Het landschap in de Achterhoek is sinds 1900 enorm veranderd. Door economische ontwikkelingen is het van oorsprong kleinschalige landschap veel opener en minder natuurrijk geworden. Hoe kan dit landschap in de toekomst zijn aantrekkelijkheid behouden en nog aantrekkelijker worden gemaakt? Zeker nu de verantwoordelijkheid steeds meer bij de regio ligt. Is er een koppeling te maken tussen economie en het behoud en versterking van het landschap? Dit boek presenteert een breed scala aan ondernemers en particulieren die het lukt hun bedrijfsvoering te koppelen aan behoud en ontwikkeling van een mooi landschap. Van een industriële baksteenfabriek tot een rustieke theetuin. Anne Oosterbaan heeft als onderzoeker vele publicaties geschreven over bos, natuur en landschap. André Kaminski is oprichter van de Stichting Achterhoek weer Mooi. Samen hebben ze gemeenten, ondernemers en particulieren in de Achterhoek bezocht en hun verhalen opgeschreven. Het boek Landschappelijk ondernemen in de Achterhoek laat zien dat ondernemerschap en behoud van een mooi landschap prima samengaan. Hopelijk leveren deze voorbeelden inspiratie op voor een ieder die onderneemt in de Achterhoek! En ver daarbuiten.
Achterhoek
ISBN 978-90-8740-135-1
landschappelijkondernemen ondernemen landschappelijk in de achterhoek in de achterhoek
C o p r py ot ri e c gh te t d
landschappelijk ondernemen in de
Landschappelijk ondernemen in de Achterhoek
Anne Oosterbaan en André Kaminski 9 789087 401351
C o pr py ot ri ec gh te t d
voorwoord
Lorem ipsum dolor sita amet nisi
De Achterhoek is in beweging door ingrijpende maatschappelijke ontwikkelingen. Het aantal inwoners neemt af, doordat er minder kinderen geboren worden, terwijl het aandeel ouderen sterk toeneemt. Het landelijk gebied krijgt te maken met een nieuw Europees landbouwbeleid en we gaan de gevolgen van klimaatverandering voelen. Al deze zaken kunnen grote gevolgen hebben voor de toekomst van de Achterhoek. Deze factoren zijn, samen met de economische crisis, direct aanleiding geweest voor de totstandkoming van de beweging Achterhoek Agenda 2020. Daarin werken maatschappelijke organisaties, ondernemers en overheden samen aan een duurzaam vitale, aantrekkelijke en gezonde regio. Een belangrijke vraag hierbij is: op welke economische pijler(s) mikken we? Welke industrie, welke vorm van landbouw, welke recreatietak? Wat het ook wordt, ĂŠĂŠn ding is zeker, we moeten ervoor zorgen dat we onze leefomgeving op orde houden. Dit betekent dat er voldoende aandacht moet zijn voor landschap en natuur. En wat is er nou mooier dan dit te combineren met bedrijfsmatige activiteiten? Ik spreek de wens uit dat dit boek veel Achterhoekse ondernemers inspireert om in hun bedrijfsexploitatie landschap en natuur op te nemen. Dat is de beste garantie om hun onderneming en ook de Achterhoek mooi en vitaal te houden.
