho roõ raøng töôøng taän, toäi nhöõng thaày buoâng lung theo tính hö xaùc thòt, laøm cho oâ danh linh muïc, thì choïc giaän Ñ. C. T. thôùi quaù, neân Ngöôøi phaûi laáy oai gia thaïnh noä maø phaït caùch raát döõ daèn khoán naïn hôn keû khaùc boäi phaàn.” (trang 75)

ª Nhaän xeùt 1. Taùc giaû ñaùnh soá theo kieåu Taây laø: 1o (töùc numeùro 1). Caùc töø vieát theo Ñaøng Trong nhö traùch nhaäm (traùch nhieäm), thôùi quaù (thaùi quaù). Moät soá töø xöa nhö: buoâng lung, boäi phaàn.

2. Caâu vaên tuy coøn luoäm thuoäm nhöng ñoïc kyõ thì vaãn roõ nghóa.

12. Truyeän Thaày Lazaroâ Phieàn (1887) “Truyeän Thaày Lazaroâ Phieàn” cuûa P. J. B. Nguyeãn Troïng Quaûn, Saøi Goøn, J. Linage, Libraire - Editeur Rue Catinat - 1887 - Tous droits reùserveùs.

Veà taäp saùch naøy, chuùng toâi coù dòp seõ trôû laïi khaûo saùt khi baøn veà moät höôùng vaên hoïc môùi, töùc laø loaïi ñoaûn thieân

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

344

tieåu thuyeát. ÔÛ ñaây chæ trích vaên ñeå phaân tích veà daïng chöõ Quoác ngöõ khi ñöôïc duøng ñeå vieát theå loaïi ñoaûn thieân tieåu thuyeát tröõ tình vaøo naêm 1887.

ª Trích vaên “Vaäy Thaày coù bieát ôû trong laøng ta coù ngöôøi con gaùi naøo chöøng möôøi taùm tuoåi, thöôøng ñeán thaêm ta ñaây khoâng?”

Khi toâi nghe hoûi nhö vaäy, thì toâi daáu maët laïi cho neân oâng Truøm môùi cöôøi maø noùi raèng: “Boä ñaây! Mi Lazare cuõng bieát naøng aáy thì phaûi! Cho neân môùi daáu maët nhö vaäy.” Khi toâi thaáy oâng giaø thaày Lieãu hieåu bieát yù toâi ñaõ coù loøng thöông ngöôøi aáy, thì toâi quyeát loøng noùi thaät ra raèng: “Thöa vôùi boû... Toâi coù loøng thöông coâ aáy hôn moät naêm röôûi nay.” (trang 20-21) “Nhaø thôø nhöõng keû töû ñaïo taïi Baø Ròa laø nhaø thôø nhoû caát nôi moà choân xöông nhöõng keû chòu ñoát taïi Baø Ròa.

Trong nhaø thôø aáy, ôû giöõa coù moät caùi moà nôi choân moà coù moät caùi baøn thôø, nôi moà aáy coù saùu caâu nhö vaày: Ba traêm boån ñaïo xaùc naèm ñaây, Nhöõng troâng soáng laïi höôûng phöôùc daày.

Vì Chuùa tuø lao dö ba thaùng, Cam loøng chòu ñoát cheát choã naøy.

Laäp moà taùng chung vaøo moät huyeät, Giaùo nhôn coi ñoù nhôù haèng ngaøy.”

(tr. 5) “Toâi ñi chöa ñaëng giaùp voøng vöôøn thì toâi ngoù thaáy moät ñaùm coû coù boâng tím döôùi chôn toâi, toâi cuùi xuoáng maø haùi

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

345

noù maø coi, thì toâi thaáy noù laø caùi boâng thuoác ñoäc ngöôøi moïi ñaõ noùi vôùi toâi khi tröôùc. (. . . . . . . . . .)

“Toâi voâ nhaø thaáy baïn toâi ñang baéc moät caùi sieâu treân beáp thì toâi hoûi raèng: “Mình saéc gì ñoù vaäy?” Baïn toâi traû lôøi raèng: “Ba boán böõa raøy noù baét toâi ho döõ quaù, cho neân khaøn tieáng; toâi saéc thöû laù nguyeät baïch vôùi chanh uoáng coi heát chaêng.” (. . . .). Vöøa khi aáy baïn toâi leân nhaø treân aên traàu, thì toâi laïi dôû naép sieâu leân boû naém boâng aáy voâ. Khi baïn toâi uoáng roài, ñeán ngaøy mai thì khoâng choåi daäy khoûi giöôøng cuõng khoâng aên uoáng gì ñaëng.” (trang 26-27) “OÂi! Trong möôøi moät thaùng aáy toâi traùch mình toâi khoâng bieát laø bao nhieâu. (. . . . . .) “Ñeán nöûa ñeâm khi toâi thaáy baïn toâi coøn thôû hôi ra maø thoâi thì toâi khoâng coøn troâng caäy gì veà söï soáng noù nöõa, thì toâi cho môøi caùc chöùc ñeán maø ñoïc kinh giuùp keû mong sinh thì.

“Khi caùc chöùc ñeán ñoïc kinh cuøng keâu Chuùa ñaëng moät hoài laâu, thì ñoàng hoà ñaùnh ba giôø saùng. Khi aáy baïn toâi baét tay toâi maø keùo toâi laïi moät beân mieäng maø noùi raèng: ‘Toâi bieát vì laøm sao maø toâi phaûi cheát, song toâi cuõng xin Chuùa thöù tha cho thaày’. Noùi roài laøm thinh cho ñeán boán giôø thì linh hoàn ra khoûi xaùc.” (trang 28)

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

346 ª Nhaän xeùt

1. Chöõ Quoác ngöõ cuoái theá kyû 19 ôû Nam boä theå hieän qua nhöõng ñoaïn vaên naøy thaät trôn beùn.

2. Khaû naêng dieãn ñaït cuûa chöõ Quoác ngöõ ñaõ khaù hoaøn chænh, coù theå giuùp cho taùc giaû Nguyeãn Troïng Quaûn duøng ñeå ñi tieân phong veà theå loaïi ñoaûn thieân tieåu thuyeát tröõ tình ngay töø thôøi aáy.

13. Baùc hoïc sô giaûi (1887) Saùch “Baùc hoïc sô giaûi” cuûa Huyønh Tònh Cuûa, töùc Paulus Cuûa, Saøi Goøn, baûn in Nhaø Haøng Rey et Curiol, 1887. Noäi dung saùch naøy laø “noùi ruùt veà thieân vaên, ñòa lyù, baùc vaät, hoùa hoïc cuøng nhieàu pheùp hoïc hay. Simples Lectures sur diverses Sciences” (trích trang bìa saùch). Chuùng toâi trích daãn ôû ñaây ñeå nhaän thöùc veà daïng chöõ Quoác ngöõ ñöôïc duøng dieãn ñaït caùc khaùi nieäm khoa hoïc vaøo naêm 1887.

ª Trích vaên “Trong caùc vieäc hoïc haønh, coù moät vieäc thieân vaên laø lôùn; cuoäc noù ñoà soä chöøng naøo, vieäc hoïc laïi caøng cao xa, chaúng coù pheùp hoïc naøo khoân ngoan hôn nöõa.” (trang 3) “Naêm 1799, 1833, ñeâm 11, 12 vaø 13 Novembre, beân theá giaùi môùi, ngoù thaáy sao bay xeït xuoáng nhö möa, coi ra nhö moät phía trôøi maø phaùt.” (tr. 15) “Gieàng moái pheùp hoùa hoïc... ... thöù nhaát, vaät khoâng chia ra ñaëng, thì keâu laø nguyeân chaát. Thöù hai, nguyeân chaát caû

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

347

thaûy coù 65; tröôùc naêm 1800 bieát ñöôïc coù 29, sau tra laàn bieát 36, cho ñeán baây giôø bieát chaéc ñöôïc 65 nguyeân chaát.” (tr. 179).

“Thuoác suùng thì laø dieâm, sanh, than caây ba thöù hieäp laïi. Than phaûi duøng than nheï nhö than saàu ñaâu, than lieãu...” (tr. 203)

ª Nhaän xeùt 1. Chöõ Quoác ngöõ ñöôïc duøng ôû ñaây thaät ñieâu luyeän ñeán möùc ñaùng ngaïc nhieân.

2. Ñaây coù theå xem laø böôùc ñaàu khai môû moät khaû naêng dieãn ñaït môùi cuûa chöõ Quoác ngöõ: khaû naêng dieãn ñaït caùc khaùi nieäm khoa hoïc. Loái vaên khoa hoïc naøy veà sau ñöôïc phaùt trieån trong caùc taïp chí nhö Nam Phong, Khoa hoïc Phoå thoâng, hay trong caùc cuoán Danh töø Khoa hoïc 1947 cuûa Ñaøo Vaên Tieán, Hoaøng Xuaân Haõn...

14. Tuoàng Joseph (1887) Tuoàng Joseph-Trageùdie tireùe de l’histoire saint par Tröông Minh Kyù, Repreùsenteùe aø Cholon pour la premieøre fois le 13 Juillet 1887, Saøi Goøn, Baûn in Nhaø Haøng Rey et Curiol, 1888.

Tuoàng naøy thöôøng ñöôïc dieãn trong phong traøo dieãn tuoàng kòch vaø caûi löông ôû Saøi Goøn, Nam boä. Chuùng toâi seõ trôû laïi khaûo saùt vôû tuoàng naøy trong phaàn cuoái cuûa chuyeân

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

348

luaän. ÔÛ ñaây chæ trích moät soá ñoaïn ñeå phaân tích daïng chöõ Quoác ngöõ trong theå loaïi kòch thô cuûa naêm 1887.

ª Trích vaên “Phong ñieàu voõ thuaän, Quoác thôùi daân an.

Trong veûo nöôùc soâng vaøng, Laëng trang trôøi bieån ñoù.

Joseph laø teân moã, Queâ quaùn ôû Chanaan.

Nhö toâi, thung dung reøn tôùi böïc taøi naêng, Keàm thuùc luyeän theo ñaøng nhôn ñöùc.

Thæ chung moät möïc”

(tr. 3) “Haäu vieát: Thôøi ngöôøi laønh ñöôïc phöôùc ñaønh raønh, Sao ñöùa döõ ñem loøng thaúng cöû.

Thaùc ñaëng troïn nieàm hieáu töû, Soáng lo veïn nghóa töø thaân.”

(tr. 11) “Ngaâm vieát: Lôøi noùi nghe coi cuõng khoù thay, Hoaëc laø ruûi ñoù hoaëc laø may.

Nghó tình coát nhuïc coøn xa caùch, Neân phaûi tính lôøi môùi ñöôïc vay.

Chôï Lôùn, ngaøy 20 thaùng 9 naêm Ñinh Hôïi, 5 Novembre 1887 (trang 16, töùc trang choùt)

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

349

ª Nhaän xeùt Ñeå yù caùc töø trong veûo (raát trong), nhö toâi (nhö trui reøn).

15. Moät ñoaïn trong Gia Ñònh Baùo (1888) Döôùi ñaây laø moät ñoaïn trong Gia Ñònh Baùo, naêm thöù hai möôi boán, soá... (Taøi lieäu cuûa chuùng toâi bò raùch maát choã naøy), ngaøy 22 Decembre naêm 1888. Chuùng toâi trích daãn döôùi ñaây caû vaên xuoâi vaø vaên vaàn ñeå tìm hieåu veà daïng chöõ Quoác ngöõ treân baùo chí cuûa naêm 1888.

ª Trích vaên xuoâi “Ngoaøi Coâng vuï. Sôû thueá chaùnh ngaïch.

“Caùc ngöôøi thieáu thueá (thaønh phoá Saøi Goøn, caùc laøng chung quanh thaønh phoá, thaønh phoá Chôï Lôùn) ñaëng hay: caùc soå phuï trong thaùng Octobre 1888 - thueá ñaát, thueá sanh yù, thueá ghe bieån, thueá ghe soâng cuøng thueá thaân, - ñaõ laäp theo pheùp ñeå trong tay quan Kho baïc Saøi Goøn vaø Chôï Lôùn hay veà vieäc thaâu thueá. Bôûi ñoù söùc cho caùc ngöôøi aáy phaûi y theo haïn trong luaät daïy maø ñoùng caùc moùn thueá bieân trong soå aáy, baèng khoâng thì phaûi cöù pheùp maø baét buoäc.” (tr. 5, do chuùng toâi ñaùnh soá)

ª Trích vaên vaàn “Nhö Taây Nhöït Trình” “Saint Bernard möôøi hai chaën lôùn, Phía trong xem boån töôïng veõ hay.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

350

Saint Chapelle thaùp cao thay, Möôøi laêm cöûa kieáng möôøi hai toâng ñoà.

Saint Clotide baøn thôø caån ngoïc, Saint Denis boán ñöùc phaân minh.

Saint Etienne coù thaùp xinh, Coù toøa giaûn ñeïp coù hình ñaát to.

(tr. 7, chuùng toâi ñaùnh soá)

ª Nhaän xeùt 1. Trong baøi trích vaên xuoâi, sau daáu phaåy coù gaïch (-).

Thaùng Taây lòch ñeå nguyeân chöõ Phaùp (Octobre).

2. Trong baøi trích vaên vaàn, caùc töø “chaën” (chaëng), “giaûn” (giaûng) ñöôïc vieát khoâng coù phuï aâm ‘g’ ôû cuoái.

16. Thieân khai hoäi toäi nhôn choân caùo (1891) Saùch “Thieân khai hoäi toäi nhôn choân caùo”, voâ danh, Taân Ñònh, baûn in Ñòa phaän Saøi Goøn, 1891.

ª Trích vaên “ÔÙ con, sao ñeâm ngaøy con haèng lo laéng môû mang vöôøn ñaát roäng raõi, haàu sanh hueâ lôïi phaàn xaùc, laø cuûa choùng qua, sôùm coù toái khoâng, maø laøm bieáng treã naõi, chaúng xem sao ñeán vieäc roãi linh hoàn, cuøng chaúng lo sinh lôøi cuûa thieâng lieâng haèng beàn ñoå, chaúng hay hö maát laøm vaäy?”

ª Nhaän xeùt Chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñieâu luyeän ñeán cao ñoä.

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

351

17. Yeáu lyù bieän phaân chaùnh taø töï chöùng (1891) “Yeáu lyù bieän phaân chaùnh taø töï chöùng”, voâ danh, Taân Ñònh, baûn in Ñòa phaän Saøi Goøn, 1891. Treân Taäp san Ngoân ngöõ soá 4 naêm 1978, trong baøi “Moät vaøi suy nghó böôùc ñaàu veà vieäc nghieân cöùu ngöõ phaùp lòch söû tieáng Vieät”, baø N. V. Xtan-keâ-vích noùi: “ ...cuoán “Bieän phaân taø chaùnh” chuùng toâi hieän coøn thaáy ôû thö vieän Ñaïi hoïc Toång hôïp Leâ-nin-graùt.” (tr. 28) Baø tröng daãn cuoán naøy ñeå löu yù veà theå vaên nghò luaän cuûa naêm 1891. Chuùng toâi cuõng trích cuoán naøy ôû ñaây ñeå phaân tích daïng chöõ Quoác ngöõ trong theå vaên nghò luaän naêm 1891.

ª Trích vaên “Chôn nhu raèng: Ñaïo Thieân Chuùa bôûi phöông Taây maø ñeán nöôùc naøy, thì chaúng phaûi laø ñaïo ngoaïi quoác sao? “Ñaït só raèng: Nhö maët trôøi, thì bôûi phöông Ñoâng maø xaây sang phöông Taây; song chaúng ñaëng noùi maët trôøi laø cuûa rieâng phöông Ñoâng, chaúng phaûi laø cuûa phöông Taây; vì chöng maët trôøi, thì ñeå maø soi saùng chung caùc daân caùc phöông khaép theá giaùi naøy.” (tr. 312-313)

ª Nhaän xeùt Quoác ngöõ ñeán naêm 1891 toû ra khaû naêng chöõng chaïc ñeå ñöôïc duøng trong theå vaên nghò luaän.

18. Ñaïi Nam Quaác aâm töï vò (1896) Boä “Ñaïi Nam Quaác aâm töï vò” cuûa Huyønh Tònh Cuûa, töùc Paulus Cuûa, Tome I (1895), Tome II (1896), Saøi Goøn,

352

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Imprimerie Rey, Curiole et Cie, 4 rue d’Adran, 4-1895, 1896.

ª Trích vaên “Töï ñieån, töï vò khaùc nhau coù moät söï roäng heïp: Töï ñieån phaûi coù chuù giaûi, moãi chöõ, moãi tieáng ñeàu phaûi daãn ñieån, daãn tích, nguyeân laø chöõ saùch naøo, nguyeân laø lôøi ai noùi, caû thaûy ñeàu phaûi cöù kinh truyeän laøm thaày; chí nhö töï vò cuõng laø saùch hoäi bieân caùc thöù chöõ, cuøng caùc tieáng noùi, song trong aáy thích chöõ moät, nghóa moät, maø khoâng daãn ñieån, daãn tích gì.” (tr. III)

ª Nhaän xeùt Ñeán naêm 1895, chöõ Quoác ngöõ ñaõ toû ra ñuû khaû naêng ñeå giuùp chuùng ta duøng tieáng Vieät giaûi thích tieáng Vieät.

19. Saùch Toùm laïi baøi thô vaø lôøi Evangieâlioâ (1896) “Saùch Toùm laïi baøi thô vaø lôøi Evangieâlioâ”, Taân Ñònh, baûn in Ñòa phaän Saøi Goøn, 1896.

ª Trích vaên “Ta phaûi ôû neát na nghieâm chænh, nhö keû ñi ban ngaøy; chôù khaù meâ aên uoáng say söa, ñaém sa nhöõng söï vui chôi dô daùy, vaø nhöõng ñeàu hoang ñaøng hoa nguyeät, cuøng chôù khaù caûi laãy ghen gheùt...” (tr. 1)

ª Nhaän xeùt – Löu yù caùch duøng caùc cuïm töø “chôù khaù” (chôù neân), ñaém sa (meâ say)

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

353

20. Saùch Gaãm veà Ba möôi moát ñieàu (1899) “Saùch Gaãm veà Ba möôi moát ñieàu”, voâ danh, Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, 1899.

ª Trích vaên “Leõ thöù nhaát, thì gaãm: chính vieäc ngöôøi ta phaûi laøm ôû ñôøi naøy laø lo laéng cho mình ñaëng roãi linh hoàn, coøn moïi vieäc khaùc thì phaûi keå nhö khoâng vaäy. Nhöõng vieäc vua chuùa traøo ñình coâng luaän, nhöõng then maùy möu keá quan quyeàn giaëc giaõ söù söï vaø moïi vieäc khaùc nhö vaäy, neáu chaúng hieäp laøm moät cuøng vieäc roãi linh hoàn, thì tröôùc maët Ñ. C. T. ra nhö vieäc treû con chôi bôøi maát coâng voâ ích maø chôù.” (tr. 18)

ª Nhaän xeùt – Ñeå yù caùc töø söù söï (ngoaïi giao), chôi bôøi (chôi giôõn, ngaøy nay chôi bôøi coù nghóa xaáu).

21. Vaõn vaø Tuoàng (1899) “Vaõn vaø Tuoàng”, voâ danh, In laàn thöù 3, Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, 1899. Saùch goàm 616 trang khoå 20x16cm, noäi dung laø 35 baøi vaõn, tuoàng, thô coå. Ñaây laø moät kho taøng quí baùu veà ngöõ hoïc vaø vaên hoïc Nam boä töø 1800 ñeán 1900. Saùch in laàn thöù 3 neân dó nhieân laø daïng Quoác ngöõ naøy ñaõ coù tröôùc naêm 1899, nhöng vaãn ñöôïc löu duïng.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

354 ª Trích vaên Thô khoai lang:

Uoång coâng cuoác ñaát böõa saêm soi, Lang hôõi, sao mi heùo caúng coøi. Ñaát cöùng, nhaønh truøn neân raûi raùc, Daây khoâ laù quaùnh khieán loøi xoøi.

Ngôø laø töôûng ñaëng aên no buïng, OÁ hoä! coøn ñaâu naáu ñuû noài.

Laúng laëng treû thô ñöøng than khoùc, Muøa sau maëc söùc ñeå con moi.

(tr. 615) Thô daïi khoân OÙng oùng ñua nhau söï daïi khoân, Bieát ai raèng: daïi, bieát ai khoân.

Khoân toan ngang ngöôïc laø khoân daïi, Daïi giöõ thaûo ngay aáy daïi khoân.

Traùo chaùc kheùo khoân laø khoân daïi, Ít oi gaãm laïi daïi maø khoân.

Thaät thaø chuùng goïi raèng: cha daïi, AÁy daïi nhöng maø gaãm laïi khoân!

(tr. 616)

ª Nhaän xeùt Löu yù caùc töø: oá hoä (thaùn töø, dieãn taû söï ngaïc nhieân), oùng oùng (inh oûi), traùo chaùc (löøa loïc, gian laän), ít oi (thaät thaø, ít noùi).

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

355

22. Saùch EÂvang theo oâng thaùnh Luca (1901) Cuoán “Saùch EÂvang theo oâng thaùnh Luca” cuûa Phaoloâ Qui, töùc Nguyeãn Vaên Qui, Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, Taân Ñònh, 1901.

Nguyeãn Vaên Qui sinh naêm 1855 taïi Ñaàu Nöôùc (Cuø Lao Gieâng), maát naêm 1914 taïi Saøi Goøn. Töø naêm 1901 ñeán 1914, oâng vieát treân 30 taùc phaåm. Taùc phaåm oâng soaïn dôû dang roài maát luoân baûn thaûo laø cuoán “Saùch moät khaéc” (soaïn 15 phuùt moãi ngaøy tröôùc giôø ñieåm taâm). Ñoù laø Töø ñieån Vieät-La-Hoa ñöôïc Huyønh Tònh Cuûa heát lôøi ca ngôïi.

Trong thaäp nieân 1900, oâng laø ngoøi buùt lôùn ôû Nam boä.

ª Trích vaên “Vaû saùch EÂvang naøy toâi ñaõ dòch ra tieáng Annam, baèng coù lôøi gì voâ yù nghòch leõ chính trong ñaïo thaùnh thì toâi caû loøng phuù maëc löôïng Hoäi thaùnh, laø Meï raát nhôn töø, xin söûa laïi. Toâi laïi baûo keû coi saùch naøy phaûi bieát, heã chöõ thöôøng laø lôøi saùch noùi, coøn chöõ xieâng laø lôøi theâm voâ maø caét nghóa cho roõ.

“Laøm taïi Nhaø Tröôøng Latinh Saøi Goøn, ngaøy leã oâng thaùnh Veâroâ cuøng oâng thaùnh Phaoloâ Toâng ñoà naêm 1900.”

ª Nhaän xeùt Löu yù töø EÂvang maø naêm 1896 coøn ñöôïc dòch laø EÂ-vangieâ-lioâ (Evangelium, nghóa laø “tin laønh”, “phuùc aâm”, “tin möøng”, töùc laø saùch Taân Öôùc).

356

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

23. Haïnh Cha Minh vaø Laùi Gaãm Töû Ñaïo (1901) Cuoán “Haïnh Cha Minh vaø Laùi Gaãm töû ñaïo” cuûa Mattheâu Ñöùc, Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, Taân Ñònh, 1901.

Taùc giaû laø linh muïc, nhaø vaên, giaùo sö Chuûng vieän, nhaïc só, ñoàng nghieäp vôùi Nguyeãn Vaên Qui vaø laø baïn thaân cuûa Huyønh Tònh Cuûa.

ª Trích vaên “... Ñöùc Cha (Ñöùc Cha Töø töùc Taberd) ñaõ sang tôùi thaønh Calcutta beân Thieân Tröôùc, laïi ñem hai ngöôøi hoïc troø saùch ñoaùn (Thìn vaø Hieàn) theo maø giuùp vieäc in töï vò.

Khi hai ngöôøi aáy phaûi veà Bình Ñònh maø giuùp Ñöùc Cha Theá (Cueùnot) thì Ñöùc Cha Töø ñaõ xin Nhaø Tröôøng (Chuûng vieän ôû Poulo Pinang töùc cuø lao Cau) göûi chuù Minh (Phan Vaên Minh) qua giuùp ngöôøi cho roài vieäc töï vò. Coâng vieäc naøy vöøa hoaøn thaønh chöa ñaëng bao laâu, thì Ñöùc Cha taï theá beân Calcutta, ngaøy 17 Juillet 1840 (19 thaùng baûy, naêm Canh Tí). AÙ thaùnh Minh maát cha nhôn laønh vaø daáu yeâu döôøng aáy, thì ñem loøng xoùt daï ai noùi cho cuøng!... Nhôø coù thaày caû doøng Ñ. C. G. laáy loøng thöông xoùt, maø ñem ngöôøi veà nhaø mình; laïi göûi ngöôøi theo taøu maø trôû laïi PouloPinang. Ngöôøi cuõng chôû töï vò (Hai boä Töø ñieån AnnamLatinh vaø Latinh-Annam 1838) theo mình.” (Tr. 8) “Ta daùm möôïn lôøi trong Söû Macabeâoâ maø raèng: “Baèng toâi ñaõ cheùp töû teá, vaø xöùng theo Söû kyù, thì aáy laø söï toâi öôùc ao laém; nhö maø khoâng ñaëng xöùng maáy, thì xin cheá cho toâi.” (II Mach. XV, 39)

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

357

ª Nhaän xeùt 1. Veà maët söû lieäu, ñoaïn trích treân xaùc nhaän vieäc Phan Vaên Minh laø ngöôøi ñaõ cuøng Taberd soaïn vaø in hai quyeån töø ñieån naêm 1838.

2. Löu yù caùc töø Thieân Tröôùc (chæ AÁn Ñoä), saùch ñoaùn (Thaàn hoïc), Nhaø Tröôøng (Chuûng vieän), chuù (chuûng sinh, vì chöa laøm linh muïc neân goïi laø chuù, xem nhö em cuûa Cha), baèng (ví baèng, neáu maø), nhö maø (neáu nhö, nhöng neáu).

24. Saùch Giaûi nghóa Baøi EÂvang töø muøa AÙpventoà cho ñeán Chuùa nhöït Baûy Möôi (1903) “Saùch Giaûi nghóa Baøi EÂvang töø muøa AÙpventoà cho ñeán Chuùa nhöït Baûy Möôi”, voâ danh, Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, Taân Ñònh, 1903.

ª Trích vaên “Vì chuû nhaø vaø ñaày tôù laø nhö hai baïn höõu giuùp ñôõ nhau vaäy maày xem noù nhö con, haèng ngaøy theâm yeâu daáu, thì noù xem maày nhö cha, haèng ngaøy theâm trìu meán. Maày xem noù nhö keû thuø, voâ côù maø ñaùnh ñaäp noù cuõng xem maày nhö keû nghòch, voâ côù maø lo phöông laøm haïi, cho traû laïi, thöôøng laøm vaäy.”

ª Nhaän xeùt Löu yù caùc töø yeâu daáu (thöông yeâu), lo phöông (tìm caùch, laäp möu).

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

358

25. Lang Chaâu Toaøn Truyeän (1905) “Lang Chaâu Toaøn Truyeän” cuûa Huyønh Tònh Cuûa, töùc Paulus Cuûa, Chevalier de leùgion d’honneur et officier d’Acadeùmie, Ñoác Phuû söù, Saøi Goøn, Imprimrie Cemmerciale Menard et rey, 1905.

ª Trích vaên “Löôïc baøy ñôøi Toáng Ngöôn gia, Boán phöông thieân haï aâu ca thanh nhaøn.

Coù ngöôøi ôû quaän Taây Xuyeân, Hoï laø Lang thò cuûa tieàn giaøu sang.

Thìn loøng tích ñöùc tu thaân, Haèng khi boá thí giuùp daân cô haøn.”

(tr. 3) “Vaäy coù thô raèng: buùt vaøng tay taû myõ töï Lyù AÂn, Kyù vu Loan xuaân, gia trung hieàn phuï. Töø anh chôi baùn loä, gaëp con quan Ñoác hoä, con ngöôøi loå moå, yû theá doïc ngang, böôùc chôn ra ñaøng, baét ngöôøi haõm hieáp. Dung nöông moät thieáp, thieät gaùi coù choàng, thaáy chaøng haønh hung, giaûi phaân töï söï. Chaøng beøn gaây döõ, yû theá ñaùnh raøy, anh noåi giaän thay, ñaù ra moät caùi; ai deø chaøng laïi, ngaõ xuoáng cheát ñi, quaân baét ñem veà, aùn taâu thieân töû...” (tr. 23)

ª Nhaän xeùt 1. Chöõ Quoác ngöõ naêm 1903 ñaõ raát nhuaàn nhuyeãn.

2. Löu yù caùc töø loå moå (thoâ loå), thieät (thaät, thöïc), döõ (döõ doäi).

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån

359

26. Baøi veø “Soá nhöõng chim neân aên ngaøy kieâng thòt” (1904) Baøi veø naøy trích töø Lòch Ñòa phaän Ñaøng Trong beân Taây, J. M. J., Taân Ñònh, Imprimerie de la Mission, 1904.

ª Trích vaên “Ñaët laøm moät boån ra ñaây, Nhöõng ngaøy kieâng thòt chim naøy neân aên.

Ai ai cuõng phaûi sieâng naêng, Hoïc cho thuoäc laûu keûo aên maø laàm. Ñöùc Cha truyeàn chæ maáy naêm, Song ngöôøi boån ñaïo coøn laàm chöa thoâng.

Giaø ñaõy, laõo nhöôïc, choù ñoàng, Dang oác, khoang coå, boàng boàng, dang sen.

Baïc maù, thaèng coäc, cuø ñeøn, Dieäc moác, dieäc löûa, quaúm ñen, coø ngaø.

Coø traâu, coø raûng, coø ma, Coø xanh, ñieân ñieån, cuøng laø te te.

Thaèng noâng, quaém traéng, thaèng beø, Vòt nöôùc, ba kieán, le le, thaèng chaøi.

Gaø nöôùc, cuùm nuùm moät loaøi, So ñuõa cuøng quoác gioø daøi caû hai.

Vaïc cöù aên ñeâm hoaøi hoaøi, Moû nhaùc, chaøng nghòch coù taøi luûi mau.

Hoïc troø, baùnh ít, oác cao, Chim nhaïn, con coùt, noái sau cho lieàn.

Loi choi, tu huyùch theo lieân, Maáy con keå ñoù ngaøy kieâng neân duøng.”

(Tr. 25)

360

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ª Nhaän xeùt Veà maët ngöõ lieäu, baøi veø naøy quí giaù ôû choã cho ta teân rieâng 41 loaøi chim thöôøng gaëp ôû Nam boä thôøi ñoù.

27. Söû kyù Ñaïi Nam Vieät Quoác Trieàu (1909) Cuoán “Söû kyù Ñaïi Nam Vieät Quoác Trieàu”, voâ danh, Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, in laàn thöù naêm, Taân Ñònh, 1909.

ª Trích vaên “OÂng Coáng Chænh keâu quaân Taây Sôn ra Ñaøng Ngoaøi” “Khi aáy coù quan vaên kia, teân laø Coáng Chænh, sôï nhaø Trònh laém, vaø coù yù lo möu laøm haïi nhaø aáy, thì troán vaøo Ñaøng Trong vôùi quaân Taây Sôn maø giuïc ra Ñaøng Ngoaøi cuøng baét nhaø Trònh. OÂng aáy quaû quyeát neáu oâng Thaùi Ñöùc coù saün loøng laáy teân nhaø Nguyeãn maø ra ñaùnh giaëc Ñaøng Ngoaøi thì mình seõ lieäu cho nhaø Leâ cuøng caû vaø daân maéc löøa.” (Tr. 45)

ª Nhaän xeùt 1. Saùch naøy in laàn thöù 5, vaäy daïng quoác ngöõ naøy dó nhieân coù tröôùc 1909.

2. Chuùng toâi tröng daãn chæ vì noù xuaát hieän vaøo naêm 1909 vôùi daïng chöõ Quoác ngöõ maø ngöôøi Nam boä vaãn coøn thích ñoïc. Vaû laïi ñaây laø moät taäp söû khoù kieám trong thaäp nieân 1900.

361

Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån 28. Ca ngôïi raát thaùnh traùi tim Ñöùc Chuùa Gieâsu (1913)

Cuoán “Ca ngôïi raát thaùnh traùi tim Ñöùc Chuùa Gieâsu” cuûa Phaoloâ Qui (töùc Nguyeãn Vaên Qui), Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, Taân Ñònh, 1913. Taùc phaåm naøy ñöôïc taùc giaû vieát xong ngaøy 1-5-1913 taïi Caàu Boâng (Saøi Goøn, Gia Ñònh).

ª Trích vaên

“ÔÙ caùc nhôn daân”

“ÔÙ caùc nhôn daân trong baàu theá giaùi, Hôõi ngöôøi giaùo höõu ôû khaép boán phöông.

Haõy ñem loøng toân kính meán thöông, Maø thôø phöôïng traùi tim quôùi troïng. .......

Gaãm phaøm gian boäi ngaûi haèng haø, Traùi tim aáy thieát tha taân khoå.

Nín thì nhöõng ngaäp ngöøng tuûi hoå, Keå ra thì luïy nhoû chan hoøa. ....... Ñeâm laëng leõ nín khe vaéng tieáng, Ngaøy laõng xao laùo lieán laúng lô. Ít thaáy ai lai vaõng ñeàn thôø, Ra nguoäi laïnh laõng xao khoân xieát.”

(tr.105-106)

ª Nhaän xeùt – Qua daïng chöõ Quoác ngöõ naêm 1913 trích ôû ñaây, ta thaáy roõ reät laø chöõ Quoác ngöõ Nam boä ñaõ raát thaønh thuïc.

362

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

C. Keát luaän Toùm laïi, trong phaàn naøy ta ñaõ tìm hieåu söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa tieáng noùi Saøi Goøn qua caùc chöùng tích chöõ Noâm, vaø chöõ Quoác ngöõ Nam boä.

Qua caùc vaên baûn ñöôïc trích daãn, hy voïng laø ñoäc giaû ñaõ coù theå naém vöõng ñöôïc söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ Nam boä suoát töø naêm 1838 ñeán naêm 1913.

Chuùng toâi taïm döøng laïi ôû thôøi ñieåm 1913 bôûi vì ñaây chính laø khuùc quanh quan troïng cuûa chöõ Quoác ngöõ laãn vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi. Ñaây laø naêm Ñoâng Döông Taïp Chí ra ñôøi, roài tieáp ñeán naêm 1917, Nam Phong xuaát hieän treân ñaát Baéc.

Chöõ Quoác ngöõ sau khi ñaõ ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån keå töø naêm 1659, cho ñeán caùc naêm 1772, 1838 laïi tieáp tuïc ñöôïc chænh lyù, goït duõa ñeå ngaøy caøng trôû neân hoaøn thieän vaø ñaày ñuû, phong phuù hôn, vöõng vaøng phaùt trieån cho ñeán taän ngaøy nay, luoân ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu phaùt huy vaên hoùa, xaây döïng vaên hoïc Vieät Nam hieän ñaïi trong moät xaõ hoäi ngaøy caøng coù nhieàu söï chuyeån bieán maïnh meõ vaø nhanh choùng.

363

PHAÀN 4

SÖÏ BUØNG NOÅ CUÛA CHÖÕ QUOÁC NGÖÕ TAÏI NAM BOÄ

C

ho ñeán naêm 1838, chöõ Quoác ngöõ maëc duø ñaõ phaùt trieån khaù hoaøn chænh nhöng vaãn chöa coù ñieàu kieän ñeå ñöôïc söû duïng moät caùch roäng raõi, phoå bieán. Phaûi ñeán khoaûng cuoái theá kyû 19, cuï theå laø giai ñoaïn töø naêm 1865 ñeán naêm 1915, tieáng Vieät vaø chöõ Quoác ngöõ Nam boä môùi buøng noå döõ doäi. Trong giai ñoaïn naøy, chöõ Quoác ngöõ phaùt trieån maïnh meõ khaép Nam boä, vaø song song theo ñoù laø söï buøng leân cuûa vaên hoùa Vieät Nam. Taïi trieàu ñình, chính quyeàn trung öông cuûa vua Töï Ñöùc (1829-1883) tieán haønh vieäc san ñònh quy moâ soá löôïng lôùn caùc saùch Haùn, Noâm.

Roài trong khi taïi Ñaøng Ngoaøi ngaøy caøng löu haønh roäng raõi nhöõng taùc phaåm baèng chöõ Noâm baát huû nhö Truyeän Kieàu, Truyeän Hoa Tieân, Cung Oaùn ngaâm khuùc, Chinh Phuï ngaâm dieãn Noâm... thì trong Nam boä, chöõ Quoác ngöõ baét ñaàu trôû thaønh moät thöù moät vuõ khí caùch maïng vaên hoùa ña naêng vôùi söï xoâng xaùo treân nhieàu laõnh vöïc hoaït ñoäng khaùc nhau: 1. Vieäc söû duïng chöõ Quoác ngöõ taïo ñieàu kieän ra ñôøi cho baùo chí Vieät Nam, nhôø söï thuaän lôïi trong in aán vaø phoå bieán ñoái vôùi ñoâng ñaûo quaàn chuùng.

364

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

2. Vôùi ñaëc ñieåm deã hoïc, deã nhôù vaø deã söû duïng, chöõ Quoác ngöõ ñaõ giuùp ñaåy luøi naïn muø chöõ trong trong quaûng ñaïi quaàn chuùng nhaân daân moät caùch voâ cuøng hieäu quaû, ñieàu maø chöõ Haùn vaø chöõ Noâm trong nhieàu theá kyû qua khoâng laøm ñöôïc.

3. Vieäc söû duïng phoå bieán chöõ Quoác ngöõ môû ra moät höôùng vaên hoïc môùi taïi Nam boä, maø ñeán maáy chuïc naêm sau treân ñaát Baéc môùi ñöôïc tieáp tuïc, ñoù laø caùc theå loaïi ñoaûn kòch, ñoaûn thieân tieåu thuyeát tröõ tình. v.v...

