Η Αιτωλία γη αποκαλύπτεται! Τουριστικός οδηγός by Butterfly Communication

Του ρισ τ ι κό ς Ο δ η γό ς Η γη της Αιτωλίας …αποκαλύπτεται! 1

Κειμενογράφηση – Επιμέλεια Κειμένων: ΣΗΜΑ A.E. – BUTTERFLY COMMUNICATION Σχεδιασμός έκδοσης: ΣΗΜΑ A.E. – BUTTERFLY COMMUNICATION Φωτογραφικό Υλικό: Butterfly, Αρχείο Δήμου Ναυπακτίας, Φιλοπρόοδος Σύλλογος Δομνίστας Ευρυτανίας, Γαμπιεράκης Μάνος, Λιαπίκος Ηλίας, Μεταξιώτης Πέτρος, Kεφαλάς Κωνσταντίνος, Μπαλιούσκας Δημήτρης, Ρωσσίδης Κώστας, Σκορδόπουλος Νίκος, Τσούσης Παναγιώτης

Η παρούσα έκδοση υλοποιήθηκε μέσω του τοπικού προγράμματος ‘Εφαρμογή της Προσέγγισης LEADER’ της Αιτωλικής Αναπτυξιακής Α.Ε. ΟΤΑ, στο πλαίσιο του άξονα 4 του Προγράμματος «Αγροτική Ανάπτυξη της Ελλάδας 2007-2013» (ΠΑΑ).

Περιεχόμενα Αιτωλοακαρνανία Γνωρίζοντας τη φύση και την ιστορία της….....................................................................................7 Ανακαλύπτοντας τις ομορφιές της Αιτωλοακαρνανίας.............................................................19 Εξερευνώντας τον Δήμο της Ιερής Πόλης του Μεσολογγίου................................................ 25 Περιήγηση στον Δήμο Μεσολογγίου.............................................................................................. 29 Περιήγηση στα χωριά του Δήμου Ι.Π. Μεσολογγίου................................................................. 43 Ευηνοχώρι................................................................................................................................................ 44 Άγιος Γεώργιος, Άγιος Θωμάς, Άνω Κουδούνι............................................................................ 47 Μούσουρα, Ρέτσινα, Ελληνικά...........................................................................................................48 Δημοτική Ενότητα Οινιάδων....................................................................................................... 52 Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Οινιάδων............................................................................... 54 Νεοχώρι.................................................................................................................................................... 55 Κατοχή, Λεσίνι......................................................................................................................................... 56 Πεντάλοφο, Γουριά, Μάστρου........................................................................................................... 59 Δήμος Ναυπακτίας............................................................................................................................ 62 Περιήγηση στον Δήμο Ναυπακτίας................................................................................................. 66 Περιήγηση στα χωριά του Δήμου Ναυπακτίας........................................................................... 73 Αφροξυλιά................................................................................................................................................ 73 Μαμουλάδα............................................................................................................................................. 74 Δάφνη........................................................................................................................................................ 75 Νεόκαστρο............................................................................................................................................... 76 Παλαιοχωράκι......................................................................................................................................... 77 Ριγάνι......................................................................................................................................................... 78 Πιτσιναίικα.................................................................................................................................................79 Σκάλα, Βελβίνα........................................................................................................................................ 81 Βλαχομάνδρα.......................................................................................................................................... 82 Βομβοκού.................................................................................................................................................. 85 Λυγιάς, Ξηροπήγαδο............................................................................................................................. 86 Δημοτική Ενότητα Αντιρρίου...................................................................................................... 89 Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Αντιρρίου.............................................................................. 90 Αντίρριο..................................................................................................................................................... 90 Μακύνεια.................................................................................................................................................. 94 Μολύκρειο................................................................................................................................................ 97 Δημοτική Ενότητα Χάλκειας........................................................................................................ 98 Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Χάλκειας............................................................................. 102 Άνω Βασιλική........................................................................................................................................ 102 Κάτω Βασιλική..................................................................................................................................... 105 Γαβρολίμνη............................................................................................................................................ 106 Καλαβρούζα.......................................................................................................................................... 108

Περιθώρι................................................................................................................................................ 109 Τρίκορφο................................................................................................................................................ 110 Γαλατάς................................................................................................................................................... 111 Δημοτική Ενότητα Πυλήνης.......................................................................................................113 Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Πυλήνης.............................................................................. 114 Ανθόφυτο................................................................................................................................................114 Ελευθέριανη...........................................................................................................................................116 Γάβρος..................................................................................................................................................... 117 Μηλιά....................................................................................................................................................... 119 Παλαιόπυργος.......................................................................................................................................120 Ποκίστα....................................................................................................................................................123 Δημοτική Ενότητα Αποδοτίας................................................................................................... 124 Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Αποδοτίας........................................................................... 127 Άνω Χώρα...............................................................................................................................................127 Κάτω Χώρα.............................................................................................................................................128 Αμπελακιώτισσα....................................................................................................................................131 Ελατού..................................................................................................................................................... 133 Κρυονέρια...............................................................................................................................................134 Πόδος.......................................................................................................................................................137 Δημοτική Ενότητα Πλατάνου....................................................................................................138 Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Πλατάνου............................................................................ 141 Πλάτανος................................................................................................................................................ 141 Δενδροχώρι........................................................................................................................................... 145 Κλεπά....................................................................................................................................................... 146 Περδικόβρυση....................................................................................................................................... 150 Λιβαδάκι.................................................................................................................................................. 151 Περίστα....................................................................................................................................................153 Χόμορη.....................................................................................................................................................157 Δημοτική Ενότητα Δομνίστας................................................................................................... 160 Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Δομνίστας........................................................................... 164 Άμπλιανη................................................................................................................................................. 164 Δομνίστα..................................................................................................................................................167 Κρίκελλο..................................................................................................................................................168 Μεσοκώμη.............................................................................................................................................. 171 Ροσκά....................................................................................................................................................... 172 Στάβλοι, Ψιανά......................................................................................................................................175 Xρήσιμα Τηλέφωνα.........................................................................................................................178

ισαγ ω

γή

Αιτωλοακαρνανία

Γνωρίζοντας τη φύση και την ιστορία της… Η Αιτωλοακαρνανία, ο μεγαλύτερος σε έκταση νομός της Ελλάδας, βρίσκεται στο δυτικό άκρο της χώρας και ουσιαστικά πρόκειται για μια ένωση των περιοχών της Αιτωλίας και της Ακαρνανίας. Συνορεύει με τους νομούς της Λευκάδας στα βορειοδυτικά, της Άρτας και της Πρέβεζας στα βόρεια, της Ευρυτανίας στα βορειοανατολικά, της Φωκίδας στα ανατολικά και της Αχαΐας στα νότια. Ολόκληρη η νότια πλευρά του νομού βρέχεται από τον Κορινθιακό και Πατραϊκό κόλπο, η δυτική από το Ιόνιο πέλαγος, ενώ ένα μεγάλο μέρος της βόρειας πλευράς του από τον Αμβρακικό κόλπο. Τα σημαντικότερα λιμάνια του είναι αυτά του Αστακού, της Ναυπάκτου και της Αμφιλοχίας. Πρωτεύουσα του νομού είναι το Μεσολόγγι, η «Ιερή Πόλη», οικονομικό κέντρο του είναι το Αγρίνιο, ενώ άλλες σημαντικές πόλεις είναι η μεσαιωνική Ναύπακτος, το Αιτωλικό, το Αντίρριο κ.α. To γεωμορφολογικό ανάγλυφο του νομού είναι πανομοιότυπο σε όλη σχεδόν την έκτασή του. Εντυπωσιακοί ορεινοί όγκοι, έντονο υδάτινο στοιχείο, εύφορες κοιλάδες και δαντελωτές ακρογιαλιές εναλλάσσονται, συνθέτοντας ένα μαγευτικό σκηνικό. Τα βουνά της Καλιακούδας και της Σαράνταινας βόρεια, τα Βαρδούσια και τα βουνά της ορεινής Ναυπακτίας στα κεντρικά και ανατολικά, τα Τρίκορφα, η Κλόκοβα και η Βαράσοβα στα νότια και τέλος ο Αράκυνθος στα δυτικά, οριοθετούν το νομό. Σημαντική όμως είναι και η παρουσία του υδάτινου στοιχείου. Ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Αιτωλοακαρνανίας είναι ο Αχελώος, που

αποτελεί φυσικό όριο ανάμεσα στην Αιτωλία και την Ακαρνανία, ενώ δύο άλλοι σημαντικοί ποταμοί του νομού είναι ο Εύηνος κι ο Μόρνος. Πέντε φυσικές λίμνες, η Τριχωνίδα, που είναι η μεγαλύτερη λίμνη της Ελλάδας, η Λυσιμαχία, ο Οζερός, η Αμβρακία και η Βουλκαριά συμπληρώνουν την εικόνα, και σε συνδυασμό με τις τρεις τεχνητές λίμνες, των Κρεμαστών, του Καστρακίου και του Στράτου προσφέρουν αξέχαστες εικόνες σε όσους τις επισκέπτονται. Στα νοτιοδυτικά παράλιά του, οι λιμνοθάλασσες του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού δεσπόζουν στην περιοχή, δημιουργώντας ένα μοναδικής αξίας οικοσύστημα που προστατεύεται από διεθνείς συνθήκες. Οι ψηλές οροσειρές, που διαδέχονται η μία την άλλη, τέμνονται από μια σειρά βουνών που καταλήγουν στη θάλασσα. Ανάμεσά τους, ποταμοί, ρέματα και ορμητικοί χείμαρροι, δημιουργούν κοιλάδες, πλατώματα, φαράγγια αλλά και εύφορες εκτάσεις, κατάλληλες για καλλιέργειες. Η βλάστηση ποικίλλει ανάλογα με το υψόμετρο. Στις ορεινές περιοχές συναντά κανείς εντυπωσιακά δάση από έλατα, καστανιές και οξιές, ενώ σε χαμηλότερα υψόμετρα βελανιδιές, γάβρους, φιλίκια, κουμαριές, αριές κ.α. Σε στρατηγική θέση, που ενώνει τη βορειοδυτική με τη νότιο Ελλάδα, με κατάφυτα βουνά, κρυστάλλινα νερά που αναβλύζουν σε κάθε βήμα, δαντελωτές παραλίες που είναι ιδανικές για χαλάρωση, ο νομός Αιτωλοακαρνανίας αποτελεί ιδανικό προορισμό όλες τις εποχές του χρόνου. Αλλά δεν είναι μόνο οι φυσικές του ομορφιές που προσελκύουν τους επισκέπτες. Η πλούσια και μακραίωνη ιστορία του, αποτυπώνεται στους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία που καλύπτουν μια μακρά περίοδο από την αρχαιότητα ως σήμερα. Η περιοχή κατοικείται αδιάλειπτα από τους παλαιολιθικούς χρόνους κυρίως από τους Αιτωλούς και τους Ακαρνάνες. Επίμαχο όριο των δύο αυτών φύλων ήταν ο Αχελώος ποταμός. Αρχικά στις βόρειες περιοχές κατοικούσαν Αμφίλοχοι και Αγραίοι, οι οποίοι είχαν ιδρύσει σπουδαίες πόλεις, όπως το Αμφιλοχικό Άργος, τον Πράντα, τις Κρήνες, τις Όλπες και την Ιδομένη. Αντίστοιχα, στις νότιες και παράλιες περιοχές, από τον Μόρνο έως τον Εύηνο, πρώτοι κάτοικοι ήταν οι Οζόλες ή Εσπέριοι Λοκροί. Στην περιοχή ιδρύθηκαν σπουδαίες εμπορικές πόλεις όπως η Ναύπακτος, το Μολυκρικό Ρίο, η Μακύνεια και η Χαλκίδα. Από το 6.800 έως το 3.200 π.Χ., δηλαδή στη νεολιθική περίοδο, η περιοχή μεγάλωσε και περιελάμβανε και τον ορεινό όγκο της Βαράσοβας (σπήλαια