Herman Kaiser voorzitter stuurgroep Achterhoek2020
3
INHOUD 1 Inleiding
6 9
De ontwikkeling van 1900 tot 1960
11
De ontwikkeling van 1960 tot heden
13
3 Het landschap van de Achterhoek in 2012
21
Verscheidenheid aan landschapstypen
23
Natuur
25
Beleving
69
De kracht van de Achterhoek is nauwe samenwerking Wim Beijer, Plattelandsraad
71
C o pr py ot ri ec gh te t d
2 Het veranderende landschap vanaf 1900
5 Nieuwe kansen voor landschap en natuur
Waterverdienlandschap in de 8erhoek Henk Wubbels, Waterschap Rijn en IJssel
73
Stoken op streekhout Petra Vervoort, Stoken op Streekhout Het landschap gaat door de maag Maurits Steverink, True Food Projects
77
79
37
4 Economische verbondenheid met het landschap
39
Relatie bedrijven met landschap
41
Zand- en kleiwinning versterkt het landschap in het Azewijnse Broek 43 Theeschenkerij met landschapsvoorlichting
45
Veehouderij met kruidenrijk gras en heuvelstal
47
Groenteteelt tussen de heggen
51
Landschapsonderhoud met schapen
53
Zorg in het landschap
55
Particuliere natuurontwikkeling werkt aanstekelijk
57
Sporten in het landschap
59
Paden binnendoor
61
Akker- en tuinbouw, puur natuur
63
Wijn en andere streekproducten
65
Landgoed met nieuwe economische dragers
67
Kinderen en het Achterhoekse landschap Ronald Heusschen, Stichting Boerderijschool
81
Zorg voor het landschap Jan Hassink, Plant Research International WUR
83
Cultuurhistorie is het vertellen waard! Marc Kocken, Regio Achterhoek
85
Kruidenrijk grasland, meer biodiversiteit Rob Geerts, Plant Research International WUR
87
Buitenlui vormen cement voor de ecologische verbindingen 89 AndrĂŠ Kaminski, Stichting Achterhoek weer Mooi Bomen voor meerdere functies Anne Oosterbaan, Alterra WUR
91
Landbouw en natuur: natuur- en landschapsnorm Anton Stortelder, Alterra WUR
93
Buur maakt natuur Herman Nijhof, Stichting Buur maakt Natuur
97
5
 
2
C o pr py ot ri ec gh te t d
Het veranderende landschap vanaf 1900
Algemeen wordt aangenomen dat de variatie in landschappen en de soortenrijkdom rond 1900 het grootst was, ook in de Achterhoek. Want in de eerste helft van de vorige eeuw heeft een aantal ontwikkelingen gezorgd voor grote veranderingen in het landschap in de Achterhoek. In de eerste plaats de grootschalige ontginning van de ‘woeste gronden’ naar landbouwgrond. Na de verdeling van de gemeenschappelijke markegronden in de 19e eeuw, brachten de nieuwe eigenaren in de loop van de 19e, maar vooral begin 20e eeuw de grond in cultuur. De afwatering verbeterde door vele nieuwe sloten. Mede door de uitvinding van kunstmest waren de boeren niet langer afhankelijk van stalmest en konden ze veel meer land bewerken en dus veel meer produceren. Dit bracht ook weer nieuwe industrie en handel met zich mee. Naast de bestaande textiel- en ijzerindustrie kwamen er onder andere zuivelen meelfabrieken en houtverwerkingsbedrijven. Meer bedrijvigheid betekent meer transport, wat vraagt om uitbreiding van het wegenstelsel. Het stelsel van zandwegen werd langzamerhand grotendeels geasfalteerd. En zo veranderde het landschap ingrijpend.
Het landschap in de Binnenheurne.
9
10
C o pr py ot ri ec gh te t d
C o pr py ot ri ec gh te t d
De ontwikkeling van 1900 tot 1960 vorden
vorden
eibergen
lichtenvoorde
didam
De Achterhoek in 1900
lichtenvoorde
winterswijk
doetinchem
aalten
eibergen
winterswijk
doetinchem
didam
De Achterhoek in 1960
Bij vergelijking van de kaarten van het grondgebruik in 1900 en 1960 vallen enkele zaken op. In 1900 waren er nog grote oppervlakten ‘woeste grond’, veelal heide en hoogveen. De markegronden waren hoofdzakelijk ook woeste gronden, in het bezit van een vereniging van eigenaren. De markegronden zijn al in de 19e eeuw verdeeld onder de lokale bevolking, maar vaak pas na 1900 ontgonnen. In 1960 was er van de woeste gronden vrijwel niets over. Heide en hoogveen besloegen in 1900 samen nog 15 procent van het totaal oppervlak van de Achterhoek. In 1960 was nog maar een schamele 0,1 procent over. Ook valt op dat de hoeveelheid bebouwd gebied (rode kleur op de kaart) en wegen sterk is toegenomen. De oppervlakte bos kromp (van 25 procent naar 10 procent). Algemeen kan geconcludeerd worden dat de natuurlijke landschapskwaliteit in de Achterhoek na 1900 flink heeft moeten inleveren.
linkerpagina boven: Zandwegen werden zeldzaam omdat vele wegen bestraat of geasfalteerd zijn. Hier de Seesinkvloetstraat bij Varsseveld. linksonder: Ontginningswerk ging in 1923 met de hand. rechtsonder: Om de afwatering van de Achterhoek te verbeteren zijn sloten en kanalen gegraven en beken gekanaliseerd, zoals hier de Boven-Slinge.