4. Chöõ Quoác ngöõ Nam boä phaùt ñoäng cao traøo khai hoùa nhaân daân baèng loái noùi thô raát bình daân chöù khoâng phaûi ñoïc thô hay ngaâm thô theo loái trí thöùc quyù toäc, vaø baèng phong traøo ca caûi löông, voïng coå phaùt xuaát töø Baïc Lieâu.

5. Vieäc söû duïng chöõ Quoác ngöõ taïo moâi tröôøng thuaän lôïi, deã daøng cho vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät cuõng nhö daïy vaø hoïc tieáng Vieät trong caùc taàng lôùp xaõ hoäi khaùc nhau.

6. Khi chöõ Quoác ngöõ ñöôïc phaùt trieån vaø phoå bieán, noù ngaøy caøng phaùt huy taùc duïng ngoaøi döï kieán ban ñaàu cuûa nhöõng ngöôøi cheá taùc cuõng nhö nhöõng yù ñoà khoâng toát cuûa chính quyeàn thöïc daân Phaùp khi baét buoäc söû duïng loaïi chöõ naøy trong hoïc ñöôøng.

7. Vieäc söû duïng phoå bieán chöõ Quoác ngöõ khoâng laøm cho chöõ Haùn, chöõ Noâm phaûi taøn luïi, maø traùi laïi laø taïo ñieàu kieän giuùp cho hai loaïi chöõ vieát naøy tieáp tuïc ñöôïc

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

365

löu truyeàn moät caùch deã daøng hôn, nhôø vaøo haøng loaït nhöõng töø ñieån tieáng Vieät luoân keøm theo chöõ Haùn vaø chöõ Noâm. Chính nhôø coù chöõ Quoác ngöõ maø raát nhieàu taùc phaåm Haùn Noâm môùi coù theå ñöôïc phieân dòch vaø phoå bieán roäng raõi trong quaàn chuùng. Chöõ Quoác ngöõ cuõng ñöôïc duøng laøm phöông tieän trung gian ñeå daïy chöõ Haùn, chöõ Noâm, nhaát laø thoâng qua caùc boä töø ñieån tieáng Vieät coù söû duïng caû ba loaïi chöõ naøy.

8. Chöõ Quoác ngöõ qua hình thöùc phaùt trieån trong caùc töø ñieån ñoái chieáu ña ngöõ ñaõ taïo ñieàu kieän cho caùc ngoân ngöõ nhö Latinh, Phaùp, Anh giao löu vôùi tieáng Vieät, trôû thaønh nhöõng phöông tieän tieáp thu vaên minh, vaên hoùa cho Vieät Nam. 9. Saùch baùo vieát baèng chöõ Quoác ngöõ trôû neân phöông tieän cöïc kyø hieäu quaû trong vieäc phoå bieán kieán thöùc baùch khoa trong taát caû moïi laõnh vöïc. Haøng loaït nhöõng quyeån saùch veà kinh teá, kinh doanh, dòch vuï thöông maïi, khoa hoïc kyõ thuaät... ñua nhau ra ñôøi, nhaát laø vieäc chuyeån dòch nhöõng saùch coù giaù trò cao töø caùc ngoaïi ngöõ sang tieáng Vieät.

10. Chöõ Quoác ngöõ trôû thaønh phöông tieän cöïc kyø hieäu quaû trong vieäc phoå bieán caùc loaïi vaên thô khaùng Phaùp cuûa nhöõng nho só yeâu nöôùc, nhöõng ngöôøi hoaït ñoäng caùch maïng, vaø nhaát laø phoå bieán vaên chöông truyeàn khaåu nhö ca dao, hoø, veø... choáng thöïc daân Phaùp.

Caùc vai troø vaên hoùa vaø vaên minh cuûa Quoác ngöõ, chuùng toâi seõ laàn löôït trình baøy theo caùc phaïm truø. Nhöng tröôùc

366

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

heát, chuùng ta haõy cuøng duyeät qua boái caûnh sinh hoaït vaên hoùa treân bình dieän quoác gia vaø nhöõng nguyeân nhaân traùi nghòch hay thuaän lôïi tröôùc söï buøng noå cuûa tieáng Vieät vaø chöõ Quoác ngöõ Nam boä.

A. Vai troø cuûa vua Töï Ñöùc (1829-1883) Vua Töï Ñöùc coù theå noùi laø vò vua ñaõ ñoùng goùp tích cöïc vaø nhieàu nhaát cho coâng cuoäc baûo toàn nhöõng di saûn Haùn Noâm cuûa tieàn nhaân. OÂng laø moät vò vua heát söùc quan taâm ñeán caùc vaán ñeà vaên hoùa, laïi caàm quyeàn ñeán hôn 3 thaäp nieân vaøo nöûa sau theá kyû 19 (1849-1883) neân chuùng ta khoâng theå khoâng xeùt ñeán nhöõng aûnh höôûng maø oâng ñaõ taïo ra cho söï phaùt trieån vaên hoùa daân toäc noùi chung, tieáng Vieät noùi rieâng.

Theá kyû 19 laø moät theá kyû ñaày nhöõng bieán ñoäng lòch söû quan troïng, nghieâm troïng nhaát laø vieäc chuû quyeàn daân toäc rôi vaøo tay ngoaïi bang. Tuy nhieân, ñieàu kyø laï laø ngay chính trong hoaøn caûnh lòch söû ñau thöông ñoù, theá kyû naøy laïi chöùng kieán nhöõng thay ñoåi vaø phaùt trieån lôùn lao veà vaên hoùa treân bình dieän quoác gia. Moät trong raát nhieàu nguyeân nhaân daãn ñeán ñieàu naøy chính laø söï ñoùng goùp tích cöïc vaø hieäu quaû cuûa vua Töï Ñöùc.

Vua Töï Ñöùc laø moät oâng vua trí thöùc, yeâu chuoäng vaên chöông vaø bieát toå chöùc caùc hoaït ñoäng vaên hoùa. OÂng leân ngoâi töø naêm 1849 vaø caàm quyeàn cho ñeán naêm 1883. Trong suoát thôøi gian aáy, oâng ñaõ tieán haønh moät coâng trình ñaïi qui moâ veà san ñònh vaø bieân soaïn caùc taùc phaåm vaên söû ñòa.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

367

OÂng ñaët ra Nhaõ Só Khoa vaø Caùt Só Khoa ñeå tuyeån choïn quan chöùc giôùi vaên hoïc. OÂng saùng laäp Taäp Hieàn Vieän vaø Khai Kinh Vieän, tieáp tuïc coâng trình Quoác Söû Quaùn ñeå söu taàm, ñaùnh giaù vaø san ñònh laïi caùc baûn vaên cuõ. a. Veà san ñònh: vua Töï Ñöùc ra leänh ghi cheùp laïi caùc baûn vaên chöõ Haùn coøn soùt laïi töø caùc ñôøi Lyù, Traàn, Leâ, ñaëc bieät laø caùc boä söû, caùc taäp thô vaên cuûa tieàn trieàu. OÂng cuõng ra leänh ghi cheùp laïi thô vaên baèng chöõ Noâm cuûa caùc ñôøi tröôùc, ñaëc bieät laø Quoác ngöõ thi taäp, truyeän Trinh Thöû, Gia huaán ca, Hoàng Ñöùc Quoác aâm thi taäp, truyeän Hoa Tieân, Chinh phuï ngaâm dieãn Noâm, Cung Oaùn ngaâm khuùc, Kim Vaân Kieàu... Baûn do caùc quan chöùc trieàu ñình chính thöùc san ñònh ñöôïc goïi laø baûn kinh, phaân bieät vôùi baûn ñöôïc löu haønh trong giôùi trí thöùc bình daân goïi laø baûn phöôøng. b. Veà tröôùc taùc: Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn laø moät taäp theå bieân soaïn caùc boä saùch chính thöùc. Theo leänh oâng, hoï ñaõ thöïc hieän nhieàu boä saùch quan troïng nhö Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc (moät boä söû lôùn ñöôïc thöïc hieän töø naêm 1856 ñeán naêm 1881, gaàn nhö trong suoát thôøi gian caàm quyeàn cuûa vua Töï Ñöùc, do oâng Phan Thanh Giaûn laø ngöôøi Saøi Goøn chuû bieân), Ñaïi Nam thöïc luïc tieàn bieân, Ñaïi Nam thöïc luïc chaùnh bieân, Ñaïi Nam lieät truyeän tieàn bieân, Ñaïi Nam lieät truyeän chaùnh bieân, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí...

Ngoaøi ra, tröôùc taùc baèng chöõ Noâm phaûi keå ñeán Ñaïi Nam Quoác söû dieãn ca.

368

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Vieäc vua Töï Ñöùc chính thöùc toå chöùc söu taäp vaø san ñònh moät caùch quy moâ caùc vaên baûn Haùn Noâm töø tröôùc coøn laïi ñeán theá kyû 19 coù yù nghóa voâ cuøng quan troïng. Nhö chuùng ta ñeàu bieát, coù quaù nhieàu nguyeân nhaân daãn ñeán söï maát maùt saùch vôû ôû nöôùc ta. Haàu heát nhöõng tröôùc taùc thôøi Lyù, Traàn ñeàu maát saïch sau cuoäc xaâm löôïc cuûa nhaø Minh vaøo theá kyû 15. Khoâng chæ laø söï thaát thoaùt taát nhieân xaûy ra do chieán cuoäc, nhaø Minh coøn coù chuû tröông roõ reät trong vieäc huûy hoaïi toaøn boä nhöõng gì lieân quan ñeán vaên hoùa daân toäc Vieät, vaø chính ñieàu naøy ñaõ laøm cho kho taøng saùch söû cuûa nöôùc ta trôû neân troáng roãng sau khi hoï ra ñi. Moät phaàn thì bò hoï ñoát phaù, huûy hoaïi, moät phaàn thì bò hoï thu toùm mang veà nöôùc. Tieáp ñeán, cuoäc noäi chieán dai daúng cuoái ñôøi Leâ giöõa hai nhaø Trònh, Nguyeãn cuõng goùp phaàn laøm thaát thoaùt ñi phaàn lôùn coå thö. Ngoaøi söï maát maùt do chieán tranh, hai nhaø Trònh, Nguyeãn ñeàu coù leänh caám nghieâm ngaët vieäc löu haønh nhöõng saùch vôû cuûa “vuøng ñòch”. Vì theá maø khoâng ít saùch vôû cuûa Ñaøng Trong loït ra Ñaøng Ngoaøi, Ñaøng Ngoaøi ñöa vaøo Ñaøng Trong ñeàu coù theå deã daøng bò thieâu huûy. Traûi qua nhöõng boái caûnh lòch söû nhö theá, cho ñeán thôøi Töï Ñöùc coù theå thaáy laø söï thaát thoaùt saùch vôû cuûa tieàn nhaân haún ñaõ ñeán möùc voâ cuøng nghieâm troïng. Vaø coâng vieäc maø vua Töï Ñöùc ñaõ tieán haønh quaû laø heát söùc quan troïng trong vieäc ngaên chaën söï tieáp tuïc thaát thoaùt caùc tröôùc taùc cuûa ngöôøi xöa. Neáu khoâng coù söï ñoùng goùp quan troïng naøy cuûa oâng thì chaéc chaén nhöõng vaên baûn Haùn Noâm cuûa nöôùc ta seõ tieáp tuïc bò thaát thoaùt, ngaøy caøng trôû neân hieám hoi hôn, vaø cuoäc chieán tranh choáng Phaùp sau naøy seõ caøng laøm cho vieäc thu thaäp trôû neân khoù khaên hôn raát nhieàu.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

369

Trong khi thöïc hieän coâng vieäc söu taäp vaø san ñònh döïa treân quan ñieåm chuû quan cuûa taàng lôùp nho só phong kieán, dó nhieân cuõng ñaõ coù xaûy ra ít nhieàu sai leäch so vôùi nguyeân baûn cuûa ngöôøi xöa. Tuy nhieân, trong boái caûnh lòch söû nhö ñaõ trình baøy treân thì ñieàu naøy laø hoaøn toaøn coù theå chaáp nhaän ñöôïc, vì duø sao ñi nöõa thì “coù coøn hôn khoâng”. Laáy ví duï nhö veà Truyeän Kieàu chaúng haïn, maëc duø vaãn coøn khoâng ít tranh caõi xoay quanh nhöõng dò bieät giöõa baûn kinh vaø baûn phöôøng, nhöng ñieàu ñoù khoâng heà ngaên caûn ñoäc giaû thôøi nay tieáp caän ñöôïc vôùi nhöõng giaù trò ngheä thuaät caû veà noäi dung laãn hình thöùc cuûa taùc phaåm naøy. Ngöôïc laïi, neáu khoâng coù vieäc san ñònh vaø in aán do Nhaø nöôùc chính thöùc toå chöùc thöïc hieän, chöa chaéc taùc phaåm naøy ñaõ coù theå ñöôïc phoå bieán roäng raõi ñeán theá. Vaø neáu nhö tình huoáng trôû neân xaáu hôn – ñieàu naøy laø hoaøn toaøn coù theå xaûy ra vôùi nhöõng taùc phaåm Haùn Noâm ít ñöôïc bieát ñeán hôn Truyeän Kieàu – thì chuùng ta seõ khoâng bao giôø coøn coù cô hoäi nhìn thaáy ñöôïc nhöõng gì maø ngöôøi xöa ñaõ töøng tröôùc taùc.

Maët khaùc, vieäc sao cheùp baèng tay cuõng nhö khaéc baûn in theo phöông thöùc thoâ sô cuûa thôøi ñoù cuõng chaéc chaén daãn ñeán ít nhieàu sai soùt trong vaên baûn. Ngay baûn thaân chöõ Noâm vôùi söï thieáu nhaát quaùn trong caùch ñoïc, caùch vieát cuõng ñaõ daãn ñeán khoâng ít söï nhaàm laãn, sai soùt, ñöøng noùi gì ñeán nhöõng loãi do ngöôøi cheùp, ngöôøi khaéc baûn voâ tình taïo ra. Tuy nhieân, baát chaáp nhöõng tì veát nhoû naøy, vai troø quan troïng cuûa vua Töï Ñöùc trong söï nghieäp baûo toàn vaên hoùa Vieät Nam vaãn phaûi ñöôïc thöøa nhaän nhö laø moät trong nhöõng nhaân toá tích cöïc nhaát cuûa thôøi phong kieán.

370

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

B. Chöõ Quoác ngöõ ôû Ñaøng Ngoaøi vaøo theá kyû 19 Cho duø coù coâng lôùn trong vieäc baûo toàn di saûn Haùn Noâm cuûa tieàn nhaân, thì chính quyeàn trung öông cuûa vua Töï Ñöùc vôùi söï kieân ñònh truyeàn thoáng Khoång Maïnh ñaõ toû ra khoâng chuùt höùng thuù gì vôùi chöõ Quoác ngöõ, thöù chöõ ñöôïc xuaát hieän ñoàng thôøi vôùi caùc nhaø truyeàn giaùo Ki-toâ maø Nhaø nöôùc phong kieán thôøi aáy goïi laø “taû ñaïo”. Trong khi vieäc caám ñaïo voán ñaõ coù töø thôøi caùc vua Minh Maïng, Thieäu Trò, thì ñeán thôøi Töï Ñöùc laïi caøng döõ doäi, khaéc nghieät hôn.

Taïi Ñình Khao vaøo naêm 1853, quan quaân cuûa Töï Ñöùc cheùm ñaàu Phan Vaên Minh, ngöôøi ñaõ coäng taùc vôùi Taberd trong vieäc bieân soaïn caùc Töø ñieån Annam-Latinh vaø LatinhAnnam. Naêm 1857 ôû Nam Ñònh, linh muïc kieâm nhaø vaên Leâ Baûo Tònh cuõng bò cheùm ñaàu. Naêm 1860, taïi moät traïi giam ôû Baø Ròa, 290 ngöôøi theo ñaïo bò thieâu soáng, coù thích leân maët maáy chöõ “Bieân Hoøa taû ñaïo”. Ñieàu kyø laï laø trong khi vieäc truyeàn giaùo bò nghieâm caám vaø ñôøi soáng cuûa moïi giaùo daân bò ñe doïa, thì nhöõng saùch vôû truyeàn ñaïo vaãn tieáp tuïc ra ñôøi. Trong nhöõng thaäp nieân cuoái cuûa theá kyû 19, caùc saùch ñaïo xuaát hieän raát nhieàu. Maëc duø ñeán nay raát nhieàu trong soá caùc saùch aáy ñaõ bò thaát laïc nhöng chuùng ta vaãn coøn coù theå lieät keâ ôû ñaây moät soá ñieån hình: 1. Töø ñieån Annam-Latinh (Dictionarium AnnamaticoLatium) cuûa J. S. Theurel, daøy 637 trang keå caû phaàn Phuï luïc (Appendix), khoå 20x24cm, Ninh Phuù, Extypis Pissionis Tunquini Occidentalis, 1877. Töø ñieån naøy

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

371

thu thaäp moät soá löôïng lôùn töø ñòa phöông ôû mieàn Baéc vaø mieàn Trung, boå tuùc cho Töø ñieån Annam-Latinh cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh (1838) voán thu thaäp chuû yeáu caùc töø mieàn Nam. 2. Töø ñieån Latinh-Annam cuûa M. H. Ravier, daøy 1270 trang, theâm phaàn Phuï luïc (Appendix) 72 trang, khoå 20x24cm. Töø ñieån naøy coù soá löôïng töø trong danh muïc tieáng La-tinh leân ñeán khoaûng 8000. Soaïn giaû ñaõ phaûi noã löïc tìm kieám nhöõng töø phoå thoâng hay chuyeân moân ôû Ñaøng Ngoaøi ñeå phieân dòch baûng muïc töø naøy, vaø do ñoù ñaõ thu thaäp ñöôïc moät soá löôïng raát lôùn caùc töø, cuïm töø, thaønh ngöõ trong tieáng Vieät mieàn Baéc. Töø ñieån naøy boå tuùc cho Töø ñieån Latinh-Annam cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh (1838), naëng veà töø Nam boä.

3. Boån giaûng veà Baûy pheùp cöïc troïng Ñöùc Chuùa Jeâsu ñaõ laäp, in taïi Ñòa phaän Taây Ñaøng Ngoaøi, voâ danh, 1882.

4. Saùch Daãn ñaøng cuûa Coá Löông (M. Cadro), daøy 473 trang, khoå 14x20cm, in taïi Ñòa phaän Taây Ñaøng Ngoaøi, 1886.

5. Saùch Selva cuûa Coá Löông (M. Cadro) daøy 530 trang, khoå 14x20cm, in taïi Keû Sôû, 1887.

6. Söû kyù thaùnh Y-gheâ-reâ-gia cuûa M. H. Ravier, 3 quyeån.

Quyeån I, 612 trang, khoå 14x18cm, Ninh Phuù, 1892.

Quyeån II, 582 trang, khoå 14x18cm, Ninh Phuù, 1894. Quyeån III, 588 trang, khoå 14x18cm, Ninh Phuù,1895.

372

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

7. Söû kyù thaùnh Y-gheâ-reâ-gia cuûa Coá Baùu (M. Fautrat) in kyø 3, daøy 210 trang, khoå 14x20cm, in taïi Ninh Phuù Ñöôøng, 1890.

8. Saùch Thaùng oâng Thaùnh Juse cuûa Coá Löông (M. Cadro) daøy 212 trang, khoå 14x20cm, in taïi Keû Sôû, 1891.

9. Thieân Chuùa Thaùnh Maãu cuûa Coá Löông, daøy 439 trang, khoå 16x20cm, in taïi Keû Sôû, 1891.

10. Loä Ñöùc Thaùnh Maãu löôïc kyù cuûa Coá Löông, daøy 254 trang, khoå 14x20cm, in taïi Keû Sôû, 1896.

11. Kinh Thaùnh cöù baûn Vulgata cuûa Coá Chính Linh (A. Schliklin), 4 quyeån, do nhaø Nazareth, Hoàng Koâng aán haønh, 1913. Quyeån I, 760 trang, khoå 20x24cm. Quyeån II, 734 trang, khoå 20x24cm. Quyeån III, 651 trang, khoå 20x24cm, Quyeån IV, 892 trang, khoå 20x24cm.

Nhöõng saùch lieät keâ treân ñaây laø chuùng toâi hieän coù trong tay neân ghi ñaày ñuû daãn chuù. Coøn neáu döïa vaøo nhöõng phaàn giôùi thieäu saùch coù trong caùc saùch naøy, phaàn nhieàu khoâng ghi roõ xuaát xöù, thì ñeám ñöôïc cuûa Nhaø Nazareth in cho caùc ñòa phaän Ñaøng Ngoaøi ñeán 150 cuoán vaø hai nhaø Ninh Phuù, Keû Sôû coù 112 cuoán trong khoaûng thôøi gian töø 1800 ñeán 1915.

Ngoaøi ra, trong thaäp nieân 1910, taïi mieàn Baéc cuõng löu haønh nhieàu taùc phaåm cuûa Linh muïc Traàn Luïc vaø Giaùm muïc Hoà Ngoïc Caån.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

373

a. Traàn Luïc hay Cuï Saùu laø ngöôøi saùng laäp thaùnh ñöôøng Phaùt Dieäm. Taùc phaåm vaên chöông cuûa oâng phaàn lôùn ñöôïc taäp trung vaøo cuoán “Saùch thuaät laïi ít nhieàu ca veø Cuï Saùu ñaõ laøm”, in laàn thöù 2, Imprimerie Thieän Baûn Ninh Bình, 1914. Saùch goàm 4 quyeån, toaøn baèng vaên vaàn. Quyeån I: Töï tình Cuï Saùu, 83 trang, khoå 10x14cm. Quyeån II: 80 trang, Quyeån III: 87 trang, Quyeån IV: 81 trang. Caû 3 quyeån sau naøy ñeàu mang nhan ñeà “Saùch thuaät laïi ít nhieàu ca veø Cuï Saùu ñaõ laøm”. Toaøn baèng vaên vaàn. Ñaëc bieät trong quyeån IV coù phaàn “Nöõ taéc” mang noäi dung giaùo duïc thieáu nöõ, töông töï nhö cuoán “Le traiteù de l’eùducation des Filles” (1689 – Khaûo luaän giaùo duïc thieáu nöõ) cuûa Feùneùlon (1651-1715). b. Hoà Ngoïc Caån laø taùc giaû cuûa 41 taùc phaåm nghieân cöùu. Rieâng veà vaên hoïc coù nhöõng cuoán Saùch meïo tieáng Annam (2 quyeån, 1933), Haùn Vieät thöôøng ñaøm (1935), Vaên chöông Annam (1924) vaø Vaên chöông thi phuù Annam in laàn thöù 2 taïi nhaø Nazareth, Hoàng Koâng, 1923. Saùch daøy 286 trang, khoå 16x20cm, goàm 2 quyeån: quyeån I giaûng veà vaên chöông (thuaät vieát vaø baøi maãu), quyeån II daïy laøm thô, phuù.

Nhö vaäy, chöõ Quoác ngöõ ôû Ñaøng Ngoaøi vaøo theá kyû 19 ñöôïc söû duïng vaø phaùt trieån chuû yeáu trong hoaït ñoäng truyeàn ñaïo Ki-toâ. Ñieàu ñaùng löu yù laø phaàn lôùn daïng Quoác ngöõ trong giai ñoaïn naøy ñaõ nghieâng theo caùc chuaån möïc cuûa Beâ-hen vaø Taberd chöù khoâng tieáp tuïc theo caùc chuaån

374

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

möïc tröôùc ñaây cuûa Ñôø Roát, tröø tröôøng hôïp cuûa Philippheâ Bænh löu vong taïi Boà Ñaøo Nha. Rieâng taïi Trung boä, töø khoaûng naêm 1865 xuaát hieän moät caây buùt Quoác ngöõ ñaùng löu yù laø Linh muïc Ñaëng Ñöùc Tuaán (töông truyeàn laø chaùu ba ñôøi cuûa vaên haøo Ñaëng Ñöùc Sieâu) vôùi moät soá vaên thi phaåm coù qui moâ lôùn. Saùch “Ñaëng Ñöùc Tuaán” cuûa Lam Giang vaø Voõ Ngoïc Nhaõ (taùc giaû töï xuaát baûn, Saøi Goøn, 1970) ghi cheùp veà Ñaëng Ñöùc Tuaán coù maáy ñieåm troïng yeáu nhö sau: 1. Ñaëng Ñöùc Tuaán sinh naêm 1806 vaø maát naêm 1874. Töø nhoû hoïc theo Nho giaùo, sau ñöôïc Giaùm muïc Gueùnot göûi qua Chuûng vieän Pinaêng ñeå laøm giaùo sö Haùn vaên.

Taïi ñaây oâng hoïc tieáng La-tinh, tieáng Anh vaø tieáng Phaùp vaø nhaát laø Thaàn hoïc. Sau 7 naêm, oâng trôû veà vaø ñöôïc Giaùm muïc Gueùnot phong Linh muïc taïi Goø Thò. Sau 6 naêm laøm vieäc taïi Chaâu Me vaø Trung Tín, oâng phaûi boû nhieäm sôû chaïy naïn vaøo naêm Phaùp ñaùnh Ñaø Naüng (1859), vua Töï Ñöùc ra leänh buûa vaây taøn saùt giaùo daân. Naêm 1862, vì noåi tieáng thoâng minh vaø gioûi ngoaïi ngöõ neân oâng ñöôïc vua Töï Ñöùc môøi laøm tuøy vieân trong phaùi ñoaøn nghò hoøa cuûa Phan Thanh Giaûn, Laâm Duy Hieäp ôû Gia Ñònh. Ñieàu naøy ñöôïc ghi laïi chi tieát trong taùc phaåm Laâm Naïn Phuïng Quoác haønh cuûa oâng. OÂng chieám ñöôïc caûm tình saâu roäng vôùi nhöõng nho só khoaùng ñaït thôøi ñoù, ngoaøi hai vò Phan Thanh Giaûn vaø Laâm Duy Hieäp, coøn coù caùc oâng Nguyeãn Tö Giaûn, Buøi Vieän, Phan Lieâm.v.v... Sau Hoøa öôùc Nhaâm Tuaát (1862), Ñaëng Ñöùc Tuaán coøn ñöôïc vua

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

375

Töï Ñöùc trieäu hoài veà kinh ñoâ 2 laàn ñeå tham vaán quoác söï. Tuy nhieân, vì nhaän thaáy nhöõng ñeà xuaát caûi caùch cuûa Buøi Vieän, Nguyeãn Tröôøng Toä... ñeàu khoâng ñöôïc trieàu ñình thöïc hieän neân oâng quyeát ñònh lui veà aån daät vieát saùch.

2. Veà taùc phaåm, theo saùch daãn treân, trang 571, phaàn Muïc luïc ghi nhaän Ñaëng Ñöùc Tuaán laø taùc giaû cuûa 8 taùc phaåm sau: Vieät Nam Giaùo söû dieãn ca, Laâm Naïn Phuïng Quoác haønh, Vaên teá Ñöùc Cha Theâ (Gueùnot), Saùt Taû Bình Taây hòch, Saùt Taû Bình Taây Quaûng Nam tænh Vaên Thaân hòch, Vaên teá Giaùo nhôn töû naïn, Ñaïi loaïn naêm AÁt Daäu (1885), Giaùo naïn Quoác bieán. Tuy nhieân, saùch khoâng ghi roõ xuaát xöù chi tieát cuûa caùc taùc phaåm naøy. Ñoïc noäi dung caùc taùc phaåm naøy thì thaáy coù nhieàu taøi lieäu quí baùu veà chöõ Quoác ngöõ trong giai ñoaïn thöïc daân Phaùp baét ñaàu cuoäc xaâm chieám nöôùc ta. Ngoaøi ra, ñaây coøn laø baûn caùo traïng raát tæ mæ veà caùc keá hoaïch baét nhoát, cheùm gieát, hoûa thieâu giaùo daân cuûa quan quaân thôøi Töï Ñöùc. Vaø ñieåm ñaùng löu yù hôn nöõa laø toaøn boä taùc phaåm cuûa Ñaëng Ñöùc Tuaán cung caáp cho ta soá löôïng lôùn ngöõ lieäu ñeå taùi taïo boä maët tieáng Vieät Trung boä vaø moät phaàn Nam boä vaøo nöûa sau theá kyû 19.

ª Trích vaên 1. Vieät Nam Giaùo söû dieãn ca “Ñaïo Thaùnh Chuùa giaûng truyeàn Nam Phoå, Leâ Hoaøng Trieàu Vónh Toä cöûu nieân.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

376

Thaùi Hoøa ngoâi baùu ñaët yeân, Hoàng nhaïn vaéng tieáng vieãn bieân khoân traàn.

......

Caùc Thaày nöôùc Buùt Tuï Ga,1 Vaâng leänh Toøa thaùnh traûi qua Ñaøng Ngoaøi”. (trang 31)

......

Raèng: Ñaïo yû theá Taây Döông, Phan, Kinh ñaïo tröôûng moái giöôøng ñoâi co.

Cao minh chaäu uùp khoân doø, Vieäc ñaàu thôøi nhoû, sau to baèng trôøi.

......

Baéc nam khaép choán gaàn xa, Ñaïo ñöôøng trieät haï, caùc cha töû hình.

Giaùo nhôn ai chaúng thuaän tình, Traûm giaûo laäp töùc, loâi ñình oai gia.

(tr. 73) Nuùi AÛi Vaân khoùi giaêng maây khuùc, Coõi Ñoàng Nai gioù thuùc ngoïn saàu.

Khoân cuøng, moïi noãi lo aâu, Moät mình ôû giöõa hai ñaàu baùng nhau.

(tr. 87) ......

Traùt ra cho caùc xaõ laøng, Töïu nha laäp töùc cho quan maät truyeàn.

1

Phieân aâm chöõ Portugal, töùc laø Boà Ñaøo Nha.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

377

Ñaïo raøy phaân saùp caùc mieàn, Laâm vi canh nhaët giöõ gìn chôù tha.

(tr. 99) ......

Vöôøn nhaø, phaù troáng thuoâng luoâng, Raén raùo ôû caïn thuoàng thuoàng chaúng quen.

......

Coät daây xaâu laïi moät ñoaøn, Tòch phong cuûa caûi giao laøng laõnh canh.

(tr. 111)

2. Laâm Phuïng Quoác haønh “Trieàu ñình ñaõ ñònh laøm vaày, Sai Ñaëng Ñöùc Tuaán vaøo Taây nghò hoøa.

Tænh naøo Ñöùc Tuaán traûi qua, Ngöôøi ñaïo Tænh aáy giaûi gia cho veà.”

(tr. 151) ......

Phan, Laâm ñoøi Tuaán hoûi han, Taây xin nhieàu quaù, Tuaán baøn laøm sao?

Tuaán raèng: OÂng lôùn löôïng cao, Ñoøi boài thì chòu, ñöøng giao tænh thaønh.

(tr. 159)

ª Nhaän xeùt 1. Veà töø ngöõ, ta löu yù caùc töø: traûm giaûo (chaët ñaàu vaø thaét hoïng), töïu nha (ñeán nha moân, nhaø vieäc), phaân

378

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ saùp (cuõng goïi laø phaân thaùp, töùc laø phaân taùn giaùo daân roài saùp nhaäp, caáy vaøo moät nôi naøo ñoù. Töø naøy mang nghóa ñaëc bieät thôøi caét ñaïo), thuoâng luoâng (luoâng tuoàng, tuoàng luoâng töùc laø raát troáng traûi).

2. Ngoøi buùt cuûa Ñaëng Ñöùc Tuaán vöøa saéc saûo, suùc tích söû lieäu, vöøa thô moäng, haáp daãn. Ñieàu ñaùng löu yù trong caùc taùc phaåm cuûa Ñaëng Ñöùc Tuaán laø oâng nhaán maïnh ñeán vieäc truyeàn giaùo ñaàu tieân ôû Ñaøng Ngoaøi. Söï kieän naøy coù leõ coù lieân quan ñeán thôøi ñieåm baét ñaàu hình thaønh chöõ Quoác ngöõ. Haàu heát nhöõng ngöôøi nghieân cöùu lòch söû chöõ Quoác ngöõ thöôøng chæ chuù yù ñeán thôøi ñieåm ñaïo Thieân Chuùa du nhaäp Ñaøng Trong, töùc laø naêm 1615. Nhöng neáu nhö vieäc truyeàn giaùo ôû Ñaøng Ngoaøi ñaõ coù töø tröôùc ñoù, thieát töôûng cuõng caàn phaûi quan taâm söu taàm theâm daïng chöõ Quoác ngöõ giai ñoaïn tröôùc naêm 1615. Trong cuoán “Historia de las Missiones Dominicanas en el Tung Kin” (Lòch söû caùc Giaùo ñoaøn Ñominicoâ trong xöù Ñoâng Kinh) vieát baèng tieáng Taây Ban Nha cuûa Marcos Gisbert xuaát baûn naêm 1828 taïi Avila, coù khaù nhieàu söû lieäu lieân quan ñeán söï hình thaønh buoåi ñaàu cuûa chöõ Quoác ngöõ, maø theo ñoù thì nhöõng ngöôøi ñaàu tieân tham gia vieäc cheá taùc chöõ Quoác ngöõ coù leõ khoâng chæ laø caùc giaùo só Doøng Teân hay Thöøa sai Phaùp töø 1615 veà sau. Khoâng coù chöùng cöù thuyeát phuïc naøo ñeå noùi raèng chöõ Quoác ngöõ ñaõ phaùt trieån töø theá kyû 16, nhöng ñieàu chaéc chaén laø vaøo theá kyû 16 ñaõ coù nhieàu giaùo só vaø giaùo daân treân ñaát Vieät, vaø nhö vaäy raát coù theå laø ñaõ coù moät hình thöùc phieân aâm naøo ñoù cuûa tieáng Vieät,

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

379

töông töï nhö chöõ Quoác ngöõ sau naøy, tuy coù theå laø coøn raát vuïng veà. Lieân quan ñeán vaán ñeà naøy, chuùng toâi thaáy caàn khaûo saùt töø nguyeân vaên cuoán hoài kyù cuûa Peùdro Ordones de Ceballos, moät giaùo só Taây Ban Nha ñaõ töøng hoaït ñoäng taïi Thaêng long vaø Hueá moät thôøi gian khoaûng 1590. Trong hoài kyù naøy, taùc giaû töôøng thuaät laïi nhieàu ñieàu maét thaáy tai nghe qua caùc vuøng ñaát chaâu AÂu, chaâu AÙ, chaâu Phi, chaâu Myõ vaø Magella. Hoài kyù ñöôïc xuaát baûn taïi Madrid naêm 1616. Ñöôïc bieát vaøo naêm 1591, khi taùc giaû bò truïc xuaát khoûi Hueá, soá giaùo daân ôû ñoù ñaõ coù khoaûng 400. Chi tieát aáy cho pheùp ta suy ñoaùn raèng chöõ Quoác ngöõ coù theå ñaõ xuaát hieän döôùi moät hình thöùc naøo ñoù, vaø bieát chöøng ñaâu giaùo daân chaúng ñaõ duøng noù maø ñoïc caùc loaïi kinh keä? Tuy hoaøn toaøn chöa theå khaúng ñònh ñöôïc ñieàu gì, nhöng chuùng toâi neâu ra vaán ñeà naøy ñeå mong gôïi söï quan taâm cuûa caùc nhaø nghieân cöùu veà chöõ Quoác ngöõ vaøo giai ñoaïn tröôùc naêm 1615, vaø moät trong nhöõng ñaàu moái cung caáp tö lieäu lieân quan ñeán giai ñoaïn naøy raát coù theå chính laø ghi cheùp trong hoài kyù cuûa Ordones de Ceballos.

C. Söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ Nam boä 1. Thöïc daân Phaùp lôïi duïng chöõ Quoác ngöõ Nhöõng tieáng suùng xaâm löôïc ñaàu tieân cuûa thöïc daân Phaùp baén vaøo cöûa bieån Ñaø Naüng laø vaøo thaùng 7 naêm Maäu Ngoï (1858). Vaøo thôøi ñieåm naøy, chöõ Quoác ngöõ ñaõ phaùt trieån haàu nhö hoaøn chænh, bôûi vì töø ñieån cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh ñaõ ra ñôøi tröôùc ñoù ñeán 20 naêm (1838). Nhö vaäy,

380

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

chính quyeàn thöïc daân Phaùp roõ raøng laø khoâng coù baát cöù vai troø gì trong söï hình thaønh vaø phaùt trieån ban ñaàu cuûa chöõ Quoác ngöõ.

Tuy vaäy, sau khi thieát laäp ñöôïc neàn moùng cai trò taïi nöôùc ta, thöïc daân Phaùp ñaõ nhanh choùng nhaän ra ngay söï tieän lôïi cuûa chöõ Quoác ngöõ trong vieäc giuùp hoï giao tieáp vôùi ngöôøi daân baûn xöù vaø ñieàu haønh guoàng maùy cai trò. Vì theá, hoï ñaõ chính thöùc lôïi duïng ngay loaïi chöõ vieát naøy ñeå phuïc vuï cho nhöõng yù ñoà ñen toái cuûa hoï.

Ngaøy 22-2-1869, moät nghò ñònh do G. Ohier kyù vaø ban haønh buoäc taát caû caùc giaáy tôø cuûa Nhaø nöôùc phaûi ñöôïc vieát baèng chöõ Quoác ngöõ. Ñieàu naøy coù nghóa laø chöõ Haùn khoâng coøn ñöôïc duøng trong nhöõng vaên thö chính thöùc nhö tröôùc ñaây.

Ngaøy 6-4-1878, moät nghò ñònh khaùc do La Font kyù ñöôïc ban haønh, tieáp tuïc cöôõng baùch vieäc söû duïng chöõ Quoác ngöõ qua töøng giai ñoaïn: 1. Keå töø 1-1-1879, caùc vaên kieän chính thöùc phaûi thaûo baèng Quoác ngöõ.