στο Κρυονέρι και το Γαλατά, λόφος Αγίας Τριάδας, Πάγκαλη), τον Άγιο Ηλία Αιτωλικού, το σπήλαιο Αγίου Νικολάου στον Αστακό, τη Στρατική γη, τη Λαγκάδα Λεπενούς και τη χερσόνησο της Πλαγιάς. Τους επόμενους αιώνες, μεταξύ του 3200 – 1100 π.Χ., την Εποχή του Χαλκού, η περιοχή αντιπροσωπεύεται με τον τύμβο στο Λουτράκι Κατούνας της Πρωτοελλαδικής ΙΙΙ εποχής (2200 - 2000 π.Χ.), τον οικισμό στη Γαβρολίμνη, καθώς επίσης και με τα οικιστικά κατάλοιπα στη Λαγκάδα Λεπενούς. Όμως η μεγάλη ακμή της περιοχής, ήρθε στα χρόνια της μυκηναϊκής περιόδου. Εκείνη την περίοδο, σύμφωνα με τον Όμηρο, πέντε πόλεις, η Καλυδώνα, η Πλευρώνα, η Χαλκίδα, η Ώλενος και η Πυλήνη συμμετείχαν στον Τρωικό πόλεμο με 40 πλοία και αρχηγό τον βασιλιά Θόα. Οι Αιτωλοί χαρακτηρίστηκαν ως «μεγάθυμοι» και «μενεχάρμαι» -ακλόνητοι στη μάχη-, ενώ οι μύθοι που τους συνοδεύουν γίνονται ξακουστοί σε όλη την Ελλάδα. Με το πέρασμα των αιώνων, στην περιοχή αναδεικνύονται και άλλοι οικισμοί, όπως αυτός της Σταμνάς την Πρωτογεωμετρική περίοδο (10ος – 9ος αι.). Εκεί ανακαλύφθηκε νεκροταφείο με σημαντικά ευρήματα. Επίσης, οικισμοί και νεκροταφεία Πρωτογεωμετρικής και Γεωμετρικής (8ος – 7ος αι.) εντοπίστηκαν στη δυτική και στη νότια παραλιακή ακτή, σε περιοχές γύρω από την Τριχωνίδα, αλλά και σε τοποθεσίες στην κοιλάδα του κάτω ρου του Αχελώου. Οι Αιτωλοί τα αρχαϊκά και τα πρώιμα κλασικά χρόνια ήταν οργανωμένοι ανά φυλές και κατοικούσαν σε μικρές πόλεις χωρίς οχύρωση. Αργότερα τον 4ο αιώνα, η δομή τους άρχισε να αλλάζει. Εμφανίζονται τα πρώτα αυτόνομα οικιστικά κέντρα με οχύρωση, που λειτουργούσαν ως κράτη – πόλεις. Εκείνη την περίοδο δημιουργήθηκε το Κοινό των Αιτωλών ή αλλιώς η Αιτωλική Συμπολιτεία που απέκτησε μεγάλη δύναμη κυρίως μετά την ήττα των Γαλατών το 279 π.Χ. από τους Αιτωλούς. Η Αιτωλική Συμπολιτεία είχε έδρα στο Θέρμο, ένα από τα σημαντικότερα λατρευτικά κέντρα των Αιτωλών. Την εποχή αυτή οι Αιτωλικές πόλεις γνώρισαν μεγάλη ακμή. Παραλιακά ξεχώρισαν οι Καλυδώνα, Πλευρώνα, Αλίκυρνα, Αρσινόη, Λυσιμάχια, Αγρίνιο, ενώ στην ημιορεινή και ορεινή ενδοχώρα οι Θεστιείς, Βουκάτιο,

Φίστυο, Φύταιο, Τριχόνειο, Μέταπα, Παμφία, Άκραι. Παράλληλα, όμως, η ίδια εποχή χαρακτηρίζεται από τις συνεχείς και έντονες συγκρούσεις μεταξύ των Ακαρνάνων και των Αιτωλών. Το 250 π.Χ. η Ήπειρος και η Αιτωλία μοιράζονται μεταξύ τους την Ακαρνανία. Είκοσι χρόνια αργότερα, το 230 π.Χ. , η Ακαρνανία με τη βοήθεια των Μακεδόνων, ελευθερώθηκε από τους Ηπειρώτες και απέκρουσε τους Αιτωλούς. Το 218 π.Χ. και το 206 π.Χ. ο Φίλιππος Ε’ έκανε συνεχείς επιδρομές με αποτέλεσμα την παρακμή της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Μετά την επιδρομή του Φιλίππου, το 218 π.Χ., η Ακαρνανία έχασε το Θύρρειο, το οποίο με συνθήκη του 212 π.Χ. υπάχθηκε ξανά στην Αιτωλία. Την ίδια χρονιά οι Αιτωλοί συμμάχησαν με τους Ρωμαίους, δίνοντάς τους πάτημα για να εμπλακούν στις εσωτερικές υποθέσεις της Ελλάδας. Η διαμάχη των Αιτωλών και των Ακαρνανών συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια του Β’ Μακεδονικού πολέμου (200 – 196 π.Χ.). Οι Αιτωλοί συμμάχησαν με τη Ρώμη, ενώ οι Ακαρνάνες με τους Μακεδόνες. Με τη συμμετοχή των Αιτωλών ιππέων, οι Ρωμαίοι επικράτησαν στις Κυνός Κεφαλές. Ωστόσο ο Ρωμαιο-συριακός πόλεμος (192-188 π.Χ) επέφερε σημαντικό πλήγμα στους Αιτωλούς. Η Αιτωλική Συμπολιτεία δεν έμεινε ευχαριστημένη από τα εδάφη που της παραχώρησε η Ρώμη ως επιβράβευση για τη βοήθειά της. Κατ’ επέκταση ζήτησαν από τον Αντίοχο Γ’ τον Μέγα, βασιλιά των Σελευκιδών, να τους βοηθήσει στην προσπάθεια να απελευθερώσουν τον ελλαδικό χώρο από τη «ρωμαϊκή καταπίεση». Μετά το τέλος του πολέμου, υποχρεώθηκαν να συνθηκολογήσουν ξανά με τους Ρωμαίους, με βαρείς όρους. Λίγα χρόνια πιο μετά και συγκεκριμένα το 170 π.Χ., τα δεδομένα ανατράπηκαν άλλη μια φορά. Οι Ακαρνάνες συμμάχησαν με τους Ρωμαίους και το Θύρρειο έγινε η τελευταία πρωτεύουσα της Ακαρνανίας. Τρία χρόνια αργότερα το 167 π.Χ. οι Ρωμαίοι έπαψαν να ευνοούν τους Αιτωλούς, οι οποίοι περιορίστηκαν στα παλιά τους σύνορα. Αντίστοιχα, την

ίδια περίοδο, η Ακαρνανία προσαρτήθηκε στην επαρχία της Μακεδονίας και αργότερα της Αχαΐας. Οι ισορροπίες στην πολυτάραχη αυτή περιοχή άλλαξαν για άλλη μια φορά, μετά τη Ναυμαχία του Ακτίου το 31 π.Χ. Οι κάτοικοι της Ακαρνανίας και της Αιτωλίας εγκατέλειψαν τις περιοχές τους και κατέφυγαν στη Νικόπολη, ενώ η παράλια ζώνη υπάχθηκε στη ρωμαϊκή αποικία των Πατρών. Η περιοχή ανέκαμψε μετά το 2ο μ.Χ. αιώνα, όπου γνώρισε μεγάλη άνθηση και απέκτησε δύναμη τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Μάρτυρες της ακμής αυτής, οι πολλές βασιλικές που διατηρούνται ακόμα στην περιοχή. Καθώς οι αιώνες διαδέχονταν ο ένας τον άλλον, η περιοχή και η ιδιαίτερα η Ναύπακτος αναπτύχθηκε πολύ. Από τον 9ο έως τον 11ο αιώνα αναφέρεται ως βάση του βυζαντινού στόλου και σταθμός των δυτικών στο δρόμο προς και από την Κωνσταντινούπολη. Το 1204 ιδρύεται το Βυζαντινό Κράτος της Ηπείρου, το επονομαζόμενο Δεσποτάτο, και η Αιτωλοακαρνανία υπάχθηκε σε αυτό. Το Δεσποτάτο, που αποτέλεσε θέατρο συγκρούσεων για τους Έλληνες, τους Ιταλούς, τους Βούλγαρους, τους Αλβανούς και τους Σέρβους, είχε την περιοχή της Αιτωλίας με τα φρούρια της Ναυπάκτου και του Αγγελοκάστρου ως τη νοτιοδυτική έπαλξή του. Καθώς οι ηγεμόνες εναλλάσσονταν, η συγκεκριμένη περιοχή μεταβιβαζόταν στους εκάστοτε ηγεμόνες ως προίκα. Η Ακαρνανία δόθηκε ως προίκα από το Δεσπότη της Ηπείρου Νικηφόρο Α’ στην πρωτότοκη κόρη του Μαρία, όταν παντρεύτηκε τον γιο του Κόμητα της Κεφαλονιάς Ριχάρδου, Ιωάννη. Αντίστοιχα, παραχώρησε ως προίκα στη δευτερότοκη κόρη του Θαμάρ τα φρούρια της Ναυπάκτου, του Βλοχού, του Αγγελοκάστρου και της Βόνιτσας, όταν παντρεύτηκε με τον Ανδεγαυό πρίγκηπα του Τάραντα Φίλιππο ντ’ Ανζού. Οι διαφορετικές εθνότητες των ηγεμόνων έδιναν αφορμές για συγκρούσεις στην περιοχή, η οποία από τα χέρια των Ελλήνων, πέρασε αρχικά στους Σέρβους, στη συνέχεια στους Αλβανούς, που προξένησαν μεγάλες καταστροφές, και τέλος στους Ιταλούς Κόμητες της Κεφαλονιάς. Οι Οθωμανοί μετά από πρόσκληση των κληρονόμων του Καρόλου Α΄ του Τόκκο, ήρθαν στην περιοχή και αρχικά κατέλαβαν τα Γιάννενα (1430), την Άρτα (1448) και το Αγγελόκαστρο (1449). Τον επόμενο χρόνο είχαν υπό την

κυριαρχία τους όλη την υπόλοιπη Αιτωλία, εκτός από τη Ναύπακτο που παρέμενε υπό την κατοχή των Βενετών (Α΄ Ενετοκρατία 1407 -1499). Το 1499 όμως η Ναύπακτος πέρασε τελικά στα χέρια των Οθωμανών και χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια μέχρι να επέλθει για άλλη μια φορά στους Ενετούς (Β΄ Ενετοκρατία 1686 -1699). Εκείνη την περίοδο, και ειδικά μετά τη Ναυμαχία της Ναυπάκτου (1571), οι κάτοικοι της περιοχής ένιωθαν ιδιαίτερα καταπιεσμένοι. Ο ισχυρός στρατός των Τούρκων που συγκεντρώθηκε στη Δυτική Στερεά, ανάγκασε πολλούς από αυτούς να καταφύγουν σε ορεινές περιοχές με αποτέλεσμα να μειωθεί ο ελληνικός πληθυσμός της Ναυπάκτου, του Μεσολογγίου, του Αιτωλικού και του Αγγελοκάστρου. Ο 17ος αιώνας χαρακτηρίζεται κυρίως από τις επιθέσεις των Αλγερινών, Μαροκινών, Τυνήσιων, Μαλτέζων, Φλωρεντίνων και άλλων πειρατών στα παράλια της Αιτωλίας. Σε συνδυασμό μάλιστα με τους πολέμους των Βενετών και των Τούρκων, το 1684 – 1699 και το 1715 – 1718, προξένησαν πολλές καταστροφές στην περιοχή. Τα παράλια και κυρίως τα φρούρια της Ναυπάκτου, του Αγγελοκάστρου και της Βόνιτσας, ανάλογα με τις συνθήκες που υπογράφονταν, όπως του Κάρλοβιτς 1699 ή του Πασσάροβιτς 1718, εναλλάσσονταν στα χέρια διαφόρων διοικητών και στρατευμάτων. Μετά την επανάσταση του 1821, η Αιτωλία, η Ακαρνανία, η Ευρυτανία και η Ναυπακτία αποτέλεσαν έναν ενιαίο νομό, με όρια που καθορίστηκαν από το διάταγμα της 3ης Απριλίου, ο οποίος χωρίστηκε στις επαρχίες Αγρινίου, Μεσολογγίου – Ζυγού, Ακαρνανίας, Ναυπακτίας και Καλλιδρόμης (Αγράφων). Πρωτεύουσα του νομού ορίστηκε το Βραχώρι (Αγρίνιο). Με διάταγμα όμως της 23ης Σεπτεμβρίου 1833, πρωτεύουσα του νομού έγινε το Μεσολόγγι. Σήμερα η Αιτωλοακαρνανία υποδέχεται τους επισκέπτες της με σύγχρονες υποδομές, πλούσια πολιτιστική και θρησκευτική παράδοση και πλήθος επιλογών για να επιλέξουν αυτό που τους ταιριάζει για τις ολιγοήμερες ή πολυήμερες αποδράσεις τους.

