Jovaprob El Eng

Page 1

www.jovaprob.eu

1


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τ

α χαμάμ χαρακτηρίζουν τον ισλαμικό κόσμο, ανταποκρινόμενα στην αναγκαιότητα εκπλήρωσης βασικών όρων υγιεινής. Η βαρύτητα που η μουσουλμανική θρησκεία προσέδιδε στην καθαριότητα οφειλόταν, πριν από όλα, σε καθαρά πρακτικούς λόγους, καθώς στις νότιες, θερμές χώρες ο κίνδυνος των επιδημιών ήταν μεγάλος. Η σημασία των λουτρών, επιπλέον, ήταν μεγάλη για την πραγμάτωση των σημαντικών κοινωνικών πράξεων και τελετουργιών του βίου. Η τουρκική λέξη χαμάμ προέρχεται από την αραβική hammām, που σημαίνει το θερμό χώρο ατμού, που διαχέει τη θερμότητα. Τα χαμάμ έγιναν γνωστά στη Δύση ως «τούρκικα λουτρά» μέσω των περιηγητών που επισκέπτονταν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ανάγοντάς τα σε κύριο συστατικό του μυστικισμού και της εξωτικής γοητείας της Ανατολής. Στα οθωμανικά λουτρά διακρίνουμε από τη μια τη ρωμαϊκή και βυζαντινή παράδοση, την ορμώμενη από τον Ιπποκράτη, που ανέδειξε τις θεραπευτικές ιδιότητες της εναλλακτικής χρήσης ζεστού και κρύου νερού. Από την άλλη, σε αυτά προβάλλεται η παράδοση της Ανατολής, που έρχεται από τους Άραβες μέσω της Συρίας και της Αιγύπτου, διαποτισμένη με τις αρχές του Κορανίου περί καθαρότητας του σώματος και η οποία μορφοποιείται βαθμιαία από τον 11ος αιώνα, με την άφιξη των Τούρκων στην Ανατολία. Οι αιώνες που ακολουθούν χαρακτηρίζονται από τη συνθετική εξέλιξη της λειτουργικότητας, του ύφους, της τεχνικής και αρχιτεκτονικής αρτιότητας των κατασκευών αυτών. Έτσι, οι λουτρώνες με τη λειτουργική και τελετουργική τους χρήση ανήχθησαν σε μία από τις κύριες

2

συνιστώσες της οθωμανικής αστικής καθημερινότητας. Οι χώροι αυτοί ήταν ανοικτοί σε αμφότερα τα φύλα και έγιναν κύρια σημεία πραγματοποίησης κοινωνικών επαφών, αλλά και άσκησης πολιτικής, ενώ χρησιμοποιούνταν όχι μόνον από μουσουλμάνους, αλλά και από χριστιανούς και Εβραίους. Ιδιαίτερα για τις γυναίκες αποτελούσαν το μόνο χώρο άρσης της απομόνωσής τους. Επιπλέον, συνιστούσαν κέντρα διάδοσης αφηγήσεων, δεισιδαιμονιών, προκαταλήψεων και ιστοριών φαντασμάτων και άλλων πλασμάτων του αέρα και του νερού, ενώ φιλοξενούσαν διασκεδάσεις, χορούς και γεύματα, σημαντικές περιστάσεις και τελετές μετάβασης του κοινωνικού βίου, γάμους, γεννήσεις, περιτομές κ.λπ.. Τα οθωμανικά λουτρά αρχικά ήταν σε σημαντικό ποσοστό προσαρτημένα στα τεμένη. Ήδη όμως, από τα τέλη του 15ου αιώνα κατέστησαν κέντρα της πολεοδομικής αστικής οργάνωσης. Ο σχεδιασμός και η ανέγερσή τους απαιτούσαν τεχνογνωσία, προσφερόμενη από ειδικούς αρχιτέκτονες, μηχανικούς και μάστορες. Τα περισσότερα από τα δημόσια λουτρά ήταν μονά και χρησιμοποιούνταν εναλλάξ, από άνδρες και γυναίκες, ενώ διπλά υπήρχαν σε μεγάλες ή σημαντικές πόλεις. Τα μονά χαμάμ εξυπηρετούσαν τις γυναίκες κατά τη διάρκεια της ημέρας, ενώ οι άνδρες προσέρχονταν νωρίς το πρωί ή αργά το απόγεμα και το φύλο δηλώνονταν από ύφασμα επί της θύρας εισόδου. Στα μεγάλα και σύνθετα χαμάμ ήταν δυνατή η διαμόρφωση ειδικού τμήματος για τους μη μουσουλμάνους. Εκτός από τα δημόσια λουτρά που συνήθως ανεγείρονταν από αξιωματούχους, υπήρχαν και ιδιωτικά, σε πλούσια σπίτια μουσουλμάνων, που διαφοροποιούνταν στο μέγεθος και τη διακόσμηση.


INTRODUCTION

T

he hamams characterize the Islamic World, meeting the necessity of the fulfillment of elementary terms of hygiene. The emphasis that the Muslim religion gave to cleanliness was due, mostly, to clearly practical reasons, since the risk of epidemics was high in the southern, warm countries. The importance of the baths, in addition, was high, as far as it concerned the implementation of important social and ritual events of life. The Turkish word “hamam” derives from the Arabic “hammām”, which means the hot steam room, which diffuses heat. The hamams became known in the West as “Turkish Baths” through the travellers who visited the Ottoman Empire, raising them to a main component of the mysticism and the exotic charm of the East. Ιn the Ottoman baths we discern, on one hand the Roman and Byzantine tradition, purveyed by Hippocrates, who highlighted the therapeutic benefits of the alternative use of hot and cold water. On the other hand, they bore the Eastern conceptions, coming from the Arabs through Syria and Egypt, soaked with the principles of the Koran, concerning the purity of the body and formed gradually from the 11th century on, after the arrival of the Turks in Anatolia. The centuries that follow are characterized by the synthetic development of the functionality, the style, as well as the technical and architectural integrity of those structures. Thus, the baths with their functional and ceremonial use were reduced to one of the main constituents of the Ottoman urban everyday life. They were open to both sexes, becoming a main point of realization of social

contacts and exercise of politics, used not only by Muslims, but by Christians and Jews, as well. Especially for women they formed the only place for the removal of their isolation. Moreover, they constituted centres of diffusion of narratives, superstitions, prejudices and stories, concerning ghosts and other creatures of air and water, while they accommodated entertainment, dances and meals, important occasions and transition ceremonies of social life, marriages, births or circumcisions. Originally the Turkish baths were to a high percent attached to mosques. Quickly, however, especially after the late 15th century, they became centres of the urban spatial organization. Their design and construction required expertise, provided by specialized architects, engineers and craftsmen. Most of the public baths were single, used alternatively by men and women, while double ones were met in major or important cities. The single hamams served women during the day, while men entered early in the morning, or late afternoon, the sex declared by a fabric, suspended on the entrance. The large and composite hamams sometimes allowed the formation of a separate section for the non-Muslims. Apart from the public baths, usually founded by officials, there were also private baths, in prosperous Muslim houses, differentiated from the public ones in size and decoration.

3


ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΛΟΥΤΡΩΝ»

Σ

ΤΩΝ

«ΤΟΥΡΚΙΚΩΝ

την οργάνωση του χώρου των οθωμανικών λουτρών ακολουθούνταν τα τρία συμβολικά στάδια της λούσης των πιστών, εξαγνισμός - εξυγίανση - απόλαυση, τα οποία σε γενικές γραμμές επαναλάμβαναν τη ρωμαϊκή τυπολογία ως: αποδυτήρια - χλιαρά δωμάτια - θερμά-καυτά δωμάτια και χώροι παροχής θέρμανσης. Ο πρώτος χώρος για τον εισερχόμενο ήταν η θολοσκεπής ψυχρή αίθουσα υποδοχής, αναμονής και απόδυσης, τα αποδυτήρια, συνήθως με μικρό σιντριβάνι στο κέντρο. Ο χώρος αυτός καλείται στην τουρκική soğukluk, δηλαδή κρύο δωμάτιο ή šadrivan. Εδώ ο πελάτης ξεντυνόταν και του παρέχονταν τα απαραίτητα για τη λούση. Εφαπτόμενοι στους τοίχους αναπτύσσονταν σοφράδες ή πάγκοι, ενίοτε θαλαμίσκοι ή και ξύλινα πατάρια με μικρά δωμάτια. Κρεμασμένα υφάσματα εξασφάλιζαν την απομόνωση για το ντύσιμο, αλλά κυρίως για την ήρεμη ανάπαυση μετά το πέρας του λουτρού. Στο χώρο αυτό ή σε παρακείμενο δωμάτιο βρισκόταν το βεστιάριο με το ταμείο. Ακολουθούσε το ορθογωνικό σε κάτοψη χλιαρό διαμέρισμα, που στεγαζόταν με καμάρα ή με μοναστηριακό θόλο, το ılıklık ή kapaluk, αντίστοιχο του ρωμαϊκού tepidarium, με θερμοκρασία περί τους 25℃. Εδώ λάμβαναν χώρα ο πρώτος καθαρισμός, η πλύση με χλιαρό νερό, η προετοιμασία για την είσοδο στο θερμό χώρο και η πρώτη ανάπαυση μετά τη λούση. Συχνά, επίσης, υπήρχε κτιστός πάγκος ή ντιβάνι κατά μήκος της μίας επιμήκους πλευράς. Το ılıklık συνδεόταν με μικρούς βοηθητικούς χώρους, όπως τα αποχωρητήρια και οι χώροι αποτρίχωσης, καθαρισμού και στεγνώματος. Ακολουθούσε το θερμό δωμάτιο, το mejdan ή sıcaklık, τετράγωνο σε κάτοψη και θολοσκεπές, που αντιστοιχούσε στο ρωμαϊκό caldarium, όπου η θερμοκρασία έφθανε τους 38℃. Εδώ ο πελάτης αφηνόταν στην περιποίηση έμπειρου υπαλλήλου, του tellak, του ιδίου πάντοτε με τον πελάτη φύλου και των βοηθών του, που τον καθάριζαν με αφρό σαπουνιού, έτριβαν ισχυρά και έξυναν το σώμα, έκαναν μασάζ, απομάκρυναν τις τοξίνες του σώματος και ξύριζαν. Οι υπηρεσίες του προσωπικού προσφέρονταν σε εσοχές-κόγχες ή ακόμη και διαμορφωμένους ατομικούς χώρους σε κτιστούς πάγκους με τα απαραίτητα, λάδια, αρώματα και άλλα. Στο κέντρο του χώρου βρισκόταν το οκταγωνικό ή περίκεντρο μαρμάρινο τραπέζι του μασάζ, το göbetaşı.

