viemgan

Vieâm gan Bieát ñeå soáng toát hôn

Nguyeãn Minh Tieán bieân soaïn theo tö lieäu nöôùc ngoaøi

Lôøi noùi ñaàu

Gan laø moät trong nhöõng cô quan raát quan troïng cuûa cô theå nhöng cuõng raát thöôøng bò laõng queân. Tröø khi chuùng ta ñaõ coù moät vaán ñeà naøo ñoù vôùi caùc chöùc naêng cuûa gan, baèng khoâng thì chuùng ta raát ít khi quan taâm ñeán nhöõng coâng vieäc maø cô quan naøy vaãn aâm thaàm thöïc hieän.

Caùc teá baøo gan kieân trì hoaït ñoäng moät caùch laëng leõ ñeå ñaûm baûo söùc khoûe bình thöôøng cho chuùng ta. Thaät khoù maø coù theå ñöa ra moät söï so saùnh taàm quan troïng cuûa gan vôùi caùc cô quan “noåi tieáng” khaùc nhö tim, phoåi..... Nhöng neáu coù theå daønh moät chuùt thôøi gian ñeå tìm hieåu veà nhöõng chöùc naêng cuûa gan, coù leõ nhieàu ngöôøi seõ raát laáy laøm ngaïc nhieân.

Gan giuùp cho cô theå loïc saïch caùc ñoäc toá trong maùu vaø vì theá giuùp vaøo vieäc nuoâi döôõng caùc teá baøo cuûa cô theå. Gan kieåm soaùt taát caû nhöõng döôõng chaát ñöôïc thu naïp töø heä tieâu hoaù tröôùc khi cho pheùp cô theå söû duïng. Gan laøm nhieäm vuï cheá bieán, tích luyõ vaø ñieàu hoaø vieäc cung caáp naêng löôïng cho cô theå vaøo nhöõng luùc thieáu huït. Gan giuùp caân baèng haøm 5

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn löôïng caùc chaát ñöôøng, môõ, cholesterol vaø nhieàu loaïi protein khaùc nhau. Gan cuõng giuùp vaøo vieäc baøi tieát ñoäc toá trong cô theå qua caùc ñöôøng tieåu vaø ñaïi tieän.

Gan coøn goùp phaàn quan troïng trong vieäc löu thoâng caùc teá baøo maùu, ngaên ngöøa söï tích luyõ cuûa caùc phaân töû laï ñeå traùnh gaây ra beänh thuûng nöôùc (edema).

Ngoaøi caùc chöùc naêng ñoù, gan coøn taùc ñoäng hoã töông vôùi nhieàu cô quan khaùc trong vieäc giöõ cho cô theå ñöôïc ôû trong ñieàu kieän söùc khoeû toát nhaát. Theo söï hieåu bieát cuûa y hoïc hieän nay, gan ñaûm nhaän hôn 500 chöùc naêng khaùc nhau. Quaû laø moät vai troø ñaùng kinh ngaïc! Ñieàu ñaùng chuù yù laø, nhöõng thöông toån cuûa gan thöôøng raát khoù nhaän bieát, thöôøng aâm æ keùo daøi raát laâu tröôùc khi boäc phaùt. Vaán ñeà laø do nôi vieäc gan coù khaû naêng töï chöõa laønh nhöõng thöông toån cuûa noù trong nhieàu tröôøng hôïp maø khoâng caàn ñeán söï can thieäp naøo khaùc töø beân ngoaøi, vaø thöôøng laø vaãn hoaït ñoäng raát bình thöôøng ngay caû khi ñaõ bò thöông toån, neân coù raát ít nhöõng daáu hieäu caûnh baùo ñeå nhaän ra.

Maëc duø vaäy, vôùi moät soá nguyeân nhaân gaây thöông toån nhö bò taán coâng bôûi sieâu vi, vi truøng, kyù sinh truøng, ñoäc toá ñaëc bieät... gan coù theå bò huûy hoaïi moät caùch nhanh choùng neáu khoâng ñöôïc can thieäp, ñieàu trò thích hôïp vaø kòp thôøi.

6

Lôøi noùi ñaàu Vì theá, söï hieåu bieát veà gan vaø caùc beänh cuûa gan laø toái caàn thieát, giuùp chuùng ta coù theå phaùt hieän vaø xöû lyù kòp thôøi nhöõng vaán ñeà veà gan, traùnh ñöôïc raát nhieàu haäu quaû nghieâm troïng veà sau. Trong haàu heát caùc beänh veà gan, nguyeân nhaân chính daãn ñeán haäu quaû nghieâm troïng thöôøng vaãn laø do söï phaùt hieän muoän maøng.

Do nôi vai troø heát söùc quan troïng cuûa gan, neân beänh vieâm gan töø laâu ñaõ trôû thaønh moät moái ñe doaï khuûng khieáp cho nhieàu ngöôøi. Moät khi gan ñaõ bò thöông toån khoâng hoài phuïc, maïng soáng cuûa cô theå xem nhö bò ñe doaï nghieâm troïng.

Ngaøy nay, chuùng ta hieåu bieát veà gan khaù nhieàu hôn so vôùi tröôùc ñaây. Chính nhôø ñoù, y hoïc coù theå can thieäp tích cöïc hôn ñoái vôùi caùc beänh cuûa gan.

Nhöõng phöông phaùp môùi giuùp ngöôøi ta xaùc ñònh ñöôïc beänh traïng moät caùch nhanh choùng vaø chính xaùc hôn, cuõng nhö ñieàu trò nhanh choùng vaø hieäu quaû hôn. Tuy nhieân, do nhöõng ngöôøi beänh thöôøng khoâng coù ñöôïc nhöõng hieåu bieát toái thieåu caàn thieát, neân thöôøng voâ tình laøm cho beänh phaùt trieån nhanh choùng hôn, hoaëc laây lan caên beänh quaùi aùc naøy sang nhöõng ngöôøi thaân chung quanh mình. Tröôùc thöïc traïng ñoù, caùc chöùng beänh vieâm gan do caùc loaïi sieâu

7

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn vi khaùc nhau gaây ra vaãn tieáp tuïc laø moái ñe doaï cho raát nhieàu ngöôøi.

Noùi toùm laïi, nhöõng hieåu bieát veà gan vaø caùc beänh cuûa gan laø raát caàn thieát cho taát caû moïi ngöôøi.

Neáu baûn thaân moãi ngöôøi khoâng coù ñuû kieán thöùc ñeå ñeà phoøng vaø chuû ñoäng trong vieäc ngaên ngöøa vaø phaùt hieän beänh, thì khaû naêng nhôø caäy vaøo caùc baùc só ñeå bieát ñöôïc ñieàu naøy hieän nay laø raát thaáp, bôûi vì caùc trieäu chöùng laâm saøng cuûa beänh gan thöôøng laø raát môø nhaït, khoâng ñaùng keå maáy. Moät khi chuùng ta nhaän ra caùc trieäu chöùng roõ raøng thì söï vieäc thöôøng laø ñaõ quaù muoän maøng...

Vôùi nhöõng suy nghó ñoù, chuùng toâi ñaõ khoâng ngaïi söï hieåu bieát keùm coûi cuûa mình, coá gaéng bieân soaïn taäp saùch nhoû naøy töø nhieàu nguoàn tö lieäu toång hôïp ñöôïc treân caùc saùch baùo y hoïc nöôùc ngoaøi hieän ñang löu haønh, nhaèm cung caáp cho nhöõng ai quan taâm coù theå coù ñöôïc nhöõng thoâng tin toái thieåu, nhöõng hieåu bieát cô baûn nhaát veà gan vaø caùc chöùng vieâm gan.

Vì theá, taäp saùch khoâng nhaèm muïc ñích ñi saâu vaøo nghieân cöùu hoaëc phaân tích vaán ñeà töø goùc ñoä chuyeân moân, maø seõ trình baøy caùc kieán thöùc ñôn giaûn nhöng caàn thieát theo caùch giaûn dò vaø deã hieåu nhaát.

8

Lôøi noùi ñaàu Mong muoán cuûa chuùng toâi khoâng nhaèm ñeán vieäc thoâng qua taäp saùch naøy giuùp moïi ngöôøi coù theå ñieàu trò ñöôïc beänh vieâm gan khoâng caàn baùc só, maø chæ ñôn giaûn laø giuùp moïi ngöôøi hieåu bieát toát hôn ñeå coù theå baûo veä cho cô theå cuûa chính mình, phaùt hieän kòp thôøi caùc chöùng vieâm gan, cuõng nhö neáu khoâng may ñaõ maéc phaûi caùc vaán ñeà veà gan thì coù theå “bieát ñeå soáng toát hôn”.

Treân tinh thaàn ñoù, chuùng toâi mong moûi ñöôïc ñoùn nhaän nhöõng lôøi chæ giaùo töø moïi phía, ñeå noäi dung taäp saùch seõ hoaøn thieän hôn vaø coù theå loaïi boû ñöôïc nhöõng sai soùt chaéc chaén khoâng sao traùnh khoûi trong laàn xuaát baûn naøy.

NGUYEÃN MINH TIEÁN

9

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn

10

CHÖÔNG I NHÖÕNG KIEÁN THÖÙC CÔ BAÛN VEÀ GAN

I.

Caáu truùc vaø hoaït ñoäng cuûa gan

Khoâng bieát ngöôøi xöa coù theå naøo ñaõ coù ñöôïc nhöõng kieán thöùc y hoïc nhö chuùng ta ngaøy nay hay khoâng, nhöng thaät laï laø cuïm töø “to gan” ñöôïc duøng töø xöa ñeán nay laø voâ cuøng chính xaùc, bôûi gan cuûa chuùng ta quaû laø... raát to!

Trong caùc cô quan noäi taïng, gan coù khoái löôïng lôùn nhaát, vöôït caû tim, phoåi, thaän..., vôùi khoái löôïng trung bình töø 1.100 gram cho ñeán 1.800 gram vaø coù beà daøy trung bình khoaûng 15 cm – taát nhieân laø coù nhöõng ngöôøi... to gan hôn ngöôøi khaùc. Nhöng noùi chung thì gan phaùi yeáu nhoû hôn gan nam giôùi – ñoù laø noùi veà khoái löôïng, coøn hieåu theo nghóa khaùc thì ñaøn baø ngaøy nay cuõng nhieàu ngöôøi .. to gan laém, nhö baø thuû töôùng Anh tröôùc ñaây chaúng haïn! Ñaëc ñieåm noåi baät cuûa gan laø khaû naêng töï taùi taïo, phaùt trieån caùc teá baøo cuûa chính mình trong 11

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn tröôøng hôïp bò phaù huyû bôûi caùc thöông toån taïm thôøi hoaëc beänh taät. Tuy nhieân, neáu nhöõng thöông toån naøy lieân tuïc keùo daøi, gan coù theå seõ khoâng hoài phuïc laïi chöùc naêng cuûa mình nhö tröôùc ñöôïc.

Laù gan con ngöôøi – neáu coù theå goïi nhö theá – coù maøu naâu ñoû saäm, naèm ôû phaàn treân cuûa buïng, veà phía beân phaûi, ngay beân döôùi cô hoaønh hay coøn goïi laø hoaønh caùch moâ (diaphragm), töùc laø phaàn ngaên caùch giöõa phoåi vaø caùc cô quan döôùi buïng. Nhöõng xöông söôøn beân döôùi cuøng che chôû, baûo veä cho gan, nhôø ñoù maø nhöõng chaán thöông töø beân ngoaøi coù theå ñöôïc haïn cheá khoâng laøm haïi ñeán gan.

Maëc duø caùc chöùc naêng cuûa gan laø voâ cuøng phöùc taïp vaø ña daïng, nhöng caáu truùc cuûa gan laïi khaù ñôn giaûn. Gan ñöôïc phaân chia thaønh 2 thuøy (lobe), thuøy phaûi vaø thuøy traùi, vôùi khoaûng giöõa cuûa hai thuyø naèm hôi choàng mí leân nhau. Söï phaân chia naøy döïa theo vò trí cuûa daây chaèng lieàm (falciform ligament) noái lieàn gan vôùi cô hoaønh vaø thaønh buïng tröôùc. Moät soá ngöôøi cho raèng söï phaân chia nhö theá khoâng hoaøn toaøn töông öùng vôùi cô caáu cuûa gan, neân cuõng ñaõ coù höôùng phaân chia gan thaønh 8 phaàn nhoû (segment) döïa vaøo söï phaân phoái cuûa caùc maïch maùu trong gan. Tuy nhieân, ôû ñaây chuùng ta chaáp nhaän caùch phaân chia theo truyeàn thoáng.

12

Caáu truùc vaø hoaït ñoäng cuûa gan Moãi thuyø cuûa gan laïi phaân ra haøng ngaøn ñôn vò caáu truùc raát nhoû, moãi ñôn vò coù hình luïc giaùc, raát nhoû. Tuy raát nhoû, nhöng moãi moät ñôn vò caáu truùc aáy ñeàu coù moät tónh maïch cöïc nhoû chaïy xuyeân qua giöõa taâm vaø cuoái cuøng taäp trung caû veà tónh maïch gan, laø tónh maïch ñöa maùu ra khoûi gan veà tim. Vaây quanh tónh maïch cöïc nhoû ôû giöõa cuûa moãi ñôn vò caáu truùc laø haøng traêm teá baøo hình khoái, ñöôïc goïi laø hepatocyte. Beân ngoaøi beà maët cuûa moãi ñôn vò caáu truùc laø nhöõng tónh maïch, ñoäng maïch nhoû vaø caùc oáng daãn ñöa caùc chaát loûng ñeán vaø ñi. Khi gan hoaït ñoäng, caùc chaát dinh döôõng ñöôïc thu naïp, caùc chaát thöøa bò thaûi boû, vaø nhöõng cheá phaåm cuûa gan ñöôïc ñöa vaøo cô theå qua caùc oáng daãn naøy.

Maïng löôùi caùc “oáng daãn” chuyeån taûi qua gan moãi moät phuùt khoaûng chöøng 1,4 lít maùu. Chuùng ta coù theå hình dung ñöôïc, nhö vaäy cöù moãi moät ngaøy ñeâm gan ñaõ phaûi xöû lyù trung bình laø 2.000 lít maùu!

Löôïng maùu naøy sau khi ñi qua gan cuoái cuøng ñöôïc chuyeån trôû veà tim ñeå töø ñoù ñöôïc phaân phoái ñi cho caùc boä phaän khaùc trong cô theå.

Khaùc haún vôùi taát caû nhöõng cô quan khaùc, gan laø cô quan duy nhaát trong cô theå nhaän ñeán hai nguoàn cung caáp maùu. Ñoäng maïch gan cung caáp töø 25 ñeán 30% löôïng maùu giaøu oxy cho gan, laø nguoàn 13

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn nuoâi soáng caùc teá baøo cuûa cô quan naøy. Khoaûng 70 ñeán 75% löôïng maùu coøn laïi maø gan nhaän ñöôïc laø qua tónh maïch cöûa cuûa gan. Löôïng maùu naøy ñöôïc ñöa ñeán töø cô quan tieâu hoaù nhö bao töû, laù laùch, tuïy taïng, tuùi maät, ruoät non, ruoät giaø..... ñaõ hoaø tan vaø mang caùc chaát dinh döôõng ñeán gan ñeå ñöôïc tieáp tuïc cheá bieán theâm hoaëc döï tröõ laïi. Nhö vaäy, gan laø cô quan ñaàu tieân trong cô theå nhaän ñöôïc caùc döôõng chaát töø caùc cô quan tieâu hoaù, ñeå laøm nhieäm vuï kieåm soaùt, thanh loïc vaø cheá bieán tröôùc khi ñöa ra cung caáp cho taát caû caùc cô quan khaùc trong toaøn cô theå. Ñaây cuõng laø nguyeân nhaân chính khieán cho ung thö töø nhieàu boä phaän khaùc cuûa cô theå deã daøng lan ñeán gan.

Gan ñöôïc boïc quanh bôûi moät phaàn voû ngoaøi coù raát nhieàu daây thaàn kinh. Lôùp voû boïc naøy ñöôïc goïi teân laø Gibson. Tuy nhieân, caùc teá baøo beân trong cuûa gan laïi hoaøn toaøn khoâng coù caùc daây thaàn kinh caûm giaùc. Vì vaäy, khi gan bò toån thöông chuùng ta khoâng coù caûm giaùc ñau ñôùn gì caû. Chæ trong tröôøng hôïp naøo gan bò söng phoàng lôùn leân, laøm cho lôùp voû boïc Gibson bò keùo caêng ra, chuùng ta môùi caûm thaáy nhöõng côn ñau töùc hoaëc khoù chòu ôû vò trí cuûa gan. Ñieàu naøy xaûy ra trong moät soá tröôøng hôïp vieâm gan caáp tính hoaëc khi laù gan söng lôùn vì bò suy tim phaûi.

14

Chöùc naêng cuûa gan II.

Chöùc naêng cuûa gan

Moät caùch toång quaùt, gan ñoùng nhieàu vai troø cöïc kyø quan troïng ñeå duy trì ñieàu kieän söùc khoûe cuûa cô theå, vôùi hôn 500 chöùc naêng khaùc nhau theo nhö söï hieåu bieát hieän nay cuûa y hoïc. Trong soá naøy, caùc chöùc naêng noåi baät nhaát laø giuùp cô theå tieâu hoaù ñöôïc caùc daïng môõ, loïc saïch ñoäc toá vaø nhöõng chaát thöøa ra khoûi maùu, tích luyõ naêng löôïng cho cô theå döôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau ñeå söû duïng vaøo nhöõng luùc nguoàn naêng löôïng ñöa vaøo töø beân ngoaøi bò giaùn ñoaïn... Gan coøn laø cô quan chính thöïc hieän vieäc toång hôïp raát nhieàu loaïi protein khaùc nhau, cuõng nhö maät, acid beùo... Gan cuõng laøm coâng vieäc ñieàu hoaø, caân baèng ôû möùc ñoä thích hôïp nhieàu chaát khaùc nhau trong maùu. Döôùi ñaây chuùng ta seõ laàn löôït tìm hieåu qua moät soá chöùc naêng chính cuûa gan.

1. Tích coác phoøng cô Moät trong nhöõng chöùc naêng chính cuûa gan laø döï tröõ naêng löôïng ñeå duøng vaøo nhöõng luùc thieáu huït, döôùi hình thöùc glycogen, moät chaát ñöôïc taïo thaønh töø ñöôøng glucose. Khi löôïng ñöôøng glucose trong maùu leân cao hôn möùc cho pheùp, gan seõ töï ñoäng chuyeån hoaù soá ñöôøng dö thöøa naøy thaønh glycogen, 15

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn moät hình thöùc coù theå döï tröõ ñöôïc. Khi löôïng ñöôøng glucose trong maùu xuoáng thaáp hôn möùc caàn thieát, gan thöïc hieän quaù trình ngöôïc laïi, chuyeån glycogen thaønh ñöôøng glucose vaø ñöa trôû laïi vaøo trong maùu.

Chuùng ta ñeàu bieát ñöôøng laø nguoàn naêng löôïng chính cho boä oùc, hoàng huyeát caàu, baép thòt vaø thaän.

Khi thöùc aên khoâng cung caáp ñuû löôïng ñöôøng toái thieåu cho hoaït ñoäng toàn taïi cuûa cô theå, nguoàn cung caáp ñöôøng seõ hoaøn toaøn phuï thuoäc vaøo gan. Trong giai ñoaïn thieáu huït naøy, gan laø cô quan chính cung caáp chaát ñöôøng cho cô theå, nhaát laø cho boä naõo. Vì theá, neáu nhö gan bò chai – do quaù trình beänh lyù maø chuùng ta seõ xem xeùt ôû caùc chöông sau – khaû naêng ñieàu hoaø, döï tröõ vaø cung caáp chaát ñöôøng bò roái loaïn, seõ daãn ñeán söï thay ñoåi baát thöôøng cuûa haøm löôïng ñöôøng trong maùu.

Gan cuõng laøm nhieäm vuï tích luyõ caùc daïng sinh toá (vitamin) caàn thieát cho cô theå. Khi nhaän ñöôïc nguoàn maùu coù hoaø tan dinh döôõng töø caùc cô quan tieâu hoaù, gan thu nhaän vaø tích luyõ laïi caùc sinh toá A, D, E vaø K nhö nguoàn döï tröõ ñeå duøng trong nhöõng khi nguoàn cung caáp bò thieáu huït. Sinh toá B cuõng ñöôïc tích luyõ, keå caû moät nguoàn döï tröõ sinh toá B12 ñuû duøng cho cô theå töø 2 ñeán 4 naêm.

16

Chöùc naêng cuûa gan 2. Chuyeån hoaù caùc chaát beùo Moät trong caùc ñieåm chung thöôøng thaáy ôû nhöõng ngöôøi ñau gan laø sôï chaát beùo. Ñieàu naøy raát deã hieåu, bôûi vì gan laø cô quan ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc giuùp cô theå tieâu hoaù ñöôïc caùc daïng chaát beùo.

Acid beùo laø moät trong nhöõng nguoàn naêng löôïng quan troïng nhaát ñöôïc döï tröõ trong cô theå chuùng ta vaø cuõng laø thaønh phaàn cô baûn cuûa cho nhieàu loaïi lipid quan troïng, keå caû trigliceride. Gan ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc haáp thuï vaø cheá bieán môõ vaø cholesterol trong thöùc aên thaønh caùc daïng ñaïm beùo (lipoprotein) deã tieâu hôn. Caùc daïng lipoprotein naøy khoâng nhöõng chæ laø nhöõng nguoàn naêng löôïng döï tröõ quyù giaù ñeå duøng khi thieáu huït, maø coøn laø nhöõng thaønh phaàn cô baûn cuûa nhieàu chaát hoùa hoïc vaø kích thích toá khaùc nhau. Ñeå tieâu hoaù, hay noùi deã hieåu hôn laø ñeå coù theå hoaø tan ñöôïc nhieàu daïng chaát beùo, gan coù nhieäm vuï ñieàu cheá ra moät loaïi dòch tieâu hoaù laø maät (bile), coù maøu naâu hôi vaøng vaø coù chöùa nhöõng loaïi muoái caàn thieát ñeå coù theå laøm tan caùc loaïi môõ. Caùc loaïi muoái naøy ñöôïc taïo ra ngay trong caùc ñôn vò caáu truùc cuûa gan, sau ñoù keát hôïp thaønh maät vaø ñöôïc chuyeån ra 17

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn khoûi gan ñeå ñöa ñeán tích tuï trong tuùi maät (gallbladder), vaø töø ñaây seõ ñöôïc tieát daàn daàn vaøo ruoät non (small intestine) ñeå tham gia quaù trình tieâu hoaù, laøm tan caùc chaát môõ voán raát... khoù tieâu.

3. Toång hôïp vaø phaân hoaù Gan cuõng hoaït ñoäng nhö moät nhaø maùy hoaù chaát cuûa cô theå. Nhieàu daïng chaát ñaïm (protein) quan troïng khaùc nhau hieän dieän trong maùu ñaõ ñöôïc taïo ra bôûi gan. Khi gan suy yeáu, nhöõng chaát ñaïm do gan taïo ra bò giaûm ñi cuõng daãn ñeán caùc veát thöông treân beà maët cô theå trôû neân deã nhieãm truøng vaø khoù hoài phuïc hôn.

Moãi ngaøy gan baøo cheá khoaûng 12g chaát albumin, moät trong nhöõng chaát ñaïm quan troïng nhaát cuûa cô theå. Chính albumin giuùp duy trì löôïng calcium vaø nhieàu chaát quan troïng khaùc trong maùu.

Albumin cuõng giuùp ñieàu hoaø löôïng nöôùc töø trong maùu ñöôïc ñöa vaøo caùc cô baép trong cô theå. Vì theá, khi chöùc naêng cuûa gan bò suy giaûm laøm cho löôïng albumin bò giaûm suùt seõ deã gaây ra beänh phuø thuûng, hay coøn goïi laø thuûng nöôùc (edema).

Gan cuõng giöõ nhieäm vuï taïo ra globin, moät trong hai yeáu toá taïo thaønh huyeát caàu toá 18

Chöùc naêng cuûa gan (hemoglobin) – thaønh phaàn mang döôõng khí (oxygen) trong caùc teá baøo maùu ñoû.

Moät nhoùm chaát ñaïm goïi laø globulin coù chöùa caùc khaùng theå (antibody), cuõng ñöôïc taïo ra töø gan, cuøng vôùi nhieàu chaát ñaïm khaùc laø nhöõng yeáu toá taïo thaønh moät phaàn trong heä thoáng mieãn nhieãm cuûa cô theå, keát hôïp vôùi caùc khaùng theå ñeå choáng laïi nhöõng yeáu toá coù haïi cho cô theå xaâm nhaäp töø beân ngoaøi vaøo.

Ngoaøi ra gan cuõng toång hôïp ñöôïc nhieàu chaát quan troïng khaùc nöõa, trong ñoù coù caû fibrinogen vaø prothrombin laø hai yeáu toá quan troïng goùp phaàn vaøo vieäc taïo ra hieän töôïng ñoâng maùu cuûa cô theå. Hieän töôïng ñoâng maùu laø moät phaûn öùng tích cöïc giuùp haïn cheá söï chaûy maùu ôû caùc veát thöông. Vì theá, suy yeáu chöùc naêng cuûa gan cuõng daãn ñeán chaäm ñoâng maùu, vaø ngöôøi beänh deã daøng bò maát nhieàu maùu ngay caû khi veát thöông khoâng nghieâm troïng laém.

4. Loaïi tröø ñoäc toá Caùc chaát ñoäc ñöôïc ñöa vaøo cô theå coù theå phaân thaønh hai nhoùm: nhoùm deã hoaø tan trong nöôùc vaø nhoùm khoâng deã hoaø tan trong nöôùc, thöôøng coù theå tan trong chaát beùo. Nhoùm chaát ñoäc deã hoaø tan trong nöôùc seõ ñöôïc loaïi boû qua thaän vaø ñöa vaøo 19

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn ñöôøng tieåu ñeå toáng ra beân ngoaøi cô theå. Nhoùm coøn laïi phaûi caàn ñeán vai troø cuûa gan. Vì theá, coù theå noùi gan vaø thaän laø hai cô quan chính trong cô theå coù khaû naêng loaïi boû ñoäc toá.

Caùc teá baøo gan loaïi boû ñoäc toá baèng caùch haáp thuï chuùng, chuyeån hoaù baèng caùc phaûn öùng hoaù hoïc, bieán chuùng thaønh nhöõng chaát khoâng ñoäc hoaëc deã hoøa tan trong nöôùc ñeå coù theå thaûi boû ra khoûi cô theå. Vì theá, khi gan suy yeáu, caùc ñoäc toá taát nhieân seõ bò tích luyõ laïi trong cô theå.

Toùm laïi, gan ñoùng nhieàu vai troø quan troïng trong hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa cô theå. Gan giuùp cô theå haáp thuï ñöôïc caùc döôõng chaát caàn thieát vaø loaïi boû caùc ñoäc toá coù haïi. Maëc duø vaäy, chuùng ta thöôøng ít coù nhöõng quan taâm chuù yù ñuùng möùc ñeå baûo veä cho caùc hoaït ñoäng cuûa gan.

Moïi vieäc seõ khoâng coù gì ñaùng noùi neáu nhö khoâng coù söï xuaát hieän ñaùng sôï cuûa caùc loaïi sieâu vi A, B, C, D, E vaø G maø lyù do hieän dieän trong cuoäc ñôøi naøy döôøng nhö chæ laø ñeå gaây ra beänh vieâm gan maø thoâi! Rieâng sieâu vi C laïi coøn laø “ñaëc aân” maø thieân nhieân ban taëng rieâng cho loaøi ngöôøi – vaø moät gioáng tinh tinh (chimpanzeù) coù leõ laø gaàn gioáng vôùi ngöôøi –, vì chuùng khoâng gaây beänh cho baát cöù loaøi naøo khaùc nöõa!

20

Chöùc naêng cuûa gan Töï bieát soá phaän haåm hiu bò baïc ñaõi cuûa mình, gan ñaõ phaùt trieån moät khaû naêng töï nhieân khaù ñaëc bieät so vôùi caùc cô quan khaùc trong cô theå, laø coù theå töï baûo veä mình choáng laïi caùc thöông toån gaây ra bôûi ñoäc toá hay beänh taät, vaø thaäm chí khi khoâng hoaøn toaøn khoâi phuïc laïi ñöôïc sau caùc thöông toån, gan vaãn coù khaû naêng duy trì ñöôïc hoaït ñoäng gaàn nhö bình thöôøng, baèng caùch gia taêng söùc laøm vieäc cuûa caùc teá baøo khoeû maïnh, ñeå buø ñaép cho khoái löôïng coâng vieäc cuûa caùc teá baøo bò thöông toån hoaëc ñaõ bò huyû dieät.

Chính nhôø vaøo khaû naêng kyø dieäu naøy, trong raát nhieàu tröôøng hôïp vieâm gan maïn tính, gan vaãn tieáp tuïc hoaït ñoäng ñöôïc moät caùch töông ñoái bình thöôøng trong thôøi gian khaù laâu daøi.

Tuy nhieân, vaãn coù nhöõng giôùi haïn maø gan khoâng theå töï mình vöôït qua ñeå baûo veä chính mình maõi maõi. Chuùng ta caàn phaûi bieát ñeå can thieäp kòp thôøi, traùnh söï suy suïp hoaøn toaøn moät khi nhöõng giôùi haïn thöông toån ñaõ vöôït quaù möùc chòu ñöïng cuûa gan.

Coù nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau gaây ra vieâm gan. Nhöõng nguyeân nhaân thoâng thöôøng coù theå keå ra laø nhieãm truøng, kyù sinh truøng, hoaëc do uoáng röôïu nhieàu, hoaëc do nhieãm phaûi caùc ñoäc toá, ngay caû 21

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn ñoäc toá trong caùc loaïi thuoác ñöôïc duøng ñeå ñieàu trò beänh. Tuy nhieân, nguyeân nhaân quan troïng nhaát, thöôøng gaëp nhaát vaø do ñoù cuõng laø ñaùng sôï nhaát laø caùc beänh vieâm gan gaây ra do sieâu vi.

Cho ñeán nay, hieän ñöôïc bieát coù 6 loaïi sieâu vi gaây vieâm gan, ñöôïc goïi teân baèng caùc chöõ caùi tuaàn töï laø A, B, C, D, E vaø G. Trong nhöõng chöông keá tieáp sau ñaây, chuùng ta seõ laàn löôït xem xeùt moät soá caùc beänh vieâm gan do caùc loaïi sieâu vi gaây ra.

III.

Beänh cuûa gan

Gan laø cô quan phaûi ñoái ñaàu vôùi raát nhieàu moái nguy hieåm ñe doaï daãn ñeán thöông toån vaø beänh taät.

Caùc ñoäc toá moät khi xaâm nhaäp cô theå nhaát thieát phaûi ñi qua gan, vì nhö chuùng ta ñaõ bieát, gan laø tieàn ñoàn kieåm soaùt tröôùc khi cho pheùp caùc chaát hoaø tan trong maùu ñöôïc ñöa vaøo söû duïng. Hôn theá nöõa, gan coøn laø moät trong nhöõng cô quan coù khoái löôïng coâng vieäc naëng neà nhaát trong cô theå, neân baát cöù moät söï suy yeáu naøo cuûa gan ñeàu taát yeáu daãn theo nhieàu söï suy suïp khaùc.

Thaät may maén thay laø trong haàu heát caùc tröôøng hôïp gan ñeàu coù khaû naêng töï baûo veä laáy 22

Beänh cuûa gan mình. Ñoù laø nhôø vaøo nhöõng ñaëc tính maø döôøng nhö trong cô theå khoâng coù cô quan naøo khaùc coù ñöôïc.

Gan coù khaû naêng taùi taïo caùc teá baøo cuûa mình sau khi chuùng bò huyû hoaïi ñi vì moät lyù do naøo ñoù. Gan cuõng coù theå chöõa laønh nhöõng teá baøo thöông toån neáu chuùng chöa ñeán möùc bò huyû hoaïi hoaøn toaøn. Gan coøn coù theå thay theá, loaïi boû nhöõng teá baøo naøo khoâng coøn giöõ ñöôïc khaû naêng hoaït ñoäng bình thöôøng. Noùi chung, nhöõng hoaït ñoäng töï toå chöùc, cuûng coá löïc löôïng cuûa chính mình nhö theá naøy ñöôïc gan thöïc hieän moät caùch hoaøn toaøn töï ñoäng maø khoâng caàn coù baát kyø söï can thieäp naøo khaùc töø beân ngoaøi.

Moät ñieàu kyø dieäu khaùc nöõa laø nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa gan theå hieän moät söï “ñoaøn keát nhaát trí” khieán cho cô quan naøy raát khoù loøng bò haï guïc tröôùc nhöõng thöông toån. Maëc duø gan ñöôïc hình thaønh töø raát nhieàu ñôn vò caáu truùc nhoû nhö ñaõ noùi ôû moät phaàn treân, nhöng taát caû nhöõng ñôn vò caáu truùc naøy ñeàu “nhaát trí” cuøng hoaït ñoäng gioáng heät nhö nhau! Ñieàu naøy coù nghóa laø, khi moät phaàn naøo ñoù cuûa gan bò taán coâng, thöông toån hoaëc suy yeáu, nhieäm vuï chung vaãn khoâng bò aûnh höôûng. Gan giaûi quyeát tröôøng hôïp naøy baèng caùch thuùc ñaåy caùc phaàn “khoeû maïnh” coøn laïi taêng cöôøng söùc laøm vieäc vaø “laøm thay” cho caùc “thöông binh”. Tình traïng naøy coù theå 23

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn laø taïm thôøi hoaëc laâu daøi, tuyø theo nhöõng thöông toån maø gan maéc phaûi.

Tuy nhieân, cho duø coù “taøi ba” ñeán ñaâu thì cuõng coù nhöõng nguyeân nhaân “quaù söùc chòu ñöïng” coù theå laøm cho gan phaûi quî ngaõ.

Nhöng gan voán laø moät cô quan raát ... gan lì, neân khi coù thöông toån gan vaãn aâm thaàm chòu ñöïng vaø choáng traû maø khoâng heà leân tieáng than van hay caàu cöùu. Noùi chính xaùc hôn, caùc teá baøo gan laø nhöõng “caûm töû quaân” thaø cheát khoâng luøi, neân chuùng khoâng ñöôïc boá trí caùc ñöôøng daây thaàn kinh lieân laïc ñeå “caàu cöùu” vôùi heä thaàn kinh trung öông khi bò nguy hieåm! Vì khoâng coù daây thaàn kinh caûm giaùc trong gan, neân chuùng ta khoâng theå chia seû hay bieát ñöôïc nhöõng noãi ñau ñôùn maø gan ñang gaùnh chòu. Raát nhieàu tröôøng hôïp vieâm gan ñeán ... gaàn cheát maø ngöôøi beänh vaãn thaûn nhieân khoâng heà hay bieát!

Moät trong nhöõng trieäu chöùng tieâu bieåu boäc loä söï nguy hieåm cuûa gan laø daáu hieäu vaøng da vaø vaøng maét. Trieäu chöùng naøy xuaát hieän laø do gan ñaõ suy yeáu neân khoâng coøn khaû naêng cheá bieán chaát bilirubin, moät saéc toá coù maøu naâu ngaõ vaøng trong maät. Nhöng tieác thay ñaây cuõng laø trieäu chöùng cuûa khaù nhieàu beänh khaùc. Vì vaäy, neáu quan taâm ñeán söï 24

Beänh cuûa gan an toaøn cuûa gan thì bieän phaùp duy nhaát hieän nay vaãn phaûi laø nhôø ñeán caùc xeùt nghieäm y khoa ñeå xaùc ñònh xem gan coù khoeû maïnh hay khoâng.

Maëc duø hoaït ñoäng moät caùch kieân cöôøng vaø töï mình ñoái phoù vôùi moïi nguy hieåm, nhöng gan laïi laø cô quan chia seû raát nhieàu nguy cô vôùi caùc cô quan khaùc trong toaøn cô theå. Nhieãm truøng cô theå ôû baát cöù boä phaän naøo cuõng ñeàu coù khaû naêng gaây toån haïi ñeán gan. Ung thö töø daï daøy hay ruoät non cuõng seõ lan ñeán gan. Beänh tieåu ñöôøng neáu khoâng ñieàu trò kòp thôøi cuõng seõ gaây toån thöông cho gan. Nhieãm kyù sinh truøng cuõng ñe doaï ñeán gan. Thaäm chí vieäc duøng thuoác ñieàu trò caùc beänh khaùc cuõng coù nguy cô gaây haïi cho gan, nhaát laø khi duøng quaù lieàu hoaëc keâ toa khoâng hôïp lyù, hoaëc duøng thuoác baøo cheá keùm chaát löôïng. Mæa mai thay, maëc duø gan laø moät “tieàn ñoàn choáng ñoäc” cuûa cô theå, nhöng moät soá ñoäc toá laïi coù theå gaây haïi cho chính baûn thaân gan khi xaâm nhaäp vaøo cô theå, nhaát laø moät soá naám ñoäc.

Vieâm gan coù theå xem laø thöông toån thöôøng gaëp nhaát cuûa gan. Vieâm gan coù theå gaây ra do moät soá caùc hoaù chaát, do caùc beänh töï mieãn (autoimmune), hoaëc do nhieãm truøng.

Vieâm gan chieám tyû leä cao nhaát ôû caùc nöôùc phaùt trieån laø vieâm gan gaây ra do röôïu. Noàng ñoä röôïu quaù 25

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn cao trong maùu seõ laøm cho caùc moâ môõ tích tuï trong gan, raát coù theå daãn ñeán vieâm gan maïn tính, gaây ra caùc veát seïo nôi gan vaø huyû hoaïi caùc teá baøo. Qua nhieàu naêm, beänh coù theå tieán trieån thaønh chai gan, laøm giaûm thaáp löôïng maùu ñi qua gan so vôùi thoâng thöôøng. Trong tröôøng hôïp naøy, ñoäc toá trong maùu neáu coù seõ khoâng ñöôïc loaïi boû heát, aùp huyeát cuõng gia taêng nôi tónh maïch cöûa cuûa gan, vaø haàu heát caùc “saûn phaåm” quan troïng do gan taïo ra ñeàu bò thieáu huït. Khaû naêng ñieàu hoaø caùc yeáu toá trong maùu cuõng khoâng ñöôïc duy trì.

Chai gan laø moät tieán trình khoâng theå ñaûo ngöôïc. Tuy nhieân, trong giai ñoaïn ñaàu, neáu ngöng uoáng röôïu thì hoaït ñoäng cuûa gan vaãn coù theå ñöôïc hoài phuïc ñaùng keå. Ngoaøi ra, caùc bieän phaùp can thieäp baèng thuoác men hoaëc phaãu thuaät cuõng ñöôïc caàn ñeán. Vôùi caùc beänh nhaân quaù nghieâm troïng, khaû naêng gheùp gan coù theå ñöôïc xem xeùt.

Gheùp gan laø moät tieán trình raát phöùc taïp coù tyû leä thaønh coâng raát thaáp. Chæ ñeán gaàn ñaây, vôùi nhieàu tieán boä kyõ thuaät môùi, tyû leä naøy môùi ñöôïc naâng leân ñeán khoaûng töø 60 ñeán 80%, vôùi hôn moät nöûa soá beänh nhaân ñeán nay ñaõ soáng ñöôïc treân 5 naêm sau khi gheùp. Haàu heát caùc beänh nhaân thaønh coâng naøy

26

Baûo veä gan ñeàu coù tieân lieäu toát veà moät cuoäc soáng khoeû maïnh, bình thöôøng nhö tröôùc.

Tuy nhieân, xeùt treân toaøn theá giôùi thì caùc chöùng vieâm gan thöôøng gaëp nhaát vaø cuõng nguy hieåm nhaát laø vieâm gan gaây ra do caùc loaïi sieâu vi (virus), cuõng laø ñoái töôïng maø chuùng ta seõ tieáp tuïc tuïc tìm hieåu trong nhöõng chöông saùch tieáp sau ñaây.

IV.

Baûo veä gan

Vôùi vai troø vaø chöùc naêng quan troïng nhö ñaõ bieát, nhöng gan laïi raát thöôøng bò ... boû rôi khoâng quan taâm ñeán. Ñieàu ñoù neáu coù, seõ laø moät sai laàm lôùn nhaát cuûa moãi chuùng ta. Noùi caùch khaùc, chuùng ta caàn coù söï quan taâm baûo veä gan ñuùng möùc. Neáu khoâng, moät khi cô quan naøy ñaõ coù “vaán ñeà”, thì e raèng chuùng ta seõ khoâng coøn coù ñöôïc moät giaây phuùt yeân vui laønh maïnh naøo nöõa caû.

Khi gan coøn ñang khoûe maïnh, ngöôøi ta raát ít quan taâm ñeán moät ñieàu laø, cuõng gioáng nhö moïi cô quan khaùc, gan coù theå bò thöông toån, hay noùi ñôn giaûn hôn laø coù theå bò ... beänh. Haàu heát caùc cô quan khaùc moät khi chôùm coù vaán ñeà, ñeàu seõ baùo ñoäng ngay cho chuùng ta baèng nhöõng côn ñau hay nhöõng trieäu chöùng laï. Rieâng vôùi gan thì khoâng! Ngay caû 27

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn trong nhieàu tröôøng hôïp cô quan naøy ñaõ thöông toån raát traàm troïng, noù vaãn aâm thaàm chieán ñaáu choáng laïi beänh taät cuûa mình vaø tieáp tuïc coá gaéng ñaûm nhieäm coâng vieäc nhö... bình thöôøng. Vì theá, khi chuùng ta bieát ra thì moïi vieäc thöôøng laø quaù muoän ñeå coù theå cöùu vaõn. Ñeå baûo veä gan, vaø cuõng laø baûo veä söùc khoûe cô theå, haõy chuù yù ñeán vieäc khaùm söùc khoûe ñònh kyø vôùi nhöõng xeùt nghieäm nhaèm phaùt hieän caùc toån thöông gan. Neáu chuùng ta khoâng boå sung ñieåm naøy vaøo keá hoaïch chaêm soùc söùc khoûe, seõ coù luùc chuùng ta hoái haän vì muoán laøm cuõng khoâng coøn kòp nöõa.

Trong tuyeät ñaïi ña soá tröôøng hôïp, phaùt hieän sôùm caùc vaán ñeà cuûa gan luoân mang laïi cho chuùng ta nhieàu lôïi theá hôn trong caùc bieän phaùp ñoái phoù. Vaø hôn theá nöõa, ñieàu naøy cuõng ngaên chaën moät caùch tích cöïc söï laây lan cuûa sieâu vi gaây beänh gan vì voâ tình khoâng bieát.

Ngoaøi ra, coøn coù moät soá ñieàu khaùc chuùng ta coù theå quan taâm ñeán trong cuoäc soáng haøng ngaøy ñeå baûo veä cho gan: –

Khoâng uoáng röôïu, bia. Ñaây seõ laø tin möøng lôùn nhaát cho caùc teá baøo gan neáu chuùng ta quyeát ñònh nhö vaäy. Caùc loaïi 28

Baûo veä gan röôïu, bia laø keû thuø soá moät cuûa gan, ngay caû moät laù gan hoaøn toaøn khoûe maïnh.

Trong khi chuùng ta khoâng heà quan taâm ñeán nhöõng ñoäc toá ñöôïc ñöa vaøo cô theå khi uoáng röôïu, thì gan phaûi aâm thaàm “tinh loïc” taát caû ñeå thaûi chuùng ra khoûi cô theå chuùng ta. Coâng vieäc naøy laøm cho laù gan cuûa chuùng ta phaûi meät nhoïc moät caùch khoâng caàn thieát, vaø neáu keùo daøi thöôøng xuyeân chaéc chaén seõ gaây thöông toån cho gan. Maët khaùc, neáu gan ñaõ hoaëc saép bò taán coâng bôûi sieâu vi, thì caùc loaïi röôïu bia seõ laø moät ñoàng minh voâ cuøng ñaéc löïc cuûa ... keû thuø. Neân bieát, taïi caùc nöôùc ñaõ phaùt trieån, khi maø caùc bieän phaùp ngaên ngöøa sieâu vi gaây beänh gan ñaõ coù phaàn höõu hieäu, thì nghieän röôïu ñaõ ñöôïc ñöa leân thaønh nguyeân nhaân haøng ñaàu gaây beänh cho gan. Neáu chöa “caám cöûa” ñöôïc “ma men”, baïn cuõng neân hieåu bieát theâm raèng nieàm vui choác laùt do chuùng mang laïi seõ khoâng buø ñaép noåi cho nhöõng khoå ñau maø baïn phaûi gaùnh chòu moät khi laù gan phaûi ... suy suïp. Vaø vì theá, haõy töï nhuû loøng moãi khi phaûi tieáp 29

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn xuùc vôùi caùc loaïi röôïu bia: “Uoáng caøng ít caøng toát, vaø khoâng uoáng laø toát nhaát”.

–

Khoâng huùt thuoác laù. Neáu nhö caùc loaïi röôïu bia laø keû thuø soá moät cuûa gan, thì cuõng coù theå noùi thuoác laù laø “keû thuø soá hai”. Tuy nhieân, duø laø “soá hai” ñoái vôùi gan, thì thuoác laù laïi coù moät “öu ñieåm” khaùc: noù coøn laø “keû thuø chung” ñoái vôùi caû tim, phoåi, heä thaàn kinh... neân chaúng theå xem nheï hôn chuùt naøo! Vaø neáu nhö baïn vaãn chöa theå trôû thaønh ngöôøi khoâng huùt thuoác, thì laàn tôùi ñaây khi môû bao thuoác laù, xin haõy chuù yù ñeán doøng chöõ: “Huùt thuoác coù haïi cho söùc khoûe.” Baïn seõ tin laø toâi noùi ñuùng.

–

Ñaûm baûo cheá ñoä dinh döôõng ñaày ñuû vaø thích hôïp cho cô theå. Caàn löu yù traùnh quan nieäm sai laàm “aên caøng nhieàu caøng toát”. Cheá ñoä aên caàn ñaûm baûo söï caân ñoái dinh döôõng, deã tieâu hoùa, deã haáp thuï vaø chæ caàn vöøa ñuû. Ngay caû khi cung caáp quaù dö thöøa naêng löôïng cho cô theå qua caùc böõa aên cuõng laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân gaây beänh. Rieâng ñoái vôùi gan, caùc thöùc aên khoù tieâu, nhieàu daàu môõ 30

Baûo veä gan ñeàu khoâng phaûi laø lyù töôûng, maëc duø moät laù gan laønh maïnh luoân coù khaû naêng “xöû lyù” caùc chaát beùo khoù tieâu trong thöùc aên.

–

Heát söùc thaän troïng khi phaûi tieáp xuùc vôùi caùc moâi tröôøng coù caùc hoùa chaát vaø chaát ñoäc. Thuoác tröø saâu, thuoác dieät coû... neáu khoâng thaän troïng ñeå cho xaâm nhaäp vaøo cô theå thì taát yeáu ñeàu phaûi ñi qua gan vaø laøm haïi gan. Vì theá, khi buoäc phaûi laøm vieäc trong caùc moâi tröôøng naøy, nhaát thieát phaûi tuaân thuû caùc quy ñònh baûo veä an toaøn cho cô theå. Ngoä ñoäc thöùc aên, naám ñoäc... ñeàu laø nhöõng nguyeân nhaân gaây thöông toån cho gan. Thaäm chí caùc hoùa chaát thöôøng duøng trong cheá bieán thöïc phaåm neáu khoâng qua kieåm nghieäm, bò laïm duïng... cuõng ñeàu coù theå gaây haïi cho gan, chaúng haïn nhö haøn the, phaåm maøu... Toát nhaát laø neân haïn cheá söû duïng.

–

Haïn cheá toái ña vieäc söû duïng thuoác ñieàu trò beänh. Moãi khi caàn phaûi duøng thuoác, phaûi coù chæ daãn cuûa y, baùc só. Hieän nay ñang coù khuynh höôùng laïm duïng thuoác Taây moät caùch raát böøa baõi. Moät ngöôøi ñau ñaàu coù theå ñeán hieäu thuoác Taây vaø 31

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn noùi: “Baùn cho toâi maáy vieân thuoác ñau ñaàu.” Vaø ngöôøi baùn cöù baùn, ngöôøi mua cöù uoáng... khoâng heà thaéc maéc raèng thaät ra thì do ñaâu maø coù trieäu chöùng ñau ñaàu ñoù. Nhöõng caùch “töï chöõa beänh” theo loái naøy cuoái cuøng ñeàu quy gaùnh naëng veà cho gan, bôûi vì ngay caû caùc loaïi thuoác ñieàu trò duøng khoâng ñuùng caùch hoaëc quaù lieàu ñeàu trôû thaønh “thuoác ñoäc” cho cô theå, vaø gan coù nhieäm vuï phaûi... thaûi chuùng ra. Vì theá, caùch toát nhaát ñeå baûo veä cho gan laø chæ duøng thuoác khi thaät söï caàn thieát, vaø phaûi tuaân thuû ñuùng lieàu duøng cuõng nhö nhöõng chæ daãn khaùc cuûa y, baùc só.

–

Phoøng choáng caùc loaïi sieâu vi gaây beänh cho gan. Tuøy theo moãi loaïi sieâu vi, caùc bieän phaùp phoøng choáng coù theå khaùc nhau phaàn naøo. Tuy nhieân, noùi chung ñeàu quy veà hai bieän phaùp chính: chuûng ngöøa sieâu vi neáu coù thuoác chuûng ngöøa, vaø tích cöïc ngaên ngöøa söï laây lan cuûa sieâu vi trong moâi tröôøng cuõng nhö söï xaâm nhaäp cuûa chuùng vaøo cô theå. Ñaây laø moät vaán ñeà “noùi deã hôn laøm”, vaø vì theá chuùng ta seõ tìm hieåu kyõ hôn töøng loaïi 32

Baûo veä gan sieâu vi gaây beänh cho gan trong nhöõng chöông saùch tieáp sau ñaây.

33

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn

34

CHÖÔNG II VIEÂM GAN SIEÂU VI A

I.

Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi A

Vieâm gan sieâu vi A laø loaïi vieâm gan ñöôïc xeáp vaøo loaïi beänh truyeàn nhieãm coù maët ôû haàu heát khaép nôi treân theá giôùi.

Sieâu vi A – hepatitis A virus, thöôøng ñöôïc vieát taét laø HAV – sinh tröôûng nhanh vaø raát deã laây lan trong moâi tröôøng, qua thöùc aên, nöôùc uoáng, caùc chaát thaûi... Vì ñieàu kieän laây lan quaù deã daøng neân beänh raát thöôøng boäc phaùt thaønh nhöõng côn dòch vaø lan traøn khaép trong moät vuøng.

Caùc ñieàu kieän veä sinh moâi tröôøng ñoùng vai troø quan troïng trong söï buøng phaùt cuûa moät côn dòch beänh loaïi naøy. Vì theá, caùc nöôùc ngheøo hoaëc ñang phaùt trieån coù tyû leä nhieãm sieâu vi A vöôït xa caùc nöôùc phaùt trieån. Tuy nhieân, ngay caû ôû nhöõng nöôùc phaùt trieån thì hieän nay vaãn chöa khoáng cheá ñöôïc hoaøn toaøn söï laây lan cuûa loaïi sieâu vi naøy. Chaúng 35

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn haïn nhö taïi Hoa Kyø, sieâu vi A boäc phaùt thaønh dòch khoaûng 10 naêm moät laàn, vaø gaàn ñaây nhaát laø vaøo naêm 1995 ñaõ coù haøng traêm ngaøn ngöôøi cuøng luùc nhieãm beänh chæ trong voøng moät vaøi thaùng. Vaø bình thöôøng thì moãi naêm ôû Hoa Kyø coù khoaûng töø 125.000 ñeán 200.000 ngaøn ngöôøi nhieãm beänh naøy.