2. Keå töø 1-1-1882, moïi söï tuyeån duïng nhaân söï phaûi döïa vaøo khaû naêng bieát chöõ Quoác ngöõ.

3. Moïi coâng chöùc neáu gioûi chöõ Quoác ngöõ seõ ñöôïc mieãn nhieàu loaïi thueá vaø dòch vuï.

Ngaøy 17-3-1879, laïi coù moät nghò ñònh ra leänh toå chöùc neàn hoïc môùi ôû Nam kyø: chính thöùc söû duïng chöõ Quoác ngöõ trong tröôøng hoïc.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

381

Nhö chuùng ta ñeàu bieát, chöõ Quoác ngöõ ñöôïc cheá taùc moät caùch khoa hoïc döïa treân caùc maãu töï La-tinh neân coù theå hoïc bieát thoâng thaïo raát nhanh choùng. Vì theá, vieäc söû duïng chöõ Quoác ngöõ trong caùc hoaït ñoäng haønh chaùnh, xaõ hoäi roõ raøng laø ñaõ mang laïi söï thuaän lôïi heát lôùn lao cho ngöôøi Phaùp, bôûi hoï khoâng bò baét buoäc phaûi laøm quen vôùi caùc thöù chöõ Haùn, chöõ Noâm voán laø heát söùc khoù khaên vaø xa laï vôùi hoï, maø vaãn coù theå giao tieáp vôùi ngöôøi baûn xöù, truyeàn ñaït caùc yeâu caàu, meänh leänh... cuõng nhö coù theå deã daøng nghieân cöùu, hieåu bieát nhieàu hôn veà daân toäc bò trò nhaèm muïc ñích phuïc vuï toát hôn cho chính saùch thöïc daân cuûa hoï.

2. Khuynh höôùng söû duïng chöõ Quoác ngöõ choáng Phaùp Nhö vaäy, chöõ Quoác ngöõ töø vai troø ban ñaàu laø moät coâng cuï chuû yeáu cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo Ki-toâ, ñaõ nhanh choùng trôû thaønh “tay sai” baát ñaéc dó cuûa chính quyeàn thöïc daân. Ñieàu naøy taïo ra hai khuynh höôùng haàu nhö traùi ngöôïc nhau trong xaõ hoäi thôøi baáy giôø.

Khuynh höôùng thöù nhaát laø nhöõng aán töôïng xaáu ban ñaàu ñoái vôùi chöõ Quoác ngöõ. Ñieàu naøy cuõng deã hieåu. Khoâng bao laâu sau khi ngöôøi Phaùp ñaët neàn moùng cai trò taïi nöôùc ta, nhaân daân ta ñaõ nhanh choùng nhaän ra ngay sau nhöõng chieâu baøi “khai hoùa”, “baûo hoä” cuûa hoï chính laø baûn chaát tham lam vaø taøn aùc cuûa cheá ñoä thöïc daân, khoâng ngaàn ngaïi söû duïng toái ña baïo löïc ñeå vô veùt moïi nguoàn lôïi veà cho “maãu quoác”. Loøng caêm haän ñoái vôùi cheá ñoä thöïc daân aáy chaéc chaén phaûi daãn ñeán khuynh höôùng gheùt boû, taåy chay taát caû nhöõng gì lieân quan ñeán noù. Vaø do ñoù maø moät

382

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

boä phaän khoâng ít caùc só phu, trí thöùc yeâu nöôùc ban ñaàu ñaõ ngoaûnh maët quay löng vôùi chöõ Quoác ngöõ, vaø cho duø bieát laø khoâng coù maáy khaû naêng thaønh coâng nhöng vaãn coá gaéng moät caùch voâ voïng trong vieäc coå xuùy cho chöõ Noâm, chöõ Haùn. Chuùng ta seõ quay laïi vôùi nhöõng aán töôïng xaáu veà chöõ Quoác ngöõ trong moät phaàn sau, coøn baây giôø ta tieáp tuïc xeùt ñeán nhöõng ñoäng cô thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ ôû Nam boä.

Söï chuyeån ñoäng cuûa lòch söû luoân döïa vaøo nhöõng ñieàu kieän khaùch quan laø chính chöù khoâng phaûi chæ laø nhöõng khuynh höôùng chuû quan. Vì theá, söï gheùt boû hay ñònh kieán cuûa moät soá ngöôøi hoaøn toaøn khoâng ñuû ñeå laøm chaäm ñi söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ. Vôùi söï haäu thuaãn chính thöùc cuûa nhaø caàm quyeàn thöïc daân, duø muoán hay khoâng thì chöõ Quoác ngöõ cuõng nhanh choùng ñi vaøo moïi ngoùc ngaùch cuûa ñôøi soáng, moïi taàng lôùp trong xaõ hoäi. Moät soá lôùn nhöõng ngöôøi Vieät yeâu nöôùc ñaõ nhanh choùng nhaän ra ñieàu ñoù vaø bieát raèng coù theå söû duïng chöõ Quoác ngöõ nhö moät coâng cuï cuûa chính mình. Do ñoù naûy sinh khuynh höôùng thöù hai laø coå xuùy cho vieäc hoïc vaø söû duïng chöõ Quoác ngöõ ñeå nhanh choùng naâng cao daân trí, baét kòp nhöõng tieán boä vaên minh cuûa thôøi ñaïi, nhaèm coù theå ñuû söùc choáng laïi chính quyeàn thöïc daân. Ñieàu naøy cuõng coù theå noùi laø “gaäy oâng laïi ñaäp löng oâng”, bôûi vì roõ raøng laø ngöôøi Phaùp hoaøn toaøn khoâng muoán vaø cuõng ñaõ khoâng nghó ñeán.

Quay nhìn laïi lòch söû, chuùng ta coù theå thaáy roõ raèng khuynh höôùng töø choái chöõ Quoác ngöõ laø ñieàu hoaøn toaøn khoâng hôïp lyù. Söï phaùt trieån vaø hoaøn thieän chöõ Quoác ngöõ

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

383

voán dó ñaõ dieãn ra trong moät tieán trình laâu daøi tröôùc ñoù maø khoâng heà coù söï tham gia cuûa chính quyeàn thöïc daân. Maët khaùc, baûn thaân chöõ Quoác ngöõ chæ laø moät thöù phöông tieän, khoâng mang trong noù baûn chaát xaáu hoaëc toát. Xaáu hay toát chæ laø do nôi muïc ñích cuûa nhöõng ngöôøi söû duïng noù. Vaø neáu nhö ngöôøi Phaùp ñaõ bieát duøng noù ñeå phuïc vuï cho vieäc cai trò cuûa hoï, taïi sao ngöôøi Vieät laïi khoâng bieát duøng noù ñeå choáng laïi söï cai trò?

Vaø thöïc teá ñaõ dieãn ra ñuùng nhö theá. Maëc duø ban ñaàu vaãn coù khoâng ít ngöôøi ngaàn ngaïi trong vieäc hoïc vaø söû duïng chöõ Quoác ngöõ theo söï “cöôõng böùc” cuûa chính quyeàn thöïc daân, nhöng duø muoán hay khoâng thì hoï cuõng vaãn phaûi hoïc. Vaø do ñoù maø qua chuû tröông lôïi duïng chöõ Quoác ngöõ, ngöôøi Phaùp ñaõ voâ tình thuùc ñaåy söï phaùt trieån chöõ Quoác ngöõ ôû nöôùc ta moät caùch cöïc kyø nhanh choùng, bôûi soá ngöôøi hoïc vaø söû duïng thoâng thaïo chöõ Quoác ngöõ taát yeáu phaûi taêng nhanh do chính aùp löïc cuûa hoï.

Xuaát phaùt töø muïc ñích phuïc vuï chính trò, ngöôøi Phaùp ñaõ khoâng ngôø raèng nhaân daân ta coù theå quay sang söû duïng chöõ Quoác ngöõ vaøo nhöõng muïc ñích coù lôïi cho ñaát nöôùc.

Chöõ Quoác ngöõ söû duïng trong boä maùy haønh chaùnh cuûa chính quyeàn thöïc daân thì chaúng coù gì ñeå baøn ñeán ôû ñaây, nhöng laïi coù raát nhieàu ngöôøi Vieät vì bò baét buoäc maø phaûi hoïc chöõ Quoác ngöõ, chaúng haïn nhö ñeå ñöôïc laøm coâng chöùc, ñeå kieám mieáng côm manh aùo... maø ñeán khi gioûi chöõ Quoác ngöõ roài laïi coù nhöõng coáng hieán ñaùng keå cho neàn vaên hoïc cuûa nöôùc nhaø. Thöïc daân Phaùp khi lôïi duïng chöõ Quoác ngöõ vì muïc tieâu chính trò, chaéc chaén khoâng quan taâm gì ñeán

384

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

söï phaùt trieån vaên chöông thi phuù cuûa moät nöôùc thuoäc ñòa, nhöng dieãn tieán thöïc teá trong söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ ôû nöôùc ta ñaõ laø nhö theá.

Hieän töôïng naøy cuõng khoâng haún ñaõ xaûy ra moät caùch hoaøn toaøn töï nhieân, maø phaûi xeùt ñeán söï chuû ñoäng saùng taïo, quyeàn bieán cuûa nhaân daân ta noùi chung, taàng lôùp trí thöùc yeâu nöôùc noùi rieâng, ñaõ bieát “töông keá töïu keá”, söû duïng ngay chöõ Quoác ngöõ cho muïc ñích phaùt trieån vaên hoùa, vaên minh nöôùc nhaø vaø bieán chöõ Quoác ngöõ thaønh moät phöông tieän tuyeân truyeàn hieäu quaû choáng thöïc daân Phaùp, khieán cho chính quyeàn thöïc daân phaûi bò moät cuù “gaäy oâng ñaäp löng oâng” thaät heát söùc naëng neà. Laáy ví duï nhö söï ra ñôøi cuûa tôø Nam Phong vôùi Phaïm Quyønh chaúng haïn, ai cuõng bieát yù ñoà cuûa chính quyeàn thöïc daân khi aáy chaúng toát ñeïp gì. Nhöng sau khi tôø taïp chí naøy ra ñôøi, noù laïi trôû thaønh maûnh ñaát maøu môõ ñeå giôùi hoïc giaû, trí thöùc tieán boä cuûa chuùng ta nhanh choùng taïo ra neàn vaên hoïc Nam Phong nhö moät trong nhöõng ngoïn côø ñaàu cuûa vaên hoïc caän hieän ñaïi.

Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ Nam boä coù lieân quan chaët cheõ ñeán khuynh höôùng “töông keá töïu keá” maø chuùng ta vöøa noùi ñeán. Vaø khi xeùt ñeán vaán ñeà naøy, chuùng ta caàn phaûi döïa vaøo hoaøn caûnh lòch söû luùc baáy giôø môùi coù theå thaáy heát vaø caûm thoâng ñöôïc vôùi nhöõng khoù khaên maø lôùp ngöôøi tieân phong gaày döïng neàn vaên hoïc Quoác ngöõ buoåi ñaàu ñaõ phaûi ñoái maët.

Chuùng ta khoâng phuû nhaän coù moät soá ít nhöõng keû nguïy trí thöùc, möôïn ñoâi chuùt hieåu bieát Taây Taøu laãn loän ñeå chaïy

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

385

theo Taây vì mieáng moài ñænh chung saëc muøi bô söõa, baùn reû loøng töï troïng daân toäc. Nhöng trong hoaøn caûnh lòch söû luùc ñoù, cuõng phaûi xeùt ñeán vieäc haàu heát nhöõng só phu yeâu nöôùc ñeàu rôi vaøo caûnh “löïc baát toøng taâm”, khoâng theå naøo “beû naïng choáng trôøi”. Neáu taát caû boïn hoï ñeàu theå hieän loøng aùi quoác theo loái Baù Di, Thuùc Teà, quay veà aån daät baát keå vieäc ñôøi, thì ngaøy nay chuùng ta laøm gì coù caû kho chöõ Haùn, chöõ Noâm phieân dòch ra quoác ngöõ, laøm gì coù caû moät neàn vaên hoïc quoác ngöõ Nam boä tieân phong? Vì theá, söï thaät laø khoâng ít trí thöùc yeâu nöôùc thôøi aáy ñaõ choïn moät thaùi ñoä tích cöïc hôn. Choáng Taây chöa ñuû söùc thì taïm thôøi cöù “daøn hoøa”, “caàu an”, nhöng khoâng phaûi ñeå ñöôïc “vinh thaân phì gia” maø laø ñeå coù theå quay sang thöïc hieän nhöõng ñieàu “ích nöôùc, lôïi nhaø”.

Chuùng ta thöû xeùt tröôøng hôïp cuûa Tröông Vónh Kyù chaúng haïn. Neáu ta ñaët mình vaøo hoaøn caûnh cuûa hoï Tröông luùc aáy, moät trí thöùc treû môùi hai möôi maáy tuoåi, cho duø coù heát loøng yeâu nöôùc thöông noøi nhöng lieäu coù theå laøm ñöôïc gì khaùc hôn oâng chaêng? Caû theá giôùi ngaøy aáy coøn laø mieáng baùnh ñeå boïn thöïc daân ñeá quoác chia nhau. Nhìn ra quanh ta, AÁn Ñoä phaûi mang aùch xieàng cuûa Anh, Trung Hoa khoång loà bò baêm naùt thaønh töøng maûnh ñeå nhieàu nöôùc chia nhau gaëm nhaám, cho ñeán Malaysia, Philippine... cuõng khoâng thoaùt caûnh noâ leä... Trong hoaøn caûnh aáy, ruùt göôm cheùm Taây thì khoâng noåi, vì chuùng trang bò toaøn ñaïi baùc, suùng tröôøng...

Maø neáu quay veà aån daät thì cuõng khoâng theå nhaém maét laïi tröôùc caûnh nhaân daân ñoà thaùn, laïi chaúng laøm ñöôïc gì cho nöôùc, cho daân. Nhöõng trí thöùc thôøi aáy nhö Tröông Vónh

386

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Kyù chaéc haún cuõng ñaõ traên trôû khoâng ít ñeå roài cuoái cuøng môùi choïn con ñöôøng dung hoøa laø taïm thôøi “baét tay” ñeå möu tính chuyeän laâu daøi. Noùi theo moät caùch hình töôïng hôn, thay vì baùn heát hoàn xaùc cho Taây ñeå ñöôïc vinh hoa phuù quyù, thì hoï chæ baát ñaéc dó “döïa Taây hôøi hôøi”, noùi kieåu Nam boä laø “döïa meù” roài tìm phöông keá. Vaø caùi phöông keá duy nhaát, tích cöïc nhaát maø luùc aáy hoï coù theå laøm chính laø theå hieän qua ngoøi buùt, laø vieát laùch. Nhö vaäy, tuy laø “baét tay” vôùi Taây maø quan ñieåm cuûa hoï laø “vieäc ai naáy laøm”.

Taây cöù laøm vieäc cuûa Taây, hoï aâm thaàm xaây döïng cô ñoà vaên hoùa theo caùch cuûa hoï.

Ngoaøi giôùi trí thöùc hoaït ñoäng coâng khai theo caùch nhö treân, coøn coù raát nhieàu trí thöùc khaùc choïn con ñöôøng baát hôïp taùc, laãn traùnh roài cuõng aâm thaàm vieát laùch, truyeàn baù nhöõng tö töôûng yeâu nöôùc, choáng thöïc daân. Maø ngöôøi Vieät ñaõ troán traùnh treân ñaát Vieät thì söï thaät laø chính quyeàn thöïc daân duø coù boá raùp, ruoàng baét cuõng chaúng laøm gì cho heát!

Thaønh quaû hoaït ñoäng cuûa hai giôùi treân coäng laïi thaønh caùi neàn moùng vaên hoïc Quoác ngöõ ñeå toøa laâu ñaøi qui moâ lôùn coù theå ñöôïc xaây döïng treân ñoù keå töø naêm 1913 veà sau. Ñoù laø chöa noùi qua caùi voû chöõ Quoác ngöõ, ngay treân nhöõng noäi dung thöïc daân coá yù ñaàu ñoäc, ngöôøi Vieät cuõng thu thaäp cho mình moät thöù tuùi khoân vaên minh toång hôïp. Thaønh ra boä saùch Minh Taâm Böûu Giaùm cuûa Só Taûi (töùc Tröông Vónh Kyù) ngöôøi ta suy nghieäm kyõ môùi thaáy ôû thôøi aáy laø moät thöù kinh ñieån ñuùc keát caùi khoân cuûa Trung Hoa, laøm kim

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

387

chæ nam cho moät soá trí thöùc bieát quyeàn bieán thu thaäp vaên hoùa Taây phöông veà cho daân toäc. Chuùng toâi nghó chính caùi keát tinh naøy ñaõ taïo neân caù tính ngöôøi Nam boä laãn neùt ñaëc thuø cuûa vaên hoïc Nam boä maø cho ñeán baây giôø vaãn coøn dö aâm trong nhieàu giôùi thöùc giaû cuõng nhö quaàn chuùng nhaân daân.

3. Nhöõng aán töôïng xaáu veà chöõ Quoác ngöõ Trong thôøi gian chöõ Quoác ngöõ baét ñaàu hình thaønh vaø phaùt trieån, raát nhieàu ngöôøi trong giôùi trí thöùc, nho só ñaõ coù thaùi ñoä khoâng thaân thieän ñoái vôùi loaïi chöõ môùi naøy.

Hoaøn caûnh lòch söû coù theå cho pheùp chuùng ta deã daøng hieåu ñöôïc ñieàu ñoù.

Trong cuoán “Ngö Tieàu vaán ñaùp y thuaät” cuûa Ñoà Chieåu do Phan Vaên Huøm hieäu ñính, Taân Vieät xuaát baûn, 1944, trang 27, Phan Vaên Huøm vieát veà thaùi ñoä cuûa Nguyeãn Ñình Chieåu ñoái vôùi chöõ Quoác ngöõ nhö sau: “Tieân sinh voán khoâng öa chöõ Quoác ngöõ. OÂng Nguyeãn Ñình Chieâm, con thöù baûy cuûa tieân sinh, coù thuaät laïi cho hieäu giaû chuyeän sau naøy: Baáy giôø oâng coøn beù, höông chöùc trong laøng ñeán xin cho oâng ñi hoïc chöõ Quoác ngöõ, tieân sinh gaét leân: ‘Toâi vì ñaâu maø phaûi ñeán goùc bieån chaân trôøi naøy? Caùc oâng sao laïi coøn ñem chuyeän aáy maø noùi cuøng toâi.’”

Neáu phaûi söu taàm trích daãn nhöõng lôøi baøi xích, khinh mieät chöõ Quoác ngöõ hoài Taây qua, ngöôøi ta coù theå laøm ñöôïc moät cuoán saùch khaù daøy. Tröôùc khi Taây xaâm löôïc Vieät Nam, cuõng ñaõ coù nhöõng ngöôøi gheùt chöõ Quoác ngöõ. Toái

388

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

thieåu laø nhöõng ngöôøi ñoàng quan ñieåm vôùi vua quan baét ñaïo, chuû tröông gheùt “taû ñaïo” thì gheùt luoân ñöùa con tinh thaàn cuûa noù laø loaïi chöõ phieân aâm baèng maãu töï La-tinh.

Ngoaøi nhöõng ngöôøi choáng ñoái vì lyù do naøy, coøn coù moät soá nho só töø laâu ñaõ quen troïng duïng chöõ Haùn, chöõ Noâm. Cho ñeán naêm 1858, khi thöïc daân Phaùp baét ñaàu noå suùng treân ñaát nöôùc ta, cöôøng ñoä gheùt chöõ Quoác ngöõ caøng leân ñeán cao ñieåm.

Xeùt veà maët taâm lyù thoâng thöôøng, aán töôïng xaáu nhö vaäy laø ñieàu taát nhieân phaûi coù. Töø choã yeâu nöôùc, oaùn haän Taây cöôùp nöôùc, laïi nghó raèng ngöôøi ñaïo Thieân Chuùa ñöôïc Taây binh vöïc, theo phe Taây, baùn nöôùc, maø chöõ Quoác ngöõ laø do nhaø ñaïo baøy ra, neân khoâng theå khoâng gheùt noù. Laïi coù taâm lyù cho raèng caùc giaùo só ñeàu laø ngöôøi Taây, neân chöõ Quoác ngöõ cuõng laø ñoà cuûa Taây, nhö xaø boâng, ñeøn khí Taây ñem qua vaäy. Vì theá, heã gheùt ñaïo Chuùa, gheùt Taây thì gheùt luoân caû chöõ Quoác ngöõ cuõng laø ñieàu deã hieåu. Trong saùch ñaõ daãn treân, cuøng trang 27, Phan Vaên Huøm cho bieát laø taùc giaû Luïc Vaân Tieân gheùt luoân xaø boâng nöõa. OÂng vieát: “Cho ñeán giaët ñoà, tieân sinh cuõng duøng nöôùc tro, khoâng chòu giaët baèng xaø boâng”. Xaø boâng hay baát cöù vaät duïng cuï theå naøo khaùc, coù ích lôïi vaät chaát tröôùc maét maø coøn bò gheùt, huoáng hoà chöõ Quoác ngöõ!

Ngoaøi tình caûm yeâu nöôùc, cuõng veà taâm lyù, ngöôøi ta gheùt chöõ Quoác ngöõ vì loøng töï troïng, cho raèng daân toäc mình töø laâu ñaõ hoïc chöõ Haùn, chöõ Noâm, hai thöù chöõ aáy laø ñaïo thaùnh hieàn, nay boû ñi ñeå duøng moät thöù chöõ vieát môùi laï, ngoaïi lai thì töï nhieân khoâng thích.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

389

4. Nhöõng trôû löïc treân ñöôøng phaùt trieån Ngoaøi nhöõng aán töôïng xaáu ñoái vôùi chöõ Quoác ngöõ nhö vöøa noùi treân, coøn coù nhöõng trôû löïc cuï theå hôn laøm chaäm ñi söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ, maø nguyeân nhaân saâu xa, tinh teá chính laø xuaát phaùt töø söï hieän dieän cuûa thöïc daân Phaùp.

Tröôùc heát, söï xaâm löôïc cuûa thöïc daân Phaùp laø nguyeân nhaân daãn ñeán vieäc trieàu ñình ra leänh taäp trung giaùo daân ñoát soáng, choân soáng taäp theå, thieâu huûy nhaø thôø, tu vieän, vaø do ñoù cuõng thieâu huûy luoân khoâng bieát bao nhieâu saùch vôû vieát baèng chöõ Quoác ngöõ. Khoâng ít nhöõng coâng trình nghieân cöùu, tröôùc taùc coù theå ñaõ laøm moài cho ngoïn löûa neân khoâng coøn ñöôïc ñeán nay, cuõng khoâng theå goùp phaàn trong söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ vaøo thôøi aáy.

Trong giai ñoaïn cai trò, thöïc daân Phaùp laïi chuû tröông lôïi duïng chöõ Quoác ngöõ ñeå deã daøng trong vieäc ñieàu haønh guoàng maùy cai trò, neân cöôõng böùc vieäc daïy vaø hoïc chöõ Quoác ngöõ. Ñieàu naøy laøm cho nhieàu ngöôøi Vieät caøng trôû neân aùc caûm vôùi chöõ Quoác ngöõ hôn nöõa. Ngöôøi Phaùp caøng xuùc phaïm ñeán chöõ Haùn, chöõ Noâm thì ngöôøi Vieät laïi caøng quay sang gheùt cay gheùt ñaéng chöõ Quoác ngöõ, ñoù cuõng laø taâm lyù hoaøn toaøn töï nhieân maø thoâi.

Maët khaùc, trong soá nhöõng ngöôøi theo ñaïo Thieân Chuùa, coù nhieàu ngöôøi vieát saùch ñaïo baèng chöõ Quoác ngöõ laïi ñöa vaøo nhöõng vaán ñeà laøm cho nhieàu ñoàng baøo löông trí thöùc hay bình daân, khi ñöôïc giaûi thích hay töï ñoïc ñöôïc, coù theå coù aán töôïng xaáu vôùi ñaïo Thieân Chuùa vaø gheùt luoân chöõ

390

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Quoác ngöõ. Chaúng haïn nhö hoï chæ trích ñaïo Nho, ñaïo Phaät, baøi baùc cheá ñoä ña theâ, choáng ñoái vieäc thôø cuùng oâng baø toå tieân, thaày buøa, thaày phaùp.v.v... Ña soá ngöôøi Vieät vaøo thôøi aáy maø nghe qua nhöõng vaán ñeà naøy thì khoâng theå naøo chaáp nhaän, taát nhieân phaûi nghó xaáu veà ñaïo Thieân Chuùa cuõng nhö thöù chöõ maø hoï söû duïng.

Toùm laïi, ñöùng tröôùc bieán coá nöôùc maát nhaø tan, taâm lyù quy traùch raèng chöõ Quoác ngöõ coù lieân quan ñeán boïn thöïc daân cöôùp nöôùc, coäng vôùi taâm lyù thuû cöïu, muoán baûo veä nhöõng truyeàn thoáng laâu ñôøi cuûa cha oâng, neân moät soá khoâng ít só phu hay quaàn chuùng ôû Nam boä gheùt chöõ Quoác ngöõ cuõng laø ñieàu deã hieåu.

5. Söï phaùt trieån döõ doäi cuûa chöõ Quoác ngöõ Nam boä Khi khaûo saùt veà chöõ Quoác ngöõ theá kyû 19, chuùng ta ñaõ thaáy laø töø tröôùc naêm 1858 ôû Nam boä ñaõ coù raát nhieàu vaên thi phaåm baèng Quoác ngöõ, keå caû töø ñieån tieáng Vieät. Tuy nhieân, keå töø sau naêm naøy thì chöõ Quoác ngöõ môùi baét ñaàu buøng noå, phaùt trieån vôùi toác ñoä nhö vuõ baõo, baát chaáp caû khuynh höôùng keùm thaân thieän vôùi noù cuûa moät soá ngöôøi nhö vöøa neâu treân. Söï thaät laø ngay caû vôùi nhöõng ngöôøi ban ñaàu khoâng thích chöõ Quoác ngöõ thì sau moät thôøi gian cuõng ñaõ nhaän ra nhu caàu phaûi hoïc bieát noù ñeå coù theå naém baét nhanh choùng vaø kòp thôøi nhöõng thoâng tin, kieán thöùc môùi, phuïc vuï cho nhöõng muïc ñích ña daïng trong ñôøi soáng, keå caû muïc ñích choáng Phaùp daønh ñoäc laäp. Vaø do ñoù, neàn vaên hoïc Quoác ngöõ Nam boä ñaõ nhanh choùng ra ñôøi vaø phaùt trieån trong moät thôøi gian kyû luïc.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

391

Ñeå xaùc ñònh vieäc vaên hoïc Quoác ngöõ Nam boä coù giöõ vai troø tieân phong trong caû nöôùc hay khoâng, caàn ñoái chieáu nhieàu maët vôùi vaên hoïc Quoác ngöõ ôû mieàn Baéc, mieàn Trung, nhaát laø giai ñoaïn töø naêm 1913 veà sau.

Trong thöïc teá, töø khi ngöôøi Phaùp baét ñaàu xaâm löôïc nöôùc ta (1858) cho ñeán thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû 20, maëc duø ôû Nam boä chöõ Quoác ngöõ vaø vaên chöông Quoác ngöõ nhanh choùng phaùt trieån lôùn maïnh nhöng ôû hai mieàn Trung vaø Baéc boä thì chöõ Noâm vôùi chöõ Haùn, nhaát laø chöõ Haùn, vaãn coøn ñöôïc söû duïng chính yeáu trong vaên thö haønh chaùnh cho ñeán thö töø caù nhaân. Thaäm chí trieàu Nguyeãn gaàn taøn luïn roài maø vua Khaûi Ñònh taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Haø Noäi coøn ñoïc dieãn vaên baèng chöõ Haùn!

Cuõng ghi nhaän moät vaøi noã löïc cuûa giôùi thöùc giaû laø naêm 1903 Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc baét ñaàu duøng chöõ Quoác ngöõ vaø vaên chöông Quoác ngöõ ñeå “khai trí bình daân”, thoâng qua caùc Nghóa Thuïc ôû Quaûng Nam ñöôïc ñieàu haønh bôûi caùc nhaø aùi quoác Phan Chu Trinh, Huyønh Thuùc Khaùng. Boán naêm sau, nghóa laø sau khi Phan Chu Trinh ñi Nhaät roài veà nöôùc, Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc môùi hoaït ñoäng taïi Haø Noäi (1907).

Toùm laïi, ôû Nam boä söï choáng ñoái quoác ngöõ cuûa moät soá só phu, cuõng nhö söï nghi kî cuûa moät soá quaàn chuùng buoåi ñaàu ñoái vôùi chöõ Quoác ngöõ ñaõ daàn laéng dòu, vaø chöõ Quoác ngöõ cuõng nhö vaên chöông Quoác ngöõ ñaõ nhanh choùng phaùt trieån cöïc kyø maïnh meõ trong baàu khoâng khí yeâu nöôùc, döôùi nhöõng hình thöùc taïm thôøi “baét tay” chính quyeàn thöïc

392

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

daân hay hoaït ñoäng hoaøn toaøn ñoäc laäp, chaáp nhaän söï troán traùnh. Caû hai hình thöùc hoaït ñoäng naøy cuøng goùp phaàn trong söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa neàn vaên hoïc Quoác ngöõ Nam boä. Döôùi ñaây chuùng ta seõ khaûo saùt töøng phaàn trong söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa neàn vaên hoïc aáy.

a. Chöõ Quoác ngöõ vaø baùo chí Söï kieän quan troïng nhaát trong lòch söû phaùt trieån tieáng Vieät vaø chöõ Quoác ngöõ ôû Nam boä trong khoaûng 40 naêm cuoái cuûa theá kyû 19 chính laø söï xuaát hieän laàn ñaàu tieân cuûa baùo chí taïi Vieät Nam (1865). Ñaây laø sinh hoaït vaên hoùa ñaëc bieät cuûa Saøi Goøn, bôûi vì ôû Haø Noäi vaø Hueá thì maõi ñeán ñaàu theá kyû 20 môùi coù baùo chí tieáng Vieät: Ñaêng Coå Tuøng Baùo ra ñôøi cuøng luùc vôùi Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc naêm 1907.

Trong khi ñoù, töø naêm 1865 ñeán naêm 1907 ngöôøi Saøi Goøn ñaõ chöùng kieán söï ra ñôøi cuûa 7 tôø baùo: 1. Gia Ñònh baùo (1865-1910) 2. Phan yeân baùo (1868- ?)

3. Nhöït trình Nam kyø (vieát baèng Phaùp vaø Vieät ngöõ (1883 -?)

4. Nam kyø ñòa phaän (1883 - 1944) 5. Noâng coå mín ñaøm (1901 - ?)

6. Miscellaneùes (1888-1889) 7. Luïc Tænh Taân vaên (1907 - ?)

ª Trích vaên Döôùi ñaây giôùi thieäu sô löôïc veà 3 trong soá 7 tôø baùo treân vaø trích moät vaøi ñoaïn vaên tieâu bieåu.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

393

1. Gia Ñònh Baùo (1865) Baùo naøy thoaït ñaàu laø nguyeät san, ra ngaøy 15 moãi thaùng, sau thaønh Baùn nguyeät san, ra ngaøy 1 vaø 15. Ñeán ngaøy 156-1880, soá 13 thì thaønh tuaàn baùo. Soá trang töø 4 ñeán 12, khoå 24x31cm. Noäi dung baùo thöôøng ñaêng coâng vuï vaø taïp vuï. Chaùnh Toång taøi cuûa Baùo laø Ernest Potteaux vaø Jean Bonet. Naêm 1869, Thoáng ñoác Nam kyø giao cho Tröông Vónh Kyù laøm chuû buùt. Ñaây chuû yeáu laø moät tôø coâng baùo neân naëng veà loan tin töùc cuûa Nhaø nöôùc, nhöng ñoâi khi cuõng coù baøi vôû phoå thoâng. Vaên ñôn sô, moäc maïc nhö lôøi noùi haèng ngaøy. Thöû ñoïc vaøi caâu trong Gia Ñònh Baùo soá ra ngaøy 15 thaùng 4 naêm 1867, do Toân Thoï Töôøng vieát: “Nhöõng quan laïi coù hoïc thöôøng hay hoïc chöõ naøy (chöõ Quoác ngöõ) vì vôùi 24 chöõ ngöôøi ta coù theå vieát ñöôïc muoân ngaøn truyeän.”

2. Nam kyø Ñòa phaän (1908) Tieàn thaân cuûa tôø baùo naøy laø baûn tin haèng tuaàn trong ñòa phaän goïi laø Semaine Religieuse, hình thaønh töø naêm 1883, söû duïng caû tieáng Phaùp xen vôùi tieáng Vieät, nhöng chæ ra ñöôïc moät thôøi gian roài ñình baûn töø ngaøy 15-9-1883. Ñeán naêm 1908, baùo Nam kyø Ñòa phaän môùi chính thöùc ñöôïc thaønh laäp theo saùng kieán cuûa Linh muïc G. Clair.

Nhöng khi baùo aán haønh thì Giaùm muïc Mossard (töùc Ñöùc Cha Maõo) cöû Cha Huyønh Thònh Höôùng laøm chuû nhieäm kieâm quaûn lyù. Trong thôøi gian naøy, quaûn lyù nhaø in laø Coá Thöôïng töùc Cha Genibrel, ñöôïc Cha Ñoan giuùp laøm Töø

394

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ñieån vaø Cha Matheâu Hoà Taán Ñöùc vöøa phuï nhaø in, vöøa vieát baøi cho Nam kyø Ñòa phaän. Nhöõng trôï buùt noåi baät nhaát laø caùc oâng: Nguyeãn Ñaéc Nhi, Nguyeãn Vaên Sau, Toâma Thi, Anreâ Ñoaøi, Phaoloâ Minh (Töø Noøi), Phaoloâ Ñaõng, Phaoloâ Vaøng, Veâroâ Ñoaøn Coâng Trieäu, Giuse Thieân, Jacques Leâ Vaên Ñöùc, Nguyeãn Canh Thöôøng, Nguyeãn Höõu Löôïng, Nguyeãn Thaønh Thoâng.v.v... Ñeán 1918, baùo ñöôïc 10 tuoåi, Cha Höôùng ñoåi veà Ngaõ saùu, Cha Cabiste Long thay theá töø ngaøy 12-11-1919.

Naêm 1922, Ñöùc Cha Quinton cöû Cha Huyønh Coâng Quaän thay theá Cha Long. Baùo taêng theâm 12 trang ruoät vaø 4 trang rao vaët. Cha Quaän maát ngaøy 05-04-1943. Cha Nguyeãn Vaên Vaøng thay theá cho ñeán naêm 1945. Soá baùo ra ngaøy 13-03-1945 ñaõ ngöng khoâng ra ñöôïc vì thôøi cuoäc, roài töø ñoù baùo ñình baûn luoân. Ñaây laø moät tôø tuaàn baùo, ra ngaøy thöù 7 moãi tuaàn, noäi dung naëng veà thoâng tin Coâng giaùo, nhöng töø naêm 1900 cho ñeán 1944, ngoaøi phaàn loan tin ñaïo, Nam kyø Ñòa phaän cuõng loan tin ñôøi trong tuaàn vaø coù nhieàu loaïi vaên nhö ñoaûn thieân, tuoàng kòch, thô, chuyeän cöôøi coù yù nghóa daïy ñôøi, chuyeän nguï ngoân, chuyeän veà lòch söû Vieät Nam, veà Giaùo söû.v.v... Ñaëc bieät tôø baùo naøy laø nguoàn taøi lieäu raát phong phuù ñeå tìm hieåu veà Saøi Goøn, vì so trong toaøn quoác thì noù laø moät taïp chí soáng laâu nhaát. Trong thôøi gian töø 1908 ñeán 1945 ñaõ ra ñöôïc caû thaûy 1850 soá baùo. Ñaëc ñieåm cuûa Nam kyø Ñòa phaän laø nhaân vieäc thuaät chuyeän veà Thieân Chuùa Giaùo qua maáy traêm naêm truyeàn

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

395

giaùo, ngöôøi ta thu löôïm ñöôïc nhieàu söû lieäu lieân quan ñeán lòch söû Vieät Nam maø nhieàu saùch söû khaùc khoâng coù hoaëc ghi khoâng chính xaùc. Moät ñaëc ñieåm khaùc nöõa laø beân caïnh nhieàu chuyeän thuoäc loaïi rao vaët, chuyeän cöôøi, thænh thoaûng cuõng coù nhieàu baøi coù giaù trò khaûo cöùu chuyeân moân.

Chuùng toâi khoâng coù trong tay vaên cuûa Nam kyø Ñòa phaän vaøo naêm baùo môùi ra ñôøi, nhöng ñeå thay theá, chuùng toâi xin trích moät ñoaïn vaên trong Lòch Ñòa phaän Ñaøng Trong beân Taây do Taân Ñònh Imprimerie de la Mission, 1883. Lòch naøy coù ñaêng teân moät kyù giaû tröù danh cuûa Nam kyø Ñòa phaän khi noù môùi ra ñôøi laø Linh muïc Veâroâ Ñoaøn Coâng Trieäu, xem nhö ñeå ñoäc giaû nhaän thöùc ñöôïc phaàn naøo veà chöõ vaø vaên Quoác ngöõ naêm 1883: “Baèng veà söï kieâng thòt trong muøa chay caû thì caùc ngaøy chuùa nhöït cuøng caùc ngaøy thöù 2, thöù 3 vaø thöù 5, ñeàu ñaëng khoûi kieâng thòt, cho ñeán heát ngaøy thöù 3 trong tuaàn thaùnh... caùc giaùo höõu nam nöõ ñeå ñeán tuoåi khoân saép leân, thì phaûi xöng toäi loãi mình cuøng linh muïc beân sôû moät naêm ít nöõa laø moät laàn.” (trang 3)

3. Miscellaneùes (1888) Ñaây laø tôø nguyeät san naëng veà nghieân cöùu nhieàu ñeà taøi ñaàu tieân ôû Vieät Nam, do Tröông Vónh Kyù chuû bieân vaø coi nhö vieát “bao saân”. Noäi dung ñaày nhöõng chuyeän coå kim phuïc vuï tinh thaàn hoïc hoûi vaø reøn luyeän ñaïo ñöùc.

Gioïng vaên raát bình daân vaø “trôn tuoät nhö lôøi noùi”. Döôùi ñaây trích maáy caâu trong Miscellaneùes, No 7, Novembre,

396

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

1888, 1re Anneùe, Saøi Goøn Imprimerie Commerciale Rey et Curiol, 1888, trang 5, chuù thích 3 vaø 4: “Tieát muøa thu nöôùc trong vaø laïnh, treân döôùi xanh moät saéc in nhau, neân ngöôøi xöa ñi chôi nôi Caùc Ñaèng Vöông nghe tieáng chim nhaïn keâu thuyeàn caâu haùt môùi bieát ñöôøng maø trôû veà.”