11
aalten
grasland akker en kale grond heide en hoogveen bos bebouwing en wegen water
12
C o pr py ot ri ec gh te t d
3
C o pr py ot ri ec gh te t d
Het landschap van de Achterhoek in 2012
De combinatie van natuur en cultuur heeft het Achterhoeks landschap gevormd. Het landschap hier staat in het algemeen bekend als kleinschalig coulisselandschap. Maar er is veel meer. In de Achterhoek komen ook rivierduinen, een stuwwal, komgronden en uiterwaarden voor. Elk landschapstype heeft zijn eigen ontstaansgeschiedenis. Aan de hand van groene, blauwe en rode landschapselementen en ontginningspatronen is deze geschiedenis vaak nog af te lezen.
Mooie doorkijkjes zijn er veel in het coulisselandschap, zoals hier bij Sinderen.  
21
22
C o pr py ot ri ec gh te t d
C o pr py ot ri ec gh te t d
Verscheidenheid aan landschapstypen Het oostelijke deel van de Achterhoek bestaat uit kampen- of hoevenlandschap en heide- en veenontginningen. In het noordwestelijk deel zijn de bekende kastelen en landgoederen te vinden. Nabij de (Oude) IJssel liggen komgronden, terrassen en rivierduinlandschap. De stuwwal van Montferland springt er letterlijk en figuurlijk bovenuit. Daar komen typische landschapselementen voor als bronbossen en zandbulten. We vinden er zwerfkeien en -klapperstenen. Ook bijzonder zijn de Hooge Heide, op de stuwwal bij Stokkum en het bremveld bij Zeddam die via een ‘reptielencorridor’ inmiddels met elkaar verbonden zijn. Reptielen als gladde slang en hagedissen kunnen zich hierdoor verspreiden. Uit de oppervlakteverdeling blijkt dat het heideontginningslandschap en het kampenlandschap beide ongeveer een derde van de totale oppervlakte van de Achterhoek innemen. Het landgoederenlandschap beslaat bijna het tiende deel. De overige landschapstypen nemen alle een relatief klein deel in, maar dragen zeker bij aan de variatie in landschapsbeelden. Twee gebieden, De Graafschap en Winterswijk hebben de titel ‘Nationaal Landschap’. De Graafschap wordt gekenmerkt door kleinschaligheid, door buitenplaatsen en een bijzondere waterhuishouding. De omgeving Winterswijk kent een kleinschalige openheid en veel reliëf in het landschap van de esgronden. 3%
4%
1% 5%
4%
Verdeling landschapstypen Achterhoek
3%
9%
35%
4%
bebouwing heideontginningen kampen- of hoevelandschap komgronden landgoederenzone Montferland oeverwal rivierduinen stedenband Oude IJssel terrasgronden
32%
linkerpagina linksboven: De stuwwal van Montferland vormt een bijzonder landschapselement, ontstaan in het Saalien (de voorlaatste ijstijd, ± 150.000 jaar geleden). Op de achtergrond de torenmolen van Zeddam, de oudste windmolen van Nederland van vóór 1441. rechtsboven: Uitzicht vanaf de stuwwal van Montferland richting Duitsland. linksonder: Via nieuwe landgoederen wordt ook nieuwe natuur gerealiseerd. rechtsonder: Kasteel Ruurlo; kastelen en landgoederen spelen al heel lang een belangrijke rol in het Achterhoekse landschap. rechterpagina: Kasteel Slangenburg, inmiddels gastenverblijf van het naburige Benedictijnenklooster. Het omliggende en gelijknamige landgoed is eigendom van Staatsbosbeheer.
23
24
C o pr py ot ri ec gh te t d
C o pr py ot ri ec gh te t d
Beleving De Achterhoek kent een grote variatie aan natuurgebieden en landschapstypen. Qua landschappelijke aantrekkelijkheid scoort de hele Achterhoek goed. Toeristen komen vooral fietsen en wandelen. De Achterhoek heeft sinds 2009 een gebiedsbreed, aaneengesloten fietsroutenet (‘knoopppunten’) en er wordt gewerkt aan een wandelpadennet. Ook het Pieterpad loopt dwars door de Achterhoek: van Vorden naar Montferland.
linkerpagina linksboven: Veenmos met hierin het vleesetende plantje: kleine zonnedauw. Beide soorten zijn karakteristiek voor het veengebied. rechtsboven: Natuurobservaties laten zien dat de Achterhoek aantrekkelijk is voor mens en natuur. onder: De bekende Muschelkalkgroeve bij Winterswijk. Musschelkalk is afgezet in het Trias, een geologische periode zo’n 240 miljoen jaar geleden. Deze bijzondere ondergrond hoort tot de oudste afzettingen die in ons land aan de oppervlakte komen. rechterpagina links: Fietsen langs de Oude IJssel. rechts: Een van de vele fietspaden.