Theo lòch söû coøn ghi laïi, khoaûng töø theá kyû thöù 5 tröôùc Coâng nguyeân ngöôøi ta ñaõ nhaän bieát nhöõng traän dòch “vaøng da” xaûy ra taïi nhieàu vuøng khaùc nhau treân theá giôùi, nhaát laø ôû nhöõng khu ñoâng daân cö. Theo nhö ñöôïc moâ taû, beänh nhaân ñang khoûe maïnh boãng döng bò ñau buïng, tieâu chaûy vaø vaøng da.

Taát nhieân, vaøo thôøi ñoù ngöôøi ta khoâng theå hieåu ñöôïc nguyeân nhaân.

Vaøo thôøi gian ñeä nhò theá chieán (1939 – 1945), coù moät côn dòch lan traøn nhanh choùng taïi nöôùc Ñöùc, laøm cho khoaûng 200 ngaøn lính Myõ vaø hôn 5 trieäu daân ñòa phöông boãng nhieân maéc beänh. Vì khoâng hieåu ñöôïc nguyeân nhaân roõ raøng, ngöôøi ta quy cho raèng caùc beänh nhaân ñaõ bò nhieãm ñoäc trong nöôùc uoáng.

Maõi ñeán naêm 1973, ngöôøi ta môùi laàn ñaàu tieân nhaän dieän ñöôïc sieâu vi gaây beänh vieâm gan A trong cô theå ngöôøi beänh. Vôùi khaùm phaù naøy, y hoïc môùi 36

Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi A hieåu ra ñöôïc nguyeân nhaân cuûa nhöõng côn dòch beänh bí aån tröôùc ñaây.

Khoaûng ñaàu naêm 1988, beänh vieâm gan sieâu vi A ñoät nhieân boäc phaùt nhanh choùng taïi Thöôïng Haûi.

Chæ trong voøng 2 thaùng, hôn 300.000 ngöôøi ñaõ nhieãm beänh vieâm gan A. Khoâng chæ laø ôû nhöõng nöôùc chaäm phaùt trieån, ngay caû taïi Hoa Kyø vieâm gan sieâu vi A vaãn ñang laø moät caên beänh truyeàn nhieãm ñaùng ngaïi, vôùi khoaûng 10 ñeán 20% soá beänh nhaân nhieãm beänh phaûi ñöa vaøo beänh vieän ñieàu trò.

Vieâm gan sieâu vi A khoâng phaûi laø caên beänh nghieâm troïng laém. Thöôøng coù ít trieäu chöùng beänh, vaø neáu coù cuõng khoù phaân bieät ñöôïc vôùi moät soá beänh khaùc. Chaúng haïn, noùi chung thì ngöôøi beänh coù theå noân oùi, meät moûi, vaøng da... moät soá tröôøng hôïp coù theå gaây tieâu chaûy... ñeàu laø nhöõng trieäu chöùng coù theå thaáy ôû nhieàu beänh khaùc. Trong phaàn lôùn tröôøng hôïp beänh nhaân töï khoûi beänh maø khoâng caàn phaûi ñieàu trò, vaø thaät ra thì cho ñeán nay cuõng chöa coù thuoác ñaëc trò vieâm gan sieâu vi A. Ngöôøi ta chæ laøm coâng vieäc theo doõi caùc trieäu chöùng vaø can thieäp ñeå ñaûm baûo söùc khoeû beänh nhaân khi caàn thieát maø thoâi.

37

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Veà dieãn tieán cuûa beänh, vieâm gan A khoâng gaây ra vieâm gan maïn tính, vì theá cuõng khoâng daãn ñeán caùc heä quaû nghieâm troïng veà sau nhö chai gan hoaëc ung thö gan. Hôn theá nöõa, moãi ngöôøi chæ maéc phaûi vieâm gan sieâu vi A gaàn nhö moät laàn duy nhaát trong ñôøi, bôûi vì sau ñoù cô theå seõ taïo ra khaùng theå choáng sieâu vi A giuùp ngöôøi beänh trôû neân mieãn nhieãm vôùi beänh naøy.

Maëc duø ñöôïc xem laø “hieàn” nhaát trong caùc beänh vieâm gan do sieâu vi gaây ra, vôùi hôn 90% soá ngöôøi nhieãm beänh coù theå töï nhieân khoûi beänh maø khoâng caàn ñeán söï can thieäp hoã trôï naøo töø beân ngoaøi, nhöng vieâm gan sieâu vi A vaãn coù moät soá raát ít tröôøng hôïp chuyeån bieán sang theå aùc tính, vaø vaãn gaây moät tyû leä nhoû beänh nhaân töû vong. Moãi naêm, rieâng taïi Hoa Kyø coù chöøng 100 ngöôøi cheát vì vieâm gan sieâu vi A. Neáu so treân toång soá ngöôøi nhieãm beänh ñöôïc öôùc chöøng trung bình khoaûng 150.000 ngöôøi thì tyû leä töû vong chöa ñeán 0,7 phaàn ngaøn.

Haàu heát caùc tröôøng hôïp laø do beänh nhaân ñaõ suy suïp vì caùc beänh khaùc keøm theo hoaëc do quaù giaø yeáu. Ñieàu laøm ngöôøi ta lo sôï ñoái vôùi vieâm gan sieâu vi A laø tính caùch boäc phaùt quaù deã daøng cuûa noù. Chæ trong moät thôøi gian ngaén coù theå coù ñeán haøng traêm 38

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi A ngaøn ngöôøi cuøng luùc nhieãm beänh, vaø ñieàu ñoù gaây aûnh höôûng lôùn lao cho sinh hoaït chung trong coäng ñoàng. Chöa noùi ñeán moái nguy hieåm ñaët ra cho nhöõng ngöôøi söùc khoeû ñang suy yeáu hoaëc giaø caû, maát söùc. Vì vaäy, hieän nay caùc nöôùc phaùt trieån ñeàu ñang ñaåy maïnh vieäc chuûng ngöøa roäng raõi sieâu vi A ñeå ñi ñeán choã tieâu dieät haún caên beänh naøy. Chuùng ta seõ trôû laïi vieäc chuûng ngöøa sieâu vi A trong moät phaàn sau.

II.

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi A

Sieâu vi A coù nhieàu trong moà hoâi, nöôùc boït, nöôùc tieåu, nhöng nhieàu nhaát laø trong phaân cuûa ngöôøi coù beänh.

Trong töï nhieân, sieâu vi A hieän dieän haàu nhö khaép nôi treân theá giôùi, nhöng nhieàu hôn ôû caùc nöôùc chaäm tieán, keùm môû mang, do ñieàu kieän veä sinh moâi tröôøng keùm hôn.

Khi sieâu vi A theo thöùc aên hoaëc nöôùc uoáng xaâm nhaäp vaøo cô theå, chuùng lieàn taäp truù ngay vaøo caùc teá baøo gan vaø sinh tröôûng cöïc nhanh. Töø ñoù, moät soá lôùn vi khuaån seõ theo oáng daãn maät xuoáng ñöôøng ruoät vaø theo phaân ñi ra ngoaøi. Ñoù laø lyù do vì sao 39

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn trong phaân ngöôøi beänh chöùa nhieàu sieâu vi A hôn caû.

Veà caáu truùc, sieâu vi A coù moät lôùp voû boïc raát kieân coá, coù theå giuùp chuùng soáng soùt ñöôïc trong nhieàu naêm vôùi nhieät ñoä laïnh ñeán aâm 20 ñoä C. Hoaëc neáu nhö bò laøm khoâ ñi, sieâu vi A vaãn coù theå tieáp tuïc giöõ nguyeân veïn traïng thaùi trong voøng nhieàu tuaàn leã.

Vôùi söï toàn taïi vaø lan truyeàn deã daøng trong töï nhieân, caùc vuøng buøn laày nöôùc ñoïng coù theå laø nôi taäp trung ñeán cuûa sieâu vi A. Töø ñoù, chuùng xaâm nhaäp vaøo cô theå caùc loaøi sinh vaät soáng ôû ñaây vaø toàn taïi trong ñoù. Khi con ngöôøi baét laáy caùc loaøi soø, oác, toâm, cua... ñeå aên, coù theå seõ bò nhieãm sieâu vi A ñang naèm chôø saün trong cô theå cuûa caùc loaøi naøy. Ngay caû vieäc xuoáng taém trong caùc ao hoà aáy cuõng coù theå laø nguyeân nhaân nhieãm beänh.

Thöùc aên naáu kyõ coù theå dieät ñöôïc sieâu vi A khaù deã daøng, vì chæ caàn ñoä noùng treân 85 ñoä C keùo daøi hôn moät phuùt laø chuùng seõ bò tieâu huyû. Tieác thay, nhieàu ngöôøi khoâng ñuû caån thaän ngay caû ñeán möùc ñoù.

Vì theá, caùc nguoàn nhieãm beänh chính cuûa beänh vieâm gan sieâu vi A laø nöôùc uoáng khoâng ñun soâi, 40

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi A thöùc aên khoâng naáu chín hoaøn toaøn hoaëc aên soáng nhö rau caûi, traùi caây, vaø tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi ngöôøi beänh hoaëc caùc ñoà duøng cuûa ngöôøi beänh coù mang sieâu vi.

Veä sinh moâi tröôøng vaø “aên chín uoáng chín” laø caùc bieän phaùp phoøng ngöøa höõu hieäu. Ngöôøi coù beänh cuõng caàn phaûi töï giaùc giöõ veä sinh ñeå traùnh laây lan cho ngöôøi khaùc. Moät bieän phaùp an toaøn vaø hieäu quaû khaùc nhöng phaûi toán keùm, ñoù laø tieâm chuûng ngöøa sieâu vi A cho taát caû moïi ngöôøi.

III.

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi A

Vì caùc trieäu chöùng beänh thöôøng môø nhaït hoaëc khoâng coù, hoaëc deã nhaàm laãn vôùi nhieàu loaïi beänh khaùc, neân cho ñeán nay thöû maùu vaãn laø phöông phaùp duy nhaát ñeå xaùc ñònh beänh vieâm gan.

Trong thôøi gian beänh, chaát khaùng theå choáng sieâu vi A (HAV-IgM) seõ ñöôïc phaùt hieän thaáy, vaø taêng cao trong thôøi gian beänh caáp. Duøng kính hieån vi ñieän töû cuõng coù theå phaùt hieän ñöôïc sieâu vi A trong maùu vaø phaân. Nhöng khi ngöôøi beänh ñaõ phaùt beänh, caùc vi khuaån naøy chæ toàn taïi trong moät thôøi gian raát ngaén vaø seõ bò cô theå tieâu dieät hoaøn toaøn 41

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn baèng khaùng theå. Sau ñoù, beänh nhaân ñöôïc mieãn nhieãm gaàn nhö suoát ñôøi.

Ngöôøi ñaõ coù khaû naêng mieãn nhieãm ñoái vôùi sieâu vi A seõ coù moät loaïi khaùng theå choáng sieâu vi A (HAV-IgG) trong cô theå, coù khaû naêng tieâu dieät taát caû sieâu vi A khi chuùng xaâm nhaäp vaøo cô theå.

IV.

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi A

Nhö ñaõ noùi, beänh vieâm gan sieâu vi A chæ gaây ra söng gan caáp tính (acute inflammation) chöù khoâng ñöa ñeán caùc bieán chöùng laâu daøi nhö sô gan (fibrosis), chai gan (cirrhosis) hoaëc ung thö gan (liver cancer), nhö caùc beänh vieâm gan do sieâu vi B, C vaø D. Trieäu chöùng ban ñaàu cuûa beänh vieâm gan sieâu vi A coù theå thay ñoåi tuøy theo theå traïng hoaëc ñoä tuoåi cuûa beänh nhaân khi nhieãm beänh. Caøng treû tuoåi thì caùc trieäu chöùng beänh caøng nheï hôn. Hôn 80% treû em döôùi 2 tuoåi khi nhieãm beänh thöôøng khoâng coù baát cöù moät trieäu chöùng naøo. Ngöôïc laïi, hôn 80% beänh nhaân lôùn hôn 6 tuoåi seõ coù nhöõng trieäu chöùng beänh töø nheï ñeán raát naëng nhö noân oùi, meät moûi, vaøng da hoaëc ñoâi khi tieâu chaûy... Beänh nhaân caøng 42

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi A lôùn tuoåi, caùc trieäu chöùng beänh caøng traàm troïng hôn.

Tuøy theo söùc khoûe cuûa moãi ngöôøi, beänh coù theå phaùt trieån theo moät trong 5 khaû naêng tieân lieäu nhö sau ñaây.

1. Vieâm gan khoâng trieäu chöùng (asymptomatic hepatitis) Ñaây laø tröôøng hôïp cuûa haàu heát caùc treû em khi bò nhieãm beänh vieâm gan A. Maëc duø sieâu vi A sinh soâi naåy nôû nhanh choùng trong cô theå, caùc em vaãn tieáp tuïc chôi ñuøa vui veû. Vaø vì theá, caùc em coù theå laây beänh cuûa mình cho nhöõng ngöôøi chung quanh moät caùch deã daøng vì khoâng coù daáu hieäu gì ñeå bieát maø phoøng ngöøa.

Moät soá ngöôøi lôùn cuõng vaãn coù theå nhieãm beänh theo caùch naøy, hoaëc coù raát ít caùc trieäu chöùng. Beänh dieãn tieán aâm thaàm ñeán möùc ñoä sau khi nhieãm beänh vaø khoûi beänh maø beänh nhaân coù theå vaãn hoaøn toaøn khoâng heà hay bieát. Tuy vaäy, sau ñoù thì cô theå beänh nhaân seõ taïo ra khaùng theå choáng sieâu vi A, vaø ñieàu naøy coù theå xaùc ñònh ñöôïc qua vieäc thöû maùu.

43

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn 2. Vieâm gan tieâu bieåu (classical hepatitis) Theo dieãn tieán trong tröôøng hôïp naøy thì thôøi gian khoaûng töø 15 ñeán 50 ngaøy sau khi bò nhieãm sieâu vi A, beänh nhaân vaãn sinh hoaït khoûe maïnh bình thöôøng. Sau ñoù, ñoät nhieân caûm thaáy khoù chòu, noùng soát. Beänh phaùt trieån nhanh choùng trong voøng 24 giôø sau ñoù, keøm theo nhöõng trieäu chöùng phaùt trieån nhö buoàn noân, khoù chòu, ñau buïng, bieáng aên, tieâu chaûy, ñau nhöùc khôùp xöông. Moät soá beänh nhaân coù trieäu chöùng vaøng da vaø maét. Nöôùc tieåu chuyeån sang raát saäm maøu.

Trong khoaûng hôn 90% tröôøng hôïp, beänh seõ keùo daøi töø moät vaøi ngaøy ñeán moät vaøi tuaàn leã, roài töï nhieân beänh töø töø giaûm daàn trong moät vaøi tuaàn keá tieáp, khoâng caàn do taùc ñoäng cuûa thuoác ñieàu trò.

Trieäu chöùng ñoâi khi raát nheï vaø mô hoà neân coù theå bò nhaàm laãn vôùi nhöõng côn caûm cuùm sô saøi.

Beänh thöôøng khoâng gaây trôû ngaïi ñaùng keå trong coâng vieäc laøm haøng ngaøy cuûa beänh nhaân.

Neáu thöû maùu trong thôøi gian coù trieäu chöùng vaøng da, seõ thaáy haøm löôïng men gan (ALT) taêng cao trong moät thôøi gian ngaén.

44

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi A 3. Vieâm gan vaøng da maïn tính (cholestatic hepatitis) Trong tröôøng hôïp naøy, beänh nhaân cuõng baét ñaàu coù nhöõng trieäu chöùng gioáng nhö treân, nhöng da vaø maét sau ñoù tieáp tuïc coù maøu vaøng, cho duø haøm löôïng men gan ñaõ trôû laïi bình thöôøng nhö tröôùc.

Hieän töôïng vaøng da naøy coù theå keùo daøi töø moät ñeán ba thaùng. Beänh nhaân tuy coù beà ngoaøi beänh hoaïn vì maøu vaøng cuûa da vaø maét, nhöng thöôøng caûm thaáy ngaøy moät khoûe hôn.

Vôùi nhöõng tröôøng hôïp naøy, beänh nhaân caàn ñöôïc hoaït ñoäng bình thöôøng ngoaøi trôøi ñeå thuùc ñaåy quaù trình hoài phuïc söùc khoeû, nhöng do thieáu hieåu bieát, nhieàu ngöôøi thöôøng nhoát mình hoaëc bò nhoát mình trong nhaø vì sôï laây lan sang ngöôøi khaùc.

Thaät ra, ñoái vôùi sieâu vi A thì giai ñoaïn coù khaû naêng laây lan nhieàu laø giai ñoaïn nhieãm khuaån nhöng chöa phaùt beänh, thöôøng cao nhaát laø khoaûng 2 tuaàn tröôùc khi phaùt beänh. Coøn vaøo giai ñoaïn hoài phuïc thì khaû naêng laây lan khoâng coøn nöõa.

45

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn 4. Vieâm gan taùi phaùt (relapsing hepatitis) Khoaûng 10% beänh nhaân vieâm gan sieâu vi A coù theå seõ bò taùi phaùt. Sau khi beänh coù daáu hieäu nhö ñaõ laønh beänh, beänh nhaân laïi boãng döng phaùt beänh trôû laïi vôùi nhöõng trieäu chöùng nhö treân, keùo daøi theâm moät vaøi tuaàn leã nöõa.

Beänh coù theå taùi phaùt hai hay nhieàu laàn tröôùc khi hoaøn toaøn döùt haún. Trong moät soá tröôøng hôïp beänh nhaân chæ caûm thaáy meät moûi, giaûm söùc khoeû, deã meät, deã kieät söùc, bieáng aên vaø do ñoù giaûm troïng löôïng cô theå trong voøng nhieàu thaùng.

Khi ñöôïc thöû maùu, men gan (ALT) taêng cao roài bình thöôøng trôû laïi theo töøng chu kyø. Tuy nhieân, cuoái cuøng roài beänh cuõng seõ hoaøn toaøn bieán maát vaø khoâng ñeå laïi baát cöù moät di chöùng naøo laâu daøi.

5. Vieâm gan aùc tính (fulminant hepatitis) Nhöùc ñaàu, caûm soát, noùng laïnh thaát thöôøng, oùi möûa vaø tieâu chaûy coù theå laø nhöõng trieäu chöùng cuûa beänh vieâm gan sieâu vi A aùc tính.

Chæ coù khoaûng 3 phaàn ngaøn beänh nhaân coù khaû naêng rôi vaøo tröôøng hôïp naøy. Tuy laø moät tyû leä raát thaáp, nhöng ñieàu nguy hieåm laø noù coù theå daãn ñeán 46

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi A töû vong. Beänh nhaân coù theå thieät maïng moät caùch raát nhanh choùng. Tuy nhieân, khaùch quan maø noùi thì töû vong thöôøng coøn laø do beänh nhaân coù maéc keøm moät beänh khaùc gaây suy yeáu cho cô theå, hoaëc nhöõng ngöôøi giaø yeáu, suy nhöôïc.

V.

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi A

1. Thuoác ñieàu trò Noùi laø “ñieàu trò” laø noùi theo thoùi quen vôùi haàu heát caùc loaïi beänh taät, nhöng thaät ra ñoái vôùi beänh vieâm gan sieâu vi A thì ñeán nay vaãn chöa coù loaïi thuoác naøo ñeå “ñieàu trò” theo ñuùng nghóa.

Ngöôøi ta ñaõ tieán haønh thöû nghieäm nhieàu loaïi thuoác nhö methionine, choline, cortisol, amatandine, hoaït chaát trích ly töø gan, kích thích toá nöõ estrogen... trong vieäc chöõa trò caùc tröôøng hôïp vieâm gan sieâu vi A caáp tính. Gaàn ñaây nhaát, moät soá thuoác môùi vôùi khaû naêng tieâu dieät caùc vi khuaån loaïi DNA vaø RNA treân nhieàu phöông dieän khaùc nhau cuõng ñang ñöôïc thöû nghieäm. Caùc ñieån hình ñöôïc duøng laø Ribavirin, Isoprinosine, Levamisole ... Tuy nhieân, cho tôùi nay vaãn chöa coù moät phöông phaùp naøo chöùng toû ñöôïc hieäu quaû trong vieäc ruùt ngaén thôøi 47

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn gian beänh, moät khi sieâu vi A ñaõ xaâm nhaäp vaø baét ñaàu taêng tröôûng nhanh trong cô theå ngöôøi beänh.

Vì theá, nhöõng can thieäp höõu hieäu vaøo caùc tröôøng hôïp beänh thöôøng laø giaùn tieáp thoâng qua vieäc baûo veä vaø naâng cao söùc khoeû cuûa ngöôøi beänh.

Vôùi nhöõng hieåu bieát naøy, chuùng ta coù theå thaáy ñöôïc vieäc duøng thuoác nhieàu ñeå mong muoán “ñieàu trò” nhanh choùng beänh vieâm gan sieâu vi A thöôøng chæ coù haïi hôn laø coù lôïi. Ñieàu naøy cuõng caàn ñöôïc chuù yù. Do vì chöùc naêng hoaït ñoäng cuûa gan laø thanh loïc caùc ñoäc toá, keå caû caùc ñoäc toá cuûa thuoác ñieàu trò duøng khoâng chính xaùc, neân trong thôøi gian gan bò beänh, neáu chuùng ta duøng thuoác böøa baõi seõ chaúng khaùc naøo moät ñoøn ñaùnh boài, buoäc gan phaûi laøm vieäc nhieàu hôn thay vì laø ñöôïc nghæ ngôi ñeå choáng laïi beänh.

Vì theá, vieäc duøng thuoác ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi A caàn phaûi heát söùc thaän troïng vì thöôøng laø voâ ích vaø coù nhieàu khaû naêng gaây haïi. Tröôùc khi duøng baát cöù loaïi thuoác naøo, toát nhaát laø phaûi coù yù kieán cuûa baùc só chuyeân khoa ñieàu trò.

48

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi A 2. Nghæ ngôi Khoâng taùc ñoäng gì ñöôïc nhieàu baèng thuoác men, neân vieäc nghæ ngôi döôõng söùc cho beänh nhaân trong thôøi gian beänh vaø sau khi beänh laø ñieàu hôïp lyù vaø caàn thieát.

Beänh nhaân neân nghæ ngôi vaø khoâng neân laøm vieäc quaù naëng nhoïc. Neân thay ñoåi caùch thöùc aên uoáng trong moät thôøi gian ngaén, traùnh nhöõng thöùc aên quaù nhieàu daàu môõ hoaëc khoù tieâu. Neân boài döôõng vôùi nhöõng thöùc aên vaø nöôùc uoáng chöùa nhieàu chaát ñöôøng hoaëc tinh boät. Neân aên khoaûng 3000 ñeán 4000 calory moãi ngaøy trong thôøi gian bò beänh, maëc duø nhu caàu trung bình cuûa chuùng ta chæ caàn khoaûng 1.800 ñeán 2.200 calory moãi ngaøy.

Tuy nhieân, nghæ ngôi ñoái vôùi beänh vieâm gan sieâu vi A khoâng coù nghóa laø naèm yeân moät choã. Khi ngöôøi beänh coù theå hoaït ñoäng ñöôïc, hoaëc thaäm chí neáu caûm thaáy coù ñuû khaû naêng thöïc hieän coâng vieäc haøng ngaøy nhö bình thöôøng, ñieàu ñoù raát toát. Chæ caàn chuù yù khoâng gaéng söùc hoaëc ñöøng laøm vieäc cho ñeán khi quaù meät. Lao ñoäng vöøa phaûi seõ giuùp cô theå deã hoài phuïc hôn laø naèm yeân thuï ñoäng.

Neáu khoâng coù trieäu chöùng noân möûa, thì vieäc aên uoáng coù theå giöõ bình thöôøng theo khaåu vò maø 49

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn khoâng caàn kieâng cöû thaùi quaù. Vaán ñeà quan troïng hôn laø ngöôøi beänh caàn aên sao cho ngon mieäng ñeå aên ñöôïc nhieàu, vì trong tröôøng hôïp naøy gan vaãn coøn hoaït ñoäng toát chöù chöa ñeán noãi “boû vieäc”.

3. Ñieàu trò trieäu chöùng Trong tröôøng hôïp caùc trieäu chöùng beänh gaây khoù chòu raát nhieàu cho beänh nhaân, vieäc ñieàu trò trieäu chöùng cuõng coù theå ñöôïc aùp duïng.

Caùc thuoác thöôøng duøng trong tröôøng hôïp naøy nhaèm giuùp beänh nhaân giaûm ñau nhöùc, choáng tieâu chaûy hoaëc ñeå bôùt noân möûa...

Tuy nhieân, nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn treân, chæ neân duøng thuoác trong nhöõng tröôøng hôïp heát söùc caàn thieát maø thoâi. Söû duïng caøng ít thuoác caøng toát, thaäm chí khoâng duøng laø toát nhaát. Uoáng thuoác khi gan ñang bò vieâm chính laø laøm cho gan phaûi hoaït ñoäng nhieàu hôn thay vì nghæ ngôi döôõng beänh.

Tuyeät ñoái khoâng ñöôïc uoáng thuoác an thaàn, thuoác nguû hoaëc caùc loaïi thuoác röôïu.

Thay vì duøng thuoác, coù theå aùp duïng moät soá caùc phöông phaùp coå truyeàn laøm eâm dòu khaùc nhö xoa boùp, aán huyeät, xoa daàu noùng, taém hôi, chaâm cöùu... vôùi ñieàu kieän phaûi ñaûm baûo nguyeân taéc tieät truøng.

50

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi A Nhöõng can thieäp naøy ñoâi khi coøn coù taùc ñoäng taâm lyù ñeå giuùp beänh nhaân khoâng quaù lo laéng, vaø neáu ñöôïc thöïc hieän ñuùng phöông phaùp, chuùng seõ khoâng laøm haïi gì ñeán gan.

4. Khi naøo phaûi vaøo beänh vieän?

Maëc duø vieâm gan sieâu vi A ñöôïc xaùc ñònh laø moät beänh ít nguy hieåm, nhöng vaãn coù moät tyû leä raát nhoû beänh dieãn tieán xaáu. Vì theá, chuùng ta khoâng neân chuû quan vôùi taát caû caùc tröôøng hôïp beänh.

Neáu beänh nhaân bò ñau buïng, buoàn noân, oùi möûa lieân tuïc vaø khoâng aên uoáng ñöôïc, caàn phaûi ñöa vaøo beänh vieän ñeå theo doõi ñieàu trò. Trong tröôøng hôïp caàn thieát, dung dòch dinh döôõng vaø thuoác men coù theå seõ ñöôïc truyeàn tröïc tieáp vaøo cô theå ñeå giuùp beänh nhaân mau hoài söùc hôn.

Haàu heát caùc tröôøng hôïp beänh dieãn tieán xaáu ñeàu laø do theå traïng beänh nhaân quaù suy suïp, hoaëc do cuøng luùc maéc caùc beänh khaùc, hoaëc do giaø yeáu hoaëc suy nhöôïc cô theå. Vì theá, vieäc ñöa beänh nhaân vaøo beänh vieän laø caàn thieát ñeå coù theå coù caùc bieän phaùp can thieäp caàn thieát khi coù nhöõng dieãn tieán baát ngôø.

51

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn 5. Keát luaän Toùm laïi, vieäc ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi A thay ñoåi theo töøng tröôøng hôïp, tuøy vaøo tình traïng söùc khoûe cuûa moãi beänh nhaân.

Noùi chung, beänh chæ deã laây lan nhaát trong thôøi gian tröôùc khi phaùt beänh. Khi beänh nhaân ñaõ coù nhöõng trieäu chöùng boäc loä ra nhö vaøng da... thì beänh khoâng coøn laây lan nöõa. Vì theá, khoâng caàn phaûi caùch ly beänh nhaân vì ñieàu ñoù gaây aûnh höôûng xaáu veà taâm lyù cuõng nhö veà theå chaát.

Vieäc chuù yù boài döôõng vaø ñeå cho ngöôøi beänh coù ñieàu kieän nghæ ngôi khoâng phaûi laøm vieäc quaù söùc laø caàn thieát. Vaø ñieàu quan troïng nhaát caàn chuù yù laø tuyeät ñoái khoâng uoáng röôïu, cuõng nhö khoâng duøng baát cöù loaïi thuoác ñieàu trò naøo maø khoâng coù söï chæ ñònh cuûa baùc só.

VI.

Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi A

1. Ích lôïi cuûa vieäc chuûng ngöøa Chuûng ngöøa laø phöông phaùp toát nhaát ñeå ñoái phoù vôùi haàu heát moïi caên beänh, tröø ra nhöõng caên 52

Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi A beänh quaùi aùc maø ñeán nay chuùng ta vaãn chöa coù thuoác ñeå chuûng ngöøa.

May maén thay, thuoác chuûng ngöøa vieâm gan A hieän nay saün coù vaø raát an toaøn, hieäu quaû. Vieäc chuûng ngöøa xeùt treân phaïm vi toaøn xaõ hoäi coù theå tuaàn töï ñaït ñöôïc caùc muïc tieâu töø thaáp ñeán cao nhö sau ñaây: ÔÛ möùc ñoä thaáp nhaát, vieäc duøng thuoác chuûng ngöøa baûo veä cho ngöôøi ñöôïc chuûng ngöøa khoâng bò nhieãm beänh, ngay caû trong tröôøng hôïp khi ñang xaûy ra dòch beänh. Ñöôïc söû duïng roäng raõi hôn, thuoác chuûng ngöøa giuùp ngaên chaën söï lan roäng cuûa beänh, vì giaûm soá ngöôøi maéc beänh cuõng laø giaûm caùc nguoàn laây lan beänh.

Neáu ñöôïc aùp duïng cho taát caû moïi ngöôøi, coù theå dieät tröø hoaøn toaøn caên beänh.

2. Ñoái töôïng caàn ñöôïc chuûng ngöøa Maëc duø lôïi ích cuûa vieäc tieâm chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi A laø khoâng theå phuû nhaän ñöôïc, nhöng trong thöïc teá khoâng phaûi bao giôø ngöôøi ta cuõng coù ñuû ñieàu kieän ñeå thöïc hieän vieäc chuûng ngöøa 53

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn toaøn dieän, nhaát laø ôû caùc nöôùc ngheøo hoaëc caùc nöôùc ñang phaùt trieån. Vì theá, caùc ñoái töôïng sau ñaây coù theå caàn ñöôïc xem xeùt öu tieân tröôùc caùc ñoái töôïng khaùc.

1. Treû em sinh tröôûng ôû nhöõng vuøng coù nguy cô nhieãm beänh cao.

2. Treû em ñöôïc ñöa ñeán soáng ôû nhöõng vuøng coù nguy cô nhieãm beänh cao.

3. Khaùch du lòch hoaëc ñi coâng taùc ñeán caùc vuøng ñang coù nguy cô nhieãm beänh.

4. Ngöôøi lôùn tuoåi, giaø yeáu hoaëc suy nhöôïc khi thöû maùu khoâng coù söï hieän dieän cuûa khaùng theå choáng sieâu vi A (HAV-IgG). Ñoái vôùi baûn thaân moãi ngöôøi, coù theå töï quyeát ñònh vieäc coù neân tieâm chuûng ngöøa hay khoâng caên cöù vaøo moâi tröôøng sinh soáng vaø laøm vieäc cuûa mình, cuõng nhö tuyø theo khaû naêng taøi chaùnh cho pheùp.

3. Caùc phöông phaùp chuûng ngöøa hieän nay Hieän nay coù hai phöông phaùp chuûng ngöøa khaùc nhau laø chuûng ngöøa chuû ñoäng (active vaccination) vaø chuûng ngöøa thuï ñoäng (passive vaccination).

54

Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi A a. Chuûng ngöøa chuû ñoäng (active vaccination) Trong phöông phaùp chuûng ngöøa naøy, thuoác chuûng ngöøa ñöôïc ñöa vaøo cô theå ñeå kích thích cô theå töï taïo ra chaát khaùng theå choáng sieâu vi A (Immune Globulin, vieát taét laø IG). Vôùi phöông phaùp naøy, ngöôøi chuûng ngöøa ñaït hieäu quaû coù theå ñöôïc mieãn nhieãm suoát ñôøi ñoái vôùi beänh vieâm gan sieâu vi A. Tuy nhieân, thuoác chuûng caàn coù moät thôøi gian ñeå phaùt huy taùc duïng, hay noùi ñuùng hôn laø cô theå caàn moät thôøi gian ñeå taïo ra khaùng theå roài ngöôøi tieâm chuûng môùi ñöôïc mieãn nhieãm.

Coù caùc loaïi thuoác chuûng ngöøa vieâm gan sieâu vi A ñöôïc cheá taïo theo phöông phaùp khoâng hoaøn toaøn gioáng nhau, nhöng ñeàu ñaït ñeán hieäu quaû nhö nhau.

Thuoác ñöôïc duøng cho beänh nhaân töø hai tuoåi trôû leân. Thoâng thöôøng chæ caàn chích hai laàn. Moãi laàn caùch nhau töø 6 ñeán 12 thaùng. Khoaûng 94% ñeán 100% beänh nhaân ñaõ ñöôïc mieãn nhieãm moät thaùng sau muõi chích ñaàu tieân. Sau muõi thöù hai, keát quaû seõ toát ñeïp hôn vaø khaû naêng mieãn nhieãm seõ keùo daøi laâu hôn. Coù theå chaéc chaén laø hôn 7 hoaëc 8 naêm nhöng cuõng coù theå keùo daøi suoát ñôøi. Vì thuoác raát hieäu quaû neân sau khi ñöôïc chuûng ngöøa khoâng caàn phaûi thöû maùu ñeå xem coù khaùng theå hay chöa.

55

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Neáu laø chuûng ngöøa tröôùc khi phaûi ñi ñeán vuøng coù nguy cô nhieãm beänh, neân chuû ñoäng chích ngöøa tröôùc khi ñi ít nhaát laø 4 tuaàn. Vì theá, neáu caàn phaûi ñi ngay ngöôøi ta seõ aùp duïng phöông phaùp chuûng ngöøa thuï ñoäng. b. Chuûng ngöøa thuï ñoäng (passive vaccination) Ñaây laø phöông phaùp ñöa thaúng chaát khaùng theå choáng sieâu vi A vaøo cô theå. Vôùi phöông phaùp naøy, ngöôøi ñöôïc chuûng ngöøa seõ ngay töùc thôøi coù ñöôïc khaû naêng mieãn nhieãm. Tuy nhieân, hieäu löïc cuûa thuoác chæ toàn taïi trong moät thôøi gian ngaén. Vì vaäy, phöông phaùp naøy chæ ñöôïc söû duïng taïm thôøi khi coù yeâu caàu baûo veä ngay laäp töùc. Thöôøng thì sau khi söû duïng phöông phaùp naøy, ngöôøi ta seõ tieáp tuïc duøng phöông phaùp chuûng ngöøa chuû ñoäng.

Khi caàn chuûng ngöøa caáp toác hoaëc chuûng ngöøa cho treû em döôùi 2 tuoåi thì ñaây laø phöông phaùp baét buoäc phaûi duøng ñeán. Theo phöông phaùp naøy, moät löôïng huyeát thanh coù khaùng theå (immune globulin) vöøa phaûi seõ ñöôïc tieâm thaúng vaøo maïch maùu hoaëc baép thòt. Soá löôïng thuoác laø 0.02 ml cho moãi kilogram troïng löôïng cô theå. Chaát ñeà khaùng ñöôïc baøo cheá töø huyeát töông cuûa nhöõng ngöôøi hieán maùu, nhöng nhôø vaøo kyõ thuaät baøo cheá toái taân hieän nay 56

Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi A neân ñoä tinh khieát vaø an toaøn cuûa thuoác ñeán nay ñöôïc xem laø tuyeät ñoái, chöa heà laây beänh truyeàn nhieãm cho baát cöù moät ai.

Thuoác raát an toaøn, neân ngay caû phuï nöõ coù thai hoaëc cho con buù vaãn coù theå duøng ñöôïc. Chæ trong moät soá raát ít tröôøng hôïp coù theå coù moät vaøi phaûn öùng phuï hoaëc bieán chöùng nhö ñau nhöùc, ngöùa, ngaát xæu ... Tuy nhieân, nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy raát hieám khi xaûy ra. Ñeå ñaûm baûo hieäu quaû khaùng beänh veà laâu daøi, phöông phaùp chuûng ngöøa thuï ñoäng naøy neân ñöôïc duøng keøm theo vôùi phöông phaùp chuûng ngöøa chuû ñoäng.

57

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn

58

CHÖÔNG III VIEÂM GAN SIEÂU VI B

I.

Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi B

Vieâm gan sieâu vi B cuõng ñöôïc xeáp vaøo loaïi beänh truyeàn nhieãm, lan roäng khaép nôi treân theá giôùi, vaø coù möùc ñoä nguy hieåm vöôït xa so vôùi beänh vieâm gan sieâu vi A. Hieän treân theá giôùi coù khoaûng 300 trieäu ngöôøi ñang maéc beänh vieâm gan sieâu vi B maïn tính, vaø öôùc tính trong soá ñoù coù chöøng 250 ngaøn ngöôøi seõ cheát vì beänh naøy moãi naêm.

Rieâng ôû Vieät Nam, soá ngöôøi nhieãm sieâu vi B ñöôïc öôùc tính laø khoaûng töø 15% ñeán 20%. Nhö vaäy, ít nhaát laø cöù khoaûng 6 ñeán 7 ngöôøi thì coù moät ngöôøi bò nhieãm sieâu vi B. Con soá naøy quaû thaät raát coù yù nghóa ñoái vôùi nhöõng ai töø tröôùc ñeán nay chöa thaät söï quan taâm ñeán caên beänh nguy hieåm naøy.

Vieâm gan sieâu vi B laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân quan troïng nhaát daãn ñeán chai gan vaø ung thö gan. Coù khoaûng 10% soá ngöôøi nhieãm sieâu vi B coù 59

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn nguy cô seõ phaùt trieån thaønh vieâm gan maïn tính.

Phuï nöõ trong thôøi kyø sanh nôû bò nhieãm sieâu vi B coù theå seõ laây beänh sang cho con moät caùch deã daøng. Töø ñoù, chuùng ta coù theå deã daøng hieåu ñöôïc taàm quan troïng cuûa chuû tröông chuûng ngöøa vieâm gan sieâu vi B cho treû sô sinh hieän nay.

Sieâu vi B laây lan qua ñöôøng maùu, kim chích khoâng tieät truøng vaø ngay caû qua hoaït ñoäng tình duïc. Beänh seõ caøng trôû neân nguy hieåm hôn neáu bò nhieãm cuøng luùc vôùi caùc loaïi sieâu vi vieâm gan khaùc, hoaëc luùc cô theå ñang nhieãm truøng.

Beänh tieán trieån gaây ra chai gan, vaø vieäc söû duïng röôïu, bia caøng thuùc ñaåy nhanh choùng hôn nöõa quaù trình naøy.

Vieâm gan sieâu vi B laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính gaây ra vieâm gan caáp tính (acute hepatitis) vaø ung thö gan (liver cancer). Tuy thuoác chích ngöøa vieâm gan B ñaõ coù töø hôn 20 naêm qua, nhöng beänh vaãn tieáp tuïc lan traøn khaép nôi treân theá giôùi. Tyû leä maéc beänh thöôøng cao hôn ôû caùc nöôùc ngheøo hoaëc caùc nöôùc ñang phaùt trieån, vaø giaûm thaáp ôû caùc nöôùc giaøu coù. Noùi chung, tyû leä nhieãm beänh naøy treân toaøn theá giôùi bieán ñoäng töø moät phaàn ngaøn (nôi thaáp nhaát) cho ñeán moät phaàn tö (nôi cao nhaát). Tính toång quaùt treân toaøn theá giôùi hieän coù ít 60

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi B nhaát laø 300 trieäu ngöôøi ñang bò vieâm gan sieâu vi B, vaø möùc ñoä töû vong haøng naêm laø khoaûng 250.000 ngöôøi.

Theo nhö caùc soá lieäu thoáng keâ hieän nay thì caùc nöôùc nhö Hoa Kyø, Canada, Australia, New Zealand, vaø moät soá nöôùc chaâu AÂu nhö Phaùp, Thuïy Só, Ñöùc ... laø nhöõng nöôùc coù tyû leä beänh vieâm gan sieâu vi B thaáp nhaát, chæ töø 0,1 cho ñeán 2% maø thoâi.

Ngöôïc laïi, caùc nöôùc chaâu AÙ noùi chung ñöôïc xem laø coù tyû leä maéc beänh naøy khaù cao. Tuy nhieân, duø laø raát thaáp thì moãi naêm ôû Hoa Kyø ngöôøi ta cuõng öôùc tính coù töø 140.000 ñeán 320.000 tröôøng hôïp nhieãm sieâu vi B! II.

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi B

Laàn ñaàu tieân ngöôøi ta “caûm nhaän” ñöôïc söï hieän dieän cuûa sieâu vi B laø vaøo nhöõng naêm 1880, khi coù moät soá beänh nhaân boãng nhieân nhieãm beänh gan, vaøng da sau khi ñöôïc chuûng ngöøa beänh ñaäu muøa.

Vôùi nhaän xeùt naøy, ngöôøi ta cho raèng beänh vieâm gan cuõng coù theå laây qua maùu. Luùc baáy giôø, moät giaû thuyeát ñöôïc ñaët ra laø coù 2 loaïi vieâm gan. Loaïi thöù nhaát laây lan qua thöùc aên, nöôùc uoáng, gaây ra bôûi “vi khuaån vieâm gan nhieãm ñoäc” (infectious hepatitis), chính laø sieâu vi A maø chuùng ta ñaõ coù dòp tìm hieåu.

61

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Loaïi thöù hai laây lan ñöôïc qua ñöôøng maùu, gaây ra bôûi “vi khuaån vieâm gan huyeát töông” (serum hepatitis), maø phaûi sau naøy ngöôøi ta môùi bieát ñoù laø sieâu vi B. Phaûi ñeán thaäp nieân 1960 ngöôøi ta môùi chöùng minh ñöôïc giaû thuyeát treân moät caùch cuï theå, nhôø vaøo phöông phaùp xeùt nghieäm maùu ñaëc bieät. Trong huyeát töông cuûa moät soá beänh nhaân vieâm gan thuoäc loaïi “laây lan qua ñöôøng maùu”, ngöôøi ta phaùt hieän ñöôïc moät chaát khaùng nguyeân ñaëc bieät (Antigen, vieát taét laø Ag, sau naøy ñöôïc goïi laø HBsAg).

Vaø ñeán naêm 1970, khoa hoïc gia Dane laàn ñaàu tieân nhaän dieän ñöôïc sieâu vi B döôùi kính hieån vi ñieän töû. Phaân töû do oâng nhaän dieän ñöôïc goïi teân laø Dane particle, kích thöôùc laø 42 nm,1 coù moät voû beân ngoaøi chöùa khaùng nguyeân HBsAg vaø moät nhaân beân trong goàm chaát DNA cuûa sieâu vi vieâm gan B vaø chaát ñaïm, goïi laø “core protein”. Nhaân protein naøy coù theå ñöôïc tìm thaáy khi thöû maùu (HBeAg). Khaùm phaù naøy ñaùnh daáu moät böôùc tieán voâ cuøng quan troïng trong söï hieåu bieát cuûa nhaân loaïi veà beänh vieâm gan.

1

Nanometer, vieát taét laø nm, ñôn vò ño löôøng coù giaù trò chieàu daøi baèng 1 phaàn tyû cuûa meùt.

62

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi B Sieâu vi B hieän dieän gaàn nhö ôû khaép moïi nôi treân theá giôùi, thuoäc loaïi DNA trong nhoùm sieâu vi Hepadnavirus, ñöôïc xem laø moät trong nhöõng sieâu vi coù kích côõ nhoû nhaát hieän nay.

Sieâu vi B coù moät lôùp voû raát chaéc chaén ñeå baûo veä, neân coù theå soáng soùt trong thieân nhieân raát laâu maø khoâng bò thay ñoåi. Moâi tröôøng laïnh ñeán aâm 20 ñoä C cuõng khoâng taùc ñoäng gì ñeán chuùng trong voøng 15 naêm tieáp. Neáu nhieät ñoä xuoáng ñeán aâm 80 ñoä C, chuùng vaãn coù theå chòu ñöôïc ñeán ñöôïc 2 naêm! Vôùi ñieàu kieän nhieät ñoä bình thöôøng trong phoøng, sieâu vi B coù theå soáng ñöôïc 6 thaùng, vaø neáu nhö bò laøm khoâ trong voøng töø 3 ñeán 4 tuaàn, sieâu vi B vaãn giöõ nguyeân ñöôïc khaû naêng taøn phaù teá baøo gan khi xaâm nhaäp vaøo cô theå chuùng ta sau ñoù.

Sieâu vi B taäp trung chuû yeáu trong maùu ngöôøi nhieãm beänh. Trong caùc moâ vaø dòch tieát cuûa cô theå cuõng coù sieâu vi, nhöng ít hôn. Vì theá maø sieâu vi B laây lan chuû yeáu qua ñöôøng maùu. Tuy vaäy, gan môùi laø ñoái töôïng taán coâng cuûa sieâu vi B khi xaâm nhaäp ñöôïc vaøo cô theå. Sieâu vi B xaâm nhaäp vaøo töøng teá baøo cuûa gan vaø sinh tröôûng raát nhanh choùng, “vi khuaån hoùa” ngay chính caùc teá baøo cuûa gan, vaø ñieàu khieån caùc teá baøo naøy theo höôùng cuûa chuùng. Sau ñoù, chuùng daàn daàn laøm chuû hoaøn toaøn cô quan naøy vaø 63

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn töø ñoù lieân tuïc ñieàu khieån baèng nhöõng “meänh leänh” rieâng cuûa chuùng. Söï chieám quyeàn naøy gaây ra nhieàu haäu quaû tai haïi. Ngoaøi vieäc xaâm nhaäp vaøo caùc teá baøo gan, sieâu vi B coøn thaâm nhaäp ñeán taän caáu truùc DNA cuûa teá baøo gan, laøm thay ñoåi ñaëc tính di truyeàn cuûa caùc teá baøo chuû moät caùch raát “töï nhieân”.

Söï saùp nhaäp nhieãm theå naøy ñöôïc thaáy roõ raøng nhaát ôû caùc teá baøo ung thö gan gaây ra do beänh vieâm gan B maïn tính.

Maëc duø coù nhöõng naêng löïc phaù hoaïi raát gheâ gôùm nhö theá, nhöng sieâu vi B chæ coù theå phaùt huy ñöôïc söï taøn ñoäc cuûa chuùng neáu nhö khoâng gaëp phaûi moät “phoøng tuyeán” baûo veä naøo. Vôùi söï hieåu bieát thích ñaùng, chuùng ta coù theå haïn cheá ñöôïc raát nhieàu nhöõng nguy cô do chuùng gaây ra, vôùi ñieàu kieän laø phaûi coù moät söï quan taâm chuù yù ñuùng möùc.

Chæ caàn bò ñun soâi ôû 1000C trong voøng töø 1 ñeán 5 phuùt, sieâu vi B seõ phaûi “vónh bieät coõi ñôøi”. Neáu muoán “taán coâng” baèng hoaù chaát, phaûi duøng ñeán glutaraldehyde, chloroform hoaëc formalin. Caùc bieän phaùp nhö tia cöïc tím (ultraviolet radiation), ether hoaëc coàn khoâng ñuû maïnh ñeå dieät ñöôïc sieâu vi vieâm gan B. Vì laø moät beänh truyeàn nhieãm, neân sieâu vi B laø moái ñe doaï chung cho taát caû moïi ngöôøi. Sieâu vi B 64

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi B thöôøng ñöôïc tìm thaáy nhieàu nhaát trong maùu, moà hoâi, nöôùc boït, nöôùc maét, nöôùc tieåu vaø tinh dòch cuûa ngöôøi coù beänh. Töø nhöõng “nguoàn cung caáp” naøy, chuùng seõ laây lan tröïc tieáp sang ngöôøi khaùc khi coù nhöõng söï tieáp xuùc thuaän tieän. Nhöng hai con ñöôøng laây lan deã daøng nhaát vaãn laø maùu vaø tinh dòch. Tuy nhieân, tieáp xuùc thöôøng xuyeân vôùi ngöôøi beänh haøng ngaøy cuõng coù theå bò laây töø moà hoâi, nöôùc maét cuûa ngöôøi beänh. Tuy sieâu vi B cuõng ñöôïc tìm thaáy trong nöôùc boït cuûa ngöôøi beänh, nhöng ñöôøng laây lan naøy raát khoù thöïc hieän neân cho ñeán nay chöa coù ai bò laây beänh vì aên uoáng chung vôùi ngöôøi coù beänh.

Laây lan qua maùu laø moät trong hai con ñöôøng chính ñeå sieâu vi B xaâm nhaäp cô theå ngöôøi khoeû maïnh. Tröôùc ñaây, vieäc nhaän tieáp maùu cuûa ngöôøi khaùc vaãn laø nguyeân nhaân chính gaây ra beänh vieâm gan B, vì caùc bieän phaùp kieåm soaùt nguoàn maùu coøn chöa chaët cheõ. Tyû leä maéc beänh vieâm gan sieâu vi B cuûa nhöõng ngöôøi nhaän maùu trong khoaûng thaäp nieân 1960 laø treân 50%. Maùu cuûa ngöôøi coù beänh chöùa raát nhieàu sieâu vi B, neân chæ caàn “moät gioït maùu ñaøo” cuûa ngöôøi beänh ñöôïc ñöa vaøo cô theå ngöôøi khoeû maïnh laø ngay laäp töùc coù theå saûn sinh ra “hôn moät ao... sieâu vi B” chæ trong thôøi gian raát ngaén. Ngaøy nay, caùc bieän phaùp kieåm tra vaø xöû lyù maùu ñaõ tieán boä raát nhieàu, ñaûm baûo ñöôïc tính an toaøn khaù cao 65

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn cho ngöôøi nhaän maùu. Tuy nhieân, ngöôøi ta öôùc tính vaãn coù theå coù 1 trong soá 63.000 ngöôøi nhaän maùu coù nguy cô bò nhieãm khuaån.

Ngoaøi con ñöôøng truyeàn maùu, sieâu vi B cuõng laây lan qua baát cöù hình thöùc naøo laøm cho cô theå tieáp xuùc vôùi maùu cuûa ngöôøi beänh, chaúng haïn nhö duøng chung caùc duïng cuï kim tieâm, dao caïo, baám moùng tay, baøn chaûi raêng... Neân nhôù laø khoâng caàn phaûi ... nhìn thaáy maùu môùi goïi laø coù nguy cô laây nhieãm.

Caùc veát thöông, veát saây saùt ngoaøi da hoaëc caùc caùc veát loeùt ôû nieâm maïc mieäng, maét, muõi... cuûa ngöôøi beänh laø nhöõng “oå sieâu vi” maø neáu voâ tình chaïm vaøo thì sau ñoù coù theå seõ bò sieâu vi B xaâm nhaäp.

Caùc dòch vuï taäp theå nhö chaâm cöùu, xaâm mình, xoû tai, caïo gioù, caét leå, hôùt toùc ... khi khoâng ñöôïc tieät truøng ñuùng phöông phaùp seõ coù nhieàu nguy cô truyeàn beänh. Vì chæ caàn moät trong soá caùc khaùch haøng laø ngöôøi coù beänh thì nhieàu ngöôøi khaùc seõ raát deã... tieâu theo.