Taäp san naøy ra ñöôïc 12 soá thì ñình baûn töø thaùng 4 naêm 1889.

ª Nhaän xeùt Toùm laïi, maëc duø moät soá baùo chí ôû Nam boä laø do thöïc daân Phaùp taïo ra, ñieån hình nhö tôø Gia Ñònh Baùo khai sinh bôûi truøm maät thaùm Marty, nhöng nhôø caùc hoïc giaû caàm buùt bieát “töông keá töïu keá”, kheùo leøo laùi noäi dung treân baùo ñeå coù theå ñoùng vai troø giaùo duïc quaàn chuùng vaø cung caáp raát nhieàu kieán thöùc phoå thoâng, goùp phaàn naâng cao vaø môû mang daân trí. Noäi dung giaùo duïc cuûa baùo chí chaúng nhöõng ñoùng vai troø thay theá cho noäi dung Haùn hoïc tröôùc ñaây maø coøn ñöôïc boå sung baèng caùc kieán thöùc Taây hoïc cuõng nhö veà Vieät Nam hoïc. Vì theá, coù theå noùi baùo chí laø moâi tröôøng toâi luyeän höõu hieäu nhaát cho chöõ vaø vaên Quoác ngöõ Nam boä trong suoát nöûa cuoái theá kyû 19.

b. Chöõ Quoác ngöõ vaø naïn muø chöõ Cho ñeán ñaàu theá kyû 19, khaép caû ba mieàn Baéc, Trung, Nam cuûa nöôùc ta vaãn toàn taïi moät thöïc traïng raát ñau loøng laø naïn muø chöõ traøn lan vaø trình ñoä daân trí raát keùm. Ñieàu naøy cuõng coù phaàn deã hieåu. Bôûi muoán hoïc chöõ Haùn cho

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

397

ñeán trình ñoä coù theå ñoïc ñöôïc Töù thö, Nguõ kinh thì ít nhaát cuõng phaûi töø naêm ñeán baûy naêm, coøn muoán thoâng thaïo chöõ Noâm thì tröôùc heát phaûi gioûi chöõ Haùn. Trong khi ñoù, vieäc daïy vaø hoïc chöõ Haùn, chöõ Noâm chöa bao giôø ñöôïc toå chöùc moät caùch chaët cheõ vaø roäng raõi trong nhaân daân ñaâu. Caùc tröôøng lôùp quy moâ chæ coù töø caáp tænh trôû leân, coøn töø caáp huyeän trôû xuoáng ñeán caùc laøng maïc thoân queâ thì vieäc daïy vaø hoïc trong nhaân daân laø hoaøn toaøn töï phaùt, heát söùc tuøy tieän, loûng leûo, nôi coù nôi khoâng vaø ai muoán daïy theá naøo cuõng ñöôïc.

Maët khaùc, keå töø theá kyû 17 trôû veà sau, chieán tranh lieân mieân, giaëc cöôùp noåi leân khaép nôi laøm cho vieäc hoïc cuûa quaàn chuùng luoân phaûi gaëp nhieàu khoù khaên, giaùn ñoaïn.

Hôn theá nöõa, cho duø coù thoâng thaïo chöõ Haùn thì kieán thöùc cuûa ngöôøi hoïc cuõng chæ loanh quanh trong maáy boä kinh thö, söû truyeän töø ñôøi tröôùc truyeàn laïi. Söï thaät cuõng caàn phaûi ghi nhaän laø nhöõng kieán thöùc veà “tu thaân, teà gia, trò quoác” cuûa neàn Nho hoïc xöa kia cuõng ñaõ ñaøo taïo cho ngöôøi Vieät moät taâm hoàn nhuaàn nhuyeãn ñaïo lyù töï nhieân. Nhöng ñieàu ñaùng noùi laø nhöõng kieán thöùc aáy khoâng ñöôïc phoå caäp ñeán vôùi ñoâng ñaûo quaàn chuùng, vaø trong hoaøn caûnh xaõ hoäi ñang chuyeån mình tieán boä thì nhöõng kieán thöùc kinh thö, söû truyeän cuûa Nho gia roõ raøng laø khoâng coøn ñuû ñaùp öùng cho nhu caàu phaùt trieån. Vì theá, ñieàu taát nhieân laø vaøo khoaûng töø ñaàu theá kyû 19 trôû veà tröôùc, döôùi söï khoáng cheá cuûa chöõ Haùn vaø chöõ Noâm, ñaïi ña soá ngöôøi Vieät, nhaát laø ôû noâng thoân muø chöõ vaø coù trình ñoä kieán thöùc phoå thoâng raát thaáp.

398

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Keå töø naêm 1800, vaø nhaát laø töø 1870 trôû veà sau, naïn muø chöõ daàn daàn ñöôïc ñaåy luøi moät caùch khaû quan nhôø hai söï kieän sau ñaây: a. Töø khi chöõ Quoác ngöõ ñöôïc phaùt trieån töông ñoái hoaøn chænh thì trong caùc coäng ñoàng ngöôøi theo ñaïo Chuùa, caïnh caùc nhaø thôø thöôøng coù nhöõng tröôøng sô caáp do caùc nöõ tu hay nam tu só ñaûm traùch. Ñaïi ña soá caùc tröôøng naøy daïy mieãn phí vaø nhaän hoïc vieân caû löông laãn giaùo. Rieâng ôû Nam boä, theo Lòch Ñòa phaän Ñaøng Trong beân Taây in naêm 1882, do nhaø Taân Ñònh, trang 18, caên cöù vaøo naêm chòu chöùc cuûa linh muïc ñöôïc saép ñaàu “soå caùc Caäu” (töùc caùc linh muïc ngöôøi Vieät, coøn “soå caùc Thaày” goàm caùc linh muïc ngoaïi quoác) laø Veâroâ Nguyeãn Vaên Truyeát sinh naêm 1824, chòu chöùc naêm 1849, ngöôøi ta ñeám ñöôïc 30 ñòa ñieåm coù linh muïc ôû chính thöùc. Thöôøng ngaøy xöa moãi ñòa ñieåm chính thöùc goïi laø hoï ñaïo (giaùo xöù) nhö vaäy coù gaàn caû chuïc ñòa ñieåm phuï goïi laø hoï ngaønh. Caùc hoï ñaïo chính thöùc trong töø nöûa ñaàu theá kyû 19 veà tröôùc ôû Nam boä laø: Vónh Long, Laùi Thieâu, Taân Ñònh, Saøi Goøn, Thuû Thieâm, Baø Ròa, Caùi Nhum, Thò Ngheø, Maëc Baéc, Taây Ninh, Baõi Xan, Thuû Ngöõ, Myõ Tho, Xoùm Chieáu, Gioàng Ruøm, Thuû Daàu Moät, Buùng, Bieân Hoøa, Ñaù Traéng, Caùi Beø, Caùi Boâng, Ñaát Ñoû.v.v... ÔÛ caùc ñòa ñieåm chính naøy vaø caùc ñòa ñieåm phuï chung quanh coù nhöõng tröôøng sô caáp, tuy toå chöùc phaàn ñoâng coøn ngheøo naøn, ñôn sô, maø vieäc giaùo duïc chæ nhaém ñeán toái thieåu laø giuùp cho ña soá treû con Nam boä thôøi aáy coù

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

399

theå bieát ñoïc, bieát vieát. Ñieàu naøy cuõng töông töï nhö heä thoáng giaùo xöù ôû Trung boä vaø Baéc boä. Veà “saùch giaùo khoa” ñeå duøng cho caùc tröôøng “xoùa muø chöõ” aáy thì duøng ñuû loaïi, nhöng chuû yeáu laø nhöõng saùch giaùo lyù hay saùch Kinh vieát baèng Quoác ngöõ. b) Söï kieän thöù hai laø töø khi Phaùp toå chöùc neàn hoïc chaùnh coù heä thoáng tröôøng sô caáp, tuy noäi dung giaùo duïc coù pha maøu saéc thöïc daân, nhöng veà cô baûn vaãn giuùp cho ña soá treû con ôû Nam boä coù theå bieát ñoïc, bieát vieát. Ñieàu naøy laïi cuõng ñuùng cho sau naøy ôû Trung vaø Baéc boä. Hôn nöõa, ngoaøi heä thoáng giaùo duïc cuûa Nhaø nöôùc, caùc tröôøng sô caáp cuûa Thieân Chuùa giaùo gia taêng gaáp boäi, coù toå chöùc vaø qui cuû hôn vì caùc tu só ngaøy caøng ñoâng. Caïnh beân ñoù trong nhieàu tænh, huyeän, laøng coù nhieàu toå chöùc tö thuoäc loaïi bình daân giaùo duïc, thöôøng sinh hoaït ban toái. Taát caû nhöõng phöông thöùc toå chöùc sô hoïc ñoù laøm giaûm ñaùng keå soá ngöôøi muø chöõ ôû Nam boä, caøng sang ñaàu theá kyû 20 laïi caøng giaûm maïnh.

c. Chöõ Quoác ngöõ môû maøn moät höôùng vaên hoïc môùi Nhôø moät soá taøi lieäu daàn daàn ñöôïc khaùm phaù gaàn ñaây, ngöôøi ta phaùt hieän chöõ Quoác ngöõ ôû Nam boä ñaõ môû maøn cho vaên hoïc caän ñaïi moät höôùng môùi. Chuùng ta ñeàu bieát laø vaên hoïc Quoác ngöõ caän ñaïi baét ñaàu coù neàn taûng vöõng chaéc töø naêm 1932, nhöng ít ngöôøi bieát raèng coù moät soá theå loaïi vaên cuûa neàn vaên hoïc naøy voán ñaõ ñöôïc manh nha ôû Nam boä töø maáy chuïc naêm tröôùc thôøi ñieåm ñoù. Döôùi ñaây chuùng

400

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

toâi neâu ra moät soá daãn chöùng ñeå chöùng minh cho nhaän xeùt naøy.

1. Vaên xuoâi: Vaên xuoâi baèng chöõ Noâm thì ta ñaõ coù töø theá kyû 17 trong caùc taùc phaåm cuûa Majorica, coù theå xem laø loaïi vaên xuoâi ñaàu tieân baèng thöù chöõ naøy.

Maëc duø vieäc vieát vaên xuoâi baèng chöõ Quoác ngöõ töø sau naêm 1932 ñeán nay vaãn ñöôïc xem laø chuyeän raát bình thöôøng, nhöng tröôùc ñoù, ôû Nam boä ñaõ phaûi laøm moät cuoäc caùch maïng môùi coù ñöôïc söï ra ñôøi cuûa vaên xuoâi. Trong khi vaên vaàn chöõ Noâm vaø vaên bieàn ngaãu chöõ Haùn coøn ñang raát thònh haønh thì töø naêm 1838, Töø ñieån Latinh-Annam cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh ñaõ coù loái vieát vaên Quoác ngöõ “trôn tuoät nhö lôøi noùi” (theo caùch noùi cuûa Tröông Vónh Kyù). Chuùng toâi xin trích moät ñoaïn nhö sau: “Vaøng baïc Annam quen duøng laø vaøng baïc khaù tinh, coù moät thöù ñoàng baïc troøn chaúng tinh nhieàu khí. Trong nöôùc aáy coù nhieàu thöù nhieàu hình vaøng baïc... Thöù nhaát laø neùn vaøng vaø nöûa neùn vaøng, maø nöûa neùn aáy laø moät thoi vaøng. Coù neùn baïc vaø ñính vaøng cuøng ñính baïc, caùi thöù ñính aáy cuõng coù chia ra laøm hai laøm boán phaàn. Coù ñoàng tieàn vaø taám baïc troøn môùi, coù hieäu vua minh Maïng.” (saùch ñaõ daãn, phaàn Phuï luïc, tr. 97) Neáu noùi raèng ñaây laø tieàn thaân cuûa theå loaïi vaên xuoâi töø sau naêm 1932, coù leõ cuõng khoâng phaûi laø quaù lôøi.

2. Phieân aâm chöõ Noâm ra chöõ Quoác ngöõ: Naêm Tröông Vónh Kyù (1837-1898) ñöôïc 38 tuoåi (1875), oâng ñaõ trôû

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

401

thaønh ngöôøi Vieät Nam ñaàu tieân taïi Saøi Goøn thöïc hieän vieäc phieân aâm chöõ Noâm ra chöõ Quoác ngöõ, vôùi cuoán Kim Vaân Kieàu ñính theâm Phuï luïc Kim Vaân Kieàu phuù, Thuùy Kieàu thi taäp vaø Kim Vaân Kieàu taäp aùn cuûa Nguyeãn Vaên Thaéng, Saøi Goøn Imprimerie du Gouvernement, 1875. Roài töø ñoù oâng tieáp tuïc phieân aâm, xuaát baûn haøng loaït taùc phaåm Haùn, Noâm nhö: Gia Huaán Ca, Nöõ Löu (1882), Luïc Suùc tranh coâng (1887), Phan Traàn truyeän (1889), Luïc Vaân Tieân (1889). Coâng vieäc phieân aâm chöõ Noâm ra chöõ Quoác ngöõ maø hieän nay nhieàu tröôøng ñaïi hoïc, vieän nghieân cöùu ñang noã löïc thöïc hieän, coù leõ ít ai ngôø raèng ñaõ ñöôïc ngöôøi Nam boä khôûi ñaàu töø nöûa sau theá kyû 19!

3. Phieân dòch: Khoâng chæ phieân aâm chöõ Noâm ra chöõ Quoác ngöõ, Tröông Vónh Kyù coøn laø ngöôøi Saøi Goøn ñi tieân phong trong vieäc phieân aâm vaø dòch nghóa caùc taùc phaåm Haùn vaên, vôùi caùch phieân dòch maø ngay caû caùc nhaø Haùn hoïc hieän nay cuõng phaûi neå phuïc. Trong coâng vieäc phieân dòch, oâng phaân chia ra nghóa ñen, nghóa boùng roài giaûi thích caën keõ, sau ñoù theâm phaàn luaän baøn. Vôùi moät kieán thöùc thöïc söï uyeân baùc, thoâng thaïo ñeán 18 loaïi ngoân ngöõ, thoâng kim quaùn coå, vaø nhaát laø vôùi boä oùc vöøa khoa hoïc vöøa chöøng möïc theo löông tri, oâng luoân ñöa ra nhöõng lôøi luaän baøn heát söùc boå ích cho ngöôøi ñoïc. Coù theå noùi moät phaàn ba söï nghieäp cuûa oâng laø dòch Haùn vaên ra chöõ Quoác ngöõ. Ñieån hình vaø ñaéc duïng hôn caû cho ñeán ngaøy nay laø boä Minh taâm böûu giaùm do nhaø Rey et Curiol aán

402

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ haønh trong caùc naêm 1891 vaø 1893. Ñaây laø moät tuùi khoân qui moâ lôùn cuûa AÙ Ñoâng ñöôïc Tröông Vónh Kyù dòch vaø giôùi thieäu baèng moät ngoøi buùt raát saâu saéc vaø thaám ñöôïm tình ngöôøi. Trong laõnh vöïc phieân dòch baèng chöõ Quoác ngöõ, coù theå noùi chính oâng laø ngöôøi ñaõ ñi tieân phong, môû ñaàu cho nhöõng taùc phaåm vaên hoïc dòch thuaät sau naøy.

4. Töø ñieån giaûi nghóa baèng tieáng Vieät: Ngöôøi khôûi xöôùng coâng vieäc naøy laø moät hoïc giaû ñoàng thôøi, ñoàng nghieäp vôùi Tröông Vónh Kyù vaø laø chuû buùt tôø Gia Ñònh Baùo: oâng Huyønh Tònh Cuûa (1834-1907). Töø ñieån do oâng bieân soaïn laø boä Ñaïi Nam Quaác aâm töï vò (Quyeån I: 1895; Q II: 1896), do Imprimerie Rey et Curiol aán haønh. Ñaây laø moät coâng trình coù taàm voùc cuûa moät taäp theå hoïc giaû, nhöng ñaõ ñöôïc Huyønh Tònh Cuûa ñôn ñoäc thöïc hieän. Boä töø ñieån naøy coù theå noùi laø moät boä Baùch khoa thö veà Vieät Nam hoïc (Vietnamologie) vaø ñoäc ñaùo hôn taát caû nhöõng töø ñieån ñaõ ra ñôøi tröôùc ñoù laø noù ñöôïc giaûi thích baèng tieáng Vieät. Coâng trình keá tieáp cuøng loaïi naøy phaûi ñôïi ñeán naêm 1931, töùc laø 35 naêm sau, môùi ñöôïc Phaïm Quyønh vaø moät nhoùm hoïc giaû mieàn Baéc cho ra ñôøi. Ñoù laø cuoán Vieät Nam töø ñieån cuûa Khai Trí Tieán Ñöùc. Nhöng vaãn coù phaàn keùm hôn Ñaïi Nam Quaác aâm töï vò veà noäi dung baùch khoa.

5. Lyù luaän buùt chieán: Loái vaên buùt chieán laàn ñaàu tieân xuaát hieän ôû mieàn Baéc vaøo khoaûng sau naêm 1932, vôùi cuoäc buùt chieán veà duy taâm – duy vaät giöõa Phan Khoâi

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

403

vaø Haûi Trieàu. Roài sau ñoù laø caùc noäi dung buùt chieán khaùc nhö vaán ñeà coù Quoác hoïc hay khoâng coù Quoác hoïc, veà thô cuõ, thô môùi.v.v... Taïi Saøi Goøn, loái vaên buùt chieán aáy ñaõ xuaát hieän töø hôn 40 naêm tröôùc ñoù, hieän coøn ñöôïc ghi laïi trong saùch “Yeáu lyù bieän phaân chaùnh taø töï chöùng” do Taân Ñònh, Baûn in Ñòa phaän Saøi Goøn xuaát baûn naêm 1891, vôùi noäi dung ñoái luaän kòch lieät veà caùc toân giaùo ôû Vieät Nam nhö Khoång, Laõo, Phaät vaø Thieân Chuùa giaùo. Taùc phaåm naøy trong moät phaàn tröôùc chuùng toâi ñaõ coù dòp baøn chi tieát. ÔÛ ñaây chæ löu yù moät ñieàu laø giöõa luùc tieáng Vieät thöôøng ñöôïc phoâ dieãn baèng thi ca, baèng vaên bieàn ngaãu hay vaên xuoâi thoâng thöôøng, thì taùc phaåm naøy ñaõ söû duïng moät loái vaên xuoâi tranh luaän, ñoái luaän khít khao veà chuû thuyeát. Ñieåm ñoäc ñaùo laø qua 432 trang chia laøm 26 ñoaïn, taùc giaû söû duïng hình thöùc ñoái ñaùp, tranh luaän giöõa hai ngöôøi ñeå neâu roõ caùc vaán ñeà caàn bieän luaän.

Qua noäi dung tranh luaän coù theå thaáy laø taùc giaû raát uyeân baùc veà chuû thuyeát cuûa caùc toân giaùo töø xöa nay truyeàn baù ôû Vieät Nam cho ñeán thôøi ñoù.

6. Du kyù: Theå loaïi du kyù ñöôïc vieát baèng chöõ Quoác ngöõ laàn ñaàu tieân ôû Vieät Nam laø cuoán “Chuyeán ñi Baéc kyø naêm AÁt Hôïi” (1876) xuaát baûn taïi Saøi Goøn cuûa Tröông Vónh Kyù. Loaïi vaên du kyù naøy phaûi ñeán naêm 1922 môùi thaáy Phaïm Quyønh söû duïng trong baøi “Thuaät chuyeän du lòch ôû Paris”, dieãn thuyeát taïi Nhaø Nhaïc Hoäi Taây Haø Noäi, ngaøy 15-10-1922 do Hoäi Khai Trí Tieán Ñöùc toå chöùc.

404

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

7. Tieåu thuyeát: Bao goàm caû ñoaûn thieân tieåu thuyeát vaø tröôøng thieân tieåu thuyeát. Töø laâu chuùng ta vaãn cho raèng truyeän ngaén ñaàu tieân laø truyeän “Soáng cheát maëc bay” cuûa Phaïm Duy Toán ñaêng trong Nam Phong soá 18, thaùng 12 naêm 1918, coøn veà loái vaên tröõ tình ñaãm leä thì ñöôïc môû ñaàu vôùi Toá Taâm cuûa Song An Hoaøng Ngoïc Phaùch do nhaø Nam Kyø xuaát baûn taïi Haø Noäi naêm 1925. Nhöng söï thöïc thì tröôùc taùc phaåm cuûa Phaïm Duy Toán 22 naêm vaø tröôùc saùch cuûa Hoaøng Ngoïc Phaùch 38 naêm, taïi Saøi Goøn ñaõ ra ñôøi taäp ñoaûn thieân tieåu thuyeát tröõ tình cuûa Nguyeãn Troïng Quaûn nhan ñeà “Truyeän Thaày Lazaroâ Phieàn”, Saøi Goøn, J. Linage, Librairie, Editeur, Rue Catinat, 1887.

Caâu chuyeän tình ñaãm leä trong taùc phaåm naøy döïa treân caên baûn lòch söû: moät soá söï thaät veà lòch söû Vieät Nam vaø moät soá söï thaät veà cuoäc ñôøi cuûa nhaân vaät chính. Döïa treân caû hai yeáu toá aáy, nhöõng söï kieän bi thaûm ñaõ ñöôïc taùc giaû keå laïi trong toaøn taùc phaåm, coù theå taïm toùm löôïc nhö sau: Ngaøy 12-1-1884, taùc giaû ñi taøu Jean Dupuis ñeå veà Baø Ròa. Taøu chöa chaïy, taùc giaû ñöùng treân bong taøu höùng gioù, tình côø gaëp moät ngöôøi nhoû voùc, gaày coøm, tieàu tuïy maëc aùo doøng tu. Thænh thoaûng oâng nghe nhaø tu aáy laàm thaàm than thôû raèng: “Laïy Chuùa, xin tha toäi cho con! Möôøi naêm nay con ñau khoå quaù.” Taùc giaû coù caûm töôûng oâng naøy ñieân. OÂng chaøo hoûi, laøm quen vôùi nhaø tu. Nhaø tu höùa seõ baøy toû taâm söï cuøng nhöõng bí aån trong loøng cho oâng nghe. Taøu baét ñaàu chaïy.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

405

OÂng vaø nhaø tu ôû chung moät phoøng treân taøu. Nhaø tu thuaät cho oâng nghe noãi loøng cuûa mình: “Toâi laø con thöù naêm trong gia ñình, sinh taïi Ñaát Ñoû gaàn Baø Ròa naêm 1847. Cha toâi ngöôøi Quaûng Bình. Meï ngöôøi Gia Ñònh. Anh chò em toâi qua ñôøi heát. Toâi moà coâi meï töø luùc ba tuoåi. Toâi veà ôû beân noäi vôùi cha. Ñeán naêm 1860, toâi ñöôïc 13 tuoåi. Luùc aáy Taây qua, ñaõ ñaùnh chieám Saøi Goøn, saép leân ñeán Baø Ròa. Quan quaân taäp trung taïi ñoù treân 300 ngöôøi theo ñaïo Chuùa, nhoát vaøo tuø voâ cuøng khoán khoå. Trong tuø coù cha toâi vaø toâi. Ñeán 1862, nghe tin Taây saép ñeán, quan quaân ra leänh phoùng hoûa nhaø tuø. Cha toâi cheát chaùy. Chæ coù 10 ngöôøi thoaùt ra ñöôïc thoâi, trong ñoù coù toâi. Toâi chaïy vaøo röøng roài teù xæu, baát tænh. Ñeán luùc tænh daäy thaáy naèm ôû moät nhaø thöông lính. Coù oâng quan ba ñem toâi veà nhaø nuoâi.

Sau 6 thaùng, quan ba beänh veà nöôùc, giao toâi laïi cho Giaùm muïc Lefeøvre. Giaùm muïc cho toâi hoïc tröôøng Latinh. Vaøo tröôøng toâi thaân vôùi moät ngöôøi baïn teân Lieãu, nhaø ôû Caàu Kho. Moãi laàn baõi tröôøng toâi veà nhaø Lieãu, ñöôïc cha meï Lieãu coi nhö con ruoät. Hoïc tröôøng Latinh 2 naêm, chuùng toâi xin qua hoïc tröôøng D’Adran. Naêm 1870, chuùng toâi xuoáng Saøi Goøn thi, caû hai ñeàu ñaäu, ñöôïc boå ñi laøm ôû dinh quan Thöôïng Thô. Luùc hoïc tröôøng D’Adran, moãi laàn cha meï Lieãu vaøo thaêm chuùng toâi coù daãn theo moät ngöôøi con gaùi 18 tuoåi, em baïn dì cuûa Lieãu. Toâi vaø ngöôøi aáy thaàm yeâu nhau. Trong thôøi gian ñi laøm toâi ôû nhaø Lieãu.

Böõa noï cha Lieãu hoûi toâi coù yeâu coâ gaùi aáy khoâng. Toâi

406

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ ngaàn ngaïi roài traû lôøi coù. OÂng möøng vaø sau ñoù moät thaùng cha meï Lieãu lo cho chuùng toâi ñöôïc keát hoân, laøm pheùp hoân phoái taïi nhaø thôø. Sau 6 thaùng ôû nhaø thaày Lieãu, vôï choàng toâi veà Baø Ròa. Toâi laøm thoâng ngoân ôû ñoù. ÔÛ Baø Ròa hai thaùng, toâi quen nhieàu quan trong ñoàn hay vaøo ñoù aên côm. Coù moät ngöôøi ñaøn baø vôï quan ba, thaàm yeâu toâi. Bieát vaäy, vì thöông vôï, toâi daàn daàn khoâng aên côm trong ñoàn nöõa ñeå xa laùnh ngöôøi ruû toâi ngoaïi tình. Naêm 1872, Lieãu thoâi laøm vieäc töø Saøi Goøn xuoáng Baø Ròa mua ngöïa. Lieãu ñeán nhaø toâi thaêm. Chuùng toâi gaëp nhau voâ cuøng möøng rôõ.

Luùc aáy toâi ñöôïc moät laù thô. Trong thô ngöôøi vieát baûo laø vì muoán toâi giöõ gìn haïnh phuùc gia ñình maø cho toâi bieát laø vôï toâi ñaõ ngoaïi tình vôùi Lieãu. Toâi cöù môû tuû vôï toâi ra ñi thì seõ thaáy hai böùc thö Lieãu göûi cho vôï toâi. Ñöôïc hai thô aáy, toâi voâ cuøng buoàn khoå. Thaày Lieãu mua ngöïa xong, chôû ghe veà Saøi Goøn. OÂng quan ba trong ñoàn nghe noùi coù nhieàu aên cöôùp ghe buoân, hoûi toâi coù ñi baét cöôùp ñöôïc khoâng? Toâi nhaän lôøi roài cuøng 10 teân lính ñaày ñuû suùng oáng khôûi haønh. Chieàu böõa sau ghe toâi thaáy ghe Lieãu ôû xa xa. Ñeán toái, toâi cho lính giaû hoûi phaûi ghe aên cöôùp khoâng. Beân ghe Lieãu baén qua. Toâi vöøa ghen töùc vöøa noåi giaän vì ñaïn bay ngang neân ra leänh cho 10 teân lính noå suùng ngay vaøo ghe Lieãu, Lieãu cheát. Veà trình quan ba, toâi ñöôïc quan cho bieát laø toâi ñi baét aên cöôùp maø ghe beân kia baén tröôùc, neân toâi baén laïi, nhö vaäy naïn nhaân cheát laø toâi voâ toäi. Sau 15 ngaøy, vôï toâi ho khan tieáng. Toâi

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

407

ôû ngoaøi vöôøn thaáy moät loaïi coû coù boâng tim tím. Nhôø hoài nhoû coù nghe ngöôøi moïi noùi ñoù laø coû ñoäc uoáng voâ khoâng thuoác naøo trò ñöôïc. Toâi böùt moät naém. Vaøo nhaø thaáy vôï toâi ñang saéc laù nguyeät baïch ñeå uoáng ho.

Luùc vôï toâi leân nhaø treân aên traàu, toâi leùn boû coû ñoäc vaøo sieâu. Vôï toâi uoáng xong qua ngaøy sau naèm lieät giöôøng. Toâi bieát vôï toâi truùng ñoäc, heát söùc buoàn raàu, chaïy lo ñuû thaày ñeå giaõ thuoác maø voâ ích. Vôï toâi naèm lieät 11 thaùng. Naêm 1873, vaøo canh ba vôï toâi keâu toâi laïi, keà tai noùi nhoû vôùi toâi raèng coâ aáy bieát taïi sao mình bò cheát nhöng vaãn tha loãi cho toâi ñeå toâi ñöôïc Chuùa tha toäi. Ñeán 4 giôø vôï toâi taét thôû. Choân caát vôï toâi xong, loøng toâi buoàn böïc hoái haän voâ bieân. Toâi thu xeáp leân Saøi Goøn xin Giaùm muïc chuaån cho vaøo tu Nhaø Doøng Taân Ñònh. Toâi maët ngoaøi hoïc haønh chaêm chæ, ra veû raát laø ñaïo ñöùc. Nhöng sau 10 naêm soáng giaû doái, khoâng xöng hai toäi troïng trong loøng, toâi bò löông taâm haønh khoå ñeán thaân theå coøm coõi kieät queä.

Thaày thuoác baûo toâi hoâm nay ñi Vuõng Taøu ñoåi gioù hoïa may bôùt beänh chaêng vì toâi khoâng coøn soáng ñöôïc bao laâu nöõa. Thaày haõy caàu nguyeän giuøm toâi laø keû khoán naïn voâ cuøng.”

Taùc giaû cho bieát nhaø tu thuaät ñeán ñaây thì taøu ñeán Vuõng Taøu. Nhaø tu xuoáng ñoø ñeå leân bôø. Taùc giaû tieáp tuïc ñi nöûa giôø nöõa ñeå veà Baø Ròa. ÔÛ Baø Ròa ñöôïc moät tuaàn, ñeán ngaøy 27-1-1884, oâng ñöôïc moät laù thö.

Trong ñoù ghi: “Baø Ròa, ngaøy 25 Janvier 1884”. Thö cho bieát laø nhaø tu ñaõ xöng toäi vôùi cha Baø Ròa maø vì

408

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ cha laø linh muïc khoâng ñöôïc pheùp noùi ra toäi cuûa ai.

Neân nhaø tu xin taùc giaû thuaät laïi cho ngöôøi ñôøi bieát heát toäi loãi cuøng taâm söï cuûa nhaø tu sau khi oâng cheát.

OÂng cuõng cho bieát laø khi taùc giaû ñöôïc thö naøy thì coù leõ oâng ñaõ cheát roài, vì söùc oâng quaù moøn moûi. Trong thö oâng cuõng cho bieát khi oâng veà Baø Ròa chôø cheát thì ñöôïc moät laù thô, chöõ ñaøn baø, khoâng cho bieát teân.

OÂng cheùp laïi böùc thö cho taùc giaû bieát laø ngöôøi ñaøn baø aáy noùi raèng ngaøy xöa vì ghen töùc maø caùo gian Lieãu vaø vôï cuûa oâng. Do ñoù oâng phaïm hai toäi gieát ngöôøi vaø khoå taâm trong möôøi naêm nay. Nay vì quaù hoái haän, ngöôøi ñaøn baø vieát thö xin oâng tha loãi ñeå Chuùa tha toäi cho oâng. Taùc giaû noùi sang naêm sau vaøo dòp nghæ heø, trôû veà chôi Baø Ròa, oâng cuøng cha sôû Baø Ròa ñi ngang qua nhaø thôø nhoû, nôi choân haøi coát maáy traêm giaùo daân xöa bò quan quaân thieâu soáng. Caïnh nhaø thôø thaáy coù ngoâi moä, treân ñaàu moä coù caây thaäp giaù chæ coøn ñoïc ñöôïc maáy chöõ: “27 Janvier 1884”. Taùc giaû hoûi cha sôû ñaây laø moä cuûa ai. Cha sôû cho bieát ñaây laø moä cuûa moät ngöôøi phaïm nhieàu toäi loãi maø ñaõ aên naên, soáng thaùnh thieän vaø baây giôø chaéc chaén ñaõ ôû treân Thieân ñaøng. Ngöôøi aáy laø Thaày Lazaroâ Phieàn. Ñaïi khaùi noäi dung thieân tình söû laø nhö theá, coù yeâu ñöông, coù ghen töùc, coù gieát ngöôøi, coù ñi tu, coù hoái haän, saàu thaûm... Coøn veà vaên chöông thì chuùng toâi taïm trích vaøi ñoaïn sau ñaây: “Tôùi ñaây thaày tu nghe ñoàng hoà ñaùnh ba giôø khuya thì thaày aáy la hoaûng leân

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

409

raèng: ‘Ñoù! Ñoù! Ñoù! Noù naèm ñoù! Gaàn cheát! Noù naém tay toâi ñaây!’” (trang 21, ñoaïn vôï troái choàng). “Nhieàu laàn toâi ôû Tröôøng AÁn maø veà thì muoán laïi hoûi moïi söï ra cho vôï hay maø tha toäi cho vôï, song khi laïi gaàn thì toâi khoâng muoán noùi ra laïi töôûng raèng: hoûi noù thì noù ñöông chòu cho ñoù. Ai daïi maø chòu laøm cha aên cöôùp...” (trang 26) Veà tröôøng thieân tieåu thuyeát tröõ tình thì Nam boä cuõng ñaõ coù U tình luïc cuûa Hoà Bieåu Chaùnh, xuaát baûn naêm 1913, coù theå xem laø cuoán tieåu thuyeát tröõ tình sôùm nhaát ôû Vieät Nam. 8. Giaùo khoa: Tröông Vónh Kyù cuõng chính laø ngöôøi ñaõ khôûi xöôùng nhieàu loaïi saùch giaùo khoa cho tuoåi treû laãn cho ngöôøi lôùn. OÂng vieát saùch daïy veà meïo luaät tieáng Phaùp, tieáng Vieät. OÂng vieát saùch daïy veà söû kyù, ñòa dö. Ngoaøi saùch daïy hoïc ôû nhaø tröôøng, oâng coøn vieát loaïi saùch daïy soáng neân ngöôøi. OÂng vieát daïy cho phuï nöõ, daïy laøm daâu, daïy caùch giaùo duïc con caùi. OÂng daïy veà “Pheùp lòch söï Annam”. OÂng daïy xa laùnh nha phieán. OÂng daïy traùnh beänh cuùm. OÂng keå truyeän ñôøi xöa cuõng ñeå giaùo duïc.

9. Vaên chöông bình daân vaø thuaàn Vieät: Chöõ Quoác ngöõ coå voõ loái vaên bình daân vaø duøng tieáng “Annam roøng”, nghóa laø tieáng Vieät thuaàn tuùy, maø ngoïn côø ñaàu vaãn thuoäc veà Tröông Vónh Kyù taïi Saøi Goøn. Noùi chung, trong vaên xuoâi, Tröông Vónh Kyù thöôøng laáy nhöõng ñeà taøi trong giôùi bình daân, lao ñoäng, giôùi cuøng ñinh.

410

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Nhö trong Chuyeän ñôøi xöa, oâng keå nhöõng chuyeän Thaèng choàng khôø, Thaèng khôø ñi mua vòt... Lôøi vaên cuûa oâng töï nhieân, trong saùng nhö lôøi noùi bình daân haèng ngaøy, vaø maëc duø chöùa ñaày moät “buïng Nho”, oâng khoâng bao giôø söû duïng nhieàu töø Haùn Vieät nhö ña soá trí thöùc cuøng thôøi, maø chuû tröông chæ duøng tieáng “Annam roøng”, nghóa laø thuaàn Vieät, heát söùc thuaàn Vieät. Haõy nghe oâng keå chuyeän moät caùch vui veû, ñôn sô vaø bình dò nhö sau: “Coù hai vôï choàng. Vôï thì ít oi thieät thaø. Choàng thì khuøng khuøng daïi daïi.

Vôï noù coù mang. Tôùi ngaøy naèm beáp. Saün noù nghe ngöôøi ta noùi: Heã choù ñeû thì döõ laém, thöôøng hay caén.

Noù môùi nghó, noù giöït mình. Cha chaû! Vôï mình ñeû, coù khi noù döõ laém. Söùc choù maø coøn laøm vaäy, huoáng chi ngöôøi ta. Neân khi noù ñem côm cho vôï, thì noù ñöùng xa xa, khoâng daùm leùo laïi gaàn; tay thì caàm moät caùi caây, boä töôùng dò kyø...” (Tröông Vónh Kyù - Chuyeän ñôøi xöa nhoùn laáy nhöõng chuyeän hay vaø coù ích, in kyø 3, Saøi Goøn, C. Guilland et Martinor, 1883, trang 66) Ngaøy nay, ñaõ böôùc sang theá kyû 21, chuùng ta cuõng hoâ haøo, coå voõ cho vieäc haïn cheá duøng töø Haùn Vieät, vaäy maø vaãn hieám khi gaëp ñöôïc nhöõng ñoaïn vaên thuaàn Vieät, ñaëc bieät laø thuaàn Vieät maø vaãn goïn gaøng, trong saùng nhö vaên cuûa Tröông Vónh Kyù hôn 100 naêm veà tröôùc.

10. Vaên hoïc phoå bieán kieán thöùc khoa hoïc phoå thoâng: Vieäc söû duïng vaên hoïc nhö moät phöông tieän ñeå truyeàn baù kieán thöùc khoa hoïc phoå thoâng, goùp phaàn naâng

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

411

cao daân trí laø moät trong nhöõng ñieåm ñaëc bieät coù töø raát sôùm cuûa vaên hoïc Quoác ngöõ Nam boä. Naêm 1887, Huyønh Tònh Cuûa (töùc Paulus Cuûa) trong cuoán Saùch Baùc hoïc sô giaûi, Saøi Goøn, Baûn in Nhaø Haøng Rey et Curiol, 1887, ñaõ daïy cho ngöôøi ñoïc ñuû thöù khoa hoïc vöøa chuyeân moân, vöøa phoå thoâng. Noäi dung saùch heát söùc phong phuù vaø ña daïng, noùi veà ñuû caùc vaán ñeà lôùn nhoû, gaàn xa trong ñôøi soáng nhö “ngoùng thieân lyù, sao baêng, nuùi löûa, ñoäng ñaát, kim sa, löu huyønh, mía, chaøm, muû cao su, huyønh cöôøng toan, laân tinh, pheùp nhuoäm, maùy hôi nöôùc, da thuoäc, ñoà saønh, thaân theå saïch seõ, nguõ quan, chim öng, keân keân, ong maät, khí caàu, bôi loäi.v.v...” Coù theå noùi quyeån saùch naøy cuûa oâng laø moät thöù tieåu töø ñieån khoa hoïc phoå thoâng.