4

Δύο ορειχάλκινες βρύσες, μία με ζεστό και μία με κρύο νερό έριχναν το νερό στις kurnae, τις μαρμάρινες λεκάνες. Το καυτό νερό έτρεχε σε χάλκινο ή ορειχάλκινο αγγείο, το susak ή taş και μετά χυνόταν στις θερμαινόμενες πλάκες, παράγοντας ατμό, καθώς απαγορευόταν ο καθαρισμός με στάσιμο νερό για τους πιστούς μουσουλμάνους. Εξέλιξη των κογχών ήταν τα halvet, οι πολύ καυτοί χώροι, βαθιές κόγχες στο θερμό χώρο ή ημιαυτόνομα μικρά διαμερίσματα, με κτιστούς σοφράδες και λεκάνες ανάμεσά τους, όπου η θερμοκρασία έφθανε μέχρι και τους 45℃. Κάποτε έλειπε το mejdan και η είσοδος γινόταν κατευθείαν στα halvet. Όταν ολοκληρωνόταν η εφίδρωση ο πελάτης επέστρεφε στο θερμό χώρο, όπου δεχόταν το μασάζ. Στη συνέχεια ξαναγύριζε στο halvet για την ολοκλήρωση του καθαρισμού του σώματος με χρήση ελαίων, κοσμητικών κ.λπ., για να αναπαυθεί μετά στα αποδυτήρια. Ο χώρος της εστίας, το külhan δεν είχε άνοιγμα προς το λουτρό, αλλά συνδεόταν άμεσα με το δρόμο με σιδερένια θύρα που κλείδωνε μετά το άναμμα της φωτιάς, διαδικασία που λάμβανε χώρα μία φορά το πρωί και μία νωρίς την εσπέρα. Το νερό θερμαινόταν σε μεγάλο χάλκινο λέβητα, ενώ συνήθως στον ίδιο χώρο τοποθετούνταν η υδατοδεξαμενή. Η προμήθεια του νερού γινόταν με πήλινους ή και ξύλινους σωλήνες από το υδρευτικό σύστημα ή από ποτάμι, όπως θα ήταν η περίπτωση στα παρόχθια λουτρά του Διδυμοτείχου. Οπές στο μεσότοιχο με το θερμό χώρο διευκόλυναν την είσοδο του ατμού στο κυρίως λουτρό. Οι τοίχοι του külhan εσωτερικά ήταν επιχρισμένοι με ισχυρό υδραυλικό μονωτικό κονίαμα. Το ζεστό και κρύο νερό κυκλοφορούσε στο εσωτερικό του λουτρώνα με πήλινους αγωγούς, οι οποίοι περνούσαν κάτω από τους τοίχους των δωματίων όπου ήταν εντοιχισμένοι, ανερχόμενοι μέχρι το ύψος των γονάτων. Ο θερμός αέρας - καπνός κυκλοφορούσε ανοικτά κάτω από τα μαρμάρινα δάπεδα, στους υπόκαυστους χώρους. Καπναγωγοί, εντοιχισμένοι στην τοιχοποιία, στο θερμό και το χλιαρό χώρο, αλλά, σε πρώιμες κατασκευές, όπως στα λουτρά των Ψιθύρων, και στα αποδυτήρια, απομάκρυναν τον καπνό μέσω καμινάδων. Τα αντικείμενα που συναντάμε στα χαμάμ μπορούν να χωριστούν σε εκείνα που χρησίμευαν για την αναψυχή των πελατών, για καφέ, τσάι, επιτραπέζια παιχνίδια, ναργιλέδες κ.λπ. και σε όσα είχαν να κάνουν με τη φροντίδα του σώματος. Κάποια, όπως το σαπούνι, τις πετσέτες και καθαρά ρούχα συνήθως οι πελάτες τα έφερναν από το σπίτι τους.


Ο κεντρικός θόλος των αποδυτηρίων των Λουτρών των Ψιθύρων στο Διδυμότειχο με τα σφαιρικά τρίγωνα

Λεπτομέρεια της δυτικής όψης στα Λουτρά των Ψιθύρων πριν από την έναρξη των εργασιών

The Baths of Whispers, Didymoteichon: The central dome of the disrobing room with the pendentives

The Baths of Whispers: Detail of the Western view, before the beginning of the work

Η νότια όψη των Λουτρών του Σβίλενγκραντ πριν από την αποκατάστασή τους The Baths in Svilengrad: Τhe Southern view, before the restoration

5


DESCRIPTION OF THE “TURKISH BATHS”

T

he spatial organization of the Ottoman baths followed the three symbolic stages of the believers’ bathing, purification, sanitation and pleasure, which in general terms repeated the Roman tripartite layout as: disrobing room- tepid room – hot room and apartment, supplying heat. The first place for the incoming was the vaulted cold reception, waiting and disrobing room, usually with a small fountain in the centre. This apartment was called soğukluk in Turkish, that is the cold room, or šadırvan, the fountain. Here the customer was undressed and provided with the necessary for the bathing. Next to the walls, sofas or benches were developed, as well as, occasionally, cabins, or even wooden lofts with small rooms. Suspended fabrics ensured the isolation for dressing and mainly for the quiet rest after the end of the bathing. This place, or an adjacent room served as the wardrobe and the cash-desk. The disrobing room was followed by the rectangular in plan, tepid section, covered by a barrel-vault, or α cloister vault, the ılıklık or kapaluk, corresponding to the Roman tepidarium, with temperatures of about 250 C. Here the first cleaning, washing with lukewarm water took place, as well as the preparation for the entrance to the hot room and the first rest after the bathing. At the same place there was often met a built bench or couch, along one of the longitudinal sides. The ılıklık was connected to small auxiliary apartements, such as the lavatory and the depilatory, the latter as well serving cleaning and drying. The ılıklık was followed by the hot room, the mejdan or sıcaklık, square in plan and vaulted, corresponding to the Roman caldarium, where temperatures rised up to the 380 C. Here the customer was left to the care of an experienced employee, the tellak and the assistants, always of the same sex with the client, who cleaned with soap foam, rubbed and scraped strongly the body, massaged, removed bodily toxins and shaved. The services of the personnel were offered in recessed niches, or even formed private apartments, on built benches, with the help of the necessary oils, perfumes and others. The center of the place was occupied by the octagonal or circumcenter marble massage table, the göbetaşı. Two brass taps, one with hot and the other

6

with cold water poured it in the kurnae, the marble basins. The hot water flowed in a copper or brass bowl, the susak or taş and then was poured on the heated plaques, producing steam, since cleaning with standing water was prohibited for the faithful Muslims. Halvets were the evolution of the niches of the hot rooms, the very hot sections; they were deep niches in the hot room or semi-autonomous small apartments, with built sofas and basins between them, where the temperatures reached the 450 C. Sometimes the mejdan was missing and access was provided directly to the halvets. After the perspiration the bather returned to the hot room, where he received a massage. Then he came back to the halvet for the completion of the cleansing of the body, using oils, cosmetics etc. in order afterwards to rest in the disrobing room. The furnace, the külhan did not open to the main part of the baths, but was directly connected to the street, through an iron door, which was locked after lighting the fire, a procedure that took place once in the morning and once in the early evening. The water was heated in a large copper cauldron, while the water reservoir was usually placed in the same place. The water was supplied through ceramic or even wooden pipes from the town water supply system or from a river, as would be the case for the riverside public baths of Didymoteichon. Holes in the partition wall with the hot room facilitated the entry of steam in the main complex. The walls of the külhan were internally coated with a strong hydraulic insulating mortar. The hot and the cold water circulated in the interior of the baths through ceramic pipes, which passed under the walls of the rooms, where they were built-in, ascending to the height of the knees. The hot air and the smoke spread freely under the marble floors, at the hypocausts. Flues, built-in the walls of the hot and the tepid sections, as well as, in early constructions, such as the Baths of the Whispers, those of the disrobing room too, removed the smoke through chimneys. The objects used in the hamams could be divided to those serving the customers’ leisure, such as the ones for coffee, tea, the table-games, or the narghilehs and to those having to do with the care of the body. Some of those, such as the soap, the towels and the clean clothes were usually brought by the clients themselves from home.


Από το εσωτερικό των Λουτρών του Σβίλενγκραντ πριν από την αποκατάστασή τους From the interior of the Baths of Svilengrad before the restoration

«Τουρκικά τρίγωνα» σε θόλο στα Λουτρά των Ψιθύρων The Baths of Whispers: “Turkish triangles” in a dome