Ε ναλλακτικός

Τ ο υ ρισμός

Ανακαλύπτοντας τις ομορφιές της Αιτωλοακαρνανίας Ο νομός Αιτωλοακαρνανίας προσφέρεται για αποδράσεις όλες τις εποχές του χρόνου, καθώς διαθέτει πλήθος παραθαλάσσιων ή ορεινών προορισμών σε ένα φυσικό περιβάλλον απίστευτης ομορφιάς. Για χαλάρωση και ηρεμία κάτω από τον ήλιο, οι παραλίες της Αιτωλοακαρνανίας με τα κρυστάλλινα νερά τους και τις απέραντες ακρογιαλιές, είναι ο απόλυτος προορισμός. Οι πιο πολλές από αυτές έχουν τιμηθεί επανειλημμένα με «γαλάζιες σημαίες» για την καθαρότητα των ακτών τους. Οι πιο ξακουστές είναι η Λούρου, η Ψανή, το Γρίμποβο με τα τεράστια αιωνόβια πλατάνια, η Χιλιαδού, το Μοναστηράκι, το Σκάλωμα, ο Μαραθιάς και η Σεργούλα. Εκτός όμως από την ξεκούραση οι παραλίες προσφέρονται και για θαλάσσια σπορ όπως σκι, wind surfing, ιστιοπλοΐα κ.α. Για εξερευνήσεις ενός διαφορετικού υδάτινου κόσμου, οι λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου – Αιτωλικού με τις πελάδες, τα διβάρια, τις γαΐτες προσφέρουν ένα ειδυλλιακό σκηνικό που είναι ιδανικό για βαρκάδα, πεζοπορία ή ποδηλατάδα και φυσικά για bird watching καθώς στην περιοχή βρίσκουν καταφύγιο πολλά και σπάνια είδη ορνιθοπανίδας! Αντίστοιχα, τα βουνά της περιοχής, στην ορεινή Ναυπακτία, με τις κατάφυτες πλαγιές τους και τα ορμητικά ποτάμια προσφέρονται για άσκηση (πεζοπορία, mountain bike, κλπ.) και αναψυχή σε ένα παρθένο και καταπράσινο περιβάλλον.

Οι επιλογές είναι πολλές και ενδιαφέρουσες: Δραστηριότητες στον Εύηνο ποταμό: Στη θέση Βαλτσόρεμα – Γέφυρα Πόρου – Χάνι Μπανιά υπάρχουν εγκαταστάσεις για ράφτινγκ και κανό – καγιάκ στο ποτάμι. Εναλλακτικά, οι επισκέπτες μπορούν να απολαύσουν μια βόλτα με άλογα στις όχθες του ποταμού ή σε ορεινά μονοπάτια της περιοχής. Περιπατητικές Διαδρομές: Γεμάτη με αρχαία μονοπάτια, βυζαντινά ξωκλήσια, ιστορικές μονές και απίστευτη φύση, όπου εναλλάσσεται το καταπράσινο περιβάλλον με τα άγρια φαράγγια, η πεζοπορία στην ορεινή Ναυπακτία συνδυάζει την επαφή με τη φύση με την προσβασιμότητα σε δυσπρόσιτες απείρου κάλλους τοποθεσίες. Υπάρχουν δεκάδες διαδρομές που μπορεί κανείς να ακολουθήσει, με πιο γνωστές αυτές στην Άνω Χώρα που συνδέουν το χωριό με την Κάτω Χώρα, τον Πόδο, την Αμπελακιώτισσα και τα Κρυονέρια. Διαδρομές για ποδήλατο του βουνού: Για τους λάτρεις του ποδηλάτου, οι διαδρομές στην ορεινή Ναυπακτία συνδυάζουν άσκηση με αληθινή αναζωογόνηση. Οι πιο γνωστές διαδρομές είναι της Αγίας Κυριακής στον Καστανόλακο Άνω Χώρας, η κυκλική διαδρομή από το Τείχιο μέχρι το Τρίκορφο Ποτιδάνειας και από την Ασπριά μέχρι το δάσος της Μακριάς Ράχης. Διαδρομές με τζιπ 4Χ4: Μέσα σε χωμάτινους, δασικούς δρόμους οι διαδρομές με 4Χ4 διασχίζουν ποτάμια και μικρά χωριουδάκια, προσφέροντας μαγευτικές εικόνες. Ορειβασία: Η Ναυπακτία με τους πολλούς και επιβλητικούς ορεινούς όγκους της προσφέρεται για μοναδικές ορειβατικές διαδρομές στο Ριγάνι, στο Τσακαλάκι, στην Ομάλια, στην Τσεκούρα, στον Αρδίνη κ.α.

Φ υ σικό

Π εριβάλλον

Εξερευνώντας τον Δήμο της Ιερής Πόλης του Μεσολογγίου Ο Δήμος Μεσολογγίου απλώνεται ανάμεσα στα παράλια της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου νότια, τις λίμνες Τριχωνίδα και Λυσιμαχεία βόρεια, από τα στενά της Κλεισούρας δυτικά μέχρι τον ποταμό Εύηνο ανατολικά, καταλαμβάνοντας τον ορεινό όγκο του όρους Αράκυνθου ή αλλιώς Ζυγού. Η βόρεια πλευρά του Αράκυνθου είναι ομαλή με πολλές πτυχώσεις που ευνοούν τη βλάστηση και τις καλλιέργειες, ενώ η πλευρά που κοιτά προς τη θάλασσα του Μεσολογγίου είναι απότομη και βραχώδης. Η βλάστησή του αποτελείται κυρίως από πουρνάρια, δρύες, αριές, κουμαριές και άλλα φυτά. Ο Αράκυνθος μαζί με τα στενά της Κλεισούρας με τους εντυπωσιακούς ποικιλόμορφους βράχους τους και την πλούσια βλάστησή τους, ανήκουν στις περιοχές NATURA 2000. Εκεί ζουν πολλά είδη άγριων πτηνών όπως όρνια, πετρίτες, δενδρογέρακες, μπούφοι, πρασινοτσικλητάρες, κίσσες και πλήθος μικρών στρουθιομόρφων, ενώ το χειμώνα σπάνια είδη πτηνών επιλέγουν την περιοχή για να ξεχειμωνιάσουν. Τα στενά της Κλεισούρας, χάρη στη φυσική και πολιτιστική τους αξία

έχουν ανακηρυχθεί σε φυσικό και πολιτιστικό μνημείο. Η περιοχή όμως χαρακτηρίζεται από τον πολύ μεγάλης οικολογικής σημασίας υγροβιότοπο της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου – Αιτωλικού. Μαζί με τα δέλτα των ποταμών Αχελώου και Εύηνου αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους της Μεσογείου. Πρόκειται για ένα τεράστιο υδάτινο όγκο, 250.000 στρεμμάτων με αβαθή νερά, που δεν ξεπερνούν σε βάθος τα 2 μέτρα. Τα νερά της λιμνοθάλασσας εναλλάσσονται με εκτεταμένα λασποτόπια, αλμυρόβαλτους, καλαμιώνες, ψαθοτόπια, λουρονησίδες, αμμοθίνες και φυλλοβόλα δάση από ιτιές, λεύκες και φράξους, χαρίζοντας εικόνες σπάνιας ομορφιάς. Ο απέραντος αυτός υγρότοπος, στον οποίο ζουν και αναπαράγονται σπάνια είδη πουλιών και πολλά είδη ψαριών, είναι ενταγμένος στο δίκτυο NATURA 2000 ως τόπος Κοινοτικής Σημασίας και ως ζώνη Ειδικής Προστασίας για την ορνιθοπανίδα. Επίσης, προστατεύεται από τη διεθνή συνθήκη Ramsar. Το φυσικό αυτό περιβάλλον ευνόησε την ανάπτυξη της αλιείας που στην περιοχή γίνεται στα παραδοσιακά διβάρια καθώς και την ανάπτυξη της γεωργίας στις γύρω από τη λιμνοθάλασσα εύφορες περιοχές.

Περιήγηση στον Δήμο Μεσολογγίου Η Ιερή Πόλη του Μεσολογγίου, που βρίσκεται ανάμεσα στους ποταμούς Αχελώο και Εύηνο, είναι η πρωτεύουσα του νομού Αιτωλοακαρνανίας και η έδρα του ομώνυμου δήμου. Σύμφωνα με τους ιστορικούς πήρε το όνομά του από την ένωση δύο ιταλικών λέξεων, Μezzo/messo και langi, που σημαίνει «ένα μέρος ανάμεσα σε λίμνες» ή «ένα μέρος που περιβάλλεται από λίμνες». Στα χρόνια που ακολούθησαν εξελίχθηκε σε σημαντικό ναυτικό κέντρο καθώς οι κάτοικοί του, ασχολούνταν με το θαλάσσιο εμπόριο, έχοντας συναλλαγές με τη Ζάκυνθο και την Κεφαλονιά. Εκείνη την περίοδο, το Μεσολόγγι γνώρισε και μεγάλη πνευματική άνθηση με την ίδρυση, από τον Παναγιώτη Παλαμά, της Παλαμαϊκής Σχολής ή Ακαδημίας, που αποτελούσε πνευματικό κέντρο για όλη την Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια των Ορλωφικών, το 1770, ο στόλος του και η πόλη καταστράφηκαν και οι κάτοικοί του κατέφυγαν στα Επτάνησα. Με το τέλος όμως των εχθροπραξιών, οι κάτοικοι επέστρεψαν, ξαναέχτισαν την πόλη τους και επανίδρυσαν το στόλο τους. Ο στόλος και η πόλη του Μεσολογγίου δοκιμάστηκαν ξανά στα χρόνια του Αλή Πασά, για να επαναστατήσουν για άλλη μια φορά στις 20 Μαΐου του 1821. Το Μεσολόγγι έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στον απελευθερωτικό αγώνα της Ελλάδας από τους Τούρκους. Αντιστάθηκε το 1822 στην πρώτη πολιορκία και το 1823 στη δεύτερη.