Söï laây lan qua maùu ñoâi khi cuõng xaûy ra moät caùch giaùn tieáp. Maùu cuûa ngöôøi beänh neáu bò dính vaøo beà maët caùc duïng cuï hoaëc thaäm chí maët baøn, gheá, coù 66

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi B theå seõ ... naèm chôø ôû ñoù cho ñeán khi coù dòp. Bôûi vì ngay caû khi maùu ñaõ khoâ haún ñi, sieâu vi B vaãn coù theå “aùn binh baát ñoäng” maø chöa heà bò thöông toån gì. Chæ caàn voâ tình chaïm tay vaøo ñoù, roài laùt sau gaõi nheï treân da... baïn coù theå ñaõ kyù vaøo baûn aùn... vieâm gan B cho chính mình.

Töông töï nhö vôùi AIDS, nhöõng ngöôøi tieâm chích ma tuyù laø ñoái töôïng soá moät trong vieäc laây lan sieâu vi B, bôûi vì ñieàu kieän veä sinh hoaëc tieät truøng ñoái vôùi soá ñoái töôïng naøy gaàn nhö laø raát thaáp.

Con ñöôøng thöù hai ñeå sieâu vi B laây lan laø qua caùc hoaït ñoäng tình duïc vôùi ngöôøi coù beänh. Ñaây laø phöông thöùc nhieãm sieâu vi B chuû yeáu ôû caùc nöôùc giaøu coù, khi maø söï laây lan qua ñöôøng maùu thöôøng ñöôïc khoáng cheá moät caùch hieäu quaû hôn.

Tinh dòch hoaëc dòch tieát ra ôû aâm ñaïo cuûa ngöôøi coù mang sieâu vi B coù “noàng ñoä” thaáp hôn trong maùu. Nhöng chæ caàn moät ít sieâu vi B trong tinh dòch hoaëc dòch tieát ôû aâm ñaïo (vaginal discharge) cuõng coù theå xaâm nhaäp vaøo cô theå khi giao caáu vôùi ngöôøi coù beänh. Ñieàu quan troïng laø, ngöôøi nhieãm sieâu vi B khoâng coù trieäu chöùng gì ñeå töï bieát, neân neáu laø moät ngöôøi thuoäc daïng “cuûa chung”, hoï seõ laàn löôït truyeàn beänh cho taát caû nhöõng ai ñeán quan heä tình duïc vôùi hoï moät caùch deã daøng, nhanh choùng.

67

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Vì nguy cô laây lan qua ñöôøng tình duïc laø khaù cao, neân vieäc söû duïng bao cao su khi giao hôïp vôùi moät ngöôøi bò “nghi” nhieãm beänh laø caàn thieát. Coøn neáu bieát chaéc thì toát hôn heát laø neân... traùnh xa!

Khi ngöôøi meï nhieãm sieâu vi B, nguy cô truyeàn beänh cho con laø raát cao – töø 90 ñeán 95%! Ñaây ñöôïc xem laø moät trong caùc nguoàn laây nhieãm quan troïng taïi caùc nöôùc ngheøo. Taïi caùc nöôùc phaùt trieån, taát caû phuï nöõ coù thai ñeàu phaûi ñöôïc xeùt nghieäm ñeå kieåm tra tình traïng nhieãm sieâu vi B. Neáu keát quaû laø döông tính, ñöùa beù sô sinh seõ ñöôïc chuûng ngöøa ñaëc bieät ngay sau khi ra ñôøi (post-exposure vaccination). Nhôø ñoù, ña soá caùc em seõ thoaùt ñöôïc caên beänh hieåm ngheøo naøy. Tuy nhieân, vaãn coù khoaûng 10% ñeán 15% treû sô sinh keùm may maén hôn, tuy ñaõ ñöôïc chích ngöøa nghieâm tuùc maø vaãn bò laây beänh töø ngöôøi meï coù nhieãm sieâu vi B. Ñieàu naøy ñöôïc giaûi thích laø do nhöõng tröôøng hôïp möùc ñoä nhieãm sieâu vi B cuûa ngöôøi meï quaù naëng, nghóa laø soá löôïng sieâu vi trong cô theå ñaõ phaùt trieån quaù nhieàu ñeán möùc maø thuoác chuûng ngöøa khoâng theå phaùt huy ñuû hieäu quaû caàn thieát ngay töùc thôøi.

Caùc loaïi coân truøng huùt maùu ngöôøi hoaëc caén, chích cuõng laø moät trong caùc nguoàn laây nhieãm. Khi ngöôøi coù mang sieâu vi B bò muoãi ñoát, moät soá sieâu vi 68

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi B coù theå ñi vaøo cô theå muoãi. Nhöõng sieâu vi naøy seõ theo kim chích ñeå truyeàn sang ngöôøi bò muoãi ñoát tieáp theo sau ñoù. Baèng caùch naøy, coân truøng coù theå goùp phaàn laây lan sieâu vi B ñi töø nôi naøy ñeán nôi khaùc.

III.

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi B

Töông töï nhö beänh vieâm gan sieâu vi A, caùc trieäu chöùng beänh thöôøng môø nhaït vaø khoâng coù trieäu chöùng ñaëc tröng ñeå coù theå qua ñoù xaùc ñònh caùc tröôøng hôïp beänh vieâm gan sieâu vi B. Vì theá , cho ñeán nay thöû maùu vaãn laø phöông phaùp duy nhaát ñeå xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi B. Khi thöû maùu toång quaùt, khaû naêng laøm vieäc cuûa gan coù theå ñöôïc suy ñoaùn qua thaønh phaàn nhöõng chaát coù lieân quan ñeán gan nhö men gan ALT, AST, albumin...

Caùc loaïi men gan ALT (alanine amino transferase) vaø AST (aspartate amino transferase), do teá baøo gan taïo ra, thöôøng coù moät haøm löôïng coá ñònh trong maùu. Trong ñieàu kieän bình thöôøng, trò soá cuûa men ALT laø töø 7 ñeán 56 IU (ñôn vò quoác teá) trong moät lít huyeát thanh, trò soá cuûa men AST laø töø 5 ñeán 40 IU trong moät lít huyeát thanh.

69

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Nhöng khi vì moät lyù do naøo ñoù gan bò toån thöông, haøm löôïng caùc men gan naøy seõ taêng cao.

Möùc taêng thoâng thöôøng laø töø naêm ñeán taùm laàn so vôùi bình thöôøng. Ñaây laø daáu hieäu tích cöïc trong chaån ñoaùn beänh, nhöng vaãn caàn phaûi tieáp tuïc tìm kieám theâm “chöùng cöù”. Bôûi vì ñieàu ñoù chöa theå xaùc ñònh ñöôïc beänh vieâm gan sieâu vi B, maø caàn phaûi truy tìm caùc yeáu toá lieân quan tröïc tieáp ñeán sieâu vi B baèng moät soá phöông thöùc xeùt nghieäm maùu nhö ñöôïc trình baøy sau ñaây.

Moãi phöông thöùc ñeàu coù nhöõng ñaëc ñieåm vaø öùng duïng khaùc nhau, ñöôïc baùc só ñieàu trò vaän duïng trong vieäc xaùc ñònh vaø ñieàu trò beänh. Vì tính caùch chuyeân moân cuûa chuùng, ñaây chæ laø nhöõng kieán thöùc tham khaûo theâm chöù khoâng thöïc söï coù theå öùng duïng ñöôïc ñoái vôùi taát caû chuùng ta.

– HBsAg Ñaây laø töø vieát taét cuûa Hepatitis B surface Antigen, töùc laø chaát khaùng nguyeân beà maët cuûa sieâu vi B. Xeùt nghieäm maùu ñeå tìm HBsAg coù yù nghóa quan troïng vaø chính yeáu nhaát trong vieäc phaùt hieän beänh vieâm gan sieâu vi B. Neáu keát quaû xeùt nghieäm laø döông tính, ñieàu ñoù coù nghóa laø cô theå ñang bò nhieãm sieâu vi B. Chaát HBsAg seõ taêng nhanh töø 1 70

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi B ñeán 10 tuaàn leã sau khi bò nhieãm beänh. Trong tröôøng hôïp cô theå ñuû khaû naêng vöôït qua côn beänh, HBsAg seõ töø töø giaûm daàn vaø hoaøn toaøn bieán maát trong voøng töø 4 ñeán 6 thaùng. Neáu chaát HBsAg khoâng maát ñi maø tieáp tuïc hieän dieän laâu hôn 6 thaùng, ñieàu ñoù coù nghóa laø beänh ñaõ phaùt trieån thaønh vieâm gan sieâu vi B maïn tính (chronic hepatitis). Coù khoaûng chöøng 10% soá ngöôøi nhieãm sieâu vi B rôi vaøo tröôøng hôïp keùm may maén naøy.

– HBsAb Ñaây laø töø vieát taét cuûa Hepatitis B surface Antibody, töùc laø chaát khaùng theå cuûa cô theå phaùt sinh ñeå choáng laïi khaùng nguyeân maët ngoaøi cuûa sieâu vi B. Söï hieän dieän cuûa khaùng theå naøy cho thaáy cô theå ñaõ coù khaû naêng choáng laïi sieâu vi B. Noùi caùch khaùc, ngöôøi coù khaùng theå naøy coù khaû naêng mieãn nhieãm (immune) vôùi sieâu vi B. Tuy nhieân, thöïc teá coù phaàn khoâng hoaøn toaøn ñôn giaûn nhö vaäy. Theo nhö ñaõ ñöôïc bieát, hieän nay trong thieân nhieân coù nhieàu loaïi sieâu vi B khaùc nhau. Tuøy theo maãu tín hieäu (codon) treân nhieãm theå DNA, sieâu vi B ñöôïc phaân chia thaønh 6 kieåu di truyeàn (genotype) vaø moãi kieåu laïi chia thaønh 4 nhoùm nhoû hôn (subtype).

71

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Ñeå coù khaû naêng mieãn nhieãm ñoái vôùi taát caû caùc loaïi sieâu vi B, cô theå caàn coù nhöõng khaùng theå thích hôïp khaùc nhau. Ñieàu may maén laø khoaûng 75% beänh nhaân khi ñaõ ñöôïc mieãn nhieãm thì khaùng theå HBsAb cuûa hoï seõ coù khaû naêng tieâu dieät taát caû caùc loaïi sieâu vi B. Soá ngöôøi coøn laïi, khoaûng 25%, coù khaùng theå chæ giuùp mieãn nhieãm ñoái vôùi moät vaøi loaïi sieâu vi B. Vì theá, khi gaëp phaûi nhöõng loaïi sieâu vi B khaùc hôn, hoï vaãn coù theå bò taán coâng vaø maéc beänh.

Bieåu hieän ñaëc bieät cuûa tröôøng hôïp naøy laø maùu cuûa beänh nhaân seõ cuøng luùc coù caû khaùng theå vieâm gan B (HBsAb) vaø khaùng nguyeân beà maët cuûa sieâu vi B (HBsAg). Vì theá, tuy coù khaùng theå choáng sieâu vi B trong cô theå, nhöng nhöõng ngöôøi naøy vaãn ñöôïc xem laø ñang bò nhieãm sieâu vi vieâm gan B. – HBcAb Ñaây laø töø vieát taét cuûa Hepatitis B core Antibody, töùc laø khaùng theå choáng laïi khaùng nguyeân cuûa nhaân sieâu vi B. Ngöôøi ta coøn phaân bieät ñöôïc 2 loaïi khaùng theå naøy: HBcAb IgM vaø HBcAb IgG. HBcAb IgM laø loaïi khaùng theå xuaát hieän vaø gia taêng noàng ñoä raát nhanh ngay trong thôøi gian bò vieâm gan caáp tính do sieâu vi B. Sau khi ñaåy luøi côn beänh, noàng ñoä khaùng theå naøy trong maùu seõ giaûm 72

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi B daàn. Vì theá, noù ñöôïc xem laø loaïi khaùng theå taïm thôøi, mang tính “caáp cöùu” cho cô theå. Ngöôïc laïi, khaùng theå HBcAb IgG laø loaïi khaùng theå phaùt sinh vaø toàn taïi laâu daøi trong cô theå, giuùp ngöôøi ta coù theå mieãn nhieãm ñoái vôùi sieâu vi B veà sau.

Trong moät soá tröôøng hôïp, khi beänh vieâm gan sieâu vi B ñoät nhieân taùi phaùt traàm troïng, noàng ñoä khaùng theå HBcAb IgM cuõng seõ taêng cao trôû laïi trong maùu cuûa beänh nhaân.

Noùi theo moät caùch khaùc, khaùng theå HBcAb IgM gaàn nhö coù lieân quan tröïc tieáp ñeán dieãn tieán beänh traïng cuûa gan. Vì theá, söï thay ñoåi cuûa HBcAb IgM coù theå ñöôïc duøng nhö moät yeáu toá ñeå theo doõi tieán trieån cuûa beänh trong thôøi gian ñieàu trò.

Toùm laïi, trong xeùt nghieäm maùu loaïi naøy, HBcAb döông tính cho thaáy cô theå ñaõ töøng bò nhieãm sieâu vi vieâm gan B. Neáu beänh vaãn coøn ñang phaùt trieån trong cô theå, HBcAb IgM seõ coù noàng ñoä taêng cao. Neáu beänh ñaõ bò ñaåy luøi vaøo moät luùc naøo ñoù tröôùc ñaây, HBcAb IgG seõ döông tính. Vì theá, moät soá cô quan tieáp nhaän maùu xem ñaây laø moät trong nhöõng yeáu toá ñeå choïn loïc. Qua xeùt nghieäm, caùc ñôn vò maùu coù söï hieän dieän cuûa HBcAb seõ bò loaïi boû.

73

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn – HBeAg vaø HBeAb Xeùt nghieäm maùu loaïi naøy coù taàm quan troïng trong vieäc xaùc ñònh vaø chöõa trò beänh vieâm gan sieâu vi B. Khi khaùng nguyeân HBeAg döông tính (HBeAg positive), ñieàu ñoù coù nghóa laø sieâu vi B ñang trong giai ñoaïn sinh tröôûng raát nhanh (replication) vaø cuõng laø bieåu hieän cho thaáy caùc teá baøo gan coù theå laø ñang lieân tuïc bò sieâu vi B taán coâng (infectivity).

Ngöôøi coù khaùng nguyeân HBeAg coù theå laây lan beänh sang ngöôøi khaùc moät caùch deã daøng. Trong moät soá tröôøng hôïp may maén, cô theå daàn daàn tieâu dieät khaùng nguyeân naøy baèng moät khaùng theå ñaëc bieät goïi laø HBeAb (seroconversion). Khi xeùt nghieäm HBeAb döông tính coù theå laø daáu hieäu cho thaáy gan ñang hoài phuïc vaø beänh daàn daàn khoûi.

– Quantitative HBV DNA Xeùt nghieäm maùu loaïi naøy khaù phöùc taïp vaø toán keùm. Keát quaû xeùt nghieäm seõ cho bieát toång soá sieâu vi B ñang di chuyeån trong maùu. Tuy soá löôïng sieâu vi trong maùu khoâng nhaát thieát phaûn aùnh traïng thaùi beänh cuûa teá baøo gan, nhöng ñaây laø moät phöông thöùc coù theå aùp duïng ñeå theo doõi tieán trieån beänh töông ñoái chính xaùc trong thôøi gian chöõa trò.

74

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi B

Ngoaøi vieäc thöû maùu, khi caàn thieát thì moät soá caùc phöông phaùp xeùt nghieäm khaùc ñoâi khi cuõng ñöôïc chæ ñònh ñeå giuùp coù theâm caùc thoâng tin khaùc veà thöïc traïng cuûa gan, chaúng haïn nhö phöông phaùp sieâu aâm gan (ultrasonography), CT scan, liverspleen scan, sinh thieát gan (liver biopsy). Tuy nhieân, tröø ra vieäc sinh thieát gan, nhöõng phöông phaùp naøy ñeàu khoâng giuùp chuùng ta bieát ñöôïc tình traïng söng vieâm cuûa gan.

Phöông phaùp sieâu aâm gan giuùp chuùng ta coù moät khaùi nieäm toång quaùt veà hình thuø, kích thöôùc vaø theå chaát cuûa gan. Phöông phaùp naøy cuõng coù theå giuùp phaùt hieän ra ung thö hoaëc böôùu, chai gan, saïn trong tuùi maät ... Tuy nhieân, phöông phaùp naøy khoâng cho bieát tình traïng söng vieâm cuûa gan.

Phöông phaùp CT scan laø moät phöông phaùp chuïp quang tuyeán ñaëc bieät, coù söï öùng duïng cuûa maùy ñieän töû. Phöông phaùp naøy giuùp chuùng ta khaùm phaù ra moät soá caùc chi tieát nhö chai gan, ung thö gan...

Keát quaû cuûa phöông phaùp naøy chính xaùc hôn so vôùi keát quaû cuûa sieâu aâm gan. Tuy nhieân cuõng chæ nhaän dieän ñöôïc hình theå chöù khoâng phaùt hieän ra ñöôïc cöôøng ñoä hoaëc traïng thaùi söng vieâm cuûa gan.

75

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Phöông phaùp liver-spleen scan laø moät phöông phaùp ñònh beänh töông ñoái phöùc taïp. Trong phöông phaùp naøy moät ít chaát phoùng xaï, ñieån hình laø Technetium 99m-labeled sulfur colloid seõ ñöôïc tieâm thaúng vaøo tónh maïch. Söï di chuyeån vaø haáp thuï cuûa chaát phoùng xaï naøy seõ ñöôïc theo doõi baèng heä thoáng ñieän toaùn ñaëc bieät. Vôùi öùng duïng cuûa phöông phaùp naøy, ngöôøi ta coù theå suy ñoaùn ñöôïc hình thuø vaø theå tích cuûa gan, cuõng nhö phaùt hieän nhöõng beänh khaùc nhö ung thö, aùp-xe, u nang... Tuy nhieân, phöông phaùp naøy cuõng khoâng cho bieát ñöôïc möùc ñoä söng vieâm cuûa gan.

Sinh thieát gan laø phöông phaùp chính xaùc nhaát ñeå nhaän ñònh söï tieán trieån vaø traïng thaùi beänh cuûa gan. Trong phöông phaùp naøy, moät ít teá baøo gan seõ ñöôïc laáy ra baèng moät kim raát nhoû, vaø seõ ñöôïc khaùm nghieäm döôùi kính hieån vi. Khi nghieân cöùu teá baøo gan döôùi kính hieån vi, ngöôøi ta cuõng coù theå phaân bieät vaø chaån ñoaùn ñöôïc moät soá beänh taät khaùc nhau ñöa ñeán vieâm gan.

IV.

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B

Sau khi xaâm nhaäp vaøo cô theå, sieâu vi B gaây ra nhöõng trieäu chöùng vieâm gan caáp tính. Nhöõng trieäu 76

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B chöùng naøy thay ñoåi khaùc nhau tuøy theo ñoä tuoåi cuûa ngöôøi maéc beänh.

Beänh coù theå laø raát nheï, nhö nhöõng côn caûm cuùm thoâng thöôøng khoâng ñaùng keå, nhöng cuõng coù theå raát naëng, phaûi ñöôïc theo doõi ñieàu trò taïi beänh vieän.

Khi coøn ít tuoåi, chaúng haïn nhö treû em hoaëc caùc beù sô sinh, neáu bò nhieãm beänh thì nhöõng trieäu chöùng beänh thöôøng nheï nhieàu hôn so vôùi ngöôøi lôùn.

Tuy nhieân, nhöõng tröôøng hôïp nhö vaäy laïi coù nhieàu nguy cô chuyeån sang thaønh maïn tính.

Ngöôïc laïi, vôùi nhöõng beänh nhaân lôùn tuoåi thì trieäu chöùng beänh thöôøng naëng neà hôn. Nhöng ñoàng thôøi, nhôø coù heä mieãn nhieãm hoaøn chænh hôn, beänh nhaân lôùn tuoåi thöôøng vöôït qua haún côn beänh maø khoâng ñeå laïi di chöùng gì. Coù ít nhaát laø 90% beänh nhaân lôùn tuoåi seõ hoaøn toaøn heát beänh.

Coù theå moâ taû hieän töôïng treân theo moät caùch cuï theå hôn. Neáu phaûn öùng cuûa cô theå vôùi sieâu vi B caøng maïnh meõ, gaây ra nhieàu trieäu chöùng naëng neà, thì khaû naêng chieán thaéng hoaøn toaøn ñoái vôùi caên beänh naøy seõ caøng cao hôn. Ngöôïc laïi, neáu phaûn öùng cuûa cô theå caøng nheï nhaøng, seõ caøng deã ñi ñeán choã “thoaû hieäp” vôùi sieâu vi B, cho pheùp chuùng toàn taïi 77

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn laâu daøi trong cô theå, vaø do ñoù chuyeån sang beänh maïn tính.

Khi chuyeån sang giai ñoaïn maïn tính, ngöôøi beänh coù theå chæ mang sieâu vi ôû daïng “nguû yeân”.

Traïng thaùi naøy coù theå keùo daøi suoát ñôøi, ñöôïc goïi laø ngöôøi laønh mang sieâu vi. Nhöng cuõng coù moät soá ít tröôøng hôïp coù nguy cô taùi phaùt trôû laïi. Moät soá beänh nhaân khaùc khaùc keùo daøi caên beänh maïn tính vaø chuyeån sang bò xô gan, chai gan, thaäm chí coù theå tieán ñeán ung thö gan.

Nhö vaäy, coù theå noùi dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B thaät ra laø phuï thuoäc vaøo theå traïng cuï theå cuûa töøng beänh nhaân. Nhöõng khaû naêng dieãn tieán khaùc nhau coù theå ñöôïc theå hieän qua bieåu ñoà sau ñaây: Bieåu ñoà dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B Sieâu vi vieâm gan B Xaâm nhaäp cô theå Hoaøn toaøn heát beänh Gaây vieâm caáp tính

Mang sieâu vi trong cô theå

78

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B Vieâm gan maïn theå tieàm aån Vieâm gan maïn theå hoaït ñoäng Xô gan Chai gan Ung thö gan

1. Vieâm gan sieâu vi B caáp tính Sau khi xaâm nhaäp vaøo cô theå, sieâu vi B seõ tieán thaúng vaøo töøng teá baøo gan ñeå tieáp tuïc sinh tröôûng.

Thôøi kyø ñaàu, cô theå chöa coù baát cöù moät phaûn öùng naøo tröôùc söï xaâm nhaäp cuûa sieâu vi, vaø chuùng cuõng chöa gaây ra taùc haïi gì, ñöôïc goïi laø thôøi kyø uû beänh (incubation period). Tuøy theo töøng tröôøng hôïp cuï theå, thôøi kyø naøy coù theå keùo daøi töø 1 cho ñeán 4 thaùng hoaëc hôn nöõa, trung bình laø 2 ñeán 3 thaùng.

Khi löôïng sieâu vi xaâm nhaäp cô theå caøng nhieàu thì thôøi kyø uû beänh caøng ruùt ngaén hôn, chaúng haïn nhö khi ngöôøi beänh ñöôïc tieáp maùu coù nhieãm sieâu vi.

Trong tröôøng hôïp vieâm gan sieâu vi B ñöôïc goïi laø laønh tính, ngöôøi beänh coù raát ít trieäu chöùng, hoaëc coù nhöõng bieåu hieän töông töï nhö moät tröôøng hôïp 79

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn caûm cuùm thoâng thöôøng... Sau ñoù beänh daàn daàn döùt haún maø khoâng caàn ñieàu trò. Vì theá, coù raát nhieàu ngöôøi bò maéc beänh vaø khoûi beänh maø khoâng heà hay bieát, chæ khi naøo coù tieán haønh caùc xeùt nghieäm maùu môùi bieát ñöôïc. Hôn 50% ngöôøi bò nhieãm sieâu vi B rôi vaøo tröôøng hôïp naøy.

Trong nhöõng tröôøng hôïp naëng neà hôn, beänh nhaân thöôøng laø ñang khoûe maïnh boãng nhieân caûm thaáy meät moûi, ñau nhöùc töù chi, cô theå khoù chòu, hôi noùng soát, da bò ngöùa hoaëc noåi meà ñay... Ngöôøi beänh ueå oaûi, maát söùc, mieäng nhaït ñaéng, buoàn noân, aên maát ngon. Moät soá beänh nhaân caûm thaáy ñau buïng ôû phaàn treân, döôùi xöông söôøn phaûi. Nhöõng trieäu chöùng naøy coù theå keøm theo nhau, hoaëc thay ñoåi ít nhieàu tuyø theo töøng tröôøng hôïp beänh. Moät khi da trôû neân vaøng hoaëc nöôùc tieåu trôû neân ñaäm maøu, nhöõng trieäu chöùng ñau nhöùc ban ñaàu töï nhieân seõ giaûm daàn moät caùch nhanh choùng. Luùc naøy, beänh nhaân caûm thaáy raát khoûe khoaén maëc duø da vaãn trôû neân ngaøy moät vaøng hôn. Traïng thaùi naøy thöôøng keùo daøi töø 1 ñeán 3 thaùng. Theo öôùc tính coù khoaûng 40% ngöôøi nhieãm sieâu vi B rôi vaøo tröôøng hôïp naøy.

Noùi toùm laïi, maëc duø coù theå coù nhöõng trieäu chöùng beänh naëng nheï khaùc nhau hoaëc thaäm chí khoâng boäc loä trieäu chöùng, nhöng nhìn chung coù ñeán 80

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B khoaûng 90% beänh nhaân maéc beänh vieâm gan sieâu vi B seõ töï nhieân khoûi beänh maø khoâng caàn ñieàu trò gì.

Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, ngöôøi beänh sau ñoù ñeàu coù khaû naêng mieãn nhieãm ñoái vôùi sieâu vi B cho ñeán suoát ñôøi.

Trong soá khoaûng 10% soá ngöôøi maéc beänh vieâm gan sieâu vi B keùm may maén hôn coøn laïi, seõ coù theå rôi vaøo moät trong caùc khaû naêng dieãn tieán beänh sau ñaây.

Moät soá tröôøng hôïp beänh coù theå keùo daøi qua nhieàu naêm, ngöôøi beänh caûm thaáy meät moûi vaø thöôøng xuyeân chòu ñöïng caùc trieäu chöùng cuûa caên beänh trôû thaønh maïn tính.

Khoaûng töø 0.1% ñeán 0.5% beänh nhaân coù theå rôi vaøo tröôøng hôïp vieâm gan aùc tính (fulminant hepatitis), moät tình traïng voâ cuøng nguy hieåm, coøn goïi laø vieâm gan toái caáp. Khoaûng 80% soá beänh nhaân bò vieâm gan aùc tính seõ ñi ñeán töû vong neáu khoâng ñöôïc aùp duïng kyõ thuaät gheùp gan (liver transplantation).

Noùi toùm laïi, sau khi qua khoûi giai ñoaïn vieâm gan caáp tính do sieâu vi B gaây ra, ngöôøi beänh coù theå seõ rôi vaøo moät trong ba tröôøng hôïp nhö trong bieåu ñoà treân ñaây ñaõ neâu roõ: 81

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn a) Hoaøn toaøn khoûi beänh b) Khoûi beänh nhöng vaãn tieáp tuïc mang sieâu vi trong cô theå c) Chuyeån sang vieâm gan maïn tính Hai tröôøng hôïp b vaø c coøn coù theå phaùt trieån theo moät quaù trình chuyeån ñoåi qua laïi vôùi nhau.

Ngöôøi mang sieâu vi chaúng nhöõng coù theå laây lan cho ngöôøi khaùc maø coøn laø maàm beänh cuûa chính mình.

Hoï coù theå seõ phaùt beänh trôû laïi ôû theå maïn tính vaøo moät luùc naøo ñoù veà sau.

2. Hoaøn toaøn khoûi beänh Trong tröôøng hôïp naøy, côn beänh do sieâu vi B gaây ra bò cô theå ñaåy luøi. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu ñoù, cô theå ñaõ taïo ra khaùng theå HBsAb, coù khaû naêng tieâu dieät sieâu vi B. Sau khi khoûi beänh, khaùng theå vaãn toàn taïi trong cô theå, vaø vì theá maø töø ñoù veà sau seõ trôû neân mieãn nhieãm vôùi sieâu vi B. Theo thoáng keâ thì ñoái vôùi ngöôøi ñaõ tröôûng thaønh hoaøn toaøn coù ñeán 95% seõ hoaøn toaøn khoûi beänh, ôû ñoä tuoåi thieáu nieân laø 80%, ôû treû em treân 1 tuoåi laø 50% vaø ôû treû sô sinh chæ coù 10%.

82

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B Nhö vaäy, ñoä tröôûng thaønh cuûa cô theå coù theå noùi laø moät yeáu toá quan troïng ñeå choáng laïi sieâu vi B. Taát nhieân laø keøm theo ñoù coøn phaûi xeùt ñeán theå traïng cuûa töøng ngöôøi beänh. Nhöng nhöõng thoáng keâ theo ñoä tuoåi nhö treân coù yù nghóa raát lôùn.

Bieát ñöôïc möùc ñoä khaùng beänh thay ñoåi tuyø theo ñoä tuoåi, chuùng ta coù theå coù söï quan taâm thích ñaùng hôn vôùi caùc ñoái töôïng coù nguy cô chuyeån sang vieâm gan maïn tính nhö treû sô sinh, treû em... Hieän nay, nhieàu nöôùc ñaõ aùp duïng thaønh coâng vieäc chuûng ngöøa roäng raõi cho caùc ñoái töôïng naøy.

3. Ngöôøi laønh mang sieâu vi B Trong tröôøng hôïp naøy, sieâu vi B khoâng bò tieâu dieät hoaøn toaøn, nhöng chuùng cuõng khoâng coøn “hung haõn” nhö luùc môùi xaâm nhaäp cô theå. Chuùng chuyeån sang traïng thaùi “naèm chôø”, taêng tröôûng raát chaäm chaïp vaø khoâng taán coâng maïnh meõ vaøo caùc teá baøo gan nhö tröôùc nöõa. Vì theá, maëc duø coù söï hieän dieän cuûa sieâu vi B trong maùu, nhöng gan vaãn tieáp tuïc hoaït ñoäng moät caùch bình thöôøng.

Khi thöû maùu, khaùng nguyeân maët ngoaøi HBsAg vaãn tieáp tuïc döông tính. Nhöng men gan ALT khoâng bò taêng cao. Noùi chung, sau traän chieán vôùi cô 83

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn theå, vi khuaån ñaõ bò khuaát phuïc phaàn naøo nhöng khoâng bò dieät saïch. Trong raát nhieàu tröôøng hôïp, vi khuaån trôû neân raát hieàn hoaø, “nguû yeân” trong cô theå ngöôøi beänh maø khoâng gaây ra taùc haïi gì caû. Ngöôøi ta goïi tröôøng hôïp naøy laø “ngöôøi laønh mang sieâu vi B”.

Tuy nhieân, nguy cô cuûa nhöõng “ngöôøi laønh mang sieâu vi B” naøy laø hoï trôû thaønh nhöõng coâng cuï aâm thaàm lan truyeàn sieâu vi B trong xaõ hoäi. Bôûi vì khoâng phaûi ai cuõng töï bieát ñöôïc mình laø ngöôøi mang sieâu vi B thuoäc loaïi naøy. Coù raát nhieàu ngöôøi nhieãm beänh, roài khoûi beänh vaø rôi vaøo tröôøng hôïp naøy nhöng baûn thaân laïi khoâng heà hay bieát vì chöa töøng ñi thöû maùu. Vì theá, baûn thaân hoï khoâng heà coù söï quan taâm, maø nhöõng ngöôøi tieáp xuùc vôùi hoï cuõng khoâng bieát ñeå maø ñeà phoøng. Ñieàu naøy daãn ñeán nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi cho sieâu vi B lan traøn ra khaép nôi. Nguy cô thöù hai laø vaãn coù theå coù moät luùc naøo ñoù sieâu vi B seõ “vuøng daäy” trong cô theå nhöõng ngöôøi naøy vaø baét ñaàu gaây beänh trôû laïi (reactivation).

4. Vieâm gan sieâu vi B maïn tính Thoâng thöôøng caùc phaân hoùa toá ALT vaø AST do gan taïo ra seõ taêng raát cao trong thôøi gian vieâm gan caáp tính. Caùc chaát naøy seõ töø töø giaûm daàn vaø trôû laïi 84

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B bình thöôøng trong moät thôøi gian töø 1 ñeán 4 thaùng.

Neáu söï taêng cao baát thöôøng cuûa chaát ALT vaø AST keùo daøi hôn 6 thaùng, coù theå laø bieåu hieän cuûa vieäc beänh ñaõ chuyeån sang moät giai ñoaïn nguy hieåm hôn: vieâm gan sieâu vi B maïn tính.

Trong soá nhöõng ngöôøi khoâng may bò nhieãm sieâu vi B, ngöôøi ta öôùc löôïng coù khoaûng 5% ngöôøi tröôûng thaønh, 30% treû em töø 1 ñeán 5 tuoåi vaø 90% treû sô sinh seõ rôi vaøo tröôøng hôïp naøy.

Khi cô theå bò sieâu vi B xaâm nhaäp, phaûn öùng thoâng thöôøng seõ laø söï noã löïc choáng laïi vaø tieâu dieät sieâu vi. Moái töông quan giöõa soá löôïng, khaû naêng taêng tröôûng cuûa sieâu vi vôùi söï choáng traû cuûa heä thoáng mieãn nhieãm cô theå seõ quyeát ñònh caùn caân thaéng baïi.

Trong cuoäc chieán ñaáu töï veä, cô theå seõ taïo ra chaát khaùng theå choáng sieâu vi B vaø huy ñoäng caû moät heä thoáng daây chuyeàn caùc boä phaän lieân quan ñeå tìm caùch loaïi tröø sieâu vi naøy.

Tuy nhieân, coù nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät maø cho ñeán nay chuùng ta vaãn chöa roõ nguyeân nhaân, sieâu vi B sau khi xaâm nhaäp vaøo cô theå khoâng gaëp phaûi baát cöù moät söùc khaùng cöï naøo, vaø töï do ñònh cö cuõng nhö sinh tröôûng nhanh choùng trong cô theå.

85

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Coù veû nhö trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, heä thoáng mieãn nhieãm cuûa ngöôøi nhieãm sieâu vi vaãn khoâng heà hay bieát. Ngöôøi ta goïi hieän töôïng naøy laø söï khoan dung mieãn dòch (immune tolerance), vaø beänh nhaân caøng nhoû tuoåi chöøng naøo caøng deã thaáy xuaát hieän hieän töôïng naøy hôn. Khi hieän töôïng naøy xaûy ra, beänh keùo daøi hôn möùc thoâng thöôøng vaø chuyeån sang vieâm gan sieâu vi B maïn tính.

Coù theå noùi, beänh nhaân caøng treû tuoåi thì caøng deã chuyeån sang vieâm gan B maïn tính. Ñieàu may maén laø nhöõng ngöôøi bò beänh vieâm gan maïn tính khoâng phaûi bao giôø cuõng seõ phaùt trieån thaønh xô gan (liver fibrosis) vaø chai gan (liver cirrhosis).

Theo moät keát quaû thoáng keâ taïi Ñaøi Loan, moái lieân heä giöõa ñoä tuoåi cuûa ngöôøi beänh khi bò nhieãm vieâm gan sieâu vi B vôùi nguy cô bò ung thö gan tính theo haøng naêm ñöôïc theå hieän nhö sau: – Töø 20 ñeán 29 tuoåi, tyû leä laø 0% – Töø 30 ñeán 39 tuoåi, tyû leä laø 0,122% – Töø 40 ñeán 49 tuoåi, tyû leä laø 0,274% – Töø 50 ñeán 59 tuoåi, tyû leä laø 0,854% – Töø 60 ñeán 69 tuoåi, tyû leä laø 1,331%

86

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B Nhö vaäy, nhìn chung laø nhöõng ngöôøi beänh caøng lôùn tuoåi seõ caøng coù nguy cô bò ung thö gan cao hôn so vôùi caùc ngöôøi beänh coøn treû tuoåi. Vôùi ñoä tuoåi töø 60 ñeán 69 tuoåi, trong 100 ngöôøi beänh, sau 10 naêm seõ coù khoaûng 13 ngöôøi bò ung thö. °°° Thöôøng thì trong giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa beänh vieâm gan B maïn tính, beänh nhaân khoâng coù bieåu hieän trieäu chöùng naøo ñaùng keå. Trong thôøi gian naøy, sieâu vi B ñang cuûng coá vaø taêng cöôøng löïc löôïng.

Chuùng thöôøng chæ duøng caùc teá baøo vieâm gan nhö nhöõng phöông tieän vaø coâng cuï ñeå tieáp tuïc taêng tröôûng. Vì theá, chæ sau moät thôøi gian ngaén, cô theå beänh nhaân baét ñaàu chöùa ñeán haøng tyû sieâu vi B. Nhöng ngay caû ñeán luùc aáy, vaãn hoaøn toaøn chöa coù moät trieäu chöùng naøo, hoaëc neáu coù cuõng chæ raát môø nhaït khoù nhaän bieát.

Khaùc vôùi vieâm gan sieâu vi A, ngay caû vieäc thöû maùu ñoâi khi cuõng khoâng giuùp phaùt hieän ngay vieâm gan sieâu vi B maïn tính. Men gan ALT trong tröôøng hôïp naøy vaãn hoaøn toaøn bình thöôøng. Ngay caû neáu nhö mang caùc teá baøo gan ra xeùt nghieäm döôùi kính hieån vi, chuùng cuõng khoâng coù daáu hieäu bò söng 87

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn vieâm hoaëc toån thöông. Tính caùch hoaøn toaøn thuï ñoäng cuûa heä thoáng mieãn nhieãm trong thôøi gian naøy ñaõ taïo cho sieâu vi vieâm gan B moät cô hoäi sinh tröôûng ngaøy caøng nhieàu hôn. Thôøi gian sinh tröôûng (replicative phase) naøy vaãn tieáp tuïc keùo daøi ñeå chuaån bò cho moät cuoäc taøn phaù laù gan trong töông lai.

Thöôøng thì thôøi gian aâm æ naøy keùo daøi raát laâu, coù theå laø töø 15 ñeán 35 naêm. Sau ñoù, beänh chuyeån sang moät giai ñoaïn môùi. Vaøo luùc naøy, cô theå ñoät nhieân baét ñaàu “vuøng daäy” taán coâng vaøo sieâu vi B, voán ñaõ trôû thaønh moät löïc löôïng voâ cuøng huøng haäu ñoàn truù khaép nôi trong cô theå. Vì theá, thay vì dieät heát ñöôïc sieâu vi B, phaûn öùng cuûa cô theå thöôøng chæ coù tính caùch nhö chaâm ngoøi cho söï boäc phaùt cuûa côn beänh. Vaøo luùc naøy, heä thoáng mieãn nhieãm oà aït taán coâng vaøo caùc teá baøo gan nhieãm sieâu vi (exacerbations) vaø tieâu huyû ñi haøng loaït caùc teá baøo naøy.

Cuoäc chieán tranh naøy ngay laäp töùc gaây ra nhöõng taùc haïi nghieâm troïng cho cô theå. Bieán chuyeån töùc thôøi laø phaân hoùa toá ALT, cuõng nhö caùc chaát AlphaFetoProtein vaø HBcAb-IgM ñeàu taêng voït moät caùch nhanh choùng. Cho duø coù söï maát caân baèng veà löïc löôïng ñoâi beân do caû moät thôøi gian daøi “buoâng 88

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B xuoâi” cuûa cô theå, nhöng cuoäc chieán giôø ñaây cuõng mang laïi nhöõng taùc ñoäng tích cöïc nhaát ñònh. Chính nhôø vaøo hieän töôïng “thöùc tænh” naøy maø moãi naêm coù töø 10 ñeán 20% beänh nhaân vieâm gan B maïn tính coù theå chaën laïi ñöôïc söï taêng tröôûng cuûa sieâu vi vieâm gan B (HBeAg seroconversion). Ñieàu kyø laï laø ngay caû cho ñeán giai ñoaïn “toång khôûi nghóa” naøy maø ña soá beänh nhaân vaãn khoâng bieåu hieän moät trieäu chöùng roõ reät naøo. Chæ moät soá ít ngöôøi coù theå bò noùng soát nheï hoaëc coù moät vaøi trieäu chöùng ñieån hình cuûa vieâm gan caáp tính.

Ngoaøi nhöõng trieäu chöùng nhö vaøng da, buoàn noân, meät moûi, ñau buïng... sieâu vi B cuõng coù theå gaây ra moät soá trieäu chöùng do hieän töôïng phöùc theå mieãn nhieãm (immune complexes). Beänh nhaân coù theå soát noùng nheï, noåi ngöùa, ñau nhöùc mình vaø khôùp xöông, hoaëc vieâm nhöõng tónh maïch nhoû, daãn ñeán laøm ñau ñôùn vaø gaây beänh taät cho nhieàu heä thoáng, cô quan khaùc, nhö tim, phoåi, thaän, heä thoáng tieâu hoùa, heä thaàn kinh vaø caùc baép thòt. Tuy nhieân, nhöõng tröôøng hôïp “gheâ gôùm” naøy raát hieám khi xaåy ra.

Do söï baát töông phaân veà löïc löôïng neân trong phaàn lôùn caùc tröôøng hôïp heä thoáng mieãn nhieãm cuûa cô theå raát khoù thaønh coâng trong nhöõng cuoäc noåi daäy muoän maøng nhö theá naøy. Duø vaäy, cuoäc chieán 89

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn ñaáu vaãn seõ tieáp tuïc theo phöông chaâm “coøn nöôùc, coøn taùt” cho ñeán khi naøo kieät löïc môùi thoâi. Vaø trong traän chieán naøy, bôûi vì gan laø “tuyeán ñaàu”, laø “ñoái töôïng chính”, neân söï suy suïp theå hieän roõ raøng nhaát chính laø nôi caùc thöông toån cuûa gan. Gan daàn daàn bò tieâu huûy (necroinflammation) ngaøy moät nhieàu hôn. Trong moät soá tröôøng hôïp, phaûn öùng maïnh meõ cuûa cô theå vaøo thôøi ñieåm naøy laøm thuùc ñaåy söï taøn phaù teá baøo gan moät caùch raát nhanh choùng khieán cho chöùc naêng cuûa gan trôû neân kieät queä (decompensation). Beänh nhaân coù nhieàu nguy cô töû vong neáu khoâng ñöôïc chöõa trò kòp thôøi.

Trong nhöõng tröôøng hôïp maø cô theå coù ñuû khaû naêng ñeå keùo daøi cuoäc chieán ñaáu, gan cuõng seõ daàn daàn bò chai ñi vaø nguy cô ung thö gan taêng nhanh.

Beänh nhaân caøng lôùn tuoåi thì nguy cô bò ung thö gan caøng cao hôn.

Theo öôùc tính thì trong 100.000 beänh nhaân vieâm gan B maïn tính ôû ñoä tuoåi töø 50 ñeán 59, moãi naêm seõ coù khoaûng 854 ngöôøi bò ung thö gan, töùc laø chöa ñeán 1%. Con soá naøy seõ taêng leân 1331 ngöôøi neáu ñoái töôïng naèm trong ñoä tuoåi töø 60 ñeán 69. °°°

90

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B, nhö ñaõ trình baøy treân, noùi chung laø khaù phöùc taïp vaø tuyø thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá, nhö caùch thöùc nhieãm beänh (daãn ñeán soá löôïng sieâu vi bò nhieãm khaùc nhau), theå traïng beänh nhaân (bao goàm caû söùc khoeû vaø ñoä tuoåi, daãn ñeán khaû naêng ñeà khaùng khaùc nhau), thôøi gian phaùt hieän beänh ...

Tuy nhieân, ñieàu ñaùng sôï hôn heát laø raát nhieàu tröôøng hôïp beänh ñaõ hieän dieän trong cô theå, ñang aâm thaàm phaùt taùc maø ngöôøi beänh laïi khoâng heà hay bieát. Vì theá, moät maët khoâng coù bieän phaùp gì ngaên chaën, moät maët voâ tình laây lan ra cho nhieàu ngöôøi khaùc, nhaát laø nhöõng ngöôøi thaân yeâu keà caän beân mình.

Hôn theá nöõa, tuy tyû leä beänh nhaân chuyeån sang vieâm gan maïn tính khoâng quaù cao – khoaûng töø 10 ñeán 20% – nhöng tieán trình suy suïp cuûa beänh nhaân laø raát khoù ngaên chaën khi phaùt hieän muoän, nhaát laø khi ñaõ ñeán caùc giai ñoaïn xô gan, chai gan, ung thö gan... thì tieân löôïng beänh laø hoaøn toaøn u aùm khoâng coøn hy voïng. Vieäc phaùt hieän beänh sôùm coù theå giuùp ngaên ngöøa khaû naêng tieán trieån cuûa beänh, traùnh ñöôïc nhöõng haäu quaû quaù naëng neà. Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp, khi ñaõ maéc beänh vieâm gan sieâu vi B maïn tính maø khoâng coù caùc bieän phaùp theo doõi, 91

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn ñieàu trò ñuùng möùc, thì coù nhieàu nguy cô seõ tieán daàn ñeán xô gan hoaëc ung thö gan.

Vì theá, vieäc taêng cöôøng caùc bieän phaùp tích cöïc ñeå sôùm phaùt hieän ra sieâu vi B vöøa laø lôøi khuyeân thieát thöïc cho taát caû moïi ngöôøi, vöøa laø moät vieäc laøm quan troïng coù yù nghóa xaõ hoäi vì seõ giaûm thieåu ñöôïc raát nhieàu tröôøng hôïp laây lan chæ do nôi söï thieáu hieåu bieát.

V.

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi B

Tröôùc heát, caàn xaùc ñònh laø cho ñeán nay chuùng ta vaãn chöa coù ñöôïc loaïi thuoác ñaëc hieäu naøo ñeå ñaåy luøi beänh vieâm gan sieâu vi B moät caùch höõu hieäu nhö nhieàu caên beänh khaùc.

Trong töøng giai ñoaïn tieán trieån cuûa beänh nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn treân, chuùng ta seõ xem xeùt nhöõng höôùng ñieàu trò naøo ñöôïc xem laø tích cöïc vaø ñuùng ñaén nhaát theo vôùi caùc ñieàu kieän hieän nay.

Trong giai ñoaïn vieâm gan B caáp tính, hoaøn toaøn khoâng coù thuoác ñieàu trò. Vì theá, vieäc quan taâm ñeán söùc khoeû beänh nhaân laø bieän phaùp duy nhaát.

Nhö ñaõ noùi ôû phaàn treân, coù ñeán khoaûng 90% tröôøng hôïp beänh seõ töï nhieân bình phuïc maø khoâng do taùc ñoäng cuûa thuoác men hay baát cöù bieän phaùp ñieàu trò 92

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi B naøo. Ñieàu caàn löu yù trong giai ñoaïn naøy laø can thieäp giaûm nheï caùc trieäu chöùng neáu nhö beänh nhaân thaáy quaù söùc khoù chòu. Tuy nhieân, caàn chuù yù laø khoâng ñöôïc duøng böøa baõi caùc loaïi thuoác nhaèm muïc ñích “ñieàu trò cho mau döùt”. Ñieàu ñoù laø hoaøn toaøn khoâng thöïc tieãn. Thuoác men duøng böøa baõi trong giai ñoaïn naøy seõ caøng “ñaàu ñoäc” ngöôøi beänh theâm, vì buoäc gan phaûi laøm vieäc nhieàu hôn vôùi caùc loaïi thuoác aáy. Caàn nhaéc laïi laø cho ñeán nay khoâng heà coù thuoác naøo ñeå ñieàu trò beänh vieâm gan B caáp tính.

Moät caùch tích cöïc nhaát, beänh nhaân bò vieâm gan B caáp tính caàn ñöôïc nghæ ngôi nhieàu, caàn aên uoáng ñaày ñuû dinh döôõng, nhaát laø chaát ñaïm ñeå giuùp hoài phuïc caùc teá baøo vaø chaát ñöôøng. Ngoaøi ra cuõng caàn uoáng nhieàu nöôùc vaø tuyeät ñoái traùnh röôïu. Haïn cheá toái ña vieäc duøng thuoác, vì coù raát nhieàu loaïi thuoác gaây haïi cho gan. Toát nhaát laø chæ duøng theo chæ daãn cuûa baùc só chuyeân khoa.

Sau khi khoûi beänh, vieäc xaùc ñònh laïi baèng caùc xeùt nghieäm maùu laø heát söùc caàn thieát. Neáu sau 6 thaùng maø vaãn coøn coù söï hieän dieän cuûa sieâu vi trong cô theå, hoaëc noàng ñoä men gan ALT chöa trôû laïi bình thöôøng thì coù nghi ngôø laø ñaõ chuyeån sang vieâm gan maïn tính, caàn phaûi tieáp tuïc theo doõi kyõ.

93

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Neáu caùc xeùt nghieäm cho thaáy khoâng coøn söï hieän dieän cuûa sieâu vi B vaø men gan ñaõ trôû laïi bình thöôøng, ñieàu ñoù cuõng coù nghóa laø ngöôøi beänh giôø ñaây ñaõ ñöôïc mieãn nhieãm hoaøn toaøn ñoái vôùi sieâu vi B, ngöôøi beänh khoâng caàn thieát phaûi bò caùch ly hay aùp duïng caùc bieän phaùp phoøng ngöøa naøo khaùc, bôûi vì khoâng coøn coù nguy cô laây lan beänh nöõa.

Tuy nhieân, neáu xaùc ñònh rôi vaøo tröôøng hôïp “ngöôøi laønh mang sieâu vi” thì ngöôøi beänh caàn phaûi heát söùc thaän troïng ñeå baûo veä cho chính mình vaø cho caû moïi ngöôøi chung quanh.

Nhöõng “ngöôøi laønh mang sieâu vi B” naøy laø nguoàn laây lan “cô ñoäng”, vì theá phaûi aùp duïng nghieâm tuùc moïi bieän phaùp phoøng ngöøa ñeå traùnh laây lan cho ngöôøi khaùc. Caàn chuù yù nhaát laø hai con ñöôøng laây truyeàn qua maùu vaø qua hoaït ñoäng tình duïc. Rieâng baûn thaân ngöôøi mang sieâu vi caàn phaûi ñònh kyø thöïc hieän caùc xeùt nghieäm theo doõi beänh ñeå kòp thôøi phaùt hieän caùc dieãn tieán cuûa beänh.

Khi ñaõ xaùc ñònh bò vieâm gan sieâu vi B maïn tính, thì muïc ñích chính trong vieäc chöõa trò beänh laø nhaèm kieåm soaùt ñöôïc söï taêng tröôûng cuûa vi khuaån tröôùc khi gan ñaõ bò taøn phaù moät caùch vónh vieãn.

94

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi B Teá baøo gan laø nôi sinh tröôûng chuû yeáu cuûa sieâu vi, neân trong vieäc ñieàu trò, caùc bieän phaùp taùc ñoäng laø nhaèm ngaên ngöøa söï xaâm nhaäp cuûa sieâu vi vaøo teá baøo gan hoaëc giaûm thieåu ñeán möùc toái ña möùc sinh tröôûng cuûa chuùng. Maëc duø vaäy, muïc tieâu cuoái cuøng nhaém ñeán vaãn laø hoaøn toaøn loaïi boû sieâu vi B ra khoûi cô theå vaø bình thöôøng hoùa chöùc naêng cuûa gan.

Hieän nay coù 2 loaïi thuoác phoå bieán ñöôïc duøng trong vieäc ñieàu trò vieâm gan B maïn tính: 1. Interferon Ñaây laø loaïi thuoác chích, ñaõ söû duïng töø raát laâu vaø cho ñeán nay vaãn chöùng toû ñöôïc laø hieäu quaû nhaát trong vieäc chöõa trò beänh vieâm gan B maïn tính.