7


ΤΑ ΛΟΥΤΡΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥΤΣ ΠΑΣΑ

Θ

έση: Τα λουτρά βρίσκονται στο νότιο τμήμα του Διδυμοτείχου, λίγα μέτρα βορείως του Ερυθροποτάμου που περιρρέει την παλαιά πόλη και στα νότια της σημερινής οδού Βρανά, όπου και η čaršija, η κύρια εμπορική οδός της πόλης. Έως τον 19ο αιώνα η περιοχή αποτελούσε αραιοκατοικημένη αριστοκρατική συνοικία που περιβαλλόταν «από αμπέλια, μποστάνια και ροδώνες» κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή. Τα λουτρά λειτουργούσαν έως το 1912. Σήμερα προβάλλουν ημικατεστραμμένα, ταπεινά δίπλα στα ογκώδη σιλό των πρώην μύλων Τσεκούρα. Οι γραπτές πληροφορίες που διαθέτουμε για το μνημείο προέρχονται από Οθωμανούς και Δυτικοευρωπαίους επισκέπτες. Ο Αδριανουπολίτης συγγραφέας και καθηγητής Hibri Efendi μας πληροφορεί κατά το πρώτο μισό του 17ου αιώνα ότι το χαμάμ ιδρύθηκε κατά το έτος Εγίρας 801 (Σεπτέμβριος 1398 – Σεπτέμβριος 1399), ώστε με τα έσοδα από τη χρήση τους να παρέχεται δωρεάν διδασκαλία στους μαθητές και να συντηρείται η ανώτερη ιερατική σχολή (medrese) που ο Ορούτς ανήγειρε στο κέντρο της πόλης. Ο Χατζή-Κάλφα στα 1666 μιλά για τα λουτρά των Ψιθύρων που καλούνται έτσι λόγω καμάρας που μεταφέρει τα λόγια από το ένα στο άλλο άκρο τους. Ο περίφημος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή, ένα χρόνο μετά, αναφέρει: «Το χαμάμ Φισιλντί έχει πάντα νερό, καλόν αέρα και ωραία οικοδομή, κτισμένη με τέχνη, που παρέχει πλήρη ανάπαυση ψυχής. Κάτω από αψίδα που είναι κατασκευασμένη με επιδεξιότητα υπάρχει οπή. Εάν κάποιος που κάθεται δίπλα στη λεκάνη, υπό την αψίδα θέσει το στόμα του στην οπή και μιλήσει, η φωνή του ευκρινώς και ορθώς ακούγεται από τον καθήμενο στο άλλο άκρο του λουτήρα και έτσι λαμβάνει χώρα κανονική συνομιλία. Μέσω αυτής της οπής, λοιπόν, μπορεί κάποιος να λάβει και να προσφέρει κάθε πόθο και για το λόγο αυτόν το λουτρό καλείται λουτρό του κρυφομιλήματος ή «των ψιθύρων». Τον 1829 την πόλη επισκέπτεται ο ταγματάρχης του ρωσικού στρατού, G. Eneholm, ο οποίος σημειώνει ότι το Διδυμότειχο έχει δύο λουτρά, το ένα με ακουστικούς σωλήνες «προσαρμοσμένους για να αποκαλύπτουν τα μυστικά των εξόριστων, όταν τους επιτρέπεται να κάνουν το λουτρό τους». Το 1834 ο Αυστριακός J. von

8

Ηammer μας πληροφορεί ότι ο σουλτάνος Μουράτ έκτισε λουτρώνα, ο θόλος του οποίου, έχοντας το σχήμα του αυτιού του Διονύσου επαναλάμβανε μεγαλοφώνως τις λέξεις από το ένα άκρο στο άλλο. Την προσωνυμία αναφέρει και ο Γερμανός A. Grisebach ένα χρόνο αργότερα. Το μνημείο περιπίπτει σε λήθη μέχρι το 1981, όταν ο Γερμανός M. Kiel δημοσιεύει εκτεταμένο άρθρο για τα οθωμανικά λουτρά του Διδυμοτείχου, αναδεικνύοντας εκείνα του Ορούτς πασά ως ένα από τα πλέον αξιοπερίεργα, αυθεντικά και σημαντικά πρώιμα μνημεία του είδους και πιθανώς τα αρχαιότερα στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Ο κτήτορας των λουτρών, Ορούτς πασά ήταν γιος του περίφημου κατακτητή της Θράκης και μπεηλέρμπεη της Ρούμελης, Τιμουρτάς πασά, διοικητής ο ίδιος της Ανατολίας στα 1423. Κατείχε μεγάλη περιουσία στην περιοχή του Διδυμοτείχου, όπως τα χωριά Τσομπανλί (σημερινό Ποιμενικό) και Μπρανκί (Πραγγί), ενώ είχε ανεγείρει ποικίλα καθιδρύματα στην πόλη. Εκτός από τα λουτρά, στο Διδυμότειχο σώζεται το εντυπωσιακό μαυσωλείο του κτήτορα, πίσω από το Δημαρχείο της πόλης, στο άκρο του παλαιού, κεντρικού μουσουλμανικού νεκροταφείου. Το Διδυμότειχο αποτελεί την πρώτη έδρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ευρώπη για μικρό χρονικό διάστημα μετά την κατάληψή του, το 1361, ενώ συνεχίζει να είναι de-facto έδρα, παράλληλα με την Αδριανούπολη μέχρι την Άλωση. Η πόλη συνίσταται στο ένα της τμήμα από τη χριστιανική συνέχεια της υστεροβυζαντινής πόλης - κάστρου, ενώ στο άλλο, το εκτός των τειχών «βαρός», διαμορφώνεται η νέα οθωμανική πόλη. Οι κατακτητές αναδιαμορφώνουν βαθμιαία την έτοιμη πολεοδομική και οικιστική δομή που συναντούν. Οι ντόπιοι χριστιανοί μάστορες συμβάλλουν αποφασιστικά στην οικοδομική και αρχιτεκτονική δημιουργία. Οι συνοικίες αναπτύσσονται γύρω από τα μουσουλμανικά τεμένη, τους χριστιανικούς ναούς και τα δημόσια κτίρια. Στο κέντρο συγκεντρώνονται κτίρια και λειτουργίες κοινωνικού, διοικητικού και θρησκευτικού χαρακτήρα, με ομφαλό το Μεγάλο Σουλτανικό Τέμενος. Η παρά τον Ερυθροπόταμο περιοχή ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη σχέση των μουσουλμάνων με το νερό, όπως αντανακλάται στο πλήθος των λουτρών, δημόσιων και ιδιωτικών.


Η νοτιοδυτική όψη των Λουτρών των Ψιθύρων The Baths of Whispers: Southwestern view

9


THE BATHS OF ORUC’ PASHA

T

he baths are located at the southern part of Didymoteichon, only a few meters to the north of the Erythropotamos River, which flows around the old town and to the south of the Vranas street, the successor of the čaršija, the main commercial street of the Ottoman town. Until the 19th century the area was a sparsely populated, aristocratic neighborhood, surrounded “by vineyards, melon-fields and roses”, according to Evliya Çelebi. The baths were in function until 1912. Today half-destroyed, they lie humbly next to the massive, ex-Tsekouras mill silos. The written information we have got in our disposal, concerning the monument is provided by the Ottoman and Western European visitors. The Adrianopolitan author and professor Hibri Efendi tells us, in the first half of the 17th century, that the hamam was founded in the 801 Hegira year (September 1398 - September 1399), in order for its revenues to support the maintenance for the upper theological School (medrese) which Oruç had erected in the center of the town, as well as free teaching to its students. In the year 1666 Hajji-Kalfa speaks about the Baths of Whispers, thus called because of a barrel-vault, carrying the words from its one end to the other. A year later the famous traveller, Evliya Çelebi mentions: “The Fishilti hamam has always water, nice air and beautiful construction, being artfully built, providing complete rest for the soul. Under the skillfully implemented arch there is a hole. If someone, sitting next to the basin, under the arch puts his mouth in the hole and speaks, his voice is heard clearly and rightly from the seated at the other end of the baths and thus a normal conversation occurs. Therefore, through this hole, someone can receive and offer every desire and for this reason the baths are called “those of the secret conversation” or “of the Whispers”. In 1829 the major of the Russian Army, G.Eneholm visits the town and notes down that Didymoteichon has two baths, one with acoustic tubes “adjusted to reveal the secrets of the exiled, when they are allowed to make their bath.” In 1834 the Austrian J.von Hammer informs us that the Sultan Murad built baths, whose

10

vault, formed in the shape of Dionysus’ ear repeated aloud the words from one end to the other. A year later the information, concerning the certain surname is mentioned again by the German A.Grisebach. The monument falls in oblivion until 1981, when the German M.Kiel publishes an extensive article on the Ottoman baths of Didymoteichon, highlighting those of Oruç Pasha as one of the most intriguing, original and important early monuments of its kind and probably the oldest in the European continent. The founder of the baths, Oruç Pasha, son of the famous conqueror of Thrace and beylerbey (supreme commander) of Rumeli, Kara Timurtaş Pasha, was himself a beylerbey of Anatolia, in 1423. He held a large property in the territory of Didymoteichon, such as the villages of Çompanli (today Poimenikon) and Branki (Prangi), while he had established various foundations in the town. Besides the baths, Didymoteichon still maintains the impressive Oruç’s mausoleum, behind the Town Hall of the town, at the end of the old, central Muslim cemetery. Didymoteichon becomes the first seat of the Ottoman Empire in Europe, for a short period after its capture, in 1361, while it continues to hold de-facto the same place, parallelly to Adrianople until the Fall of Constantinople (1453). The town is consisted in a part of it by the Christian continuation of the LateByzantine town-castle, while the other, the extramural “varoş” forms the new Ottoman town. The conquerors gradually reshape the urban and spatial structure which they find already realized. The local Christian craftsmen contribute decisively to the constructional and architectural creativity. The neighborhoods are developed around mosques, Christian churches and other public buildings. Building constructions and functions of social, administrative and religious character are concentrated in the center of the Ottoman town, around the Great Sultan Mosque. The area, adjacent to the Erythropotamos River corresponds to the particular relationship of the Muslims with water, as it is reflected on the number of baths, both public and private.


Από το εσωτερικό των Λουτρών του Σβίλενγκραντ πριν από την αποκατάστασή τους From the interior of the Baths of Svilengrad before restoration

Ο υπόκαυστος χώρος στα Λουτρά του Σβίλενγκραντ πριν από την αποκατάστασή τους The the Baths of Svilengrad: The hypocaust before restoration

Ο κύριος θόλος του διαμερίσματος των αποδυτηρίων των Λουτρών των Ψιθύρων The Baths of Whispers: The main vault of the disrobing room