Η τρίτη πολιορκία που απέκλεισε το Μεσολόγγι από ξηρά και από θάλασσα πραγματοποιήθηκε από τον Κιουταχή τον Απρίλιο του 1825, ο οποίος αργότερα ενισχύθηκε και από τις δυνάμεις του Ιμπραήμ. Ο κλοιός πλέον ήταν ασφυκτικός για τους κατοίκους της πόλης που ήταν αποκλεισμένοι από τρόφιμα και πολεμοφόδια. Η πείνα αποδείχθηκε ο μεγαλύτερος εχθρός των Μεσολογγιτών, οι οποίοι όταν συνειδητοποίησαν ότι δεν υπήρχε άλλη λύση, αποφάσισαν την Ηρωική Έξοδο από την πόλη, το βράδυ του Λαζάρου, στις 10 Απριλίου 1826. Όσοι Μεσολογγίτες κατόρθωσαν να σωθούν, κατέφυγαν στο μοναστήρι του Αγίου Συμεών και από εκεί στην ορεινή Ναυπακτία. Οι κάτοικοι που παρέμειναν στην πόλη κλείστηκαν μαζί με τον Χρήστο Καψάλη στη μπαρουταποθήκη και έγραψαν τον τραγικό επίλογο της εξόδου, που συγκλόνισε όλο τον κόσμο. Η επέτειος της Εξόδου τιμάται κάθε χρόνο στο Μεσολόγγι με πολλές και ποικίλες εκδηλώσεις που παρακολουθεί πλήθος κόσμου. Πόλη πολιτικών και λογοτεχνών, το Μεσολόγγι ανέδειξε πέντε πρωθυπουργούς, τους Χαρίλαο και Σπυρίδων Τρικούπη, τον Επαμεινώνδα Δεληγιώργη, τους Δημήτριο και Ζηνόβιο Βάλβη, αλλά και σπουδαίους λογοτέχνες όπως τον Παλαμά, τον Δροσίνη, τον Μαλακάση και άλλους. Εκεί λειτούργησε και το πρώτο δικαστήριο της Χώρας, γνωστό ως Πρωτόκλητο Δικαστήριο Δυτικής Ελλάδας. Σήμερα το Μεσολόγγι είναι μια πανέμορφη πόλη. Με φόντο τη λιμνοθάλασσα με τις γαΐτες - τις παραδοσιακές βάρκες - και τις πελάδες - τις ξύλινες καλύβες των ψαράδων, τα επιβλητικά αρχοντικά και τα γραφικά καφενεδάκια με τους εξαιρετικούς ψαρομεζέδες και το ξακουστό αβγοτάραχο δημιουργούν ένα σκηνικό αξέχαστο για όσους το επισκέπτονται. Γεμάτο από ιστορικά μνημεία, αξιοθέατα και μουσεία μια βόλτα στους δρό-

μους του Μεσολογγίου είναι ένα ταξίδι στο παρελθόν και κυρίως στην ένδοξη και ηρωική περίοδο της Ελληνικής επανάστασης. Η πύλη της Εξόδου, το τείχος, ο Κήπος των Ηρώων διάσπαρτος από μνημεία αφιερωμένα σε εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής, ο ιστορικός ανεμόμυλος, το σπίτι του αρχηγού της φρουράς εξόδου Ραζή – Κότσικα, αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες από το σπουδαίο παρελθόν της πόλης και ολόκληρης της περιοχής. Εξίσου ενδιαφέροντα και σημαντικά είναι το Μουσείο Τρικούπη και το Μουσείο Κωστή Παλαμά με εκθέματα και προσωπικά αντικείμενα των σπουδαίων αυτών αντρών, η Πινακοθήκη Χ. Μοσχανδρέου με αξιόλογες συλλογές και βιβλιοθήκη που εξειδικεύεται στην ιστορία της περιοχής και την τέχνη, καθώς και το Μουσείο Ιστορίας και Τέχνης και η Δημοτική βιβλιοθήκη που στεγάζονται στο ίδιο πανέμορφο νεοκλασικό κτίριο του 1932. Αποδεικτικό στοιχείο του πολιτισμού και της μεγάλης θρησκευτικής παράδοσης της περιοχής αποτελούν οι πολλές και ιστορικές εκκλησίες. Από τις σπουδαιότερες είναι η Ιερά Μονή Αγίου Συμεών, η οποία γιορτάζει κάθε χρόνο στις 2 Φεβρουαρίου, με εκατοντάδες «αρματωμένους» και «καβαλαραίους», που αποτίουν φόρο τιμής στους πεσόντες της επανάστασης. Ακόμα μία ιστορική μονή είναι αυτή της Παναγίας Ελεούσης στην Κλεισούρα, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επανάσταση του 1821, αλλά και το εκκλησάκι του Αϊ - Σώστη στο ομώνυμο νησάκι στη λιμνοθάλασσα και το γραφικό εκκλησάκι της Παναγίας της Φοινικιάς, που σύμφωνα με το θρύλο συνήθιζε να επισκέπτεται ο Λόρδος Βύρωνας. Πόλη συνυφασμένη με την επανάσταση του 1821, το Μεσολόγγι γιορτάζει τη μνήμη των αγωνιστών του αγώνα κάθε χρόνο το Σάββατο του

Λαζάρου και την Κυριακή των Βαΐων, όπου κορυφώνονται οι εορτασμοί της εξόδου που κρατούν τρεις εβδομάδες. Με πλήθος πολιτιστικών και παραδοσιακών εκδηλώσεων, όπως ο «Δρόμος της Θυσίας», η «Πομπή» η αναπαράσταση της ανατίναξης του Χρήστου Καψάλη, που πραγματοποιούνται σε όλη την πόλη, επισκέπτες και κάτοικοι της περιοχής αναβιώνουν τις ιστορικές μνήμες και διασκεδάζουν μέχρι πρωίας. Ο δήμος Μεσολογγίου όμως διαθέτει και πολλούς και σπουδαίους αρχαιολογικούς χώρους, που αναδεικνύουν το σημαντικό ρόλο που είχε η περιοχή στο πέρασμα των αιώνων, καθώς η στρατηγική της θέση ευνοούσε τη δημιουργία πόλεων και οικισμών. Η Καλυδώνα είναι ίσως ο σπουδαιότερος αρχαίος οικισμός της περιοχής που εντοπίζεται κοντά στο χωριό Ευηνοχώρι, στην περιοχή «Κούρταγα». Ιδρύθηκε, σύμφωνα με το μύθο, από τον γιο του γενάρχη της Αιτωλίας, Καλυδώνα. Η πόλη αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Όμηρο ως μία από τις πέντε πόλεις που συμμετείχαν στην Τρωική εκστρατεία. Τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής μαρτυρούν ότι κατοικούταν από την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, την εποχή του Χαλκού και τους επόμενους

αιώνες. Στη διάρκεια των Πελοποννησιακών πολέμων ήταν αυτόνομη, ενώ το 390 π.Χ. πέρασε στα χέρια των Αχαιών. Μετά τη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ) επανήλθε στην Αιτωλική κυριαρχία και στη συνέχεια κατά τους μακεδονικούς αγώνες καταστράφηκε από τον Φίλιππο τον Ε’ (219 π.Χ.). Το 48 π.Χ. υποτάχθηκε στον Ιούλιο Καίσαρα. Αργότερα, το 30 π.Χ., ο αυτοκράτορας Αύγουστος, μετά την ίδρυση της Νικόπολης, μετέφερε τους κατοίκους της Καλυδώνας εκεί και σχεδόν όλους τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς στην Πάτρα. Η πόλη προστατευόταν από οχυρωματικό περίβολο και διέθετε ακρόπολη με δική της ξεχωριστή οχύρωση. Από τα πολλά και σημαντικά κτίρια που έχουν ανασκαφεί ξεχωρίζουν το Λάφριο ή Λαφριαίο, που εντοπίστηκε έξω από τα τείχη στο δυτικό τμήμα της πόλης. Ήταν αφιερωμένο στην προστάτιδα θεά της πόλης τη Λαφρία Άρτεμη και τον αδελφό της Απόλλωνα. Διέθετε δύο ναούς, ένα μεγάλο και ένα μικρότερο, στοά και θησαυρούς. Οι ξύλινοι ναοί του 7ου π.Χ. επισκευάστηκαν, επεκτάθηκαν και πήραν την τελική τους μορφή το 400 π.Χ. Ο μεγαλύτερος ναός, που ήταν αφιερωμένος στην Άρτεμη και στο εσωτερικό του φυλασσόταν το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς του 460 π.Χ., ήταν κατασκευασμένος από λίθους, δωρικός, περίπτερος εξάστυλος με 13 κίονες στις μακριές πλευρές του. Άλλο ένα σημαντικό κτίριο της αρχαίας πόλης ήταν το «Ηρώο» στα ανατολικά της ιεράς οδού. Ήταν ένα μεγάλο, τετράπλευρο κτίριο που είχε μια κεντρική αυλή και μικρά δωμάτια στη βόρεια και ανατολική πλευρά του.

Στο λατρευτικό δωμάτιο του Ηρώου, υπήρχε ταφική κρύπτη, με τη μορφή μακεδονικού τάφου και έντεκα προτομές θεών και ηρώων (Μελέαγρος, Ηρακλής, Έρωτας, Δίας, Αφροδίτη armata κ.α.). Τέλος, εξίσου σημαντικό ήταν το θέατρο της πόλης που βρισκόταν κοντά στη σημερινή εθνική οδό και είχε σειρές εδωλίων διατεταγμένες σε σχήμα Π. Η Παλιά Πλευρώνα, που εντοπίζεται σήμερα κοντά στο σημερινό οικισμό Νέων Υδραγωγείων, θεωρούταν μαζί με την Καλυδώνα δύο από τις πιο ένδοξες πόλεις της Αιτωλίας που συμμετείχαν, σύμφωνα με τον Όμηρο στην εκστρατεία κατά των Τρώων. Η Παλιά Πλευρώνα καταστράφηκε από τον Δημήτριο Β’ το 233 π.Χ. Μετά την καταστροφή της, οι κάτοικοί της έχτισαν τη Νέα Πλευρώνα στη θέση που σήμερα ονομάζεται «Κάστρο της Κυρά-Ρήνης», περίπου 5 χλμ. βορειοδυτικά του Μεσολογγίου, στις υπώρειες του Ζυγού. Στο δυτικό της άκρο βρισκόταν η Ακρόπολη με τα εντυπωσιακά της τείχη, μήκους 3 χλμ. Εκεί σώζονται ακόμα ίχνη αρχαίας αγοράς, μια δεξαμενή νερού με πέτρινα φυσικά τοιχώματα ύψους 6 μέτρων, η αρχαία οδός και ένα αρχαίο θέατρο που είχε πανοραμική θέα προς τη λιμνοθάλασσα, δυτικά του Μεσολογγίου. Επίσης, στη θέση «Σκαλί» Μεσολογγίου βρισκόταν το λιμάνι το οποίο ήταν οχυρωμένο από το τείχος της πόλης. Σήμερα διακρίνονται ακόμα οι κάβοι που έδεναν τα πλοία. Η τοποθεσία, που είναι γνωστή στους ντόπιους και ως το κάστρο της κυρά – Ρήνης, συνδέεται με ένα μύθο. Η Ειρήνη ήταν η κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου Παλαιολόγου, που στη συνέχεια παντρεύτηκε τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο. Σύμφωνα όμως με τη λαϊκή παράδοση, η κυρά – Ρήνη, η βασι-

λοπούλα του κάστρου, αγαπούσε ένα βασιλόπουλο, τον Ανήλιαγο. Υπήρχε όμως και ένα ακόμα βασιλόπουλο, ο Γυφτάκης, ο οποίος διεκδικούσε την καρδιά της. Αυτή για να διαλέξει έναν από τους δύο, τους ανέθεσε δύο «αποστολές». Ο Γυφτάκης έπρεπε να κατασκευάσει ένα κάστρο με πύργους και επάλξεις και ο Ανήλιαγος να φέρει νερό στο κάστρο από τη λίμνη του Αγγελοκάστρου, τη Λυσιμαχεία. Όποιος έφερε πρώτος σε πέρας την αποστολή του, θα παντρευόταν τη βασιλοπούλα. Μετά από δύο χρόνια εργασιών ο Γυφτάκης ανακοίνωσε την ολοκλήρωση του κάστρου και προτού παραδώσει τα κλειδιά του κάστρου, έκανε τραπέζι σε όλους τους μαστόρους για να γιορτάσει το γεγονός. Πάνω στο γλέντι και το φαγοπότι όμως, ακούστηκε μέσα από τη γη ένα μεγάλο βουητό, ξεπετάχτηκε ο Ανήλιαγος και άρχισε να αναβλύζει φρέσκο δροσερό νερό. Η βασιλοπούλα που αγαπούσε τον Ανήλιαγο, διάλεξε αυτόν, γιατί ο Γυφτάκης δεν της είχε παραδώσει τα κλειδιά του κάστρου! Ακόμα, θρύλοι της περιοχής θέλουν στα ερείπια της πόλης να είναι κρυμμένα τρία μεγάλα κιβώτια, εκ των οποίων τα δύο να είναι γεμάτα χρυσάφι, ενώ το τρίτο γεμάτο φίδια που φυλούν το θησαυρό! Ανάμεσα στην Καλυδώνα και την Πλευρώνα βρισκόταν η Αλίκυρνα, κοντά στο σημερινό οικισμό του Αγίου Θωμά. Από την αρχαία αυτή πόλη σήμερα διασώζονται τμήματα του τείχους της καθώς και τα θεμέλια ενός μεγάλου κτίσματος, ενώ στην περιοχή έχουν εντοπιστεί ακόμα τάφοι των γεωμετρικών και ελληνιστικών χρόνων, τμήμα αρχαίου αγωγού αποχέτευσης και τμήμα χαλικόστρωτου δαπέδου αρχαίας κατοικίας. Ακόμα ένα πολύ σημαντικό αξιοθέατο της περιοχής είναι οι Ρωμαϊκές Θέρμες στον Άγιο Θωμά, 2 χιλιόμετρα έξω από το Μεσολόγγι στην εθνική οδό Αντιρρίου-Ιωαννίνων. Είναι γνωστές από το 19ο αιώνα. Ήταν μεγάλα λουτρά δημόσιου χαρακτήρα, που καταστράφηκαν το 551 μ.Χ. από μεγάλο σεισμό. Από τα λουτρά έχουν ταυτιστεί μια μεγάλη ορθογώνια δεξαμενή για ψυχρά λουτρά, ένας κεντρικός χώρος για χλιαρό λουτρό και διάφοροι μικροί χώροι με λουτήρες για θερμό λουτρό. Ακόμα έχει εντοπιστεί ένα αποδυτήριο και ένα δωμάτιο εφίδρωσης. Μετά την καταστροφή τους, ο χώρος χρησιμοποιήθηκε πιθανότητα ως χριστιανικό νεκροταφείο.