Interferon laø moät chaát do chính caùc teá baøo cuûa cô theå taïo ra ñeå choáng laïi nhieàu loaïi beänh taät nhö caûm cuùm, nhieãm truøng, ung thö ... Chaát naøy giuùp cho caùc baïch huyeát caàu coù khaû naêng tieâu dieät caùc loaïi vi truøng vaø sieâu vi moät caùch nhanh choùng hôn, hieäu quaû hôn. Thuoác naøy coù theå tröïc tieáp tieâu dieät nhöõng sieâu vi B ñang di chuyeån trong maùu cuõng nhö ngaên caûn söï sinh tröôûng cuûa chuùng trong nhöõng teá baøo gan.

95

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Caùch söû duïng thuoác raát ñôn giaûn, neân beänh nhaân cuõng coù theå töï chích döôùi da (subcutaneous injection). Thuoác coù theå ñöôïc duøng moãi tuaàn 3 oáng, lieân tuïc töø 6 thaùng cho ñeán 1 naêm. Coù khoaûng moät phaàn ba soá beänh nhaân ñieàu trò ñaït ñöôïc hieäu quaû gaây baát hoaït cho sieâu vi. Keát quaû naøy roõ raøng laø khaù haïn cheá, vaø hôn nöõa giaù thaønh thuoác hieän nay laïi khaù ñaét neân khi quyeát ñònh ñieàu trò cuõng caàn phaûi caân nhaéc theo chæ ñònh cuûa baùc só. Ngoaøi ra, coøn phaûi löu yù ñeán caùc phaûn öùng phuï thöôøng xuyeân cuûa thuoác.

Taïi Hoa Kyø ñaõ aùp duïng ñieàu trò theo lieàu löôïng moãi ngaøy moät laàn, tröôùc khi ñi nguû, lieân tuïc trong voøng 4 thaùng. Theo caùch naøy coù khoaûng hôn 40% beänh nhaân vieâm gan B maïn tính seõ thuyeân giaûm hoaëc heát beänh hoaøn toaøn. Tuy nhieân, vieäc theo doõi ñeå xöû lyù kòp thôøi caùc phaûn öùng phuï caàn ñöôïc chuù yù.

Interferon ñaõ ñöôïc duøng trong ñieàu trò beänh vieâm gan B maïn tính taïi nhieàu quoác gia khaùc nhau töø nhieàu naêm, vôùi moät keát quaû töông ñoái. Tuy nhieân, loaïi thuoác naøy chæ môùi ñöôïc söû duïng taïi Hoa Kyø töø ñaàu naêm 1992. Interferon cuõng ñöôïc duøng trong ñieàu trò vieâm gan sieâu vi C vaø moät soá beänh ung thö.

96

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi B Interferon coù nhieàu phaûn öùng phuï. Thöôøng xuyeân nhaát laø gaây meät moûi, nhöùc ñaàu, ñau moûi caùc baép thòt, khôùp xöông, caûm cuùm, choùng maët, buoàn noân, soát noùng hoaëc reùt, maát nguû, tieâu chaûy, ruïng toùc... Thuoác cuõng coù theå gaây ra taâm traïng buoàn phieàn, chaùn naûn, böïc boäi khoù chòu... Tuy nhieân, nhöõng phaûn öùng phuï naøy thöôøng xaûy ra nhieàu nhaát vôùi nhöõng muõi chích ñaàu tieân, vaø seõ giaûm daàn ñi theo thôøi gian, khi cô theå baét ñaàu laøm quen vôùi thuoác.

Thuoác cuõng coù theå gaây ra thieáu maùu hoaëc beänh lieân quan ñeán tuyeán giaùp (thyroid gland) trong vaø sau khi duøng, neân beänh nhaân caàn thöû maùu thöôøng xuyeân trong khi ñieàu trò. Thoâng thöôøng beänh nhaân seõ ñöôïc thöû maùu töø moät ñeán hai tuaàn leã ñaàu tieân sau khi chích, vaø sau ñoù moãi thaùng moät laàn, hoaëc thöôøng xuyeân hôn neáu caàn.

Thöû maùu thöôøng xuyeân trong luùc duøng thuoá c Interferon laø ñeå theo doõi tieán trieån cuûa beänh cuõng nhö phoøng ngöøa nhöõng phaûn öùng phuï nguy hieåm cuûa thuoác.

Tuy nhöõng phaûn öùng keå treân coù theå xaûy ra moät caùch thöôøng xuyeân, ña soá beänh nhaân ñang ñieàu trò baèng Interferon vaãn coù theå tieáp tuïc laøm vieäc hoaëc sinh hoaït moät caùch töông ñoái bình thöôøng. Nhöõng 97

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn phaûn öùng phuï naøy seõ giaûm ñi neáu beänh nhaân taäp theå duïc ñeàu ñaën. Cuõng coù theå uoáng 1 ñeán 2 vieân Tylenol loaïi 500mg, nöûa giôø ñoàng hoà tröôùc khi chích.

Trong khoâng caàn naøo, ngoaøi ñích boài boå

thôøi gian ñieàu trò baèng Interferon, thieát phaûi coù cheá ñoä aên kieâng ñaëc bieät vieäc gia taêng dinh döôõng nhaèm muïc cho ngöôøi beänh.

Hieän nay Interferon cuõng coù nhieàu thöông hieäu khaùc nhau, caàn thaän troïng löïa choïn tröôùc khi quyeát ñònh söû duïng, vaø toát nhaát laø phaûi thoâng qua yù kieán cuûa baùc só ñieàu trò.

2. Lamivudine Lamivudine laø moät chaát toång hôïp, ñöôïc baøo cheá theo daïng vieân uoáng, coù khaû naêng can thieäp vaøo moät soá tieán trình sinh hoïc cuûa sieâu vi, laøm öùc cheá quaù trình nhaân ñoâi ñeå sinh tröôûng, laøm giaûm noàng ñoä HBV-DNA. Lamivudine coù noàng ñoä dung naïp cao, ít phaûn öùng phuï. Lieàu duøng laø moãi ngaøy moät vieân, lieân tuïc töø 8 ñeán 12 thaùng. Giaù thaønh cuûa Lamivudine reû hôn nhieàu so vôùi Interferon neân hieän nay vaãn laø söï 98

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi B löïa choïn haøng ñaàu taïi caùc nöôùc ngheøo hoaëc ñang phaùt trieån.

Lamivudine ñöôïc cho pheùp söû duïng ñeå ñieàu trò vieâm gan B maïn tính taïi Hoa Kyø vaøo ñaàu naêm 1999. Daïng baøo cheá coù teân laø Epivir-HBV. Ñaây cuõng laø moät loaïi thuoác ñaõ vaø ñang ñöôïc duøng trong ñieàu trò beänh AIDS. Thuoác naøy coù khaû naêng ngaên caûn söï baønh tröôùng vaø taêng tröôûng cuûa vi khuaån vieâm gan B trong teá baøo gan. Daïng thuoác uoáng coù theå xem laø moät öu ñieåm khaù lôùn cuûa loaïi thuoác naøy, vì deã söû duïng hôn thuoác chích. Ngoaøi ra, EpivirHBV töông ñoái an toaøn vaø ít phaûn öùng phuï hôn, coù theå ñöôïc choïn duøng ñeå ñieàu trò cho nhöõng beänh nhaân vieâm gan raát naëng hoaëc chai gan, cuõng nhö cho nhöõng beänh nhaân vöøa gheùp gan.

Hieäu quaû ñieàu trò cuûa Lamivudine tuy coù phaàn khaû quan nhöng cuõng coøn coù nhieàu haïn cheá. Theo öôùc ñoaùn coù khoaûng 55% beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò baèng phöông phaùp naøy ñaït keát quaû giaûm bôùt möùc ñoä vieâm gan, nghóa laø phaân hoùa toá ALT trôû laïi bình thöôøng vaø keát quaû sinh thieát gan trôû neân khaû quan hôn. Coù töø 44% ñeán 57% soá beänh nhaân coù chæ soá sieâu vi B trong maùu giaûm thaáp, trong soá naøy coù khoaûng 16% seõ coù khaùng sinh HBeAb. Ñieàu naøy coù 99

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn nghóa laø vi khuaån vieâm gan B khoâng coøn taêng tröôûng nhanh choùng nöõa.

Tuy nhieân thuoác Epivir-HBV hay Lamivudine thöôøng chæ laøm yeáu ñi hoaït ñoäng cuûa sieâu vi B chöù khoâng chöõa döùt haún ñöôïc beänh. Vì theá, beänh nhaân vaãn coù theå laây beänh cuûa mình cho ngöôøi khaùc.

Trong moät soá tröôøng hôïp sieâu vi B coù theå bieán daïng sau moät thôøi gian chöõa trò baèng thuoác EpivirHBV. Tuy nhieân, ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø sieâu vi B trôû neân nguy hieåm hôn, vaø tröôøng hôïp naøy cuõng raát hieám khi xaûy ra.

Khi choïn löïa phöông phaùp ñieàu trò, cuõng caàn phaûi löu yù ñeán caùc phaûn öùng phuï cuûa Lamivudine.

Neáu so vôùi Interferon, thì thuoác naøy gaây ra raát ít phaûn öùng phuï. Trong ña soá tröôøng hôïp, beänh nhaân khoâng coù phaûn öùng phuï naøo ñaùng keå. Moät soá ngöôøi coù theå bò ñau raùt coå hoïng, caûm cuùm hoaëc hôi meät moûi.

Trong moät vaøi tröôøng hôïp raát hieám hoi, beänh nhaân coù theå bò ñau buïng, oùi möûa vì vieâm naëng hôn, hoaëc bò vieâm tuïy taïng (pancreatitis).

Tuy raát hieám khi xaûy ra, nhöng nguy hieåm hôn caû laø vieäc nhieãm ñoäc acid lactic (lactic acidosis) vaø söng gan traàm troïng (severe hepatomegaly). Tröôøng 100

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi B hôïp naøy thöôøng xaûy ra ôû nhöõng phuï nöõ quaù maäp, tuy hieám hoi nhöng coù theå nguy hieåm ñeán tính maïng. Ngoaøi ra, gioáng nhö caùc loaïi thuoác truï sinh khaùc, moät soá sieâu vi B coù theå trôû neân quen thuoác vaø khoù ñieàu trò hôn.

Thuoác Epivir-HBV cuõng ñöôïc khuyeán caùo laø khoâng ñöôïc duøng cho phuï nöõ coù thai. Ñieàu naøy coù nghóa laø thuoác coù theå gaây aûnh höôûng khoâng toát ñeán baøo thai. Vì theá, phuï nöõ ñang mang thai chæ ñöôïc duøng thuoác naøy trong tröôøng hôïp quaù caáp thieát vaø khoâng theå traùnh ñöôïc. Hieän nay tuy thuoác EpivirHBV ñaõ chöùng toû laø raát an toaøn cho ngöôøi duøng, nhöng laïi coù theå gaây aûnh höôûng xaáu ñeán söï taêng tröôûng cuûa baøo thai, neân nhöõng phuï nöõ ñang phaûi duøng uoáng thuoác Epivir-HBV neân traùnh coù thai.

Ngoaøi hai loaïi thuoác keå treân, coøn coù moät soá thuoác khaùc ñang ñöôïc thöû nghieäm trong vieäc ñieàu trò beänh vieâm gan B maïn tính. Tuy nhieân, ña soá caùc loaïi thuoác naøy, hoaëc chöa chöùng toû ñöôïc coâng naêng ñieàu trò cuûa mình, hoaëc vaãn coøn ñang trong voøng nghieân cöùu.

Moät trong caùc loaïi thuoác naøy hieän vaãn ñöôïc moät soá ngöôøi söû duïng trong ñieàu trò beänh vieâm gan laø thymosin, moät loaïi kích thích toá laáy töø tuyeán öùc (thymic glands). Ngöôøi ta cho raèng kích thích toá 101

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn naøy coù theå gaây aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán heä thoáng mieãn nhieãm baèng caùch kích thích nhöõng baïch huyeát caàu taêng tröôûng nhanh choùng hôn. Chaát Interferon seõ ñöôïc taïo ra nhieàu hôn trong cô theå.

Trong 2 cuoäc nghieân cöùu khaùc nhau, thuoác thymosin ñaõ mang laïi moät soá keát quaû töông ñoái khaû quan trong vieäc ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi B. Nhöng trong moät cuoäc nghieân cöùu thöù 3, thuoác thymosin laïi toû ra hoaøn toaøn khoâng coù hieäu löïc neáu so saùnh vôùi thuoác Interferon. Tuy thymosin chöa ñöôïc coâng nhaän chính thöùc trong vieäc ñieàu trò caùc beänh vieâm gan sieâu vi B vaø C, nhöng ngöôøi ta tin raèng neáu duøng keát hôïp vôùi thuoác Interferon, keát quaû chöõa trò coù theå seõ toát hôn.

VI.

Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B

1. Ích lôïi cuûa vieäc chuûng ngöøa Chuùng ta ñaõ bieát laø cho ñeán nay vaãn chöa coù thuoác ñaëc hieäu ñeå ñieàu trò vieâm gan sieâu vi B caáp tính. Chuùng ta cuõng hoaøn toaøn chöa coù moät phöông thöùc naøo ñeå taùc ñoäng tích cöïc vaøo quaù trình dieãn tieán cuûa beänh trong giai ñoaïn naøy.

102

Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B Chuyeån sang giai ñoaïn maïn tính, tieân lieäu beänh caøng u aùm hôn, bôûi vì hy voïng ñöôïc khoûi beänh “töï nhieân” khoâng coøn nöõa. Ñeå ñaûm baûo möùc ñoä an toaøn, ngöôøi beänh caàn phaûi ñöôïc theo doõi qua caùc keát quaû xeùt nghieäm maùu ñònh kyø, maø ñieàu naøy trong thöïc teá raát ít khi ñöôïc tuaân thuû, bôûi söï khoù khaên cuõng nhö toán keùm ñeå coù theå thöïc hieän ñöôïc.

Neáu khoâng may keùo daøi ñeán thôøi gian beänh boäc phaùt, gan toån thöông, hoaëc daãn ñeán xô gan, chai gan hoaëc ung thö gan, thì caùi giaù phaûi traû quaû laø quaù ñaét!

Moät moái nguy hieåm quan troïng nöõa laø tính caùch tieàm aån khoù phaùt hieän cuûa beänh. Raát nhieàu ngöôøi maéc beänh maø khoâng heà hay bieát, vì theá voâ tình gieo raéc caên beänh ra khaép nôi, ñoàng thôøi baûn thaân mình thì cuõng khoâng coù baát cöù moät bieän phaùp ngaên chaën naøo, cho ñeán khi caên beänh buøng phaùt vaø taát caû ñeàu ... suïp ñoå.

Thaät may maén laø chuùng ta ñaõ coù moät löïa choïn khaùc toát hôn nhieàu, khoâng nhaát thieát phaûi cuùi ñaàu phoù maëc cho soá phaän, bôûi vì thuoác chuûng ngöøa vieâm gan sieâu vi B hieän nay ñaõ ñöôïc söû duïng roäng raõi vôùi hieäu quaû chaéc chaén treân 90% vaø coù taùc duïng baûo veä keùo daøi.

103

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Chi phí ñeå chích ngöøa hieän nay taïi Vieät Nam cuõng khoâng quaù cao. Vaø neáu chuùng ta ñaõ hieåu ñöôïc söï nguy hieåm nhö theá naøo cuûa caên beänh naøy thì ích lôïi cuûa vieäc chuûng ngöøa quaû thaät laø ñaõ quaù roõ raøng.

2. Ñoái töôïng caàn ñöôïc chuûng ngöøa Moät caùch lyù töôûng, taát caû moïi ngöôøi ñeàu neân chuûng ngöøa vieâm gan sieâu vi B. Lyù do thöù nhaát laø vì lôïi ích cuûa baûn thaân mình, bôûi vì taát caû nhöõng ngöôøi ñaõ maéc vaøo beänh vieâm gan sieâu vi B ñeàu hieåu raát roõ caâu “Söùc khoeû quyù hôn vaøng.” Lyù do thöù hai laø tính chaát xaõ hoäi cuûa caên beänh. Söï “an nguy” cuûa moãi caù nhaân trong tröôøng hôïp naøy ñeàu coù söï gaén boù nhaát ñònh vôùi coäng ñoàng xaõ hoäi, vaø vieäc chuûng ngöøa vieâm gan sieâu vi B laø moät haønh vi saùng suoát bieåu loä tinh thaàn traùch nhieäm cao cuûa moãi ngöôøi.

Nhieàu nôi treân theá giôùi hieän nay ñaõ aùp duïng caùc cheá ñoä chuûng ngöøa taäp theå ñeå choáng laïi söï laây lan cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B. Tuy nhieân, thöïc teá laø cho ñeán nay khoâng phaûi ñaâu ñaâu cuõng ñeàu laøm ñöôïc ñieàu ñoù. Nhaát laø ôû caùc nöôùc ngheøo thì ñieàu naøy caøng khoù thöïc hieän hôn.

Trong ñieàu kieän thöïc teá, vaãn coøn caàn thieát phaûi phaân ra moät soá ñoái töôïng coù “öu tieân” cao hôn 104

Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B trong vieäc chuûng ngöøa, coù nghóa laø caàn thieát phaûi xem xeùt ngay vieäc chuûng ngöøa ñeå ñaûm baûo söùc khoeû. Caên cöù vaøo caùc ñieàu kieän laây lan cuûa sieâu vi B nhö chuùng ta vöøa tìm hieåu, coù theå taïm keå ra ñaây moät soá ñoái töôïng coù nguy cô maéc beänh khaù cao hôn so vôùi nhöõng ngöôøi bình thöôøng:  Taát caû thaân nhaân soáng chung trong gia ñình vôùi ngöôøi ñaõ nhieãm sieâu vi B.  Nhöõng ngöôøi – thöôøng laø caùc nhaân vieân y teá – thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi maùu vaø dòch tieát cuûa beänh nhaân.  Nhöõng ngöôøi coù tieáp xuùc qua da vaø nieâm maïc vôùi maùu vaø caùc chaát dòch bò nghi ngôø laø coù chöùa sieâu vi B.  Nhöõng ngöôøi thöôøng phaûi ñöôïc truyeàn maùu hoaëc caùc cheá phaåm cuûa maùu do caùc yeâu caàu ñieàu trò khaùc.  Treû em töø sô sinh cho ñeán 15 tuoåi.  Nhöõng ngöôøi chích ma tuyù.  Nhöõng ngöôøi thöôøng xuyeân loïc thaän.  Nhöõng ngöôøi ñoàng tính luyeán aùi hoaëc thöôøng coù quan heä tình duïc vôùi nhieàu ngöôøi.

105

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Vì beänh vieâm gan sieâu vi B coù theå gaây beänh vaø chaám döùt maø beänh nhaân khoâng heà hay bieát, neân coù nhieàu tröôøng hôïp ñaõ mieãn nhieãm vôùi sieâu vi B maø baûn thaân cuõng khoâng bieát. Vì theá, moät soá ngöôøi ñeà nghò neân thöû maùu tröôùc khi chuûng ngöøa. Neáu keát quaû cho thaáy ñaõ coù khaùng theå choáng sieâu vi B thì vieäc chuûng ngöøa laø khoâng caàn thieát.

Veà maët taùc duïng cuûa thuoác, cho duø laø ngöôøi ñaõ mieãn nhieãm vôùi sieâu vi B cuõng seõ khoâng bò aûnh höôûng xaáu naøo khi chuûng ngöøa sieâu vi B. Taùc duïng xaáu duy nhaát laø söï toán keùm, nghóa laø phaûi chi ra soá tieàn chuûng ngöøa khoâng caàn thieát.

Tuy nhieân, neáu keát quaû cho thaáy laø khoâng coù khaùng theå choáng sieâu vi B trong maùu, ngöôøi chuûng ngöøa xem nhö phaûi maát theâm chi phí cho vieäc thöû maùu tröôùc.

Vieäc thöû maùu tröôùc, do ñoù laø khoâng caàn thieát, nhöng coù theå do moãi ngöôøi töï caân nhaéc ñeå quyeát ñònh. Neáu caên cöù vaøo caùc soá lieäu thoáng keâ thì xaùc xuaát cuûa soá ngöôøi coù khaùng theå choáng sieâu vi B öôùc chöøng laø 15% trong daân soá Vieät Nam. Hay noùi khaùc ñi thì trong 85% tröôøng hôïp, vieäc thöû maùu chæ gaây toán keùm theâm cho chi phí chuûng ngöøa maø thoâi.

106

Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B 3. Caùc phöông phaùp chuûng ngöøa hieän nay Gioáng nhö vôùi beänh vieâm gan sieâu vi A, hieän nay coù hai phöông phaùp chuûng ngöøa khaùc nhau ñoái vôùi beänh vieâm gan sieâu vi B. Ñoù laø chuûng ngöøa chuû ñoäng (active vaccination) vaø chuûng ngöøa thuï ñoäng (passive vaccination). a. Chuûng ngöøa chuû ñoäng (active vaccination) Phöông phaùp naøy taïo moät ñieàu kieän “gioáng nhö beänh” nhaèm kích thích cô theå töï taïo ra khaùng theå choáng laïi sieâu vi B. Taïi Hoa Kyø, tröôùc ñaây phöông phaùp chuûng ngöøa naøy chæ ñöôïc söû duïng haïn cheá cho moät soá ngöôøi choïn loïc nhö caùc baùc só, nha só, y taù hoaëc nhöõng ngöôøi tieáp xuùc hoaëc laøm vieäc lieân quan ñeán maùu moät caùch thöôøng xuyeân. Nhöng vaøo ñaàu naêm 1991, ngöôøi ta baét ñaàu khuyeán khích chuûng ngöøa beänh vieâm gan B cho taát caû caùc treû sô sinh. Sau ñoù vaøo naêm 1994, vôùi muïc ñích xoaù boû beänh vieâm gan B treân toaøn laõnh thoå, chính phuû Hoa Kyø ñaõ buoäc taát caû caùc treû em döôùi 11 tuoåi phaûi ñöôïc chuûng ngöøa vieâm gan B tröôùc khi nhaäp hoïc.

107

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Thuoác chuûng ngöøa sieâu vi B töông ñoái reû tieà n vaø raát an toaøn, neân vieäc chuûng ngöøa cho toaøn xaõ hoäi hy voïng laø coù theå thöïc hieän ñöôïc, neáu moãi ngöôøi ñeàu hieåu ñöôïc taàm quan troïng cuûa vieäc chuûng ngöøa.

Hieän nay, ngoaøi caùc thuoác chuûng ngöøa cuûa nöôùc ngoaøi nhö Recombivax HB vaø Engerix-B, ñaõ coù loaïi thuoác chuûng taùi toå hôïp do Vieät Nam saûn xuaát, giaù thaønh reû vaø hieäu quaû chaáp nhaän ñöôïc.

Thuoác chuûng ngöøa sieâu vi B thöôøng ñöôïc duøng theo phöông thöùc nhaéc laïi nhieàu laàn, thoâng thöôøng nhaát laø 3 muõi trong thôøi gian 6 thaùng. Hôn 95% beänh nhaân seõ ñöôïc mieãn nhieãm sau khi ñöôïc tieâm muõi thöù 3. Neáu beänh nhaân vaãn chöa coù khaùng theå choáng sieâu vi B sau muõi thöù ba, hoï coù theå phaûi chích theâm muõi thöù tö hoaëc thöù naêm. Moät khi thuoác chuûng ngöøa ñaõ coù taùc duïng vaø cô theå ñaõ taïo ra khaùng theå, khaû naêng mieãn nhieãm seõ ñöôïc keùo daøi vaø khoâng phaûi lo laéng gì nöõa.

Trong moät soá tröôøng hôïp ñaëc bieät, coù theå caàn ñeán caùc xeùt nghieäm ñeå xaùc ñònh noàng ñoä chaát khaùng theå HBsAb. Neáu khoâng coù – tröôøng hôïp naøy raát hieám – hoaëc coù vôùi noàng ñoä thaáp hôn yeâu caàu (döôùi 10 IU/L), seõ caàn phaûi tieáp tuïc theâm moät soá muõi thuoác nöõa.

108

Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B Tuy ñöôïc xaùc ñònh laø raát an toaøn, nhöng moät ñoâi khi vaãn coù nhöõng phaûn öùng caàn bieát ñeå traùnh söï lo laéng khoâng caàn thieát.

Trong khoaûng 10% tröôøng hôïp chuûng ngöøa, ngay vò trí chích thuoác coù caùc trieäu chöùng hôi söng ñoû vaø gaây ñau. Tuy nhieân, phaûn öùng coù tính chaát laønh tính vaø seõ bieán maát raát nhanh.

Vôùi moät tyû leä hieám hoi hôn nhieàu, chæ coù moät ngöôøi trong 60.000 ngöôøi coù theå seõ coù phaûn öùng toaøn thaân. Caùc trieäu chöùng ñieån hình laø nhöùc ñaàu, soát noùng, meät moûi, noåi ban ñoû...

Caùc phaûn öùng dò öùng vôùi thuoác cuõng coù xaûy ra nhöng cöïc kyø hieám thaáy.

Ngöôøi ta öôùc tính ñaõ coù ñeán hôn 550.000.000 ngöôøi ñaõ söû duïng thuoác chuûng ngöøa vieâm gan sieâu vi B treân toaøn theá giôùi, vaø khoâng coù phaûn öùng phuï naøo nguy hieåm khaùc hôn. Vì theá, möùc ñoä an toaøn cuûa thuoác ñaõ ñöôïc coâng nhaän. b. Chuûng ngöøa thuï ñoäng (passive vaccination) Ñaây laø phöông phaùp ñöa tröïc tieáp khaùng theå choáng sieâu vi B vaøo maùu baèng moät loaïi huyeát thanh mieãn dòch ñaëc hieäu (hepatitis B immune globuline) 109

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn ñeå taïo khaû naêng mieãn nhieãm ngay töùc thì. Thuoác hoaït ñoäng theo nguyeân taéc chuû yeáu laø laøm trung hoaø khaùng nguyeân beà maët cuûa sieâu vi B (HbsAg).

Tuy vaäy, taùc duïng cuûa thuoác khoâng theå keùo daøi ñöôïc laâu.

Ngöôøi meï coù sieâu vi B trong maùu seõ coù nguy cô truyeàn beänh tröïc tieáp cho con. Vì theá taát caû caùc phuï nöõ trong thôøi kyø thai ngheùn caàn phaûi laøm xeùt nghieäm chaát HBsAg. Neáu xeùt nghieäm laø döông tính, treû sô sinh con cuûa nhöõng ngöôøi meï naøy phaûi ñöôïc chuûng ngöøa theo phöông thöùc thuï ñoäng naøy ngay laäp töùc hoaëc treã nhaát laø trong voøng 12 tieáng sau khi ra ñôøi.

Nhöõng ngöôøi ñöôïc xaùc ñònh laø vöøa tieáp xuùc vôùi maùu cuûa ngöôøi coù beänh vieâm gan B qua baát cöù moät hình thöùc naøo ñoù, ñeàu caàn ñeán phöông phaùp chuûng ngöøa naøy ngay laäp töùc.

Nhöõng ngöôøi töï bieát laø mình vöøa coù quan heä tình duïc vôùi ngöôøi coù beänh vieâm gan B cuõng laø ñoái töôïng thích hôïp cuûa phöông phaùp naøy. Ñeå thuoác phaùt huy hieäu löïc toát nhaát, caàn söû duïng caøng sôùm caøng toát ngay sau khi phaùt hieän caùc nguy cô nhieãm beänh. Thôøi gian chaäm treã toái ña khoâng neân vöôït quaù laø 48 giôø ñoàng hoà. Tuy nhieân, 110

Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B neáu ñöôïc söû duïng sôùm hôn, hieäu quaû thuoác seõ taêng cao hôn. Thuoác seõ khoâng coù hieäu löïc neáu söû duïng quaù treã.

Nhöõng tröôøng hôïp gheùp gan (liver transplant) cho beänh nhaân vieâm gan B cuõng caàn duøng ñeán phöông phaùp naøy. Muïc ñích chuûng ngöøa trong tröôøng hôïp naøy laø ñeå ngaên chaën sieâu vi coù saün trong cô theå ngöôøi beänh taán coâng vaøo laù gan vöøa môùi gheùp. c. Thöùc aên coù taùc duïng chuûng ngöøa chaêng?

Tuy giaù thaønh cuûa thuoác chuûng ngöøa sieâu vi khoâng cao laém so vôùi nhöõng ích lôïi maø noù mang laïi, nhöng vieäc vaän chuyeån thuoác khaù khoù khaên vì phaûi ñöôïc giöõ laïnh, neân raát nhieàu treû em taïi caùc nöôùc ngheøo hoaëc ñang phaùt trieån vaãn coøn chöa ñöôïc chuûng ngöøa vieâm gan sieâu vi B. Vì theá, beänh coøn lan roäng treân khaép theá giôùi.

Gaàn ñaây, ngöôøi ta vöøa khaùm phaù ra coâng duïng cuûa thöùc aên trong vieäc phoøng ngöøa beänh vieâm gan B. Caùc khoa hoïc gia vöøa duøng phöông phaùp caáy gen ñeå taïo ra ñöôïc moät loaïi khoai taây ñaëc bieät (genetically modified potato) vôùi khaû naêng kích thích baïch huyeát caàu taïo ra khaùng theå choáng sieâu 111

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn vi B. Tuy nhieân, vieäc naøy vaãn coøn ñang trong voøng thöû nghieäm. Hy voïng raèng trong moät töông lai gaàn ñaây, chuùng ta chæ caàn aên moät cuû khoai taây loaïi naøy laø seõ ñöôïc mieãn nhieãm ñoái vôùi beänh vieâm gan sieâu vi B. °°° Cho ñeán nay vieâm gan sieâu vi B vaãn laø moät trong nhöõng caên beänh truyeàn nhieãm nguy hieåm nhaát treân toaøn theá giôùi. Nhöõng kieán thöùc khoâng ñaày ñuû veà caên beänh naøy chính laø moät trong caùc nguyeân nhaân quan troïng daãn ñeán vieäc coù quaù nhieàu ngöôøi phaûi nhaän laõnh haäu quaû nghieâm troïng do noù taïo ra.

Maëc duø coøn coù nhieàu haïn cheá trong vieäc ñoái phoù vôùi beänh vieâm gan sieâu vi B, nhöng neáu ñöôïc phaùt hieän kòp thôøi ngöôøi ta vaãn coù theå ngaên ngöøa hoaëc laøm giaûm nheï ñi raát nhieàu taùc haïi cuûa beänh.

Vieäc chuûng ngöøa vieâm gan sieâu vi B vaãn laø moät choïn löïa saùng suoát vaø ít toán keùm nhaát neáu ñem so vôùi nhöõng gì maø caên beänh naøy gaây ra cho chuùng ta.

112

Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B

113

CHÖÔNG IV VIEÂM GAN SIEÂU VI C

I.

Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi C

Vieâm gan sieâu vi C laø moät trong nhöõng caên beänh truyeàn nhieãm nguy hieåm nhaát, vaãn ñöôïc xem laø moät hieåm hoaï cho toaøn nhaân loaïi. Hieän nay coù khoaûng hôn 3% daân soá treân theá giôùi maéc beänh vieâm gan sieâu vi C... vôùi chöøng 170 trieäu ngöôøi ñaõ “cho pheùp” sieâu vi C “thöôøng truù” trong cô theå mình.

Sieâu vi C coù ñaëc tính khaùc haún vôùi caùc sieâu vi A vaø B. Hôn 85% ngöôøi nhieãm sieâu vi C seõ coù nguy cô mang sieâu vi laâu daøi trong cô theå, so vôùi sieâu vi B thì tyû leä naøy chæ khoaûng 10%. Trong soá naøy coù khoaûng 60% bò vieâm gan maïn tính. Vaø ngay caû vieâm gan maïn tính sieâu vi C cuõng nguy hieåm hôn nhieàu so vôùi sieâu vi B, bôûi vì coù 12% beänh nhaân coù nguy cô bò xô gan vaø töø 1 ñeán 5% seõ bò ung thö gan. Vì theá, maëc duø tyû leä maéc beänh vieâm gan sieâu vi C hieän nay taïi Vieät Nam chæ coù khoaûng töø 9 ñeán 114

Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi C 10% daân soá, baèng moät nöûa so vôùi beänh vieâm gan sieâu vi B, nhöng sieâu vi C ñöôïc xem laø nguy hieåm vaø gaây taùc haïi ñaùng sôï hôn. Hôn theá nöõa, hieän nay chæ coù thuoác chuûng ngöøa vieâm gan sieâu vi B chöù chöa coù thuoác chuûng ngöøa vieâm gan sieâu vi C. Nhö vaäy, roõ raøng laø sieâu vi C hung haõn vaø gaây taùc haïi maïnh meõ hôn nhieàu so vôùi caùc sieâu vi A vaø B. Taïi Hoa Kyø hieän nay coù hôn 4 trieäu ngöôøi ñang bò vieâm gan sieâu vi C maïn tính, vaø öôùc tính seõ coù töø 8.000 ñeán 10.000 ngöôøi töû vong moãi naêm vì caên beänh naøy. Ñieàu quan troïng laø tuy nguy hieåm nhö theá, nhöng beänh vieâm gan sieâu vi C coù moät veû ngoaøi “hieàn laønh” thaät ñaùng sôï. Haàu heát caùc tröôøng hôïp vieâm gan caáp tính cuõng nhö maïn tính ñeàu khoâng bieåu hieän trieäu chöùng gì ñaùng keå. Moät trong nhöõng trieäu chöùng thöôøng gaëp nhaát laø ngöôøi maéc beänh caûm thaáy meät moûi – nhöng ñaây laïi coù theå laø trieäu chöùng cuûa quaù nhieàu beänh khaùc vaø thaäm chí coøn laø moät traïng thaùi thöôøng gaëp ngay caû khi khoâng coù beänh. Vì theá, soá ngöôøi maéc beänh ñöôïc phaùt hieän kòp thôøi raát ít. Vaøo naêm 1995, ngöôøi ta coâng boá moät keát quaû xeùt nghieäm khoaûng hôn nöûa trieäu ngöôøi ñöôïc xaùc ñònh laø mang sieâu vi C ôû nöôùc Phaùp. Trong ñoù chæ coù hôn 15% laø ñaõ bieát ñöôïc 115

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn mình bò nhieãm sieâu vi C – soá coøn laïi hoaøn toaøn khoâng hay bieát gì caû!

Söï nguy hieåm cuûa caên beänh quaùi aùc naøy coøn taêng cao hôn nöõa khi maø cho ñeán nay chuùng ta vaãn chöa coù thuoác chuûng ngöøa beänh nhö ñoái vôùi sieâu vi A vaø sieâu vi B. Vì theá, caùch ñoái phoù vôùi beänh laø phaûi aùp duïng caùc bieän phaùp phoøng ngöøa khaùc vaø theo doõi phaùt hieän beänh ñeå ñieàu trò kòp thôøi. Taát nhieân, nhö chuùng ta ñeàu bieát, duø tích cöïc ñeá n ñaâu thì cuõng khoâng coù moät bieän phaùp phoøng ngöøa naøo coù theå xem laø höõu hieäu hôn vieäc duøng thuoác chuûng ngöøa.

Tuøy theo phaân loaïi gen (genotype) cuûa sieâu vi C gaây beänh, khaû naêng chöõa laønh beänh cuûa töøng beänh nhaân coù theå khaùc nhau. Hieän nay ngöôøi ta öôùc tính laø neáu phaùt hieän kòp thôøi, coù theå ñieàu trò khoûi cho ñeán khoaûng 90% beänh nhaân vieâm gan sieâu vi C maïn tính. Tieác thay, chæ vì khoâng phaùt hieän kòp thôøi neân sieâu vi C vaãn tieáp tuïc gieo raéc thaûm hoaï cho raát nhieàu ngöôøi.

II.

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi C

Moät trong nhöõng “may maén” maø taïo hoaù ñaõ daønh cho chuùng ta trong vieäc ñoái phoù vôùi sieâu vi C 116

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi C laø chuùng chæ laây lan chuû yeáu baèng vaøo söï tieáp xuùc tröïc tieáp qua ñöôøng maùu. Sieâu vi C khoâng laây lan qua thöùc aên, nöôùc uoáng hoaëc caùc yeáu toá moâi tröôøng khaùc, cho duø trong nöôùc boït vaø moà hoâi cuûa ngöôøi beänh coù phaùt hieän thaáy moät ít sieâu vi C. Moät soá ngöôøi cho raèng sieâu vi C coù laây lan qua hoaït ñoäng tình duïc, nhöng caùc nghieân cöùu ñaõ chæ ra laø trong tinh dòch cuõng nhö caùc dòch tieát töø aâm ñaïo ñeàu khoâng coù chöùa sieâu vi C. Moät soá tröôøng hôïp laây lan qua hoaït ñoäng tình duïc, khoaûng chöa ñeán 5%, ñöôïc giaûi thích laø do caùc beänh nhaân nöõ ñang trong thôøi kyø coù kinh nguyeät hoaëc ñang coù vieâm nhieãm ôû boä phaän sinh duïc. Caùc tröôøng hôïp bình thöôøng maø bò laây lan qua hoaït ñoäng tình duïc chöa ñöôïc chöùng minh.

Do laây lan chuû yeáu qua vieäc tieáp xuùc maùu tröïc tieáp, neân hai con ñöôøng lan truyeàn chính cuûa sieâu vi C laø qua truyeàn maùu vaø qua vieäc söû duïng caùc duïng cuï tieâm chích khoâng tieät truøng.

Khoaûng tröôùc naêm 1990, vieäc truyeàn vaø nhaän maùu laø moät con ñöôøng laøm aên khaù “phaùt ñaït” cho sieâu vi C, vôùi gaàn 60% ngöôøi nhaän maùu bò laây nhieãm. Töø khi phaùt trieån ñöôïc caùc kyõ thuaät môùi trong vieäc xöû lyù maùu vaø caùc cheá phaåm töø maùu, ngöôøi ta ñaõ giaûm thaáp tyû leä naøy ñeán möùc khoâng 117

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn coøn ñaùng keå nöõa. Theo keát quaû ñieàu tra taïi Phaùp vaøo naêm 1997 thì tyû leä nhieãm beänh chæ coøn laø moät beänh nhaân trong soá 204.000 ngöôøi ñöôïc truyeàn maùu! Tyû leä chung treân toaøn theá giôùi hieän ñöôïc öôùc tính laø khoaûng moät treân 100.000 – cuõng coù theå goïi laø khaù an toaøn.

Vaø do ñoù, nhöõng beänh nhaân nhieãm sieâu vi C ngaøy nay chuû yeáu laø do caùc saây saùt ngoaøi da khoâng ñöôïc baûo veä, chaêm soùc moät caùch thích hôïp. Coù ñeán khoaûng 30% beänh nhaân bò vieâm gan C maïn tính khoâng bieát laø mình ñaõ bò laây lan töø ñaâu, chính laø rôi vaøo tröôøng hôïp naøy. Moät veát thöông ngoaøi da khoâng ñaùng keå, nhöng neáu keát hôïp ñuû hai yeáu toá seõ coù theå trôû thaønh nguyeân nhaân cho tai hoaï cuûa caû moät ñôøi ngöôøi: moät laø khoâng ñöôïc saùt truøng, baêng boù caån thaän, vaø hai laø tình côø coù söï hieän dieän cuûa sieâu vi C trong moâi tröôøng chung quanh naïn nhaân.

Caùc nguyeân nhaân cuï theå hôn coù theå chæ ra ñöôïc laø nhöõng tröôøng hôïp tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi maùu cuûa beänh nhaân, nhö caùc nhaân vieân y teá, hoaëc qua caùc dòch vuï coâng coäng khoâng ñaûm baûo voâ truøng nhö caïo maët, xaêm mình, chaâm cöùu, caïo gioù, caét leå... Ngay trong caùc beänh vieän, sô soùt trong vieäc tieät truøng caùc duïng cuï y khoa cuõng coù theå laø nguyeân nhaân daãn ñeán laây nhieãm sieâu vi C. 118

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi C Beänh cuõng laây lan tröïc tieáp töø ngöôøi meï khi sinh con ra, nhöng vôùi moät tyû leä töông ñoái thaáp, khoaûng hôn 5%. Moät soá ngöôøi cho raèng neáu sinh con baèng caùch moå laáy seõ giaûm thaáp tyû leä laây nhieãm hôn, nhöng ñieàu naøy chöa ñöôïc chöùng minh. Trong thöïc teá quan saùt thaáy thì sinh baèng caùch moå laáy hoaëc sinh töï nhieân ñeàu coù tyû leä laây nhieãm nhö nhau. Tuy nhieân, trong tröôøng hôïp soá löôïng sieâu vi trong maùu ngöôøi meï quaù cao, töø hôn 2 cho ñeán 3 trieäu trong moät phaân khoái (cc) maùu, thì khaû naêng laây nhieãm seõ cao hôn.

Beänh khoâng laây qua söõa meï, neân ngöôøi meï khoâng phaûi traùnh neù vieäc cho con buù.

Cho duø vieäc laây lan coù phaàn haïn cheá, khoù khaên hôn so vôùi sieâu vi A vaø sieâu vi B, nhöng do “hoaït ñoäng” coù hieäu quaû hôn, neân sieâu vi C ñaõ trôû thaønh nguyeân nhaân quan troïng nhaát gaây ra beänh vieâm gan maïn tính treân toaøn theá giôùi.

Sieâu vi vieâm gan C laø moät loaïi sieâu vi RNA kyø laï coù khaû naêng thay ñoåi ñaëc tính di truyeàn moät caùch heát söùc nhanh choùng vaø deã daøng. Tuy loaïi sieâu vi naøy ñaõ hieän dieän khaép moïi nôi treân theá giôùi töø hôn hai ngaøn naêm qua, nhöng maõi ñeán thaäp nieân 1990 ngöôøi ta môùi thöïc söï khaùm phaù ra ñöôïc söï hieän dieän cuûa noù.

119

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Nhöõng côn dòch “vaøng da” do beänh vieâm gan gaây ra lan roäng qua thöùc aên vaø nöôùc uoáng ñaõ ñöôïc ghi nhaän töø nhieàu naêm tröôùc Coâng nguyeân, nhöng maõi ñeán cuoái theá kyû thöù 19, ngöôøi ta môùi baét ñaàu nghi ngôø laø beänh vieâm gan coøn coù theå laây qua ñöôøng maùu. Vaø phaûi chôø ñeán hôn 70 naêm troâi qua, vôùi söï phaùt minh ra nhöõng phöông thöùc xeùt nghieäm maùu, ngöôøi ta môùi baét ñaàu nhaän dieän ñöôïc moät loaïi sieâu vi gaây beänh vieâm gan môùi. Qua söï khaùm phaù naøy, ngöôøi ta ñaõ tin raèng coù 2 loaïi sieâu vi gaây ra beänh vieâm gan. Moät loaïi laây lan qua thöùc aên, nöôùc uoáng; ñoù laø sieâu vi gaây beänh vieâm gan A. Moät loaïi laây lan qua ñöôøng maùu; ñoù laø sieâu vi gaây beänh vieâm gan B. Nhöng moät thôøi gian sau ñoù, ngöôøi ta nhaän thaáy ñieàu naøy khoâng hoaøn toaøn ñuùng, vì coù ña soá beänh nhaân vieâm gan khoâng do sieâu vi A hoaëc sieâu vi B gaây ra. Vì theá, vaøo khoaûng ñaàu naêm 1974 ngöôøi ta ñaõ goïi loaïi sieâu vi ñang trong voøng nghi ngôø naøy laø sieâu vi vieâm gan “khoâng A, khoâng B” (non-A, non-B hepatitis). Caùch goïi teân naøy thaäm chí cho ñeán nay vaãn coøn ñöôïc söû duïng.

Cho ñeán khi phaùt trieån ñöôïc nhöõng kyõ thuaät nghieân cöùu caùc phaân töû cöïc kyø nhoû beù (molecular biologic techniques), caùc khoa hoïc gia môùi khaùm 120

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi C phaù theâm ñöôïc loaïi sieâu vi gaây vieâm gan thöù ba. Ñoù chính laø sieâu vi C. Trong moät thôøi gian ngaén, caùc khoa hoïc gia ñaõ phaùc hoïa ñöôïc cô caáu vaø hình thuø cuûa caùc sieâu vi vieâm gan naøy moät caùch chi tieát, vôùi töøng chaát hoùa hoïc xeáp doïc theo thöù töï treân chuoãi nhieãm theå RNA. Khaùm phaù naøy laø moät böôùc ngoaët quan troïng trong lòch söû y khoa, môû ñöôøng cho haøng loaït nhöõng khaùm phaù quan troïng keá tieáp trong vieäc chöõa trò beänh vieâm gan C. Song song vôùi nhöõng coâng cuoäc nghieân cöùu veà caùc beänh nhieãm truøng khaùc, nhaát laø beänh AIDS, söï hieåu bieát veà sieâu vi vieâm gan C vaø caùch thöùc ñieàu trò beänh vieâm gan do chuùng gaây ra ñaõ tieáp tuïc ñöôïc phaùt trieån theo höôùng raát khaû quan.

Sieâu vi vieâm gan C cöïc kyø nhoû beù, vôùi ñöôøng kính chæ coù 50 nm neân phaûi nhìn döôùi kính hieån vi ñieän töû môùi thaáy ñöôïc. Chuùng ñöôïc baûo veä bôûi moät lôùp voû kieân coá, neân phaûi naáu soâi treân 100 ñoä C trong voøng 5 phuùt môùi coù theå tieâu dieät ñöôïc chuùng.

Khi xaâm nhaäp vaøo cô theå, vi khuaån vieâm gan C coù khuynh höôùng taøn phaù vaø tieâu huûy gan moät caùch töông ñoái chaäm chaïp nhöng chaéc chaén, daãn ñeán vieâm gan (inflammation hepatitis), xô gan (liver 121

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn fibrosis), chai gan (liver cirrhosis) vaø ung thö gan (liver cancer).

Trong luùc taêng tröôûng, sieâu vi C coù khaû naêng “bieán hoùa”, thay ñoåi ñaëc tính di truyeàn RNA, hoùa trang vaø bieán daïng thaønh nhieàu hình theå khaùc nhau. Khaû naêng bieán hoùa naøy ñaõ giuùp chuùng thoaùt khoûi voøng kieåm soaùt chaët cheõ cuûa heä thoáng mieãn nhieãm (immune system) trong cô theå. Vì theá, sau moät thôøi gian ngaén, cô theå chuùng ta coù theå chöùa ñöïng haøng tyû vi khuaån vieâm gan C vôùi nhieàu maõ di truyeàn khaùc nhau, vôùi nhöõng chieác “aùo giaùp” khaùc nhau.

Söï bieán ñoåi chaát nhieãm theå cuûa sieâu vi trong hôn 2000 naêm qua ñaõ taïo ra nhieàu kieåu loaïi gen khaùc nhau (genotype). Ngöôøi ta phaân bieät chuùng baèng nhöõng teân goïi nhö sieâu vi C soá 1, soá 2, soá 3...

Trong moãi moät kieåu loaïi gen, coøn phaân ra thaønh nhieàu tieåu loaïi (subtype) nöõa, nhö a, b, c, d, e... döïa theo nhöõng ñaëc ñieåm khaùc nhau cuûa chuùng. Ví duï, chuùng ta coù theå xaùc ñònh moät loaïi sieâu vi C chính xaùc hôn nhö laø sieâu vi C1a, C1b, C1c, C2a, C2b, C2c... Nhöõng khaùm phaù naøy ban ñaàu chæ duøng trong nghieân cöùu, nhöng ngaøy nay ñaõ trôû thaønh nhöõng phöông thöùc xeùt nghieäm maùu voâ cuøng quan 122

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi C troïng trong quaù trình xaùc ñònh vaø ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C. Trong caùc loaïi sieâu vi vieâm gan C, loaïi soá 1 (sieâu vi C1) chieám tyû leä cao nhaát treân theá giôùi. Taïi Hoa Kyø, öôùc tính coù 35% sieâu vi thuoäc loaïi C1a vaø 35% loaïi C1b. Sieâu vi C1b cuõng tìm thaáy nhieàu nhaát ôû chaâu AÂu, Nhaät Baûn cuõng nhö Ñaøi Loan.

Loaïi soá 3 tìm thaáy ôû Pakistan, Austraulia, Scotland. Loaïi soá 4 ôû Trung Ñoâng, chaâu Phi vaø Nam Phi. Loaïi soá 6 taïi Hoàng Koâng vaø Macao...

Noùi chung thì taát caû caùc loaïi sieâu vi C ñeàu nguy hieåm nhö nhau, nhöng caùc tieåu loaïi C2 vaø C3 töông ñoái “deã chòu” hôn heát. Caùc loaïi soá 1, nhaát laø C1b laø “khoù chòu” hôn caû.

III.

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi C

Thaät may maén cho taát caû chuùng ta laø gaàn ñaây nhöõng phöông phaùp xaùc ñònh vaø ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C ñaõ tieán boä moät caùch nhanh choùng vaø vaãn tieáp tuïc ngaøy caøng hoaøn thieän hôn nöõa. Chæ vaøi naêm tröôùc ñaây, ngöôøi ta phaûi hoaøn toaøn boù tay tröôùc caên beänh naøy vaø xeáp vaøo loaïi “voâ phöông cöùu chöõa”. Nhöng ngaøy nay beänh vieâm gan sieâu vi C ñaõ 123

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn coù theå chöõa trò ñöôïc, vaø maët khoù khaên cuûa vaán ñeà ñang nghieâng sang vieäc phaùt hieän beänh.

Khoâng phaûi ngöôøi ta khoâng coù khaû naêng phaùt hieän vaø xaùc ñònh chính xaùc caên beänh naøy, nhöng vaán ñeà laø ôû choã haàu heát caùc beänh nhaân ñeàu khoâng heà hay bieát. Tröø moät soá ít ngöôøi tuaân thuû cheá ñoä kieåm tra söùc khoûe vaø thöû maùu ñònh kyø, coøn haàu heát nhöõng ngöôøi khaùc seõ khoâng bieát gì caû cho duø sieâu vi C ñang aâm thaàm chuaån bò cho vieäc taøn phaù cô theå hoï.

Vì theá, cho ñeán nay thì vieäc thöû maùu ñònh kyø moãi naêm vaãn laø phöông phaùp thöïc tieãn nhaát trong vieäc phaùt hieän beänh vieâm gan C. Maëc duø caùc xeùt nghieäm thoâng thöôøng chöa theå giuùp xaùc ñònh chính xaùc caên beänh, nhöng chæ caàn thöû maùu toång quaùt vaø phaùt hieän phaân hoùa toá ALT (men gan) taêng cao baát thöôøng, khaû naêng vieâm gan seõ ñöôïc nghó ñeán. Töø ñoù, baùc só chuyeân moân seõ tieáp tuïc tieán haønh vieäc xaùc ñònh theâm caùc yeáu toá khaùc tröôùc khi keát luaän. Ñeå xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi C, hieän nay ngöôøi ta thöôøng aùp duïng moät soá caùc phöông phaùp xeùt nghieäm nhö sau ñaây.

124

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi C 1. Thöû maùu a. Phaân hoùa toá ALT Ñaây laø moät chaát ñöôïc tìm thaáy khaép nôi trong cô theå. Coù nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau daãn ñeán vieäc chaát ALT taêng cao moät caùch baát thöôøng.

Nhöng trong ñoù vieâm gan (hepatitis) laø nguyeân nhaân chính vaø caàn thieát phaûi ñöôïc nghó ñeán tröôùc tieân.