11


ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΛΟΥΤΡΩΝ ΟΡΟΥΤΣ ΠΑΣΑ

Τ

ο χαμάμ είναι μονό και αναπτύσσεται επί κεντρικού άξονα, με έντονη την εκκεντρότητα, παρότι η ακριβής μορφή του βορείου τμήματός του παραμένει άγνωστη. Η είσοδος γίνεται κατευθείαν στο μεγάλο δωμάτιο Β, το δροσερό χώρο υποδοχής-απόδυσης, που αποτελείται από δύο συνεχόμενα τμήματα, ένα σχεδόν τετραγωνικό σε κάτοψη στα δυτικά και ένα στενότερο, στα ανατολικά. Το δωμάτιο στεγάζεται με ημισφαιρικό θόλο, το μεγαλύτερο του κτιρίου, διαμέτρου 5,15 μ., που μεταβιβάζει τα φορτία στην κυβόσχημη βάση του μέσω σφαιρικών τριγώνων, ενώ το ανατολικό τμήμα φέρει ιδιόρρυθμο σύστημα εγκάρσιων μεταξύ τους, τόξων - καμαρών, που αντιστηρίζουν τον κεντρικό θόλο. Τον τελευταίο διατρυπούν 24 οπές, ενώ στην κλείδα ανοίγεται μεγάλο οπαίον. Ίχνη κτιστής κατασκευής που διακρίνονται στη βορειοδυτική γωνία θα ανήκουν σε σοφρά, ενώ πιθανή είναι και η ύπαρξη λεκανών, δείγμα πρωιμότητας. Στα νότια των αποδυτηρίων αναπτυσσόταν το καμαροσκέπαστο δωμάτιο Α, βεστιάριο- στεγνωτήριο και ταμείο, το οποίο σήμερα σώζει τα ερείπια των επιμήκων τοίχων. Από την άλλη, το ακανόνιστο ορθογωνικό, χλιαρό δωμάτιο Γ (το ρωμαϊκό tepidarium), στα βόρεια των αποδυτηρίων στεγάζεται με μοναστηριακό θόλο, ακολουθώντας την ύστερη βυζαντινή πρακτική. Το χλιαρό διαμέρισμα έχει από ένα χώρο εκατέρωθεν: Ο ευρισκόμενος στα δυτικά χώρος Δ θα ήταν αποχωρητήριο, στεγαζόμενο από υπερυψωμένο θόλο που εδράζεται επί οκταγωνικού τυμπάνου. Από την άλλη, ο χώρος Ε στα ανατολικά, τετραγωνικός σε κάτοψη, φαίνεται ότι χρησίμευε για την αποτρίχωση και άλλες βοηθητικές υπηρεσίες. Το δωμάτιο αυτό φέρει ελαφρά χαμηλωμένο θόλο επί ζώνης «τουρκικών τριγώνων», τα οποία συνιστούν συνεχόμενα τετράεδρα με τη βάση ανάστροφα, ενώ στέφονται από ρηχά τυφλά τόξα. Τα στοιχεία αυτά, σε χρήση από το 12ο αιώνα και τους Σελτζούκους, σχετίζονται με αρχαίες τουρκικές ξυλοκατασκευές. Ακολουθεί το επιχωσμένο σήμερα, ζεστό δωμάτιο Ζ, αμέσως στα βόρεια του χλιαρού δωματίου που στεγαζόταν με ημισφαιρικό θόλο. Το külhan, ο τελευταίος προς τα βόρεια επιμήκης χώρος Θ στέγαζε το μεγάλο χάλκινο λέβητα και πιθανότατα και τη δεξαμενή. Το διαμέρισμα έφερε ημικυλινδρικό θόλο, που μπορεί εύκολα να αποκατασταθεί γραφικά και κατασκευαστικά. Στα δυτικά του ερειπιώδους χώρου Ζ αποκαλύφθηκαν τα ίχνη ενός ιδιαίτερα έκκεντρου χώρου (Η), πιθανώς halvet, που χαρακτηρίζεται από το μεγάλο πάχος των περιμετρικών του τοιχοποιιών και το παχύ υδραυλικό επίχρισμα.

12

Η κατασκευή του λουτρού είναι μικτή, λιθόκτιστη με χρήση πλίνθων σε εφαρμογή ενός ατελούς πλινθοπερίκλειστου συστήματος, σε ζώνες που απαρτίζονται από 3 ή 4 σειρές πλίνθων και αφήνουν από δύο σειρές λίθων ανάμεσά τους και με κατακόρυφες, μονές πλίνθους. Η εφαρμογή του συγκεκριμένου συστήματος αντανακλά την πρωιμότητα του μνημείου. Το συνδετικό υλικό είναι ισχυρό ασβεστοκονίαμα μεγάλου πάχους και οι αρμοί ευρείς. Οι τοίχοι επενδύονταν από χοντρά υδατοστεγή επιχρίσματα, μαρμαροθετήματα ή κεραμικές πλάκες. Οι θόλοι είναι κατασκευασμένοι από οπτοπλίνθους μήκους περί τα 41 εκατ. και εύρους 22-23 εκατ. με τη χρήση της αρχής των ωθήσεων. Μέχρις ενός ύψους η κατασκευή ενισχύονταν εξωτερικά από λιθοδομή, ενώ κάποιοι θόλοι είναι κατασκευασμένοι μέχρι το ύψος αυτό με οριζόντια τοποθετημένες πλίνθους, κατά το εκφορικό σύστημα. Εντύπωση προκαλεί η ευρύτατη ποικιλία των ειδών των θόλων που χρησιμοποιούνται στο κτιριακό συγκρότημα. Κάποιοι αποτελούν άμεση προέκταση της βυζαντινής τεχνογνωσίας, με πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα το μοναστηριακό θόλο του χλιαρού δωματίου και τα σφαιρικά τρίγωνα του μεγάλου θόλου, ενώ άλλοι εισάγουν στοιχεία που φέρουν οι κατακτητές, όπως τα «τουρκικά τρίγωνα». Η στέγαση γίνεται με πήλινες κεράμους, ενώ οι κυκλικές οπές κυλινδρικού ή ελαφρά κολουροκωνικού σχήματος που ανοίγονταν σε όλους τους θόλους έκλειναν με πολύχρωμα τζαμωτά, με τη μορφή ποτηριών, με τον «πυθμένα» προς τα έξω. Τα δάπεδα θα ήταν ως συνήθως στα οθωμανικά λουτρά μαρμαρόστρωτα. Στον υπόκαυστο χώρο πεσσίσκοι, τετραγωνικής διατομής, με ύψος έως 1,0 μ θα έφεραν τα δάπεδα όχι μόνον των θερμών χώρων, αλλά επίσης και του χλιαρού χώρου και των αποδυτηρίων. Επί αυτών θα εδράζονταν μεγάλες λιθόπλακες, που θα έφεραν συμπυκνωμένη στρώση από αργιλικό χώμα, επί της οποίας θα τοποθετούνταν οι μαρμάρινες πλάκες του δαπέδου. Τα ανοίγματα διαρθρώνονται με λιτό, αλλά κομψό τρόπο, τελειώνοντας σε οξυκόρυφα τόξα, συχνά διπλά και με πατούρα. Η μνημειακή πρόσοψη διαρθρώνεται με περίθυρο από σκούρο γκρι τραβερτίνη. Το αρχαΐζον μοτίβο παραπέμπει σε σελτζουκικές επιδράσεις, ενώ η μνημειακότητα επιτείνεται με δύο συν δύο εκατέρωθεν κόγχες, από τις οποίες σώζονται οι δύο βορείως της εισόδου, που στέφονται με απλά οξυκόρυφα τόξα. Οι θύρες ήταν ξύλινες, μονές και έφεραν μηχανισμό, ώστε όταν κάποιος εισερχόταν έκλειναν αυτόματα. Η εγκατάλειψη και η καταλήστευση του μνημείου δεν μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε για τη λοιπή διακόσμηση, τον εξοπλισμό και την επίπλωσή του. Γνωρίζουμε ότι μεγάλος αριθμός μαρμάρινων, εφυαλωμένων και λοιπών πλακών, αλλά και ο εξοπλισμός αφαιρέθηκαν κατά τη γερμανική κατοχή και τον εμφύλιο (1941-1949).


Ο πεσμένος θόλος του θερμού διαμερίσματος των Λουτρών των Ψιθύρων

Ο θόλος διαμερίσματος των Λουτρών των Ψιθύρων

The Baths of Whispers: The fallen dome of the hot room

The Baths of Whispers: The vault of a room

Η δυτική όψη των Λουτρών των Ψιθύρων

Η νότια όψη των Λουτρών των Ψιθύρων

The Baths of Whispers: Western view

The Baths of Whispers: Southern view

13


DESCRIPTION OT THE BATHS OF ORUC’ PASHA

T

he hamam is of the single type, developed on a central axis, with a strong eccentricity, although the exact form of its northern part remains unknown. The entrance is provided directly to the large room B, the cool reception and disrobing apartment, which is consisted of two continuous parts, an almost square in plan to the west and a narrower, to the east. The room is covered with a hemispherical dome, the largest of the building, of a diameter of 5.15 m., which transfers the loads to the cubic basis through pendentives, while the eastern part bears a peculiar system of mutually transverse arches-barrel vaults, which counter-support the central dome. The latter is pierced by 24 holes, while its key block is perforated by a large oculus. Traces of a built construction, discerned at the northwest corner should belong to a sofa, while possible is the existence of kurnae, a sign of earliness. To the south of the disrobing room the barrel-vaulted apartment A, today preserving only the ruins of the longitudinal walls, served as a wardrobe, a dryer and a cashdesk. On the other hand, the irregular rectangular, tepid room Γ (the Roman tepidarium), to the north of the disrobing room is covered with a cloister vault, following the late Byzantine practice. The room is flanked by two apartments: The room Δ, to the west, covered by an elevated dome, resting on an octagonal drum, would be a lavatory. On the other hand, the E room to the east, square in plan, seems that was used for the depilation and other auxiliary services. The room is sheltered by a slightly lowered dome, over a zone of “Turkish triangles”, which form continuous tetrahedrons, with the base reversed, while they are crowned by shallow blind arches. Those elements, in use since the 12th century and the Seljuks, can be associated with ancient Turkish woodwork. Immediately to the north of the tepid room the warm room Z, initially covered with a hemispherical dome, today is filled up with earth. The külhan, the last, elongated room to the north, sheltered the large copper cauldron and possibly the water-reservoir. The apartment bore a barrel vault, which can be easily restored graphically, as well as constructively. To the west of the ruined room Z traces of a particularly unsymmetrical room (H) were revealed, possibly of a halvet, characterized by the large thickness of its perimetric walls, as well as the thick hydraulic coating.