Περιήγηση στα χωριά του Δήμου Ι.Π. Μεσολογγίου Στον Δήμο Μεσολογγίου και στις διάφορες δημοτικές ενότητες που υπάγονται σε αυτόν ανήκουν οι οικισμοί Μεσολόγγι, Άγιος Συμεών, Αγριλιά, Αρβανιταίικα, Αρχαία Αλίκαρνα, Βασιλάδι, Ζεστή, Θεοδωρακαίικα, Καρίτσα, Κόμμα, Μεσόκαμπος, Μπαμπακούλα, Νέα Υδραγωγεία, Νότιος Δίαυλος, Προκοπάνιστος, Σχίνος, Σχοινιάς, Τουρλίδα, Τρελάγκαθα, Φιλοθέη, Χούνιστα, Άγιος Γεώργιος, Κοκώρη, Κουτσοχέρι, Ξηραίικα, Άγιος Θωμάς, Αγραφορράχη, Μετόχι, Πασπαλιαρέικα, Άνω Κουδούνι, Κάτω Κουδούνι, Μελικιναίικα, Ελληνικά, Κάτω Ελληνικά, Ευηνοχώρι, Νέα Καλυδώνα, Άνω Μούσουρα, Κάτω Ρέτσινα και Τρύπες. Από αυτά τα κυριότερα είναι:

Ευηνοχώρι Το Ευηνοχώρι ή Μποχώρι είναι ένα πεδινό χωριό του Δήμου της Ιεράς Πόλης του Μεσολογγίου και βρίσκεται 10 χλμ. πριν το Μεσολόγγι, κοντά στη γέφυρα του Εύηνου. Χτισμένο στη δυτική όχθη του Εύηνου ποταμού, λίγο πιο κάτω από τις νοτιοανατολικές πλαγιές του όρους Αράκυνθος ή Ζυγός, κοντά στην αρχαία Καλυδώνα, είναι ένα όμορφο χωριό με πετρόχτιστες βρύσες. Τόπος εύφορος και ευλογημένος από τη φύση, με τον ποταμό και τον κάμπο, στηρίζει την οικονομική ζωή του στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων. Οι κάτοικοί του φιλόξενοι και περήφανοι για τον τόπο τους διατηρούν αναλλοίωτα στο πέρασμα των χρόνων πολλά από τα έθιμά τους και γιορτάζουν την πολιτιστική τους κληρονομιά με ποικίλες εκδηλώσεις που διοργανώνονται όλο το χρόνο, όπως το Πανηγύρι του Αϊ – Γιάννη, το Πανηγύρι του Σταυρού, τους Ιππικούς Αγώνες, τα «Εικονίσματα», το Κάψιμο του Ιούδα και τη γιορτή της πίτας.

Άγιος Γεώργιος Σε υψόμετρο 60 μέτρων από τη θάλασσα, ανάμεσα στον παραπόταμο Κουρκουτά και τον Εύηνο ποταμό βρίσκεται το γραφικό χωριό Άγιος Γεώργιος, που κάθε χρόνο συγκεντρώνει πλήθος κόσμου από τη γύρω περιοχή, που έρχεται για να παρακολουθήσει ή να συμμετάσχει στις Ιπποδρομίες του Αϊ – Γιώργη. Πρόκειται για ένα έθιμο που πραγματοποιείται κάθε χρόνο στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου στις 23 Απριλίου ή τη Δεύτερη μέρα του Πάσχα. Νέοι από τα γύρω χωριά, μετά το τέλος της θείας λειτουργίας, αγωνίζονται με τα άλογά τους για να κερδίσουν ένα στεφάνι από γαρίφαλα και την ευλογία του Αγίου. Άγιος Θωμάς Σε απόσταση περίπου 3,5 χιλιομέτρων από την πόλη του Μεσολογγίου εκτείνεται ο οικισμός του Αγίου Θωμά. Πρόκειται για ένα όμορφο μικρό χωριό που είναι χτισμένο σε υψόμετρο 30 μέτρων. Κοντά στην περιοχή του Άγιου Θωμά βρισκόταν η αρχαία πόλη της Αλίκυρνας, η οποία αποκαλύπτεται σήμερα με το έργο της διάνοιξης της Ιόνιας Οδού. Άνω Κουδούνι Σε υψόμετρο 289 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας το Άνω Κουδούνι είναι ένας όμορφος, γραφικός οικισμός, χτισμένος στις πλαγιές του Αράκυνθου στη δεξιά όχθη του ποταμού Κουρκουτά που χύνεται στον Εύηνο. Απέχει 22 χιλιόμετρα από την πόλη του Μεσολογγίου. Αξιόλογο θρησκευτικό προσκύνημα στην περιοχή είναι ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου και ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.

Μούσουρα Σε υψόμετρο 700 μέτρων τα Μούσουρα βρίσκονται κάτω από τη βουνοκορφή Σταχτιάς. Στον παραδοσιακό αυτό οικισμό ξεχωρίζει ο ενοριακός ναός που είναι αφιερωμένος στην Αγία Παρασκευή και ο οποίος, σύμφωνα με τις εντοιχισμένες επιγραφές, χτίστηκε το 1875 και ανακαινίστηκε το 1903. Ακόμα ένα αξιόλογο ξωκλήσι της περιοχής είναι αυτό του Αγίου Δημητρίου, του 18ου αι. Ρέτσινα Τα Ρέτσινα είναι σκαρφαλωμένα στις πλαγιές του Αράκυνθου σε υψόμετρο 432 μέτρων, ανάμεσα στις κορυφές Παλιορόλακας και Βουλγάρι. Στο γραφικό αυτό οικισμό με την υπέροχη θέα, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πολλές εκκλησίες της περιοχής, όπως του Αγίου Στεφάνου, της Κοίμησης της Θεοτόκου και της Αγίας Κυριακής. Ακόμα αξιοθέατο του χωριού αποτελεί και το κάστρο της Κυρά Ρήνης, κοντά στο οποίο εντοπίστηκε ο οικισμός της αρχαίας Πλευρώνας. Τα Ρέτσινα προτιμούν ως αφετηρία οι αθλητές αλεξίπτωτων πλαγιάς, καθώς οι πλαγιές του προσφέρουν καλές συνθήκες πτήσεις σε ένα πανέμορφο φυσικό περιβάλλον. Ελληνικά Στη δυτική πλευρά του Αράκυνθου βρίσκεται το χωριό Ελληνικά που μέχρι το 1928 ονομαζόταν Συβίστα. Δύο χιλιόμετρα βόρεια του οικισμού, σε ένα κατάφυτο οροπέδιο γεμάτο από βελανιδιές και καστανιές δεσπόζει η Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου. Είναι ένας λιθόκτιστος ναός που χτίστηκε το 1696 στη θέση ενός παλαιότερου ναού που καταστράφηκε στις μάχες μεταξύ των Βενετών και του Ξηρομερίτη αρματολού Πάνου Μεϊντάνη. Ο ναός κοσμείται με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες αγίων, όπως του Αγίου Αθανασίου, των Τριών Ιεραρχών και του Αγίου Γρηγορίου, ενώ διαθέτει και αξιόλογες παλιές φορητές εικόνες του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Γεωργίου και άλλων Αγίων. Στη βόρεια πλευρά του ναού σώζονται δύο μαρμάρινες επιγραφές, η μια κοντά στο ιερό με τα ονόματα των κτητόρων Κολονέλου Γιαννάκη Λουντερέκα, Γεωργίου Δαπαβίτζα και Δήμου Λούτα. Η δεύτερη επιγραφή αναφέρει ως κτήτορες τον Γεώργιο Λούτα, τον ηγούμενο Σεραφείμ και τον ιερομόναχο Δομέτιο. Στον αύλειο χώρο του μοναστηριού υπάρχει κενοτάφιο και μια μαρμάρινη

πλάκα με ονόματα ανθρώπων που σκοτώθηκαν στον Αράκυνθο κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου το 1945. Ακόμα ένα αξιόλογο θρησκευτικό προσκύνημα της περιοχής είναι τα δύο σπήλαια του Αγίου Νικολάου του Κρεμαστού. Το μεγάλο σπήλαιο αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μοναστήρια της Ελλάδας που βρίσκονται μέσα σε σπηλιά. Διαθέτει λιθόκτιστο τέμπλο που χωρίζει την σπηλιά σε ιερό και κυρίως ναό και μια παλιά στέρνα που κάποτε συγκέντρωνε τα νερά της βροχής. Τα δύο σπήλαια κοσμούνται με υπέροχες τοιχογραφίες – βραχογραφίες που χρονολογούνται από το 10ο έως το 13ο αιώνα. Τα χρόνια του Βυζαντίου, στο μοναστήρι λειτουργούσε βιβλιογραφικό εργαστήριο αντιγραφής κωδίκων (scriptorium) και βιβλιοθήκη. Σήμερα χειρόγραφα του Αγίου Νικολάου του Κρεμαστού σώζονται σε βιβλιοθήκες της Δυτικής Ευρώπης. Τα τελευταία χρόνια για τη διευκόλυνση των πιστών έχει τοποθετηθεί μια ξύλινη εξέδρα στο άνοιγμα του σπηλαίου, δίνοντάς τους εύκολη πρόσβαση στο μνήμα του Αγίου που γιορτάζεται εκεί δύο φορές το χρόνο στις 6 Δεκεμβρίου και στις 20 Μαΐου.

Δημοτική Ενότητα Οινιάδων Η Δημοτική Ενότητα Οινιάδων ανήκει στον Δήμο της Ιεράς Πόλεως του Μεσολογγίου και εκτείνεται σε μια πανέμορφη περιοχή, εκεί που ο ποταμός Αχελώος ενώνεται με το Ιόνιο πέλαγος, δημιουργώντας τοπία μοναδικού φυσικού κάλλους και προσφέροντας σε όσους την επισκέπτονται αξέχαστες εικόνες. Ο ποταμός Αχελώος με τον υγροβιότοπό του, η παραλία του Λούρου και το Δάσος του Φράξου συνθέτουν ένα μοναδικό σκηνικό φυσικής ομορφιάς, όλες τις εποχές του χρόνου που προστατεύονται από διεθνείς συνθήκες, καθώς αποτελούν καταφύγια σπάνιας χλωρίδας και πανίδας. Η περιοχή πήρε το όνομά της από την αρχαία πόλη των Οινιάδων, που ήταν η δεύτερη πιο σημαντική πόλη της αρχαίας Ακαρνανίας. Χτισμένη πάνω σε πέντε λόφους γνώρισε μεγάλη ακμή την κλασική και ελληνιστική περίοδο (5ος – 2ος αι. π.Χ.). Η σπουδαία αυτή πόλη ήταν περιτειχισμένη με τα ορατά και σήμερα μεγαλοπρεπή τείχη με τις επτά πύλες και τους πύργους, ενώ από τη λοξή πύλη άρχιζε ο δρόμος που οδηγούσε στο κέντρο της πόλης. Ακόμα έχουν εντοπιστεί διάφορα τμήματα σπιτιών και αρχαίων οικοδομημάτων. Επίσης, από την αρχαία πόλη διασώζεται το αρχαίο θέατρο, χωρητικότητας 5.000 ατόμων, χτισμένο, κοντά στην αγορά, πάνω στην κορυφή του λόφου. Εκεί κάθε καλοκαίρι διοργανώνεται το Φεστιβάλ Οινιαδών με σημαντικές παραστάσεις αρχαίου δράματος. Εντυπωσιακό είναι επίσης και το αρχαίο καρνάγιο των Οινιάδων, που είναι σκαλισμένο πάνω σε ένα πελώριο βράχο και πιθανόν κατασκευάστηκε από τους Αιτωλούς τον 3ο αι. π.Χ. Τα νεώρια των Οινιάδων περιβάλλονταν από τρεις πλευρές από τείχος και διέθεταν έξι ράμπες για την ανέλκυση των πλοίων.

Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Οινιάδων Η δημοτική ενότητα Οινιάδων περιλαμβάνει τα χωριά Κατοχή, Μαγούλα, Μάρμαρα, Νεοχώρι, Γουριά, Λεσίνι, Μάστρο, Πλατάνια και Πεντάλοφο. Τα πιο σημαντικά από αυτά είναι:

Νεοχώρι Η όμορφη κωμόπολη του Νεοχωρίου, χτισμένη στις όχθες του Αχελώου, βρίσκεται σε απόσταση περίπου 20 χιλιομέτρων βορειοδυτικά από το Μεσολόγγι. Η μισή περίπου κωμόπολη είναι χτισμένη 3 με 4 μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ο ποταμός Αχελώος διασχίζει το Νεοχώρι και στην πραγματικότητα το χωρίζει από το γειτονικό χωριό της Κατοχής. Παλιότερα τα δύο χωριά, επικοινωνούσαν με την περαταριά, ένα είδος βάρκας που μετέφερε κατοίκους από τον έναν οικισμό στον άλλο. Το χειμώνα όμως η μετακίνηση γινόταν πολύ δύσκολη, επειδή τα νερά του ποταμού φούσκωναν. Αργότερα κατασκευάστηκε γέφυρα που έλυσε το πρόβλημα της μετακίνησης των κατοίκων. Το εντυπωσιακότερο φυσικό αξιοθέατο της περιοχής, βρίσκεται σε απόσταση 17 χιλιομέτρων νοτιοδυτικά του Νεοχωρίου και είναι η απέραντη αμμώδης παραλία του Λούρου. Με μήκος 16 -17 χιλιομέτρων είναι η μεγαλύτερη παραλία της Ελλάδας. Από το 1974 προστατεύεται από τη Σύμβαση RAMSAR, ως τόπος μεγάλης φυσικής αξίας με πλούσια χλωρίδα, που αποτελείται από δάφνες, κέδρους, κρίνα της άμμου και αρμυρίκια, αλλά και σημαντική ορνιθοπανίδα με πελεκάνους, πελαργούς, αγριόχηνες, καρδερίνες, κοτσύφια και αηδόνια. Στην ευρύτερη περιοχή ζουν ακόμα άγρια άλογα. Η παραλία του Λούρου είναι ακόμα από τα λίγα μέρη της Ελλάδας που συναντάμε αμμοθίνες. Από τα θρησκευτικά αξιοθέατα του Νεοχωρίου ξεχωρίζει το Μοναστήρι των Ταξιαρχών. Το ηγουμενείο του είχε τη μορφή πύργου, ύψους 9 μέτρων, για να προστατεύεται από τους πειρατές που είχαν ως ορμητήριο τα γειτονικά νησιά των Εχινάδων. Στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα, αποτέλεσε κέντρο των επαναστατημένων Νεοχωριτών, πυρπολήθηκε και ερημώθηκε από τους μοναχούς. Ένας ακόμα ναός που προσελκύει πλήθος πιστών στην περιοχή, είναι αυτός της Αγίας Παρασκευής που βρίσκεται σε απόσταση 8 χιλιομέτρων από το Νεοχώρι. Κάθε χρόνο, το διήμερο 26-27 Ιουλίου, διοργανώνεται πανηγύρι προς τιμή της Αγίας, στο οποίο συμμετέχουν παρέες «αρματωμένων» και «καβαλαραίων». Την πρώτη μέρα οι εορτασμοί λαμβάνουν χώρα στο ξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής, ενώ τη δεύτερη στις πλατείες του χωριού, όπου οι συμμετέχοντες γλεντούν και χορεύουν με συνοδεία παραδοσιακής μουσικής, με κύρια όργανα το νταούλι και το ζουρνά.

Κατοχή Δίπλα από το Νεοχώρι, στην απέναντι όχθη του ποταμού, εκτείνεται ο οικισμός της Κατοχής. Είναι χτισμένος πάνω σε ένα μικρό λόφο, του οποίου οι πρόποδες αγγίζουν τη δεξιά όχθη του Αχελώου. Κατά την αρχαιότητα ο λόφος πάνω στον οποίο είναι χτισμένος ο οικισμός, πρέπει να ήταν και αυτός μία από τις Εχινάδες νήσους και να αποτελούσε επίνειο και ποτάμιο προπύργιο των αρχαίων Οινιάδων. Με το πέρασμα των χρόνων και τις προσχώσεις του Αχελώου, ο λόφος μετατράπηκε σε τμήμα της ξηράς. Στην Κατοχή σώζεται ένα ερειπωμένο μεσαιωνικό κτίσμα, η «Κούλια της Κυρά – Βασιλικής». Πρόκειται για ένα αγροτικό πυργόσπιτο, που κατασκευάστηκε το β’ μισό του 14ου αιώνα, και στο οποίο έμεινε εκεί η Ελληνίδα Βασιλική Κίτσου, ευνοούμενη του Αλή Πασά. Επίσης, ενδιαφέρον παρουσιάζει το εκκλησάκι του Αϊ – Νικόλα λίγο έξω από το χωριό. Λεσίνι Το Λεσίνι είναι ένα μικρό, αλλά ζωντανό χωριό. Κάποτε ήταν χτισμένο ψηλά στη βουνοπλαγιά, με στόχο την καλύτερη παρατήρηση της περιοχής και τον άμεσο εντοπισμό κάθε κινδύνου, ιδιαίτερα κατά την Τουρκοκρατία, αλλά αργότερα επεκτάθηκε και σε χαμηλότερα σημεία στην πλαγιά. Η περιοχή χαρακτηρίζεται για τα βυζαντινά της μνημεία, από τα οποία ξεχωρίζουν η τρίκλητη βασιλική εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου του 13ου αι. με τις πολύ παλιές και ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες και το μοναστήρι της Παναγίας της Λεσινιώτισσας, που ιδρύθηκε το 1595. Σύμφωνα με την παράδοση, στις 23 Αυγούστου 1953, η εικόνα της Παναγίας παρουσιάστηκε με θαυματουργό τρόπο σε κατοίκους της περιοχής και υπέδειξε τη θέση που ήθελε για κατοικία της. Στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, η Μονή που ήταν απροσπέλαστη καθώς την περιέβαλλαν βάλτοι, έδωσε καταφύγιο σε κλέφτες και αρματολούς αλλά και σε κυνηγημένους κατοίκους της περιοχής, ενώ πολλές φορές απέκρουε και επιθέσεις Τούρκων. Το μοναστήρι κοσμείται από παλιές και πολύ αξιόλογες εικόνες, όπως την εικόνα της Κοίμησης της Θεοτόκου του 1800, τη φορητή εικόνα της Θεοτόκου του 1709, ενώ στο εικονοστάσι ξεχωρίζει η εικόνα της Παναγίας που κρατά στην αγκαλιά της το Χριστό που στο δεξί Του χέρι, κρατά σφαίρα με σταυρό. Στο Λεσίνι όμως βρίσκεται και ένα από τα σημαντικότερα φυσικά αξιοθέατα της Αιτωλοακαρνανίας. Το δάσος του Φράξου, που το 1985 ανακηρύχθηκε Διατηρητέο Μνημείο της Φύσης. Σπάνιας οικολογικής αξίας, διακρίνεται για την ομορφιά του φυσικού περιβάλλοντος και την πλούσια πανίδα και χλωρίδα του. Εκτείνεται σε μια έκταση 460 στρεμμάτων και εκτός από τους φράξους, η χλωρίδα του δάσους περιλαμβάνει ακόμα κρίνους, νούφαρα, βούρλα, ασημόλευκες, ασημοιτιές «πνιγμένες» από αναρριχητικά φυτά και θάμνους.

Πεντάλοφο Χτισμένο πάνω σε δύο μικρούς λόφους, στη δεξιά όχθη του Αχελώου, βρίσκεται το Πεντάλοφο. Τριγύρω του εύφορες πεδιάδες, γεμάτες από ελιές και οπωροφόρα δέντρα, συνθέτουν ένα τοπίο καταπράσινο και μοναδικό. Πρόκειται για ένα σχετικά νέο χωριό, που τα χρόνια της Τουρκοκρατίας υπέστη καταστροφές όταν τα στρατεύματα του Κιουταχή πέρασαν από εκεί για να πολιορκήσουν το Μεσολόγγι. Οι κάτοικοι του χωριού το εγκατέλειψαν και κατέφυγαν στην Παλαιοκατούνα. Μετά το τέλος της επανάστασης και την απελευθέρωση του τόπου, το χωριό κατοικήθηκε από οικογένειες που προέρχονταν από την Πελοπόννησο, το Ξηρόμερο, την Ήπειρο και την Ευρυτανία. Το χωριό, που αρχικά ονομάζονταν Ποδολοβίτσα, πήρε το όνομα Πεντάλοφο με διάταγμα το 1928. Το Πεντάλοφο έχει μεγάλη μουσική παράδοση και έχει αναδείξει σπουδαίους καλλιτέχνες βυζαντινής και δημοτικής μουσικής. Γουριά Τα Γουριά είναι ένας μικρός γραφικός οικισμός που είναι χτισμένος 19 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και απέχει από το Μεσολόγγι 25 χιλιόμετρα. Αξιοθέατο του χωριού είναι το μικρό μονόχωρο εκκλησάκι των Ταξιαρχών που έχει υπέροχες τοιχογραφίες του 17ου αιώνα. Μάστρου Η Μάστρου, που μάλλον οφείλει το όνομά της στο επάγγελμα του πρώτου κατοίκου της περιοχής που ήταν μάστορας, δεσπόζει πάνω στο λόφο του Παλιόκαστρου. Στο κεντρικό σημείο του οικισμού είναι χτισμένος ο ναός του Αγίου Νικολάου και σε αμφιθεατρική διάταξη τα σπίτια των κατοίκων. Στην περιοχή έχουν εντοπιστεί διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα που ανάγονται στον 4ο αι π.Χ, με σπουδαιότερο το τείχος του αρχαίου Παιάνιου. Η Μάστρου παρουσιάζει ακόμα και μεγάλο θρησκευτικό ενδιαφέρον με το πολύ σπουδαίο βυζαντινό μνημείο, την επισκοπή της, που τιμάται στο όνομα του Αγίου Ιωάννη του Ριγανά. Χρονολογείται από τον 8ο ή 9ο αιώνα και αποτελεί συνδετικό κρίκο ανάμεσα στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές και τις βασιλικές της μεσοβυζαντινής περιόδου. Ο ναός είναι εντυπωσιακός και κοσμείται με πανέμορφες τοιχογραφίες από το 12ο και 13ο αιώνα.