Trong böôùc suy ñoaùn ñaàu tieân, noàng ñoä taêng cao cuûa chaát ALT coù theå laø daáu hieäu tyû leä thuaän vôùi möùc ñoä vieâm nhieãm cuûa gan. Tuy nhieân, ñoù chæ laø suy ñoaùn theo caùc tröôøng hôïp chung nhaát, thoâng thöôøng nhaát, vì theá chæ coù giaù trò gôïi yù maø hoaøn toaøn chöa theå xaùc ñònh. Bôûi vì trong thöïc teá vaãn coù moät soá tröôøng hôïp gan bò vieâm raát naëng nhöng noàng ñoä ALT trong maùu taêng raát ít. Moät soá tröôøng hôïp khaùc, nguyeân nhaân daãn ñeán vieäc gia taêng noàng ñoä ALT trong maùu laïi khoâng lieân quan gì ñeán gan.

Vaø tröôøng hôïp teä haïi hôn caû laø chaát ALT hoaøn toaøn khoâng thay ñoåi nhöng laù gan ñaõ bò chai ñi.

Tuy nhieân, trong giai ñoaïn tìm kieám ñaàu tieân thì söï thay ñoåi cuûa chaát ALT trong maùu cho ñeán 125

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn nay vaãn ñöôïc xem laø yeáu toá mang laïi nhieàu thoâng tin höõu ích nhaát cho vieäc chaån ñoaùn.

Noùi moät caùch toång quaùt, neáu chaát ALT taêng cao hôn möùc trung bình trong moät thôøi gian ngaén, caàn phaûi nghó ngay ñeán khaû naêng bò vieâm gan. b. Bilirubin Ñaây laø chaát caën baõ töø nhöõng hoàng huyeát caàu giaø nua bò pheá thaûi trong chu kyø tuaàn hoaøn cuûa maùu. Chaát maät naøy maøu vaøng, thoâng thöôøng ñöôïc caùc teá baøo gan xöû lyù tröôùc khi thaûi ra beân ngoaøi theo phaân vaø nöôùc tieåu. Maøu vaøng cuûa phaân vaø nöôùc tieåu laø do chaát bilirubin taïo ra. Trong moät soá beänh lieân quan ñeán gan, chaát bilirubin taêng cao hôn möùc thoâng thöôøng. Khi taêng cao ñeán hôn 0,35 ñeán 0,40 mg trong moät lít thì da vaø maét coù theå coù maøu vaøng. c. HCV-Ab Ñaây laø töø vieát taét cuûa cuïm töø Heppatitis C Virus-Antibody. Neáu keát quaû xeùt nghieäm naøy döông tính, coù nghóa laø ñang bò beänh vieâm gan C. Chaát khaùng theå naøy ñöôïc cheá taïo töø nhöõng baïch huyeát caàu cuûa heä thoáng mieãn nhieãm ñeå choáng laïi 126

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi C sieâu vi C, nhöng khoâng ñuû khaû naêng tieâu dieät chuùng. d. Quantative HCV-RNA Xeùt nghieäm loaïi naøy raát quan troïng, ñöôïc söû duïng trong luùc theo doõi söï tieán trieån cuûa beänh khi ñang ñieàu trò. Vôùi phöông phaùp ñaëc bieät naøy, ngöôøi ta seõ ñeám ñöôïc toång soá sieâu vi vieâm gan C trong moät phaân khoái (cc) maùu cuûa beänh nhaân vaøo töøng thôøi ñieåm khaùc nhau. Beänh ñöôïc xaùc ñònh laø khoâng thuyeân giaûm neáu nhö soá löôïng sieâu vi khoâng giaûm bôùt ñi sau 6 thaùng chöõa beänh. e. Genotype Töùc laø kieåu loaïi di truyeàn cuûa sieâu vi. Xeùt nghieäm naøy giuùp cho baùc só ñieàu trò xaùc ñònh ñöôïc laø mình ñang “ñoái maët vôùi ai” ñeå coù theå quyeát ñònh caùc phöông thöùc ñieàu trò. Thôøi gian ñieàu trò beänh vieâm gan C seõ tuøy thuoäc vaøo keát quaû cuûa cuoäc thöû maùu naøy. Neáu genotype ñöôïc xaùc ñònh laø loaïi soá 1, beänh nhaân caàn ñieàu trò khoaûng moät naêm. Neáu laø loaïi soá 2 hoaëc 3, thôøi gian seõ laø khoaûng 6 thaùng.

Nhöõng loaïi khaùc coù theå phaûi ñieàu trò töø 6 ñeán 12 thaùng, tuøy theo töøng tröôøng hôïp.

127

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn f. Alfa-Feto-Protein Ñaây laø moät chaát ñaïm coù theå taêng cao trong tröôøng hôïp gan bò ung thö. Nhöng trong moät soá ñieàu kieän khaùc, chaát naøy cuõng coù theå taêng cao hôn bình thöôøng. Ngöôøi bò vieâm gan maïn tính vì baát cöù moät lyù do naøo ñeàu caàn phaûi theo doõi chaát naøy moät caùch thöôøng xuyeân nhö moät daáu hieäu caûnh baùo. g. PT vaø aPTT Caùc töø naøy vieát taét töø nhöõng cuïm töø Prothrombin Time (PT) vaø activated Partial Thoromboplastin Time (aPTT).. Hai loaïi xeùt nghieäm naøy ño thôøi gian caàn thieát ñeå maùu ñoâng ñaëc laïi. Khi chöùc naêng cuûa gan bò giaûm daàn, thôøi gian ñoâng maùu trôû neân daøi hôn vaø beänh nhaân deã bò chaûy maùu.

2. Sieâu aâm gan (Ultrasonography) Phöông phaùp sieâu aâm gan cho chuùng ta moät khaùi nieäm veà hình thuø vaø kích thöôùc cuûa gan. Neáu bò chai, gan coù theå seõ nhoû hôn bình thöôøng. Maët ngoaøi cuûa gan coù theå bò loài loõm. Phöông phaùp thöû nghieäm naøy cuõng coù theå nhaän dieän ñöôïc moät soá 128

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi C beänh taät khaùc nhö böôùu (tumor) hoaëc ung thö (cancer), saïn trong tuùi maät (gallstone), gan ñoùng môõ (fatty liver).

Vôùi öùng duïng nguyeân lyù hieäu öùng Doppler, söï di chuyeån cuûa maùu qua laù gan cuõng coù theå ñöôïc xaùc ñònh moät caùch chính xaùc. Ngoaøi ra, sieâu aâm buïng cuõng laø phöông phaùp raát toát ñeå xem beänh nhaân coù bò coå tröôùng (ascites) hay khoâng.

3. Sinh thieát gan (liver biopsy) Trong phöông phaùp naøy, moät soá teá baøo gan seõ ñöôïc laáy ra baèng moät kim raát nhoû, ñaâm qua giöõa xöông söôøn vaøo thaúng nôi laù gan. Nhôø duøng ñeán thuoác gaây teâ neân beänh nhaân chæ caûm thaáy hôi khoù chòu chöù khoâng ñau ñôùn laém. Ñeå giaûm thieåu toái ña nhöõng bieán chöùng khoâng may, kim chích seõ ñöôïc keát hôïp höôùng daãn baèng maùy sieâu aâm.

Vieäc sinh thieát gan ñöôïc thöïc hieän raát nhanh, khoâng ñaày möôøi phuùt töø luùc sieâu aâm, tieâm thuoác gaây teâ cho ñeán luùc sinh thieát. Sau ñoù, beänh nhaân thöôøng seõ ñöôïc theo doõi taïi beänh vieän trong voøng 6 ñeán 8 giôø ñoàng hoà. Phöông phaùp naøy töông ñoái an toaøn. Thænh thoaûng cuõng coù moät vaøi bieán chöùng nhö chaûy maùu, luûng phoåi, ruoät..., nhöng raát hieám 129

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn hoi vaø coù theå can thieäp ngay ñöôïc. Xeùt nghieäm naøy tuy toán keùm nhöng coù theå mang laïi nhieàu döõ kieän quan troïng trong vieäc xaùc ñònh vaø ñieàu trò beänh vieâm gan.

Tuøy theo möùc ñoä vieâm gan ñöôïc xaùc ñònh qua keát quaû sinh thieát gan, coù theå xaùc ñònh moät caùch töông ñoái nguy cô chuyeån sang chai gan cuûa ngöôøi beänh. Thöôøng thì ngöôøi ta phaân ra laøm boán caáp ñoä vôùi möùc tieân lieäu qua khaûo saùt töø nheï ñeán naëng nhö sau: – Vieâm nheï: 7% beänh nhaân coù nguy cô chai gan sau 5 naêm, 7% beänh nhaân coù nguy cô chai gan sau 10 naêm, 7% beänh nhaân coù nguy cô chai gan sau 20 naêm.

– Vieâm khaù naëng: 25% beänh nhaân coù nguy cô chai gan sau 5 naêm, 44% beänh nhaân coù nguy cô chai gan sau 10 naêm, 95% beänh nhaân coù nguy cô chai gan sau 20 naêm.

– Vieâm raát naëng: 68% beänh nhaân coù nguy cô chai gan sau 5 naêm, 100% beänh nhaân coù nguy cô chai gan sau 10 naêm, 100% beänh nhaân coù nguy cô chai gan sau 20 naêm.

– Xô gan: 58% beänh nhaân coù nguy cô chai gan sau 5 naêm, 100% beänh nhaân coù nguy cô chai gan 130

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi C sau 10 naêm, 100% beänh nhaân coù nguy cô chai gan sau 20 naêm.

Moät caùch toång quaùt, keát quaû phaùt hieän möùc ñoä vieâm cuûa gan caøng cao thì tieân lieäu beänh caøng xaáu.

Vì theá, vieäc phaùt hieän beänh sôùm ñoùng moät vai troø cöïc kyø quan troïng trong ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C. IV.

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi C

Töông töï nhö vieâm gan sieâu vi A vaø B, vaø thaäm chí coøn “thaàm laëng” hôn nöõa, beänh vieâm gan C thöôøng khoâng coù baát cöù moät trieäu chöùng ñaëc tröng naøo. Phaàn lôùn caùc bieåu hieän cuûa ngöôøi beänh ñeàu raát chung chung, môø nhaït.

Noùi chung, sau giai ñoaïn vieâm caáp tính seõ coù khoaûng 10 ñeán 15% soá beänh nhaân may maén ñöôïc hoaøn toaøn khoûi beänh, khoâng caàn ñieàu trò gì caû.

Töø 20 ñeán 25% beänh nhaân seõ chuyeån sang giai ñoaïn maïn tính aâm thaàm. Sieâu vi C ôû caùc beänh nhaân naøy “khoâng hoaït ñoäng”, do ñoù hoï khoâng coù trieäu chöùng gì vaø cuõng khoâng bò thöông toån ôû gan.

Nhöõng ngöôøi may maén naøy raát hieám khi hoaëc thaäm chí coù theå noùi laø khoâng bao giôø chuyeån sang xô gan.

131

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Nhö vaäy, coù töø 30 ñeán 40% soá ngöôøi nhieãm sieâu vi vieâm gan C seõ thuoäc vaøo loaïi “thöû qua cho bieát”, vaø sau ñoù khoâng ñeå laïi haäu quaû xaáu naøo. Ña soá caùc tröôøng hôïp keùm may maén hôn chieám tyû leä töø 60 ñeán 70% seõ chuyeån sang vieâm gan maïn tính theå phaùt trieån. Trong soá naøy, phaàn lôùn ñöôïc tieân lieäu cuõng khoâng töû vong vì beänh, vì caùc thöông toån cuûa gan nheï vaø phaùt trieån chaäm. Nhöng coù khoaûng 20% seõ gaëp nguy hieåm sau 10 ñeán 20 naêm vì phaùt trieån thaønh xô gan vaø thaäm chí coù theå chuyeån sang ung thö gan. Tyû leä ung thö gan haøng naêm do beänh naøy coù theå laø töø 1 ñeán 5%.

1. Vieâm gan sieâu vi C caáp tính Thôøi gian uû beänh thoâng thöôøng töø 7 ñeán 8 tuaàn leã sau khi vi khuaån xaâm nhaäp vaøo cô theå. Khoaûng 30% soá ngöôøi bò nhieãm sieâu vi C coù theå seõ boãng nhieân caûm thaáy hôi khoù chòu nhö nhöõng côn caûm cuùm nheï. Beänh khoâng taán coâng gan moät caùch maïnh meõ hoaëc taøn phaù döõ doäi, neân gaàn nhö seõ khoâng coù nguy cô töû vong trong giai ñoaïn naøy.

Moät soá ngöôøi khaùc coù theå coù trieäu chöùng ñau ñaàu, meät moûi, ñau nhöùc khôùp xöông vaø baép thòt.

Nhieàu khi cuõng coù theå caûm thaáy buoàn noân, khoù 132

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi C chòu, ñau buïng, tieâu chaûy, aên keùm ngon, giaûm troïng löôïng cô theå... Ñoâi khi bò soát hoaëc noåi ngöùa ngoaøi da. Khoaûng 30% soá ngöôøi nhieãm sieâu vi C coù theå seõ coù caùc daáu hieäu vaøng da, vaøng maét...

Caùc trieäu chöùng noùi treân thöôøng keùo daøi töø 6 ñeán 8 tuaàn vaø töø töø thuyeân giaûm, roài hoaøn toaøn bieán maát sau moät thôøi gian ngaén. Sau ñoù beänh chuyeån sang moät trong caùc tieân lieäu sau: – Tieàm aån, khoâng hoaït ñoäng (dormant) – Tieáp tuïc phaùt trieån (chronic active) Thaät ñaùng tieác laø cho ñeán nay chuùng ta vaãn chöa xaùc ñònh ñöôïc nhöõng yeáu toá naøo seõ quyeát ñònh vieäc tieán trieån cuûa beänh vieâm gan sieâu vi C trong giai ñoaïn naøy. Moät soá ngöôøi may maén rôi vaøo tröôøng hôïp sieâu vi “khoâng hoaït ñoäng”, vaø moät soá khaùc laïi tieáp tuïc bò beänh vieâm gan taøn phaù cô theå.

Chöa coù moät bieän phaùp tích cöïc naøo ñeå ngaên chaën hoaëc ñònh höôùng cho söï phaùt trieån cuûa beänh vaøo luùc naøy. Nhöng coù moät ñieàu chaéc chaén ñöôïc nhaän thaáy laø coù töø khoaûng 80 ñeán 90% soá ngöôøi bò nhieãm sieâu vi C, maëc daàu soáng raát khoûe maïnh, seõ töø töø chuyeån sang giai ñoaïn nguy hieåm hôn: vieâm gan sieâu vi C maïn tính.

133

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn 2. Vieâm gan sieâu vi C maïn tính Maëc daàu gan thöïc söï moãi ngaøy moät suy yeáu ñi, nhöng ña soá caùc beänh nhaân trong thôøi kyø naøy vaãn chöa coù baát cöù moät trieäu chöùng naøo ñaùng keå. Chæ khoaûng 6% beänh nhaân vieâm gan sieâu vi C maïn tính coù moät vaøi trieäu chöùng, nhöng cuõng raát mô hoà vaø raát nheï, neân thöôøng khoâng ñöôïc löu yù ñeán.

Trieäu chöùng thöôøng gaëp nhaát laø meät moûi, thöôøng vaøo xeá chieàu. Khaû naêng taäp trung tö töôûng coù theå giaûm daàn moät caùch töông ñoái nhanh choùng.

Moät soá ít ngöôøi caûm thaáy hôi ñau, coù khi ñau nhoùi, ôû phaàn buïng treân döôùi xöông söôøn beân phaûi (vò trí cuûa gan) hoaëc buoàn noân, khoù chòu, da noåi ngöùa, ñau khôùp xöông vaø baép thòt... Neáu khoâng ñöôïc phaùt hieän vaø ñieàu trò kòp thôøi, beänh seõ tieán trieån moãi ngaøy moät naëng hôn. Möùc ñoä söng vieâm cuûa gan moãi ngaøy moät naëng hôn, daãn ñeán xô gan, roài chai gan.

Thoâng thöôøng, sau moät thôøi gian trung bình laø 20 naêm, laù gan cuûa ngöôøi mang beänh sieâu vi C maïn tính baét ñaàu bò xô, vaø töø töø chuyeån sang chai gan.

Trong moät soá tröôøng hôïp hieám hoi hôn, thôøi gian tieán trieån töø vieâm gan ñeán chai gan coù theå keùo daøi hôn 50 naêm. Tieán trình chai gan cuûa moãi beänh 134

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi C nhaân nhanh hay chaäm coøn phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá vaø ñieàu kieän khaùc nhau. Quan troïng nhaát laø traïng thaùi söng ñoû cuûa teá baøo gan, khi beänh môùi ñöôïc phaùt hieän. Khi xeùt nghieäm teá baøo gan döôùi kính hieån vi, ngöôøi ta coù theå öôùc ñoaùn moät caùch töông ñoái thôøi gian maø teá baøo gan seõ chuyeån töø vieâm sang chai.

Tuy nhieân, nhieàu yeáu toá khaùc nhau coù theå aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söï tieán trieån cuûa beänh vieâm gan C. Vì theá beänh cuõng coù theå seõ phaùt trieån nhanh choùng hôn döï tính raát nhieàu. Nhöõng ngöôøi bò vieâm gan sieâu vi C vì nhaän maùu nhieãm khuaån seõ bò chai gan nhanh hôn, thöôøng laø töø 8 ñeán 14 naêm sau khi nhieãm sieâu vi. Coù leõ do soá löôïng sieâu vi laây nhieãm theo caùch naøy laø quaù nhieàu, neân gan coù theå bò taán coâng quaù maïnh vaø do ñoù coù möùc ñoä söng vieâm naëng neà hôn.

Vieäc uoáng nhieàu röôïu bia cuõng seõ gaây thöông toån cho caùc teá baøo gan, vaø gan seõ bò chai nhanh hôn – taát nhieân neáu uoáng ít cuõng khoâng phaûi laø ... voâ haïi! Ngöôøi maéc beänh vieâm gan sieâu vi C maïn tính maø uoáng röôïu bia chaúng khaùc gì “chaâm daàu vaøo löûa”. Ñaây cuõng laø moät thaønh töïu ñaùng keå trong söï hieåu bieát cuûa chuùng ta veà beänh vieâm gan maïn tính.

135

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Chæ môùi vaøo nhöõng naêm 1980, nhieàu ngöôøi vaãn cho raèng röôïu coù theå “chöõa trò” ñöôïc beänh vieâm gan – maø luùc baáy giôø bò nhaàm cho laø “ngoä ñoäc”. Ngaøy nay thì röôïu ñaõ ñöôïc ghi vaøo “soå ñen” nhö moät trong nhöõng nguyeân nhaân quan troïng goùp phaàn gaây ra vieâm gan maïn tính.

Caùc loaïi thuoác trò beänh ñoâi khi cuõng coù theå laøm cho laù gan bò chai ñi nhanh hôn. Vì theá, ngöôøi bò vieâm gan sieâu vi C maïn tính neân heát söùc thaän troïng khi duøng baát cöù loaïi thuoác naøo. Ngay caû caùc loaïi thuoác Nam, thuoác Baéc cuõng chöa chaéc laø ñaõ khoâng coù aûnh höôûng ñeán gan. Toát nhaát laø neân tuaân thuû theo chæ ñònh cuûa baùc só ñieàu trò. Nhieàu ngöôøi noân noùng trong ñieàu trò hoaëc thieáu nieàm tin vaøo phöông phaùp trò lieäu ñang theo ñuoåi neân quay sang duøng keøm nhöõng loaïi thuoác khaùc. Trong ña soá tröôøng hôïp, ñieàu naøy chæ caøng laøm cho vaán ñeà trôû neân toài teä hôn maø thoâi.

Gan cuõng seõ bò taøn phaù nhanh choùng hôn neáu beänh nhaân ñoàng thôøi coøn bò nhieãm truøng bôûi nhieàu loaïi sieâu vi vieâm gan hoaëc caùc beänh khaùc. Chaúng haïn nhö cuøng luùc bò vieâm gan sieâu vi B, vieâm gan sieâu vi C, vieâm gan sieâu vi D hoaëc beänh AIDS. Khoâng phaûi taát caû nhöõng ngöôøi bò beänh vieâm gan sieâu vi C ñeàu seõ bò chai gan. Treân lyù thuyeát, 136

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi C chæ coù khoaûng 5% beänh nhaân ñi ñeán töû vong bôûi caên beänh naøy. Vì theá, phaùt hieän beänh sôùm coù yù nghóa cöïc kyø quan troïng trong vieäc traùnh ñöôïc caùc thaûm hoïa nhö xô gan, chai gan hoaëc ung thö.

3. Bieán chöùng cuûa beänh vieâm gan sieâu vi C Ngoaøi nhöõng ñaëc tính cô baûn cuûa moät beänh truyeàn nhieãm (infectious disease), beänh vieâm gan sieâu vi C coøn coù theå gaây ra moät soá nhöõng trieäu chöùng ñieån hình cuûa caùc beänh lieân quan ñeán heä thoáng mieãn nhieãm (auto-immune disease).

Cô theå cuûa ngöôøi bò vieâm gan sieâu vi C coù theå tích luõy moät soá caùc chaát ñaïm (protein) vaø khaùng theå khaùc nhau nhieàu hôn möùc bình thöôøng. Khi nhöõng chaát naøy trôû neân quaù nhieàu ñeán möùc ñoä naøo ñoù, chuùng seõ gaây ra moät soá beänh taät nhö ñau nhöùc khôùp xöông, meät moûi, maát söùc, noåi meà ñay, suy thaän cuõng nhö chöùng u baïch huyeát (lymphoma).

Beänh vieâm gan sieâu vi C cuõng coù theå aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán moät soá beänh veà noäi tieát (endocrinology). Trong ñoù coù caùc beänh cuûa tuyeán giaùp (thyroid disease), beänh tieåu ñöôøng (diabete mellitus), hoäi chöùng Sjogren (laøm khoâ mieäng, khoâ moâi...).

137

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn V.

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C

1. Thuoác Interferon vaø Ribavirin Vaøo khoaûng naêm 1986, nghóa laø tröôùc khi sieâu vi vieâm gan C ñöôïc nhaän daïng, ngöôøi ta ñaõ bieát ñeán vieäc öùng duïng moät loaïi thuoác trong vieäc chöõa trò caên beänh vieâm gan naøy, luùc baáy giôø ñöôïc goïi laø beänh vieâm gan do sieâu vi “khoâng A, khoâng B” (nonA, non-B). Ñoù laø thuoác Interferon, moät trong soá caùc loaïi thuoác cuõng ñöôïc duøng ñeå chöõa caùc beänh nhieãm truøng vaø ung thö.

Maëc duø vaäy, khaû naêng ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C cho ñeán caùch ñaây chöøng moät thaäp nieân thoâi vaãn coøn laø raát khoù khaên vaø ñöôïc xem nhö raát ít hy voïng.

Ngaøy nay, khaû naêng chöõa laønh beänh ñaõ taêng leân nhieàu hôn, vaø nhöõng hieåu bieát môùi cho pheùp ngöôøi ta chuû ñoäng hôn trong tieán trình ñieàu trò.

Interferon laø moät trong nhöõng chaát quan troïng ñöôïc tìm thaáy trong heä thoáng mieãn nhieãm cuûa chuùng ta. Khi bò caûm cuùm hoaëc nhieãm truøng, caùc baïch huyeát caàu cuûa cô theå seõ taïo ra raát nhieàu chaát naøy vaø phaân phoái ñi khaép nôi trong cô theå. Nhôø 138

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C vaøo chaát Interferon, heä thoáng mieãn nhieãm seõ nhanh choùng nhaän dieän ñöôïc caùc sieâu vi hoaëc vi truøng vöøa xaâm nhaäp vaøo cô theå vaø tieâu dieät chuùng moät caùch deã daøng.

Tuy nhieân, vôùi sieâu vi C thì vaán ñeà khoâng ñôn giaûn nhö vaäy. Vôùi khaû naêng bieán hoùa taøi tình, sieâu vi vieâm gan C nhieàu khi coù theå taøn phaù cô theå maø heä thoáng mieãn nhieãm vaãn khoâng theå nhaän ra.

Trong nhöõng tröôøng hôïp ñoù, duø coù tieáp theâm Interferon vaøo cô theå ngöôøi beänh cuõng khoâng mang laïi hieäu quaû gì ñaùng keå.

Vì theá, trong lieäu trình ñieàu trò tröôùc ñaây, khi Interferon ñöôïc duøng keùo daøi trong moät naêm vôùi lieàu duøng moãi tuaàn 3 muõi tieâm döôùi da, chæ coù taùc ñoäng toát vôùi chöøng 30% beänh nhaân. Hôn theá nöõa, thuoác coøn gaây ra khaù nhieàu phaûn öùng phuï.

Cho ñeán nay ñaõ coù khaù nhieàu loaïi Interferon khaùc nhau, nhö Interferon alfa-2b (Intron-A cuûa haõng Schering), Interferon alfacon-I (Infergen cuûa haõng Amgen), Interferon alfa-2a (Roferol cuûa haõng Roche)... ñöôïc duøng trong vieäc ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C. Beänh nhaân coù theå töï mình tieâm thuoác vaøo döôùi da (subcutaneous injection) baèng moät kim raát nhoû, 139

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn gioáng nhö kim chích ngöôøi bò tieåu ñöôøng, moãi tuaàn 3 laàn trong suoát quaù trình ñieàu trò. Thuoác thöôøng ñöôïc chích vaøo buoåi toái tröôùc khi ñi nguû. Neáu söû duïng ñuùng lieàu löôïng, caùc loaïi thuoác keå treân ñeàu ñaït hieäu quaû töông töï nhö nhau. Raát tieác laø keát quaû ñieàu trò ñôn ñoäc (monotherapy) loaïi thuoác naøy khoâng cao laém. Chæ coù khoaûng töø 15 ñeán 35% toång soá beänh nhaân coù khaû naêng ñöôïc döùt beänh. Moät soá khaù nhieàu beänh nhaân laïi coù nguy cô taùi phaùt sau moät thôøi gian nghæ thuoác. Ñieàu naøy ñaõ mang laïi nhieàu thaát voïng cho caû baùc só laãn beänh nhaân.

Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, nhôø vaøo nhöõng khaùm phaù vaø kinh nghieäm coù ñöôïc töø phöông thöùc trò lieäu beänh AIDS, caùch ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C cuõng coù thay ñoåi, trôû neân tinh vi hôn vôùi khuynh höôùng keát hôïp nhieàu loaïi thuoác khaùc nhau (combination therapy). Hieäu quaû ñieàu trò ñaõ taêng cao hôn tröôùc raát nhieàu. Ñieàu trò keát hôïp ñieån hình nhaát hieän nay ñoái vôùi beänh vieâm gan sieâu vi C laø söû duïng cuøng luùc 2 loaïi thuoác Interferon vaø Ribavirin.

Ribavirin laø moät loaïi thuoác vieân, teân thöông phaåm Rebetol do haõng Schering ñoäc quyeàn. Caáu truùc cuûa thuoác coù hình daùng töông töï nhö nhöõng ñôn vò cuûa nhieãm theå RNA. Ngöôøi ta tin raèng neáu 140

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C duøng ñuùng lieàu ribavirin coù theå ngaên caûn ñöôïc söï taêng tröôûng cuûa sieâu vi. Tuy nhieân, neáu duøng ñôn ñoäc thì thuoác khoâng ñuû söùc tieâu dieät sieâu vi vieâm gan C. Vieäc söû duïng keát hôïp Ribavirin vôùi thuoác chích Interferon (combination therapy) ñaõ mang laïi moät keát quaû raát baát ngôø. Trong phöông phaùp naøy, sieâu vi vieâm gan C seõ bò taán coâng treân nhieàu maët traän khaùc nhau. Trong luùc Interferon taêng cöôøng heä thoáng mieãn nhieãm vaø ngaên caûn vi khuaån vieâm gan taán coâng caùc teá baøo gan coøn laønh maïnh, chaát Ribavirin seõ ngaên caûn khoâng cho caùc vi khuaån ñaõ coù trong cô theå tieáp tuïc taêng tröôûng. Phöông phaùp ñieàu trò keát hôïp naøy ñaõ ñöôïc phoå bieán ñeán möùc ôû Hoa Kyø ngöôøi ta thöôøng baùn chung caû hai loaïi trong moät hoäp thuoác vôùi teân laø Rebetron.

Gaàn ñaây nhaát, ngöôøi ta laïi khaùm phaù theâm moät loaïi Interferon môùi, hieäu quaû toát hôn, vôùi teân goïi laø PEG-Interferon. Thuoác naøy coù nhieàu öu ñieåm hôn so vôùi caùc loaïi Interferon cuõ. Thôøi gian hieäu löïc cuõng daøi hôn, neân PEG-Interferon chæ caàn chích moãi tuaàn moät laàn thay vì 3 laàn nhö caùc loaïi thuoác cuõ.

Ngoaøi vieäc deã söû duïng hôn, coâng hieäu cuûa thuoác cuõng khaû quan hôn nhieàu. Khi ñieàu trò keát hôïp vôùi 141

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Ribavirin trong voøng 6 thaùng, tyû leä beänh nhaân hoaøn toaøn khoûi beänh leân ñeán 88% ñoái vôùi beänh nhaân vieâm gan sieâu vi C loaïi soá 2 vaø soá 3. Ñoái vôùi caùc beänh nhaân thuoäc loaïi “khoù chòu” nhö caùc loaïi vieâm gan sieâu vi C1a, C1b... tyû leä khoûi beänh cuõng leân ñeán khoaûng 50% vôùi thôøi gian duøng thuoác laø moät naêm.

2. Caùc phaûn öùng phuï cuûa thuoác Khi söû duïng Ribavirin, coù ba vaán ñeà maø ngöôøi ñieàu trò caàn löu yù: 1.

Thuoác chæ duøng cho beänh nhaân töø 18 tuoåi trôû leân, khoâng duøng cho treû em. Vì thuoác coù nhieàu phaûn öùng phuï, moät soá baùc só khuyeân beänh nhaân treân 65 tuoåi khoâng neân duøng. Beänh nhaân phaûi coù khaû naêng töï chích hoaëc lieân laïc ñöôïc ngay vôùi baùc só ñieàu trò trong tröôøng hôïp bò quaù nhieàu phaûn öùng phuï cuûa thuoác.

2.

Thuoác Ribavirin coù theå taùc ñoäng xaáu ñeán söï phaùt trieån cuûa baøo thai, coù nguy cô daãn ñeán quaùi thai hoaëc dò daïng, neân vieäc coù thai trong thôøi gian chöõa trò 142

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C phaûi ñöôïc ngaên ngöøa moät caùch tuyeät ñoái. Chæ caàn moät trong hai ngöôøi, vôï hoaëc choàng, ñang duøng thuoác Ribavirin thì vieäc coù thai cuõng ñeàu nguy hieåm.

Beänh nhaân chæ coù theå coù con an toaøn sau khi ñaõ ngöng duøng thuoác ít nhaát laø 6 thaùng. Neáu ngöôøi beänh hoaëc vôï cuûa ngöôøi beänh laø phuï nöõ ñang trong ñoä tuoåi sinh ñeû, vieäc khaùm thöû thai (pregnancy test) haøng thaùng laø caàn thieát ñeå coù theå xöû lyù kòp thôøi.

3.

Nhöõng kim chích sau khi ñaõ duøng xong khoâng ñöôïc vaát böøa baõi, caàn phaûi ñöôïc caát giöõ caån thaän trong nhöõng hoäp ñöïng kim ñaëc bieät ñeå traùnh tình traïng laây beänh cho ngöôøi khaùc. Thoâng thöôøng thì caùc nôi xeùt nghieäm maùu coù theå giuùp chuùng ta tieâu huûy nhöõng hoäp ñöïng kim naøy theo tieâu chuaån an toaøn ñaõ ñöôïc quy ñònh. Ngoaøi ra, thuoác chích phaûi ñöôïc giöõ trong tuû laïnh theo ñuùng chæ daãn cuûa baùc só.

Ñoái vôùi Interferon cuõng coù nhieàu phaûn öùng phuï khaùc nhau. Thöôøng thì nhöõng phaûn öùng phuï naøy khaù maïnh meõ sau muõi thuoác ñaàu tieân hoaëc gaây khoù 143

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn chòu trong moät vaøi tuaàn leã ñaàu, nhöng seõ giaûm daàn khi cô theå baét ñaàu laøm quen vôùi thuoác.

Moät soá ngöôøi may maén khoâng gaëp phaûn öùng phuï naøo ñaùng keå trong khi duøng thuoác. Nhöng ngöôïc laïi cuõng coù nhöõng beänh nhaân gaëp phaûi caùc phaûn öùng phuï maïnh meõ ñeán noãi töôûng nhö khoâng sao chòu ñöôïc, thaäm chí coù theå phaûi töø boû vieäc ñieàu trò. Trong tröôøng hôïp naøy, neáu hieåu bieát ñaày ñuû veà caùc phaûn öùng phuï cuûa thuoác coù theå seõ giuùp ngöôøi beänh kieân nhaãn hôn vaø chòu ñöïng toát hôn.

Moät soá hieåu bieát vaø caùc bieän phaùp cuï theå sau ñaây coù theå giuùp laøm giaûm nheï phaàn naøo khoù khaên trong khi duøng thuoác: 1. Interteron coù nhöõng phaûn öùng phuï töông töï nhö nhöõng côn caûm cuùm. Beänh nhaân thöôøng caûm thaáy haâm haáp noùng, meät moûi, ñau nhöùc mình maåy, tay chaân sau khi chích thuoác.

Ngöôøi meät moûi, reùt laïnh, mieäng khoâ ñaéng, khoù chòu hoaëc caûm thaáy buoàn noân. Bieáng aên vì maát vò giaùc, moïi thöù ñeàu trôû neân nhaït nheõo trong mieäng, daãn ñeán giaûm suùt raát nhanh troïng löôïng cô theå. Toùc coù theå moûng daàn, thöa thôùt... Nhöõng trieäu chöùng vöøa noùi thöôøng naëng nhaát trong 2 tuaàn leã ñaàu, neân ngöôøi beänh coù theå chuû ñoäng tröôùc baèng caùch 144

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C xin nghæ vieäc hoaøn toaøn trong thôøi gian naøy.

Caùc trieäu chöùng ñeàu seõ töø töø giaûm daàn neáu vieäc ñieàu trò ñöôïc tieáp tuïc.

2. Caùc trieäu chöùng keå treân thöôøng baét ñaàu xuaát hieän töø 4 ñeán 6 giôø ñoàng hoà sau khi duøng thuoác. Vì theá, neân chích tröôùc khi ñi nguû.

Giaác nguû say coù theå giuùp chuùng ta giaûm nheï caùc phaûn öùng cuûa thuoác. Neáu quaù khoù chòu, coù theå duøng töø moät ñeán hai vieân Advil 400 mg (ibuprofen) hoaëc 2 vieân Tylenol 500 mg (acetaminophen) tröôùc hoaëc sau khi chích.

Tuy nhieân, khoâng ñöôïc duøng quaù lieàu, nhaát laø neáu uoáng chung vôùi röôïu hoaëc bia coù theå laøm cho gan bò huûy hoaïi moät caùch nhanh choùng hôn.

3. Vì thuoác ñöôïc söû duïng 3 ngaøy trong tuaàn, neân neáu coù theå chuû ñoäng thì neân saép xeáp coâng vieäc trong tuaàn sao cho phuø hôïp.

Thoâng thöôøng nhaát thì duøng thuoác vaøo thöù Ba, thöù Naêm vaø thöù Baûy. Nhö vaäy chæ coù hai ngaøy laøm vieäc trong traïng thaùi khoù chòu sau khi duøng thuoác. Ngaøy Chuû nhaät seõ giuùp ngöôøi duøng thuoác deã chòu hôn. Neáu duøng loaïi thuoác môùi DEG-Interferon thì moãi tuaàn chæ duøng moät laàn, neân chích vaøo toái thöù Saùu.

145

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn 4. Neân uoáng thaät nhieàu nöôùc, traùnh duøng caø pheâ vaø röôïu. Neáu quaù meät caàn phaûi ñöôïc nghæ ngôi thöôøng xuyeân. Neáu coù trieäu chöùng buoàn noân thì neân chia khaåu phaàn aên thaønh nhieàu böõa hôn, traùnh aên caùc chaát beùo nhö daàu, môõ. Neân aên thaät nhieàu rau luoäc vaø caùc loaïi traùi caây ngoït, cuõng nhö duøng theâm caùc thöùc aên vaët ñeå boå sung dinh döôõng, traùnh tình traïng suùt giaûm theå traïng do aên ít. Khi mieäng khoâ hoaëc ñaéng chaùt, neân ñaùnh raêng nhieàu laàn, hoaëc suùc mieäng thöôøng xuyeân.

Moät soá beänh nhaân bò lôû mieäng vaø löôõi trong khi chích thuoác, coù theå suùc mieäng baèng peroxide (H2O2) pha vôùi nöôùc aám (pha nöûa nöôùc, nöûa thuoác).

5. Neân taäp theå duïc thöôøng xuyeân. Traùnh nhöõng ñoäng taùc quaù naëng neà nhöng nhaát thieát phaûi duy trì haøng ngaøy caùc baøi theå duïc thích hôïp vaøo buoåi saùng. Taäp theâm moät soá ñoäng taùc nheï nhaøng buoåi chieàu tröôùc böõa aên toái caøng toát. Taäp theå duïc thöôøng xuyeân khoâng nhöõng laøm cô theå chuùng ta ñöôïc thoaûi maùi, maø coøn coù theå giaûm ñi söï ñau ñôùn khôùp xöông vaø baép thòt do thuoác gaây ra.

146

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C 6. Interferon coù theå laøm thay ñoåi tính khí hoaëc gaây aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán tinh thaàn cuûa beänh nhaân. Ngöôøi beänh coù theå trôû neân böïc boäi, caùu gaét, deã noåi noùng, maát töï chuû... Vieäc taäp trung tö töôûng trôû neân khoù khaên. Nguy hieåm nhaát laø taâm traïng buoàn phieàn, chaùn ñôøi, khoâng muoán soáng vaø nhieàu khi coù yù ñònh töï töû... Trong luùc chöõa trò, caàn bieát tröôùc ñeå coù theå thích nghi kòp thôøi vôùi nhöõng thay ñoåi naøy. Nhaát laø nhöõng ngöôøi thaân trong gia ñình cuõng caàn bieát hoaëc caàn ñöôïc chính ngöôøi beänh chia seû söï thaát thöôøng ñoù ñeå naâng ñôõ tinh thaàn khi caàn thieát.

7. Neáu ñau ñaàu coù theå duøng nhieàu phöông phaùp khaùc nhau ñeå giuùp thö giaõn ñaàu oùc. Nghe nhaïc nheï cuõng laø moät caùch khaù hieäu quaû.

Traùnh xem ti-vi quaù laâu trong giai ñoaïn naøy. Ñôn giaûn nhö vieäc duøng tay töï xoa boùp nheï hai beân thaùi döông vaø coå ñoâi khi cuõng raát coù hieäu quaû.

8. Interferon cuõng coù theå ngaên caûn hoaït ñoäng cuûa tuûy xöông, gaây ra thieáu maùu. Thieáu hoàng huyeát caàu laøm cho beänh nhaân deã thaáy meät.

Thieáu baïch huyeát caàu laøm cho cô theå deã bò 147

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn nhieãm truøng. Vaø thieáu tieåu caàu laøm cho cô theå deã bò chaûy maùu. Phaûn öùng phuï loaïi naøy caàn ñöôïc can thieäp kòp thôøi, vì theá trong thôøi gian duøng thuoác caàn phaûi xeùt nghieäm maùu ít nhaát laø moãi thaùng moät laàn ñeå phaùt hieän.

9. Moät trong nhöõng phaûn öùng phuï nguy hieåm nhaát cuûa thuoác Interferon laø gaây nhoài maùu cô tim (heart attack). Tröôøng hôïp naøy coù theå xaûy ra cho baát cöù ai trong luùc chích thuoác.

Tuy nhieân, nguy cô naøy cao hôn ôû caùc ñoái töôïng ñang bò cao aùp huyeát maùu, ñang bò tieåu ñöôøng, ñang coù haøm löôïng cholesterol quaù cao trong maùu, hoaëc nhöõng ngöôøi nghieän thuoác laù vaø ngöôøi giaø treân 65 tuoåi. Vì theá, caùc ñoái töôïng naøy caàn bieát ñeå coù söï phoøng ngöøa tröôùc haàu coù theå can thieäp kòp thôøi.

Toùm laïi, vôùi nhöõng hieåu bieát hieän nay vaø vieäc öùng duïng caùc loaïi thuoác môùi, ña soá beänh nhaân vieâm gan sieâu vi C ngaøy nay ñeàu coù hy voïng coù theå hoaøn toaøn heát beänh neáu kieân trì ñieàu trò trong moät thôøi gian laâu daøi.

Tuy nhieân, nhöõng hieåu bieát veà caên beänh quaùi aùc naøy cuõng cho chuùng ta thaáy roõ taàm quan troïng 148

Phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi C cuûa vieäc phaùt hieän vaø ñieàu trò sôùm. Beänh caøng ñöôïc phaùt hieän sôùm thì khaû naêng ñieàu trò heát beänh caøng cao hôn, trong khi ngöôïc laïi nhöõng phaùt hieän muoän maøng thöôøng daãn ñeán khoù khaên hoaëc thaát voïng hoaøn toaøn.

VI.

Phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi C

Cho ñeán nay vaãn chöa coù thuoác chuûng ngöøa sieâu vi vieâm gan C. Ngay caû nhöõng hy voïng veà moät loaïi thuoác chuûng ngöøa cho caên beänh naøy trong töông lai cuõng chöa thaáy heù môû. Ñieàu naøy coù nhöõng lyù do ñaëc bieät cuûa noù: 1. Nhö ñaõ noùi tröôùc ñaây, sieâu vi C coù khaû naêng bieán hoùa, thay ñoåi caùc ñaëc tính di truyeàn baèng caùch thay theá nhöõng chaát hoùa hoïc treân nhieãm theå cuûa mình. Ñieàu naøy chaúng nhöõng gaây khoù khaên cho heä thoáng mieãn nhieãm trong vieäc phaùt hieän vaø ñoái phoù vôùi chuùng, maø coøn laø nguyeân nhaân khieán cho vieäc tìm ra thuoác chuûng ngöøa beänh naøy trôû neân cöïc kyø khoù khaên.

2. Sieâu vi C khoâng “hoaït ñoäng” vôùi baát cöù loaøi ñoäng vaät naøo khaùc ngoaøi con ngöôøi vaø moät 149

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn loaøi tinh tinh (chimpanzeù). Vì theá, vieäc nghieân cöùu thöû nghieäm raát khoù khaên.

3. Khaû naêng sao cheùp cuûa sieâu vi C trong ñieàu kieän phoøng thí nghieäm raát yeáu ôùt.

Vì theá, vieäc phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi C hieän nay chuû yeáu laø taäp trung vaøo caùc bieän phaùp ngaên chaën töø ñaàu.

Nhö ñaõ bieát, sieâu vi vieâm gan C laây lan chuû yeáu qua söï tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi maùu cuûa ngöôøi coù beänh, neân caùc bieän phaùp tieät truøng vaø chaêm soùc thích hôïp ñoái vôùi caùc veát thöông ngoaøi da seõ giaûm thieåu ñaùng keå nguy cô nhieãm beänh.

Tuy nhieân, vieäc phaùt hieän ñöôïc nhöõng ngöôøi mang sieâu vi C cuõng goùp phaàn quan troïng ñeå coù theå taäp trung söï quan taâm ñuùng möùc vaøo caùc bieän phaùp phoøng ngöøa. Khoâng coù gì nguy hieåm hôn laø tieáp xuùc thöôøng xuyeân vôùi moät ngöôøi mang sieâu vi C maø khoâng heà hay bieát ñeå ñeà phoøng.

Cuõng caàn chuù yù raèng söï laây lan cuûa sieâu vi C chuû yeáu laø qua ñöôøng maùu, neân seõ laø moät thaùi ñoä sai laàm neáu xa laùnh nhöõng ngöôøi coù beänh. Moïi söï tieáp xuùc bình thöôøng ñeàu khoâng coù nguy cô daãn ñeán nhieãm beänh, chæ caàn quan taâm ñeán nhöõng ñieàu 150

Phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi C kieän naøo coù theå daãn ñeán vieäc tieáp xuùc vôùi maùu cuûa beänh nhaân maø thoâi.

Vieäc phaùt hieän sôùm söï hieän dieän cuûa sieâu vi vieâm gan C vì theá khoâng nhöõng laø coù lôïi cho söùc khoûe cuûa moãi ngöôøi, maø coøn laø yeáu toá quan troïng goùp phaàn vaøo vieäc phoøng ngöøa caên beänh naøy cho toaøn xaõ hoäi. Neáu coù theå giaûm thieåu ñöôïc soá ngöôøi “aâm thaàm” mang sieâu vi C trong cô theå vaø voâ tình gieo raéc khaép nôi, chaéc chaén soá ngöôøi nhieãm phaûi loaïi sieâu vi naøy cuõng seõ giaûm ñi ñaùng keå.

151

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn

152

CHÖÔNG V VIEÂM GAN SIEÂU VI D

I.

Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi D

Sieâu vi vieâm gan D – hay Delta – laø moät loaïi sieâu vi coù caáu truùc ñôn sô, khoâng toaøn veïn. Vì theá, sieâu vi D khoâng töï mình gaây beänh vieâm gan maø phaûi “hôïp taùc” vôùi sieâu vi vieâm gan B. Töông töï nhö beänh vieâm gan sieâu vi B, beänh vieâm gan sieâu vi D laây lan qua ñöôøng maùu vaø caùc hoaït ñoäng tình duïc, khoâng laây qua thöùc aên, nöôùc uoáng. Vì laø moät daïng sieâu vi gaây beänh “aên theo”, neân sieâu vi D chæ laây lan cho nhöõng ai chöa coù khaùng theå choáng sieâu vi vieâm gan B maø thoâi. Vì theá neáu ñaõ ñöôïc mieãn nhieãm ñoái vôùi vieâm gan B thì cuõng xem nhö mieãn nhieãm ñoái vôùi vieâm gan D. Tuy nhieân, tính chaát “aên theo” cuûa beänh vieâm gan sieâu vi D khoâng deã coi thöôøng chuùt naøo. Tuøy theo thôøi ñieåm bò nhieãm beänh vaø moái töông quan vôùi sieâu vi vieâm gan B, beänh coù theå trôû neân raát 153

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn nguy hieåm vaø coù khaû naêng ñöa ñeán töû vong trong moät thôøi gian ngaén.

Cho tôùi nay, cuøng vôùi beänh vieâm gan sieâu vi C, beänh vieâm gan sieâu vi D ñöôïc xem laø nhöõng sieâu vi gaây vieâm gan nguy hieåm nhaát, vôùi khaû naêng taøn phaù laù gan raát nhanh choùng.

II.

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi D

Sieâu vi vieâm gan D ñöôïc Rizzetto khaùm phaù ra vaøo naêm 1977. Ñaây laø moät loaïi vi khuaån coù caáu truùc raát ñôn sô töông töï nhö caùc loaøi sieâu vi thöïc vaät (viroid hoaëc virusoid). Vì theá, chuùng ñöôïc xem laø moät loaïi sieâu vi “khoâng troïn veïn”. Khi sinh tröôûng ñôn ñoäc, chuùng khoâng ñuû khaû naêng gaây beänh. Tuy nhieân, vôùi söï hieän dieän ñoàng thôøi cuûa sieâu vi vieâm gan B trong maùu, chuùng coù theå seõ trôû neân raát hung haõn vaø coù khaû naêng “hôïp taùc” vôùi sieâu vi vieâ m gan B ñeå taøn phaù caùc teá baøo gan moät caùch cöïc kyø nhanh choùng.

Noùi moät caùch khaùc, khi xuaát hieän ñoàng thôøi vôùi sieâu vi vieâm gan B, sieâu vi vieâm gan D seõ chuyeån ñoåi vai troø cuûa mình töø moät nhieãm theå RNA “khoâng hoàn” thaønh moät trong nhöõng sieâu vi gaây vieâm gan nguy hieåm nhaát cho nhaân loaïi.

154

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi D Ngöôøi ta hieän ñaõ nhaän daïng ñöôïc ít nhaát laø 3 kieåu loaïi gen (genotype) khaùc nhau cuûa sieâu vi vieâm gan D. Sieâu vi D1 ñöôïc tìm thaáy khaép nôi treân theá giôùi, sieâu vi D2 ñöôïc tìm ra taïi Ñaøi Loan, sieâu vi D3 ñöôïc tìm thaáy nhieàu nhaát ôû Chaâu Myõ Latin.

Sieâu vi D2 ít gaây beänh hôn hai loaïi kia, vaø sieâu vi D3 ñöôïc xem laø nguy hieåm nhaát.

Söï hôïp taùc phuï thuoäc giöõa sieâu vi vieâm gan D vôùi sieâu vi vieâm gan B ñöôïc theå hieän raát roõ trong caùch thöùc “hoaït ñoäng” cuûa chuùng. Sieâu vi vieâm gan D ñaõ lôïi duïng lôùp “voû boïc” kieân coá cuûa chaát khaùng nguyeân HBsAg laøm “aùo giaùp” baûo veä cho chính mình. Khoâng coù chaát HBsAg “xaøi chung” cuûa sieâu vi vieâm gan B, chuùng khoâng theå naøo xaâm nhaäp ñöôïc vaøo teá baøo gan, vaø ngay caû neáu nhö sinh tröôûng ñöôïc trong caùc teá baøo gan, chuùng cuõng seõ khoâng coù khaû naêng truyeàn nhieãm vaø lan traøn töø teá baøo naøy sang teáâ baøo kia. Noùi moät caùch deã hieåu, sieâu vi vieâm gan D gioáng nhö moät “vieân ñaïn”, caàn phaûi keát hôïp vôùi “caây suùng” laø sieâu vi vieâm gan B môùi coù ñöôïc khaû naêng taøn phaù cô theå ngöôøi beänh.

Do söï “phuï thuoäc” cuûa sieâu vi vieâm gan D vaøo sieâu vi vieâm gan B, neân beänh vieâm gan D coù theå noùi laø moät kieåu beänh truyeàn nhieãm “coù ñieàu kieän”. Ñieàu ñoù coù nghóa laø, beänh chæ nguy hieåm ñoái vôùi 155

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn nhöõng ai ñang hoaëc seõ maéc beänh vieâm gan B maø thoâi.

Noùi moät caùch khaùc, beänh chæ laây lan vôùi nhöõng ai chöa coù khaùng theå choáng laïi sieâu vi vieâm gan B. Nhöõng ngöôøi ñaõ coù khaû naêng mieãn nhieãm ñoái vôùi beänh vieâm gan B seõ khoâng phaûi laø ñoái töôïng nhaém ñeán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi D nöõa.

Tuy vaäy, theo öôùc ñoaùn hieän nay, vôùi khoaûng 300 trieäu ngöôøi ñang bò vieâm gan B treân toaøn theá giôùi thì con ñöôøng “laøm aên” cuûa sieâu vi D vaãn ñang raát laø “phaùt ñaït”, vôùi khoaûng 5% soá ngöôøi ñoù ñaõ bò chuùng taán coâng. Noùi caùch khaùc, hieän coù khoaûng 15 trieäu ngöôøi ñang maéc caû hai chöùng beänh vieâm gan sieâu vi B vaø vieâm gan sieâu vi D. Nhöõng noã löïc ngaên ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B vì theá tröïc tieáp laøm giaûm ñi soá ngöôøi bò nhieãm sieâu vi D. Tuy nhieân, cho ñeán nay “thaønh quaû” cuûa loaïi sieâu vi naøy vaãn raát ñaùng lo ngaïi, vôùi tyû leä nhieãm beänh töông ñoái cao, töø 1.4% ñeán 8.0% tuøy theo töøng nôi treân theá giôùi. Phuï thuoäc vaøo sieâu vi B, neân tyû leä naøy cuõng laø cao nhaát ôû caùc nöôùc ngheøo vaø chaäm tieán.