14

The construction of the bath is consisted of a mixed stonebrick masonry, with the application of an “imperfect recessed brick” technique, in zones of 3 or 4 rows of bricks, leaving two rows of stones between them, which are separated by single vertical bricks. The application of the certain system reflects the earliness of the monument. The binding material is a strong lime mortar and the joints are considerably wide. The walls were covered with thick waterproof plasters, marble inlays or ceramic plaques. The vaults are constructed of bricks of a length, approximately 41 cm and a width of 22-23 cm, with the use of the principle of thrusts. Up to a certain height the construction was externally reinforced by a stone masonry, while some of the domes are built up to this height with horizontally placed bricks, according to the ekforic system. Impressive is the wide variety of vaults, used in the building complex. Some of them can be considered as a direct continuation of the Byzantine expertise, most notably the cloister vault of the tepid room, or the pendentives of the large dome, while others introduce elements, brought by the conquerors, such as the “Turkish triangles.” The roofing is with ceramic tiles, while the cylindrical or slightly truncated conical holes, which were opened in all the domes were closed with coloured glasses, in the form of beakers, with the “bottom” to the outside. The floors would be, as usually in the Ottoman baths, paved with marble plaques. At the hypocausts brick-made pillars, square in plan, of a height to 1.0 m would support the floors, not only those of the hot rooms, but also of the tepid and the disrobing sections. Large stone plaques would rest on those pillars, bearing a concentrated layer of clay soil, on which the marble plaques of the floor would be placed. The openings are articulated in an austere, though elegant way, ending in pointed arches, often double and shouldered. The monumental facade is formed in a frame of dark gray travertine. The archaic motif sends to Seljuk influences, while the monumentality is accentuated with two plus two niches on either side of the entrance, of which those to the north are still preserved, crowned with simple pointed arches. The doors were wooden, single, bringing a mechanism ensuring the automatic closing after someone entered the baths. The abandonment and the plundering of the monument do not allow us to know about the rest of the decoration, the equipment and the furniture. We are informed that a large number of marble, glazed and other plaques, as well as the equipment were removed during the German occupation and the civil war that followed (1941-1949).


Νότια όψη των λουτρών μετά την απομάκρυνση των επιχωματώσεων The Baths of Whispers: Southern view after the removal of earth

Ο θόλος των αποδυτηρίων των Λουτρών των Ψιθύρων The Baths of Whispers: The dome of the disrobing room

Η βόρεια πλευρά του διαμερίσματος των αποδυτηρίων των Λουτρών των Ψιθύρων The Baths of Whispers: The northern part of the disrobing room


ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ – ΓΕΙΤΟΝΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ

Μ

ε τα λουτρά των Ψιθύρων μπορούν να συγκαταριθμηθεί σειρά κατασκευών. Έτσι, ο Ορούτς είχε ανεγείρει στην Προύσα προς τιμήν του αποθανόντος πατέρα του λουτρά, 20 χρόνια περίπου μετά από εκείνα του Διδυμοτείχου, ενώ στην ίδια πόλη o αδελφός του, Umur pasha, είχε κτίσει επίσης λαμπρά λουτρά. Κατά την ίδια περίοδο ανεγείρονται τα γειτονικά με το Διδυμότειχο μνημεία της Χάνας Τραϊανουπόλεως και του Ιμαρέτ Κομοτηνής που σχετίζονται με τη δραστηριότητα του εξωμότη κατακτητή της Θράκης, Γκαζή Εβρενός. Στην πόλη με την οποία συνδέθηκε και στην οποία θάφτηκε ο τελευταίος, τα Γιαννιτσά σώζεται το χαμάμ που ο Εβρενός ανήγειρε, αλλά και τα λουτρά του Σεΐχη Ιλαχή ή Καϊάφα, τα οποία, παρότι κατά έναν αιώνα μεταγενέστερα, βρίσκονται τυπολογικά πλησιέστερα σε εκείνα του Ορούτς. Οι κατασκευαστικές και λειτουργικές ιδιαιτερότητες αποκαλύπτουν επιρροές από τις κατά τι πρωιμότερες κατασκευές στη Συρία. Οι ίδιες ιδιορρυθμίες συναντώνται επίσης σε λουτρά σημαντικών οθωμανικών πόλεων, όπως στο Ghazi Mihal hamam, στην Αδριανούπολη ή το Ismail Bey hamam, στη Νίκαια. Ως προς την τυπολογία μπορούμε να εντάξουμε τα χαμάμ του Διδυμοτείχου στην κατηγορία Ε. Στην ίδια κατηγορία ανήκουν επίσης το Büyük hamam του σουλτάνου Μουράτ Α΄, στη Νίκαια, τα λουτρά των Gazi Mihal bey, Sokullu Mehmed pasha και Tahtakale (γυναικείο τμήμα), στην Αδριανούπολη, τα Sokullu Mehmed pasha, Lâle Çukur Çeşme και Balat hamam, στην Κωνσταντινούπολη, το Çakır hamam στην Προύσα και άλλα.

Από την κύρια είσοδο των Λουτρών των Ψιθύρων The Baths of Whispers: From the main entrance

16


PARALLEL - NEIGHBORING MONUMENTS

T

he Baths of the Whispers can be counted along with a series of similar constructions. Oruç had erected in Bursa a hamam in honour of his deceased father, approximately 20 years after those of Didymoteichon, while his brother, Umur Pasha had also built splendid baths in the same town. During the same period two other monuments were erected near Didymoteichon, namely the kervansaray (“Hana”) of Traianoupolis and the imaret of Komotini, both related to the renegade conqueror of Thrace, Gazi Evrenos’ activity. In Yannitsa, the town, associated with him, where Evrenos was as well buried, the hamam that he had erected stays in place even today, as well as the baths of Sheikh Ilachi or Kaiaphas, which, although a century posterior, are typologically closer to those of Oruç. The constructional and functional peculiarities of the baths of the Whispers reveal influences from the somewhat earlier bath constructions in Syria. The same peculiarities are also met in a series of baths of major Ottoman cities, such as the Ghazi Mihal hamam, in Adrianople (Edirne), or the Ismail Bey hamam, in Nikaia (İznik). As far as it concerns typology, we could enlist the Baths of Oruç in the E category. To the same group we can ascribe the Büyük hamam of the Sultan Murad I, in İznik, the baths of Gazi Mihal bey, Sokullu Mehmed pasha and Tahtakale (female section), in Adrianople (Edirne), the Sokullu Mehmed pasha, Lâle Çukur Çeşme and Balat hamam, in Constantinople (İstanbul), the Çakır hamam in Bursa and others.

Η θύρα μεταξύ των αποδυτηρίων και του χλιαρού διαμερίσματος των Λουτρών των Ψιθύρων The Baths of Whispers: The opening between the disrobing room and the tepid apartment

17


ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗ - ΔΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

Τ

ο κτίριο βρίσκεται σε κατάσταση άκρας ετοιμορροπίας: καταρρεύσασες θολοδομές και φέρουσες τοιχοποιίες, κυρίως στο βόρειο τμήμα του λουτρώνα, αποφλοιώσεις και αποδιοργάνωση κελυφών, χαλάρωση - εξασθένηση τοιχοποιιών, εκτεταμένες ρωγμές, αλλοίωση φυσικών και χημικών χαρακτηριστικών της κατασκευής ή αποκλίσεις από την αρχική γεωμετρία. Σημαντικές είναι οι ζημίες στην υποδομή, όπως υποχώρηση, πτώση κ.λπ. στους υπόκαυστους χώρους που προκάλεσαν διαφορικές καθιζήσεις και πτώσεις στις ανωδομές.

18

Οι αστοχίες οφείλονται στο αργιλικό προσχωσιγενές έδαφος θεμελίωσης, στην καθίζηση ή καταστροφή των υπόκαυστων μετά την παύση λειτουργίας του λουτρού, στη δράση των σεισμών, στην υγρασία από τους υδρατμούς του χώρου, σε συνδυασμό με τη δράση των υπεδάφιων υδάτων λόγω και της γειτνίασης του ποταμού και με τη βροχή που εισέρχεται μετά την αστοχία των ανωδομών. Στους παράγοντες αυτούς προστίθενται η απανθράκωση ή σήψη ξύλου και άλλων οργανικών ουσιών και οι καταστροφές από ανθρωπογενή αίτια, όπως κοπές ελκυστήρων, διατρήσεις και διανοίξεις, πυρκαγιές, η καταλήστευση του λουτρώνα μετά την παύση της λειτουργίας του, ο βομβαρδισμός κατά τον εμφύλιο πόλεμο και, βεβαίως, η εγκατάλειψη του κτίσματος μετά το 1912.

Η νοτιοδυτική όψη των Λουτρών των Ψιθύρων The Baths of Whispers: South-western view


Από τη βόρεια πλευρά των αποδυτηρίων των Λουτρών των Ψιθύρων The Baths of Whispers: From the northern side of the disrobing room


THE CONSTRUCTIONAL AND STRUCTURAL CONDITION

T

he building lies in a condition of threatened collapse, with fallen vaults and bearing walls, particularly at its northern part, peeling and disorganization of the shells, slackening, or weakening of the masonries, extended cracks, deterioration of physical and chemical characteristics of the construction, or deviation from the original geometry. Considerable is the damage of the infrastructure, such as settling, falls etc. of the hypocausts, causing differential settlements and falls to the superstructures.

20

The failures are due to the clayey alluvial sub-soil, the settlement, or destruction of the hypocausts after the cease of the function of the baths, the action of earthquakes, the moisture resulting from the vapours of the complex, in combination with the action of subsurface water, partly due to the proximity of the river and the rain, entering the building after the failure of the superstructures. We could add to these factors the carbonization, or decay of wood and other organic substances and the disaster caused by anthropogenic reasons, such as cuttings of tiers, drillings and openings, fires, the looting of the baths after the cessation of its function, the bombardment of the place during the civil war and, of course, the abandonment of the building since 1912.