37
38
C o pr py ot ri ec gh te t d
4
C o pr py ot ri ec gh te t d
Economische verbondenheid met het landschap
Ons landschap is door de eeuwen heen gevormd door ondernemende mensen. Ondernemerschap en landschap beïnvloeden elkaar dus al eeuwen. Maar in de tijd is de verhouding wel veranderd. In het verleden ontstond en ontwikkelde het landschap zich door werk van mensen die in hun dagelijkse levensbehoeften moesten voorzien. Tegenwoordig zien ondernemers het landschap meer als aanvulling op hun corebusiness. Maar sommige bedrijven kunnen er zelfs een belangrijke meerwaarde aan ontlenen. Zorgboerderijen halen bijvoorbeeld meerwaarde uit landschap doordat bepaalde zorgcliënten positieve energie krijgen van landschapsonderhoud. Ook voor een buitensportcentrum is het landschap van groot belang. Michiel Pöpping van Markant Outdoorcentrum: ‘Het landschap is het decor voor onze klanten.’
Stubbelderweg Varsseveld.
39
40
C o pr py ot ri ec gh te t d
naam: Anna Kemp bedrijf: NatuurlijkBUITEN, Theeschenkerij en Natuurtuin plaats:
C o pr py ot ri ec gh te t d
Sinderen
44
C o pr py ot ri ec gh te t d
Theeschenkerij met landschapsvoorlichting Een mooi voorbeeld van een combinatie van recreatie, educatie en natuur is te vinden in Sinderen. ‘Ik had een leuke baan bij Vogelbescherming Nederland, maar wilde meer doen met natuur en landschap’, zegt Anna Kemp. Na de avondstudie Tuin- en landschapsinrichting op de Hogeschool Larenstein is ze in 2005 gestart met NatuurlijkBUITEN, een bureau voor tuin- en landschapsinrichting met specialisatie in natuurtuinen en boerenerven of boerderijtuinen. Daarna kochten zij en haar man een boerderijtje in Sinderen. Met haar kennis van tuinontwerpen en natuur ontwierp ze de zeer gevarieerde natuurtuin rondom haar boerderij. Het plan is gecombineerd met een theeschenkerij, een gelegenheid voor bed & breakfast en met verschillende arrangementen voor educatie. Deze combinatie moet de inkomsten opleveren. ‘De diepe motivatie om iets te doen met landschap en natuur is eigenlijk dat ik iets wil nalaten’, zegt Anna. ‘Op deze twee hectare met een vogeltuin, geriefhoutbosje, vlindertuin, geurentuin, bijentuin, moes- en kruidentuin, vijver, zwaluwtil, hoogstamboomgaard, gemengde hagen, houtwal, paddenpoel en bloemrijk grasland, realiseer ik dat.’ De natuurtuin vormt een prachtige basis om bezoekers te ontvangen en voorlichting te geven over de natuurlijke inrichting van erven en tuinen. De natuurtheetuin trekt nu opvallend veel 55-plussers: ‘We zien de bloemen van vroeger weer terug’, hoort ze regelmatig. Ook kinderen vinden het heel interessant; er valt zoveel te ontdekken! ‘Met kinderen zou ik in de toekomst ook nog wel meer willen doen’, aldus Anna Kemp.
We zien de bloemen van vroeger weer terug
linkerpagina boven: Hooiruiters om hooi op traditionele wijze te drogen. onder: Natuureducatie in de natuurtuin. rechterpagina: De natuurtuin met haar vele bloemen trekt veel insecten aan.