Vì beänh laây lan chuû yeáu qua ñöôøng maùu, neân coù khoaûng töø 20% ñeán 53% nhöõng ngöôøi chích ma tuùy, 156

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi D nhaát laø trong ñieàu kieän duøng chung kim chích, vaø töø 48% ñeán 80% nhöõng ngöôøi maéc beänh huyeát höõu (hemophilia)1 ñaõ vaø ñang maéc vaøo caû hai caên beänh beänh vieâm gan sieâu vi B vaø sieâu vi D. Ngay nhö taïi Hoa Kyø laø moät trong nhöõng nôi coù tyû leä nhieãm beänh vieâm gan B thaáp nhaát theá giôùi, moãi naêm cuõng coù chöøng 7.500 ngöôøi bò nhieãm sieâu vi D. Khaùng nguyeân HbsAg hieän dieän trong maùu nhöõng ngöôøi coù beänh vieâm gan sieâu vi B döôøng nhö coù khaû naêng thu huùt sieâu vi vieâm gan D moät caùch maõnh lieät vaø thuùc ñaåy söï taêng tröôûng cuûa chuùng moät caùch raát nhanh choùng. Vì theá, chæ caàn moät soá raát ít sieâu vi vieâm gan D cuõng coù theå truyeàn beänh töø ngöôøi naøy sang ngöôøi khaùc moät caùch deã daøng.

Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, vieäc chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B ñöôïc môû roäng cho moïi ñoái töôïng trong xaõ hoäi. Yeáu toá tích cöïc naøy ñaõ goùp phaàn ñaùng keå trong vieäc laøm cho soá ngöôøi bò nhieãm sieâu vi vieâm gan D ngaøy caøng giaûm nhanh.

Tuy khoâng laây lan maïnh qua caùc hoaït ñoäng tình duïc – vôùi tyû leä khaù thaáp – nhöng nguy cô maéc beänh khi giao hôïp vôùi ngöôøi bò nhieãm sieâu vi D

1

Moät chöùng beänh laøm cho beänh nhaân raát deã chaûy maùu.

157

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn cuõng caàn phaûi chuù yù. Toát nhaát vaãn phaûi laø “phoøng beänh hôn chöõa beänh”.

Nhöõng ngöôøi chích ma tuùy laø “con moài” beùo bôû cho söï laây lan cuûa sieâu vi D, nhaát laø khi hoï duøng chung kim chích. Taïi Ñaøi Loan chaúng haïn, hôn 90% beänh nhaân vieâm gan B bò laây töø vieäc chích ma tuùy ñaõ cuøng luùc nhieãm beänh vieâm gan D. Nhöõng ngöôøi naøy cuõng raát deã nhieãm vi khuaån HIV. III.

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi D

1. Xeùt nghieäm maùu Töông töï nhö nhöõng beänh vieâm gan do sieâu vi khaùc, xeùt nghieäm maùu vaãn laø phöông phaùp chính xaùc vaø duy nhaát trong vieäc xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi D. Keát quaû xeùt nghieäm maùu neáu cho thaáy nhieãm theå HDV-RNA taêng cao, hoaëc khaùng nguyeân HDAg döông tính, laø nhöõng daáu hieäu nhieãm sieâu vi D. Tuy nhieân, trong moät soá tröôøng hôïp khi teá baøo gan ñaõ bò taøn phaù quaù naëng neà, khaùng nguyeân HDAg coù theå seõ trôû thaønh aâm tính. Vì theá, ñeå xaùc ñònh beänh vieâm gan D trong soá nhöõng beänh nhaân ñaõ bò vieâm gan B – nghóa laø coù keát quaû HbsAg 158

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi D döông tính –thöôøng caàn phaûi xeùt nghieäm tìm khaùng theå choáng sieâu vi vieâm gan D, HDV-Ab (Hepatitis D Virus-Antibody), nhaát laø khaùng theå “caáp tính” anti-HD IgM. Thoâng thöôøng, ngay caû khi beänh ñaõ thaønh maïn tính, chaát khaùng theå naøy vaãn tieáp tuïc döông tính trong moät thôøi gian raát laâu.

Haøm löôïng khaùng theå naøy caøng cao thì möùc ñoä taøn phaù cuûa laù gan coù khaû naêng caøng naëng neà hôn.

Moät trong nhöõng xeùt nghieäm maùu quan troïng trong vieäc ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi D laø xeùt nghieäm HBeAg. Khaùng nguyeân naøy cho bieát sieâu vi vieâm gan B ñang sinh soâi naåy nôû moät caùch nhanh choùng, taïo ñieàu kieän cho sieâu vi vieâm gan D phaùt trieån thuaän lôïi vaø coù ñuû “naêng löïc” taán coâng.

Nhöõng beänh nhaân vôùi khaùng nguyeân HBeAg döông tính, neáu bò laây theâm beänh vieâm gan D thöôøng seõ gaëp raát nhieàu nguy hieåm. Beänh vieâm gan deã chuyeån bieán thaønh aùc tính vaø ñöa ñeán töû vong.

2. Sieâu aâm gan Sieâu aâm gan cuõng laø moät phöông phaùp giuùp cho baùc só ñieàu trò coù theâm nhöõng thoâng tin höõu ích veà beänh traïng. Tuy nhieân, nhöõng thoâng tin naøy khoâng ñuû ñeå xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi D. 159

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn IV.

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi D

Trieäu chöùng cuûa beänh vieâm gan sieâu vi D cuõng thay ñoåi phuï thuoäc vaøo möùc ñoä thöông toån cuûa gan do sieâu vi vieâm gan B gaây ra. Neáu sieâu vi vieâm gan B ñaõ “khai chieán” vaø ñang taøn phaù caùc teá baøo gan, sieâu vi vieâm gan D cuõng seõ “huøa theo”. Neáu sieâu vi vieâm gan B “chieán baïi” vaø bò heä thoáng mieãn nhieãm cuûa cô theå tieâu dieät, sieâu vi vieâm gan D cuõng seõ “cheát theo”.

Vì nhö chuùng ta ñaõ bieát, ña soá beänh nhaân vieâm gan B khoâng caàn chöõa trò cuõng coù khaû naêng töï laønh beänh, neân chæ vôùi moät thieåu soá keùm may maén thì beänh môùi tieáp tuïc phaùt trieån vaø daãn ñeán chai gan.

Trong nhöõng tröôøng hôïp khoâng may ñoù, cuõng gioáng nhö vieâm gan B vaø C, sieâu vi vieâm gan D coù theå gaây ra vieâm gan caáp tính vaø sau ñoù cuõng coù theå chuyeån sang vieâm gan maïn tính.

1. Vieâm gan sieâu vi D caáp tính Khi bò nhieãm sieâu vi D, ngöôøi beänh coù theå rôi vaøo moät trong hai tröôøng hôïp. Coù theå ñoàng thôøi bò nhieãm caû hai loaïi sieâu vi B vaø sieâu vi D, thöôøng goïi laø ñoàng nhieãm (coinfection), hoaëc ñaõ nhieãm sieâu vi vieâm gan B tröôùc moät thôøi gian roài môùi nhieãm sieâu 160

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi D vi vieâm gan D, hay thöôøng goïi laø boäi nhieãm (superinfection).

Trong caû 2 tröôøng hôïp naøy, vôùi söï “tieáp söùc” cuûa sieâu vi vieâm gan D, caùc teá baøo gan cuûa beänh nhaân vieâm gan sieâu vi B seõ bò taøn phaù moät caùch nhanh choùng hôn, nhaát laø trong tröôøng hôïp boäi nhieãm. a. Ñoàng nhieãm (coinfection) Beänh vieâm gan sieâu vi D thöôøng gaây ra nhöõng trieäu chöùng töông töï nhö beänh vieâm gan B. Vì cuøng luùc cô theå bò taán coâng bôûi 2 loaïi sieâu vi vieâm gan khaùc nhau neân nhöõng trieäu chöùng coù theå seõ naëng neà hôn vaø côn beänh caáp tính coù theå keùo daøi hôn.

Theo keát quaû nghieân cöùu söï thay ñoåi phaân hoùa toá ALT trong maùu beänh nhaân, trong tröôøng hôïp beänh vieâm gan caáp tính ñoàng nhieãm sieâu vi B vaø D, thöôøng coù hai ñôït chuyeån bieán noái tieáp theo nhau. Laàn gia taêng phaân hoùa toá ALT thöù nhaát laø do vieâm gan caáp tính sieâu vi B gaây ra, laàn thöù hai tieáp theo sau ñoù laø do vieâm gan sieâu vi D gaây ra.

Do ñoù, trong thöïc teá dieãn tieán cuûa beänh khi ñoàng nhieãm caû vieâm gan sieâu vi B vaø sieâu vi D, caùc trieäu chöùng ñieån hình cuûa beänh vieâm gan B seõ xuaát 161

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn hieän tröôùc. Sau ñoù, khi beänh coù veû nhö ñang thuyeân giaûm thì nhöõng trieäu chöùng nhö vaøng da, ñau ñaàu, buoàn noân, choùng maët ... laïi baét ñaàu taùi phaùt. Ñaây laø taùc ñoäng gaây ra do söï “huøa theo” cuûa beänh vieâm gan sieâu vi D. Tuøy theo ñoä tuoåi vaø theå traïng khi bò nhieãm beänh, nhöõng trieäu chöùng coù theå raát roõ reät hoaëc chæ mô hoà. Beänh nhaân caøng ít tuoåi thì trieäu chöùng beänh caøng môø nhaït, beänh nhaân ñaõ tröôûng thaønh thì caùc trieäu chöùng coù theå seõ maõnh lieät, naëng neà hôn.

Söï môø nhaït cuûa caùc trieäu chöùng beänh, tieác thay, khoâng phaûi laø daáu hieäu may maén. Bôûi vì chính nhöõng tröôøng hôïp naøy coù nguy cô chuyeån sang vieâm gan maïn tính nhieàu hôn. Treû sô sinh hoaëc caùc em beù coøn ít tuoåi thöôøng khoâng coù nhieàu trieäu chöùng trong giai ñoaïn vieâm gan caáp tính, nhöng sau ñoù thì ña soá chuyeån sang vieâm gan maïn tính. Ngöôïc laïi, nhöõng ngöôøi ñaõ tröôûng thaønh, vôùi heä thoáng mieãn nhieãm cuûa cô theå hoaøn chænh hôn, seõ phaûn öùng döõ doäi khi bò sieâu vi xaâm nhaäp, gaây ra nhöõng trieäu chöùng naëng neà, maõnh lieät hôn. Nhöng sau ñoù, khaû naêng tieâu dieät heát sieâu vi vaø khoûi beänh hoaøn toaøn laø raát cao, chæ moät soá raát ít chuyeån sang vieâm gan maïn tính.

162

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi D Nhaän xeùt naøy cho thaáy vieäc phaùt hieän beänh ôû nhöõng phuï nöõ ñang coù thai hoaëc trong ñoä tuoåi sinh ñeû laø raát quan troïng. Bôûi vì söï phaùt hieän beänh ôû caùc ñoái töôïng naøy seõ giuùp baûo veä an toaøn hôn cho caùc chaùu beù sô sinh tröôùc nguy cô nhieãm beänh raát cao vaø voâ cuøng nguy hieåm vì moái ñe doïa chuyeån sang vieâm gan maïn tính sau ñoù. b. Boäi nhieãm (Superinfetion) Boäi nhieãm laø tröôøng hôïp raát nguy hieåm. Vôùi söï phaùt trieån cuûa sieâu vi vieâm gan D trong moät cô theå ñang bò taán coâng bôûi sieâu vi vieâm gan B, beänh seõ trôû neân traàm troïng, vôùi nhöõng haäu quaû voâ cuøng tai haïi trong moät thôøi gian raát ngaén.

Trong moät soá tröôøng hôïp, khi sieâu vi vieâm gan B ñang trong traïng thaùi “yeân nghæ” thuï ñoäng khoâng gaây toån haïi cho gan – tröôøng hôïp cuûa nhöõng ngöôøi laønh mang sieâu vi (healthy carriers) nhö ñaõ noùi tröôùc ñaây –, söï tieáp xuùc vôùi sieâu vi vieâm gan D seõ “ñaùnh thöùc” sieâu vi B vaø khôûi ñaàu cho moät giai ñoaïn taøn phaù caùc teá baøo gan moät caùch raát nhanh choùng, coù theå laø chæ trong moät thôøi gian töø 3 ñeán 5 naêm.

163

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Vì theá, tuy laø moät loaïi sieâu vi “khoâng troïn veïn”, nhöng vôùi khaû naêng “ñaùnh thöùc” sieâu vi vieâm gan B ñang “nguû say” thì sieâu vi D ñaõ trôû thaønh moät loaïi sieâu vi raát nguy hieåm. Vaø söï “hôïp taùc ” cuûa sieâu vi D vôùi sieâu vi B trong cuoäc chieán taøn phaù caùc teá baøo gan seõ caøng laøm cho caên beänh trôû neân cöïc kyø nghieâm troïng.

2. Vieâm gan sieâu vi D maïn tính Keát quaû khaûo saùt qua noàng ñoä ALT trong maùu beänh nhaân nhieãm sieâu vi D – vaø taát nhieân laø caû sieâu vi B – cho thaáy chaát men gan naøy thöôøng lieân tuïc gia taêng, ngay caû khi ñaõ coù nhöõng daáu hieäu phaûn öùng tích cöïc cuûa heä thoáng mieãn nhieãm trong cô theå. Hay noùi caùch khaùc, beänh coù raát nhieàu nguy cô chuyeån sang vieâm gan maïn tính.

Ngöôøi ta phaùt hieän ra beänh vieâm gan sieâu vi D vaøo nhöõng naêm cuûa thaäp nieân 1970. Luùc ñoù, ngöôøi ta cho raèng sieâu vi vieâm gan D coù theå taøn phaù caùc teá baøo gan moät caùch raát nhanh choùng, khieán cho ña soá beänh nhaân seõ töû vong trong moät thôøi gian ngaén töø moät vaøi thaùng ñeán moät vaøi naêm.

164

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi D Tuy nhieân, theo nhöõng keát quaû khaûo saùt gaàn ñaây nhaát, söï tieán trieån cuûa beänh thay ñoåi moät caùch khaùc nhau tuøy theo töøng tröôøng hôïp nhieãm beänh.

–

Khoaûng 15% beänh nhaân boäi nhieãm sieâu vi vieâm gan D seõ phaùt beänh moät caùch cöïc kyø nhanh choùng, vaø gan seõ bò chai trong voøng 12 thaùng.

–

Khoaûng 15% beänh nhaân khaùc may maén hôn seõ hoaøn toaøn khoûi beänh.

–

Trong 70% beänh nhaân coøn laïi, tuy khaû naêng taøn phaù vaø thay ñoåi caáu truùc cuûa gan coù theå xaûy ra raát nhanh choùng, daãn ñeán chai gan chæ trong voøng moät vaøi naêm, nhöng beänh cuõng coù theå seõ “daäm chaân taïi choã” trong voøng 20 ñeán 30 naêm tröôùc khi “döùt ñieåm”.

Neáu so vôùi beänh vieâm gan sieâu vi B thuaàn tuùy vaø vieâm gan sieâu vi C, beänh nhaân vieâm gan D seõ bò chai gan sôùm hôn khoaûng 10 ñeán 20 naêm. Khoaûng 40% beänh nhaân chai gan gaây ra bôûi sieâu vi vieâm gan D seõ bò ung thö gan trong voøng 12 naêm. Thoâng thöôøng nhöõng ngöôøi vieâm gan D vì laây qua ñöôøng tieâm chích ma tuùy seõ bò chai gan nhanh choùng hôn 165

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn so vôùi nhöõng beänh nhaân vieâm gan D vì laây lan qua nhöõng nguyeân nhaân khaùc.

V.

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi D

1. Vieâm gan sieâu vi D caáp tính Vì vieâm gan D caáp tính deã trôû thaønh aùc tính, ngöôøi beänh caàn ñöôïc theo doõi moät caùch caån thaän.

Tuy nhieân, tröø nhöõng tröôøng hôïp boäc phaùt raát nghieâm troïng, coøn thì ña soá ngöôøi beänh thöôøng khoâng caàn phaûi vaøo beänh vieän, coù theå ñöôïc ñieàu trò vaø theo doõi taïi nhaø.

Khi beänh trôû thaønh aùc tính, ngöôøi beänh coù nhöõng trieäu chöùng cuûa loaïn trí nhö maát töï chuû, deã queân, noùi laûm nhaûm... Naëng hôn nöõa coù theå seõ hoân meâ, baát tænh ... Trong tröôøng hôïp maùu trôû neân quaù loaõng, ngöôøi beänh coù theå bò chaûy maùu cam, oùi ra maùu, phaân ñen nhö möïc, vaø da deã bò baàm tím. Ñaây laø nhöõng tröôøng hôïp caàn ñöa ngöôøi beänh vaøo beänh vieän ngay ñeå theo doõi vaø can thieäp kòp thôøi. Cô may soáng soùt cuûa nhöõng tröôøng hôïp naøy laø raát thaáp, bôûi vì gan coù theå bò taøn phaù moät caùch raát nhanh choùng vaø neáu khoâng ñöôïc gheùp gan, beänh nhaân seõ töû vong.

166

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi D 2. Vieâm gan sieâu vi D maïn tính Thuoác ñieàu trò vieâm gan sieâu vi D hieän nay thöôøng ñöôïc duøng laø Interferon-alfa. Thuoác ñöôïc duøng cho caû hai tröôøng hôïp vieâm gan D caáp tính vaø maïn tính. Tuy nhieân, ñoái vôùi giai ñoaïn vieâm caáp tính thì phaûn öùng cuûa cô theå laø chính, vaø vieäc theo doõi beänh traïng ñoùng vai troø quan troïng hôn. Vì theá, thuoác ñöôïc duøng chuû yeáu ñeå ñieàu trò khi beänh ñöôïc xaùc ñònh ñaõ chuyeån sang giai ñoaïn maïn tính.

Trong khi ña soá beänh nhaân vieâm gan sieâu vi B coù theå seõ khoûi beänh maø khoâng caàn ñieàu trò, thì beänh vieâm gan sieâu vi D coù nhieàu khuynh höôùng chuyeån thaønh maïn tính vaø tieáp tuïc taøn phaù caùc teá baøo gan. Vì theá, sieâu vi vieâm gan D ñöôïc xem laø moät trong nhöõng sieâu vi vieâm gan taøn ñoäc vaø nguy hieåm nhaát, cuõng nhö “cöùng ñaàu” vaø khoù ñieàu trò nhaát.

Thôøi gian ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi D keùo daøi gaáp 5 laàn so vôùi vieâm gan sieâu vi B, vaø löôïng thuoác ñöôïc duøng phaûi nhieàu gaáp 2 laàn so vôùi ñieàu trò vieâm gan sieâu vi C. Lieàu löôïng thuoác ñieàu trò hieän nay thöôøng laø töø 5 ñeán 9 trieäu ñôn vò thuoác (unit) tieâm döôùi da moãi tuaàn ba laàn, hoaëc 5 trieäu ñôn vò thuoác moãi ngaøy, 167

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn trong moät thôøi gian trung bình laø töø 14 ñeán 16 thaùng. Do ñieàu trò nhieàu thuoác vaø quaù laâu, coù nhieàu beänh nhaân khoâng theå tieáp tuïc ñieàu trò vì bò quaù nhieàu phaûn öùng phuï, nhaát laø nhöõng trieäu chöùng beänh taâm thaàn. Ñaùng keå nhaát trong soá caùc phaûn öùng phuï laø taâm traïng buoàn phieàn, chaùn naûn vaø nhieàu khi coù yù ñònh töï töû.

Nhöng ngay caû khi ñaõ raát “naëng tay” trong vieäc ñieàu trò ñeán nhö theá, vaãn chæ coù khoaûng 40 ñeán 70% beänh nhaân coù theå bình thöôøng hoùa caùc phaân toá hoùa ALT vaø AST maø thoâi. Ñieàu ñaùng tieác hôn nöõa laø coù khoaûng 60 ñeán 97% trong soá beänh nhaân ñöôïc ñieàu trò coù keát quaû toát nhöng seõ taùi phaùt beänh sau khi ngöng duøng thuoác. Vì theá, khi beänh trôû neân maïn tính, nguy cô chai gan vaø ung thö gan raát khoù loøng traùnh ñöôïc.

VI.

Phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi D

Hieän nay thuoác chuûng ngöøa sieâu vi D vaãn coøn ñang trong voøng nghieân cöùu. Maëc duø sieâu vi D chæ laây lan vaø taùc haïi moät caùch haïn cheá – phuï thuoäc vaøo sieâu vi B –, nhöng ngöôøi ta hy voïng neáu coù thuoác chuûng ngöøa sieâu vi D seõ giuùp ñaûm baûo an toaøn hôn cho nhöõng beänh nhaân ñaõ bò vieâm gan sieâu vi B maïn tính.

168

Phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi D Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi laønh maïnh, vieäc phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B – cuï theå nhaát laø baèng caùch duøng thuoác chuûng ngöøa – laø phöông phaùp höõu hieäu nhaát ñeå phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi D. Bôûi vì neáu khoâng coù sieâu vi B trong cô theå thì hoaøn toaøn khoâng sôï laây nhieãm sieâu vi D. Tuy nhieân, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ maéc beänh vieâm gan B vaø ñang ñieàu trò thì nguy cô maéc beänh vieâm gan sieâu vi D laø raát cao. Vì khoâng coù thuoác chuûng ngöøa daønh cho beänh vieâm gan sieâu vi D, neân nhöõng ngöôøi ñaõ mang sieâu vi B trong ngöôøi caàn phaûi heát söùc thaän troïng töï baûo veä mình tröôùc nguy cô boäi nhieãm sieâu vi D. Söï gaén lieàn giöõa sieâu vi B vaø sieâu vi D cho thaáy caùc bieän phaùp ñaõ aùp duïng ñoái vôùi sieâu vi B cuõng laø nhöõng bieän phaùp caàn ñeán ñeå phoøng ngöøa sieâu vi D. Haïn cheá ñieàu kieän laây lan cuûa sieâu vi trong moâi tröôøng vaø thaän troïng vôùi caùc tình huoáng coù theå daãn ñeán laây nhieãm, ñoàng thôøi tích cöïc phaùt hieän beänh caøng sôùm caøng toát ñeå traùnh voâ tình laây lan cho ngöôøi khaùc.

Tieác thay, taïi caùc nöôùc ngheøo hoaëc ñang phaùt trieån, vieäc thöû maùu ñònh kyø ñeå phaùt hieän beänh chöa theå thöïc hieän ñöôïc moät caùch roäng khaép ñoái vôùi taát caû moïi ngöôøi. Vì theá maø caùc bieän phaùp vaø 169

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn ñieàu kieän veä sinh caàn thieát ñeå choáng laây nhieãm qua ñöôøng maùu vaø caùc hoaït ñoäng tình duïc hieän nay vaãn laø lôøi khuyeân haøng ñaàu trong vieäc phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi D.

170

CHÖÔNG VI

VIEÂM GAN SIEÂU VI E

I.

Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi E

Sieâu vi vieâm gan E laø nguyeân nhaân thöôøng xuyeân nhaát gaây ra nhöõng côn dòch vaøng da taïi caùc vuøng nhieät ñôùi. Töông töï nhö beänh vieâm gan sieâu vi A, beänh vieâm gan sieâu vi E laây lan qua thöùc aên, nöôùc uoáng vaø caùc ñieàu kieän oâ nhieãm cuûa moâi tröôøng. Beänh raát hieám khi laây lan qua ñöôøng maùu.

Beänh thöôøng taán coâng vaøo beänh nhaân moät caùch raát “aâm thaàm, laëng leõ”, nghóa laø ít khi boäc loä baát cöù trieäu chöùng naøo ñaùng keå. Trong moät soá tröôøng hôïp khaù hieám hoi, beänh coù theå trôû thaønh aùc tính. Ñieàu khoâng may laø trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, beänh nhaân coù theå deã daøng ñi ñeán töû vong. Vì theá, beänh raát nguy hieåm ñoái vôùi caùc phuï nöõ ñang coù thai.

171

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Cho tôùi nay vaãn chöa coù thuoác chích ngöøa cho beänh vieâm gan E .

II.

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi E

Vaøo naêm 1955, sau moät traän luït lôùn taïi AÁn Ñoä, nöôùc soâng Yamuna ñaõ gaây ra tieâu chaûy vaø vaøng da cho hôn 30 ngaøn daân ñòa phöông. Ban ñaàu ngöôøi ta cho raèng beänh vieâm gan sieâu vi A laïi moät laàn nöõa lan traøn khaép nôi qua nöôùc uoáng ñaõ bò oâ nhieãm.

Nhöng sau khi xeùt nghieäm maùu, ña soá caùc beänh nhaân naøy ñeàu coù khaùng theå choáng laïi sieâu vi vieâm gan A. Vaø töø ñoù hoï phaùt hieän ra moät loaïi sieâu vi gaây beänh vieâm gan môùi, töông töï nhö sieâu vi vieâm gan A vôùi khaû naêng laây beänh qua thöùc aên, nöôùc uoáng... Ñoù laø sieâu vi vieâm gan E. Sieâu vi vieâm gan E ñöôïc tìm thaáy khaép nôi treân theá giôùi, nhöng nhieàu nhaát vaãn laø caùc nöôùc ôû vuøng nhieät ñôùi gaàn ñöôøng xích ñaïo. Coù teân trong danh saùch naøy bao goàm chaâu Myõ Latin, chaâu Phi, AÁn Ñoä, Trung Ñoâng, chaâu AÙ... , nhaát laø nhöõng nöôùc trong vuøng Ñoâng Nam AÙ.

Beänh thöôøng boäc phaùt theo töøng chu kyø, khoaûng 5 ñeán 10 naêm, theo nhöõng muøa möa lôùn gaây ra luõ luït. Trong nhöõng naêm 1986 ñeán 1988, 172

Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi E hôn 120 ngaøn daân chuùng soáng trong vuøng Trinh Giang (Xinjiang) ôû Trung quoác ñaõ bò “truùng ñoäc” vì sieâu vi vieâm gan E. Rieâng taïi Hoa Kyø, sieâu vi vieâm gan E laø nguyeân nhaân cuûa hôn 50% beänh vieâm gan caáp tính thuoäc loaïi “khoâng A, khoâng B” (non-A, non-B).

Tuy nhieân, neáu nhö ña soá nhöõng ngöôøi ñaõ tieáp xuùc vôùi sieâu vi A, nhaát laø treû em, ñeàu bò laây beänh, thì sieâu vi vieâm gan E chæ gaây beänh cho moät thieåu soá raát ít, töø 1 ñeán 10%. Nhöng beänh laïi coù theå deã daøng trôû neân aùc tính, vôùi khoaûng 0,5% ñeán 4% coù nguy cô töû vong. Ñoä tuoåi deã maéc beänh nhaát laø töø 15 ñeán 40 tuoåi.

Beänh trôû neân raát nguy hieåm khi ngöôøi beänh laø phuï nöõ ñang mang thai, nhaát laø vaøo 3 thaùng cuoái cuøng. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, hôn 20% caùc baøo thai coù theå seõ cheát trong buïng meï hoaëc ngay sau khi ra ñôøi.

Ngaøy nay, sieâu vi vieâm gan E ñaõ ñöôïc xem laø nguyeân nhaân quan troïng nhaát gaây ra dòch vieâm gan laây lan qua ñöôøng tieâu hoùa.

Gioáng nhö caùc beänh truyeàn nhieãm khaùc, baát cöù ai trong chuùng ta cuõng ñeàu coù theå bò nhieãm sieâu vi vieâm gan E. Vaø töông töï nhö sieâu vi vieâm gan A, 173

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn beänh laây lan ra khaép nôi qua thöùc aên, nöôùc uoáng vaø caùc ñieàu kieän oâ nhieãm cuûa moâi tröôøng.

Beänh deã laây lan nhaát qua soá löôïng sieâu vi trong phaân cuûa beänh nhaân thaûi vaøo moâi tröôøng. Vì theá, taïi caùc nöôùc chaäm tieán, khi phaân ngöôøi vaãn ñöôïc duøng trong vieäc canh noâng, beänh coù ñieàu kieän ñeå lan traøn moät caùch deã daøng vaø nhanh choùng.

Heä thoáng coáng raõnh thoaùt nöôùc khoâng hoaøn thieän cuõng laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân thuaän lôïi cho söï laây nhieãm sieâu vi E, thoâng qua vieäc oâ nhieãm nguoàn nöôùc. Chính vì theá, dòch beänh vieâm gan E trong ña soá tröôøng hôïp thöôøng boäc phaùt sau caùc traän luõ luït.

Tuy nhieân, neáu so saùnh vôùi beänh vieâm gan sieâu vi A thì beänh vieâm gan sieâu vi E coù tyû leä laây lan thaáp hôn raát nhieàu. Thoâng thöôøng, töø 50% ñeán 75% soá ngöôøi soáng chung vôùi beänh nhaân vieâm gan A caáp tính seõ bò laây beänh trong moät thôøi gian ngaén.

Nhöng ñoái vôùi beänh vieâm gan sieâu vi E, tyû leä naøy chæ vaøo khoaûng 0,7% ñeán 2,2% maø thoâi. Ngöôøi ta cho raèng sieâu vi vieâm gan E coù phaàn “yeáu ôùt” hôn neân deã bò tieâu dieät trong moâi tröôøng töï nhieân. Chæ caàn bò ñun soâi trong voøng moät phuùt, sieâu vi vieâm gan E seõ hoaøn toaøn bò huûy dieät. Hôn nöõa, soá löôïng sieâu vi E xaâm nhaäp vaøo cô theå caàn thieát ñuû ñeå gaây 174

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi E beänh vieâm gan phaûi laø nhieàu hôn so vôùi tröôøng hôïp cuûa beänh vieâm gan sieâu vi A. Beänh ñoâi khi cuõng laây lan qua ñöôøng maùu, nhöng raát hieám khi laây lan qua caùc hoaït ñoäng tình duïc.

III.

Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi E

Cho ñeán nay, xeùt nghieäm maùu vaãn laø phöông phaùp duy nhaát ñeå xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi E. Tuy nhieân, xeùt nghieäm maùu loaïi naøy thöôøng chæ ñöôïc chæ ñònh khi coù nghi ngôø, vaø vì ñaây laø moät caên beänh töông ñoái môùi, neân ñoâi khi coù nhieàu ngöôøi khoâng nghó ñeán.

Trong luùc beänh ñang boäc phaùt, men gan ALT vaø chaát khaùng theå HEV-IgM coù theå seõ taêng cao.

Khaùng theå naøy cho thaáy beänh vieâm gan caáp tính vöøa môùi bò laây. Ngöôïc laïi, khaùng theå IgG laø khaùng theå xuaát hieän khi cô theå ñaõ “ñaùnh nhau” vôùi sieâu vi trong quaù khöù tröôùc ñaây. Vì theá, ngöôøi coù khaùng theå HEV-IgG seõ ñöôïc mieãn nhieãm ñoái vôùi beänh vieâm gan E. Tuy nhieân, thoâng thöôøng thì sau moät thôøi gian töø 5 ñeán 10 naêm, khaùng theå HEV-IgG seõ töø töø giaûm daàn vaø khoâng coøn ñuû söùc ñeå baûo veä cô theå tröôùc söï taán coâng cuûa sieâu vi vieâm gan E nöõa.

175

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Maët khaùc, xeùt nghieäm khaùng theå HEV-IgM laø moät phöông phaùp xeùt nghieäm maùu khaù caàu kyø, phöùc taïp, chæ moät soá phoøng xeùt nghieäm maùu ñaëc bieät môùi ñöôïc trang bò ñaày ñuû phöông tieän ñeå thöïc hieän xeùt nghieäm maùu loaïi naøy. Vì theá, moät soá lôùn beänh nhaân vieâm gan sieâu vi E caáp tính hieän nay vaãn thöôøng bò hieåu laàm laø vieâm gan caáp tính moät caùch “khoù hieåu” vaø “khoâng lyù do”.

Sieâu vi vieâm gan E tieáp tuïc xuaát hieän trong phaân cuûa beänh nhaân töø 3 ñeán 8 tuaàn leã sau khi coù caùc trieäu chöùng cuûa beänh vieâm gan sieâu vi E caáp tính boäc phaùt. Vì theá, trong voøng moät ñeán hai thaùng sau khi bò vieâm gan sieâu vi E caáp tính, ngöôøi beänh vaãn tieáp tuïc laây lan cho ngöôøi khaùc. Tuy nhieân, sau khi khoûi beänh haún, cô theå seõ coù khaùng theå choáng laïi sieâu vi vieâm gan E trong moät thôøi gian daøi töø 5 ñeán 10 naêm sau.

IV.

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi E

Thoâng thöôøng, caùc trieäu chöùng cuûa beänh vieâm gan E chæ raát nheï vaø nhaát thôøi, keùo daøi töø vaøi ngaøy cho ñeán vaøi tuaàn leã. Beänh thöôøng khoâng ñeå laïi nhöõng haäu quaû laâu daøi nhö trong caùc tröôøng hôïp cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B, sieâu vi C vaø sieâu vi D. Tuy nhieân, beänh coù theå trôû neân aùc tính vaø nguy 176

Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi E hieåm nhaát ñoái vôùi caùc beänh nhaân nöõ ñang mang thai. Taïi tænh Trinh Giang ôû Trung quoác, trong côn dòch beänh vaøo nhöõng naêm 1986 ñeán 1988 vöøa ñeà caäp ñeán ôû treân, ngöôøi ta öôùc tính coù khoaûng 1,5% phuï nöõ ñang coù thai trong ba thaùng ñaàu ñaõ töû vong vì caên beänh naøy. Tyû leä töû vong taêng leân 8,5% ñoái vôùi caùc phuï nöõ ñang mang thai vaøo thaùng thöù 4 ñeán thaùng thöù 6, vaø 21% ñoái vôùi phuï nöõ ñang mang thai 3 thaùng cuoái. Ñieàu naøy coù nghóa laø cöù 5 ngöôøi phuï nöõ ñang mang thai vaøo nhöõng thaùng cuoái cuøng bò nhieãm beänh vieâm gan sieâu vi E, seõ coù moät ngöôøi coù nguy cô töû vong vì caên beänh naøy.

Thôøi gian uû beänh keùo daøi töø 15 ñeán 60 ngaøy sau khi sieâu vi xaâm nhaäp vaøo cô theå. Thoâng thöôøng beänh nhaân baét ñaàu bò soát noùng nheï, meät moûi, ñau nhöùc toaøn thaân gioáng nhö khi bò caûm cuùm. Sau ñoù da vaø maét trôû neân vaøng, nöôùc tieåu saäm maøu, phaân cuõng ñoåi maøu maàu nhaït nhö ñaát seùt. Buïng ñau laâm raâm, khoù chòu, buoàn noân vaø oùi möûa... Moät soá ít beänh nhaân bò tieâu chaûy, noåi meà ñay vaø ñau khôùp xöông.

Khi xeùt nghieäm caùc phaân hoùa toá ALT vaø AST seõ thaáy taêng cao, thöôøng cuøng luùc vôùi vaøng da.

Traïng thaùi naøy keùo daøi töø 1 ñeán 6 tuaàn. Töø luùc da vaø maét trôû neân vaøng, sieâu vi vieâm gan E coù theå 177

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn ñöôïc tìm thaáy trong phaân cuûa beänh nhaân. Neáu caùc ñieàu kieän veä sinh khoâng ñöôïc ñaûm baûo, nhöõng sieâu vi naøy coù theå seõ laøm oâ nhieãm nöôùc uoáng, vaø vì theá seõ laây lan cho nhöõng ngöôøi chung quanh.

Cuõng nhö beänh vieâm gan sieâu vi A, ña soá beänh nhaân khoâng caàn chöõa trò cuõng töï nhieân töø töø thuyeân giaûm vaø khoûi beänh. Chæ trong moät soá raát ít tröôøng hôïp, gan bò taøn phaù moät caùch raát nhanh choùng vaø beänh nhaân coù theå phaûi töû vong neáu khoâng ñöôïc gheùp gan.

V.

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi E

Thoâng thöôøng beänh chæ keùo daøi trong moät thôøi gian ngaén, khoâng caàn ñieàu trò töï nhieân cuõng heát.

Caùc trieäu chöùng cuûa beänh coù theå caàn ñöôïc can thieäp tuøy theo theå traïng cuûa moãi beänh nhaân, muïc ñích laø ñeå ñaûm baûo söùc khoûe trong nhöõng tröôøng hôïp coù caùc trieäu chöùng quaù naëng.

Tuy nhieân, neáu beänh trôû neân aùc tính thì nguy cô töû vong laø raát cao. Thöôøng thì gheùp gan (liver transplant) laø phöông phaùp duy nhaát ñeå coù theå cöùu soáng beänh nhaân.

178

Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi E Noùi caùch khaùc, trong ñieàu kieän thöïc teá hieän nay chuùng ta ñaønh chaáp nhaän khaù thuï ñoäng trong vieäc ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi E caáp tính khi beänh chuyeån sang aùc tính. Gheùp gan khoâng phaûi laø moät phöông phaùp ñieàu trò maø ña soá moïi ngöôøi coù khaû naêng chaáp nhaän, cuõng nhö vieäc thöïc hieän vaãn coøn raát nhieàu haïn cheá ôû caùc nöôùc ngheøo hoaëc ñang phaùt trieån. Vì theá, taàm quan troïng cuûa vieäc phoøng ngöøa beänh caøng phaûi ñöôïc chuù yù nhieàu hôn. °°° Sieâu vi vieâm gan E ñaõ trôû thaønh moät trong caùc nguyeân nhaân khaù thöôøng xuyeân gaây ra nhöõng traän dòch vaøng da, vieâm gan laây lan qua thöùc aên vaø nöôùc uoáng taïi caùc vuøng nhieät ñôùi. Tuy beänh khoù laây lan hôn beänh vieâm gan sieâu vi A, vaø cuõng khoâng gaây ra vieâm gan caáp tính nhö vieâm gan sieâu vi B, C vaø D, nhöng trong moät soá tröôøng hôïp beänh coù theå trôû thaønh aùc tính vôùi nguy cô töû vong cao, nhaát laø neáu beänh nhaân ñang mang thai. Vì vaäy, moái ñe doïa cuûa caên beänh naøy ñoái vôùi söùc khoûe coäng ñoàng laø khoâng theå phuû nhaän ñöôïc.

179

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn VI.

Phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi E

Cho ñeán nay ngöôøi ta vaãn chöa tìm ra ñöôïc thuoác chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi E. Vì theá, vaán ñeà veä sinh moâi tröôøng, nhaát laø vieäc ñaûm baûo nguoàn nöôùc saïch, cuõng nhö caûi thieän caùc heä thoáng coáng raõnh thoaùt nöôùc trong thaønh phoá ... laø nhöõng bieän phaùp tích cöïc vaø höõu hieäu nhaát ñeå ngaên chaën söï laây lan cuûa caên beänh ñaùng ngaïi naøy.

Trong thôøi gian xaûy ra dòch beänh, nhöõng bieän phaùp phoøng ngöøa caàn ñöôïc aùp duïng trieät ñeå nhö ñoái vôùi caùc beänh truyeàn nhieãm khaùc. Nhaát laø yù thöùc traùch nhieäm cuûa nhöõng ngöôøi ñaõ maéc beänh, caàn quan taâm ñeán vieäc ñaûm baûo caùc ñieàu kieän veä sinh caù nhaân ñeå khoâng ñaåy nhanh söï lan traøn cuûa sieâu vi trong moâi tröôøng.

Vì sieâu vi E khaù “yeáu ôùt”, neân vieäc “aên chín, uoáng chín” cuõng laø moät bieän phaùp raát höõu hieäu ñeå phoøng ngöøa beänh. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, chæ caàn ñun soâi thöùc aên, nöôùc uoáng trong voøng moät phuùt laø ñaõ coù theå tieâu huûy sieâu vi vieâm gan E moät caùch deã daøng.

Hy voïng trong moät töông lai gaàn ñaây, ngöôøi ta seõ khaùm phaù ra thuoác chích ngöøa vieâm gan E. 180

CHÖÔNG VII CHAI GAN

I.

Moät vaøi khaùi nieäm cô baûn

Khi bò vieâm maïn tính keùo daøi vì baát cöù moät lyù do naøo, laù gan cuûa chuùng ta seõ daàn daàn bò xô hoùa theo thôøi gian.

Nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau coù theå laøm cho caùc teá baøo gan bò vieâm hoaëc toån thöông. Neáu khoâng ñöôïc ñieàu trò ngay hoaëc ngaên chaën nhöõng nguyeân nhaân gaây toån haïi ñeán teá baøo gan, gan seõ daàn daàn bò xô (liver fibrosis). Xô gan laø böôùc ñaàu tieân ñeå tieán daàn ñeán chai gan (cirrhosis).

Nghieän röôïu coù theå laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính gaây ra xô gan vaø chai gan. Ngoaøi ra, nhö trong tröôøng hôïp cuûa ña soá caùc nöôùc chaâu Phi vaø chaâu AÙ, sieâu vi vieâm gan B vaø sieâu vi vieâm gan C cuõng laø nhöõng nguyeân nhaân haøng ñaàu gaây ra xô gan vaø chai gan.

181

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Xô gan (liver fibrosis) laø moät teân goïi ñeå chæ tình traïng cuûa gan khi maø cô caáu bình thöôøng baét ñaàu bò thay ñoåi bôûi nhöõng teá baøo xô chaïy ngang doïc, xen keõ giöõa nhöõng teá baøo gan. Neáu ñöôïc chöõa trò sôùm trong giai ñoaïn naøy, gan coù theå seõ ñöôïc bình phuïc hoaøn toaøn.

Tuy nhieân, neáu khoâng ñöôïc phaùt hieän vaø ñieàu trò kòp thôøi, tình traïng xô gan keùo daøi laâu naêm seõ laøm chai gan (cirrhosis).1 Tình traïng cuûa laù gan vaøo giai ñoaïn naøy laø ñaõ phaûi “boù tay” khoâng coøn coù theå ñieàu trò ñöôïc nöõa. Vì theá, noù seõ maëc nhieân tieán trieån theo thôøi gian vaø gaây ra nhieàu bieán chöùng nguy hieåm khaùc nhau.

Vì khoâng theå ñieàu trò cho gan ñöôïc nöõa, neân giaûi phaùp duy nhaát ñeå thay ñoåi tình huoáng laø gheùp gan cho beänh nhaân.

Tuy nhieân, cho duø khoâng theå ñieàu trò ñöôïc thì cuõng vaãn coøn coù moät soá thuoác men, bieän phaùp coù theå duøng ñeán ñeå giuùp beänh nhaân bò chai gan tieáp tuïc soáng moät caùch toát ñeïp hôn.

1

Chuùng toâi taïm duøng danh töø xô gan (liver fibrosis) ñeå phaân bieät vôùi chai gan (cirrhosis). Moät soá ngöôøi khoâng phaân bieät hai khaùi nieäm naøy vaø goïi chung laø xô gan, trong khi chuùng thaät ra laø raát khaùc nhau.

182

Moät vaøi khaùi nieäm cô baûn 1. Vieâm gan caáp tính (acute inflammation) Ñaây laø tröôøng hôïp laù gan ñoät nhieân bò thöông toån naëng neà do moät taùc nhaân naøo ñoù. Khi bò vieâm gan caáp tính, caùc teá baøo gan seõ bò söng lôùn leân hôn möùc bình thöôøng. Ñieàu naøy laøm giaõn lôùp maøng boïc Gibson quanh laù gan, khieán cho beänh nhaân coù theå seõ bò ñau aâm æ hoaëc thaáy hôi töùc ôû vuøng buïng treân, beân phaûi – vò trí cuûa laù gan. Coù leõ ñaây laø thôøi ñieåm duy nhaát maø beänh nhaân coù theå coù nhöõng caûm giaùc ñau ñôùn, khoù chòu. Nhöng nhöõng caûm giaùc naøy ñoâi khi laïi coù theå raát nheï, neân ña soá beänh nhaân duø ñaõ bò vieâm gan raát naëng maø vaãn khoâng heà hay bieát.

Sau khi gan bò vieâm, moät soá teá baøo gan khoâng caàn ñöôïc ñieàu trò cuõng coù theå töï nhieân trôû laïi “bình thöôøng”, nhö trong ña soá caùc tröôøng hôïp cuûa beänh vieâm gan do sieâu vi gaây ra.

Tuy nhieân trong moät soá tröôøng hôïp keùm may maén, laù gan seõ tieáp tuïc bò taøn phaù. Moät soá teá baøo gan cheát daàn, ñeå laïi nhöõng teá baøo seïo. Laù gan daàn daàn teo nhoû laïi. Maøng boïc Gibson khoâng coøn bò keùo giaõn ra nöõa, neân beänh nhaân khoâng coøn caûm thaáy ñau ñôùn. Ñieàu nguy hieåm laø, tuy khoâng coù moät trieäu chöùng gì caû nhöng beänh ñaõ chuyeån daàn sang moät giai ñoaïn nguy hieåm hôn. Ñoù laø xô gan.

183

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn 2. Xô gan Ñaây laø keát quaû cuûa vieäc laù gan bò vieâm keùo daøi qua nhieàu naêm. Trong moät soá ít tröôøng hôïp, beänh coù theå tieán trieån moät caùch nhanh choùng, nhöng thoâng thöôøng thì quaù trình dieãn tieán töø vieâm gan ñeán xô gan, roài qua chai gan seõ caàn moät thôøi gian töø nhieàu thaùng ñeán nhieàu naêm. Thôøi gian trung bình thöôøng quan saùt thaáy laø khoaûng 20 naêm. Toác ñoä phaùt trieån cuûa beänh phuï thuoäc vaøo tình traïng toån thöông cuûa laù gan, söùc taøn phaù cuûa beänh vaø phaûn öùng cuûa cô theå khi gan bò kích thích lieân tuïc vaø laâu daøi.

Khi bò taán coâng lieân tuïc bôûi sieâu vi, cô theå seõ tìm caùch “coâ laäp hoùa” nhöõng vuøng toån thöông baèng nhöõng moâ xô (fibrotic tissue). Nhöõng moâ xô naøy ñöôïc duøng nhö nhöõng böùc bình phong bao boïc quanh caùc teá baøo gan ñang bò vieâm. Vì theá, caáu truùc cuûa gan seõ daàn daàn bò thay ñoåi, vôùi nhöõng moâ xô lan roäng khaép nôi, chaïy ngang doïc, xen keõ laãn nhau chia nhöõng teá baøo gan coøn laïi thaønh nhöõng noát (nodule) nhoû.

Tuøy theo vò trí vaø moái lieân quan giöõa nhöõng moâ xô naøy vôùi caáu truùc cuûa laù gan, beänh nhaân seõ coù nhöõng trieäu chöùng bieåu hieän khaùc nhau.

184

Moät vaøi khaùi nieäm cô baûn Neáu oáng daãn maät bò taét ngheõn hoaëc thaét chaët laïi bôûi nhöõng moâ xô, beänh nhaân seõ bò vaøng da.

Neáu nhöõng moâ xô phaùt trieån quanh tónh maïch gan, caùc maïch maùu naøy seõ bò sieát laïi töø töø, gaây ra taêng aùp suaát tónh maïch cöûa (portal hypertension). Ñaây laø moät haäu quaû voâ cuøng tai haïi, seõ gaây ra haøng loaït nhöõng bieán chöùng daây chuyeàn nhö lôùn laù laùch (splenomegaly), giaõn caùc tónh maïch thöïc quaûn (esophageal varicose), tích tuï dòch trong xoang phuùc maïc ... Khi bò coå tröôùng (ascites) beänh coù theå trôû thaønh nguy hieåm hôn.

Trong giai ñoaïn gan môùi baét ñaàu bò xô, beänh vaãn coøn coù theå chöõa trò ñöôïc. Khi ñöôïc phaùt hieän vaø ñieàu trò ñuùng phöông phaùp, kòp thôøi, nhöõng moâ xô naøy coù theå seõ maát daàn, vaø caùc trieäu chöùng keå treân cuõng seõ khoâng coøn nöõa. Neáu khoâng ñöôïc ñieàu trò moät caùch thích ñaùng, beänh seõ chuyeån sang moät giai ñoaïn môùi nguy hieåm hôn, ñoù laø chai gan. Ñieàu cöïc kyø nguy hieåm laø ña soá caùc beänh nhaân bò xô gan thöôøng khoâng coù baát cöù moät trieäu chöùng naøo roõ reät, trong khi beänh vaãn moãi ngaøy moät naëng theâm. Ngay caû caùc bieän phaùp thaêm khaùm thoâng thöôøng ñoâi khi cuõng khoâng phaùt hieän ñöôïc gì. Thôøi gian caøng troâi ñi, cô hoäi ñeå coù theå ñieàu trò döùt beänh seõ maát daàn ñi. Vì theá, vieäc phaùt hieän beänh sôùm qua 185

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn thaêm khaùm vaø xeùt nghieäm maùu ñònh kyø coù taàm quan troïng tuyeät ñoái trong vieäc phoøng ngöøa vaø ñieàu trò xô gan. Taát caû nhöõng ñoái töôïng nghi laø coù nguy cô bò xô gan nhaát thieát ñeàu phaûi ñöôïc theo doõi thích ñaùng ñeå phaùt hieän kòp thôøi ngay moïi dieãn tieán cuûa beänh.

II.

Chai gan

1. Caùc trieäu chöùng Chai gan (liver fibrosis) coù theå ñöôïc xem laø keát quaû cuoái cuøng khi phaûn öùng cuûa gan ñoái vôùi caùc toån thöông keùo daøi hoaøn toaøn khoâng coøn mang laïi hieäu quaû naøo. Cô theå ñaõ boù tay tröôùc caên beänh, vaø y hoïc hieän nay cuõng boù tay khi beänh ñaõ chuyeån bieán ñeán giai ñoaïn naøy. Ngöôøi ta goïi ñaây laø moät tieán trình khoâng theå hoài phuïc ñöôïc nöõa (irreversible process), hay noùi noâm na laø “heát thuoác chöõa”.

Khi chuyeån sang giai ñoaïn chai gan, caùc moâ xô trôû neân chaèng chòt hôn, bieán nhöõng moâ lieân keát (connective tissue) thaønh nhöõng veát seïo lôùn chaïy ngang doïc, chia laù gan thaønh nhöõng noát nhoû (nodule). Nhöõng noát nhoû “leû loi” naøy laø taäp hôïp cuûa caùc teá baøo gan coøn soáng soùt hoaëc môùi ñöôïc taùi sinh.

186

Chai gan Moät khi gan ñaõ bò chai, beänh seõ böôùc vaøo giai ñoaïn “baát khaû phuïc hoài”, tieáp tuïc taêng tröôûng moät caùch lieân tuïc vaø khoâng ngöøng. Vaø ñieàu taát nhieân laø beänh moãi ngaøy moät naëng hôn, gan moãi ngaøy moät chai nhieàu hôn.

Tuy nhieân, ngay caû trong giai ñoaïn “heát thuoác chöõa” naøy, caùc teá baøo gan vaãn tieáp tuïc “anh duõng chieán ñaáu”, tìm caùch töï hoài phuïc baèng phöông thöùc taùi sinh vaø taêng tröôûng nhöõng teá baøo coøn soùt laïi, taùi taïo nhöõng maïch maùu môùi (revascularization).

Nhöng tieác thay, nhöõng noã löïc naøy cuõng chæ giuùp beänh nhaân soáng theâm moät thôøi gian ngaén nguûi, tröø khi coù theå ñöôïc gheùp gan (liver transplant) thaønh coâng.