Ο θόλος διαμερίσματος των Λουτρών των Ψιθύρων The Baths of Whispers: The vault of a room


Η θύρα μεταξύ των αποδυτηρίων και του χλιαρού διαμερίσματος των Λουτρών των Ψιθύρων The Baths of Whispers: The opening between the disrobing room and the tepid apartment

21


ΤΑ ΠΑΛΑΙΑ ΛΟΥΤΡΑ ΤΟΥ ΣΒΙΛΕΝΓΚΡΑΝΤ, ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ

Ο

ι φιλικοί φυσικοί όροι και η μοναδική γεωστρατηγική θέση της περιοχής του Σβίλενγκραντ ευνόησαν καταλυτικά την εγκατοίκηση και ανάπτυξή της ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους, η οποία αδιάκοπα συνέχισε κατά τους Αρχαιοθρακικούς, Ρωμαϊκούς και Μέσους χρόνους. Εντούτοις, είναι η ανέγερση της μεγάλης γέφυρας των είκοσι τοξωτών ανοιγμάτων και του μήκους των 295 μ. επάνω από τον ποταμό Έβρο, στα 1529, που συνέδεε την Κεντρική Ευρώπη με την Κωνσταντινούπολη, που αποτέλεσε τη βάση και τον κύριο λόγο εξέλιξης ενός νέου οικισμού, που ήδη από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα εξελίχθηκε σε πόλη και έδρα καζά. Η γέφυρα αυτή αποτέλεσε τμήμα βακουφίου, το οποίο επίσης περιλάμβανε καραβάν σεράι, ιμαρέτ, τέμενος και τα λουτρά. Τα τελευταία εξυπηρετούσαν τη γειτονική στη γέφυρα συνοικία, όπως και τους ταξιδιώτες, τους διερχόμενους από το τεράστιο σουλτανικό καραβάν - σεράι. Η ανέγερση της γέφυρας οφείλεται στον ισχυρό βεζύρη, Κοτζά Μουσταφά Πασά, που έδωσε επίσης το όνομά του στην πόλη, ενώ πιθανώς τα κτίσματα περί αυτήν ολοκληρώθηκαν από τη σύζυγό του, αδελφή του σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα. O Jacob Bottsek, αυλικός αξιωματούχος του αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Φερδινάνδου Ι επισκέπτεται την πόλη το 1584 και μας

πληροφορεί: ότι: «έχει μία νεόκτιστη γέφυρα και λουτρά που είναι κατασκευασμένα με κυκλική μορφή και με μαρμάρινους λίθους, ένα νέο τέμενος και δύο κερβάν-σεράια, όλα τους καλυμμένα με μόλυβδο». Ο Εβλιγιά Τσελεμπή απαριθμεί τα ομορφότερα κτίρια, το τέμενος, τα λουτρά, το σχολείο, το χάνι, καλυμμένα όλα με καθαρό μόλυβδο και κατασκευασμένα από το μεγάλο αρχιτέκτονα Σινάν πασά. Τα λουτρά λειτουργούσαν έως το 1913. Μετά τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης με την οποία το Σβίλενγκραντ παραχωρήθηκε στη Βουλγαρία η πόλη παραδόθηκε στις φλόγες από τον τουρκικό στρατό, ενώ τα κτίρια που γλύτωσαν από τη φωτιά γκρεμίστηκαν και το χαμάμ δεν απέφυγε τη δύστυχη μοίρα. Το συγκρότημα αποκαταστάθηκε στα 193637. Το μνημείο τεκμηριώθηκε και ταξινομήθηκε στα 2001, ενώ κηρύχθηκε διατηρητέο από το Βουλγαρικό Υπουργείο Πολιτισμού. Στη σημερινή τους μορφή και σύμφωνα με τις πηγές, τα αρχεία και την πρωτογενή εργασία πεδίου τα λουτρά μπορούν να χρονολογηθούν στον 19ο αιώνα, ενώ πιθανώς ανεγέρθηκαν στη θέση των παλαιών του 16ου αιώνα. Στην κατασκευή δύο τύποι είναι ευδιάκριτοι. Ο πρώτος είναι η μικτή τοιχοποιία, που παρατηρείται στα χαμηλότερα σωζόμενα τμήματα, με εναλλασσόμενες δύο σειρές λιθοδομής με δύο σειρές πλίνθων. Στα ανώτερα τμήματα της κατασκευής παρατηρείται καθαρή πλινθοδομή. Οι κατά καιρούς εργασίες παρέμβασης, αλλά και η πρόσφατη εγκατάλειψη του μνημείου οδήγησαν σε εκτεταμένες και επικίνδυνες αστοχίες.

Η ανωδομή των Λουτρών του Σβίλενγκραντ πριν από την αποκατάστασή τους The Baths of Svilengrad: The superstructure before the restoration

22


THE BATHS OF SVILENGRAD, BULGARIA

T

he friendly natural environment and the unique geostrategic position of the region of Svilengrad favoured catalytically its habitation and development, already since the Prehistoric period, with an incessant continuity during the Ancient Thracian and Roman times and the Middle Ages. Nevertheless, it is the erection of the large bridge of the 20 arched openings and the 295 metres of length over the Evros (Marica) River, in 1529, which connected the Central Europe with Constantinople, that formed the basis and the main reason for the development of a new settlement, which, already since the second half of the 16th century was raised to a town and the seat of a kaza. The bridge belonged to a vakıf (a pious foundation), which as well included a kervansaray, an imaret, a mosque and the Turkish baths. The latter served the neighbourhood of the bridge, as well as the travellers, passing through the huge Sultan kervansaray. The erection of the bridge is owed to the powerful vizier, Kodza Mustapha Pasha, who as well gave his name to the town, while the buildings around it were possibly completed by his wife, the Sultan Suleyman’s sister, before the mid 16th century. Jacob Bottsek, a court official of Ferdinand I, the emperor of the Holy Roman Empire visits the town in 1584 and informs us that it : “…has a recently built bridge and baths, constructed in a circular form with

marble stones, a new mosque and two kervansarays, all of them covered with lead”. Evliya Celebi lists the nicest buildings: the mosque, the baths, the elementary school and the han, all covered with pure lead and constructed by the great architect, Sinan Pasha. The old baths were in function until the year 1913. After the Treaty of Constantinople which ceded Svilengrad to Bulgaria, the town was put in flames by the Turskish Army, while the buildings which evaded fire were knocked down, the hamam not escaping the unfortunate fate. The complex was restored in 1936-37. The monument was documented and classified in 2001, while it was declared as cultural monument by the Bulgarian Ministry of Culture. According to the sources, the archives and the first-stage field work, the baths can be dated to the nineteenth century, while probably they were erected on the place of the older, 16th century ones. Two types of construction are clearly noticeable on the structure. The first is the “opus mixtum”, observed at the lower, preserved parts of the walls, where two rows of stone masonry alternate with two rows of bricks. At the uppers parts the construction is exclusively of brick masonry. Periodical interventions and the recent abandonment of the monument led to extended and dangerous failures.

Από το εσωτερικό των Λουτρών του Σβίλενγκραντ πριν από την αποκατάστασή τους The Baths of Svilengrad: Form the interior, before the restoration

23


ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ

Η

σημασία αμφότερων των μνημείων είναι πολλαπλή, καθώς στην προφανή υψηλή αρχιτεκτονική και κατασκευαστική τους αξία θα πρέπει να προσθέσουμε την ιστορική, κοινωνική, αισθητική, λειτουργική, συναθροιστική και λοιπές αξίες. Για το Διδυμότειχο τα λουτρά των Ψιθύρων συνιστούν μοναδικά ίχνη της ιστορικής πορείας της πρώτης Οθωμανικής πρωτεύουσας στην Ευρώπη, ενώ για το Σβίλενγκραντ αποτελούν, μαζί με τη γέφυρα, τις μόνες σωζόμενες μνήμες της ίδρυσης της πόλης και συνεπώς τη ζωντανή του ιστορία. Προ της αποκατάστασης αμφότερα τα μνημεία βρίσκονταν σε κατάσταση άμεσης ετοιμορροπίας και προϊούσας επιδείνωσης, θέτοντας έτσι την αναγκαιότητα της παρέμβασης, καθώς η πιθανή τους κατάρρευση θα είχε σημαντικές αρνητικές πολιτιστικές, κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες. Οι Δήμοι Σβίλενγκραντ και Διδυμοτείχου συνεργάζονται επί μακρόν σε κάθε τομέα πολιτιστικών, οικονομικών και κοινωνικών πρωτοβουλιών, κάτι που επισημοποιήθηκε με Σύμφωνο Συνεργασίας που υπογράφηκε το Μάιο του 2008. Η ιδέα για το κοινό πρόγραμμα δημιουργήθηκε από την εκδήλωση του διπλού προβλήματος, ήτοι της τραγικής κατάστασης στην οποία είχαν περιέλθει τα παλαιά λουτρά στις δύο πόλεις. Η ειδική συνεργασία ξεκίνησε το Μάρτιο του 2008, με επίσκεψη μηχανικών και εκπροσώπων του Δήμου Διδυμοτείχου στο μνημείο του Σβίλενγκραντ, με τη συνοδεία Βούλγαρων συναδέλφων. Επανειλημμένες επισκέψεις, αμφοτέρωθεν, των ειδικών και των δημοτικών αρχών και κοινή εργασία τόσο διά ζώσης όσο και με τη χρήση του διαδικτύου οδήγησαν στη διαμόρφωση της κοινής πρότασης. Απώτατος στόχος του προγράμματος είναι η υποδειγματική διαχείριση, προστασία, προβολή και αξιοποίηση δύο σημαντικών ιστορικών και αρχιτεκτονικών ορόσημων της διασυνοριακής περιοχής, όπως και η χάραξη των καταλληλότερων νέων «χρήσεων πολιτισμού». Επιμέρους στόχοι - επιδιωκόμενα αποτελέσματα είναι τα εξής: (α) η υποδειγματική πραγματοποίηση καινοτόμων πρωτοβουλιών στον τομέα του πολιτισμού μέσω της προσαρμογής της διαχείρισης των μνημείων στις σύγχρονες αναγκαιότητες που σχετίζονται με την τοπική οικονομική ανάπτυξη, ειδικότερα με την ανάδειξη εμβληματικών μνημείων ως ενεργητικών