Δήμος Ναυπακτίας Φυσικό Περιβάλλον Ο Δήμος Ναυπακτίας εκτείνεται στο νοτιοανατολικό τμήμα της Αιτωλοακαρνανίας, καλύπτοντας μια έκταση 870,38 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Συνδυάζοντας το απέραντο γαλάζιο της ακτογραμμής με το πράσινο των βουνοκορφών, αποτελεί ένα από τα ομορφότερα κομμάτια της Ελλάδας. Ορεινοί όγκοι με κατάφυτα δάση, φαράγγια και ορμητικοί ποταμοί εναλλάσσονται με εύφορες εκτάσεις και υπέροχες παραλίες, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο φυσικό σκηνικό που εντυπωσιάζει κάθε επισκέπτη όλες τις εποχές του χρόνου. Η Ναύπακτος, πόλη παραθαλάσσια, διαθέτει πεντακάθαρες παραλίες, με υπέροχες βοτσαλωτές αμμουδιές. Πολλές από αυτές έχουν τιμηθεί επανειλημμένα με «γαλάζιες σημαίες» για τις καθαρές ακτές τους. Το παιχνίδι με το νερό γίνεται μια απόλαυση για μικρούς και μεγάλους, ενώ οι θάλασσες του Κορινθιακού κόλπου και του Ιονίου πελάγους προκαλούν τους πιο τολμηρούς να δοκιμάσουν θαλάσσιο σκι, ιστιοσανίδα, ιστιοπλοΐα και βόλτες με σκάφος ή βάρκα. Από την περιοχή ξεχωρίζουν οι παραλίες της Ψανής στα δυτικά της Ναυπάκτου και του Γρίμποβου στα ανατολικά. Με τα αιωνόβια πλατάνια τους που φτάνουν μέχρι την ακροθαλασσιά, προσφέρουν απλόχερα τη δροσιά τους στους επισκέπτες. Άλλες αξιόλογες παραλίες της περιοχής είναι δυτικά η Χιλιαδού, το Μοναστηράκι, το Σκάλωμα, η Μαραθιά και η Σεργούλα και ανατολικά ο Άγιος Παντελεήμονας, το Αντίρριο, η Μακύνεια, η Κάτω Βασιλική και το Κρυονέρι. Ακόμα έναν πόλο έλξης για τους παραθεριστές αποτελεί το νησάκι Τριζόνια. Σ’ αυτό υπάρχει ένας πετρόκτιστος οικισμός με ωραίες ψαροταβέρνες και οργανωμένη μαρίνα. Για τους οπαδούς της φύσης και των δασών ο Δήμος Ναυπακτίας αποτελεί ιδανικό προορισμό με χιλιάδες φυσικές ομορφιές και επιλογές για όλα τα γούστα. Λίγο έξω από την πόλη της Ναυπάκτου, το φαράγγι του Σκα, του χειμάρρου που διατρέχει την πόλη, κερδίζει τις εντυπώσεις με τους καταρράκτες και τις πολλές ομορφιές που κρύβει. Ανηφορίζοντας προς την ορεινή Ναυπακτία, το τοπίο μαγεύει τους επισκέπτες με όμορφα δάση γεμάτα βελανιδιές, έλατα, οξιές, πλατάνια και καστανιές. Πετρόχτιστες βρύσες με γάργαρα νερά και γραφικά παραδοσιακά

χωριουδάκια ολοκληρώνουν το σκηνικό. Σε αυτό το καταπράσινο και παρθένο περιβάλλον βρίσκουν καταφύγιο και ζουν πολλά θηλαστικά, μικρά και μεγάλα, όπως αγριογούρουνα, ζαρκάδια, ελάφια, αλεπούδες, λύκοι, λίγκες, κουνάβια, λαγοί, σκαντζόχοιροι και σκίουροι. Επίσης, εκεί φωλιάζουν και πολλά είδη πτηνών όπως πέρδικες, φάσες, γύπες, κίσσες, κοτσίφια, βλαχοκυριαρίνες, τσαλαπετεινοί, δρυοκολάπτες, κουκουβάγιες, βασιλαετοί, χρυσαετοί και άλλα πολλά. Στην περιοχή εκτός από τα δάση, κυριαρχεί και το υδάτινο στοιχείο με τον ποταμό Εύηνο να πρωταγωνιστεί με τα ορμητικά νερά του και την πανέμορφη κοιλάδα του. Αξιοθέατα της περιοχής η γέφυρα Μπανιά, το φράγμα και η τεχνητή λίμνη που συγκεντρώνουν πολλούς επισκέπτες, αλλά και οπαδούς των extreme σπορ, καθώς στον ποταμό λειτουργεί και πίστα για αγώνες καγιάκ. Τα νερά του όμως προσφέρουν και καταφύγιο σε πολλά είδη ψαριών, όπως πέστροφες, χέλια, γλανίδια, αλλά και βίδρες. Ακόμα ένα σημαντικό φυσικό αξιοθέατο είναι το δάσος της Σαράνταινας, που είναι το νοτιότερο δάσος οξιάς στην Ευρώπη και ένας σημαντικός βιότοπος με πλούσια πανίδα και χλωρίδα. Στην καταπράσινη και μοναδικής ομορφιάς αυτή έκταση ευδοκιμούν εκτός από τις πανύψηλες οξιές, διάφορα είδη δέντρων και περίπου διακόσια είδη μανιταριών. Από αυτά τα 70 είναι φαγώσιμα, ενώ τρία από αυτά ανακαλύφθηκαν για πρώτη φορά στην Ευρώπη! Εκτός από τα διάφορα θηλαστικά που ζουν στο δάσος της Σαράνταινας, εκεί ζουν ακόμα έξι είδη δρυοκολαπτών, ανάμεσα στα οποία και ένα σπάνιο είδος με τροπικά χρώματα. Οι κάτοικοι της περιοχής, στη νότια Ναυπακτία ασχολούνται κυρίως με την αλιεία, τη γεωργία και τον τουρισμό, ενώ στις ορεινές περιοχές με την κτηνοτροφία, τη μελισσοκομία και την ποταμίσια αλιεία. Σταδιακά η ορεινή Ναυπακτία μετατρέπεται και σε αγαπημένο ορεινό προορισμό. Παλαιότερα το περιβάλλον της περιοχής ευνόησε και την ανάπτυξη άλλων παραδοσιακών επαγγελμάτων που σχετίζονταν με τις συνθήκες ζωής εκείνης της εποχής όπως του μαντρολόου που έχτιζε με ξερολιθιές, του χτίστη που έχτιζε σπίτια και γεφύρια με πέτρες, του μαραγκού, του ταμπάκη (βυρσοδέψη), του χρυσικού, του χαλκουργού, του καζάζη (μεταξουργού), του μεταξοσκωληκοτρόφου, του ασβεστοποιού, του κασιτερωτή, του υφαντή, του μυλωνά, του αγωγιάτη, του γυρολόγου, του έμπορου και πολλά άλλα.

Περιήγηση στον Δήμο Ναυπακτίας Με ιστορία που χάνεται στα βάθη των αιώνων η Ναύπακτος πρωτοαναφέρεται το 1104 π.Χ. Πήρε το όνομά της από τις λέξεις «ναυς» και «πήγνυμι» που σημαίνουν «κατασκευάζω πλοία». Αναφέρεται από τον Ηρόδοτο κατά την κάθοδο των Δωριέων, οι οποίοι θέλοντας να περάσουν στην Πελοπόννησο κατασκεύασαν τα πλοία τους, στο σημείο που δημιουργήθηκε αργότερα η πόλη της Ναυπάκτου. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη, η Ναύπακτος ήταν υπό την κυριαρχία του Δωρικού φύλου των Οζολών Λοκρών μέχρι και το 456-454 π.Χ. Στη συνέχεια υπήρξε μήλο της έριδος ανάμεσα στους Λοκρούς, τους Αθηναίους, τους Μεσσήνιους, τους Αχαιούς, τους Θηβαίους, τους Μακεδόνες και τους Αιτωλούς που ανά τακτά χρονικά διαστήματα είχαν την κυριαρχία της. Υπό την κυριαρχία του Φιλίππου Β’ της Μακεδονίας το 350 π.Χ. η ακμή της Ναυπάκτου ήταν ραγδαία, ενώ μερικά χρόνια αργότερα, το 338 π.Χ., έγινε το κέντρο της Αιτωλικής Συμπολιτείας για να καταλήξει μετά το τέλος των πολέμων με τους Αχαιούς, πρωτεύουσα της Αιτωλίας. Τα πρώτα χρόνια του 2ου αιώνα π.Χ. πολιορκήθηκε από τους Ρωμαίους, πέρασε μετά από συνθηκολόγηση στα χέρια των Λοκρών, και ήταν εξαρτημένη πολιτικά από τη ρωμαϊκή αποικία στην Πάτρα. Στην πρωτοβυζαντινή περίοδο η Ναύπακτος ήταν μια ισχυρή πόλη με σημαντικό ρόλο στην περιοχή. Το λιμάνι της αποτελούσε σταθμό ανάμεσα στη Ρώμη και την Κωνσταντινούπολη και βάση ναυλόχησης του βυζαντινού στόλου. Επίσης, εκείνη την περίοδο ο Ιουστινιανός έκτισε πολλά και σημαντικά αρχιτεκτονήματα, ενώ οι οχυρώσεις της αναφέρθηκαν με ιδιαίτερες μνείες από τον Προκόπιο στο έργο «Περί Κτισμάτων». Δυστυχώς, όμως ο σεισμός του 551 - 2 μ.Χ. προκάλεσε μεγάλες καταστροφές στην πόλη. Τον 6ο με 7ο αιώνα δέχτηκε σειρά επιθέσεων κυρίως από τους Σλάβους που είχαν καταλάβει όχι μόνο την περιοχή αλλά και τη δυτική Στερεά Ελλάδα. Στη μεσοβυζαντινή εποχή, και πιθανόν μετά το 880, έγινε πρωτεύουσα του Θέματος της Νικοπόλεως και η Επισκοπή της Ναυπάκτου αναβαθμίστηκε σε «μητρόπολιν Παλαιάς Ηπείρου». Τότε υπήρξε μία από τις σημαντικές βάσεις ελλιμενισμού του βυζαντινού στόλου των δυτικών επιχειρήσεων και διέθετε ναυπηγείο. Όταν η Κωνσταντινούπολη πέρασε στην κυριαρχία των Φράγκων το 1204, οι Βενετοί πήραν τον έλεγχο της Ναυπάκτου που αναφέρεται στις πηγές τους ως Nepanto (μτγ. Lepanto), ενώ λίγο αργότερα παραχωρήθηκε στον Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Α΄ Άγγελο Δούκα Κομνηνό. Τα επόμενα χρόνια η Ναύπακτος δόθηκε ως προίκα στον Φίλιππο Α΄ του Τάραντα, μέλος της δυναστείας των Ανδεγαυών (Anjou), ο οποίος την οχύρωσε και έκοψε νομίσματα σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα. Αργότερα και συγκεκριμένα το 1358, λόγω των πολιτικών συνθηκών που επικράτησαν, οι Αλβανοί με τη βοήθεια του Σέρβου Στεφάνου Δουσάν, επικράτησαν στον ελλαδικό χώρο και έφτασαν μέχρι τη Ναύπακτο, όπου κυριάρχησαν μέχρι το 1407. Από τότε και μέχρι το 1499 οι Ενετοί επικράτησαν και πάλι στην περιοχή για να χάσουν την κυριαρχία της Ναυπάκτου από τους Οθω-