Tuøy theo vò trí cuûa caùc moâ xô vaø moâ seïo, chai gan seõ ñöa ñeán nhöõng haäu quaû vaø bieán chöùng khaùc nhau. Moãi moät haäu quaû seõ ñöa ñeán moät soá bieán chöùng khaùc sau. Ñieàu ñaùng chuù yù laø, ngay caû trong tröôøng hôïp gan ñaõ bò chai raát naëng, nhieàu beänh nhaân vaãn tieáp tuïc soáng moät caùch khoûe maïnh vaø khoâng heà coù baát cöù moät trieäu chöùng naøo ñaùng keå. Thaäm chí khi thöû maùu toång quaùt ñònh kyø, men gan ALT vaãn coù theå hoaøn toaøn bình thöôøng. Vì theá, ñieàu baát ngôø gaây kinh ngaïc coù theå seõ xaûy ra cho caû baùc só laãn beänh 187

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn nhaân, khi beänh boãng nhieân boäc phaùt moät caùch baát thình lình. Ñaây cuõng laø lyù do thöôøng xuyeân khieán cho moät soá baùc só khoâng theå phaùt hieän vaø döï baùo ñöôïc tieán trieån cuûa beänh.

Nhöõng trieäu chöùng thoâng thöôøng nhaát cuûa chai gan, neáu coù, thöôøng raát mô hoà vôùi nhöõng côn meät moûi khoâng coù nguyeân nhaân roõ reät. Beänh nhaân coù theå caûm thaáy baàn thaàn, khoù chòu, khoâng coù söï ham muoán laøm baát cöù vieäc gì. Ngöôøi trôû neân yeáu ñuoái, bieáng aên, giaûm troïng löôïng cô theå... Tay chaân coù theå maát caûm giaùc; löôõi bò noùng raùt. Buïng coù theå ñau ran ôû chaán thuûy hoaëc phaàn buïng treân beân phaûi – vò trí cuûa laù gan. ÔÛ moät soá beänh nhaân, da baét ñaàu maát ñi veû hoàng haøo, maët coù theå bò saïm ñen. Nhieàu maïch maùu li ti nhö nhöõng maïng nheän (spider angiomata) xuaát hieän treân khaép cô theå, nhaát laø tröôùc ngöïc vaø sau löng. Khi nöôùc baét ñaàu öù ñoïng laïi trong cô theå, beänh trôû neân nguy ngaäp hôn. Beänh nhaân coù theå töû vong moät caùch nhanh choùng vaø deã daøng.

2. Haäu quaû Nhö ñaõ noùi töø ñaàu, gan ñoùng vai troø cöïc kyø quan troïng trong vieäc duy trì söùc khoûe cuûa chuùng 188

Chai gan ta. Vì theá, chai gan seõ gaây toån thöông cho nhieàu cô quan khaùc nhau trong cô theå. Caùc haäu quaû daây chuyeàn thöôøng gaëp nhaát do chai gan gaây ra cho caùc cô quan vaø heä thoáng khaùc cuûa cô theå coù theå keå ra nhö sau: – Heä tieâu hoùa  Xuaát huyeát ñöôøng ruoät daãn ñeán ñi caàu phaân ñen, oùi ra maùu.  Lôû loeùt bao töû, ruoät non vaø ruoät giaø.  Ñau buïng, aên keùm ngon, buoàn noân, oùi möûa... Thöùc aên khoâng ñöôïc haáp thuï vaø tieâu hoùa moät caùch deã daøng, daãn ñeán thieáu dinh döôõng, giaûm troïng löôïng cô theå raát nhanh.  Coå tröôùng (ascites) – Heä thaàn kinh  Gan thanh loïc vaø loaïi tröø caùc chaát ñoäc, chaát caën baõ, khi gan bò chai chaát ñoäc khoâng bò ñaøo thaûi maø tan daàn vaøo trong maùu. Teá baøo naõo do ñoù bò teâ lieät, gaây ra nhöõng trieäu chöùng nhö baàn thaàn, buoàn phieàn, chaùn naûn, maát nguû, mau queân, 189

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn khoâng taäp trung tö töôûng ñöôïc, deã caùu gaét, thay ñoåi tính tình...  Maát khaû naêng ñònh höôùng, maát töï chuû, noùi naêng laûm nhaûm, khoù hieåu, chaân tay run laåy baåy... Khi naëng hôn, beänh nhaân trôû neân löø ñöø, buoàn nguû, loaïn trí, roài baát tænh vaø cheát (hepatic encephalopathy).

– Maùu  Maùu trôû neân loaõng, chaäm ñoâng ñaëc, laøm cho beänh nhaân deã xuaát huyeát bao töû hôn.

– Laù laùch  Söng lôùn, deã vôõ.

– Thaän  Thaän giöõ muoái vaø nöôùc nhieàu hôn bình thöôøng neân ngöôøi bò söng phuø. Nöôùc öù ñoïng khaép nôi trong cô theå.  Thaän moãi ngaøy moät yeáu. Khi thaän hoaøn toaøn bò hö, beänh nhaân buoäc phaûi ñöôïc loïc thaän. Tröôøng hôïp naøy goïi laø hoäi chöùng gan-thaän (hepatorenal syndrome).

190

Chai gan – Noäi tieát  Giaûm naêng tuyeán sinh duïc (hypogonadism). Chaát steroid giaûm daàn gaây ra chöùng loaõng xöông (osteoporosis), chöùng hieám muoän. Beänh nhaân nam trôû neân baát löïc – maát khaû naêng hoaït ñoäng tình duïc, chaân tay yeáu ñuoái, baép thòt teo nhoû laïi, vuù nôû lôùn nhö phuï nöõ (gynecomastia). Beänh nhaân nöõ thì kinh nguyeät trôû neân thaát thöôøng.  Roái loaïn chöùc naêng tuyeán giaùp (thyroid).

Gan laø cô quan chính trong vieäc chuyeån hoùa caùc kích thích toá (hormone) cuûa tuyeán giaùp, vì theá beänh nhaân chai gan coù theå seõ bò giaûm naêng tuyeán giaùp (hypothyroidism) hoaëc taêng naêng tuyeán giaùp (hyperthyroidism). Vì theá beänh nhaân coù theå baét ñaàu baèng trieäu chöùng cuûa beänh tuyeán giaùp laøm vieäc thaùi quaù roài töø töø chuyeån sang trieäu chöùng cuûa ngöôøi vôùi tuyeán giaùp khoâng hoaït ñoäng ñuùng caùch, vaø ngöôïc laïi.  Tuïy taïng (pancreas): 60% beänh nhaân chai gan seõ khoâng dung naïp ñöôïc chaát 191

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn ñöôøng (glucose intolerance) vaø hôn 20% seõ bò tieåu ñöôøng (diabetes). Vì theá, moät khi gan bò chai thì beänh tieåu ñöôøng cuûa ngöôøi vieâm gan trôû neân naëng hôn.

– Phoåi  Hôi thôû coù muøi ngoït lôø lôï nhö traùi caây, ñoâi khi gioáng nhö muøi röôïu leân men.  Nöôùc coù theå öù ñoïng trong xoang pheá maïc (pleural effusion) gaây ra ngoäp thôû.

Hôn nöõa, caùc maïch maùu trong phoåi cuõng coù theå bò thay ñoåi laøm söï trao ñoåi döôõng khí trôû neân khoù khaên. Beänh nhaân bò khoù thôû. AÙp suaát maùu trong phoåi taêng daàn ñöa ñeán lôùn tim. °°° Thoâng thöôøng, beänh nhaân cuõng coù theå bò chaûy raát nhieàu maùu qua caùc tónh maïch tröôùng thöïc quaûn (esophageal varices) bò vôõ. Ñeå caàm maùu, ngöôøi ta luoàn moät kim nhoû qua oáng soi bao töû roài tieâm thuoác vaøo caùc tónh maïch tröôùng cuûa thöïc quaûn. Phöông 192

Chai gan thöùc caàm maùu naøy, danh töø y khoa goïi laø endoscopic sclerotherapy.

Thay vì tieâm thuoác, ngöôøi ta cuõng coù theå duøng moät duïng cuï ñaëc bieät gaén leân treân oáng soi bao töû ñeå coät nhöõng tónh maïch tröôùng naøy maø khoâng caàn moå xeû, goïi laø endoscopic banding ligation.

Trong nhöõng tröôøng hôïp maát maùu quaù nhieàu, ngöôøi ta coù theå duøng caû hai phöông phaùp chích thuoác vaø coät baèng daây. Ñeå keát quaû caàm maùu ñöôïc khaû quan vaø duy trì hieäu quaû laâu daøi hôn, ngöôøi ta thöôøng phaûi soi bao töû vaø tieâm thuoác hoaëc coät daây vaøo nhöõng tónh maïch tröôùng cuûa thöïc quaûn töø 6 ñeán 7 laàn nöõa trong voøng nhieàu tuaàn leã keá tieáp.

Treân lyù thuyeát caû hai phöông phaùp naøy ñeàu hieäu quaû ngang nhau, nhöng neáu duøng chung vôùi nhau, keát quaû caàm maùu coù theå ñöôïc khaû quan hôn.

Sau khi tieâm khoaûng 8 phaân khoái (cc) chaát ethanolamine, caùc tónh maïch thöïc quaûn seõ khoâng coøn bò chaûy maùu nöõa.

3. Xaùc ñònh vaø ñieàu trò Cho tôùi nay, ñeå xaùc ñònh tình traïng chai gan thì phöông phaùp sinh thieát gan vaãn laø phöông phaùp chính xaùc vaø duy nhaát. Trong phöông phaùp 193

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn naøy, ngöôøi ta laáy moät soá teá baøo gan cuûa beänh nhaân vaø khaûo saùt döôùi kính hieån vi ñieän töû.

Tuy nhieân, trong soá caùc trieäu chöùng laâm saøng thì söï hieän dieän cuûa tónh maïch tröôùng coù theå ñöôïc xem laø moät daáu hieäu quan troïng cho thaáy gan ñaõ bò chai.

Ngöôøi ta cho raèng khi gan bò chai, nhöõng trieäu chöùng thöôøng bò gaây ra bôûi 2 lyù do chính: 1. AÙp suaát tónh maïch cöûa quaù cao.

2. Teá baøo gan ñaõ bò toån thöông quaù naëng, khoâng coøn hoaït ñoäng moät caùch ñaéc löïc.

Vôùi caùch nhaän ñònh naøy, phöông thöùc chöõa trò chai gan ñaõ coù nhieàu thay ñoåi trong nhöõng naêm gaàn ñaây.

– Taêng aùp suaát tónh maïch cöûa (portal hypertension) Ñaây laø bieán chöùng thöôøng gaëp vaø cuõng laø nguy hieåm nhaát cuûa beänh vieâm gan maïn tính. Sau khi dinh döôõng töø thöùc aên trong ruoät non vaø ruoät giaø ñöôïc haáp thuï, chuùng seõ ñi thaúng vaøo gan qua tónh maïch cöûa (portal vein) cuûa gan. Sau khi ñöôïc teá baøo gan cheá bieán thaønh nhieàu chaát khaùc nhau, chuùng 194

Chai gan seõ theo nhöõng tónh maïch lôùn ñeå quay trôû veà tim, vaø töø ñoù ñöôïc phaân phoái cho toaøn cô theå.

Tónh maïch cöûa naøy cuõng nhaän maùu töø nhieàu cô quan khaùc trong heä thoáng tieâu hoùa nhö tuïy taïng (pancreas), bao töû (stomach), thöïc quaûn (esophagus) maøng treo ruoät (mesenterium), ruoät non (small intestinne), ruoät giaø (colon), haäu moân (anus) vaø laù laùch (spleen).

Vì theá, khi tónh maïch cöûa naøy bò beá taéc, nhieàu bieán chöùng seõ xaåy ra. Moät vaøi thí duï ñieån hình laø xuaát huyeát töø caùc tónh maïch tröôùng, nöôùc öù ñoïng laïi trong buïng (coå tröôùng), söng laù laùch... ° Tónh maïch tröôùng (varices) Khi bò vieâm laâu naêm, caùc maïch maùu cuûa gan bò nhöõng moâ xô eùp chaët laïi. Söï löu thoâng cuûa maùu qua nhöõng tónh maïch naøy trôû neân ngaøy moät khoù khaên hôn. AÙp suaát tónh maïch cöûa daàn daàn taêng cao. Vì theá, maùu seõ bò öù ñoïng laïi ôû nhieàu cô quan khaùc nhau.

Luùc baáy giôø cô theå seõ tìm caùch chuyeân chôû maùu veà tim qua nhöõng con “ñöôøng voøng” khaùc. Nhöõng ñöôøng voøng naøy laø nhöõng maïch maùu ñaõ ñöôïc taïo hình trong thôøi kyø phoâi thai (embryonic channels), khi heä thoáng tieâu hoùa cuûa thai nhi chöa tích cöïc 195

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn hoaït ñoäng. Vì nhöõng maïch maùu “phuï” naøy coù baùn kính nhoû hôn tónh maïch cöûa raát nhieàu, neân chaúng bao laâu chuùng seõ “quaù taûi” vôùi soá löôïng maùu quaù nhieàu. Coù leõ ñaây laø haäu quaû nguy hieåm nhaát khi aùp suaát tónh maïch cöûa bò taêng quaù cao.

Khi phaûi chuyeân chôû moät soá löôïng maùu quaù nhieàu töø buïng veà tim, nhöõng maïch maùu nhoû vöøa noùi treân seõ giaõn to ra vaø deã vôõ. Chuùng ñöôïc goïi laø nhöõng maïch tröôùng (varices). Quan troïng nhaát laø maïch tröôùng thöïc quaûn (esophageal varices), maïch tröôùng bao töû (gastric varices) vaø maïch tröôùng haäu moân (rectal varices). Ngöôøi ta öôùc ñoaùn raèng moãi naêm coù khoaûng 5 ñeán 8% beänh nhaân bò chai gan seõ bò tónh maïch tröôùng thöïc quaûn. Nhö nhöõng “quaû bom noå chaäm”, nhöõng maïch tröôùng naøy coù theå vôõ tung vaø chaûy maùu baát cöù luùc naøo.

Hôn nöõa, vì söï tuaàn hoaøn nuoâi döôõng heä thoáng tieâu hoùa bò öù ñoïng vaø taét ngheõn, maøng bao töû vaø ruoät giaø coù theå bò vieâm ñoû, loeùt lôû vaø chaûy maùu. Vì vaäy, khoâng sôùm thì muoän beänh nhaân chai gan cuõng seõ bò xuaát huyeát bao töû. Hoï coù theå ñang soáng moät caùch raát bình thöôøng boãng döng caûm thaáy khoù chòu, buïng ñau töùc roài oùi ra maùu hoaëc ñi caàu phaân ñen nhö möïc. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, beänh

196

Chai gan nhaân caàn phaûi ñöôïc ñöa vaøo beänh vieän ngay laäp töùc. ° Coå tröôùng (ascites) Ñaây laø moät trong nhöõng bieán chöùng thöôøng xuyeân nhaát cuûa chai gan. Hay noùi caùch khaùc, chai gan cuõng laø nguyeân nhaân soá moät ñöa ñeán coå tröôùng. Trong tröôøng hôïp naøy moät soá dung dòch bò öù ñoïng vaø tích tuï trong xoang phuùc maïc, laøm buïng trôû neân caêng phoàng. Khoaûng hôn 30% beänh nhaân chai gan, nhaát laø chai gan do vieâm gan sieâu vi C, seõ bò coå tröôùng trong voøng 10 naêm.

Ban ñaàu beänh nhaân coù caûm töôûng nhö mình ñang thay ñoåi, “phaùt töôùng”, vôùi buïng “maäp” hôn moät chuùt. Sau ñoù quaàn aùo moãi ngaøy moät chaät hôn.

Roài buïng coù theå lôùn raát nhanh vaø raát lôùn nhö ngöôøi ñang mang thai. Nöôùc cuõng coù theå öù ñoïng ôû hai chaân. Song song theo ñoù, beänh nhaân coøn caûm thaáy ngaøy moät meät moûi hôn, trôû neân löôøi nhaùc, khoâng muoán hoaït ñoäng, ngay caû vôùi nhöõng hoaït ñoäng thieát yeáu nhö aên, uoáng... Laâu ngaøy seõ giaûm troïng löôïng cô theå, trôû neân thieáu dinh döôõng moät caùch traàm troïng. Khi buïng bò quaù caêng, beänh nhaân caûm thaáy naëng neà, ñau ñôùn, khoù thôû...

197

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Vôùi soá nöôùc öù ñoïng trong xoang phuùc maïc, ruoät non bò noåi “boàng beành” trong moät ñieàu kieän “di chuyeån töï do”, neân coù theå daãn ñeán sa ruoät (hernia),1 hoaëc nguy hieåm hôn laø bò taét ruoät (hernial incarceration). Khi ruoät bò ngheõn, buïng boãng döng ñau khuûng khieáp, vaø neáu khoâng ñöôïc can thieäp kòp thôøi, phaàn ruoät bò xoaén coù theå seõ bò thoái vaø laøm ñoäc. Beänh nhaân coù theå töû vong moät caùch deã daøng.

Moät trong nhöõng bieán chöùng khaùc khi nöôùc bò öù ñoïng trong buïng laø nhieãm truøng phuùc maïc (bacterial peritonitis).2 Ñaây cuõng laø moät bieán chöùng coù theå gaây nguy hieåm ñeán tính maïng neáu khoâng ñöôïc phaùt hieän kòp thôøi. Vì theá söï hieän dieän cuûa chöùng coå tröôùng nôi beänh nhaân ñang bò xuaát huyeát bao töû laø moät daáu hieäu khoâng toát. Nhieãm truøng phuùc maïc thöôøng gaây toån thöông lan qua nhöõng heä thoáng khaùc nhö thaän, phoåi, tim ...

Ruùt nöôùc töø buïng cuûa beänh nhaân coå tröôùng (paracentesis) laø moät phöông thöùc ñieàu trò ñaõ ñöôïc söû duïng töø ñaàu theá kyû thöù 18. Trong phöông phaùp naøy, moät oáng cao su nhoû seõ ñöôïc ñöa thaúng vaøo

1

Coøn goïi laø thoaùt vò 2 Coøn goïi laø vieâm maøng buïng

198

Chai gan buïng ñeå ruùt nöôùc ra. Caùch thöùc thöïc hieän raát ñôn giaûn vôùi moät ít thuoác teâ ñeå tieâm vaøo da vaø moät vaøi oáng chích ñaëc bieät ñeå huùt nöôùc. Ñeå giaûm thieåu nhöõng bieán chöùng hieám hoi nhö chaûy maùu vaø thuûng ruoät, vò trí huùt nöôùc thöôøng ñöôïc aán ñònh tröôùc baèng maùy sieâu aân (ultrasound).

Thoâng thöôøng sau khi ruùt nöôùc ra, beänh nhaân caûm thaáy raát deã chòu vaø coù theå thôû laïi moät caùch deã daøng. Buïng khoâng coøn ñau töùc nöõa. Tuy nhieân, phöông phaùp naøy chæ coù tính caùch taïm thôøi maø thoâi. Ngay sau ñoù buïng seõ söng tröôùng trôû laïi moät caùch nhanh choùng. Vì theá, ngöôøi bò chai gan neân traùnh aên quaù nhieàu muoái vaø uoáng quaù nhieàu nöôùc.

Ngoaøi xuaát huyeát töø nhöõng maïch tröôùng vaø nhöõng bieán chöùng gaây ra töø coå tröôùng, beänh nhaân chai gan coù theå bò “haønh haï” bôûi nhöõng haäu quaû khi teá baøo gan bò huûy hoaïi laøm cho khaû naêng hoaït ñoäng cuûa gan hoaøn toaøn bò teâ lieät.

– Teá baøo gan bò huûy hoaïi Khi thöïc hieän vieäc sinh thieát gan (liver biopsy), ngöôøi ta coù theå nhaän dieän ñöôïc söï tieán trieån cuûa beänh vieâm gan moät caùch tröïc tieáp vaø roõ raøng. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, khi gan bò vieâm maïn tính, moät soá teá baøo gan seõ bò huûy hoaïi daàn daàn.

199

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Nhöõng teá baøo coøn laïi hoïp thaønh töøng nhoùm, naèm xen keõ giöõa nhöõng moâ xeïo chaïy ngang doïc. Daàn daàn, caùc nhoùm teá baøo naøy cuõng “cheát daàn”, neân khaû naêng hoaït ñoäng cuûa gan seõ ngaøy moät keùm ñi.

Khaû naêng cheá bieán caùc chaát quan troïng trong maùu vaø chaát ñaïm giaûm daàn. Thaäm chí nöôùc cuõng öù ñoïng khaép nôi trong cô theå. Beänh nhaân deã bò caûm cuùm vaø caùc chöùng beänh khaùc vì cô theå giaûm söùc ñeà khaùng. Do thieáu chaát maät (bile), söï tieâu hoùa, haáp thuï thöùc aên, nhaát laø caùc chaát daàu môõ, cuõng trôû neân khoù khaên hôn. Vì theá ngöôøi beänh thöôøng caûm thaáy raát meät moûi, khoù chòu sau moãi böõa aên vaø daàn daàn trôû neân bieáng aên. Ban ñaàu, ngöôøi beänh coù theå chæ traùnh nhöõng thöïc phaåm nhieàu daàu môõ, nhöng laâu daàn seõ coù caûm giaùc “sôï seät” tröôùc moãi böõa aên.

Ngöôøi chai gan nhaát thieát seõ bò thieáu dinh döôõng moät caùch traàm troïng. Ñieàu naøy laø do nôi cô theå khoâng coøn khaû naêng haáp thuï dinh döôõng. Caùc loaïi sinh toá (vitamin) tan trong môõ nhö sinh toá A, sinh toá D, sinh toá E, sinh toá K... ñeàu bò thieáu huït laâu daøi. Ñaëc bieät, khi thieáu sinh toá K, maùu trôû neân loaõng hôn, vaø ñoä ñoâng maùu thaáp neân beänh nhaân deã bò chaûy maùu hôn.

Vì gan laø cô quan chính ñeå giaûi ñoäc cho cô theå, neân khi gan suy yeáu, ñoäc toá seõ toàn taïi trong maùu vaø 200

Chai gan gaây toån haïi cho taát caû caùc teá baøo, nhaát laø caùc teá baøo naõo. Ngöôøi beänh trôû neân keùm minh maãn, trí nhôù giaûm daàn. Cô theå vaø hôi thôû trôû neân naëng muøi.

Chaát maät vaøng (bilirubin) taêng daàn neân da vaø maét trôû neân vaøng, maët saïm ñen... Moät caùch toång quaùt, beänh nhaân cöù moãi ngaøy moät yeáu ñi.

4. Keát luaän Chai gan laø giai ñoaïn cuoái cuøng khi gan ñaõ bò vieâm quaù laâu naêm. Ngöôøi bò chai gan trong nhöõng giai ñoaïn ñaàu tieân thöôøng khoâng coù moät trieäu chöùng naøo ñaùng keå. Nhöng moät khi boäc phaùt, beänh trôû neân traàm troïng moät caùch nhanh choùng, vaø laøm suy suïp haàu nhö taát caû nhöõng cô quan, heä thoáng khaùc trong cô theå. Tuy moät soá thuoác men coù theå duøng trong vieäc chöõa trò cho ngöôøi beänh chai gan, nhöng beänh nhaân chaéc chaén seõ ñi daàn ñeán caùi cheát moät caùch töông ñoái nhanh choùng neáu nhö khoâng ñöôïc gheùp gan (liver transplantation).

Tuy nhieân, gheùp gan laø moät phöông phaùp raát toán keùm vaø khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù theå thöïc hieän ñöôïc. Ngöôøi cho gan thì ít, ngöôøi nhaän gan thì nhieàu, neân khoâng phaûi ai cuõng coù may maén ñöôïc nhaän gan cuûa ngöôøi khaùc cho moät caùch kòp thôøi. Vì theá, ña soá beänh nhaân duø coù ñuû ñieàu kieän ñeå xin 201

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn ñöôïc gheùp gan cuõng vaãn phaûi chôø ñôïi khaù laâu. Vaø thôøi gian chôø ñôïi naøy ñoâi khi laøm cho vieäc thöïc hieän gheùp gan trôû neân quaù muoän.

202

CHÖÔNG VIII VIEÂM GAN VAØ VAÁN ÑEÀ DINH DÖÔÕNG

I.

Vaán ñeà dinh döôõng

Trong moïi ñieàu kieän söùc khoûe, vaán ñeà dinh döôõng luoân ñoùng moät vai troø cöïc kyø quan troïng ñoái vôùi taát caû chuùng ta. Cho duø laø khoâng coù beänh taät gì, nhöng neáu khoâng coù moät cheá ñoä dinh döôõng hôïp lyù, seõ khoâng theå duy trì ñöôïc söùc khoûe moät caùch toát ñeïp vaø laâu daøi.

Nhöõng ngöôøi khoâng may maéc beänh vieâm gan, nhaát laø vieâm gan ñaõ chuyeån sang maïn tính, laø nhöõng ngöôøi “duø muoán duø khoâng” cuõng phaûi chaáp nhaän mang trong ngöôøi moät caên beänh “laâu daøi”. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi naøy, moät cheá ñoä dinh döôõng thích hôïp caøng coù yù nghóa quan troïng hôn nöõa.

Raát nhieàu loaïi thuoác ñieàu trò beänh coù theå toån haïi ñeán caùc teá baøo gan, neân ngöôøi bò vieâm caàn tham khaûo yù kieán baùc só ñieàu trò tröôùc duøng baát cöù moät loaïi thuoác naøo. Ngay caû caùc 203

gaây gan khi loaïi

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn döôïc thaûo tuy vaãn thöôøng ñöôïc xem laø raát an toaøn, nhöng trong moät soá tröôøng hôïp vaãn coù theå gaây ra nhöõng taùc haïi nhaát ñònh.

Khi gan baét ñaàu bò chai, thaäm chí moät soá thöùc aên, thöùc uoáng raát thoâng duïng haøng ngaøy cuõng coù theå trôû thaønh nhöõng ñoäc toá taùc haïi tröïc tieáp ñeán gan.

Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, khoa hoïc veà dinh döôõng ñaõ loâi cuoán ñöôïc söï chuù yù cuûa nhieàu ngöôøi, vaø cuõng chöùng toû ñöôïc taàm quan troïng khoâng gì thay theá ñöôïc trong vieäc duy trì ñieàu kieän söùc khoûe cho cô theå.

Maëc duø chuùng ta khoâng phuû nhaän quan ñieåm “aên ñeå soáng” thay vì laø “soáng ñeå aên”, nhöng muoán soáng moät cuoäc soáng ñuùng nghóa, vui töôi, khoûe maïnh, chuùng ta nhaát thieát khoâng theå coi thöôøng vieäc aên uoáng ñuùng caùch. Ñoái vôùi ngöôøi ñaõ bò vieâm gan, ñieàu naøy caøng trôû neân cöïc kyø quan troïng.

Tuy nhieân, “noùi deã hôn laøm”. Ngoaøi nhöõng hieåu bieát nhaát ñònh veà caùc loaïi dinh döôõng, ngöôøi muoán aên ñuùng caùch coøn caàn phaûi coù moät yù chí cöông quyeát vaø kieân trì ñeå thöïc hieän ñuùng theo nhöõng hieåu bieát cuûa mình. Nhieàu ngöôøi aên raát ñuùng “kieåu”, nhöng chöa chaéc ñaõ ñuùng “caùch”. Caùc moùn 204

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan aên caàu kyø, toán nhieàu coâng söùc, vöøa phaûi cheá bieán coâng phu vöøa ñoøi hoûi nhieàu nguyeân lieäu khoù tìm, raát coù theå seõ laøm cho caùc tay ñaàu beáp kyø cöïu phaûi thaùn phuïc, nhöng chöa haún ñaõ toát cho söùc khoûe hoaëc coù theå mang laïi moät hieäu quaû dinh döôõng töông öùng.

Ngöôïc laïi, caùc cheá ñoä aên uoáng kieâng khem, “haønh xaùc”, thöôøng cuõng khoâng mang laïi söùc khoûe toát cho cô theå. Ñieàu quan troïng laø chuùng ta caàn bieát nhöõng moùn aên naøo neân “kieâng khem”, hoaëc thaäm chí “caám cöûa”, vaø nhöõng moùn aên naøo neân aên, cho duø chuùng coù theå raát ñôn sô, giaûn dò.

Cung caáp vöøa ñuû dinh döôõng cho cô theå vaø traùnh xa caùc chaát ñoäc haïi laø nguyeân taéc chính trong vieäc choïn löïa moät cheá ñoä dinh döôõng thích hôïp cho moãi ngöôøi.

II.

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan

1. Ñoâi ñieàu caàn bieát Thoâng thöôøng, khi cô theå chuùng ta ñang khoûe maïnh, duø coù aên uoáng moät caùch “böøa baõi” cuõng chæ 205

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn gaây ra moät vaøi haäu quaû xaáu khoâng ñaùng keå. Tuy nhieân, vaán ñeà dinh döôõng trôû neân voâ cuøng quan troïng khi gan ñaõ bò vieâm, khoâng coøn toát nhö xöa.

Vì theá, ngöôøi beänh vieâm gan caàn coù moät cheá ñoä dinh döôõng ñaûm baûo thích hôïp vôùi theå traïng cuûa mình.

Tuy nhieân, tröôùc khi ñi vaøo cuï theå caùc cheá ñoä dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan, chuùng ta caàn baøn qua moät vaøi quan ñieåm veà vaán ñeà dinh döôõng noùi chung.

Chuyeän aên uoáng töø xöa nay voán laø chuyeän “saùt söôøn” trong cuoäc soáng haøng ngaøy, neân moãi ngöôøi trong chuùng ta ñeàu ít nhieàu ñaõ coù moät soá hieåu bieát nhaát ñònh veà dinh döôõng. Moät phaàn trong nhöõng hieåu bieát ñoù ñoâi khi hoïc ñöôïc qua truyeàn khaåu, qua söï trao ñoåi tieáp xuùc trong ñôøi soáng. Coù nhöõng ñieàu coù theå ñuùng, moät soá khaùc coù theå hoaøn toaøn sai, nhöng ñaëc ñieåm chung cuûa daïng kieán thöùc naøy laø thöôøng chæ “nghe noùi” vaø “laøm theo” maø ít khi coù ñöôïc moät söï chöùng minh cuï theå, khoa hoïc.

Nhöõng ñieàu truyeàn mieäng cho nhau ñoù thöôøng laø ñaõ xuaát phaùt töø xa xöa, theá heä naøy truyeàn qua theá heä khaùc, vaø khoâng ai ñaët vaán ñeà xaùc ñònh laïi tính ñuùng ñaén cuûa noù. Chuùng ñöôïc lan truyeàn trong coäng ñoàng chuû yeáu qua nhöõng lôøi “khuyeân baûo” raát 206

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan chí tình daønh cho nhau. Laâu ngaøy, chuùng tích luõy nôi kieán thöùc cuûa moãi ngöôøi vaø trôû thaønh nhöõng ñieàu raát “töï nhieân”, khoâng caàn xeùt laïi.

Moät vaøi lôøi khuyeân ñaïi loaïi nhö neân “aên rau maù” khi thaáy trong ngöôøi noùng naûy, coù theå ñöôïc xaùc ñònh laïi vaø thaáy laø hoaøn toaøn ñuùng ñaén, vì noù ñöôïc ñuùc keát töø kinh nghieäm thöïc tieãn ñaõ töøng quan saùt thaáy. Nhöõng lôøi khuyeân nhö theá laø höõu ích vaø giuùp chuùng ta choïn löïa ñöôïc nhöõng moùn aên thích hôïp.

Tuy nhieân, cuõng coù nhöõng ñieàu ngöôïc laïi, khoâng phuø hôïp vôùi nhöõng hieåu bieát veà khoa hoïc dinh döôõng hieän nay cuûa chuùng ta. Nhöõng ñieàu aáy neáu khoâng xeùt kyõ maø tin theo, coù theå gaây haïi cho cô theå nhieàu hôn laø coù lôïi. Chaúng haïn kieåu lôøi khuyeân nhö “aên tim boå tim, aên gan boå gan... ” maø ta raát thöôøng nghe nhieàu ngöôøi noùi. Ñaëc bieät laø trong nhöõng tröôøng hôïp cô theå ñang coù beänh thì laïi caøng phaûi deø daët hôn vôùi nhöõng lôøi khuyeân loaïi naøy.

Thöùc aên thöùc uoáng haøng ngaøy, vôùi moät söï choïn löïa hôïp lyù vaø ñuùng möùc, coù theå goùp phaàn hoã trôï cho quaù trình trò lieäu cuûa chuùng ta. Ngöôïc laïi, chuùng cuõng coù theå gaây khoù khaên khoâng ít cho nhöõng tieán trieån trong vieäc ñieàu trò.

207

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Noùi moät caùch khaùi quaùt nhaát, ñeå choïn löïa moät cheá ñoä dinh döôõng thích hôïp, chuùng ta caàn quan taâm ñeán caû hai maët: 1. Veà chaát, caàn phaûi cung öùng cho cô theå ñaày ñuû nhöõng gì caàn thieát ñeå coù theå toàn taïi vaø phaùt trieån toát.

2. Veà löôïng, caàn phaûi giöõ möùc vöøa phaûi, ñaùp öùng ñuû möùc caàn thieát cuûa cô theå laø toát. AÊn quaù nhieàu, duø laø nhöõng thöùc aên laønh maïnh cuõng khoâng coù lôïi. Ngöôïc laïi, aên quaù ít taát nhieân seõ khoâng ñuû ñeå nuoâi döôõng cô theå. Caàn ñieàu chænh möùc aên theo vôùi theå traïng cuûa töøng ngöôøi.

Noùi chung, thöïc phaåm chöùa ñöïng nhöõng döôõng chaát cô baûn nhö: chaát ñaïm (protein), chaát boät ñöôøng (carbon hydrate, sugar), chaát môõ (fat, cholesterol), sinh toá (vitamin), caùc nguyeân toá vi löôïng (trace element), chaát xô (fiber)... theo nhöõng tyû leä khaùc nhau.

Tuøy theo tuoåi taùc, troïng löôïng, ngheà nghieäp cuõng nhö sinh hoaït vaø giôùi tính, chuùng ta caàn moãi ngaøy töø 30 ñeán 35 kilocalori (kcal) cho moãi kilogram troïng löôïng cô theå.

208

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan Veà chaát ñaïm (protein) chuùng ta caàn töø 1 ñeán 1,5 gram cho moãi kilogram troïng löôïng cô theå trong moät ngaøy.

Noùi moät caùch khaùc, neáu moät ngöôøi lôùn naëng khoaûng 70 kilogram, caàn phaûi aên töø 2.100 ñeán 2.450 kcal vaø töø 70 ñeán 90 gram chaát ñaïm moãi ngaøy.

Tuy moãi gram chaát môõ (chaát beùo) chöùa nhieàu naêng löôïng hôn chaát ñöôøng, chaát boät hoaëc chaát ñaïm, nhöng chuùng ta neân duøng chaát môõ (chaát beùo) caøng ít caøng toát. Toång soá naêng löôïng trong ngaøy khoâng neân nhieàu hôn 30% döôùi daïng môõ.

Veà tính ña daïng cuûa thöïc phaåm vaø khaû naêng cung caáp naêng löôïng khaùc nhau cuûa chuùng, chuùng ta coù theå nhìn thaáy qua moät vaøi phaân tích sau ñaây: – Trong 90 gram thòt boø coù 21 gram chaát ñaïm; 15 gram chaát môõ; 6,4 gram môõ baûo hoøa (saturated fat), 77 mg cholesterol, cung caáp khoaûng 240 calori.

– Trong 90 gram thòt gaø coù 20 gram chaát ñaïm; 1 gram chaát môõ; 0,3 gram môõ baûo hoøa (saturated fat), 55 mg cholesterol, cung caáp khoaûng 140 calori.

– Trong 90 gram thòt heo coù 14 gram chaát ñaïm; 18,2 gram chaát môõ; 6,8 gram môõ baûo hoøa 209

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn (saturated fat), 62 mg cholesterol, cung caáp khoaûng 275 calori.

Ngoaøi ra, moãi moät ngaøy chuùng ta caàn phaûi aên khoaûng töø 20 ñeán 30 gram chaát xô (fiber). Chaát xô coù nhieàu trong traùi caây vaø rau. Moät soá beänh nhaân coù theå coù trieäu chöùng “sình buïng” khi aên quaù nhieàu chaát xô. Ñeå traùnh phaûn öùng naøy, chuùng ta coù theå taêng soá löôïng traùi caây vaø rau moät caùch töø töø. Moät vaøi thöùc aên coù nhieàu chaát xô ñöôïc phaân tích haøm löôïng nhö sau ñaây: – Moät laùt baùnh myø chöùa 2 gram chaát xô.

– Moät traùi cam chöùa 3 gram chaát xô.

– Moät cuû caø-roát chöùa 0,45 gram chaát xô.

– Moät traùi chuoái chöùa 2 gram chaát xô.

– Moät cheùn côm chöùa 1,5 gram chaát xô.

– Moät cheùn ñaäu ñoû chöùa 5,5 gram chaát xô.

– Moät cheùn ñaäu ñen chöùa 5,5 gram chaát xô.

– Moät cheùn gaïo löùc chöùa 5,5 gram chaát xô.

– Moät cuû khoai taây chöùa 5,5 gram chaát xô.

– Moät traùi xoaøi chöùa 6 gram chaát xô.

210

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan Phaàn lôùn caùc loaïi rau thoâng thöôøng nhö rau muoáng, rau deàn, caûi cuùc... ñeàu chöùa raát nhieàu chaát xô.

2. Vôùi ngöôøi vieâm gan caáp tính Noùi chung, ngöôøi bò vieâm gan caáp tính neân aên thaønh nhieàu böõa, thay vì moät böõa aên quaù nhieàu.

Traùnh nhöõng thöùc aên khoù tieâu vôùi nhieàu gia vò, daàu môõ. Neân uoáng nhieàu nöôùc, duøng nöôùc aám toát hôn nöôùc quaù laïnh. Tuyeät ñoái khoâng duøng ñeán caùc loaïi röôïu, bia... duø chæ laø raát ít.

Ngoaøi cheá ñoä aên thích hôïp, ngöôøi beänh coøn phaûi nghæ ngôi thöôøng xuyeân vaø traùnh laøm vieäc quaù naëng nhoïc. Neân söû duïng nhöõng phöông phaùp vaät lyù trò lieäu nheï nhaøng nhö xoa boùp ñeå laøm thuyeân giaûm nhöõng trieäu chöùng khoù chòu, tröôùc khi buoäc phaûi duøng ñeán thuoác men. Neáu phaûi duøng thuoác, neân haïn cheá ôû möùc caøng ít caøng toát.

Trong luùc bò vieâm gan caáp tính, beänh nhaân coù theå bò ñau buïng, tieâu chaûy, buoàn noân vaø oùi möûa, töông töï nhö nhöõng côn caûm cuùm, ñau ñöôøng ruoät hay ngoä ñoäc thöùc aên. Neáu noân oùi trôû neân traàm troïng hôn hoaëc tieáp tuïc keùo daøi, caàn phaûi vaøo beänh 211

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn vieän ñeå ñöôïc chaêm soùc thích hôïp tröôùc khi kieät söùc vì maát quaù nhieàu nöôùc.

Ngöôïc laïi, neáu chæ ôû möùc khoù chòu trong ngöôøi thì coù theå ñieàu trò taïi nhaø. Trong tröôøng hôïp naøy, neân duøng caùc thöùc aên nheï, khoâng daàu môõ, ít gia vò.

Thöôøng neân aên nhieàu hôn vaøo buoåi saùng, khi cô theå coøn töông ñoái khoûe maïnh. Vaøo xeá chieàu cô theå beänh nhaân vieâm gan caáp tính thöôøng meät moûi hôn, neân deã buoàn noân. Ñeå traùnh bò ñaày buïng, khoù chòu hoaëc buoàn noân sau moãi böõa aên, neân aên hôi ít laïi, ñöøng aên quaù no. Nghóa laø neân aên thaønh nhieàu böõa, moãi laàn moät ít.

Moät soá baùc só cho raèng ngöôøi beänh vieâm gan caáp tính neân coù cheá ñoä aên nhieàu naêng löôïng (calories) hôn so vôùi luùc chöa bò beänh. Naêng löôïng naøy raát caàn thieát trong vieäc hoài phuïc nhöõng teá baøo gan noùi rieâng vaø toaøn cô theå noùi chung.

Nguyeân taéc chung khi söû duïng thuoác trong giai ñoaïn naøy laø chæ neân uoáng thuoác trong tröôøng hôïp thaät caàn thieát maø thoâi. Ñoù laø khi caùc trieäu chöùng beänh coù theå vöôït quaù söùc chòu ñöïng cuûa beänh nhaân.

Tuy nhieân, trong baát cöù tröôøng hôïp naøo cuõng traùnh duøng quaù lieàu caùc loaïi thuoác coù theå haïi ñeán gan, chaúng haïn nhö Tylenol (Acetaminophen)...

212

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan Noùi chung, ña soá trieäu chöùng cuûa beänh vieâm gan caáp tính do caùc loaïi sieâu vi vieâm gan gaây ra thöôøng chæ keùo daøi töø vaøi ngaøy cho ñeán vaøi tuaàn.

Moät khi gan bình phuïc, coù theå aên uoáng trôû laïi nhö bình thöôøng maø khoâng phaûi kieâng cöû gì caû.

3. Vôùi ngöôøi vieâm gan maïn tính Noùi chung, ngöôøi vieâm gan maïn tính neân tieáp tuïc aên uoáng moät caùch bình thöôøng, traùnh nhöõng sôï seät, kieâng khem khoâng caàn thieát.

Nguy cô ñaàu tieân ñaët ra cho beänh nhaân vieâm gan maïn tính laø raát deã bò thieáu dinh döôõng. Vì theá, ñeå ñaûm baûo söï haáp thuï cuûa cô theå cuõng nhö taïo ra caûm giaùc ngon mieäng caàn thieát, ngöôøi beänh neân thay ñoåi nhieàu loaïi thöùc aên khaùc nhau. Caàn traùnh aên daàu môõ vaø caùc chaát beùo. Neân aên nhieàu rau vaø traùi caây ñeå coù ñuû sinh toá vaø chaát xô. Neân aên nhieàu chaát ñaïm (protein), nhaát laø chaát ñaïm töø thöïc vaät.

Coù theå caàn phaûi uoáng theâm thuoác boå, nhöng neân traùnh caùc loaïi thuoác coù chöùa nhieàu chaát saét. Tuyeät ñoái khoâng duøng ñeán caùc loaïi röôïu, bia.

Beänh nhaân vieâm gan maïn tính trong nhöõng giai ñoaïn ñaàu thöôøng vaãn tieáp tuïc caûm thaáy raát khoûe khaén. Söï haáp thuï vaø tieâu hoùa thöùc aên chöa 213

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn gaëp baát cöù moät trôû ngaïi naøo. Tuy nhieân, khi beänh trôû neân naëng hôn, heä thoáng tieâu hoùa yeáu daàn. Vì theá, ngöôøi bò vieâm gan maïn tính veà laâu daøi taát yeáu seõ bò thieáu dinh döôõng, cho duø cô theå beân ngoaøi vaãn coù daùng veû khoûe maïnh nhö xöa.

Noùi moät caùch khaùc, ngöôøi vieâm gan maïn tính khoâng neân aên uoáng kieâng khem moät caùch khoâng caàn thieát. Caàn phaûi aên uoáng thaät ñaày ñuû vôùi nhieàu loaïi thöïc phaåm khaùc nhau, thay ñoåi moãi ngaøy, ñeå cung caáp cho cô theå nhöõng chaát boå, chaát ñaïm caàn thieát. Neân uoáng boå sung moãi ngaøy moät vieân ña sinh toá (multivitamin). Ngoaøi thuoác boå thoâng thöôøng, caàn duøng theâm thiamine vaø folic acid, nhaát laø nhöõng ngöôøi bò vieâm gan vì uoáng röôïu bia quaù nhieàu trong moät thôøi gian quaù laâu. a. Caùc loaïi röôïu, bia Caùc loaïi röôïu, bia laø keû thuø raát nguy hieåm ñoái vôùi gan. Vôùi ngöôøi bình thöôøng, uoáng röôïu bia laâu ngaøy gaây ra vieâm gan. Vôùi ngöôøi ñaõ vieâm gan, uoáng röôïu bia caøng thuùc ñaåy nhanh tieán trình xô gan, chai gan vaø thaäm chí ñöa ñeán ung thö gan.

Nhieàu nghieân cöùu ñaõ chæ ra raèng vieäc uoáng caùc loaïi röôïu bia thaùi quaù seõ laøm cho beänh vieâm gan 214

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan sieâu vi, nhaát laø vieâm gan sieâu vi C, phaùt trieån nhanh choùng vaø trôû neân traàm troïng hôn. Vì theá beänh nhaân seõ giaûm tuoåi thoï nhieàu hôn so vôùi nhöõng ngöôøi cuõng bò vieâm gan maø khoâng uoáng röôïu.

Vì theá, moät trong nhöõng lôøi khuyeân toát nhaát cho caùc beänh nhaân vieâm gan maïn tính laø ñöøng bao giôø duøng ñeán caùc loaïi röôïu bia, bôûi vì ñieàu ñoù khoâng khaùc gì “chaâm daàu vaøo löûa”. b. Chaát saét Trong cô theå chuùng ta, gan laø cô quan chöùa ñöïng raát nhieàu chaát saét. Gan cuûa ngöôøi bò nhieãm sieâu vi vieâm gan C coù khuynh höôùng giöõ chaát saét nhieàu hôn möùc bình thöôøng. Khi haøm löôïng chaát saét trong cô theå taêng leân quaù cao, nhieàu boä phaän khaùc nhau nhö tim, tuïy taïng vaø gan ñeàu seõ bò toån thöông.

Hôn nöõa, taùc duïng cuûa thuoác ñieàu trò Interferon coù theå seõ giaûm ñi raát nhieàu neáu cô theå cuûa beänh nhaân coù quaù nhieàu chaát saét. Vì theá, beänh nhaân bò vieâm gan C vôùi löôïng saét cao trong maùu, nhaát laø khi gan ñaõ bò chai, neân traùnh uoáng thuoác boå coù chaát saét. Cuõng neân traùnh caùc loaïi thöïc phaåm chöùa 215

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn nhieàu chaát saét nhö thòt, gan, huyeát... Ñaây laø lyù do vì sao aên gan chaúng nhöõng khoâng “boå gan” maø coøn coù theå laøm haïi cho gan nhieàu hôn.

Neân traùnh naáu aên baèng noài saét, vì moät soá phaân töû saét coù theå tan vaøo thöùc aên. Khi caàn chöùa ñöïng thöùc aên, neân duøng caùc loaïi hoäp baèng nhöïa hoaëc thuûy tinh, traùnh duøng nhöõng hoäp baèng kim loaïi noùi chung. c. Chaát beùo, chaát môõ Caùc chöùng beänh nhö beùo phì (obesity), beänh môõ cao hoaëc beänh tieåu ñöôøng thöôøng daãn ñeán gan hoùa môõ (fatty liver). Tình traïng naøy neáu keùo daøi, gan coù theå seõ bò vieâm. Nhöõng ngöôøi rôi vaøo tröôøng hôïp naøy neáu giaûm bôùt troïng löôïng cô theå hoaëc giaûm löôïng cholesterol thì seõ toát hôn cho gan.

Vì theá, beänh nhaân bò vieâm gan neân taäp theå duïc ñeàu ñaën vaø giaûm bôùt caùc thöùc aên coù nhieàu chaát beùo, cholesterol, ñöôøng. Vì beänh beùo phì (obesity) laø moät caên beänh coù tính caùch maïn tính, kinh nieân (chronic disorder) neân nhöõng ngöôøi quaù maäp caàn ñöôïc theo doõi kyõ löôõng vaø neân aùp duïng moät cheá ñoä aên giaûm caân ñaëc bieät. Caàn chuù yù laø neáu aên uoáng khoâng ñuùng caùch, hoï coù theå seõ bò thieáu dinh döôõng moät caùch 216

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan traàm troïng maëc duø beân ngoaøi coù veû nhö raát “maäp maïp”.

Noùi moät caùch toång quaùt, muoán giaûm troïng löôïng cô theå thì phaûi theo moät cheá ñoä aên cung caáp soá calori ít hôn möùc bình thöôøng. Taäp theå duïc laø moät phöông thöùc giuùp taêng cao soá naêng löôïng tieâu thuï moãi ngaøy, ñoàng thôøi cuõng giuùp cho cô theå chuùng ta ñöôïc khoûe khoaén vaø ít beänh taät hôn. Tuøy theo caùch thöùc taäp theå duïc, cô theå seõ tieâu thuï ñi moät soá naêng löôïng thaëng dö.

Caùc chaát môõ, chaát beùo noùi chung ñeàu cung caáp moät soá naêng löôïng doài daøo hôn caùc loaïi thöïc phaåm khaùc, vì vaäy caàn haïn cheá toái ña neáu nhö baïn ñang trong ñieàu kieän muoán giaûm caân. d. Chaát ñaïm Chaát ñaïm töø ñoäng vaät ñöôïc tìm thaáy raát nhieàu trong caùc loaïi caù, thòt, toâm... Chaát ñaïm thöïc vaät coù nhieàu trong caùc loaïi ñaäu nhö ñaäu xanh, ñaäu naønh...

Chaát ñaïm (protein) ñoùng moät vai troø quan troïng vaø caàn thieát trong vieäc baûo trì vaø taêng tröôûng caùc baép thòt. Chaát ñaïm cuõng giuùp cô theå chöõa beänh vaø hoài söùc. Ngöôøi bò beänh gan caàn aên uoáng ñaày ñuû chaát ñaïm ñeå giuùp teá baøo gan taêng tröôûng vaø hoài 217

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn phuïc nhanh choùng. Tuøy theo tuoåi taùc, troïng löôïng, ngheà nghieäp cuõng nhö neà neáp hoaït ñoäng haøng ngaøy vaø giôùi tính, beänh nhaân coù theå caàn töø 1 ñeán 1,5 gram chaát ñaïm moãi ngaøy cho moãi kilogram troïng löôïng cô theå. Coù ngöôøi cho raèng beänh nhaân vieâm gan caàn phaûi traùnh chaát ñaïm, khoâng ñöôïc aên quaù nhieàu thòt, nhaát laø loøng ñoû tröùng gaø. Ñieàu naøy thaät ra chæ ñuùng khi gan bò chai quaù naëng maø thoâi.

Khi beänh trôû neân naëng hôn, khaû naêng baøi tieát chaát maät cuûa gan giaûm daàn. Thieáu chaát maät, söï tieâu hoùa vaø haáp thuï daàu môõ trôû neân khoù khaên hôn.

Beänh nhaân coù theå bò sình buïng, khoù chòu hoaëc tieâu chaûy. Caùc loaïi sinh toá (vitamin) tan trong môõ nhö sinh toá A, sinh toá D, sinh toá E ... seõ khoâng haáp thuï ñöôïc nhö möùc ñoä thoâng thöôøng. Vì theá neáu khoâng ñöôïc boå sung theâm sinh toá D vôùi möùc ñoä töø 5.000 ñeán 8.000 IU moãi ngaøy cuøng vôùi calcium, xöông cuûa ngöôøi beänh coù theå seõ xoáp hôn vaø deã gaãy hôn. Beänh nhaân cuõng neân duøng theâm sinh toá A töø 10.000 ñeán 25.000 IU moãi ngaøy vaø sinh toá E töø 50 ñeán 400 IU moãi ngaøy. Moät soá baùc só cuõng khuyeân neân uoáng theâm sinh toá C chöøng 100 mg moãi ngaøy. Neáu khaû naêng tieâu hoùa chaát beùo, chaát môõ giaûm traàm troïng hôn, beänh nhaân vieâm gan B maïn tính coù theå caàn uoáng theâm moät soá thuoác nhö Kuzyme HP, Creon 20 ...