24

«εταίρων» στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ζωή της διασυνοριακής περιοχής (β) η ενθάρρυνση της ανταλλαγής επιστημονικής γνώσης και τεχνογνωσίας σε διασυνοριακό επίπεδο (γ) η αξιοσημείωτη αύξηση του τουριστικού ρεύματος με την προώθηση της διασυνοριακής περιοχής ως ελκυστικού τουριστικού προορισμού και την αύξηση του δείκτη οικονομικού και πολιτιστικού επιπέδου των επισκεπτών (δ) η αισθητική αποκατάσταση και αναβάθμιση του κτισμένου περιβάλλοντος επί των δύο ποταμών, Έβρου και Ερυθροποτάμου (ε) Η ενθάρρυνση και αναζωογόνηση της τοπικής αγοράς και (στ) η ευαισθητοποίηση των νέων πληθυσμών και των ΑΜΕΑ. Η παρέμβαση προτάθηκε να πραγματοποιηθεί και υλοποιείται μέσω του προγράμματος Εδαφικής Συνεργασίας Ελλάδας-Βουλγαρίας 2007-2013 και του έργου “Joint Valorisation and Promotion of the Old Baths in the Trans-border Area” (ακρωνύμιο JOVAPROB) . Ο αρχικός συνολικός προϋπολογισμός του έργου ανέρχεται στα 1.140.560 € (969.476,00 € ΕΤΠΑ και 171.084,00 € εθνική συμμετοχή), από τα οποία τα 831.105 € αφορούν στο Δήμο Διδυμοτείχου και 309.455 € στο Δήμο Σβίλενγκραντ. Το κοινό πρόγραμμα αφορά κατεξοχήν στην κτιριακή αποκατάσταση των μνημείων. Εκτός αυτού, εντούτοις, οι εργασίες κτιριακής αποκατάστασης αποκτούν τη βέλτιστη αποτελεσματικότητα όταν συνδυαστούν με δράσεις δημοσιοποίησης και προβολής του πολιτιστικού πλούτου των μνημείων, αλλά και της ευρύτερης πολιτιστικής - ιστορικής - αρχαιολογικής κληρονομιάς των περιοχών της μελέτης. Έτσι, μέσα από το κοινό πρόγραμμα προβλέφθηκαν ή προστέθηκαν οι εξής δράσεις: Κτιριακή αποκατάσταση των δύο μνημείων. Εκθέσεις ιστορικού περιεχομένου στις δύο πόλεις με εκδόσεις καταλόγων. Άρθρα, καταχωρήσεις και παρουσιάσεις στα τοπικά και περιφερειακά έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα. Αυτοκόλλητα, φυλλάδια και πινακίδες ενημέρωσης. Τουριστικός χάρτης. Σουβενίρ και ημερολόγια. Εκδόσεις - παραγωγή ενημερωτικού - προωθητικού υλικού σε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή σε ό,τι αφορά τα μνημεία και το έργο. Εμπλουτισμός ιστοσελίδων. Εκδρομές μαθητών στις περιοχές των εταίρων. Σεμινάρια τουριστικών πρακτόρων. Εκπαιδευτικές και επιστημονικές συναντήσεις, επιστημονικό συμπόσιο. Εμπειρογνωμοσύνη και οργάνωση δικτύου οθωμανικών μνημείων στα Βαλκάνια.


Φωτορεαλιστική απεικόνιση της αποκατάστασης των Λουτρών των Ψιθύρων Photorealistic representation of the restoration of the Baths of Whispers

25


PRINCIPLES AND OBJECTIVES OF INTERVENTION

T

he importance of both monuments is multiple, since their obvious high architectural and constructional significance is enhanced by the historical, social, aesthetic, functional, congregational and other values. For Didymoteichon the Baths of the Whispers form a unique sign of the historical route of this first Ottoman capital in Europe, while for Svilengrad the baths, together with the bridge, are the only alive reminiscences of the foundation of the town, thus comprising its living history. Before the realization of the project both monuments were in a condition of threatened collapse and advancing deterioration, thus setting urgently the necessity of the intervention, since their possible failure would have high negative cultural, social and economic consequences. The Municipalities of Svilengrad and Didymoteichon are long standing partners in every field of cultural, economic and a social initiative, as it was officially established through a Cooperation Memorandum, signed in May, 2008. The common project idea was generated by the simultaneous emergence of the double problem, which was the tragic state of the old baths in both towns. The certain cooperation started in March, 2008, when engineers and representatives of the Municipality of Didymoteichon visited the monument of Svilengrad, escorted by their Bulgarian colleagues. Repeated meetings of specialists and municipal authorities at both towns and joint-work, realized through meetings and the use of Internet led to the formation of the common proposal. The overall objective of the project is the exemplary protection, management, promotion and valorization of two important cultural-historical-architectural landmarks of the cross–border region, as well as the tracing of the most suitable new cultural uses. The sub-objectives and expected results are: (1) The exemplary realization of innovative initiatives on the field of culture through the adaptation of the management of monuments to the modern needs, connected to the local economic development, especially through the emergence of emblematic monuments as energetic “partners” in the economic, social and cultural life of the cross-bor-

26

der region (2) The encouragement of cross-border exchange of scientific knowledge and know-how (3) The considerable increase in the tourist flow through the promotion of the cross-border area as an attractive tourist destination and the increase of the indicator of visitors’ average financial and cultural level. (4) The aesthetic rehabilitation and upgrading of the built environment on the banks of the two rivers, Evros/Marica and Erythropotamos. (5) The invigoration and revitalization of the local market and (6) The sensitization of the young population and the disabled persons. The intervention was submitted for approval and is implemented in the framework of the European Territorial Cooperation Programme Greece-Bulgaria 20072013as the project “Joint Valorisation and Promotion of the Old Baths in the Trans-border Area” (acronym JOVAPROB). The initial total budget was raised to 1.140.560 €, (969.476,00 € of which was co-funded by the European Regional Development Fund (ERDF), while the 171.084,00 € were national funds of Greece and Bulgaria), 831.105 € of which were granted to the Municipality of Didymoteichon and 309.455 € to the Municipality of Svilengrad. The common programme mainly refers to the restoration of the monuments. Nevertheless, besides that the work concerning the building restoration gains its optimum effectiveness, when it is combined with activities of popularization and promotion of the cultural wealth of the monuments, as well as the wider cultural-historical and archaeological heritage of the regions of the study. Therefore, the following activities were provided or added to the common project: Constructional restoration of the two monuments. Exhibitions of a historical context in both towns, including publication of catalogues. Articles, entries and presentations in local and regional printed and electronic Mass Media. Auto-sticks, leaflets and information signs. A tourist map, souvenirs and calendars. Publications, production of information-promotional material in printed and electronic form as far as it concerns both the monuments and the project. Enrichment of web-pages. Excursions of students at the partners’ areas. Seminars for tourist agents. Educational and scientific meetings, as well as a scientific conference. Expertise and organization of a network of Ottoman monuments in the Balkans.


Η νοτιοανατολική όψη των Τουρκικών Λουτρών του Σβίλενγκραντ μετά την αποκατάσταση The Turkish Baths of Svilengrad: South-eastern view after the restoration

27


ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΤΙΡΙΑΚΩΝ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΩΝ Α. Λουτρά Ορούτς πασά Διδυμοτείχου Οι δράσεις μέσω του Προγράμματος Jovaprob συνιστούν το κρίσιμο βήμα, αλλά δεν ολοκληρώνουν την παρέμβαση στο μνημείο. Οι εργασίες της συγκεκριμένης φάσης σύμφωνα με την αρχική πρόταση έχουν ως εξής: Α. Προκαταρκτικές εργασίες, ήτοι αρχική περίφραξη χώρου και κατασκευή ικριωμάτων, καθαρισμοί αποχωματώσεις - ανασκαφές, με στόχο τη διευκρίνιση της μορφής και κατάστασης του μνημείου και πρωτογενείς, σωστικές εργασίες. Β. Κτιριακή αποκατάσταση με επεμβάσεις επί των τμημάτων που θα έχουν αποκαλυφθεί, ήτοι στερεώσεις-συντηρήσεις θεμελίων, δαπέδων και βάσεων, αποκατάσταση - στερέωση τοιχοποιιών και στοιχείων που φέρουν θόλους, όπως σφαιρικά τρίγωνα, φέροντα τόξα κ.λπ., στερέωση - συμπλήρωση, δομική - κατασκευαστική αποκατάσταση σωζόμενων θόλων και πεσμένων ανωδομών εν γένει, ανακατασκευή δαπέδων, επιχρίσματα και χρωματισμοί, συμπλήρωση μη φερόντων τμημάτων τοιχοποιιών και ανωδομών, επανατοποθέτηση διακοσμητικών στοιχείων, μόνον όπου υφίσταται ιστορική ή αρχαιολογική τεκμηρίωση. Γ. Διαμόρφωση περιβάλλοντα χώρου, πρανών, διαδρομών και περιπάτων επίσκεψης, περίφραξη, κατασκευή συστημάτων απορροής υδάτων και σήμανση.

Δ. Λειτουργικός εξοπλισμός - επίπλωση, επί της παραδοχής ότι η προσεκτική αποχωμάτωση και ο καθαρισμός των λουτρώνων θα καταστεί δυνατόν να συνεισφέρουν στην αποκατάσταση αυτών. Δράσεις μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος: Αμέσως μετά την ολοκλήρωση του προγράμματος είναι απαραίτητα, η σύνταξη της δομικής μελέτης και της τελικής μελέτης αποκατάστασης και διαμόρφωσης των χώρων. Θα ακολουθήσουν η τελική φάση των εργασιών αποκατάστασης του κτιρίου, των εξοπλισμών και της διαμόρφωσης του περιβάλλοντα χώρου, όπως και η ένταξη σε περιπάτους διαδρομών ενοποίησης των χώρων του ιστορικού Διδυμοτείχου και σε προγράμματα ανάπλασης και «σύμπραξης» με το φυσικό περιβάλλον και κυρίως τον Ερυθροπόταμο. Β. Λουτρά Σβίλενγκραντ Η νέα λειτουργία του μνημείου είναι εκείνη του Τουριστικού Κέντρου Ενημέρωσης και του Εκθεσιακού Χώρου. Για την πραγματοποίηση του έργου έγιναν σύμφωνα με το πρόγραμμα τα εξής: καθαιρέσεις και αποσυναρμολογήσεις, καθαρισμοί, αρχικές στηρίξεις των ανωδομών, συμπληρώσεις, ανακτίσεις, αποκαταστάσεις σε δάπεδα, τοιχοποιίες και ανωδομές - στέγες, διάτρηση ανοιγμάτων, επιχρίσματα και χρωματισμοί, επενδύσεις, κουφώματα, αποκατάσταση λειτουργικού εξοπλισμού, ηλεκτρομηχανολογικές εγκαταστάσεις και εξοπλισμοί, εργασίες διαμόρφωσης νέας χρήσης, όπως χώροι υγιεινής, τζαμωτά δαπέδου για την έκθεση των υποδαπέδιων κατασκευών, σήμανση κ.λπ.