45
naam: Gerjo Koskamp bedrijf: Biologisch-dynamische boerderij Ruimzicht plaats:
C o pr py ot ri ec gh te t d
Halle
46
C o pr py ot ri ec gh te t d
Veehouderij met kruidenrijk gras en heuvelstal Gerjo Koskamp wilde niet, toen hij het bedrijf van zijn vader overnam, mee in de vaart der volkeren. ‘Niet groter, maar creatiever, opener en inspirerender. Daarom ben ik een andere weg ingeslagen.’ De graslanden behorend bij de boerderij onderscheiden zich duidelijk van de naburige gronden. Het grasland wordt niet gescheurd en opnieuw ingezaaid. De grasmat van veel percelen is wel dertig jaar oud en bestaat uit een variatie van verschillende grassen en kruiden. Een belangrijk kruid is klaver, omdat die voor stikstofbinding in de grond zorgt, waardoor minder mest nodig is. ‘Er wordt op mijn bedrijf geen kunstmest gebruikt, maar alleen organische mest. Het gevarieerde grasland dat daardoor ontstaat is aantrekkelijk voor kleine zoogdieren en allerlei insecten. Vlinders, sprinkhanen en andere diertjes vinden er voedsel en beschutting. En dat geeft weidevogels, uilen en zwaluwen weer de gelegenheid om voedsel voor hun kroost te vinden. Zelfs bijzondere soorten als kneu, veldleeuwerik en kwartel zien of horen we hier bijna dagelijks’, vertelt Gerjo.
te klein om rivaal te kunnen zijn, dus er ontstaan op deze leeftijd geen rangordegevechten. Tweemaal daags voor het melken, scheidt de kudde zich in tweeën. Jongvee kan rustig vreten en nadat de melkkoeien gemolken zijn voegen zij zich weer bij hen. Ik ben erg tevreden over deze werkwijze.’ De melk gaat naar melkfabriek ‘Aurora’ in Ottersum (Noord-Limburg) waar ze samen met de melk van 14 andere biologische boeren wordt verwerkt tot kaas. Deze kaas wordt onder de naam ‘Aurora Gold’ in hun boerderijwinkel verkocht, maar ook in natuurvoedingswinkels in Nederland en Duitsland. In de eigen winkel worden naast kaas en
Niet groter, maar creatiever, opener en inspirerender
In de weilanden loopt een kudde koeien van alle leeftijden. Gerjo: ‘Ik ben een experiment gestart met een familiekudde. De kalveren blijven bij de koe in de kudde lopen. Ze groeien dan prima doordat ze steeds melk van de beste kwaliteit en temperatuur kunnen drinken. Als ze zes tot twaalf weken oud zijn worden de kalveren gespeend, dat wil zeggen apart gehouden van hun moeder. Twee tot vier maanden daarna komen de kalveren terug en worden ze zonder problemen opgenomen in de kudde. Ze zijn nog
linkerpagina boven: De boerenzwaluw voelt zich hier thuis. linksonder: De koeien dragen hier allemaal horens. rechterpagina: Gerjo Koskamp legt uit tijdens de open dag.
47
5
C o pr py ot ri ec gh te t d
Nieuwe kansen voor landschap en natuur
In het vorige hoofdstuk hebben verschillende ondernemers laten zien dat het mogelijk is om in de bedrijfsvoering rekening te houden met landschap en natuur en daar zelfs een niet onbelangrijke bijdrage aan te leveren. Om meer ondernemers van deze werkwijze kennis te laten nemen is het belangrijk dat er uitwisseling plaatsvindt van kennis en ervaringen. Dit kan bijvoorbeeld via excursies en bijeenkomsten. Vanuit verschillende sectoren en vakgebieden wordt landschap en natuur heel verschillend benaderd en komen mensen tot andere inzichten, waardoor weer nieuwe ideeĂŤn kunnen ontstaan. In dit hoofdstuk dragen personen vanuit hun bedrijf, organisatie of werkomgeving ideeĂŤn aan die van dienst kunnen zijn bij het in stand houden van een kwalitatief goede en mooie leefomgeving.
Ook in een jonge ontginning als het Wolfersveen komen fraaie landschapsstructuren voor.