11. Kòch thô vaø tuoàng bi haøi kòch: Chöùng tích cuï theå cuûa nhöõng theå loaïi naøy ñöôïc ra ñôøi baèng chöõ Quoác ngöõ taïi Nam boä töø nöûa sau theá kyû 19 laø cuoán Vaõn vaø Tuoàng, in laàn thöù 3, Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, 1899. Saùch in laàn thöù 3 maø ghi 1899, coù leõ laàn in thöù nhaát cuõng phaûi vaøo khoaûng tröôùc naêm 1885. Trong saùch coù hôn 30 vôû kòch thô, laáy ñeà taøi trong Kinh Thaùnh hay trong lòch söû Vieät Nam. Coøn kòch thô maø coù pha vaên xuoâi thì ñieån hình laø cuoán “Tuoàng Joseph” cuûa Tröông Minh Kyù, Saøi Goøn, Rey et Curiol, 1887. Taùc giaû sinh naêm 1855, maát naêm 1900, laø moät hoïc giaû teân tuoåi thuoäc theá heä hoïc troø cuûa Tröông Vónh Kyù, khoâng theo Thieân Chuùa giaùo nhöng khi vieát tuoàng laáy ñeà taøi Kinh Thaùnh.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

412

d. Chöõ Quoác ngöõ vaø söï giaùo duïc vaên hoùa quaàn chuùng Töø khoaûng naêm 1865 trôû veà tröôùc, vôùi söï khoáng cheá cuûa chöõ Haùn, vieäc giaùo duïc vaên hoùa cho quaàn chuùng nhaân daân haàu nhö hoaøn toaøn khoâng ñaùng keå. Ngay caû giôùi trí thöùc ít oûi cuõng bò ñoùng khung vieäc hoïc trong nhöõng giaùo ñieàu xöa cuõ, ít ngöôøi coù cô hoäi ñöôïc tieáp caän ñeå hoïc hoûi, môû mang vôùi nhöõng kieán thöùc vaên minh cuûa theá giôùi ñöông thôøi. Nhöõng gì maø quaàn chuùng nhaân daân ñöôïc hoïc hoûi – chuû yeáu qua truyeàn mieäng hoaëc söï daïy doã tröïc tieáp töø theá heä ñi tröôùc – thöôøng chæ laø neàn taûng ñaïo lyù thaùnh hieàn cuûa Nho hoïc, nhöõng luaân lyù Khoång Maïnh hay giaùo lyù nhaân quaû nhaø Phaät, daïy ngöôøi laøm laønh laùnh döõ, vaø cho ñeán khi ñaïo Thieân Chuùa ñöôïc truyeàn ñeán thì moät phaàn naøo giaùo lyù ñaïo Chuùa cuõng goùp phaàn laøm cho nhaân daân coù neáp soáng ñaïo ñöùc. Nhöng xeùt veà nhöõng kieán thöùc vaên hoùa thì söï giaùo duïc cho quaàn chuùng nhaân daân haàu nhö chæ laø con soá khoâng.

Töø khi thöïc daân Phaùp xaâm löôïc nöôùc ta, moät soá nhaø Nho yeâu nöôùc ñaõ baét ñaàu nghó ñeán vieäc duøng chöõ Noâm laøm thô phuù ñeå khích leä loøng yeâu nöôùc. Ñoù coù theå xem laø moät hình thöùc sô khai trong vieäc giaùo duïc nhaân daân. Ñieån hình nhö khi ta maát thaønh Gia Ñònh, Phan Vaên Trò (1830-1910) laøm baøi phuù Gia Ñònh thaát thuû coù nhöõng caâu kheâu gôïi loøng yeâu nöôùc raát saâu saéc. Chuùng toâi trích vaøi ñoaïn sau ñaây: Thöông thay ñaát Gia Ñònh!

Tieác thay ñaát Gia Ñònh!

......

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ Taøu khoùi chaïy maây tuoân soâng maáy khuùc, lôø laït beán Traâu.

Daây theùp giaêng nhaáp nhoaùng ñaát ngaøn truøng, ngaõ xieâu thaønh Phuïng

......

Inh oûi suùng reàn kinh cöûa Baéc, haõi huøng traêm hoï döùt caâu ca!

Toø te keøn thoåi toái trôøi Nam, man maùc naêm canh khoâng tieáng troáng!

Haøo kieät tìm phöông laùnh maët...

Anh huøng kieám choán aån thaân...

Töø Beán thaønh traûi qua Chôï Ñuûi, loaøi tinh chieân1 loaïn xaï bieát bao nhieâu!

Nôi Chôï Lôùn saép ñeán Caàu Kho, quaân moïi rôï laãy löøng neân quaù laém!

Caàu Baø Ngheø cuøng nôi Chôï Quaùn, quaân tham taøn ñaéc yù veânh raâu.

Chuøa Caåm Thaûo traûi tôùi Caây Mai, Phaät Boà taùt chòu ngheøo oâm buïng. ........

Ngaäm nguøi thay ba boán laøng Goø Vaáp, caây coû khoâ, thaân theå ñeàu khoâ!

Baùt ngaùt nhæ möôøi taùm thoân Vöôøn Traàu, hoa traùi ruïng, ngöôøi ñôøi cuõng ruïng.

.........

Tieáng keâu oan, oan naøy bôûi nöôùc, hoàn nhaân daân bieát döïa vaøo ñaâu!

1

Coù nghóa laø hoâi tanh

413

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

414

Thaân lieàu thaùc, thaùc cuõng vì vua, xöông nghóa só chaát ñaø neân ñoáng.

.........

Sau tröôùc vaày ñoaøn baïch quæ, daân ta ñoøi böõa ñoøi suy. Ñeâm ngaøy oûi tieáng Lang-sa, theá noù caøng ngaøy caøng loäng.

(Trích trong Thi vaên quoác caám thôøi Phaùp thuoäc cuûa Thaùi Baïch, Khai Trí, Saøi Goøn, 1968, trang 224-226) Baøi naøy khoâng thaáy nguyeân baûn chöõ Noâm, coù theå chæ laø truyeàn khaåu, vì luùc aáy vieát thaønh vaên raát nguy hieåm, cuõng coù theå tröôùc truyeàn khaåu roài sau chuyeån sang cheùp baèng quoác ngöõ ñeå chuyeàn tay.

Ngoaøi hình thöùc giaùo duïc nhaân daân qua thô, phuù, hoø, veø... nhö vaäy cuûa vaên chöông truyeàn khaåu hoaëc chöõ Noâm, coøn coù nhöõng hình thöùc naâng cao daân trí trong quaàn chuùng Nam boä qua Quoác ngöõ. Ñieån hình laø nhöõng baøi ca voïng coå xuaát phaùt töø Baïc Lieâu maø trong moät chöông tröôùc chuùng toâi ñaõ xeùt. Roài nhöõng thoùi quen sau thaønh truyeàn thoáng noùi thô. Ñaây khoâng phaûi laø caàm caùc baûn thô nhö Luïc Vaân Tieân, Traàn Minh khoá chuoái.v.v... maø ñoïc, cuõng khoâng ngaâm nhö ôû mieàn Baéc ngaâm Kieàu, maø laø noùi. Thöïc ra, noùi thô cuõng laø moät kieåu ngaâm ñôn giaûn, khoâng caàm saùch vôû – vì ñaõ thuoäc loøng – nhöng khi dieãn ñaït nghe coù veû nhaûy nhoùt, bieán chuyeån linh hoaït tieát taáu trong aâm ñieäu. Noùi thô cuõng dieãn taû ñuû nhöõng cung ñieäu boång traàm, coù ñieàu thöôøng laø dí doûm chöù khoâng reân ræ, keå caû

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

415

khi ñeán nhöõng choã raát bi ai. Noùi thô ôû Nam boä phoå thoâng ñeán ñoä ñöa ñoø cuõng noùi thô, caáy luùa, gaët luùa, ñaøo ao cuõng noùi thô... Baïn beø hoïp maët cuõng noùi thô. Thöùc ñeâm canh gaùc cuõng noùi thô. Quaàn chuùng noùi thô roài cuõng ngaãu höùng tham gia saùng taùc. Vì theá maø coù moät loaïi thô goïi laø thô haäu, laø nhöõng ñoaïn thô ñöôïc ñaët tieáp sau caùc truyeän thô nhö Luïc Vaân Tieân, Naøng UÙt, Baïch Vieân Toân Caùc... goïi laø Haäu Luïc Vaân Tieân, Haäu Naøng UÙt, Haäu Baïch Vieân Toân Caùc... Khoâng bieát laø do ai ñaët, nhöng roài moïi ngöôøi ñeàu truyeàn mieäng cho nhau, thuoäc loøng roài cuõng say söa noùi cho nhau nghe.

Caùc khu vöïc Nhaø thôø xöa hay toå chöùc cho giaùo laãn löông xem tuoàng pha cheá tuoàng voïng coå vaø tuoàng Taây.

Nhöõng ñeà taøi thöôøng ñöôïc soaïn thaønh tuoàng laáy trong Kinh Thaùnh hay truyeän caùc Thaùnh. Moät soá tuoàng chuùng toâi bieát nhan ñeà maø khoâng roõ taùc giaû, nhö tuoàng Thöông Khoù, tuoàng Aleâxuø, tuoàng Löông taâm ñaáng linh muïc. Vaøo naêm 1930, Ñöùc Giaùm muïc Nguyeãn Baù Toøng khi chöa laøm Giaùm muïc coù soaïn laïi tuoàng Thöông Khoù vaø cho dieãn ôû Taân Ñònh raát thaønh coâng. Naêm 1935, Michel Myõ cuõng soaïn laïi tuoàng Löông taâm ñaáng linh muïc, ñöôïc nhieàu raïp ôû mieàn Taây dieãn raát haáp daãn.

Coøn phoå bieán roäng ngoaøi daân gian laø loaïi tuoàng caûi löông voïng coå nhö nhöõng tuoàng Thích Ca ñaéc ñaïo, Quan AÂm du ñòa phuû, Ñòch Thanh keát duyeân Thoaïi Ba, Trieäu Khuoân Daãn gaëp Toá Mai, Löu Bò caàu hoân Giang Taû, Trieäu Töû ñoaït aáu chuùa, Tieát Ñinh San caàu Leâ Hueâ.v.v...

416

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Trong caûi löông ngöôøi ta cuõng xen noùi thô nöõa. Ñaõ moät thôøi vang boùng thô Saùu Troïng, Hai Daâu, phaùt xuaát töø Boàn Keøn cuûa Taây ôû Saøi Goøn.

Veà nguoàn goác xuaát phaùt ban ñaàu cuûa voïng coå, chuùng ta ñaõ coù dòp baøn ñeán. Nhöng vieäc ñöa voïng coå vaøo tuoàng caûi löông vôùi boá cuïc maøn, lôùp chaët cheõ nhö moät kieåu nhaïc kòch ñaëc thuø cuûa Nam boä coù leõ ñöôïc bieát sôùm nhaát laø töø vôû “Boäi phu quaû baùo” cuûa Phaïm Coâng Bình, dieãn taïi Saøi Goøn naêm 1919 vaø in thaønh saùch naêm 1924.

Cuõng caàn ñeå yù laø döôùi aùch thoáng trò cuûa thöïc daân Phaùp thì moïi laõnh vöïc vaên hoùa, vaên ngheä, dó nhieân laø keå caû saân khaáu, ñeàu bò chính quyeàn thöïc daân lôïi duïng ñeå gieo raéc nhöõng tö töôûng thaân Phaùp, thoûa hieäp, coù lôïi cho söï cai trò cuûa chuùng. Nhöng söï thaät laø nhöõng ngöôøi ngheä só nhaân daân luoân kheùo leùo “töông keá töïu keá”, söû duïng chính nhöõng maûnh ñaát coâng khai maø thöïc daân Phaùp ñaõ taïo ra ñeå truyeàn baù nhöõng tö töôûng tieán boä, kheâu gôïi loøng yeâu nöôùc cuûa quoác daân ñoàng baøo, cuõng nhö taän duïng moïi cô hoäi ñeå giaùo duïc vaên hoùa, naâng cao daân trí.

Sau ngaøy theå loaïi voïng coå caûi löông ñöôïc phaùt sinh, daàn daàn coù caû moät ñoäi nguõ chuyeân nghieäp oà aït phieân dòch tuoàng tích Taøu, chuyeân vieát nhöõng baøi ca caûi löông, nhöõng baûn ñôøn coø, ñôøn luïc huyeàn... Thaäm chí coù taùc giaû moät naêm vieát ñöôïc maáy chuïc vôû tuoàng caûi löông! Nhöõng teân tuoåi noåi baät nhaát trong vieäc dòch vaø soaïn caûi löông voïng coå ôû Nam boä laø Saùu Laàu, Moäng Traàn, Nguyeãn Chaùnh Saét, Vöông Gia Baát, Phaïm Coâng Bình, Nguyeãn Hieån Phuù.v.v...

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

417

Coøn veà dieãn vieân ñöôïc ñoâng ñaûo quaàn chuùng haâm moä thì coù Naêm Chaâu, Baûy Nhieâu, Tö Chôi, Phuøng Haù, Naêm Phæ. v.v....

Haùt boäi cuõng khoâng keùm thònh haønh trong quaàn chuùng.

Nhöõng tuoàng tích xöa ñöôïc söûa ñi söûa laïi vaø raát ñöôïc öa chuoäng laø San Haäu (Taï OÂn Ñình), Töù Linh (Long Laân Qui Phuïng), Phong Ba Ñình (Nhaïc Phi)... Ñeán nhöõng thöùc aên tinh thaàn choïn loïc hôn, trang troïng hôn laø caùc tôø baùo buoåi ñaàu ôû Saøi Goøn nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc ñeán ôû treân. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng saùch cuûa Tröông Vónh Kyù, Huyønh Tònh Cuûa, Tröông Minh Kyù, Nguyeãn Troïng Quaûn, Dieäp Vaên Cöôøng, veà sau coøn coù cuûa Nguyeãn Chaùnh Saét, Leâ Vaên Trung, Nguyeãn Taán Phong.v.v... cuõng raát ñöôïc ñoàng baøo trí thöùc laãn bình daân Nam boä raát öa chuoäng. Taát caû nhöõng saûn phaåm vaên hoùa naøy ñeàu ñöôïc taïo ra baèng chaát lieäu chöõ Quoác ngöõ, goùp phaàn chuû yeáu trong vieäc giaùo duïc vaên hoùa, kieán thöùc phoå thoâng cuõng nhö phoå caäp nhöõng tö töôûng tieán boä, yeâu nöôùc ñeán vôùi quaàn chuùng nhaân daân moät caùch nhanh choùng vaø roäng khaép nhaát.

ñ. Chöõ Quoác ngöõ vaø ngoân ngöõ hoïc ° Boái caûnh phoâi thai cuûa ngöõ hoïc theá giôùi Tieáng Vieät ôû Nam boä vaøo nöûa sau theá kyû 19 khoâng chæ phaùt trieån maïnh meõ trong sinh hoaït giao tieáp ña daïng maø coøn laø caû trong vieäc nghieân cöùu saâu veà chính baûn thaân tieáng Vieät, hay noùi theo töø ngöõ chuyeân moân laø ngoân

418

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ngöõ hoïc veà tieáng Vieät. Ñieàu naøy coù theå gaây ngaïc nhieân vôùi moät soá ngöôøi, vì moät trong nhöõng khoa hoïc hieän ñaïi maø treû trung nhaát cuûa theá giôùi chính laø ngöõ hoïc. Antoine Greùgoire noùi: “Chæ môùi vaøo ñaàu theá kyû 19, ngöõ hoïc môùi mang saéc thaùi khoa hoïc thoâi.” (La Linquistique, Delagrave, Paris, 1948, trang 170). Franz Bopp (1791-1867) laø nhaø ngöõ hoïc Ñöùc ñaàu tieân khai xöôùng moân hoïc naøy baèng cuoán “Grammatik der indo germanischen, Aprachen” vieát töø naêm 1833, hoaøn taát naêm 1852, trong ñoù oâng “ñoái chieáu ngöõ phaùp caùc tieáng Sanskrit, Zend, Hy Laïp, Latinh, Lituanie, Goâtít, Ñöùc vaø caùc ngoân ngöõ Xla-vô” (saùch ñaõ daãn, trang 171). Saùch naøy ñöôïc dòch sang tieáng Anh naêm 1856 vôùi nhan ñeà “A Comparative Grammar of the Sanskrit, Zend, Greek, Latin, Lithuanian, Gothic, German, and Slavonic Languages”. Ngoaøi ra, cuõng phaûi keå ñeán ba teân tuoåi lôùn nöõa tieân phong trong ngöõ hoïc laø Rasmus Christian Rask cuûa Ñan Maïch, Jacob Ludwig Karl Grimm (1785 – 1863) cuûa Ñöùc vaø Wilhelm Humboldt (1767-1835), nhöng nhöõng coâng trình cuûa hoï chæ môùi ñöôïc chuù yù nhieàu töø khoaûng naêm 1906 ñeán naêm 1911. Ñaëc bieät phaûi keå ñeán Ferdinand de Saussure (18571913). Hai moân ñoà cuûa oâng laø Ch. Bally vaø A. Sechehay gom goùp giaùo trình cuûa oâng taïo thaønh cuoán Cours de linguistique geùneùrale (Giaùo trình ngöõ hoïc toång quaùt), xuaát baûn taïi Paris naêm 1916. (Cuoán naøy in kyø 2 naêm 1922, baûn tieáng Anh nhan ñeà Course in General Linguistics ñöôïc in naêm 1959). ÔÛ Nga coù Fedorovich Fortunatov (1848-1914), ôû YÙ coù Ascoli ñöôïc coi laø nhöõng ngöôøi buoåi ñaàu cuûng coá neàn

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

419

moùng cho khoa ngöõ hoïc trong thaäp nieân 1870. Maõi ñeán naêm 1895, M. Grammont môùi noåi danh vôùi cuoán “Nhöõng bieán aâm trong caùc tieáng AÁn-AÂu vaø tieáng Roâmaên”. Coøn A. Meillet ñeán naêm 1906 môùi laøm cho ngöôøi ta bieát ñeán teân tuoåi mình baèng cuoán “Caùc phöông ngöõ AÁn-AÂu”.

° Coâng taùc nghieân cöùu ngöõ hoïc ôû Nam boä Nhö treân ñaõ trình baøy, lòch söû nghieân cöùu ngöõ hoïc treân theá giôùi ñaõ baét ñaàu khaù muoän maøng. Maëc duø vaäy, ngay taïi Nam boä vaøo cuoái theá kyû 19 cuõng ñaõ xuaát hieän nhöõng nghieân cöùu raát sôùm veà ngaønh hoïc naøy moät caùch nghieâm tuùc, cho duø khoa hoïc aáy chæ môùi baét ñaàu chôùm nôû ôû chaâu AÂu. Vaø nhaø nghieân cöùu ngöõ hoïc töø raát sôùm ñoù chính laø nhaø baùc hoïc Tröông Vónh Kyù.

Trong nguyeät san Vaên hoùa, soá 24, naêm 1968, trang 771, oâng Nguyeãn Cao Kim vieát: “Theo moät taøi lieäu khaûo cöùu veà Tröông Vónh Kyù, cuï coøn noùi ñöôïc 15 sinh hoaëc coå ngöõ Taây phöông, 11 sinh ngöõ thuoäc Vieãn AÙ (ExtreâmeAsie) nhö tieáng Taây Taïng, Phaïn, Cao Meân, Ai Lao, Xieâm, Quaûng Ñoâng, Quan Thoaïi.v.v...” Chuùng toâi chöa tìm ñöôïc “taøi lieäu khaûo cöùu” ñoù, nhöng taïm ñoaùn chaéc laø toái thieåu Tröông Vónh Kyù cuõng noùi vaø vieát raønh ñöôïc khoaûng 10 loaïi coå ngöõ vaø sinh ngöõ AÂu-AÙ.

Vì thoâng thaïo nhieàu ngoaïi ngöõ neân tính caùch baùc hoïc cuûa Tröông Vónh Kyù khoâng chæ giôùi haïn ôû phaïm vi trong nöôùc. Tröôùc naêm 1863 oâng ñaõ töøng coù thö töø lieân laïc vôùi Ernest Renan (1823-1892), Paul EÙmile Littreù (1801

420

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

- 1881), Victor Hugo (1802-1885). Chuyeán ñi Phaùp naêm 1863 laø cô hoäi ñeå oâng môû roäng taàm voùc hoïc thuaät cuûa mình treân bình dieän quoác teá. Chuùng toâi ghi nhaän döôùi ñaây moät soá moái quan heä hoïc thuaät coù tính caùch quoác teá cuûa Tröông Vónh Kyù: 1. Trong phieân hoïp ngaøy 11-2-1876, qua söï giôùi thieäu cuûa Renan vaø Garroz, Tröông Vónh Kyù ñöôïc nhaän laøm hoäi vieân Socieùte Asiatique de Paris (Hoäi Nghieân cöùu AÙ Chaâu Paris).

2. Trong tôø Journal Asiatique, Tome 4, Juillet-Deùcembre 1884, trang 132, moät nhaø baùc hoïc tröù danh veà ngöõ hoïc ñaõ ñeà cao taùc phaåm “Les Convenances et les civiliteùs Annamites” cuûa oâng.

3. Ngaøy 7-7-1868, Socieùte de geùographie de Paris (Hoäi Ñòa dö Paris) nhaän oâng laøm hoäi vieân.

4. Naêm 1863, Socieùte Humanitaire et Scientifique du Sud-Duest de la France (Hoäi Nhaân baûn vaø Khoa hoïc veà Taây Nam cuûa Phaùp) môøi oâng laøm hoäi vieân. Cuõng naêm aáy, oâng gia nhaäp EÙcole de Langues Orientales (Tröôøng Sinh ngöõ AÙ Chaâu).

5. Naêm 1877, oâng laø thaønh vieân cuûa Socieùte Ethnographique de Paris (Hoäi Nhaân chuûng hoïc Paris).

6. Ngaøy 17-5-1883, Haøn Laâm Vieän Phaùp trao taëng oâng Khueâ baøi Haøn Laâm Vieän ñeä nhò ñaúng Boäi tinh (Palmes d’Acadeùmie).

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

421

7. Khoâng roõ naêm naøo nhöng ñöôïc bieát Tröông Vónh Kyù ñaõ thöông löôïng vôùi Littreù ñeå phieân dòch vaø boå sung töø ñieån cuûa oâng naøy thaønh Töø ñieån Phaùp-Annam cuûa oâng (Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, Taân Ñònh 1884).

8. Tröông Vónh Kyù ñöôïc baùo chí taïi Paris baàu laøm moät trong Theá giôùi Thaäp baùt vaên haøo. Trong boä saùch “Dictionnaire biographique illustreù du Monde politique, diplomatique et militaire des personaliteùs officielles et des membres des Socieùteùs Savantes” (Töø ñieån tieåu söû minh hoïa veà chính trò, ngoaïi giao, quaân söï cuûa nhöõng nhaân vaät chính thöùc vaø nhöõng thaønh vieân cuûa caùc hoäi baùc hoïc) ñöôïc bieân soaïn naêm 1874 do Eugeøne Beuve chuû bieân, coù daønh gaàn 20 trang ñeå ñeà caäp ñeán söï nghieäp vaên hoùa cuûa Tröông Vónh Kyù, vaø ôû quyeån I coù ñuû chaân dung 18 nhaø baùc hoïc cuûa naêm 1873-1874. Hình Tröông Vónh Kyù trong saùch naøy maëc aùo daøi, ñoäi khaên ñoùng, göông maët hao hao hình tam giaùc, nghieâng veà höôùng traùi, maét ngoù thaúng. Luùc aáy oâng chæ môùi 34 tuoåi. Döôùi ñaây laø danh saùch 18 nhaø baùc hoïc ñöôïc lieät keâ trong saùch naøy: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Allemand (Docteur) 8. Conte (Casimir) Bonadoua d’Ambrun 9. Desmaze (Charles) Bonhomme (Honoreù) 10. Duprat (Pascal) Cazot (Jules) 11. Dupuis (Charles) Chambron (Geùneùral de) 12. Garnier-Pages Chambord (Comte de) 13. Guizot Christophe (Albert) 14. Lafayette (Oscar de)

422

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ 15. Lefeøvre-Pontalis (Ameùdeùe) 16. Marcon 17. Peùtrus Kyù 18. Saldonha (Mareùchal)

Chuùng toâi vieát veà Tröông Vónh Kyù caên cöù theo taøi lieäu cuûa cuoán Tröông Vónh Kyù haønh traïng cuûa Ñaëng Thuùc Lieâng, (1922, nhaø in Xöa Nay aán haønh) vaø baøi Peùtrus Tröông Vónh Kyù cuûa Nguyeân Höông ñaêng treân nguyeät san Vaên hoùa soá 14 (1965), trang 1733-1734. Cuõng trong baøi treân, ôû trang 1735, Nguyeân Höông cho bieát Tröông Vónh Kyù ñaõ vieát moät dieãn vaên baèng tieáng La-tinh nhan ñeà: “Epistola de Confessoribus Cochinae Occidentalis et de bello Gallico” ñöôïc giôùi coå ngöõ hoan ngheânh nhieät lieät, vaø moät baøi baùo baèng tieáng YÙ nhan ñeà: “Alhunas Reflxiones de su viaje por Europa.” Chæ tieác taùc giaû khoâng cho bieát roõ xuaát xöù caùc taøi lieäu treân. Cuøng trang 1735 cuûa baøi ñaõ daãn, taùc giaû Nguyeân Höông vieát: “Trong cuoán “Möôøi taùm naêm du lòch ôû Trung Hoa vaø Ñoâng Döông”, nhaø vaên Anh Caùt Lôïi J. Thompson coù noùi ñeán cuoäc gaëp gôõ vôùi Tröông Vónh Kyù nhö sau: “Moät laàn ñeán thaêm Tröông Vónh Kyù, toâi gaëp hoïc giaû naøy ñang vieát dôû dang cuoán “Phaân tích, so saùnh caùc loaïi ngoân ngöõ treân theá giôùi”, moät coâng trình maø oâng ñaõ ñeå ra hôn 10 naêm bieân soaïn.”. Taùc giaû cuõng khoâng ghi roõ xuaát xöù cuoán saùch cuûa J. Thompson.

Vai troø cuûa Tröông Vónh Kyù trong laøng hoïc thuaät theá giôùi cho thaáy nhöõng nghieân cöùu cuûa oâng veà ngöõ hoïc Vieät Nam laø raát ñaùng traân troïng. Ñieàu ñaùng traân troïng hôn nöõa laø oâng ñaõ thöïc hieän nhöõng nghieân cöùu cuûa mình vaøo

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

423

thôøi kyø maø moân ngöõ hoïc chæ môùi baét ñaàu phaùt trieån ôû AÂu Chaâu, vaø haàu nhö ñoàng thôøi vôùi caùc nhaø ngöõ hoïc lôùn cuûa theá giôùi vaøo nöûa cuoái theá kyû 19. Coøn neáu xeùt rieâng boái caûnh trong nöôùc thì roõ raøng oâng chính laø ngöôøi ñi tieân phong sôùm nhaát trong laõnh vöïc naøy. Nhöõng coâng trình nghieân cöùu veà ngöõ hoïc cuûa oâng heát söùc phong phuù vaø ña daïng, trong ñoù coù moät soá ñaõ ñöôïc coâng boá, moät soá chæ môùi ôû daïng baûn thaûo maø khoâng bieát sau naøy gia ñình cuûa oâng coù söu taäp ñuû vaø aán haønh hay khoâng. Döôùi ñaây chuùng toâi xin lieät keâ moät soá taùc phaåm tieâu bieåu cuûa oâng, phaàn xuaát xöù ñöôïc ghi theo nhöõng thoâng tin maø chuùng toâi coù ñöôïc cho ñeán thôøi ñieåm naøy.

ª Taùc phaåm coù ghi xuaát xöù 1. Saùch taäp noùi chuyeän tieáng Annam vaø tieáng Langsa - Tröông Vónh Kyù, Saøi Goøn, C. Guilland et Martinon, 1882.

2. Thaày Troø veà meïo luaät leùo laét tieáng Phalangsa - Tröông Vónh Kyù, in kyø 2, Saøi Goøn, C. G et M., 1883.

3. Sô hoïc vaán taân Quoác ngöõ dieãn ca - Tröông Vónh Kyù, Saøi Goøn, C. G. et M., 1884.

4. Alphabet Quoác ngöõ - Tröông Vónh Kyù, In kyø 4, Saøi Goøn, Imprimerie Rey et Curiol, 1887.

5. Vocabulaire Annamite-Francais, Mots suuels, Mots techniques et termes administratifs - Tröông Vónh Kyù, Saøi Goøn, Imprimerie R. et C., 1887.

424

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

6. Tam thieân töï giaûi aâm, Tu hoïc toïa yeán - Tröông Vónh Kyù, Saøi Goøn, Imprimerie, R. Et C., 1887.

7. Petit Dictionnaire Francai-Annamite - Tröông Vónh Kyù, Saøi Goøn, Imprimerie de la Mission, Taân Ñònh, 1884.

8. Grammaire de la langue annamite par P.J.B. Tröông Vónh Kyù, Saøi Goøn, C. G. et M., 1883.

ª Taùc phaåm chæ ghi naêm xuaát baûn 1. Cours pratique de la langue Annamite (1863) 2. Abreùgeù de grammaire Annamite (1867) 3. Cours de la langue Annamite autographieù (1875) 4. Cours de langue mandarine autographieù (1875) 5. Töï vò tieáng Langsa dòch ra tieáng Annam (in ñeán chöõ Cheval) (1878) 6. Ñaïi töø ñieån tieáng Langsa dòch ra tieáng Annam (1894) 7. Töï ñieån nhöõng anh danh tuaán só Annam (1894) 8. Töï vò chöõ Haùn dòch ra tieáng Langsa vaø tieáng Annam (1895) 9. Töï ñieån ñòa lyù Annam (1895)

ª Taùc phaåm khoâng bieát xuaát xöù 1. Essai sur la similitude des langues et des eùcritures oriental les (Thaûo luaän veà söï töông töï cuûa ngoân ngöõ vaø chöõ vieát phöông Ñoâng)

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

425

2. EÙtude compareùe des langues et eùcritures des trois branches linguistiques (Nghieân cöùu ñoái chieáu ngoân ngöõ, vaên töï trong ba ngaønh ngoân ngöõ hoïc) 3. Combinaison des systeømes d’eùcriture ideùographique, hieùroglyphe, phoneùtique, alphabeùtique (Toång luïaân caùc heä thoáng chöõ vieát töôïng yù, coå Ai Caäp theo ngöõ aâm hoïc vaø vaàn A.B.C) 4. Etude compareùe sur les langues, eùcritures, crovances et Religions des peuples de l’Indochine (Nghieân cöùu ñoái chieáu Ngoân ngöõ, vaên töï, tín ngöôõng vaø toân giaùo cuûa caùc daân toäc Ñoâng Döông) 5. Langage de la Cour en Extreâme-Orient (Ngoân ngöõ trong caùc trieàu ñình ôû Vieãn Ñoâng) 6. Etude sans titre sur des langues de la Peùninsule indochinoise (Nghieân cöùu voâ ñeà veà caùc ngoân ngöõ ôû Baùn ñaûo Ñoâng Döông) 7. Cours de Siamois (Daïy tieáng Thaùi), Cours de Cambigien (Daïy tieáng Campuchia), Cours de langue Laotienne (Daïy tieáng Laøo), Cours de langue Tamouls (Daïy tieáng Tamouls, moät thoå ngöõ cuûa AÁn Ñoä), Cours de Langue Birmane (Daïy tieáng Mieán Ñieän), Cours de Champa (Daïy tieáng Champa) (theo taïp chí ñaõ daãn treân) Ngoaøi coâng trình nghieân cöùu veà tieáng Vieät vaø tieáng nöôùc ngoaøi cuûa nhaø baùc hoïc Tröông Vónh Kyù, töø naêm 1865 ñeán 1913 ôû Saøi Goøn coøn coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu

426

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

tieáng Vieät cuûa caùc taùc giaû khaùc maø vì phaïm vi chuyeân luaän naøy coù giôùi haïn neân chuùng toâi khoâng theå ñeà caäp heát.

e. Chöõ Quoác ngöõ trong hoïc ñöôøng Nhö ñaõ noùi, yù ñoà cuûa thöïc daân Phaùp khi chính thöùc ñöa chöõ Quoác ngöõ vaøo giaûng daïy trong heä thoáng hoïc ñöôøng cuõng nhö khi cho in aán, phoå bieán nhieàu loaïi saùch Quoác ngöõ, chuû yeáu laø ñeå coù theå söû duïng chöõ Quoác ngöõ nhö moät phöông tieän nhaèm ñieàu haønh guoàng maùy haønh chaùnh thöïc daân, cuûng coá cô caáu cai trò.

Nhöng trong thöïc teá, khi chöõ Quoác ngöõ ñöôïc nhieàu ngöôøi Vieät hoïc bieát thì söï tröôùc taùc cuûa nhöõng taùc giaû khaùc nhau ñaõ khoâng coøn tuaân theo yù ñoà ban ñaàu cuûa thöïc daân Phaùp. Ngöôïc laïi, haàu heát nhöõng caây buùt Quoác ngöõ cuûa Nam boä trong giai ñoaïn naøy ñeàu yù thöùc raát roõ vai troø giaùo duïc, tuyeân truyeàn cuûa vaên chöông do hoï tröôùc taùc. Vì theá, ngay trong caùc loaïi saùch giaùo khoa ñöôïc ñöa vaøo giaûng daïy chính thöùc taïi caùc tröôøng sô caáp, tieåu hoïc, trung hoïc cuõng coù khoâng ít nhöõng noäi dung ñöôïc caùc taùc giaû coá yù ñöa vaøo ñeå giaùo duïc ñaïo ñöùc, tinh thaàn ngöôøi Vieät, laøm cho ngöôøi Vieät Nam boä ngaøy caøng hieåu bieát nhieàu hôn vaø saâu saéc hôn queâ höông ñaát nöôùc, vaø nhaát laø veà tieáng Vieät thoâng qua vieäc hoïc chöõ Quoác ngöõ.

Chuùng toâi laáy moät baèng chöùng cuï theå ngay töø thôøi Tröông Vónh Kyù, caùc moân ñoà cuûa oâng phaàn ñoâng laø nhöõng ngöôøi du hoïc ngoaïi quoác veà, chaúng haïn nhö caùc oâng Tröông Minh Kyù, Dieäp Vaên Cöông, Nguyeãn Troïng Quaûn, ñaàu oùc

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

427

nhieãm naëng Taây hoïc nhöng nhôø taâm chí coå voõ tieáng Vieät vaø chöõ Quoác ngöõ cuûa Tröông Vónh Kyù, caùc oâng naøy ñaõ trôû thaønh nhöõng ngöôøi nhieät tình coå voõ cho söï phaùt trieån tieáng Vieät Nam boä. Hoï bieåu loä tinh thaàn aáy qua taâm tình ñoái vôùi baäc toân sö cuûa hoï trong baøi vaên teá ngaén goïn maø cöïc kyø saâu saéc sau ñaây, ñoïc tröôùc linh cöûu Tröông Vónh Kyù ngaøy 4-9-1898: “Thöông thay Thaày ta laø Quan Lôùn Só Taûi Tröông Vónh Kyù!

Nhôù Thaày xöa!

Neân ñaáng thoâng minh, Thieät trang vaên phuù.

Sang döôøng aáy, troïng döôøng aáy, Ngoù coâng danh trong maét nhö khoâng.

Kieâu chaúng heï, laán chaúng heï Xem taùnh haïnh trong ñôøi ít coù!

Vieäc chöõ nghóa nhoïc loøng bieân ñaët, Laém thuôû coâng phu.

Daïy hoïc haønh ra söùc vun troàng, Nhieàu lôøi khuyeân doã!

OÂi!

Töôûng coøn laâu höôûng loäc trôøi, Hay ñaõ sôùm lìa coõi theá!

Böôùm Trang Sanh moät giaác, mình côõi choán væ cô.

Haït Ñình Lòch traêm naêm, hoàn nöông coõi vaân vuï.

Ngöôøi tuy maát maø danh chaúng maát, tieáng haõy coøn ñaây.

Coi saùch Thaày maø hoïc yù Thaày, hình nhö Thaày ñoù.

428

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ Hôõi oâi! Tieác thay!

Hôõi oâi! Thöông thay!

Moân sanh: Tröông Minh Kyù, Dieäp Vaên Cöông, Nguyeãn Troïng Quaûn ñaúng ñoàng baùi 4 Septembre 1898

Ñöôïc bieát Tröông Minh Kyù laø taùc giaû Tuoàng Joseph (1887), Dieäp Vaên Cöông laø Chuû nhieäm tôø Phan Yeân Baùo (1868), Nguyeãn Troïng Quaûn laø taùc giaû ñoaûn thieân tieåu thuyeát loaïi tình söû Thaày Lazaroâ Phieàn (1887).

Söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ roõ raøng ñaõ khoâng theo ñuùng nhö yù ñoà ñen toái cuûa thöïc daân Phaùp maø nhanh choùng vöôït ra ngoaøi taàm kieåm soaùt cuûa hoï. Vì theá, keát quaû cuûa vieäc ñöa chöõ Quoác ngöõ vaøo hoïc ñöôøng khoâng phaûi laø giuùp cho ngöôøi Phaùp deã daøng cai trò daân Vieät, maø thöïc teá laø ñaõ taïo ñöôïc moâi tröôøng ñaøo taïo raát nhieàu baäc nhaân taøi yeâu nöôùc, cuõng nhö daàn daàn taïo neân moät thöù tieáng Vieät Nam boä ñoäc ñaùo veà nhieàu phöông dieän.

g. Chöõ Quoác ngöõ goùp phaàn baûo veä di saûn Haùn Noâm Ñieàu thuù vò trong söï phaùt trieån chöõ vieát ôû Vieät Nam laø tính chaát gaén boù maø khoâng xoùa boû laãn nhau. Neáu nhö söï phaùt trieån cuûa chöõ Noâm voán döïa treân neàn taûng chöõ Haùn neân ngöôøi Vieät xöa phaûi hoïc ñoàng thôøi caû hai loaïi chöõ vieát aáy cuõng laø ñieàu deã hieåu, thì vieäc taát caû nhöõng quyeån töø ñieån tieáng Vieät buoåi ñaàu ñeàu ñöôïc bieân soaïn ñoàng thôøi ñoái chieáu caû 3 loaïi chöõ vieát: Haùn - Noâm - Quoác ngöõ quaû laø

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

429

moät ñieàu khoâng deã giaûi thích chuùt naøo. Phaûi chaêng ñieàu naøy xuaát phaùt töø moät trong nhöõng ñöùc tính saün coù trong taâm hoàn ngöôøi Vieät: tinh thaàn traân troïng nhöõng di saûn cuûa tieàn nhaân.

Chính ñieàu naøy ñaõ taïo ra moät hieän töôïng khaù ñoäc ñaùo trong lòch söû. Sau khi chöõ Quoác ngöõ phaùt trieån hoaøn chænh ñeán möùc coù theå ñaûm nhaän moïi khaû naêng dieãn ñaït treân vaên baûn vaø ñöôïc toaøn xaõ hoäi chaáp nhaän, söû duïng moät caùch roäng raõi thì chöõ Haùn vaø chöõ Noâm khoâng coøn giöõ baát cöù vai troø gì nöõa caû. Nhö vaäy, khaû naêng hai loaïi chöõ vieát naøy rôi vaøo queân laõng coù veû nhö laø ñieàu chaéc chaén seõ xaûy ra.

Tuy nhieân, söï thaät laïi hoaøn toaøn khoâng dieãn ra nhö theá.

Chính nhöõng ngöôøi coå xuùy maïnh meõ nhaát cho söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ laïi cuõng laø nhöõng ngöôøi sôùm thaáy ñöôïc khaû naêng thaát thoaùt cuûa kho di saûn Haùn Noâm, vaø do ñoù maø chính hoï cuõng ñaõ noã löïc trong vieäc baûo veä nhöõng di saûn aáy. Chuùng ta seõ xeùt ñeán nhöõng noã löïc naøy thoâng qua nhöõng taùc giaû vaø taùc phaåm cuï theå: ° Caùc saùch dòch töø chöõ Haùn cuûa Tröông Vónh Kyù Ñieån hình laø troïn boä Töù Thô: Ta Hio (Ñaïi hoïc), Saøi Goøn, Impr. A. Bock. 1889, In 12 - 79 trang; Trung Dong (Trung Dung), Saøi Goøn, Impr. Rey et Curiol, 1889. In 8, 137 trang. ° Caùc saùch phieân aâm Noâm ra Quoác ngöõ cuûa Tröông Vónh Kyù Ñieån hình laø Kim Vaân Kieàu, Luïc Vaân Tieân (saùch ñaõ daãn), Gia Huaán Ca, C. G. et M. 1883, In 8o 4 trang, Luïc

430

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Suùc Tranh Coâng, Saøi Goøn, Taân Ñònh, 1887, In 8o, 43 trang, Phan Traàn truyeän, Saøigon. Impr. Aug. Bock 1889, In 12, 45 trang.

2. Caùc saùch soaïn dòch vaø phieân aâm Haùn Noâm khaùc Dieäp Vaên Cöông laø moät trong nhöõng hoïc troø teân tuoåi cuûa Tröông Vónh Kyù. Taùc phaåm cuûa oâng laø cuoán “Vieät Nam luaân lyù taäp thaønh”, Saøi Goøn, Iprimerie J. 1917. Saùch goàm 53 trang vôùi Index (Daãn chuù) goàm 36 trang. Phaàn 53 trang coù 13 chuû ñeà ñaùnh soá Roâma chôù khoâng chia thaønh chöông. Trang I laø baøi Töï (töïa). Trang 52 laø Haäu töï (baït).

Phaàn Index ghi laø Haùn töï gia ngoân bò khaûo. Ñaây laø phaàn taùc giaû soaïn ñeå daønh cho nhöõng ñoäc giaû naøo muoán tra taän nguyeân vaên chöõ Haùn nhöõng caâu Haùn vaên tröng daãn trong saùch.

Toaøn boä noäi dung saùch laø taùc giaû ruùt laáy nhöõng tinh hoa trong Haùn hoïc ñeå daïy luaân lyù veà “Ôn cha nghóa meï” (I), Ñaïo laøm con (II), OÂng Baø (III).v.v...

Taùc phaåm Dieäp Vaên Cöông laø moät trong nhöõng noã löïc noái lieàn hai loaïi chöõ vieát cuõ vaø môùi, chöõ Quoác ngöõ vaø chöõ Haùn. Nhöõng saùch loaïi naøy giaûi quyeát moái lo ngaïi cuûa moät soá trí thöùc thôøi aáy cho raèng vieäc hoïc chöõ Quoác ngöõ seõ daãn ñeán söï beá taéc cuûa ngöôøi hoïc vì khoâng coù saùch ñeå ñoïc! Noù cuõng chöùng minh raèng nhöõng trí thöùc yeâu nöôùc coå voõ chöõ Quoác ngöõ cuõng ñeàu laø nhöõng ngöôøi bieát quí troïng di saûn Haùn Noâm. Chính qua nhöõng taùc phaåm nhö Vieät Nam luaân lyù taäp thaønh, ngöôøi ta thaáy ñöôïc raèng chöõ Quoác ngöõ thöïc söï ñaõ trôû thaønh phöông tieän ñeå giöõ gìn vaø baûo veä di saûn

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

431

Haùn Noâm cuûa tieàn nhaân, ñeå roài traân troïng trao laïi cho nhöõng theá heä tieáp noái.

Döôùi ñaây trích moät ñoaïn trong taùc phaåm cuûa Dieäp Vaên Cöông: “Ñaïo laøm Thaày. - Luùc con ngöôøi coøn haõy aáu thô, thì muoán vieäc chi cuõng nhôø coù cha meï. Ñeán khi tuoåi vöøa khoân lôùn thì theo thaày naáu söû xoâi kinh; töø ñoù cho ñeán thaønh nhôn, hoaëc neân hoaëc hö, bao nhieâu traùch nhieäm cuõng veà phaàn thaày. Neân saùch Thoâng Thô noùi raèng: “Thaày laø ñeå maø döùt ñieàu ñoäc aùc cuûa con ngöôøi, söûa ñieàu taø vaïy cuûa con ngöôøi.” (trang 36)

h. Chöõ Quoác ngöõ vaø caùc ngoaïi ngöõ Do hoaøn caûnh lòch söû, söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ ban ñaàu ñaõ gaén lieàn vôùi khaù nhieàu ngoaïi ngöõ. Tröôùc heát, nhöõng ngöôøi ñaàu tieân nghó ñeán vieäc cheá taùc chöõ Quoác ngöõ ñeàu laø nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác, laïi thuoäc nhieàu quoác tòch khaùc nhau, vì theá, quaù trình cheá taùc vaø söû duïng chöõ Quoác ngöõ cuûa hoï khoâng theå khoâng gaén lieàn vôùi thöù ngoân ngöõ chính maø hoï ñang söû duïng. Thöù hai, nhöõng ngöôøi ñaàu tieân hoïc vaø söû duïng chöõ Quoác ngöõ, roài sau ñoù coå xuùy cho chöõ Quoác ngöõ, khoâng phaûi laø giôùi bình daân ít hoïc, maø phaàn nhieàu ñeàu laø thuoäc giôùi trí thöùc uyeân baùc hoïc. Nhöõng ngöôøi naøy ña soá ñeàu coù voán hoïc roäng, neáu laø cöïu hoïc thì tinh thoâng chöõ Haùn, chöõ Noâm, neáu laø taân hoïc thì gioûi tieáng Phaùp, tieáng La-tinh, tieáng Boà Ñaøo Nha...

Vì theá, coù moät thöïc teá laø taát caû nhöõng töø ñieån tieáng Vieät buoåi ñaàu ñeàu ñöôïc soaïn theo hình thöùc ñoái chieáu ña

432

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ngöõ, cuï theå laø ñoái chieáu tieáng Vieät vôùi moät soá ngoaïi ngöõ khaùc nhö La-tinh, Boà Ñaøo Nha, Phaùp, Anh... Hình thöùc bieân soaïn ñoái chieáu ña ngöõ naøy ñaõ giuùp laøm phong phuù theâm cho tieáng Vieät bôûi vì nhôø ñoù maø tieáng Vieät ñöôïc: 1. Taêng theâm soá löôïng töø hay caùch dieãn ñaït maø soaïn giaû baét buoäc phaûi tìm kieám hoaëc saùng taïo ra ñeå phieân dòch nhöõng töø vaø ngöõ töông ñöông trong ngoaïi ngöõ.

2. Taêng theâm soá löôïng ngöõ coá ñònh nhö caùch dieãn yù, thaønh ngöõ, tuïc ngöõ... du nhaäp töø caùc ngoaïi ngöõ ñöôïc dòch sang tieáng Vieät.

3. Taêng theâm soá löôïng nhöõng khaùi nieäm, nhöõng tö töôûng, nhöõng tri thöùc chuyeân moân hay baùch khoa coù trong caùc ngoaïi ngöõ ñöôïc chuyeån dòch sang tieáng Vieät.

Veà nhöõng ngoaïi ngöõ ñaõ ñöôïc bieân soaïn ñoái chieáu vôùi chöõ Quoác ngöõ trong caùc töø ñieån, coù theå keå ra sau ñaây:

° Tieáng La-tinh: ª Phaàn Index trong Töø ñieån Vieät-Boà-La cuûa Ñôø Roát 1651 (ñaõ daãn chuù) ª Töø ñieån Annam Latinh (1772), Töø ñieån AnnamLatinh vaø Latinh-Annam (1838)

° Tieáng Boà Ñaøo Nha: ª Töø ñieån Vieät-Boà-La cuûa Ñôø Roát 1651 (ñaõ daãn chuù)

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

433

° Tieáng Anh: ª Trong Töø ñieån Latinh-Annam cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh (1838, ñaõ chuù daãn) coù Phuï luïc (Appendix) nhan ñeà laø “Cochin-chinese Vocabulary” goàm caùc thöù tieáng Anh, Phaùp, La, Vieät, töø trang 1 ñeán 77. Tieáng Anh ñöôïc xeáp ñöùng ñaàu caùc coät. Ñaây laø baûng töï vò Anh-Vieät ñaàu tieân ôû Vieät Nam.

° Tieáng Phaùp: ª Dictionnaire eùleùmentaire Annamite-Francais cuûa Le Grand de la Liraye, In laàn 1, 1868; taùi baûn 1874 taïi Paris. ª Töï vò Annam-Phalangsa (Dictionnaire AnnamiteFrancais) cuûa J. Gaspar (luùc chöa laøm Giaùm muïc) in taïi Taân Ñònh, 1877. ª Petit Dictionnaire Francais-Annamite cuûa J.B.P. Tröông Vónh Kyù, Impr. de la Mission, Taân Ñònh, 1884. ª Vocabulaire Annamite-Francais -Mots usuels (loaïi söï dòch Phaùp) cuûa J.B.P. Tröông Vónh Kyù. Impr. Rey et Criol, 1887. ª Dictionnaire Annamite-Francais cuûa J.F.M Geùnigrel 1898 (ñaõ daãn treân).

i. Chöõ Quoác ngöõ môû mang vaø naâng cao daân trí Khi chöõ Haùn, chöõ Noâm daàn daàn khoâng coøn ñöôïc söû duïng (khoaûng töø naêm 1862 trôû veà sau) thì nhöõng noäi dung

434

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

tinh thaàn trong saùch vôû Haùn, Noâm cuõng khoâng coøn ñöôïc phoå bieán nöõa. Trong khi ñoù, tieáng Phaùp vaãn coøn xa laï vôùi nhieàu ngöôøi, maø ngay caû cho ñeán giai ñoaïn noù ñöôïc duøng roäng raõi thì khoâng phaûi ngöôøi Vieät naøo cuõng ñoïc hieåu ñöôïc tieáng Phaùp. Vì theá, vai troø cung caáp moùn aên tinh thaàn cho töø giôùi ñaàu xanh trong hoïc ñöôøng ñeán ngöôøi lôùn ngoaøi xaõ hoäi, ñöông nhieân thuoäc veà chöõ Quoác ngöõ.

Do nhu caàu naøy, caû moät ñoäi nguõ nhöõng ngöôøi coù voán Taây hoïc, bieát tieáng Phaùp hay caùc ngoaïi ngöõ khaùc, baét ñaàu ñoå xoâ vaøo vieäc vieát saùch baùo baèng chöõ Quoác ngöõ. Baùo chí, saùch vôû ñoùng vai troø phoå caäp kieán thöùc coù phaàn quan troïng hôn caû hoïc ñöôøng. Nhaø tröôøng chæ giöõ vai troø giaùo duïc moät soá löôïng hoïc sinh haïn cheá. Coøn trong quaàn chuùng nhaân daân, soá ngöôøi ñöôïc giaùo duïc qua baùo chí, saùch vôû baèng chöõ Quoác ngöõ laø ñoâng ñuùc hôn nhieàu. Noùi caùch khaùc, baùo chí, saùch vôû baèng chöõ Quoác ngöõ chính laø hoïc ñöôøng cuûa ñoâng ñaûo caùc taàng lôùp xaõ hoäi. Vì nhu caàu ñoù maø ta thaáy baùo chí thôøi ñoù töø tôø Gia Ñònh Baùo, Phan Yeân Baùo, Miscellaneùes ñeán Nam kyø Ñòa phaän.v.v... khoâng vieát chuyeân ñeà hay chæ naëng veà thoâng tin nhö baùo chí, taäp san ngaøy nay, maø vöøa thoâng tin vöøa ñaày daãy nhöõng baøi khaûo luaän vaø caùc moùn giaûi trí goàm thi ca, tuoàng kòch, tieåu thuyeát, chuyeän giaûi buoàn, chuyeän tieáu laâm, haøi höôùc.v.v... Roài thöïc daân qua thì cheá ñoä tö baûn qua theo neân caùc ngaønh ngheà sinh soâi naåy nôû. Do ñoù nhu caàu kieán thöùc chuyeân moân laãn baùch khoa ngaøy caøng khaån thieát. Ta thaáy ngay töø naêm 1887 maø Huyønh Tònh Cuûa ñaõ soaïn moät cuoán saùch y nhö loaïi saùch baùch khoa boû tuùi ngaøy nay. Dó nhieân trong kieán thöùc

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

435

baùch khoa, coù kieán thöùc chuyeân moân. Nhìn toaøn boä caùc nhan ñeà saùch cuûa Tröông Vónh Kyù, ta cuõng thaáy ngay chöõ Quoác ngöõ quaû thöïc laø lôïi khí truyeàn baù hai loaïi kieán thöùc aáy. OÂng daïy tieáng Phaùp. OÂng phuïc hoài vaên Nho, vaên Noâm. OÂng soaïn saùch söû ñòa. OÂng söu taäp kòch baûn, ca dao. OÂng quaûng baù luaân lyù AÙ Ñoâng. OÂng vieát pheùp lòch söï Annam. OÂng daïy cha meï daïy con, daïy laøm daâu. OÂng khaûo cöùu caùc loaïi chim, caùc loaïi traùi caây mieàn Nam. OÂng daïy veà hoân nhaân. OÂng baøn chuyeân moân veà caây tre, caây maây. OÂng nghieân cöùu caùc loaïi taøu beø cuûa Vieät Nam. OÂng vieát “Luaän ñeà veà kieán vaøng, kieán hoâi” ñaêng naêm 1866 trong Bulletin du Comiteù Agricole et industriel de la Cochinchine.

Roài Ñaïi Nam Quaác AÂm töï vò cuûa Huyønh Tònh Cuûa (18951896) cuõng khoâng ñôn thuaàn laø moät cuoán töø ñieån veà chöõ nghóa, maø laø moät loaïi töø ñieån naëng veà kieán thöùc chuyeân moân vaø baùch khoa. OÂng giaûi thích trong ñaùm tang, ñoäi caàu nghóa laø laøm gì. OÂng giaûng soâng Tieàn, soâng Haäu töø Cuø lao Ñaïi Chaâu reõ veà ñaâu. OÂng moâ taû veà ñoàng hoà caùt, caùch laøm vaø caùch söû duïng. OÂng chæ caùch thaày phaùp baét aán. Nhö ôû muïc töø “thuoác”, oâng döïa vaøo töø ngöõ ñeå phaân tích caùc khaùi nieäm lieân quan ñeán thuoác, töø thöù thuoác uoáng voâ laønh beänh ñeán loaïi thuoác uoáng vaøo phaûi cheát, dieãn giaûi ñeán 3 coät, chieám moät trang giaáy khoå 20x30cm. Ñieàu taát nhieân khoâng traùnh khoûi laø vaãn coù moät soá ít saùch Quoác ngöõ coù noäi dung ñaàu ñoäc chính trò hay ñoài truïy, laøm suy ñoài luaân lyù, nhöng ñaïi ña soá saùch Quoác ngöõ giai ñoaïn naøy ñeàu haêm hôû cung caáp kieán thöùc cho quaàn chuùng veà nhieàu maët. Giôùi trí thöùc tieáp thu nhöõng phöông

436

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

phaùp suy luaän, dieãn giaûi khoa hoïc cuûa phöông Taây neân saùch vôû do hoï tröôùc taùc coù boá cuïc maïch laïc vaø chaët cheõ khaùc haún saùch vôû cuûa nhöõng nhaø Nho xöa. Hoï aùp duïng nhöõng phöông phaùp lyù luaän, phaân tích, toång hôïp, dieãn dòch, qui naïp, loaïi suy... ñeå ñoái thoaïi vaø thuyeát phuïc ñoäc giaû. Nhôø ñoù maø vaên chöông Nam boä baét ñaàu hình thaønh truyeàn thoáng vieát laùch coù cöông lónh maïch laïc, saùng suûa.

Dó nhieân laø trong buoåi ñaàu tieáp thu cuõng khoâng theå traùnh khoûi ít nhieàu nhöõng moâ phoûng vuïng veà, keùm tính thuaàn Vieät trong caùch phoâ dieãn hay trong töø ngöõ, nhöng khi coù theå vaän duïng thöïc söï nhuaàn nhuyeãn nhöõng gì tieáp thu ñöôïc töø voán Taây hoïc, phaàn ñoâng caùc taùc giaû ñeàu taïo ra cho mình ñöôïc moät vaên phong maïch laïc, saùng suûa vaø deã hieåu, khaùc haún vôùi loái vaên coå ñieån Haùn Noâm ñaày nhöõng ñieån tích vaø trích daãn maø nhöõng ai chöa quen seõ khoâng theå naøo hieåu noåi.

Vaên Quoác ngöõ ôû Nam boä töø naêm 1865 ñeán 1913 coù nhieàu choã vöôùng maéc veà töø ngöõ, ñoïc nghe ngoâ ngheâ, nhöng nhìn chung caáu truùc cuûa saùch, cuûa baøi thì thaáy boá cuïc saùng suûa. Ñoù laø nhôø caùc taùc giaû ñaõ tieáp thu ñöôïc nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu vaø suy luaän. Ñieàu naøy coù theå deã daøng hieåu ñöôïc, vì nhöõng phöông phaùp lyù luaän coå ñieån cuûa Platon, Aristotes, Descartes, Pascal laø nhöõng phöông phaùp lyù luaän ñaõ trôû thaønh khuoân thöôùc cho lyù luaän khoa hoïc. Nöôùc ta ñöôïc tieáp caän vôùi phöông phaùp lyù luaän naøy laàn ñaàu tieân ôû Nam boä töø khoaûng naêm 1615 trôû veà sau, vaø nhieàu nhaát laø töø naêm 1870 cho ñeán nhöõng thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû 20. Trong söï tieáp thu naøy, phaûi keå ñeán coâng

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

437

lao cuûa nhöõng ngöôøi ñi tieân phong nhö Tröông Vónh Kyù, Nguyeãn Tröôøng Toä, Dieäp Vaên Cöông, Tröông Minh Kyù, Nguyeãn Ngoïc Traûn, Leâ Vaên Trung, Nguyeãn Chaùnh Saét... laø nhöõng ngöôøi ñaõ bieán caùc phöông phaùp lyù luaän truyeàn thoáng cuûa phöông Taây trôû thaønh khuoân thöôùc cho vaên chöông Vieät.

k. Chöõ Quoác ngöõ vaø muïc ñích truyeàn ñaïo Ki-toâ Töø sau 1865, chöõ Quoác ngöõ ñöôïc söû duïng heát söùc roäng raõi trong caùc loaïi saùch truyeàn ñaïo Ki-toâ, coù theå öôùc löôïng leân ñeán haøng ngaøn baûn do caùc nhaø in Taân Ñònh vaø Nazareth Hoàng Koâng aán haønh. Trong nhöõng phaàn tröôùc, chuùng toâi ñaõ coù dòp ñeà caäp ñeán moät phaàn trong soá nhöõng saùch naøy, chaúng haïn nhö nhöõng töø ñieån do caùc giaùo só bieân soaïn hay moät soá caùc saùch kinh truyeàn ñaïo.

Caùc saùch truyeàn ñaïo loaïi naøy phaàn lôùn khoâng naïp baûn cho Thö vieän Nhaø nöôùc neân danh muïc cuûa chuùng khoâng chính thöùc ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán. Tuy vaäy, do ñöôïc phoå bieán roäng raõi trong giaùo daân neân caùc saùch naøy ñöôïc baûo toàn ñeán nay vôùi soá löôïng khaù nhieàu, so ra hôn haún nhöõng saùch ñöôïc chính thöùc baûo quaûn trong Thö vieän Nhaø nöôùc.

Nhöng vì sao nhöõng saùch ñöôïc chính thöùc baûo quaûn trong Thö vieän Nhaø nöôùc laïi khoâng toàn taïi ñöôïc nguyeân veïn ñeán ngaøy nay? Ñeå hieåu ñöôïc ñieàu naøy chuùng ta caàn phaûi ñieåm qua moät soá söï kieän lòch söû coù lieân quan ñeán soá phaän cuûa nhöõng quyeån saùch ñaõ ñöôïc ñöa vaøo Thö vieän Nhaø nöôùc.

438

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Ngaøy 15-12-1898, Toaøn quyeàn Doumer kyù nghò ñònh thaønh laäp taïi Saøi Goøn moät Hoäi Khaûo coå (Mission Archeùologique). Sau moät naêm laøm vieäc, Hoäi naøy phaùt trieån thaønh Phaùp quoác Vieãn Ñoâng Hoïc vieän (EÙcole Francaise d’Extreâme-Orient). Ngoaøi Hoïc vieän naøy, Saøi Goøn cuõng ñöôïc thaønh laäp Thö vieän vaø Baûo taøng vieän (1899). Ñeán naêm 1901, Phuû Toaøn quyeàn töø Saøi Goøn dôøi ra Haø Noäi, Thö vieän vaø Baûo taøng vieän cuõng phaûi dôøi theo ra.

Tuy nhieân, neáu cuøng luùc dôøi ñi caû hai cô quan naøy thì quaù beà boän, neân tröôùc heát ngöôøi ta chæ doïn Thö vieän ñi thoâi. Ñeán naêm 1902 thì saùch vôû ôû Thö vieän Saøi Goøn ñaõ chuyeån heát ra Haø Noäi, vaø caùc coå vaät cuûa Baûo taøng vieän cuõng ñöôïc ñöa ra Haø Noäi ñeå toå chöùc trieån laõm.

Ngaøy 7-10-1903, Haø Noäi bò moät côn baõo raát lôùn traøn qua. Vieän baûo taøng Haø Noäi suïp ñoå neân caùc coå vaät buoäc tieâu tan gaàn heát. Thö vieän Haø Noäi cuõng chung soá phaän laøm moài cho gioâng baõo. Saùch vôû dó nhieân laø phaûi hö hao, maát maùt nhieàu.

Maõi ñeán naêm 1905, Thö vieän Haø Noäi môùi xaây döïng laïi xong vaø saùch vôû ñöôïc dôøi veà ñoù. Coøn caùc coå vaät cuûa Baûo taøng vieän thì naêm 1906 ñöôïc chôû veà Phuû Toaøn quyeàn cuõ, baáy giôø ñöôïc duøng laøm Vieän baûo taøng.

Thö vieän Haø Noäi tieáp tuïc hoaït ñoäng cho ñeán naêm 1954 thì laïi phaûi chuyeån vaøo Saøi Goøn. Vì cuoäc di taûn keùo daøi caû naêm neân nhieàu saùch vôû bò thuoäc haï cuûa Ngoâ Ñình Dieäm chôû veà Saøi Goøn vaø moät phaàn bò ngöôøi Phaùp laáy. Saùch vôû beà boän chôû veà Saøi Goøn trong khi Thö vieän chöa xaây döïng

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

439

hoaøn chænh, phaûi ñeå lan ra caû ngoaøi hieân, phaàn thì bò troäm caép, phaàn thì chòu möa loàng gioù taït. Luùc aáy nhieàu ngöôøi trí thöùc ôû Saøi Goøn thaáy vaäy heát söùc baát maõn.

Roài töø ñoù veà sau Thö vieän Saøi Goøn traûi qua nhieàu bieán coá, laïi tieáp tuïc bò thaát thoaùt nhieàu. Vì theá, maëc duø thö vieän Nhaø nöôùc coù ñieàu kieän taäp trung raát nhieàu saùch baùo Quoác ngöõ, nhöng vì nhieàu lyù do keå treân neân ñeán ngaøy nay nhöõng saùch baùo töø naêm 1900 trôû veà tröôùc raát hieám hoi.

Vieäc nghieân cöùu lòch söû tieáng Vieät ñoøi hoûi tröôùc heát phaûi coù trong tay ngöõ lieäu cuûa töøng giai ñoaïn phaùt trieån.

Nhöõng ngöõ lieäu aáy phaûi ñöôïc thu thaäp töø caùc taøi lieäu nhö saùch, baùo, vaên baûn vieát tay... ñaõ ra ñôøi vaøo nhöõng giai ñoaïn caàn nghieân cöùu, vaø ñieàu quan troïng laø phaûi xaùc ñònh chính xaùc ñöôïc xuaát xöù cuõng nhö nieân ñaïi cuûa töøng taøi lieäu ñöôïc söû duïng môùi coù theå ñaûm baûo ñöôïc tính chính xaùc cho keát quaû nghieân cöùu. Trong ñieàu kieän thöïc teá hieän nay, khi maø phaàn lôùn saùch baùo, vaên baûn Quoác ngöõ trong Thö vieän Nhaø nöôùc ñaõ bò thaát thoaùt, vieäc söû duïng theâm nhöõng taøi lieäu thu thaäp ñöôïc töø beân ngoaøi laø caàn thieát, vaø caùc loaïi saùch Kinh ñaïo Thieân Chuùa ñöôïc vieát baèng chöõ Noâm vaø chöõ Quoác ngöõ coù theå ñaùp öùng ñöôïc moät phaàn nhu caàu naøy.

Caùc loaïi saùch truyeàn ñaïo coù theå giuùp cho caùc nhaø nghieân cöùu tìm hieåu ñöôïc veà chöõ Quoác ngöõ xöa, tieáng Vieät xöa, qua ñoù phaûn aùnh caùc bieán coá lòch söû, tình hình sinh hoaït xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc Vieät Nam xöa kia. Maëc duø chæ giôùi haïn noäi dung trong muïc ñích truyeàn ñaïo, nhöng saùch

440

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ñaïo coù nhöõng öu ñieåm laø ít chòu aûnh höôûng cuûa naïn tam sao thaát baûn, cuõng nhö phaàn naøo traùnh ñöôïc söï thieân vò veà chính trò. Do ñoù, nhöõng döõ kieän thu thaäp ñöôïc trong caùc saùch ñaïo coù theå phaûn aùnh trung thöïc lòch söû, nhaát laø ñôøi soáng cuûa caùc taàng lôùp nhaân daân lao ñoäng, noâng thoân, cuøng khoå. Khaùc vôùi ñaïi ña soá saùch Haùn, Noâm xöa do taàng lôùp trí thöùc khoa baûng tröôùc taùc neân thöôøng coù khuynh höôùng ca tuïng vua chuùa, cuõng nhö nghieâng veà vieäc moâ taû, tieáp caän vôùi taàng lôùp quan quyeàn, giôùi quyù toäc giaøu sang, thoáng trò ôû kinh ñoâ, thaønh thò. Caùc taùc giaû saùch ñaïo laø nhöõng giaùo só, do tình traïng bò baét ñaïo maø phaûi laën loäi trong hang cuøng ngoû heûm khaép ba mieàn Baéc, Trung, Nam ñeå leùn luùt giaûng ñaïo, neân ngoøi buùt cuûa hoï coù theå phaûn aùnh ñöôïc nhöõng saéc thaùi ñaëc bieät maø giôùi nho só trí thöùc khoâng coù ñöôïc.

Chæ tính rieâng töø khoaûng naêm 1865 cho ñeán naêm 1913, soá löôïng saùch ñaïo ôû Nam boä ñöôïc xuaát baûn bôûi caùc nhaø Taân Ñònh vaø Nazareth cuõng ñaõ raát nhieàu. Xin neâu moät ví duï cuï theå ñeå coù theå thaáy ñöôïc soá löôïng saùch ñaïo ôû Nam boä chæ rieâng trong naêm 1887.

Trong cuoán “Töù Chung Y Löôïc” cuûa taùc giaû J. M. J., Taân Ñònh, Imprimerie de la Mission, 1877, ôû caùc trang cuoái saùch töø 109 ñeán 111 coù ghi danh saùch “Nhöõng saùch ñaõ in roài” chia ra loaïi “khoâng in bìa” ñeám ñöôïc 42 ñaàu saùch, loaïi “coù bìa löng vaûi” ñeám ñöôïc 25 vaø loaïi “coù bìa löng da” coù 1 cuoán. Chæ rieâng naêm 1877, maø nhaø Taân Ñònh coù ñeán 68 ñaàu saùch nhö vaäy, thì trong caû nöûa theá kyû

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

441

hoaït ñoäng, soá löôïng saùch ñaïo cuûa nhaø in naøy, coäng vôùi cuûa nhaø Nazareth, con soá chaéc chaén khoâng nhoû. Ñoù laø chöa theå thoáng keâ ñöôïc nhöõng saùch maø caùc taùc giaû Nam boä göûi in ôû aán quaùn Qui Nhôn vaø hai aán quaùn Ninh Phuù, Keû Sôû (Haø Noäi). Theo chuùng toâi ñöôïc bieát, haàu heát saùch vieát baèng ngoaïi ngöõ hay quoác ngöõ cuûa Jacques Leâ Vaên Ñöùc, moät nhaø trí thöùc thuoäc theá heä ñaøn em Tröông Vónh Kyù, ngöôøi goác cuø lao Naêm Thoân, soáng ôû Myõ Tho, Saøi Goøn maø chuyeân göûi saùch in ôû Qui Nhôn. Chuùng toâi khoâng bieát roõ naêm in qua töøng taùc phaåm cuûa Leâ Vaên Ñöùc, chæ thaáy ôû muïc “Du meâme auteur” (cuøng moät taùc giaû) trong cuoán Voyage en Orient (Leâ Vaên Ñöùc, Imprimerie de Qui Nhôn, 1925) coù lieät keâ caùc saùch cuûa oâng ñaõ in taïi aán quaùn naøy nhö sau: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Taây haønh löôïc kyù Baø thaùnh Jeanne d’Are (tuoàng) Ñi baét aên cöôùp (tuoàng) Coâng töû boät (tuoàng Ñieàn lính (tuoàng) Chuùa Haøi Ñoàng goïi (tuoàng) Tieáng goïi Baø Jeanne d’Are (tuoàng) Boån noùi loái (tuoàng)

Ngoaøi caùc saùch quoác ngöõ, coøn coù raát nhieàu saùch ñaïo baèng chöõ Noâm ôû Nam boä. Cho ñeán cuoái theá kyû 19 vaãn coøn nhieàu nhaø thôø ôû Nam boä ñoïc moät soá kinh baèng caùc baûn vaên Noâm. Trong moät phaàn tröôùc, chuùng toâi ñaõ coù dòp ñeà

442

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

caäp ñeán moät cuoán saùch goàm vaên xuoâi laãn vaên vaàn raát phoå bieán trong giôùi giaùo höõu laø cuoán Muïc luïc. Nguyeân cuoán naøy vieát baèng chöõ Noâm, ñeán naêm 1864 môùi phieân aâm ra chöõ Quoác ngöõ, in ôû Thaùi Lan, goïi laø Muïc luïc Xieâm. Roài naêm 1867 in ôû Saøi Goøn, goïi laø Muïc luïc Saøi Goøn.

Moät vaên baûn ñaùng löu yù khaùc coù kích thöôùc töông ñoái lôùn veà maët ngöõ hoïc vaø veà vai troø cuûa chöõ Quoác ngöõ thôøi aáy. Ñoù laø moät baûn vieát tay goàm 185 trang khoå 12x20cm, vieát chöõ nghieâng, nhoû, töông ñoái ñeïp, baèng möïc maøu tím.

Trang 1 ghi nhan ñeà laø “Saám truyeàn ca”, cuûa Löõ Y Ñoan vieát naêm 1670. Döôùi cuoái trang ghi “Söu taàm cuûa Traàn Hôùn Xuyeân” (1854-1940). Trang 2 bò raùch xeùo moät ñöôøng daøi beân maët, coøn laïi beân traùi ñoïc khoâng hieåu gì. Döôùi cuoái trang coøn laïi maáy chöõ “Saøi Goøn ngaøy 15-9 ( ? ), Paulus Taïo baùo Nam kyø Ñòa phaän”. Trang 3 laø “Lôøi töïa cuûa Phan Vaên Caän”. Trang 4 laø “Lôøi töïa cuûa Traàn Hôùn Xuyeân”. Ñoïc qua caùc lôøi töïa, bieát ñöôïc lai lòch cuûa taøi lieäu vieát tay naøy nhö sau: 1. Saùch naøy do Löõ Y Ñoan dòch töø cuoán Geùneùsia (moät quyeån trong Kinh Cöïu öôùc) sang tieáng Vieät, ñaët nhan ñeà laø Taïo ñoan kinh. Dòch baèng vaên vaàn, vieát baèng chöõ Noâm, ñaët nhan ñeà chung laø Saám truyeàn ca.

2. Vaøo naêm 1810, ñöôïc bieát ôû Caùi Môn thuoäc Beán Tre coù moät baûn Noâm. Baûn Noâm naøy ñöôïc Thaày Giaûng Simong Phan Vaên Caän duøng ñeå phieân aâm ra chöõ Quoác ngöõ trong thôøi gian töø naêm 1816 ñeán ngaøy 8 thaùng 12 naêm 1820.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

443

3. Naêm 1870 oâng Nguyeãn Vaên Theá cheùp laïi taïi Caùi Nhum (Vónh Long). Naêm 1908, oâng Veâroâ Traàn Hôùn Xuyeân gaëp baûn cheùp tay naøy taïi Caàn Thô vaø cheùp laïi, ñeán ngaøy 17-5-1910 cheùp xong taïi Caùi Taét, caùch Caùi Môn 3 caây soá.

4. Naêm 1900, Linh muïc Phaoloà Nguyeãn Vaên Qui muoán xuaát baûn saùch naøy ôû Taân Ñònh maø vì söûa chöõa khoâng xueå caùc töø coå neân boû dôû. Luùc aáy Linh muïc Traàn Hieáu Leâ, cha sôû hoï Caùi Maây cuõng coù moät baûn cheùp tay maø thieáu soùt. Ñeán naêm (19??), ngaøy 15 thaùng 9, oâng Paulus Taïo, kyù giaû baùo Nam kyø Ñòa phaän, cheùp theo baûn cuûa Traàn Hôùn Xuyeân thaønh baûn vieát tay naøy, coù ñoái chieáu vôùi caùc baûn cuûa Nguyeãn Vaên Qui vaø Traàn Hieáu Leâ tröôùc khi cheùp.

Veà noäi dung taøi lieäu, ngoaøi caùc phaàn giôùi thieäu vaø muïc luïc thoâng thöôøng laø noäi dung chính goàm 3440 caâu thô luïc baùt, ñöôïc cheùp töø trang 7 ñeán trang 179, coù phaàn chuù thích ñöôïc ghi ôû cuoái trang.

Veà maët vaên baûn hoïc, taát nhieân laø taøi lieäu naøy coøn caàn phaûi ñöôïc thaåm ñònh laïi ñeå xem coù ñuùng laø chöõ Noâm cuûa Nam boä vaøo theá kyû 17 hay khoâng. Tuy nhieân, ñieàu chaéc chaén laø taøi lieäu naøy ñaõ ñöôïc vieát ôû daïng chöõ Noâm vaø cho ñeán theá kyû 19 môùi ñöôïc phieân aâm ra quoác ngöõ. Vì theá, vaãn coù theå ñaùnh giaù cao taøi lieäu naøy veà maët chöõ Noâm laãn chöõ Quoác ngöõ trong vieäc nghieân cöùu söï phaùt trieån tieáng Vieät Nam boä hoài ñaàu theá kyû 19.

444

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Maëc duø chæ ñöôïc vieát ra vaø löu haønh vì muïc ñích truyeàn ñaïo, nhöng ngaøy nay khi coù theå söû duïng nhöõng saùch ñaïo vaøo muïc ñích nghieân cöùu tieáng Vieät, chuùng ta vaãn phaûi heát söùc traân troïng giaù trò cuûa nhöõng saùch ñaïo ñöôïc toàn taïi cho ñeán nay, bôûi voâ vaøn nhöõng khoù khaên maø caùc taùc giaû vaø taàng lôùp giaùo daân ñaõ phaûi vöôït qua ñeå coù theå tröôùc taùc vaø löu haønh cuõng nhö baûo toàn ñöôïc nhöõng saùch naøy.