Νοτιοδυτική όψη του μνημείου. Αποκάλυψη δαπέδου αποτελούμενο απο μαρμάρινες και λίθινες πλάκες

Νοτιοδυτική όψη - είσοδος (Θ1) του μνημείου Ορούτς Πασά. Αποκάλυψη δαπέδου αποτελούμενου από μαρμάρινες και λίθινες πλάκες

The Baths of Whispers: South-western view. Uncovering of floor consisting of marble and stone plaques

The Baths of Whispers: South-western view - entrance (Θ1). Uncovering of floor consisting of marble and stone plaques

28


DESCRIPTION OF THE INTERVENTION ON THE BUILDINGS A. The Baths of Oruç Pasha, Didymoteichon. The activities, implemented through the “Jovaprob” Programme consist the crucial step; nevertheless, they do not integrate the intervention on the monument. The work, concerning the certain phase, according to the initially approved proposal is as follows: A.Preliminary work, that is initial fencing of the site, construction of scaffolding, cleaning-removal of earthexcavations, aiming to the clarification of the form and the current condition of the monument, as well as primary, salutary work. B. Building restoration, containing intervention on parts of the monument which will have been revealed, namely fastening-maintenance of foundations, floors and bases, restoration-consolidation of masonries and elements bearing vaults, such as pendentives, bearing arches etc., consolidation-completion, structural-constructional rehabilitation of vaults, preserved in place and fallen superstructures in general, reconstruction of floors, coatings and colourings, completion of non-bearing parts of masonries and superstructures, repositioning of decorative elements, only where the proper historical or archaeological documentation can be set. C. Landscaping, formation of slopes, paths and visitors’ routes, fencing, construction of drainage systems and signalization.

D. Operational equipment – furniture, on the assumption that the careful removal of earth and the cleaning of the baths will substantially contribute to their rehabilitation. Activities after the completion of the programme: Immediately after the completion of the programme the necessity will emerge for the drafting of the structural study and the final study concerning the restoration and the landscaping design. They will be followed by the final phase of the restoration work of the building, the equipment and landscaping, as well as the inclusion in pathway routes, unifying the sites of the historical Didymoteichon and in programmes of rehabilitation and “collaboration” with natural environment and particularly the Erythropotamos River. B. The Baths of Svilengrad The new function of the monument is that of a Tourist Information Centre and an Exhibition Hall. The works, concerning the realization of the project were, according to the programme the following: demolition, dismantling, cleaning, preliminary support of the superstructures, completion, re-construction, restoration of of floors, walls and superstructures-roofs, perforation of openings, coatings and colourings, wall-coverings, frames, electro- mechanical installation and equipment, works for the formation of the restored object, such as toilets, floor glasses for the exhibition, permitting the sub-structures to be visible, signalization etc.

Από την έκθεση με θέμα το ιστορικό Διδυμότειχο στα αποκατεστημένα Τουρκικά Λουτρά του Σβίλενγκραντ

Από τα εγκαίνια των αποκατεστημένων Τουρκικών Λουτρών του Σβίλενγκραντ ως Τουριστικού Κέντρου Ενημέρωσης και Εκθεσιακού Χώρου

From the exhibition concerning the historical Didymoteichon in the restored Turkish Baths of Svilengrad

From the opening of the restored Turkish Baths of Svilengrad as a Tourist Information Center and an Exhibition Hall

29


Ενδεικτική βιβλιογραφία 1. Αστρινίδου-Κωτσάκη Π., Οι αρχιτέκτονας στην Οθωμανική περίοδο, Βαλκανικά Σύμμικτα 8 (1996), 49-68. 2. Γουρίδης Αθ., Διδυμότειχο: μία άγνωστη πρωτεύουσα, Κομοτηνή, 2006. 3. Κανετάκη Ελ., Οθωμανική λουτρά στον ελλαδικό χώρο, Αθήνα, 2004. 4. Φιλάρετος Βαφείδης, Μητροπολίτης Διδυμοτείχου, Πληροφορίαί τινες και σημειώσεις περί της πόλεως Διδυμοτείχου και των επισκόπων και μητροπολιτών αυτής, Γρηγόριος Παλαμάς 7 (1923), 172-176. 5. Χατζητρύφωνος Ε., Το Οθωμανικό λουτρό της αγοράς Yahudi hamam (Λουλουδάδικα) στη Θεσσαλονίκη, Μακεδονικά 27 (1988-89), Θεσσαλονίκη, 1989, 79-120. 6. Aslanapa O., Turkish art and architecture, Ankara, 1971. 7. Ayverdi Ek.H., Avrupa’da osmanlı mimârî eserleri Bulgaristan-Yunanistan-Arnavudluk, c.4.5, İstanbul, 1982Eneholm G., Notice sur les villes au-delà du Balkan, occupeés par les troupes russes pendant la glorieuse campagne de 1829, par le Colonel d’ Etat Major G.Eneholm, Saint-Petersbourg, 1830. 8. Goodwin G., A history of Ottoman architecture, London, 1971. 9. Grisebach Α , Reise durch Rumelien und nach Brussa im Jahre 1839, I, Göttingen, 1841. 10. Hadschi Chalfa, Mustafa Ben Abdalla, Rumeli und Bosna: geographisch beschrieben (von Joseph von Hammer), Wien, 1812. 11. Hammer J. von, Geschichte des osmanischen Reiches. Grossenteils aus bisher unbenützten Handschriften und Archiven, Τ. 1-4, Pest(h), 1834-1836. 12. Kiel M., Two little known monuments of early and classical ottoman architecture in Greek Thrace (Historical and art-historical notes on the hamāms of Timurtaş Pāşazade Oruç Pasha (1398) and Feridun Ahmed Beg (1571) in Didymoteichon), Balkan Studies 22 (1981), 127-146. 13. Петров П., Енев Ив., ИНВЕСТИЦИОНЕН ПРОЕКТ: Промяна по време на строителство по чл. 154 от ЗУТ за обект: „ЗАСНЕМАНЕ, ПРОУЧВАНЕ, КОНСЕРВАЦИЯ,РЕСТАВРАЦИЯ И ЕКСПОНИРАНЕ НА ТУРСКА БАНЯ УПИ 17 - ЗА АРТ ГАЛЕРИЯ И ИНФОРМ. ЦЕНТЪР, КВ. 46, ПО ПЛАНА НА ГР. СВИЛЕНГРАД”, Пловдив, 2012. 14. Разбойников А, Разбойников С., Миналото на Свиленград: История на града до 1913 година, София, 1990. 15. Σπαθάρης Ι., Η Δυτική Θράκη κατά τον Εβλιγιά Τσελεπήν, περιηγητήν του XVII αιώνος, Θρακικά 4 (1933), 124-125.

Κειμενογράφηση - Επιμέλεια Κειμένων: Δρ. Αθανάσιος Γουρίδης, Πολιτικός Μηχανικός - Αρχαιολόγος Σχεδιασμός έκδοσης: BUTTERFLY COMMUNICATION Φωτογραφικό Υλικό: Σμαρώ Ρουμίδου, Αθανάσιος Γουρίδης, Δήμος Διδυμοτείχου, Αρχείο Δήμου Σβίλενγκραντ Βουλγαρίας

30


Indicative bibliography 1. Αστρινίδου-Κωτσάκη Π., Οι αρχιτέκτονας στην Οθωμανική περίοδο, Βαλκανικά Σύμμικτα 8 (1996), 49-68. 2. Γουρίδης Αθ., Διδυμότειχο: μία άγνωστη πρωτεύουσα, Κομοτηνή, 2006. 3. Κανετάκη Ελ., Οθωμανική λουτρά στον ελλαδικό χώρο, Αθήνα, 2004. 4. Φιλάρετος Βαφείδης, Μητροπολίτης Διδυμοτείχου, Πληροφορίαί τινες και σημειώσεις περί της πόλεως Διδυμοτείχου και των επισκόπων και μητροπολιτών αυτής, Γρηγόριος Παλαμάς 7 (1923), 172-176. 5. Χατζητρύφωνος Ε., Το Οθωμανικό λουτρό της αγοράς Yahudi hamam (Λουλουδάδικα) στη Θεσσαλονίκη, Μακεδονικά 27 (1988-89), Θεσσαλονίκη, 1989, 79-120. 6. Aslanapa O., Turkish art and architecture, Ankara, 1971. 7. Ayverdi Ek.H., Avrupa’da osmanlı mimârî eserleri Bulgaristan-Yunanistan-Arnavudluk, c.4.5, İstanbul, 1982Eneholm G., Notice sur les villes au-delà du Balkan, occupeés par les troupes russes pendant la glorieuse campagne de 1829, par le Colonel d’ Etat Major G.Eneholm, Saint-Petersbourg, 1830. 8. Goodwin G., A history of Ottoman architecture, London, 1971. 9. Grisebach Α , Reise durch Rumelien und nach Brussa im Jahre 1839, I, Göttingen, 1841. 10. Hadschi Chalfa, Mustafa Ben Abdalla, Rumeli und Bosna: geographisch beschrieben (von Joseph von Hammer), Wien, 1812. 11. Hammer J. von, Geschichte des osmanischen Reiches. Grossenteils aus bisher unbenützten Handschriften und Archiven, Τ. 1-4, Pest(h), 1834-1836. 12. Kiel M., Two little known monuments of early and classical ottoman architecture in Greek Thrace (Historical and art-historical notes on the hamāms of Timurtaş Pāşazade Oruç Pasha (1398) and Feridun Ahmed Beg (1571) in Didymoteichon), Balkan Studies 22 (1981), 127-146. 13. Петров П., Енев Ив., ИНВЕСТИЦИОНЕН ПРОЕКТ: Промяна по време на строителство по чл. 154 от ЗУТ за обект: „ЗАСНЕМАНЕ, ПРОУЧВАНЕ, КОНСЕРВАЦИЯ,РЕСТАВРАЦИЯ И ЕКСПОНИРАНЕ НА ТУРСКА БАНЯ УПИ 17 - ЗА АРТ ГАЛЕРИЯ И ИНФОРМ. ЦЕНТЪР, КВ. 46, ПО ПЛАНА НА ГР. СВИЛЕНГРАД”, Пловдив, 2012. 14. Разбойников А, Разбойников С., Миналото на Свиленград: История на града до 1913 година, София, 1990. 15. Σπαθάρης Ι., Η Δυτική Θράκη κατά τον Εβλιγιά Τσελεπήν, περιηγητήν του XVII αιώνος, Θρακικά 4 (1933), 124-125.

Texts - Editing: Athanassios Gouridis, Ph.D. civil engineer-archaeologist Publication design: Butterfly Communication Photographs: Smaro Roumidou, Athanassios Gouridis, The Municipality of Didymoteichon, Archives of the Municipality of Svilengrad

31


www.greece-bulgaria.eu Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Προγράμματος Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας «Ελλάδα – Βουλγαρία 2007-2013». Συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και τους Εθνικούς Πόρους της Ελλάδας και της Βουλγαρίας. The project is implemented in the framework of the European Territorial Cooperation Programme “Greece-Bulgaria 2007-2013”. It is co-funded by the European Regional Development Fund (ERDF) and by national funds of Greece and Bulgaria.


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.