69
C o pr py ot ri ec gh te t d
De kracht van de Achterhoek is nauwe samenwerking Wim Beijer, voorzitter Plattelandsraad Oude IJsselstreek
In de Achterhoek zien we veel initiatieven om de kwaliteiten van ons gebied te versterken. Of het nu gaat om de ontwikkeling van het landschap, cultuurhistorie, voedselproductie of toerisme en recreatie: er gebeurt van alles. Een mooi voorbeeld vind ik het concept ‘gaon etten in de Achterhoek’ waar landschap, dialect, muziek, producten uit de streek gecombineerd worden tot een unieke sfeer telkens voor zo’n 180 gasten. Ook de ambassadeurscursus van IVN, die recreatieondernemers traint als ambassadeur voor de kwaliteit van het landschap in hun eigen omgeving, is een vorm van cross-over voor een andere doelgroep. De Achterhoek is een bron van initiatieven, organisaties en verenigingen. Het samen doen zit ons in het bloed zou je zeggen, maar veelal alleen in kleine kring. En dat is de zwakte naar buiten toe. Als we het (buiten)gebied meer willen vermarkten, dan moeten we kwaliteiten verbinden. De Plattelandsraad Oude IJsselstreek heeft een initiatief genomen om dit proces op gang te brengen: Kracht van de streek. Dit moet betrokken partijen prikkelen tot de ontwikkeling van een kansrijk, duurzaam platteland. Nu en straks. Een platteland dat ondanks schaalvergroting in de landbouw, krimp en crisis nog steeds zijn kwaliteit en eigen broek kan ophouden. Dat kan alleen door samenwerking, vernieuwing en verbreding van activiteiten.
De Achterhoek heeft onmiskenbare landschappelijke kwaliteiten, veel cultuurhistorische elementen, waardevolle natuur en typische streekproducten. Kenmerkend voor de Achterhoeker zijn gastvrijheid, gemoedelijkheid, naoberschap, hechten aan sociale waarden en tradities en
Het samen doen zit ons in het bloed
aan gewoon doen. Door al deze waarden en kwaliteiten te benoemen, te verbinden en verder te ontwikkelen versterkt de Achterhoek zichzelf tot een duurzame gemeenschap met veel marktwaarde en een eigen identiteit. Dit is hard nodig in deze tijd van snelle veranderingen, schaalvergroting en minder steun van de overheid. Het komt meer aan op eigen kracht. Nieuwe verbindingen sluiten tussen verschillende groepen lokale ondernemers. Maar ook tussen ondernemers en organisaties. In de landbouw, de recreatie, het landschap en in de gemeenschappen. En met lokale en regionale overheden. Als ideaal zie ik een platform op Achterhoekniveau dat de verbindingen kan faciliteren en de kwaliteiten van de streek kan uitdragen. Dit platform stimuleert de samenwerking tussen de netwerken (recreatiesector, streekproducenten, cultuurhistorisch netwerk, natuurnetwerk et cetera) en stimuleert klantgerichte ketens die vermarkt worden.
linkerpagina: Landschap, dialect, muziek en streekproducten verbinden tijdens ‘Gaon Etten’ bij de IJssel (www.gaon.nl).
71
landschappelijk ondernemen in de
Landschappelijk ondernemen in de Achterhoek
C o p r py ot ri e c gh te t d
Het landschap in de Achterhoek is sinds 1900 enorm veranderd. Door economische ontwikkelingen is het van oorsprong kleinschalige landschap veel opener en minder natuurrijk geworden. Hoe kan dit landschap in de toekomst zijn aantrekkelijkheid behouden en nog aantrekkelijker worden gemaakt? Zeker nu de verantwoordelijkheid steeds meer bij de regio ligt. Is er een koppeling te maken tussen economie en het behoud en versterking van het landschap? Dit boek presenteert een breed scala aan ondernemers en particulieren die het lukt hun bedrijfsvoering te koppelen aan behoud en ontwikkeling van een mooi landschap. Van een industriële baksteenfabriek tot een rustieke theetuin. Anne Oosterbaan heeft als onderzoeker vele publicaties geschreven over bos, natuur en landschap. André Kaminski is oprichter van de Stichting Achterhoek weer Mooi. Samen hebben ze gemeenten, ondernemers en particulieren in de Achterhoek bezocht en hun verhalen opgeschreven.
Het boek Landschappelijk ondernemen in de Achterhoek laat zien dat ondernemerschap en behoud van een mooi landschap prima samengaan. Hopelijk leveren deze voorbeelden inspiratie op voor een ieder die onderneemt in de Achterhoek! En ver daarbuiten.
landschappelijkondernemen ondernemen landschappelijk in de achterhoek in de achterhoek
Achterhoek
ISBN 978-90-8740-135-1
Anne Oosterbaan en André Kaminski 9 789087 401351