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, töø buoåi ñaàu thôøi Taây qua cho ñeán Nghò ñònh 17-3-1879 cöôõng baùch hoïc chöõ Quoác ngöõ trong caùc tröôøng hoïc, töø ñoàng aáu, döï bò, sô ñaúng.v.v... chöõ Quoác ngöõ bò khoâng ít ñoàng baøo ta kyø thò, choáng ñoái. Nhöõng vò cao nieân sinh ra töø 1890 hay ñaàu theá kyû naøy tröôùc ñaây vaãn thöôøng keå laïi raèng, hoài môùi cöôõng baùch hoïc chöõ Quoác ngöõ, nhieàu gia ñình khoâng muoán cho con em mình ñi hoïc ñaõ möôùn ngöôøi khaùc “hoïc theá”, neân coù nhieàu ngöôøi thôøi aáy soáng baèng ngheà “ñi hoïc möôùn”. Roài coøn nhieàu ngöôøi trong giôùi só phu cuõng choáng ñoái chöõ Quoác ngöõ nöõa. Vôùi bieát bao trôû löïc nhö vaäy maø nhöõng ngöôøi truyeàn ñaïo vaãn coù theå nuoâi döôõng chöõ Quoác ngöõ trong caùc nhaø thôø ñeå roài lan roäng ra caùc giaùo daân, dó nhieân phaûi laø caû moät vaán ñeà khoâng deã daøng chuùt naøo.

l. Chöõ Quoác ngöõ vaø saùch quaûng caùo Laø coâng cuï giao tieáp treân moät vuøng ñaát môùi, tieáng Vieät Nam boä ñaõ phaùt trieån döôùi nhieàu hình thöùc ña daïng, phong phuù vaø ñoäc ñaùo. Noù phaùt trieån qua caùc loaïi saùch chöõ Noâm. Noù cuõng phaùt trieån qua nhieàu loaïi saùch Quoác ngöõ khaùc nhau, töø saùch truyeàn ñaïo Chuùa ñeán nhöõng saùch

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

445

kieán thöùc chuyeân moân, baùch khoa, cho ñeán saùch quaûng caùo vieäc kinh doanh thöông maõi.

Trong loaïi hình chöõ Quoác ngöõ ñöôïc duøng vaøo muïc ñích quaûng caùo vieäc kinh doanh thöông maõi, chuùng toâi muoán noùi ñeán moät cuoán saùch ñieån hình laø cuoán “Nhò Thieân Ñöôøng” cuûa nhaø thuoác Nhò Thieân Ñöôøng naèm ôû ñöôøng Quaûng Toáng Caùi (Quaûng Ñoâng Nhai), sau laø ñöôøng Trieäu Quang Phuïc.

Cuoán saùch naøy do oâng chuû nhaø thuoác Nhò Thieân Ñöôøng thueâ moät soá trí thöùc bieân soaïn baèng Quoác ngöõ pha laãn chöõ Haùn vaø tieáng Phaùp. Saùch ra ñôøi trong thaäp nieân 1880, trong saùch ñaày nhöõng hình vaø chöõ quaûng caùo caùc loaïi cao ñôn hoaøn taùn cuûa nhaø thuoác Nhò Thieân Ñöôøng. Ñieåm ñaëc bieät laø trong nhöõng quaûng caùo naøy luoân xen vaøo nhieàu loaïi thô vaên coù giaù trò trích luïc, raát coù ích cho vieäc xaây döïng laïi khuoân maët tieáng Vieät Nam boä thôøi aáy. Laáy ví duï, xen laãn beân nhaõn daàu cuø laø OÂng Tieân laø thô Luïc Vaân Tieân, ñeà hueà caïnh nhaõn daàu Nhò Thieân Ñöôøng trò baù bònh laø vaên chöông Caø Mum. Coù caû nhöõng caùo baïch cuûa tieäm hoøm, tieäm ñaøn, tieäm cöa nöõa. Roài giöõa röøng quaûng caùo um tuøm nhö vaäy, ngöôøi ta ñoïc thaáy thô Haäu Chaøng Nhaùi, ñang kieám thuoác daùn hieäu Con raén hay thuoác xoå laõi thì boãng nhieân ngöôøi ta ñöôïc môøi ñoïc Voõ Toøng saùt taåu cuûa Ngoâ Vinh San, hay moät ñoaïn Uyeân öông ly haän...

Tuy coù veû um tuøm roái beng nhö vaäy, nhöng neáu khai thaùc phaàn chöõ vaø vaên quoác ngöõ trong saùch naøy, ta seõ thaáy tieáng Vieät bình daân Nam boä thôøi aáy cöïc kyø phong phuù.

446

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

m. Chöõ Quoác ngöõ hoã trôï chöõ Noâm trong hoaït ñoäng aùi quoác Ngaøy 13 thaùng gieâng naêm Kyû Tî (15-2-1859), thöïc daân Phaùp ñeán Beán Thaønh. Suùng noå. Sang ngaøy 15, thaønh Saøi Goøn bò haõm, Ñoâ Ñoác Saøi Goøn laø Voõ Duy Ninh thaét coå cheát ôû Phöôùc Lyù. Ngaøy 25-2-1861, Ñaïi Ñoàn Kyø Hoøa tan vôõ, Nguyeãn Tri Phöông bò thöông cuøng thuoäc haï thaùo chaïy.

Theá laø Saøi Goøn hay Beán Ngheù loït haún vaøo tay thöïc daân Phaùp!

Nhaân daân Saøi Goøn nhö ong vôõ toå, uaát haän nguùt trôøi. Só phu ly taùn. Trong suoát maáy möôi naêm vong quoác sau ñoù, loøng aùi quoác cuûa moät soá keû só ñöôïc boäc loä trong vaên thô döôùi nhieàu hình thöùc. Coù thô vieát baèng chöõ Noâm coøn löu veát ñeán nay. Cuõng coù thô vieát ra roài vì sôï hoïa thöïc daân neân ñoïc thuoäc loøng roài huûy maát, chæ truyeàn mieäng cho nhau nghe, sau môùi ñöôïc ghi laïi baèng Quoác ngöõ.

Tieáng Vieät Saøi Goøn trong moâi tröôøng ñoù ñaõ phaùt trieån maïnh meõ qua nhöõng ngoøi buùt vaên Noâm soâi suïc loøng yeâu nöôùc vaø uaát haän ngoaïi xaâm, roài nhanh choùng nhaän ñöôïc söï ñoàng caûm vaø lan truyeàn trong quaàn chuùng nhaân daân.

Nhöng chöõ Noâm ngay caû trong giai ñoaïn phaùt trieån maïnh nhaát cuõng chöa töøng laø thöù chöõ vieát ñöôïc phoå bieán roäng raõi trong quaàn chuùng bình daân, huoáng hoà laø vaøo thôøi kyø saép suy taøn cuûa noù. Vì theá, chöõ Quoác ngöõ nhanh choùng trôû thaønh coâng cuï hieäu quaû trong vieäc hoã trôï söï truyeàn baù caùc baûn vaên Noâm. Nhieàu taùc giaû Noâm voán gheùt cay gheùt

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

447

ñaéng chöõ Quoác ngöõ – nhö Nguyeãn Ñình Chieåu chaúng haïn – nhöng taùc phaåm cuûa hoï laïi nhôø coù chöõ Quoác ngöõ maø ñöôïc phoå bieán roäng khaép cuõng nhö ñöôïc ghi cheùp, truyeàn laïi ñeán ngaøy nay. Vai troø cuûa chöõ Quoác ngöõ trong vieäc hoã trôï söï truyeàn baù caùc taùc phaåm Noâm quaû laø moät hieän töôïng ñoäc ñaùo vaø voâ cuøng thuù vò trong lòch söû phaùt trieån cuûa tieáng Vieät Nam boä.

Cuõng chính trong söï phoái hôïp nhuaàn nhuyeãn giöõa hai loaïi chöõ vieát nhaèm phuïc vuï nhöõng nhu caàu dieãn ñaït taâm tö tình caûm chaùy boûng cuûa ngöôøi daân Nam boä trong hoaøn caûnh nöôùc maát nhaø tan maø tieáng Vieät Nam boä vaøo nöûa sau theá kyû 19 môùi coù ñieàu kieän ñöôïc maøi duõa, toâi luyeän ñeå nhanh choùng phaùt trieån thaønh moät thöù ngoân ngöõ phong phuù, nhuaàn nhuyeãn, beùn nhoïn vaø cöïc kyø saâu saéc. Döôùi ñaây laø moät soá trích vaên ñeå chöùng minh cho nhaän xeùt naøy:

° Trích Phan Thanh Giaûn (1796-1867) Tuyeät Coác Trôøi thôøi, ñaát lôïi, laïi ngöôøi hoøa, Haù deå ngoài coi phaûi noùi ra.

Laêm traû ôn vua, ñeàn nôï nöôùc, Ñaønh cam gaùnh naëng, ruoåi ñöôøng xa.

Leân gheành xuoáng thaùc, thöông con treû, Vöôït beå treøo non, caùm phaän giaø.

Nhöõng töôûng moät lôøi an boán coõi, Naøo hay ba tænh laïi chaàu ba.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

448

° Trích Nguyeãn Ñình Chieåu (1822-1888) Khoùc Phan Thanh Giaûn Non nöôùc tan taønh heä bôûi ñaâu, Daøu daøu maây baïc coõi Ngao Chaâu.

Ba trieàu coâng caùn ñoâi haøng sôù, Saùu tænh cöông thöôøng moät gaùnh thaâu.

AÛi Baéc ngaøy chôø tin ñieäp vaéng, Thaønh Nam ñeâm quaïnh tieáng quyeân saàu.

Minh sinh chín chöõ loøng son taïc, Trôøi ñaát töø ñaây baët gioù thu.

Khoùc Tröông Coâng Ñònh Trong Nam teân hoï noåi nhö coàn, Maáy traän Goø Coâng nöùc tieáng ñoàn.

......

Nôõ khieán anh huøng rôi gioït luïy, Laâm raâm ba chöõ ñieáu linh hoàn.

......

May ruûi phaûi chaêng trôøi ñaát bieát, Moät tay choáng choûi maáy naêm daøi.

Vaên teá nghóa quaân ... ...

Maëc keä thaèng Taây baén ñaïn nhoû ñaïn to, xoâ cöûa xoâng vaøo, lieàu mình nhö chaúng coù.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

449

Keû ñaâm ngang, ngöôøi ñaâm doïc, laøm cho maû taø, ma ní hoàn kinh.

...... Ñau ñôùn maáy, meï giaø ngoài khoùc treû, ngoïn ñeøn khuya leo leùt trong leàu.

Naõo nuøng thay, vôï yeáu chaïy tìm choàng, con boùng xeá vaät vôø tröôùc ngoû.

Thaûo thöû hòch (Hòch gieát chuoät) Nay coù con chuoät, Loâng moïc xoàm xaøm.

Tuïc keâu chuoät laét,1 Tính hay aên vaët

......

Choã ôû hang loå nhieàu beà, Ñöôøng qua laïi ñaøo ra hai ngaùch.

......

Goïi danh hieäu: chuoät xaï, chuoät laét, chuoät xuø, chuoät coáng, anh em doøng hoï nhieàu teân.

......

1

Chöõ laét ñaây laø “laét leùo”, yù noùi tinh ranh, quyû quaùi. Chuoät laét ôû ñaây laø moät teân khaùc cuûa chuoät xuø, maø noùi ñuû laø chuoät coáng xuø, loaïi chuoät raát to, soáng döôùi coáng raõnh, hoâi haùm xaáu xa maø phaù phaùch raát tinh ma, thaäm chí ñeå laáy caép tröùng vòt, chuùng bieát phoái hôïp moät con naèm ngöûa oâm quaû tröùng roài moät con khaùc caén ñuoâi keùo ñi veà hang. Taùc giaû laáy hình aûnh loaïi chuoät maø ngöôøi Nam boä ai cuõng gheùt ñeå ví vôùi boïn thöïc daân cöôùp nöôùc. Vì theá, ñöøng nhaàm laãn giöõa chuoät laét ôû ñaây vôùi loaïi chuoät laét hay ñuùng hôn laø chuoät nhaét, raát nhoû vaø coù tieáng keâu lít nhít.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

450

Neáp gaïo cuûa trôøi nuoâi maïng, aên phaù roài coøn keùo xuoáng hang.

Neäm meàn cuûa chuùng che thaân, caén naùt laïi tha vaøo oå.

Hoaëc naèm ngöûa caén ñuoâi tha tröùng vòt, gaây neân thaèng tôù chòu ñoøn oan.

......

Keû trinh nöõ gheùt thaèng cuoàng baïo, cuõng coøn mang tieáng thöû daâm.1

... ...

Haøng haøng boá lieät thöông ñao, Nhaäp saøo huyeät phaù Hoà loã chuoät.

Phaûi nghe ta daën saém söûa ñuû ñoà, Cuoác xuoång ñaøo hang, phaûng mai chaën ngaùch. Ñöøng cho chuùng noù saåy ra, phaûi heát söùc tröø ñoà luïc taëc.

° Trích Buøi Höõu Nghóa (1807-1872) Kim Thaïch kyø duyeân2 Hoaøng oanh kia, raäp tieáng giao nhaønh, Uyeân öông noï, ñua nhau keát caùnh.

Loaøi ngoaïi vaät, coøn töï nhieân boån taùnh.

Huoáng chi ngöôøi, maø thieát thaïch haø taâm.

(trang 95) 1 2

Döïa theo chuyeän Trinh Thöû.

Naêm 1966, taïi Saøi Goøn, Kim Thaïch Kyø Duyeân ñöôïc Traàn Vaên Höông chuù thích, Leâ Ngoïc Truï hieäu ñính vaø Traàn Vaên Höông xuaát baûn (khoâng ghi in ôû ñaâu). Chuùng toâi trích daãn theo baûn naøy.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

451

.......

Cuûa traêm ngaøn maø chaúng coù con trai, Sau muoân vaät, aét veà tay chaøng reã.

Vieäc nhaø ñaø chaäm treã, Vieäc nöôùc phaûi lo aâu.

....

Chaúng chöøa con meï goùa, Naøo luaän gaùi coù choàng.

Chöùng maùu deâ ngöôøi ñaõ toû loøng, Sanh buïng choù, chuùng ñeàu bieát maët.

(trang 193)

° Trích Toân Thoï Töôøng (1825-1877) Giang sôn ba tænh vaãn coøn ñaây, Trôøi ñaát ai xui ñeán noãi naøy!

Chôùp nhoaùng thaúng bon giaây theùp keùo, Maây tuoân ñen nghòt khoùi taøu bay.

........

Nghi nguùt tro taøn neàn ñaïo nghóa, Lôø môø buïi ñoùng cöûa traâm anh.

Hai beân vai gaùnh naêm gieàng naëng, Traêm taï chuoâng treo moät sôïi maønh.

Traâu ngöïa daàu keâu chi cuõng maëc, Thaân coøn chaúng keå, keå chi danh!

........

Tô vaán caùnh chuoàn kinh chí nheän, Gioù ñöa hôi coïp khieáp oai choàn.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

452

Sieâng lo haù ñôïi côm chôø mieäng, Vuïng tính naøo deø nöôùc ñeán troân!

Hay dôû chuyeän ñôøi coøn laém loái, Muùa may xin haõy chôù boân choân.

........

Hieáu ñaâu daùm saùnh keû caøy voi, Muoái xaùt loøng ai naáy maën moøi.

° Trích Phan Vaên Trò (1830 - ?)

Beán Ngheù quaûn bao côn löûa chaùy, Coàn Roàng daàu maëc buïi tro bay.

..... Ñöøng möôïn hôi huøm rung nhaùt khæ, Loøng ta saét ñaù haù lung lay?

........

Chöa traû thuø nhaø ñeàn nôï nöôùc, Daùm ñaâu maét laáp laïi tai ngô.

........

Thaáy maùy gaëp thôøi ta seõ ñoäng, Muoán neân vieäc lôùn daùm boân choân.

........ Ñöùa daïi troùt ñôøi giaø cuõng daïi, Löïa laø tuoåi môùi moät ñoâi möôi!

........

Gaëp luùc chaúng may neân ngaäm mieäng, Chôø khi thaáy maùy seõ ra tay.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

453

........

Moät traän gioù ñöa xieâu ngaû coû, Hôn thua chöa quyeát ñoù cuøng ñaây.

° Trích Huyønh Maãn Ñaït ( ? - ? ) Keát luõ naêm ba baïn caäp keø, Duyeân ñaâu giaûi caáu kheùo theø be. Ñaõ cam bít maët cuøng trôøi ñaát, Ñaâu daùm nghieâng mình vôùi ngöïa xe.

Hôùn hôû treû dung ñöôøng daëm lieãu, Lô thô giaø nuùp coäi caây hoøe.

Nuùp non cuõng hoå, chaøo theâm hoå, Thaø aån non cao chaúng muoán nghe.

° Trích Nguyeãn Höõu Huaân ( ? - 1874) OÂng ngöôøi traán Ñònh Töôøng, nay laø huyeän Chôï Gaïo, tænh Tieàn Giang, ñoã Thuû Khoa kyø thi Höông naêm Nhaâm Tyù (1852) neân thöôøng ñöôïc goïi laø Thuû Khoa Huaân. OÂng boû quan chöùc, moä nghóa quaân choáng Phaùp, ñeán naêm 1862 gia nhaäp nghóa quaân Tröông Ñònh. Bò quaân Phaùp baét ngaøy 22 thaùng 8 naêm 1864, ñaøy ñi ñaûo Guyan ôû taän Nam Myõ. Khi ñöôïc tha veà laïi tieáp tuïc hoaït ñoäng choáng Phaùp, ñeán cuoái naêm 1874 laïi bò baét vaø ñöa veà queâ haønh hình.

Luoáng chòu ba traêng traán coõi bôø, Hieàm vì thöông xoùt chuùng daân thô.

Nöông oai thích lòch oâm con ñoû, Vaâng lònh Nam Phong phaát ngoïn côø.

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

454

Töông truyeàn tröôùc khi bò thöïc daân Phaùp haønh hình, oâng coøn ngaâm moät baøi thô chöõ Haùn. Nguyeân vaên khoâng coøn, nhöng veà sau cuï Phan Boäi Chaâu dòch ra Quoác ngöõ nhö sau: Ruoåi dong voù ngöïa baùo thuø chung, Binh baïi cho neân maïng môùi cuøng.

Tieát nghóa vaãn löu cuøng vuõ truï, Hôn thua saù keå vôùi anh huøng.

Noåi xung maát vía giaän Hoà loã, Quyeát thaùc khoâng haøng raïng nuùi soâng.

Tho Thuûy ngaøy raøy phaù maùu ñoû, Ñaûo Roàng hiu haét ngoïn thu phong.

(Trích theo Baûng Löôïc ñoà vaên hoïc Vieät Nam cuûa Thanh Laõng, Trình Baøy, Q. II, 1967, tr 59)

° Trích Traàn Kim Phuïng1 Khoâng roõ baø sinh vaø maát naêm naøo, chæ bieát laø ngöôøi Sa Ñeùc, tuïc goïi laø Coâ Hai Hoûn. Sau bao cuoäc tình duyeân laän ñaän, baø qui y ôû chuøa Ñieän Baø, Taây Ninh, laáy phaùp hieäu laø Höông Thanh vaø sau maát ôû ñoù.

Tieäc röôïu Nam Thaønh Tieäc röôïu Nam Thaønh thaät raát vui, Troäm xem ai naáy cuõng say vuøi.

1

Thô Noâm cuûa baø Traàn Kim Phuïng ñöôïc trích theo taøi lieäu cuûa Thaùi Baïch, ñaêng trong Vaên hoùa Nguyeät san XXII (1973) soá 2, töø trang 2230.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

455

Anh Taây xueánh xoaùng tu ve ngöôïc, Chuù Khaùch kheà khaø neùm cheùn xuoâi.

Giaän ñaát lung lay khoâng vöõng böôùc, Cöôøi trôøi löûng ñöûng boùng daàn lui. Ñöùng ngoài chaúng tieán loâi thoâi caû, Tieäc röôïu Nam Thaønh thaät raát vui.

Sau baøi naøy, Thaùi Baïch coøn trích cuûa baø 18 baøi nöõa vaø keát luaän nhö sau: “Thi vaên baø keå coøn nhieàu baøi ñeå laïi, nhöng baáy nhieâu thieát töôûng caùc baïn cuõng hieåu baø laø moät nöõ só coù ñòa vò theá naøo tröôùc ñaây trong thi ñaøn vaên giôùi ôû Ñoàng Nai Beán Ngheù” (trang 30)

n. Chöõ Quoác ngöõ trong vieäc nghieân cöùu vaø phieân aâm chöõ Noâm Nam boä Trong tình hình tö lieäu hieän nay, chuùng ta chöa theå bieát chaéc ñöôïc vieäc nghieân cöùu vaø phieân aâm chöõ Noâm ñaõ baét ñaàu töø khi naøo vaø ai laø ngöôøi ñaàu tieân khôûi xöôùng. Tuy nhieân, coâng trình sôùm nhaát ñöôïc bieát cho ñeán nay laø Töø ñieån Annam-Latinh naêm 1838 cuûa Taberd vaø Phan Vaên Minh, trong ñoù caùc soaïn giaû ñaõ thu thaäp chöõ Noâm Nam boä vaø nghieân cöùu, phaân tích ñeå ñöa ra caùch daïy vaø hoïc chöõ Noâm.

Coâng vieäc naøy vaãn coøn tieáp tuïc ñöôïc tieán haønh bôûi nhieàu ngöôøi khaùc, ít nhaát cuõng laø töø naêm 1860 veà sau, vaø nhaát laø trong nhöõng thaäp nieân cuoái cuûa theá kyû 19.

Trong soá nhöõng ngöôøi nghieân cöùu chöõ Noâm coù caû nhöõng

456

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

ngöôøi Phaùp vôùi yù ñoà chính trò thöïc daân, cuõng coù caû nhöõng ngöôøi Vieät hôïp taùc vôùi chính quyeàn thöïc daân, nhöng ôû ñaây chuùng ta chæ xeùt ôû khía caïnh nhöõng keát quaû nghieân cöùu veà maët hoïc thuaät maø thoâi.

Döôùi ñaây, ñeå tröng daãn vieäc nghieân cöùu chöõ Noâm moät caùch cuï theå, chuùng toâi keå ra moät soá coâng trình nghieân cöùu chöõ Noâm trong taùc phaåm Luïc Vaân Tieân cuûa moät soá nhaø nghieân cöùu khaùc nhau, döïa theo taøi lieäu cuûa cuoán “Luïc Vaân Tieân”, baûn hieäu ñính, phuï baûn chöõ Noâm, cuûa Phuû Quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa, Saøi Goøn, 1973.

° Luïc Vaân Tieân cuûa Duy Minh Thò (1865) Duy Minh Thò töùc laø Traàn Quang Quang bieät hieäu laø Phuïng Du Lyù (Xoùm Daàu Phoäng), ngöôøi Hoa hay Minh Höông ôû An Bình, thuoäc Chôï Lôùn. Ngoaøi vieäc phieân aâm vaø xuaát baûn truyeän Luïc Vaân Tieân, oâng coøn laø taùc giaû caùc saùch Nam kyø dö ñòa chí vaø Ñaïi Nam thöïc luïc. Quyeån naøy döïa theo taøi lieäu boä Thöïc luïc cuûa Quoác söû Quaùn, naëng veà söï nghieäp cuûa Nguyeãn AÙnh neân do ñoù coù theå ñoaùn taùc giaû coù lieân heä ñeán Chieâu Anh Caùc cuûa Maïc Thieân Töù ôû Haø Tieân.

Luïc Vaân Tieân cuûa Duy Minh Thò, theo taøi lieäu treân (trang 13) in taïi Phaät Sôn do Böûu Hoa Caùc xuaát baûn, khoâng ghi naêm aán haønh. Taøi lieäu treân cuõng cho bieát, theo oâng Khuoâng Vieät thì cuoán Luïc Vaân Tieân naøy ñaõ xuaát baûn naêm 1865 taïi Chôï Lôùn do nhaø saùch Quaûng Thanh, coù Toân Thoï Töôøng ñaûm traùch aán caûo.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

457

° Luïc Vaân Tieân cuûa Janneaux (1867, 1873) Taøi lieäu treân ôû trang 16 löu yù laø: Abel des Michels noùi Janneaux xuaát baûn Luïc Vaân Tieân taïi Saøi Goøn, 1867, nhöng hai oâng Ngaïc Xuyeân (Ca Vaên Thænh) vaø Khuoâng Vieät cho raèng Janneaux xuaát baûn Luïc Vaân Tieân taïi Paris naêm 1873.

° Luïc Vaân Tieân cuûa Abel des Michels (1883) Theo taøi lieäu treân, trang 17-18, coù maáy ñieàu ñaùng ghi nhaän veà baûn naøy. Baûn cuûa Abel des Michels vôùi “Lôøi noùi ñaàu” vieát töø 15-9-1881, nhöng ñöôïc xuaát baûn taïi Paris, 1883. OÂng naøy coù trong tay moät thuû baûn chöõ Noâm nhieàu caâu hôn baûn in, vaø moät baûn chöõ Quoác ngöõ cuûa Janneaux. Ñöôïc bieát Abel des Michels laøm vieäc chung vôùi Traàn Ngöôn Hanh. Hai oâng naøy ñoái chieáu caùc baûn Noâm coù trong tay keå treân roài “phieân baûn Janneaux töø quoác ngöõ ra chöõ Noâm... roài töø chöõ Noâm phieân laïi Quoác ngöõ, nhieân haäu môùi dòch ra Phaùp vaên ñeå daïy hoïc troø”. (saùch ñaõ daãn, trang 19) Veà maët vaên baûn hoïc thì caùch laøm vieäc naøy cuûa Abel des Michels laø khoâng oån, vì baûn Quoác ngöõ cuûa Janneaux ñöông nhieân laø ñaõ coù nhieàu söûa chöõa so vôùi nguyeân baûn Noâm. Vaäy baûn Noâm cuûa Abel des Michels sau khi ñöôïc “phuïc hoài” töø baûn quoác ngöõ cuûa Janneaux lieäu coøn coù tính Noâm nguyeân taùc cuûa Ñoà Chieåu ñeán möùc naøo? Ñieàu chaéc chaén laø theo caùch laøm vieäc naøy thì vôùi daáu aán chuû quan cuûa caùc taùc giaû, tính nguyeân veïn cuûa nguyeân taùc khoâng theå khoâng bò ñe doïa nghieâm troïng.

458

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Dó nhieân laø neáu muoán ñöa ra moät ñaùnh giaù khoa hoïc veà ñoä chính xaùc cuûa baûn Noâm Abel des Michels thì phaûi laøm coâng vieäc ñoái chieáu cuï theå vôùi thuû baûn Luïc Vaân Tieân cuûa Ñoà Chieåu, maø phaûi laø thuû baûn ñaûm baûo tính chính luïc traêm phaàn traêm. Nhöng cho nay chuùng ta hoaøn toaøn khoâng coù ñöôïc moät thuû baûn nhö vaäy. Vì theá, chuùng toâi chæ neâu yù kieán ôû ñaây veà caùch laøm cuûa Abel des Michels thoâi.

° Luïc Vaân Tieân cuûa Tröông Vónh Kyù (1889) Trong cuoán “Peùtrus J. B. Tröông Vónh Kyù par Jean Bouchot, Saøi Goøn EÙditions, Nguyeãn Vaên Cuûa, 1927, trang 105, taùc giaû Bouchot ghi nhö sau: “Luïc Vaân Tieân truyeän . . . . . par P. J. B. Tröông Vónh Kyù - Saøi Goøn. Impr. A. Bock, 1889, in 12, 70 pages et in Tolio non chiffreù...” trang 106 ghi: “Luïc Vaân Tieân truyeän, in laàn thöù 4, coi laïi, söûa vaø theâm chuù giaûi choã khoù vaø truyeän tích nöõa . . . . . par P. J. B. Tröông Vónh Kyù Saøi Goøn, Claude et Cie, 1897, in 8o 100 pages.”

° Luïc Vaân Tieân cuûa Silizeøneo Baûn naøy do nhaø thuoác Taây G. Renoux aán haønh 1913 taïi Saøi Goøn.

° Luïc Vaân Tieân cuûa Traàn Phong Saéc Baûn naøy do Imprimerie J. Vieát in ôû Saøi Goøn 1921.

° Luïc Vaân Tieân cuûa Nghieâm Lieãn Baûn naøy do nhaø Leâ Vaên Taân in ôû Haø Noäi 1927.

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

459

Taøi lieäu treân trang 15 coøn tröng daãn caùc baûn cuûa Döông Quaûng Haøm (Haø Noäi. Ed. Alexandre de Rhodes, 1944), baûn Ngoïc Hoà (Saøi Goøn, nhaø Phaïm Vaên Töôi, Saøi Goøn 1956), baûn Taân Vieät (kieåm duyeät ngaøy 1-8-1956, soá 969/T. X. B. in laàn thöù 4 taïi Saøi Goøn).

Ngoaøi coâng trình nghieân cöùu chöõ Noâm cuûa Luïc Vaân Tieân trong Nam boä, ngöôøi ta coù theå ñeå yù ñeán caùc töø ñieån chöùa ñöïng soá löôïng lôùn chöõ Noâm nhö töø ñieån cuûa Huyønh Tònh Cuûa, Geùnibrel maø chuùng toâi ñaõ coù dòp xeùt ôû treân. Cuõng khoâng neân boû qua boä Töø ñieån chöõ Noâm cuûa Traàn Ngöôn Hanh soaïn trong thaäp nieân 1880. Taùc giaû naøy laø caùnh tay maët cuûa Abel des Michels trong vieäc san ñònh Luïc Vaân Tieân naêm 1883. Trong thôøi gian laøm Tri huyeän, vì gioûi tieáng Vieät neân khoaûng naêm 1881 Traàn Ngöôn Hanh ñöôïc môøi sang Phaùp laøm giaùo sö oân taäp (Reùpeùtiteur) ôû Phaùp (saùch ñaõ daãn, tr. 19). Dó nhieân laø qua söï giôùi thieäu cuûa Abel des Michels vì oâng naøy luùc aáy ñang laø giaùo sö sinh ngöõ Ñoâng Döông taïi Paris.

Muïc ñích cuûa chuùng toâi qua nhöõng tröng daãn veà caùc coâng trình nghieân cöùu treân veà Noâm trong thôøi sau Taây qua laø muoán nhaán maïnh vai troø cuûa chöõ Quoác ngöõ trong vieäc nghieân cöùu vaø phuïc nguyeân chöõ Noâm Nam boä, cuõng nhö phoå bieán noäi dung cuûa noù trong quaàn chuùng. Ñieàu hieån nhieân laø chöõ Quoác ngöõ ñaõ ñoùng vai troø naøy moät caùch voâ cuøng hieäu quaû, bôûi vì trong giai ñoaïn chöõ Haùn vaø chöõ Noâm ñang daàn taøn luïi, neáu khoâng coù söùc soáng môùi ñöôïc taïo ra töø chöõ Quoác ngöõ thì chaéc chaén laø nhöõng vaên baûn

460

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Noâm cuûa tieàn nhaân chæ coù theå ñi daàn vaøo queân laõng maø khoâng coøn ai bieát ñeán.

D. Kho taøng töø ngöõ Nam boä 1. Nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa tieáng Vieät Nam boä Nhö ta ñaõ bieát, thoaït ñaàu tieáng Vieät theo ngöôøi Vieät vaøo Nam boä raát thoáng nhaát vôùi tieáng ngöôøi ôû laïi taïi Trung vaø Baéc boä. Nhöng theo thôøi gian, cuoäc soáng ôû vuøng ñaát môùi luoân va chaïm vôùi voâ soá thöïc teá môùi laï, neân tieáng Vieät Nam boä daàn daàn thay ñoåi, bieán hoùa, taïo thaønh nhöõng neùt rieâng raát ñaëc thuø cuûa ngöôøi Nam boä. Moät soá töø ngöõ hay caùch dieãn ñaït cuõng coù theå ñaõ coù xuaát xöù töø Ñaøng Ngoaøi, nhöng sau laïi ñöôïc duøng ñaëc bieät ôû Nam boä, theo caùch rieâng cuûa ngöôøi Nam boä, vaø khi thôøi gian troâi qua quaù laâu thì khoâng coøn ai bieát ñeán nguoàn goác xa xöa cuûa chuùng, neân cuoái cuøng ñöôïc xem nhö laø thuoäc veà ngoân ngöõ Nam boä. Tuy nhieân, ñaïi ña soá töø ngöõ vaø caùch dieãn ñaït ñaëc thuø cuûa ngöôøi Nam boä laø do hoï ñaõ saùng taïo ra trong nhöõng hoaøn caûnh khaùc nhau cuûa ñôøi soáng, mang daáu aán roõ neùt cuûa vuøng ñaát môùi Nam boä, neân ñaïi ña soá ñoàng baøo ôû mieàn Trung vaø mieàn Baéc khoâng heà duøng. Ñieàu ñaëc bieät ôû ñaây laø, tuy khoâng duøng ñeán nhöõng töø ngöõ, caùch dieãn ñaït ñoù, nhöng ña soá ñoàng baøo caû nöôùc vaãn coù theå nhaän hieåu ñöôïc khi giao tieáp, vaø neáu coù ñieàu kieän soáng laâu ôû Nam boä, thì chaéc chaén roài hoï cuõng seõ söû duïng nhöõng töø ngöõ, caùch dieãn ñaït ñoù cuûa ngöôøi Nam boä. Ñieàu naøy noùi leân raèng, tieáng Vieät Nam boä tuy coù nhöõng neùt raát ñaëc thuø nhöng nhìn

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

461

chung vaãn giöõ ñöôïc söï gaàn guõi, gaén boù vôùi tieáng Vieät toaøn quoác.

2. Töø ngöõ Nam boä Moät soá lôùn töø ngöõ, caùch noùi cuûa ngöôøi Nam boä coù xuaát xöù töø moät quaù khöù xa xoâi naøo ñoù khoâng bieát ñöôïc, nhöng ñaõ raát thònh haønh vôùi theá heä ngöôøi Nam boä tröôùc ñaây, khoaûng töø naêm 1862 vaø keùo daøi ñeán caùc thaäp nieân 1930, 1940 vaãn coøn duøng. Nhaát laø ôû nhöõng nôi xa caùch thaønh thò cuûa mieàn Ñoâng vaø mieàn Taây. Caàn löu yù laø ôû ñaây khoâng noùi ñeán nhöõng töø ngöõ, caùch dieãn ñaït cuûa ngöôøi thoân queâ. Ñoù laø moät vaán ñeà khaùc. Ñaây muoán noùi ñeán nhöõng töø ngöõ, caùch dieãn ñaït maø ngay caû giôùi trí thöùc uyeân baùc nhö Tröông Vónh Kyù, Tröông Minh Kyù, Huyønh Tònh Cuûa, Dieäp Vaên Cöông, Traàn Ngöôn Hanh, Nguyeãn Chaùnh Saét, cho ñeán nhöõng Haùo Vónh, Hoà Bieåu Chaùnh, Nam Ñình, Bình Nguyeân Loäc, Hoà Höõu Töôøng, Vöông Hoàng Seån, Sôn Nam... cuõng ñaõ söû duïng – taát nhieân laø vôùi ít nhieàu thay ñoåi – trong saùch baùo cuûa hoï. Coù nhöõng töø ngöõ, nhöõng caùch dieãn ñaït maø ñoàng baøo mieàn Trung hay mieàn Baéc môùi nghe qua laàn ñaàu chæ coù theå taïm hieåu ñöôïc yù chính thoâi chöù khoâng theå hieåu thaät troïn veïn yù nghóa cuûa chuùng.

Ngay caû nhieàu trí thöùc goác Nam boä theo Taây hoïc cuõng coù theå phaàn naøo thaáy khoù hieåu ñoái vôùi nhöõng töø ngöõ, caùch dieãn ñaït ñaëc thuø Nam boä. Tuy nhieân, haàu heát nhöõng töø ngöõ, caùch dieãn ñaït ñaëc thuø Nam boä nhö theá ñeàu coù theå tìm thaáy trong caùc töø ñieån cuûa Tröông Vónh Kyù, Huyønh Tònh Cuûa, Leâ Ngoïc Truï, Leâ Vaên Ñöùc.

462

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa tieáng Vieät thöôøng ñöôïc theå hieän roõ neùt nhaát laø trong ngoân ngöõ giao tieáp haèng ngaøy, trong sinh hoaït thöôøng ñaøm. Bôûi vì khi vieát laùch thì ngöôøi ta thöôøng yù thöùc raát roõ “tính Nam boä” cuûa nhöõng töø ngöõ, caùch dieãn ñaït ñaëc thuø naøy, vaø chæ tröø khi muoán dieãn ñaït nhöõng caùi “raát rieâng” cuûa Nam boä thì caùc taùc giaû môùi duøng ñeán chuùng maø thoâi.

Sau ñaây laø moät vaøi ví duï ñieån hình veà nhöõng töø ngöõ “ñaëc Nam boä” maø ñoäc giaû thöôøng chæ coù theå nghe thaáy khi tröïc tieáp noùi chuyeän vôùi ngöôøi Nam boä. Ñoù laø nhöõng töø nhö: caây theá, löu linh mieãn töû, tuoát nguø, trôùt quôùt, ñoå loïp, noùi voùi, coi voïi, giôïm ñi, naãm thaáp, xaø boâng coâ Ba... Chæ laø moät soá töø tieâu bieåu, nhöng coù leõ cuõng ñuû ñeå nhöõng ñoäc giaû khoâng phaûi ngöôøi Nam boä phaûi... ngaån toø te roài.