218

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan 4. Vôùi ngöôøi chai gan, ung thö gan Trong nhöõng tröôøng hôïp chai gan hoaëc ung thö gan, khaû naêng hoaït ñoäng cuûa gan ñaõ bò suy giaûm raát nhieàu. Gan khoâng coøn cung caáp cho cô theå ñaày ñuû caùc chaát hoùa hoïc caàn thieát vaø chaát ñaïm. Ngoaøi ra, khaû naêng loaïi boû chaát ñoäc, chaát caën baõ cuõng maát daàn. AÙp suaát tónh maïch cöûa taêng cao, vì theá raát deã bò phuø thuûng. Nöôùc öù ñoïng trong cô theå laøm cho buïng sình tröôùng. Beänh nhaân thöôøng ñau buïng tieâu chaûy, ñi caàu ra maùu hoaëc ñoâi khi oùi ra maùu.

Buïng ñau laâm raâm, khoâng bieát ñoùi, thöùc aên trôû neân voâ vò. Do ñoù, vaán ñeà dinh döôõng vaøo giai ñoaïn naøy caàn phaûi ñöôïc theo doõi moät caùch kyõ löôõng vôùi söï giaùm saùt chaët cheõ cuûa baùc só.

Ngöôøi bò chai gan chæ neân aên döôùi 2 gram muoái moãi ngaøy, nghóa laø ít hôn moät muoãng caø pheâ. AÊn quaù maën, nöôùc seõ öù ñoïng trong cô theå, sinh ra coå tröôùng, phuø thuûng... Vì theá, ña soá beänh nhaân ñeàu phaûi uoáng theâm thuoác lôïi tieåu. Trong giai ñoaïn naøy, beänh nhaân rôi vaøo moät “voøng luaån quaån” khoâng loái thoaùt. Uoáng quaù ít nöôùc, cô theå seõ bò khoâ khan, aùp suaát maùu xuoáng thaáp vaø daãn ñeán choùng maët, nhöùc ñaàu... Nhöng uoáng quaù nhieàu nöôùc, cô theå seõ bò phuø thuûng. Khoâng uoáng thuoác lôïi tieåu, nöôùc seõ öù ñoïng laïi trong buïng (coå tröôùng), gaây ra khoù thôû. Uoáng 219

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn nhieàu thuoác lôïi tieåu, caùc chaát ñieän giaûi (electrolytes) bò maát thaêng baèng seõ gaây ra nhöõng haäu quaû khoâng keùm phaàn tai haïi. Ñeå traùnh beänh loaïn trí gaây ra töø chai gan (hepatic encephalopathy), beänh nhaân neân giaûm thieåu chaát ñaïm töø ñoäng vaät nhö thòt, caù, tröùng, söõa... Khoâng neân duøng quaù 0,8 gram chaát ñaïm töø ñoäng vaät cho moãi kilogram troïng löôïng moãi ngaøy.

Chaát ammonia töø ñaïm cuûa ñoäng vaät neáu taêng quaù cao seõ laøm beänh nhaân trôû neân meät moûi, buoàn nguû, thieáu minh maãn, keùm tænh taùo... Vaø neáu naëng hôn seõ loaïn trí, hoân meâ baát tænh. Maët khaùc, ngöôøi ta nhaän thaáy chaát ñaïm töø thöïc vaät nhö ñaäu naønh vaø caùc cheá phaåm töø ñaäu naønh deã tieâu hôn vaø coù theå traùnh ñöôïc nhöõng haäu quaû cuûa beänh loaïn trí. Coù theå aên töø 10 ñeán 80 gram chaát ñaïm thöïc vaät moãi ngaøy. Ngöôøi bò chai gan neân aên rau quaû nhieàu hôn aên thòt. AÊn nhieàu rau coøn coù theå giuùp choáng taùo boùn. Khi bò taùo boùn, caùc ñoäc toá – trong ñoù coù chaát ammonia – seõ ñöôïc baøi tieát töø vi truøng trong ruoät giaø moät caùch nhanh choùng hôn.

Ngoaøi ra, aên nhieàu chaát xô coøn coù theå giuùp beänh tieåu ñöôøng ñöôïc thuyeân giaûm. Trung bình, ngöôøi beänh caàn ñi ñaïi tieän ít nhaát 2 ñeán 3 laàn moãi ngaøy. Ñieàu naøy caøng cho thaáy söï quan troïng cuûa 220

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan rau vaø traùi caây trong vieäc trò beänh noùi chung vaø beänh vieâm gan noùi rieâng. Khi ñi caàu nhieàu laàn trong ngaøy, phaân trong ruoät giaø seõ bò ñöa ra ngoaøi moät caùch kòp thôøi tröôùc khi bò leân men bôûi vi khuaån. Khi bò taùo boùn, caùc ñoäc toá baøi tieát töø vi khuaån coù theå ñi thaúng vaøo maùu, laøm teâ lieät teá baøo oùc cuûa ngöôøi bò chai gan.

Ngöôøi ta cuõng nhaän thaáy raèng caùc loaïi söõa chua vaø söõa hoaëc chaát men Lactobacillus acidophilus neáu söû duïng moät caùch thích hôïp coù theå giuùp hoùa giaûi chaát ammonia.

Ngoaøi cheá ñoä dinh döôõng bình thöôøng, ngöôøi bò chai gan coù theå caàn phaûi söû duïng ñeán moät soá caùc loaïi thuoác boå nhö: – Sinh toá A: 10.000 ñeán 25.000 IU moãi ngaøy – Sinh toá D: 5.000 ñeán 8.000 IU moãi ngaøy – Sinh toá E: 50 ñeán 400 IU moãi ngaøy – Sinh toá C: 100 mg moãi ngaøy – Calcium 1.000 ñeán 2.000 mg moãi ngaøy Ngoaøi ra, caàn duøng theâm moät vieân ña sinh toá (multivitamin), loaïi moãi ngaøy moät vieân vaø sinh toá K töø 2,5 ñeán 5 mg moãi ngaøy, caùc chaát khoaùng nhö magnesium glunate, zinc sulfate ...

221

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn

°°° Toùm laïi, thöïc phaåm cho ngöôøi chai gan vaø ung thö gan trôû neân phöùc taïp hôn nhieàu so vôùi dinh döôõng cho ngöôøi chæ bò vieâm gan trong nhöõng giai ñoaïn ñaàu. Beänh nhaân chai gan maát daàn khaû naêng loaïi boû ñoäc toá trong cô theå neân raát deã bò ngoä ñoäc.

Nhöõng loaïi thöùc aên thoâng thöôøng tröôùc ñaây, nay coù theå trôû thaønh chaát ñoäc vaø heát söùc nguy hieåm cho ngöôøi beänh neáu khoâng ñöôïc choïn löïa kyõ löôõng.

Ngoaøi ra, caùch thöùc cuõng nhö giôø giaác aên uoáng cuõng phaûi thay ñoåi vì cô theå ngöôøi bò chai gan yeáu daàn.

Ngöôøi beänh thöôøng caûm thaáy ueå oaûi, thieáu sinh löïc, aên khoâng ngon, buïng khoâng ñoùi, mieäng khoâng theøm aên, phaàn vì aên khoâng tieâu, phaàn vì coù caûm giaùc muøi vò thöùc aên trôû neân khoù chòu, lôïm gioïng buoàn noân. Beänh nhaân vì theá neáu khoâng ñöôïc chaêm soùc ñuùng caùch seõ ñi ñeán töû vong sôùm hôn.

Sau ñaây laø moät vaøi phöông phaùp coù theå giuùp ngöôøi bò chai gan thoaûi maùi hôn trong vaán ñeà aên uoáng haèng ngaøy.

1. Neáu thaän hoaït ñoäng toát vaø chöa bò phuø thuûng hoaëc söng coå tröôùng, beänh nhaân 222

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan neân uoáng thaät nhieàu nöôùc, caøng nhieàu caøng toát. Tuyeät ñoái traùnh caùc loaïi röôïu, bia hoaëc caùc loaïi nöôùc chöùa chaát caffeine nhö caø pheâ, traø... Caffeine vôùi ñaëc tính lôïi tieåu seõ deã laøm cho cô theå bò maát nöôùc nhieàu hôn. Tuy nhieân, neáu ñang coù chæ ñònh duøng thuoác lôïi tieåu nhö Lasix, Aldactone... caàn tham khaûo yù kieán baùc só.

2. Neân choïn löïa thöùc aên hôïp vôùi khaåu vò.

Khoâng neân cöôõng eùp aên uoáng nhöõng thöïc phaåm khoâng hôïp vôùi khaåu vò. Duø veà maët dinh döôõng coù toát hôn nhöng khoâng theå nuoát troâi thì cuõng khoâng theå coù lôïi cho söùc khoûe.

3. Ñeå traùnh noân oùi, hoaëc ñeå aên ngon mieäng hôn, neân aên thaønh nhieàu böõa trong ngaøy, moãi laàn moät ít. Neân aên nhieàu hôn vaøo buoåi saùng. Moät ít baùnh laït hoaëc nöôùc ngoït coù theå giuùp giaûm bôùt nhöõng caûm giaùc noân nao, khoù chòu hoaëc lôïm gioïng, buoàn noân.

4. Vì ngöôøi chai gan deã bò vieâm daï daøy (gastritis), neân thöùc aên quaù maën, quaù cay, quaù chua ñeàu coù theå laøm cho ñau 223

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn buïng, khoù tieâu sau moãi böõa aên. Neân traùnh caùc loaïi thöùc aên keå treân. Ngoaøi ra neân traùnh thöùc aên daàu môõ hoaëc nhieàu gia vò. Caùc loaïi thöùc aên ñöôïc haáp chín hoaëc luoäc nöôùc soâi seõ toát hôn laø chieân xaøo vôùi daàu môõ.

5. Ngöôøi chai gan luùc naøo cuõng caûm thaáy meät moûi. Tuy nhieân coù theå seõ khoûe hôn khi aên chay moät vaøi böõa vôùi thaät nhieàu ñaäu naønh, ñaäu huõ cuõng nhö caùc loaïi traùi caây khoâng quaù chua. Neáu coù trieäu chöùng ñau buïng sau khi aên hoaëc khi buïng quaù ñoùi, caàn chuù yù vì coù theå laø trieäu chöùng cuûa loeùt daï daøy.

6. Khi beänh naëng hôn, thöùc aên chöùa ñöïng nhieàu daàu môõ coù theå trôû neân khoù tieâu.

Coù theå ñeà nghò baùc só chæ ñònh moät soá thuoác duøng trong nhöõng tröôøng hôïp naøy.

5. Dinh döôõng trò lieäu Ngoaøi vieäc cung caáp cho cô theå nguoàn naêng löôïng caàn thieát ñeå toàn taïi, töø laâu ngöôøi ta ñaõ bieát 224

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan söû duïng moät soá caùc moùn aên thöùc uoáng nhaèm muïc ñích trò beänh.

Nhöõng kinh nghieäm trong laõnh vöïc naøy thöôøng ñöôïc truyeàn laïi qua nhieàu theá heä, vaø coù nhöõng kinh nghieäm trong ñoù laø voâ cuøng quyù giaù.

Neáu chuùng ta bò caûm cuùm chaúng haïn, thay vì uoáng raát nhieàu thuoác Taây voán chæ coù theå can thieäp caùc trieäu chöùng nhö nhöùc ñaàu, soå muõi... , chæ caàn moät baùt “chaùo giaûi caûm” raát ñôn giaûn theo kinh nghieäm daân gian, hieäu quaû seõ toát hôn raát nhieàu.

Moät trong nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán trò lieäu beänh vieâm gan maø raát nhieàu ngöôøi bieát ñeán laø khaùi nieäm “noùng gan” vaø “maùt gan”. Thieáu nhöõng kieán thöùc ñuùng ñaén veà nguyeân nhaân gaây beänh, nhieàu ngöôøi ñaõ “ñôn giaûn hoùa” vaán ñeà ñeán möùc cho raèng caùc thöùc aên “maùt gan” coù theå giuùp trò ñöôïc beänh vieâm gan, maø hoï goïi laø “noùng gan”. Neáu chuùng ta ñaõ tìm hieåu qua veà caùc loaïi sieâu vi gaây vieâm gan vaø taùc haïi cuûa chuùng ñeán cô theå nhö theá naøo, khoûi caàn noùi theâm cuõng coù theå bieát laø nhöõng caùch hieåu sai leäch nhö treân tai haïi ñeán möùc naøo.

Moät vaøi moùn “maùt gan” ñöôïc duøng phoå bieán, chaúng haïn nhö a-ti-soâ (artichoke) ñaõ ñöôïc xaùc ñònh laø coù lôïi cho söùc khoûe ngöôøi beänh, nhöng ñieàu ñoù hoaøn toaøn khaùc xa vôùi vieäc ñieàu trò ñöôïc caên beänh.

225

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Vì theá, cho duø khoâng phuû nhaän tính hieäu quaû cuûa dinh döôõng trò lieäu trong moät soá tröôøng hôïp beänh khaùc nhau, nhöng rieâng ñoái vôùi caùc chöùng beänh vieâm gan do sieâu vi gaây ra, cho ñeán nay chuùng ta chöa theå tin caäy vaøo baát cöù moät phöông thöùc trò lieäu naøo khoâng duøng ñeán caùc loaïi thuoác ñaëc trò ñaõ bieát.

6. Thuoác döôïc thaûo Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, söï khoâi phuïc maïnh meõ cuûa Y hoïc coå truyeàn ñaõ mang laïi nhöõng thaønh quaû khaù röïc rôõ. Song song vôùi caùc phöông thöùc ñieàu trò Taây y, ngaønh y hoïc coå truyeàn cuõng ñaõ goùp phaàn quan troïng vaøo vieäc chaêm soùc vaø baûo veä söùc khoûe coäng ñoàng.

Tuy nhieân, ngoaøi nhöõng vò löông y chính thoáng ñang ñoùng goùp raát nhieàu cho xaõ hoäi, cuõng naûy sinh khoâng ít caùc thaày “lang vöôøn” maø kieán thöùc loûm boûm chæ laø naêm ba baøi thuoác khoâng heä thoáng, vaø muïc ñích chæ laø kieám soáng baèng caùch gaït gaãm nhöõng ngöôøi nheï daï. Nhöõng oâng thaày vöôøn naøy raát thöôøng keát hôïp theâm vôùi nhöõng phöông thöùc “kyø bí”, “linh dieäu”... naøo ñoù, raát deã laøm cho nhöõng beänh nhaân thieáu hieåu bieát seõ laàm ñöôøng laïc loái.

226

Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan Raát nhieàu ngöôøi hieän nay vaãn cho raèng caùc loaïi thuoác döôïc thaûo, nghóa laø baøo cheá töø coû caây, khoâng coù taùc haïi ñeán cô theå. Ñieàu naøy thaät ra khoâng hoaøn toaøn ñuùng. Trong thöïc teá, coù nhieàu loaïi thuoác cheá töø thaûo moäc vaãn coù theå gaây ra nhöõng aûnh höôûng quan troïng ñeán cô theå. Neáu nhö khi ñöôïc duøng moät caùch thích hôïp, chuùng coù coâng naêng ích lôïi nhö theá naøo, thì khi söû duïng böøa baõi, taát nhieân chuùng cuõng coù nhöõng taùc haïi nhö theá aáy.

Trôû laïi vôùi caùc chöùng beänh vieâm gan do sieâu vi gaây ra maø chuùng ta ñang quan taâm, chöa coù moät baùo caùo khoa hoïc naøo cho thaáy coù baát kyø moät loaïi thuoác döôïc thaûo naøo coù theå coù taùc ñoäng ñeán sieâu vi vaø quaù trình sinh tröôûng cuûa chuùng. Vì theá, chuùng ta caàn caân nhaéc ñeán taùc haïi coù theå coù cho laù gan cuûa ngöôøi beänh khi söû duïng caùc loaïi thuoác khoâng ñöôïc hieåu roõ.

Cuõng caàn nhaéc laïi laø taát caû moïi thöùc aên thöùc uoáng ñi vaøo cô theå chuùng ta ñeàu nhaát thieát phaûi qua gan. Moät khi gan ñaõ nhieãm beänh thì nhieäm vuï “kieåm soaùt” cuûa noù caøng trôû neân naëng neà hôn tröôùc, vaø toát nhaát laø chuùng ta ñöøng gia taêng khoái löôïng coâng vieäc cho gan baèng caùch ñöa vaøo cô theå nhöõng chaát khoâng caàn thieát.

227

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Toùm laïi, quan ñieåm cho raèng duøng caùc loaïi thuoác döôïc thaûo laø hoaøn toaøn voâ haïi caàn ñöôïc xem xeùt laïi, nhaát laø trong tröôøng hôïp cuûa caùc beänh vieâm gan.

228

CHÖÔNG IX KHI COÙ NGÖÔØI THAÂN BÒ VIEÂM GAN

I.

Môû ñaàu

Chuùng ta ñaõ tìm hieåu moät caùch sô löôïc qua caù c chöùng beänh vieâm gan gaây ra do caùc loaïi sieâu vi khaùc nhau. Chuùng ta cuõng bieát qua taàm quan troïng vaø traùch nhieäm naëng neà cuûa gan trong cô theå, cuøng vôùi nhöõng gì coù lôïi hoaëc baát lôïi cho gan. Nhöõng kieán thöùc cô baûn ñoù, khoâng chæ caàn thieát cho baûn thaân ngöôøi maéc beänh vieâm gan, maø cuõng coøn laø raát caàn thieát khi chuùng ta coù moät trong nhöõng ngöôøi thaân maéc vaøo caùc chöùng beänh naøy.

Caùc loaïi sieâu vi A, sieâu vi B, sieâu vi C, sieâu vi D vaø sieâu vi E hieän dieän ôû khaép moïi nôi. Theo thoáng keâ hieän nay, chæ rieâng sieâu vi B ñaõ coù töø 15% ñeán 20% daân soá Vieät Nam töøng coù dòp “quen bieát”.

Neáu tính chung vôùi caùc loaïi sieâu vi khaùc, con soá naøy roõ raøng laø khoâng nhoû.

229

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Vì theá, soá ngöôøi coù thaân nhaân mang moät trong nhöõng beänh vieâm gan sieâu vi naøy haún cuõng laø khoâng ít. Nhöõng ngöôøi aáy, neáu coù moät soá nhöõng hieåu bieát thích hôïp, coù theå seõ taïo ñöôïc nhieàu ñieàu kieän naâng ñôõ cho ngöôøi beänh trong nhöõng luùc khoù khaên. Ngöôïc laïi, hoï coù theå seõ taïo ra nhöõng khoaûng caùch khoâng caàn thieát vaø aûnh höôûng raát xaáu ñeán taâm lyù ngöôøi beänh.

Caùc chöùng vieâm gan moät khi chuyeån sang theå maïn tính laø ñaõ “baùm reã laâu daøi” nôi ngöôøi beänh.

Baûn thaân ngöôøi beänh taát nhieân seõ coù nhöõng bieán chuyeån khaùc thöôøng veà taâm lyù. Coøn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi thaân chung quanh, neáu khoâng ñuû hieåu bieát seõ khoâng thích öùng ñöôïc vôùi taâm lyù cuûa ngöôøi beänh, hoaëc boái roái khoâng bieát phaûi öùng xöû sao cho thích hôïp.

Chöông saùch cuoái cuøng naøy ñöôïc vieát ra laø nhaèm gôïi yù phaàn naøo cho nhöõng ai coù ngöôøi thaân khoâng may maéc phaûi caùc chöùng beänh vieâm gan do sieâu vi gaây ra. Coù theå ñoù laø cha, meï, anh chò em, con chaùu trong gia ñình, cuõng coù theå laø vôï hoaëc choàng... Chuùng ta neân coù thaùi ñoä nhö theá naøo ñoái vôùi ngöôøi thaân cuûa mình khi hoï maéc vaøo moät trong nhöõng caên beänh “daøi hôi” naøy? Nhöõng ñieàu gì neân laøm? Nhöõng ñieàu gì khoâng neân laøm? ...

230

Ñeà phoøng laây nhieãm Chuùng toâi khoâng nghó raèng nhöõng ñieàu neâu ra ñaây seõ laø nhöõng nguyeân taéc ñeå tuaân theo, maø chæ xem laø nhöõng gôïi yù trong moät chöøng möïc nhaát ñònh, xuaát phaùt töø nhöõng gì chuùng ta ñaõ ñöôïc bieát qua veà caùc beänh vieâm gan do sieâu vi gaây ra.

II.

Ñeà phoøng laây nhieãm

Vaán ñeà tröôùc heát caàn ñaët ra khi coù moät trong caùc ngöôøi thaân cuûa chuùng ta bò vieâm gan laø phaûi tìm hieåu vaø naém thaät roõ phöông thöùc laây nhieãm cuûa caên beänh vaø ñaëc ñieåm cuõng nhö quy trình ñieàu trò caên beänh aáy. Xuaát phaùt töø nhöõng hieåu bieát ñuùng ñaén naøy, chuùng ta seõ coù theå öùng xöû ñuùng trong töøng tình huoáng cuï theå maø khoâng daãn ñeán nhöõng hoái tieác veà sau.

Noùi chung, caàn xem xeùt trong töøng tröôøng hôïp cuï theå vaø ñaët nieàm tin vaøo caùc höôùng daãn cuûa baùc só ñieàu trò. Traùnh rôi vaøo moät trong hai caùch suy nghó cöïc ñoan nhö sau: –

Xem thöôøng caên beänh. Cho raèng ñieàu ñoù vaãn xaûy ñeán cho raát nhieàu ngöôøi khaùc, khoâng rieâng gì chuùng ta. Vì theá, khoâng coù gì caàn phaûi quan taâm suy nghó nhieàu, toát nhaát laø phôùt lôø nhö khoâng coù. Caùch 231

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn suy nghó thuï ñoäng thöôøng xuaát phaùt töø söï “im lìm, baát ñoäng” khaù laâu cuûa beänh, vaø caùch nghó nhö theá taïo ñieàu kieän cho beänh aâm thaàm tieán trieån ñeå ñeán moät luùc naøo ñoù thì chuùng ta seõ ... hoái khoâng kòp nöõa. Maët khaùc, caùch nghó naøy daãn ñeán söï chuû quan vaø taïo ñieàu kieän ñeå beänh laây lan deã daøng cho moïi ngöôøi chung quanh.

–

Quan troïng hoùa caên beänh. Xem ñoù laø moät moái lo laéng thaùi quaù, töø ñoù coøn daãn ñeán taâm lyù maëc caûm che giaáu beänh vôùi ngöôøi ngoaøi, khoâng muoán cho ai bieát.

Maët khaùc, caùch nghó naøy daãn ñeán taâm lyù xa caùch, haát huûi laøm cho ngöôøi beänh phaûi buoàn naûn, ñaùnh maát nieàm vui soáng.

Caû hai caùch nghó treân ñeàu sai laàm. Tuy vieâm gan sieâu vi laø moät loaïi beänh truyeàn nhieãm, nhöng hoaøn toaøn khoâng quaù nguy hieåm nhö nhieàu ngöôøi vaãn töôûng. Beänh khoâng coù ñaëc tính “di truyeàn”, neân anh chò em trong nhaø khoâng nhaát thieát phaûi mang cuøng moät caên beänh. Tuøy theo töøng loaïi vi khuaån khaùc nhau, beänh coù theå laây lan töø ngöôøi naøy qua ngöôøi kia, baèng caùch naøy hoaëc caùch khaùc, 232

Ñeà phoøng laây nhieãm nhöng ñieàu ñoù coù theå ngaên caûn ñöôïc baèng söï hieåu bieát thích ñaùng.

Moät caùch ñuùng ñaén nhaát khi soáng vôùi ngöôøi thaân bò vieâm gan laø chuùng ta khoâng nhöõng caàn phaûi bieát caùch giuùp ñôõ cho ngöôøi beänh vöôït qua nhöõng trôû ngaïi khoù khaên, maø coøn phaûi thoâng hieåu nhöõng caùch thöùc baûo veä cho chính mình vaø nhöõng ngöôøi thaân khaùc.

Vì theá, vieäc heä thoáng nhöõng kieán thöùc veà phöông caùch laây nhieãm cuûa töøng loaïi beänh vieâm gan laø voâ cuøng thieát yeáu.

1. Beänh vieâm gan A laây lan qua ñöôøng tieâu hoùa neân raát deã laây qua thöùc aên, nöôùc uoáng, moâi tröôøng... Beänh deã laây nhaát trong moät vaøi tuaàn leã tröôùc khi beänh nhaân coù nhöõng trieäu chöùng cuûa beänh vieâm gan caáp tính. Moät khi da vaø maét trôû neân vaøng, beänh khoâng coøn laây nhieãm. Vì theá, vieäc tieáp xuùc, saên soùc cho ngöôøi beänh trong luùc naøy khoâng coù gì laø “nguy hieåm” caû. Noùi moät caùch khaùc, beänh chæ deã laây trong thôøi gian uû beänh.

Vì beänh vieâm gan A coù theå chích ngöøa moät caùch deã daøng, neân khi coù ngöôøi thaân bò beänh, taát caû nhöõng ngöôøi trong 233

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn gia ñình ñeàu neân ñi chích ngöøa. Ñieàu ñoù ñaûm baûo söï an toaøn cho moãi ngöôøi vì moâi tröôøng quanh gia ñình raát coù theå ñaõ coù söï hieän dieän cuûa raát nhieàu sieâu vi A. 2. Beänh vieâm gan B laây lan qua ñöôøng maùu vaø caùc hoaït ñoäng tình duïc, neân coù phaàn khoù laây lan hôn beänh vieâm gan A. Thuoác chích ngöøa vieâm gan B raát hieäu quaû vaø an toaøn, neân khi coù ngöôøi thaân ñaõ nhieãm beänh, chuùng ta caàn neân chích ngöøa caøng sôùm caøng toát. Thuoác khoâng coù choáng chæ ñònh vôùi phuï nöõ mang thai, neân neáu coù ngöôøi trong gia ñình ñang coù thai cuõng caàn ñöôïc chích ngöøa. Ñieàu naøy giuùp traùnh ñöôïc beänh vieâm gan B caáp tính trong thôøi gian nguy hieåm naøy vaø cuõng ñaûm baûo an toaøn cho ñöùa treû khi sinh ra.

3. Beänh vieâm gan C chæ laây lan chuû yeáu qua ñöôøng maùu, hieám khi laây lan qua caùc hoaït ñoäng tình duïc. Tuy nhieân, khoâng neân giao hôïp trong luùc ngöôøi beänh vieâm gan C laø phuï nöõ ñang coù kinh nguyeät, vì maùu kinh nguyeät coù theå laø nguoàn laây nhieãm. Neáu ngöôøi beänh laø 234

Ñeà phoøng laây nhieãm phuï nöõ vieâm gan C ñang coù kinh, sau khi taém xong caàn phaûi laøm saïch phoøng taém ñeå traùnh moät soá ít maùu coù theå dính laïi. Tuy raát hieám hoi nhöng ñaây coù theå laø nguoàn laây nhieãm cho ngöôøi khaùc trong gia ñình.

4. Khi trong gia ñình coù ngöôøi bò vieâm gan sieâu vi B hoaëc sieâu vi C, caàn coù saün moät soá gaêng tay tieät truøng trong nhaø ñeå khi caàn chaêm soùc nhöõng veát thöông cuûa ngöôøi beänh thì nhaát thieát phaûi duøng ñeán.

5. Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B cuõng ñoàng thôøi giuùp chuùng ta xoùa boû moái lo ngaïi ñoái vôùi sieâu vi D. Vì theá, neáu coù ñieàu kieän neân chuûng ngöøa sieâu vi B cho taát caû moïi ngöôøi trong gia ñình caøng sôùm caøng toát. Söï thaän troïng naøy khoâng bao giôø laø quaù thöøa, neáu chuùng ta so saùnh vôùi nhöõng gì maø caùc loaïi sieâu vi B vaø D coù theå gaây ra cho chuùng ta.

6. Caùc beänh vieâm gan sieâu vi B, C, D haàu nhö khoâng laây lan qua moà hoâi, nöôùc boït.

Vì theá, vieäc tieáp xuùc, va chaïm theå xaùc trong ñôøi soáng haøng ngaøy vôùi nhöõng 235

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn ngöôøi beänh naøy khoâng coù gì laø nguy hieåm – tröø khi ñang coù nhöõng saây saùt chaûy maùu ngoaøi da. Vì theá, chuùng ta vaãn coù theå aên uoáng chung hoaëc duy trì caùc sinh hoaït bình thöôøng haøng ngaøy maø khoâng sôï laây beänh. Khoâng neân taïo ra nhöõng caùch bieät khoâng caàn thieát gaây aûnh höôûng xaáu ñeán taâm lyù cuûa beänh nhaân, voán ñaõ raát khoù khaên vì aùp löïc cuûa caên beänh.

7. Beänh vieâm gan sieâu vi E laây qua thöùc aên, nöôùc uoáng coù nhieãm sieâu vi. Khaùc vôùi vieâm gan sieâu vi A, beänh naøy vaãn coù theå tieáp tuïc laây beänh trong nhieàu tuaàn leã sau khi ngöôøi beänh ñaõ coù nhöõng trieäu chöùng vieâm gan caáp tính. Vì soá töû vong cho caû ngöôøi meï laãn treû sô sinh coù theå laø raát cao, nhaát laø trong 3 thaùng cuoái cuøng cuûa thai ngheùn, neân nhöõng phuï nöõ ñang mang thai neân raát thaän troïng veà vaán ñeà veä sinh, neáu trong nhaø coù ngöôøi ñang beänh vieâm gan E. Khoâng coù thuoác chuûng ngöøa, neân vaán ñeà veä sinh moâi tröôøng vaø veä sinh caù nhaân ñöôïc nhaán maïnh ôû möùc ñoä quan troïng nhaát trong vieäc phoøng ngöøa caên beänh naøy. Trong 236

Theo doõi tieán trieån cuûa beänh thôøi gian nghi ngôø coù beänh, tuyeät ñoái chæ “aên chín, uoáng chín” vaø ñaûm baûo caùc ñieàu kieän veä sinh trong sinh hoaït haøng ngaøy.

III.

Theo doõi tieán trieån cuûa beänh

Ñaëc ñieåm chung cuûa caùc beänh vieâm gan do sieâu vi gaây ra laø chuùng coù khaû naêng gaây ... baát ngôø ñeán möùc kinh ngaïc cho caû beänh nhaân laãn baùc só ñieàu trò. Trong raát nhieàu tröôøng hôïp, beänh trôû neân voâ cuøng “hieàn haäu” hoaëc coù nhöõng dieãn tieán ngaøy caøng “toát ñeïp”, ñeå roài ñoät nhieân buøng phaùt ñeán möùc ñoä döõ doäi nhaát.

Nguyeân nhaân cuûa hieän töôïng naøy ñaõ ñöôïc giaûi thích trong moät soá caùc chöông tröôùc, ôû ñaây khoâng nhaéc laïi. Vaán ñeà muoán noùi leân ôû ñaây laø chuùng ta caàn luoân luoân caûnh giaùc ñieàu naøy khi coù ngöôøi thaân ñang ñieàu trò beänh vieâm gan.

Moät trong nhöõng taâm lyù thöôøng gaëp cuûa nhöõng ngöôøi maéc beänh vieâm gan laø thöôøng che giaáu beänh traïng vôùi thaân nhaân cuûa mình, vì sôï raèng seõ gaây theâm nhieàu lo laéng. Ñieàu ñoù khieán cho chuùng ta khoâng hieåu ñuùng ñöôïc taâm traïng cuûa ngöôøi beänh 237

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn cuõng nhö dieãn tieán cuûa beänh ñeå coù söï naâng ñôõ, chia seû thích hôïp.

Vì theá, toát hôn heát laø chuùng ta neân traùnh ñeå ngöôøi beänh ñi khaùm beänh moät mình, maëc duø hoï hoaøn toaøn coù theå laøm ñöôïc ñieàu ñoù. Ngoaïi tröø khi ñaõ quaù kieät söùc vì caên beänh, coøn thì trong haàu heát caùc tröôøng hôïp ngöôøi beänh vieâm gan vaãn sinh hoaït hoaøn toaøn bình thöôøng nhö nhöõng ngöôøi khaùc.

Khi tieáp xuùc vôùi baùc só ñieàu trò, chuùng ta môùi coù theå hieåu ñöôïc thöïc traïng dieãn bieán cuûa beänh.

Cho duø laø khaû quan hay bi quan, söï chia seû cuûa ngöôøi thaân laø raát caàn thieát veà maët taâm lyù cho ngöôøi beänh. Hôn theá nöõa, chuùng ta coøn coù theå tích cöïc hôn trong vieäc giuùp ngöôøi beänh coù ñöôïc nhöõng sinh hoaït cuõng nhö cheá ñoä aên uoáng thích hôïp theo nhö höôùng daãn cuûa baùc só ñieàu trò. Caàn heát söùc quan taâm ñeå traùnh cho ngöôøi beänh taâm lyù yeám theá, chaùn ñôøi... Bôûi vì ñoù laø moät trong nhöõng yeáu toá coù theå laøm cho beänh tieán trieån naëng neà hôn.

Trong nhöõng tröôøng hôïp bi ñaùt, khi maø tieân löôïng beänh laø raát xaáu, ngöôøi beänh caøng raát caàn ñeán söï naâng ñôõ tinh thaàn cuûa thaân nhaân ñeå coù theå soáng nhöõng ngaøy coøn laïi moät caùch toát ñeïp hôn.

238

Theo doõi tieán trieån cuûa beänh Tuy nhieân, trong tuyeät ñaïi ña soá caùc tröôøng hôïp vieâm gan, söï bi quan cuûa beänh nhaân thöôøng laø quaù ñaùng vaø khoâng caàn thieát. Thöù nhaát, söï bi quan aáy khoâng giuùp ích gì cho vieäc ñieàu trò beänh, neáu khoâng muoán noùi laø coøn gaây aûnh höôûng xaáu theâm.

Thöù hai, theo nhöõng quan saùt thoáng keâ maø chuùng ta ñaõ bieát, tyû leä töû vong thöïc söï hoaëc dieãn tieán ñeán caùc tröôøng hôïp xô gan, chai gan hoaëc ung thö gan laø khoâng cao laém, vaø vôùi söï can thieäp tích cöïc trong quaù trình theo doõi vaø ñieàu trò, chuùng ta coù theå ngaên chaën hoaëc taùc ñoäng raát nhieàu ñeán dieãn tieán cuûa beänh theo höôùng tích cöïc hôn. Vì theá, ña soá beänh nhaân vieâm gan vaãn coù theå hoaøn toaøn vui soáng vôùi nhöõng bieän phaùp chaêm soùc thích hôïp maø khoâng caàn thieát phaûi quaù lo laéng, bi quan.

Theo doõi tieán trieån cuûa beänh cuõng laø moät trong caùc yeâu caàu quan troïng trong quaù trình ñieàu trò, vì noù giuùp chuùng ta traùnh ñöôïc nhöõng haäu quaû khoâng hay do ... bieát treã. Vì theá, neáu ngöôøi beänh vì moät lyù do naøo ñoù lô laø trong vieäc thöïc hieän caùc bieän phaùp xeùt nghieäm, theo doõi ñònh kyø, chuùng ta nhaát thieát phaûi chuû ñoäng nhaéc nhôû vaø thuùc ñaåy hoï tuaân thuû moät caùch nghieâm ngaët theo yeâu caàu cuûa baùc só ñieàu trò.

239

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn IV.

Nieàm tin trong vieäc ñieàu trò

Nieàm tin laø moät yeáu toá cöïc kyø quan troïng trong vieäc ñieàu trò beänh vieâm gan. Caû ngöôøi beänh vaø thaân nhaân ngöôøi beänh ñeàu caàn phaûi coù nhöõng hieåu bieát ñuùng ñaén vaø ñaët nieàm tin vaøo baùc só ñieàu trò trong suoát quaù trình trò lieäu.

Ngöôøi beänh vieâm gan vaø thaân nhaân raát deã maát nieàm tin nôi baùc só ñieàu trò. Ñieàu naøy laø do nôi coù quaù nhieàu ñieàu phaûi thöøa nhaän laø vöôït ngoaøi taàm kieåm soaùt cuûa baùc só, khoâng gioáng nhö trong nhöõng caên beänh khaùc. Chaúng nhöõng khoâng theå chuû ñoäng hoaøn toaøn trong vieäc khoáng cheá beänh, caùc baùc só ñoâi khi – thaäm chí laø raát thöôøng – khoâng theå tieân lieäu tröôùc ñöôïc chính xaùc dieãn tieán cuûa beänh.

Nguyeân taéc chung ñöôïc aùp duïng bao giôø cuõng laø “theo doõi caån thaän, phaûn öùng kòp thôøi”, coøn vieäc döï baùo, tieân lieäu ñoái vôùi beänh vieâm gan coù theå noùi laø voâ cuøng haïn cheá.

Nhöõng tröôøng hôïp maø baùc só ñieàu trò coù theå ñöa ra tieân lieäu khaù chính xaùc thöôøng laø nhöõng tieân lieäu... cöïc kyø xaáu. Vaø trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, khi thuoác men ñieàu trò toû ra khoâng mang laïi hieäu quaû hoaëc khoâng coøn coù moät hy voïng “saùng suûa” naøo cho töông lai beänh nhaân, thaân nhaân ngöôøi 240

Nieàm tin trong vieäc ñieàu trò beänh thöôøng hoát hoaûng leân vaø ... chaïy chöõa theo nhieàu höôùng khaùc. Ñaùng buoàn thay, phaûn öùng nhö theá trong ña soá tröôøng hôïp chæ caøng gaây toån haïi theâm cho ngöôøi beänh maø thoâi.

Khi chuùng ta thieáu söï hieåu bieát ñuùng ñaén veà caên beänh, chuùng ta raát deã hoà nghi ñoái vôùi caùc ñeà nghò hoaøn toaøn ñuùng ñaén cuûa baùc só ñieàu trò. Chaúng haïn, ña soá beänh nhaân maéc beänh vieâm gan sieâu vi B ôû daïng “nguû yeân” khi ñöôïc baùc só cho bieát laø “chöa caàn ñieàu trò gì caû” ñeàu laáy laøm hoang mang thaéc maéc. Vaø hoaëc laø hoï khoâng tin lôøi baùc só theo caùch seõ chaïy chöõa baèng moät phöông thöùc naøo khaùc, hoaëc laø seõ khoâng tuaân thuû yeâu caàu tieáp theo cuûa baùc só laø “khaùm ñònh kyø ñeå theo doõi beänh”. Trong caû hai tröôøng hôïp, roõ raøng laø ngöôøi beänh ñeàu sai laàm vaø chaéc chaén seõ daãn ñeán nhieàu haäu quaû ñaùng tieác veà sau.

Vì theá, chuùng ta phaûi thöøa nhaän moät ñieàu laø chuùng ta khoâng theå giuùp ích ñöôïc nhieàu cho ngöôøi thaân cuûa mình neáu khoâng coù nieàm tin vaøo baùc só ñieàu trò. Neân tuyeät ñoái traùnh tình traïng ñoàng thôøi chaïy chöõa “nhieàu thaày”. Ngay caû nhöõng loaïi thuoác Nam maø baïn coù theå ñöôïc ngöôøi ta baûo laø “voâ haïi” cuõng seõ khoâng toát chuùt naøo cho vieäc ñieàu trò beänh gan. Moät soá phöông thöùc ñieàu trò “ngoaïi khoa” cuûa 241

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn caùc vò “lang vöôøn” ñaõ ñöôïc bieát coøn laø nguyeân nhaân daãn ñeán nhieãm truøng nhieàu beänh khaùc.

Quan ñieåm ñuùng ñaén nhaát ñoái vôùi beänh vieâm gan laø, cho duø khoâng theå ñieàu trò döùt haún caên beänh, nhöng vôùi nhöõng hieåu bieát ñuùng ñaén, chuùng ta hoaøn toaøn coù theå giuùp cho ngöôøi thaân ñang maéc beänh cuûa mình coù ñöôïc moät cuoäc soáng toát hôn. Vaø moät trong nhöõng hieåu bieát ñuùng ñaén ñoù laø haõy ñaët nieàm tin nôi baùc só ñieàu trò.

V.

Chaêm soùc ngöôøi vieâm gan

Khi chaêm soùc ngöôøi thaân cuûa mình bò vieâm gan, chuùng ta coù moät lôïi theá raát lôùn laø tình thöông.

Quaû thaät, tình thöông laø vuõ khí raát quan troïng ñeå giuùp chuùng ta coù theå vöôït qua ñöôïc nhöõng khoù khaên nhaát thieát phaûi coù khi chaêm soùc cho moät ngöôøi thaân bò beänh vieâm gan. Ñieàu tröôùc tieân caàn noùi laø haõy caûm thoâng vôùi ngöôøi beänh. Tuy ñieàu naøy raát thoâng thöôøng nhöng nhieàu ngöôøi raát deã queân ñi..., ñôn giaûn laø vì baûn thaân hoï khoâng coù beänh!

Nhieàu ngöôøi beänh khi ñöôïc phaùt hieän ñaõ maéc beänh vieâm gan C chaúng haïn, thay vì ñöôïc söï an uûi cuûa ngöôøi thaân ñeå vöôït qua cuù soác naøy, hoï laïi 242

Chaêm soùc ngöôøi vieâm gan thöôøng bò nghi ngôø, chaát vaán bôûi cha meï hoaëc vôï hay choàng mình. Lyù do ñôn giaûn laø vì caên beänh ñöôïc “nghe noùi” laø laây lan qua ñöôøng tình duïc, neân ngöôøi beänh bò nghi ngôø laø ñaõ maéc beänh trong khi ñi “aên cuûa laï”!

Nhöõng maåu chuyeän gaàn nhö voâ lyù naøy, tieác thay laïi raát thöôøng xaûy ra khi ngöôøi ta thieáu moät söï caûm thoâng nhaát ñònh vôùi ngöôøi beänh.

Nhöõng tröôøng hôïp thöôøng gaëp hôn laø söï thay ñoåi tính tình cuûa beänh nhaân trong khi ñieàu trò, nhö chuùng ta ñaõ bieát, do aûnh höôûng cuûa caùc loaïi thuoác ñieàu trò. Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, beänh nhaân caøng raát caàn ñeán söï caûm thoâng chia seû cuûa ngöôøi thaân quanh mình. Moät trong nhöõng phaûn öùng nguy hieåm nhaát thuoäc loaïi naøy laø ngöôøi beänh coù theå coù yù ñònh töï saùt vì chaùn naûn, buoàn böïc...

Ngay caû khi caùc phaûn öùng phuï cuûa thuoác laø khoâng ñaùng keå, ngöôøi beänh vaãn coù theå rôi vaøo nhöõng traïng thaùi taâm lyù xaáu khi nghó ñeán caên beänh mình ñang mang trong ngöôøi. Hoï coù theå chaùn naûn, thaát voïng... hoaëc maëc caûm vôùi moïi ngöôøi chung quanh, tuøy theo töøng tröôøng hôïp. Vôùi tình thöông vaø söï caûm thoâng, cuøng moät soá nhöõng hieåu bieát ñuùng ñaén, chuùng ta coù theå seõ giuùp cho ngöôøi beänh vöôït qua ñöôïc nhöõng khoù khaên taâm lyù naøy.

243

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn Ngöôøi beänh cuõng caàn ñöôïc nghæ ngôi nhieàu, ngay caû khi hoï chaúng laøm gì nhieàu laém. Neân traùnh cho ngöôøi beänh nhöõng coâng vieäc naëng neà hay nhöõng traùch nhieäm quaù lôùn. Ñoâi khi, baûn thaân hoï khoâng theå töï löôïng ñöôïc söùc mình vì vaãn coù caûm giaùc khoûe maïnh nhö bình thöôøng. Nhöng laøm vieäc quaù söùc vaø thieáu nghæ ngôi laø nhöõng ñieàu kieän toát ñeå beänh tieán trieån raát nhanh.

Cheá ñoä aên uoáng cuûa ngöôøi beänh cuõng laø ñieàu phuï thuoäc raát nhieàu ôû söï chaêm soùc cuûa nhöõng ngöôøi thaân. Baûn thaân ngöôøi beänh, nhö chuùng ta ñaõ bieát, coù nhieàu khi khoâng coøn caûm thaáy theøm muoán trong vieäc aên uoáng nöõa. Do ñoù, chuùng ta phaûi chuû ñoäng tính toaùn moät cheá ñoä dinh döôõng thích hôïp vaø quan taâm giuùp ñôõ cho ngöôøi beänh. Söï höôùng daãn cuï theå cuûa baùc só ñieàu trò laø raát caàn thieát trong tröôøng hôïp naøy. Ñieàu teá nhò nhöng khoâng keùm phaàn quan troïng laø vieäc tieáp xuùc vôùi ngöôøi beänh haøng ngaøy.

Chuùng ta neân traùnh cho ngöôøi beänh maëc caûm beänh taät do thaùi ñoä xa laùnh hoaëc sôï seät cuûa nhöõng ngöôøi chung quanh.

244

MUÏC LUÏC

Lôøi noùi ñaàu ................................................................ 5 CHÖÔNG I NHÖÕNG KIEÁN THÖÙC CÔ BAÛN VEÀ GAN ............ 11 I. Caáu truùc vaø hoaït ñoäng cuûa gan .......................... 11 II. Chöùc naêng cuûa gan ............................................ 15 1. Tích coác phoøng cô ............................................... 15 2. Chuyeån hoaù caùc chaát beùo ................................... 17 3. Toång hôïp vaø phaân hoaù ....................................... 18 4. Loaïi tröø ñoäc toá .................................................... 19 III. Beänh cuûa gan.................................................... 22 IV. Baûo veä gan ........................................................ 27

245

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn CHÖÔNG II VIEÂM GAN SIEÂU VI A .......................................... 35 I. Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi A .............. 35 II. Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi A ............................... 39 III. Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi A .................. 41 IV. Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi A........... 42 1. Vieâm gan khoâng trieäu chöùng ............................. 43 2. Vieâm gan tieâu bieåu ............................................. 44 3. Vieâm gan vaøng da maïn tính .............................. 45 4. Vieâm gan taùi phaùt .............................................. 46 5. Vieâm gan aùc tính ................................................ 46 V. Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi A ..................... 47 1. Thuoác ñieàu trò ..................................................... 47 2. Nghæ ngôi ............................................................ 49 3. Ñieàu trò trieäu chöùng............................................ 50 4. Khi naøo phaûi vaøo beänh vieän?............................. 51 5. Keát luaän .............................................................. 52 VI. Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi A ............. 52 1. Ích lôïi cuûa vieäc chuûng ngöøa ............................... 52 246

MUÏC LUÏC 2. Ñoái töôïng caàn ñöôïc chuûng ngöøa......................... 53 3. Caùc phöông phaùp chuûng ngöøa hieän nay ............ 54 CHÖÔNG III VIEÂM GAN SIEÂU VI B .......................................... 59 I. Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi B .............. 59 II. Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi B ............................... 61 III. Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi B.................. 69 IV. Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi B........... 76 1. Vieâm gan sieâu vi B caáp tính .............................. 79 2. Hoaøn toaøn khoûi beänh ......................................... 82 3. Ngöôøi laønh mang sieâu vi B ................................ 83 4. Vieâm gan sieâu vi B maïn tính ............................ 84 V. Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi B ..................... 92 1. Interferon............................................................ 95 2. Lamivudine ......................................................... 98 VI. Chuûng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi B ........... 102 1. Ích lôïi cuûa vieäc chuûng ngöøa ............................. 102 2. Ñoái töôïng caàn ñöôïc chuûng ngöøa....................... 104 247

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn 3. Caùc phöông phaùp chuûng ngöøa hieän nay .......... 107 CHÖÔNG IV VIEÂM GAN SIEÂU VI C ........................................ 114 I. Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi C ............ 114 II. Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi C ............................. 116 III. Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi C................ 123 1. Thöû maùu ............................................................ 125 2. Sieâu aâm gan (Ultrasonography) ...................... 128 3. Sinh thieát gan (liver biopsy) ........................... 129 IV. Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi C......... 131 1. Vieâm gan sieâu vi C caáp tính ............................ 132 2. Vieâm gan sieâu vi C maïn tính .......................... 134 3. Bieán chöùng cuûa beänh vieâm gan sieâu vi C........ 137 V. Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi C ................... 138 1. Thuoác Interferon vaø Ribavirin......................... 138 2. Caùc phaûn öùng phuï cuûa thuoác............................ 142 VI. Phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi C ........... 149 248

MUÏC LUÏC CHÖÔNG V VIEÂM GAN SIEÂU VI D ........................................ 153 I. Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi D ............ 153 II. Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi D ............................. 154 III. Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi D ............... 158 1. Xeùt nghieäm maùu ............................................... 158 2. Sieâu aâm gan ...................................................... 159 IV. Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi D ........ 160 1. Vieâm gan sieâu vi D caáp tính ............................ 160 2. Vieâm gan sieâu vi D maïn tính .......................... 164 V. Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi D ................... 166 1. Vieâm gan sieâu vi D caáp tính ............................ 166 2. Vieâm gan sieâu vi D maïn tính .......................... 167 VI. Phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi D ........... 168 CHÖÔNG VI VIEÂM GAN SIEÂU VI E ........................................ 171 I. Khaùi quaùt veà beänh vieâm gan sieâu vi E ............ 171 II. Vaøi ñaëc ñieåm cuûa sieâu vi E ............................. 172 249

Vieâm gan – Bieát ñeå soáng toát hôn III. Xaùc ñònh beänh vieâm gan sieâu vi E................ 175 IV. Dieãn tieán cuûa beänh vieâm gan sieâu vi E......... 176 V. Ñieàu trò beänh vieâm gan sieâu vi E ................... 178 VI. Phoøng ngöøa beänh vieâm gan sieâu vi E ........... 180 CHÖÔNG VII CHAI GAN ............................................................ 181 I. Moät vaøi khaùi nieäm cô baûn ................................ 181 1. Vieâm gan caáp tính ............................................ 183 2. Xô gan ............................................................... 184 II. Chai gan ........................................................ 186 1. Caùc trieäu chöùng................................................. 186 2. Haäu quaû ............................................................. 188 3. Xaùc ñònh vaø ñieàu trò ......................................... 193 4. Keát luaän ............................................................ 201 CHÖÔNG VIII VIEÂM GAN VAØ VAÁN ÑEÀ DINH DÖÔÕNG........... 203 I. Vaán ñeà dinh döôõng............................................ 203 250

MUÏC LUÏC II. Dinh döôõng cho ngöôøi vieâm gan ..................... 205 1. Ñoâi ñieàu caàn bieát .............................................. 205 2. Vôùi ngöôøi vieâm gan caáp tính ........................... 211 3. Vôùi ngöôøi vieâm gan maïn tính.......................... 213 4. Vôùi ngöôøi chai gan, ung thö gan ..................... 219 5. Dinh döôõng trò lieäu........................................... 224 6. Thuoác döôïc thaûo................................................ 226 CHÖÔNG IX KHI COÙ NGÖÔØI THAÂN BÒ VIEÂM GAN ............. 229 I. Môû ñaàu ............................................................. 229 II. Ñeà phoøng laây nhieãm ........................................ 231 III. Theo doõi tieán trieån cuûa beänh......................... 237 IV. Nieàm tin trong vieäc ñieàu trò .......................... 240 V. Chaêm soùc ngöôøi vieâm gan ............................... 242 MUÏC LUÏC ............................................................. 245

251