Moãi töø ngöõ treân ñeàu ñöôïc ngöôøi Nam boä nhaän hieåu deã daøng, nhöng ñeå giaûi thích chuùng thì thaät khoù noùi ngaén goïn, vì chuùng thöôøng bao haøm nhöõng khaùi nieäm khaù roäng. Chaúng haïn, caây theá töùc laø nhöõng caây kieång coù goác ñeïp ñöôïc taïo daùng theo moät yù nghóa trieát lyù naøo ñoù, chaúng haïn nhö nhöõng caây mai chieáu thuûy, caây soäp, caây baèng thaêng coù goác goà gheà, troàng trong chaäu to, ñöôïc caét xeùn, uoán tæa thaønh taàng lôùp theo caùc chuû ñeà tam cang, nguõ thöôøng... Coøn löu linh mieãn töû chæ ngöôøi yû vaøo söùc maïnh, quyeàn theá neân haønh ñoäng hung baïo maø vaãn khoâng bò phaùp luaät tröøng trò. Thaønh ngöõ naøy ñöôïc duøng trong baøi veø “Caäu Hai Mieâng” ñeå chæ chính ñöông söï. OÂng naøy

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ

463

laø con cuûa Huyønh Coâng Taán, ngöôøi Goø Coâng, laøm laõnh binh thôøi thöïc daân Phaùp. OÂng Mieâng tröôùc choáng Phaùp roài sau laøm cho Phaùp döôùi quyeàn Traàn Baù Loäc, sau boû ñi du hí du thöïc, ñaùnh loän ñaùnh laïo, laøm anh chò böï, ñaùnh luoân caû Taây, coø boùt ñeàu neå maët. Doù ñoù ngöôøi ta ñaët veø goïi oâng laø tay “löu linh mieãn töû”. Coøn töø ñoå loïp hay truùt loïp nghóa ñen laø ñoå caù teùp ra khoûi moät duïng cuï ñan baèng tre bít buøng coù loã oi, caù teùp chæ vaøo maø ra khoâng ñöôïc. Nghóa boùng cuûa töø naøy laø aên hôùt, aên chaën, laáy tröôùc caùi gì cuûa ai moät caùch môø aùm, khoâng chính ñaùng. Duï doã, phaù trinh ngöôøi con gaùi cuõng goïi laø ñoå loïp...

Vì theá, nhìn chung thì nhöõng töø ngöõ hay caùch noùi Nam boä chæ ñöôïc duøng trong quaàn chuùng nhaân daân Nam boä, raát ít gaëp trong caùc taùc phaåm vaên chöông, tröø khi taùc giaû muoán moâ taû chính nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa Nam boä. Nhöõng töø ngöõ vaø caùch noùi ñoäc ñaùo ñoù laø keát tinh caû moät tieán trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa tieáng Vieät Nam boä trong maáy traêm naêm. Coù nhöõng töø ngöõ khi truy nguyeân ra thì coù theå mang goác Chaân Laïp, goác Haùn, goác Taây AÂu...

Nhöng do ñöôïc söû duïng quaù nhieàu theo thoùi quen, chuùng ñaõ trôû thaønh nhöõng tieáng raët Nam boä, hay noùi theo kieåu Tröông Vónh Kyù laø “tieáng Annam roøng”.

Döôùi ñaây laø moät soá ít nhöõng töø ngöõ “raët Nam boä” nhö theá, chæ laø daãn chöùng töôïng tröng ñeå ñoäc giaû taïm hình dung ra nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa ngoân ngöõ Nam boä, coøn muoán thu thaäp cho ñaày ñuû loaïi töø ngöõ naøy, e laø phaûi caàn ñeán moät coâng trình nghieâm tuùc vôùi taàm côõ lôùn.

464

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

aên xeùn aên xôi aên xaøi aên maém aên muoái (mieäng noùi xaáu) bao traû buø maét caén voi beùn ngoùt (caùch aên maëc) boà caâu heát luùa (heát ñöôïc ai nuoâi) ba xí ba tuù baûnh teûn baéc thaûo baùn vaøm baùu roåi boái (aên troäm döôùi soâng) boït saùp böng bieàn ba roïi ba trôïn baày haày caø xoác coâng nho coâng töû boät coù taøu

chieáng (toát laém) chaùnh phong caëp raèng chaønh cuïp laïc cuø nhaày caây the chaàu haãu cöïu traøo chaïng vaïng daùm aên daùm noùi dong daûy ñaïo tyø ñoøn roàng ñaát caùi ñaïi ca ñoàng heø ñieám ñaøng ñaøng cöïu giôïm eo xaùch laøm eo laøm xaùch giaû ngoä goäc giaøu huù guøi ñoäi gioøn khöùu gioáng gì (caùi gì)

hoát me haàu saùng hoát thuoác heùt ra khoùi heà haán huynh ñaøng haï baïc haàm baø laèng hoà loán haøng xeùn yû hay yù khuyûnh keâu giöït doäi khít ròt khaúm leâu loûng ly coái laøm möûng aáy laø gioáng gì laáy leân (aên xeùn) le meâ leùo haùnh laûu thoâng lo leï laïc thaønh keành keành laâm voá maàn

Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ möôùc ñi hoïc nín nhaø soá nhöït trình nöûa saïc naãm thaáp ngon laønh nhò tì o beá oâ döôùc ôø heù phong phoùc phoáp phaùp phong toâ roû reû raéc raéc raân raùt reû maït soát deûo saïch tuùi

côùm sôùm söøng söïng söôùng con raùy tom goùp traúng löôøng toa raäp tay trôn tay con troå taøi tay em uùt taân caàn (khoå sôû) ty traàn thoâng ngoân tích toaùt taøu keâ thuôû giôø taøu caùo taùo xoïn taøi phuù taøi xæu

465

taøu huû taøu thöng taøu döøa taåy chay theøo leøo toång khaäu taàm ruoàng taâm thöïc thaèng choång öø höû (noùi) veách ñoác vaët vaõnh vuoâng troøn xe traùi bí xi mon xoä khaùm xí möøng xieång nieång xöûa xöa xuoáng loã...

Chuùng toâi nghó laø coøn nhieàu laém nhöõng töø ngöõ, caùch noùi nhö vaäy trong tieáng Nam boä. Chuùng laø chöùng tích cuï theå cuûa caû moät tieán trình ngoân ngöõ laâu daøi ngöôøi Nam boä ñaõ söû duïng xen keõ vôùi bao nhieâu töø ngöõ phoå thoâng khaùc ñeå dieãn yù maø neáu khoâng quen nghe seõ khoâng lónh hoäi ñöôïc troïn veïn nhöõng ñieàu hoï muoán truyeàn ñaït.

466

KEÁT LUAÄN

Q

ua 4 phaàn cuûa chuyeân luaän naøy, chuùng ta ñaõ coá gaéng khoâi phuïc phaàn naøo chaân dung xöa kia cuûa tieáng Vieät Nam boä qua caùc daïng thöùc chöõ Noâm, chöõ Quoác ngöõ, ñoàng thôøi cuõng thoâng qua ñoù ñeå nhìn laïi suoát chaëng ñöôøng hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa tieáng noùi vaø chöõ vieát treân vuøng ñaát môùi Nam boä.

Baèng vaøo nhöõng taøi lieäu, vaên baûn thu thaäp ñöôïc cho ñeán thôøi ñieåm naøy, chuùng ta ñaõ khaûo saùt, phaân tích vaø so saùnh ñeå thaáy ñöôïc: 1. Boái caûnh chung, goàm nhöõng ñieàu kieän, hoaøn caûnh, tình theá lieân heä ñeán cuoäc Nam tieán cuûa ngöôøi Vieät vaøo Nam boä, khôûi ñaàu töø naêm 1623 vaø chính thöùc laø naêm 1698 (Phaàn 1: Moät soá vaán ñeà chung).

2. Ñoaøn ngöôøi Nam tieán ban sô ñaõ mang ñeán vuøng ñaát môùi moät haønh trang ngoân ngöõ cöïc kyø thoáng nhaát vôùi tieáng noùi cuûa ngöôøi ôû laïi. (Phaàn 2: Nhöõng yeáu toá khôûi ñaàu) 3. Roài tieáng noùi cuûa ngöôøi Nam boä daàn daàn ñöôïc bieán hoùa, thay ñoåi vaø phaùt trieån theo thôøi gian qua nhöõng tieáp xuùc, va chaïm vôùi ñôøi soáng treân moät vuøng ñaát môùi, ñeå laïi nhöõng daáu aán maø chuùng ta coù theå thoâng qua ñoù ñeå khoâi phuïc laïi dieän maïo cuûa tieáng noùi aáy qua töøng thôøi kyø. Nhöõng daáu aán aáy laø nhöõng chöùng tích truyeàn khaåu, laø nhöõng vaên baûn chöõ Noâm vaø chöõ

KEÁT LUAÄN

467

Quoác ngöõ qua töøng thôøi kyø phaùt trieån trong theá kyû 18, roài ñeán theá kyû 19. (Phaàn 3: Söï hình thaønh vaø phaùt trieån tieáng noùi Nam boä).

4. Vaø cuoái cuøng laø giai ñoaïn chuyeån mình heát söùc maïnh meõ cuûa tieáng noùi Nam boä, song song vôùi söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa chöõ Quoác ngöõ Nam boä, coù theå noùi laø buøng noå veà caû soá löôïng laãn chaát löôïng. (Phaàn 4: Söï buøng noå cuûa chöõ Quoác ngöõ taïi Nam boä).

Keå töø naêm 1913, coù theå noùi laø vai troø tieân phong cuûa chöõ Quoác ngöõ Nam boä daàn kheùp laïi, vì chöõ Quoác ngöõ ôû hai mieàn Trung, Baéc baét ñaàu böôùc vaøo thôøi kyø nôû roä. Vaø tieáng Vieät trong toaøn quoác laïi phaùt huy tính thoáng nhaát, tieáp tuïc phaùt trieån maïnh meõ nhôø vaøo söï hoã trôï cöïc kyø hieäu quaû cuûa chöõ Quoác ngöõ trong nhöõng nhu caàu giao tieáp thöôøng ngaøy cuõng nhö truyeàn ñaït vaø tieáp thu kieán thöùc trong caùc laõnh vöïc khoa hoïc, kyõ thuaät, thöông maïi, coâng ngheä, y hoïc, vaên hoïc... ñeå roài nhanh choùng hình thaønh moät neàn vaên hoïc Quoác ngöõ hieän ñaïi. Vaø cho ñeán nay, chöõ Quoác ngöõ ñaõ trôû thaønh moät taøi saûn voâ giaù gaén lieàn vôùi ngoân ngöõ daân toäc Vieät, moät ngoân ngöõ mang tính ñaïi chuùng, khoa hoïc, phong phuù vaø trong saùng.

468

LÔØI BAÏT

T

oâi khoâng nghó laø coù ngöôøi Vieät naøo laïi coù theå khoâng thieát tha yeâu tieáng Vieät! Tình yeâu aáy thaám ñaãm taän saâu thaúm trong taâm hoàn cuûa moãi chuùng ta töï thuôû coøn ñöôïc oâm aáp trong voøng tay meï vaø theo ta ñeán baát cöù nôi naøo trong cuoäc soáng. Noù hoøa quyeän vôùi tình yeâu queâ höông ñaát nöôùc, thaám saâu vaøo trong maùu thòt cuûa moãi ngöôøi daân Vieät, taïo thaønh moät söùc maïnh voâ hình maø thaät coù, baát khuaát kieân cöôøng tröôùc moïi theá löïc ngoaïi xaâm vaø beàn bæ chuyeân caàn trong döïng xaây ñaát nöôùc. Ñieàu ñoù ñaõ noùi leân moät chaân lyù gaén boù muoân ñôøi baát dieät: Daân ta coøn, tieáng nöôùc ta coøn!

Nhöng söû duïng tieáng Vieät trong cuoäc soáng thöôøng ngaøy vaø am hieåu tieáng Vieät laø hai vieäc khaùc nhau. Nhöõng naêm coøn theo hoïc Vaên khoa, sinh vieân chuùng toâi thöôøng baûo nhau raèng: “Phong ba baõo taùp khoâng baèng ngöõ phaùp tieáng Vieät.” Töôûng raèng ñoù chæ laø caùch noùi trong nhöõng ngaøy “xoâi kinh naáu söû”, ngôø ñaâu cho ñeán khi ñaõ traûi qua nhieàu naêm theo nghieäp vaên chöông maø vaãn thaáy caâu noùi aáy quaû thaät khoâng cöôøng ñieäu. Böôùc vaøo theá kyû 21 roài maø moãi khi ñoïc saùch baùo ngaøy nay chuùng ta vaãn thöôøng baét gaëp khoâng ít nhöõng caâu vaên tieáng Vieät chöa hoaøn chænh, nhöõng caùch duøng töø khoâng chuaån xaùc...

Vì theá, chuùng ta khoâng theå khoâng quan taâm ñeán vieäc nghieân cöùu, tìm hieåu veà tieáng Vieät cuõng nhö nhöõng gì lieân

LÔØI BAÏT

469

quan ñeán söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa noù. Tuy nhieân, nghieân cöùu tieáng Vieät laø moät phaïm vi khaù roäng lôùn, khoâng theå bao quaùt trong moät chuyeân ngaønh duy nhaát. Hôn theá nöõa, cho ñeán thôøi ñieåm hieän nay thì moãi moät phaân ngaønh trong vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät vaãn coøn laø moät maûnh ñaát maøu môõ ñang raát caàn ñeán nhieàu ngöôøi caøy xôùi. Töø vieäc nghieân cöùu ngöõ aâm, ngöõ phaùp cho ñeán töø vöïng tieáng Vieät; töø vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät coå xöa cho ñeán tieáng Vieät hieän ñaïi, maëc duø ñeàu ñaõ ñaït ñöôïc khaù nhieàu thaønh töïu nhöng cuõng vaãn coøn khoâng ít vaán ñeà ñang caàn phaûi tieáp tuïc nghieân cöùu. Trong tình hình ñoù, moät coâng trình nghieân cöùu toaøn dieän veà lòch söû tieáng Vieät laø ñieàu heát söùc caàn thieát, vaø cuõng coù theå noùi laø öôùc mô chung cuûa taát caû nhöõng ai ñang laøm coâng taùc nghieân cöùu tieáng Vieät. Bôûi vì vieäc naém vöõng lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa tieáng Vieät taát yeáu seõ taïo ñieàu kieän deã daøng hôn cho moïi phaân ngaønh nghieân cöùu khaùc.

OÂng Hoaøng Xuaân Vieät ñaõ daøy coâng nghieân cöùu vaø ghi laïi trong chuyeân khaûo naøy nhieàu ñieàu boå ích, coù theå laø raát caàn ñeán cho moät coâng trình nghieân cöùu toaøn dieän veà lòch söû tieáng Vieät. Taùc giaû ñaõ ñaët cho mình moät muïc tieâu khaù lôùn lao khi goïi teân chuyeân khaûo naøy laø “Lòch söû chöõ Quoác ngöõ”. Tuy nhieân, löïc baát toøng taâm, nhöõng gì ghi nhaän ñöôïc trong chuyeân khaûo naøy maëc duø khaù phong phuù veà maët ngöõ lieäu, nhöng quaû thaät chöa ñuû ñeå bao quaùt heát phaïm truø “lòch söû chöõ Quoác ngöõ”, caû veà khoâng gian cuõng nhö thôøi gian. Vì theá, chuùng toâi ñaõ maïn pheùp ñaët laïi tieâu ñeà cho phuø hôïp hôn laø “Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ”.

470

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Khi nhaän ñöôïc baûn thaûo taäp chuyeân khaûo naøy vôùi lôøi ñeà nghò laøm coâng vieäc hieäu ñính, caûm töôûng ñaàu tieân cuûa toâi laø heát söùc vui möøng vaø traân troïng. Vui möøng vì coù dòp ñeå goùp phaàn vaøo moät coâng vieäc maø baát cöù ngöôøi Vieät naøo cuõng coù phaàn traùch nhieäm, ñoù laø hoïc taäp, nghieân cöùu ñeå laøm cho tieáng Vieät ngaøy caøng ñöôïc hoaøn thieän hôn nöõa. Vaø traân troïng vì nhöõng coâng söùc maø taùc giaû ñaõ boû ra trong nhieàu naêm ñeå thöïc hieän chuyeân khaûo naøy. Vôùi taâm traïng ñoù, toâi ñaõ khoâng ngaàn ngaïi nhaän lôøi thöïc hieän coâng vieäc hieäu ñính, cho duø töï bieát laø coù nhöõng giôùi haïn nhaát ñònh veà trình ñoä cuõng nhö naêng löïc cuûa baûn thaân.

Hôn theá nöõa, toâi ñaõ thöïc hieän coâng vieäc naøy vôùi taát caû söï nhieät tình vaø nghieâm tuùc, ñoâi khi coøn “baïo gan” ñoùng goùp phaàn yù kieán chuû quan cuûa mình vaøo noäi dung chuyeân khaûo neáu xeùt thaáy caàn thieát. Quaû thaät khoâng phaûi laø moät coâng vieäc deã daøng, nhöng raát may laø cuoái cuøng roài cuõng ñaõ hoaøn taát. Ñieàu coù theå khieán cho haàu heát chuùng ta phaûi khaâm phuïc ñoái vôùi coâng trình naøy laø söï kieân nhaãn vaø tæ mæ cuûa taùc giaû khi thu thaäp ñöôïc raát nhieàu ngöõ lieäu töø nhöõng giai ñoaïn raát sôùm cuûa chöõ Quoác ngöõ. Tuy nhieân, cuõng chính söï ña daïng vaø phong phuù cuûa nhöõng gì ñöôïc thu thaäp trong chuyeân khaûo ñaõ laøm cho taùc giaû coù phaàn naøo ñoù hôi roái raém trong vieäc saép xeáp, trình baøy. Trong quaù trình hieäu ñính, ngoaøi vieäc phaùt hieän vaø chænh söûa nhöõng thoâng tin chöa ñöôïc chuaån xaùc, toâi coøn coá gaéng saép xeáp laïi khaù nhieàu yù töôûng, phaân ñoaïn, cuõng nhö boå sung moät soá ñoaïn nhaèm laøm cho vaán ñeà ñang trình baøy coù theå ñöôïc trôû neân

LÔØI BAÏT

471

roõ raøng, maïch laïc vaø deã hieåu hôn. Maëc duø vaäy, trong khi thöïc hieän coâng vieäc, chaéc chaén khoâng theå traùnh khoûi ít nhieàu sai soùt. Neáu coù phaàn naøo ñoù coøn chöa ñöôïc hoaøn toaøn hôïp lyù, toâi xin nhaän phaàn traùch nhieäm veà mình vaø raát mong seõ nhaän ñöôïc söï caûm thoâng, tha thöù cuûa taùc giaû cuõng nhö quyù ñoäc giaû gaàn xa.

Chuyeân khaûo naøy coù theå xem laø moät tö lieäu tham khaûo heát söùc caàn thieát vaø boå ích trong vieäc tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ. Tuy nhieân, toâi cuõng khoâng ngaàn ngaïi ñeà caäp ñeán moät soá nhöõng giôùi haïn cuûa coâng trình naøy. Tröôùc heát, veà maët ngöõ lieäu taùc giaû ñaõ nghieâng nhieàu veà nhöõng vaên baûn maø oâng goïi laø “chöõ Noâm ñaïo”, voán laø nhöõng vaên baûn ñöôïc löu haønh chuû yeáu trong caùc giaùo daân cuûa ñaïo Ki-toâ chöù khoâng phaûi laø toaøn theå coäng ñoàng ngöôøi Vieät. Vaøo thôøi ñieåm xuaát hieän caùc vaên baûn naøy, tyû leä giaùo daân vaãn coøn laø quaù nhoû khi so vôùi daân soá caû nöôùc. Maët khaùc, ñöôïc quy ñònh bôûi tö töôûng cuûa nhöõng ngöôøi tröôùc taùc vaø noäi dung chuyeån taûi neân cho duø toàn taïi moät soá löôïng khaù lôùn, caùc vaên baûn naøy vaãn khoâng theå phaûn aùnh ñöôïc tieáng Vieät cuûa coäng ñoàng moät caùch toaøn dieän.

Keá ñeán, phaïm vi khaûo saùt cuûa taùc giaû chæ giôùi haïn ôû Nam boä, maø chuû yeáu laø caùc vuøng Saøi Goøn, Gia Ñònh, Bieân Hoøa... Chuùng ta coù theå ñoàng yù laø chöõ Quoác ngöõ ñaõ phaùt trieån phaàn naøo sôùm hôn ôû mieàn Nam, nhöng ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø noù ñöôïc lan truyeàn töø Nam ra Trung, ra Baéc. Nhöõng yeáu toá phoâi thai haàu nhö ñaõ xuaát hieän ôû caû ba mieàn ñaát nöôùc, vaø khi coù ñuû nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi thì söï phaùt trieån ôû moãi nôi cuõng laø ñieàu taát yeáu.

472

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

Ngoaøi ra, vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät noùi chung, lòch söû chöõ Quoác ngöõ noùi rieâng, ngaøy nay khoâng chæ ñöôïc tieán haønh ôû phaïm vi trong nöôùc. Raát nhieàu ngöôøi Vieät ôû nöôùc ngoaøi khoâng heà ñaùnh maát ñi tình yeâu saâu xa ñoái vôùi tieáng meï ñeû, vaãn mieät maøi nghieân cöùu vaø thu thaäp ñöôïc nhieàu tö lieäu quyù giaù. Nhö chuùng ta ñeàu bieát, söï hình thaønh chöõ Quoác ngöõ lieân quan ñeán söï tham gia ban ñaàu cuûa nhieàu ngöôøi ngoaïi quoác, cuï theå laø caùc nhaø truyeàn giaùo Ki-toâ mang nhieàu quoác tòch khaùc nhau. Vieäc thu thaäp vaø nghieân cöùu nhöõng thoâng tin veà hoï cuõng nhö coâng vieäc maø hoï ñaõ laøm tröôùc ñaây coù moät yù nghóa raát quan troïng trong vieäc nghieân cöùu söï hình thaønh chöõ Quoác ngöõ. Döïa treân höôùng nghieân cöùu naøy, vai troø cuûa Alexandre de Rhodes vaø nhieàu giaùo só khaùc ñaõ ñöôïc ñaùnh giaù laïi moät caùch hôïp lyù hôn, vaø do ñoù caùch nhìn veà söï hình thaønh cuûa chöõ Quoác ngöõ cuõng ñaõ coù phaàn khaùc ñi. Noùi chung, nhöõng gôïi yù vaø thöû nghieäm ban ñaàu cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo laø khoâng theå phuû nhaän, nhöng töïu trung thì ngöôøi Vieät vaãn ñoùng moät vai troø tích cöïc vaø chuû ñoäng trong söï hình thaønh vaø phaùt trieån thöù chöõ vieát môùi cuûa chính daân toäc mình.

Chuùng ta ñang raát caàn coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu nghieâm tuùc vaø toaøn dieän hôn nöõa veà lòch söû chöõ Quoác ngöõ.

Hy voïng laø trong moät töông lai khoâng xa laém seõ tieáp tuïc coù theâm nhieàu coâng trình nghieân cöùu môùi ra ñôøi goùp phaàn xaây döïng ngoâi nhaø tieáng Vieät cuûa chuùng ta ngaøy caøng theâm giaøu ñeïp vaø phong phuù hôn nöõa.

NGUYEÃN MINH TIEÁN

473

MUÏC LUÏC

LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN ..............................................................5 LÔØI NOÙI ÑAÀU .........................................................................9 MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ CHUNG....................................................17 NHÖÕNG NGÖÔØI ÑAÀU TIEÂN ÑEÁN NAM BOÄ ................ 17 TÍNH THOÁNG NHAÁT ...................................................... 21 I. Thoáng nhaát veà teân nöôùc vaø ngoân ngöõ .......................... 21 1. Naêm ngöôøi ngoaïi quoác ................................................... 22 2. Ba ngöôøi Vieät ................................................................. 24 II. Thoáng nhaát veà caùc yeáu toá khaùc................................... 26 CAÙC YEÁU TOÁ THÔØI GIAN VAØ ÑÒA ÑIEÅM .................... 29 I. Thôøi ñieåm Nam tieán ..................................................... 30 II. Tìm hieåu Saøi Goøn naêm xöa ......................................... 33 III. Nhöõng ñòa ñieåm quan troïng ...................................... 38 1. Nhöõng ñòa ñieåm thuoäc Saøi Goøn ...................................... 38 2. Nhöõng ñòa ñieåm thuoäc Chôï Lôùn ....................................... 49 3. Nhöõng ñòa ñieåm thuoäc Gia Ñònh...................................... 58 IV. Keát luaän ...................................................................... 62 NHÖÕNG YEÁU TOÁ KHÔÛI ÑAÀU ...............................................65 VAØI VAÁN ÑEÀ NGOÂN NGÖÕ HOÏC ................................... 65 TÍNH THOÁNG NHAÁT BAN ÑAÀU ................................... 68 A. Tính thoáng nhaát cuûa tieáng Haùn Vieät.......................... 68 B. Tính thoáng nhaát cuûa tieáng thuaàn Vieät ...................... 73

474

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

1. Söï thoáng nhaát caùch vieát chöõ Noâm .............................. 73 2. Tính thoáng nhaát cuûa chöõ Noâm theá kyû 17 ................... 78 a. Chöõ noâm ñôøi ................................................................... 78 b. Chöõ Noâm ñaïo ................................................................ 93 c. Keát luaän ........................................................................ 104 3. Söï hình thaønh chöõ Quoác ngöõ giai ñoaïn ñaàu tieân...... 104 a. Tính thoáng nhaát ban ñaàu .............................................. 104 b. Boái caûnh thuùc ñaåy vieäc cheá taùc chöõ Quoác ngöõ ............... 106 ° Boái caûnh trong nöôùc ....................................................... 106 ° Boái caûnh quoác teá: ........................................................... 109 c. Caùc nhaø truyeàn giaùo vaø nguoàn goác chöõ Quoác ngöõ .......... 112 d. Caùc nhaø truyeàn giaùo giai ñoaïn 1615-1632 ................... 117 ñ. Caùc nhaø truyeàn giaùo giai ñoaïn 1632-1648 ................... 120 e. Caùc nhaø truyeàn giaùo giai ñoaïn 1651-1659 ................... 121 g. Khaûo saùt chöõ Quoác ngöõ qua caùc giai ñoaïn.................... 121 SÖÏ HÌNH THAØNH VAØ PHAÙT TRIEÅN TIEÁNG NAM BOÄ ........183 TIEÁNG NOÙI NAM BOÄ QUA TRUYEÀN KHAÅU ............. 184 A. Vai troø cuûa chöùng tích truyeàn khaåu .......................... 184 B. Vaên chöông truyeàn khaåu Nam boä ............................. 187 C. Caùc töø ngöõ bình daân goác ngoaïi ngöõ .......................... 214 D. Caùc töø thoâng duïng ôû Nam boä .................................... 220 CHÖÕ NOÂM VAØ CHÖÕ QUOÁC NGÖÕ NAM BOÄ THEÁ KYÛ 18.......224 A. Kyõ thuaät phieân aâm chöõ Noâm Nam boä ..............................224 I. Khaùi quaùt veà chöõ Noâm Nam boä theá kyû 18 ............... 224 1. Maïc Thieân Tích (1706-1780) ......................................... 225 2. Nguyeãn Cö Trinh (1716-1767) ...................................... 228 3. Leâ Ngoïc Haân (1770-1803). ........................................... 234

MUÏC LUÏC

475

4. Hoaøng Quang ( ? - 1801) vôùi Hoaøi Nam khuùc ................ 240 5. Ñaëng Ñöùc Sieâu (1750-1810) ........................................ 242 6. Nguyeãn Vaên Thaønh (1757-1817) ................................. 245 7. Voõ Tröôøng Toaûn (? - 1792) vôùi Hoaøi coå phuù................... 248 8. Thieàn Sö Toaøn Nhaät ...................................................... 250 II. Kyõ thuaät phieân aâm chöõ Noâm Nam boä theá kyû 18 ..... 254 1. Ñaëc ñieåm chöõ Noâm Nam boä: ...................................... 254 a. Loaïi söû duïng kyù hieäu ñaëc bieät: ..................................... 254 b. Loaïi vieát taét: ............................................................... 255 c. Loaïi möôïn yù, nghóa hoaëc aâm cuûa chöõ Haùn: .................... 255 d. Loaïi gheùp hai aâm: ....................................................... 255 2. Caùch ñoïc chöõ Noâm Nam boä: ...................................... 255 a. Veà phuï aâm:................................................................... 256 b. Veà nguyeân aâm .............................................................. 256 c. Veà caùc daáu gioïng ......................................................... 256 d. Veà phöông ngöõ ........................................................... 257 3. Kyõ thuaät phieân aâm chöõ Noâm theá kyû 18: ................... 257 B. Moät soá vaên baûn Noâm theá kyû 18 .......................................258 1. Töø ñieån Annam-Latinh (1772) ....................................... 259 2. So saùnh vôùi chöõ Noâm theá kyû 17 .................................... 259 3. Saùch Thaùnh giaùo yeáu lyù Quoác ngöõ ................................ 260 C. Chöõ Quoác ngöõ giai ñoaïn (1698-1774) .............................268 1. Moät soá vaán ñeà toàn nghi .............................................. 268 2. Söï chænh lyù chöõ Quoác ngöõ laàn thöù nhaát .................... 272 a. Töø boái caûnh xaõ hoäi phöùc taïp ñeán hieän töôïng ngoân ngöõ . 272 b. Phaân tích chöõ Quoác ngöõ qua heä thoáng kyù hieäu Phaùp ..... 273

476

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ - Phaân tích töø ñieån Annam-Latinh (1772) ..................... 273 -° Phaân tích saùch Thaùnh giaùo yeáu lyù (1774) ............ 274

D. Chöõ Quoác ngöõ Nam boä cuoái theá kyû 18 ...................... 280 CHÖÕ NOÂM VAØ CHÖÕ QUOÁC NGÖÕ NAM BOÄ THEÁ KYÛ 19.......292 A. Chöõ Noâm Nam boä theá kyû 19 ...........................................292 a. Trích vaên .................................................................... 293 -° Trích Phan Thanh Ngaïn ( ? - ? ) ...................................... 293 -° Trích Phan Thanh Giaûn (1796-1867) .............................. 295 -° Trích Buøi Höõu Nghóa (1807-1872) .................................. 296 -° Trích Nguyeãn Ñình Chieåu (1822-1888) ........................... 298 -° Trích Huyønh Maãn Ñaït (1807-1893)................................. 303 -° Trích Toân Thoï Töôøng vaø Phan Vaên Trò ............................. 304 -° Trích Söông Nguyeät Anh (1863-1921) ............................ 306 -° Trích thô Hoïc Laïc (1842-1915) ....................................... 308 -° Töø ñieån Annam-Latinh (1838) ........................................ 309 -° Trích “Thieân Chuùa Thaùnh giaùo nhaät khoùa ........................ 311 -° Ñaïi Nam Quaác aâm töï vò (1895-1896) ................... 314 -° Ñaïi Vieät Quoác aâm Haùn töï .................................... 315 b. Kyõ thuaät cheá taùc Noâm Nam boä theá kyû 19................. 316 -° Chöõ Noâm cuûa Ñaïi Nam Quoác söû dieãn ca .................316 -° Chöõ Noâm cuûa Ñoaïn tröôøng taân thanh ......................317 -° Chöõ Noâm söû duïng trong vieäc truyeàn giaùo ....................... 317 c. Noäi dung caùc baûn vaên Noâm theá kyû 19 ....................... 318 B. Chöõ Quoác ngöõ Nam boä theá kyû 19 ....................................319 1. Töø ñieån Annam-Latinh (1838).................................. 323

MUÏC LUÏC

477

2. Töø ñieån Latinh-Annam (1838) ...................................... 325 3. Vaên baûn vieát tay naêm 1810 .......................................... 332 4. Moät ñoaïn vaên trong Gia Ñònh Baùo (1865) .................... 336 5. Baûn vieát tay Töø ñieån Latinh-Annam (1867) ................... 337 6. Saùch Thaày Giaûng (1872) ............................................. 338 7. Saùch daãn vaøo ñaøng nhôn ñöùc troïn laønh (1873) ............ 339 8. Haïnh baø Thaùnh Teâleâxa (1874) ...................................... 340 9. Thaäp giaùi quaûng giaûi vaø baûy pheùp bí tích (1880) ......... 341 10. Tröông Löông tuøng Xích Toøng Töû du phuù (1881) .......... 342 11. Linh muïc phöông danh, traùch nhaäm, hoïa tai (1887) .... 342 12. Truyeän Thaày Lazaroâ Phieàn (1887) .............................. 343 13. Baùc hoïc sô giaûi (1887) ............................................... 346 14. Tuoàng Joseph (1887) ................................................. 347 15. Moät ñoaïn trong Gia Ñònh Baùo (1888) ....................... 349 16. Thieân khai hoäi toäi nhôn choân caùo (1891) ................... 350 17. Yeáu lyù bieän phaân chaùnh taø töï chöùng (1891) ............... 351 18. Ñaïi Nam Quaác aâm töï vò (1896) ................................. 351 19. Saùch Toùm laïi baøi thô vaø lôøi Evangieâlioâ (1896) ............ 352 20. Saùch Gaãm veà Ba möôi moát ñieàu (1899)...................... 353 21. Vaõn vaø Tuoàng (1899) ................................................. 353 22. Saùch EÂvang theo oâng thaùnh Luca (1901) .................... 355 23. Haïnh Cha Minh vaø Laùi Gaãm Töû Ñaïo (1901) ................. 356 24. Saùch Giaûi nghóa Baøi EÂvang... (1903) .......................... 357 25. Lang Chaâu Toaøn Truyeän (1905) ................................... 358 26. Baøi veø “Soá nhöõng chim neân aên ngaøy kieâng thòt” (1904)359 27. Söû kyù Ñaïi Nam Vieät Quoác Trieàu (1909) ....................... 360 28. Ca ngôïi raát thaùnh traùi tim Ñöùc Chuùa Gieâsu (1913) ..... 361 C. Keát luaän..........................................................................362

478

Tìm hieåu lòch söû chöõ Quoác ngöõ

SÖÏ BUØNG NOÅ CUÛA CHÖÕ QUOÁC NGÖÕ TAÏI NAM BOÄ ..........363 A. Vai troø cuûa vua Töï Ñöùc (1829-1883) ...............................366 B. Chöõ Quoác ngöõ ôû Ñaøng Ngoaøi vaøo theá kyû 19 .....................370 ª Trích vaên ......................................................................... 375 ª Nhaän xeùt ......................................................................... 377 C. Söï phaùt trieån cuûa chöõ Quoác ngöõ Nam boä .........................379 1. Thöïc daân Phaùp lôïi duïng chöõ Quoác ngöõ .................... 379 2. Khuynh höôùng söû duïng chöõ Quoác ngöõ choáng Phaùp .. 381 3. Nhöõng aán töôïng xaáu veà chöõ Quoác ngöõ ...................... 387 4. Nhöõng trôû löïc treân ñöôøng phaùt trieån ....................... 389 5. Söï phaùt trieån döõ doäi cuûa chöõ Quoác ngöõ Nam boä ....... 390 a. Chöõ Quoác ngöõ vaø baùo chí ............................................. 392 ª Trích vaên .................................................................... 392 ª Nhaän xeùt .................................................................... 396 b. Chöõ Quoác ngöõ vaø naïn muø chöõ ....................................... 396 c. Chöõ Quoác ngöõ môû maøn moät höôùng vaên hoïc môùi ............. 399 d. Chöõ Quoác ngöõ vaø söï giaùo duïc vaên hoùa quaàn chuùng ....... 412 ñ. Chöõ Quoác ngöõ vaø ngoân ngöõ hoïc .................................... 417 -° Boái caûnh phoâi thai cuûa ngöõ hoïc theá giôùi ................... 417 °- Coâng taùc nghieân cöùu ngöõ hoïc ôû Nam boä ................... 419 e. Chöõ Quoác ngöõ trong hoïc ñöôøng .................................... 426 g. Chöõ Quoác ngöõ goùp phaàn baûo veä di saûn Haùn Noâm.......... 428 h. Chöõ Quoác ngöõ vaø caùc ngoaïi ngöõ ................................... 431 -° Tieáng La-tinh: ........................................................... 432 - Tieáng Boà Ñaøo Nha: ................................................... 432 - Tieáng Anh: ............................................................... 433 -° Tieáng Phaùp: ............................................................. 433

MUÏC LUÏC

479

i. Chöõ Quoác ngöõ môû mang vaø naâng cao daân trí.................. 433 k. Chöõ Quoác ngöõ vaø muïc ñích truyeàn ñaïo Ki-toâ .................. 437 l. Chöõ Quoác ngöõ vaø saùch quaûng caùo ................................. 444 m. Chöõ Quoác ngöõ hoã trôï chöõ Noâm ..................................... 446 -° Trích Phan Thanh Giaûn (1796-1867)......................... 447 -° Trích Nguyeãn Ñình Chieåu (1822-1888)...................... 448 -° Trích Buøi Höõu Nghóa (1807-1872) ............................. 450 -° Trích Toân Thoï Töôøng (1825-1877) ............................ 451 -° Trích Phan Vaên Trò (1830 - ?) .................................... 452 -° Trích Huyønh Maãn Ñaït ( ? - ? ) .................................... 453 -° Trích Nguyeãn Höõu Huaân ( ? - 1874) .......................... 453 -° Trích Traàn Kim Phuïng ................................................ 454 n. Chöõ Quoác ngöõ nghieân cöùu vaø phieân aâm chöõ Noâm .......... 455 -° Luïc Vaân Tieân cuûa Duy Minh Thò (1865)...................... 456 -° Luïc Vaân Tieân cuûa Janneaux (1867, 1873) ................. 457 -° Luïc Vaân Tieân cuûa Abel des Michels (1883) ............... 457 -° Luïc Vaân Tieân cuûa Tröông Vónh Kyù (1889) .................. 458 -° Luïc Vaân Tieân cuûa Silizeøneo ....................................... 458 -° Luïc Vaân Tieân cuûa Traàn Phong Saéc ............................. 458 -° Luïc Vaân Tieân cuûa Nghieâm Lieãn ................................. 458 D. Kho taøng töø ngöõ Nam boä.................................................460 1. Nhöõng neùt ñaëc thuø cuûa tieáng Vieät Nam boä ................... 460 2. Töø ngöõ Nam boä............................................................. 461 KEÁT LUAÄN ..........................................................................466 LÔØI BAÏT ..............................................................................468