μανούς, η δύναμη των οποίων είχε αυξηθεί. Ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ Β’ Βελής ενέταξε τη Ναύπακτο στο λιβά της Ρούμελης, την έκανε έδρα καζά και για να τιμήσει τη νίκη του έχτισε το Φετιχιέ τζαμί, δηλαδή το τζαμί της Νίκης. Εκείνη την περίοδο οχυρώθηκαν ακόμα περισσότερο το κάστρο και το λιμάνι της πόλης και χτίστηκαν πολλά δημόσια κτίρια. Η Ναύπακτος έγινε κέντρο ελλιμενισμού και επισκευής του οθωμανικού στόλου και γνώρισε μεγάλη οικονομική άνθηση καθώς οι Οθωμανοί στόχευαν στον έλεγχο του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου. Για να ανακόψουν την πορεία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι ηγεμόνες της Ευρώπης με πρωτοβουλία του Πάππα Πίου Ε΄ δημιούργησαν τον Ιερό Συνασπισμό με τη συμμετοχή της Ισπανίας, Βενετίας, Ρώμης , Σαβοΐας, του τάγματος των Ιωαννιτών Ιπποτών και της Γένουας. Τον Οκτώβριο του 1571, με αρχιναύαρχο του χριστιανικού στόλου τον Ισπανό πρίγκιπα Δον Χουάν, έγινε η ξακουστή ναυμαχία της Ναυπάκτου στις εκβολές του Αχελώου κοντά στις Εχινάδες, όπου νίκησε κατά κράτος ο συμμαχικός στόλος. Δυστυχώς όμως, η νίκη αυτή δεν έφερε τα επιθυμητά για τους Έλληνες αποτελέσματα, που ήλπιζαν στην αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1687, ο Βενετός Μοροζίν μαζί με Αυστριακούς συμμάχους κατέλαβαν τη Ναύπακτο από τους Τούρκους και την παραχώρησαν στους Ενετούς. Το 1701 η πόλη παραδόθηκε για άλλη μια φορά στους Τούρκους μέχρι να ελευθερωθεί τελικά τον Απρίλιο του 1829. Χτισμένη στους πρόποδες του όρους Ριγάνι, η Ναύπακτος βρίσκεται στην είσοδο του Κορινθιακού κόλπου ανάμεσα στο Αντίρριο και στις εκβολές του Μόρνου. Σήμερα είναι μια ζωντανή πόλη που διατηρεί αναλλοίωτο το παραδοσιακό, βενετσιάνικο χρώμα της, προσφέροντας στους επισκέπτες σύγχρονες υποδομές, έντονη νυχτερινή ζωή αλλά και «γωνιές» χαλάρωσης και ηρεμίας σε ένα ιδιαίτερα όμορφο φυσικό περιβάλλον. Η μεγάλη και σημαντική ιστορία της, που ξεκινά πριν 2,5 χιλιάδες χρόνια, αποκαλύπτεται μέσα από μοναδικά αξιοθέατα, που βρίσκονται διάσπαρτα σε κάθε γωνιά της. Το σημαντικότερο και πιο επιβλητικό από αυτά είναι το βενετσιάνικο κάστρο που δεσπόζει αγέρωχο στο λόφο πάνω από τη θάλασσα. Πρόκειται για το μοναδικό στην Ευρώπη κάστρο με πέντε αμυντικές ζώνες, έργο ενετών μηχανικών στη σημερινή του μορφή, με αλλεπάλληλες κατασκευαστικές φάσεις από την αρχαιότητα ως την τουρκοκρατία. Τα μεγαλόπρεπα τείχη με τις εντυπωσιακές τους πύλες και τα πλακόστρωτα σοκάκια μεταφέρουν στους επισκέπτες τη μυστηριακή ατμόσφαιρα μιας άλλης εποχής. Τμήμα του κάστρου και εξίσου σημαντικό αξιοθέατο της πόλης, που προσελκύει πλήθος επισκεπτών, είναι το παλιό κυκλικό λιμάνι, με τους δύο γραφικούς πύργους, τα καφέ, τα αιωνόβια πλατάνια και τις πολύχρωμες βάρκες. Έχοντας άνοιγμα μόλις 35 μέτρων, μοιάζει με ένα μικρό πέταλο. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ιστορική πορεία της πόλης κατά τη διάρκεια των αιώνων, τόσο ως εμπορικό κέντρο και ενδιάμεσος σταθμός στα ταξίδια προς τη Δύση αλλά και ως βάση θαλάσσιων επιδρομών. Ο ναυτικός φάρος με τη μαρμάρινη επιγραφή της ναυμαχίας του 1571, το Φετιχιέ Τζαμί και ο ανδριάντας του Γιώργου Ανεμογιάννη είναι ορισμένα μόνο από τα σημεία στο λιμάνι που κεντρίζουν το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Κοντά στο λιμάνι πόλο έλξης αποτελεί το Πολιτιστικό Πάρκο Θερβάντες, 69

με το άγαλμα του Μιγκέλ ντε Θερβάντες, που πολέμησε ηρωικά στη ναυμαχία, τις πολλές επιγραφές και τα αφιερώματα των Πρεσβειών από τα κράτη που συμμετείχαν στη ναυμαχία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν ακόμα η παλιά αγορά της πόλης, το Στενοπάζαρο με τα πολλά εμπορικά καταστήματα, ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου, το Δημαρχείο, το Διοικητήριο, η Παπαχαραλάμπειος Βιβλιοθήκη, ο Πύργος Μπότσαρη, το Ρολόι, που οι ντόπιοι αποκαλούν και Σεραφείμ, το Μουσείο Φαρμάκη με εκθέματα από τον αγώνα του 1821 αλλά και τα πολλά πανέμορφα νεοκλασικά κτίρια που κερδίζουν τις εντυπώσεις. Η πλούσια πολιτιστική παράδοση του τόπου κρατά άσβηστα στη μνήμη τα σπουδαία ιστορικά γεγονότα, που διαδραματίστηκαν στην περιοχή. Οι εκδηλώσεις της Ναυμαχίας που διοργανώνονται με μεγαλοπρέπεια κάθε Οκτώβριο είναι η σπουδαιότερη ίσως γιορτή της πόλης με μεγάλο κύρος και παγκόσμια εμβέλεια καθώς συγκεντρώνει πρεσβευτές, ξένες αποστολές, αντιπροσωπείες αρχών και οργανισμών, πολεμιστές με παραδοσιακές μεσαιωνικές φορεσιές και πλήθος κόσμου. Άλλες εξίσου σημαντικές γιορτές είναι το Χορωδιακό Φεστιβάλ «Μίκης Θεοδωράκης», η Συνάντηση – Φεστιβάλ Παιδικών Χορωδιών και η Εμποροπανήγυρη Αγίου Δημητρίου (26-30 Οκτωβρίου). Η μακραίωνη και σημαντική ιστορία του Δήμου της Ναυπάκτου αποτυπώνεται στα πολλά ιστορικά αξιοθέατα της περιοχής. Από τα σημαντικότερα είναι τα δύο αρχαία Ασκληπιεία της Ναυπάκτου, που ουσιαστικά είναι ιερά αφιερωμένα στον Ασκληπιό, το θεό της ιατρικής και της υγείας. Τα ασκληπιεία είναι χτισμένα κοντά σε πηγές, καθώς ο εξαγνισμός των πιστών με λουτρό πριν τη «συνάντησή» τους με το θεό σε κατάσταση εγκοίμισης ήταν απαραίτητη προϋπόθεση. Το πρώτο ασκληπιείο βρίσκεται στο λόφο Τσουκάρι, κοντά στην πηγή του Κεφαλόβρυσου και κατά τον Παυσανία η ίδρυσή του οφείλεται στον Φαλύσιο, έναν ιδιώτη, ο οποίος αφού θεραπεύτηκε από ασθένεια δώρισε στην Ανύτη 2.000 χρυσούς στατήρες και ίδρυσε το ιερό του θεού. Στο ιερό σώζεται ένα άνδηρο, διαμορφωμένο σε βράχο και ένας αδρά λειασμένος φυσικός βράχος, ύψους 3,5 μέτρων περίπου, που χρησιμοποιούταν για επιγραφές, από τις οποίες δυστυχώς σήμερα διακρίνονται μόνο μερικά γράμματα. Το δεύτερο Ασκληπιείο βρίσκεται βορειοδυτικά στο χωριό Σκάλα, στη δυτική πλευρά του ομώνυμου ρέματος σε μια δασώδη περιοχή. Από το ασκληπιείο που πιθανότητα ήταν χτισμένο μέσα σε σπήλαιο, σώζεται σήμερα ένα μικρό άνδηρο, διαμορφωμένο σε ύψος περίπου 6 μέτρων.

Περιήγηση στα χωριά του Δήμου Ναυπακτίας Ο Δήμος Ναυπάκτου περιλαμβάνει τα χωριά Αφροξυλιά, Δάφνη, Μαμουλάδα, Νεόκαστρο, Παλαιοχωράκι, Πιτσιναίικα, Ριγάνι, Σκάλα, Βελβίνα, Βλαχομάνδρα, Βομβοκού και Ξηροπήγαδο. Από αυτά, τουριστικούς προορισμούς αποτελούν τα παρακάτω: Αφροξυλιά Στη δυτική πλευρά του όρους Ριγάνι, σε υψόμετρο 200 μ., βρίσκεται η Κάτω Αφροξυλιά που πήρε το όνομά της από το φυτό αφροξυλιά ή φροξυλιά (ακτέα – ακτή η μέλαινα) που φυόταν στην περιοχή. Σήμερα η Αφροξυλιά έχει τέσσερις συνοικίες, τη Μπάμπαλη, το Πλατάνι, το Λυγιά, και τη Θράμη, ενώ παλαιοί οικισμοί είναι το Άνω και το Κάτω Τσάσι που καταλαμβάνουν μια ευρεία περιφέρεια της περιοχής Βοτσαΐτικα βορειοδυτικά της Κάτω Αφροξυλιάς και το Κουσκουκούλι. Στον οικισμό Τσάσι ξεχωρίζει ο Ναός της Αγίας Τριάδος, ενώ στην κορυφή του οικισμού, στη θέση Παλιοχώρι εντοπίστηκαν τάφοι. Η Άνω Αφροξυλιά, χτισμένη βόρεια της Βομβοκούς, σε υψόμετρο 840 μ. είναι ένας τόπος που παρουσιάζει μεγάλο φυσιολατρικό ενδιαφέρον. Ονομαστά στην περιοχή είναι η τοποθεσία Φραγκόβρυση, καθώς και η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής. Από το παλιό χωριό που ήταν στη θέση Παλαιοχώρι σε αθέατη πλευρά διασώζονται σήμερα η ερειπωμένη εκκλησία Άγιος Νικόλαος και ένας τεράστιος βράχος που λέγεται Σταυρός και βρίσκεται λίγο έξω από το χωριό. Τέλος, στο ποτάμι Βαριάς αξιοθέατο αποτελεί και το πέτρινο γεφύρι που χτίστηκε περίπου το 1890.

Μαμουλάδα Νοτιοανατολικά της Κάτω Αφροξυλιάς εκτείνεται ο οικισμός της Μαμουλάδας στο δυτικό τμήμα του όρους Ριγάνι, που αποτελείται από την Άνω Μαμουλάδα και την Κάτω Μαμουλάδα. Η Άνω Μαμουλάδα βρίσκεται σε υψόμετρο 850 μ. βόρεια της Βομβοκούς από την ανατολική πλευρά του Ριγάνι. Καταπράσινη με κρυστάλλινα νερά, προσφέρει αξέχαστες εικόνες σε όσους την επισκέπτονται. Στη μέση του χωριού, κάτω από τον υπεραιωνόβιο πλάτανο, δεσπόζουν οι Δώδεκα Απόστολοι, ενώ στον οικισμό και γύρω από αυτόν ξεχωρίζουν τα «Κουρίτια» στα ψηλώματα του Ριγάνι, η Ασπρόβρυση στην κορυφή του χωριού, η κρυόβρυση «Μηλιούλι» στην είσοδο του χωριού και πολλοί «άμπλες». Ανατολικά του οικισμού στη θέση «Καμπούλια» εντυπωσιάζει με τη φυσική ομορφιά του, ένα μικρό οροπέδιο που περιβάλλεται από μικρούς χωματόλοφους, κατάφυτους από αιωνόβιες πλατύφυλλες βελανιδιές. Στην Κάτω Μαμουλάδα, που σήμερα τείνει να ενωθεί με τη δυτική προέκταση της Ναυπάκτου, θρησκευτικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο πετρόκτιστος ενοριακός ναός. Είναι αφιερωμένος στον Άγιο Πολύκαρπο και χτίστηκε το 1970 στη θέση παλαιότερου ναού. Επίσης, στην περιοχή εντοπίστηκε και ένας αρχαίος οικισμός στο λόφο της Πούλιανης. Ακόμα, μοναδική θέα προσφέρει ο Προφήτης Ηλίας που είναι χτισμένος στην κορυφή του βουνού Ριγάνι.

Δάφνη Η Δάφνη βρίσκεται σε υψόμετρο 180 μ. και πήρε το όνομά της από το γνωστό φυτό Δάφνη. Στολίδι του όμορφου αυτού οικισμού, που βρίσκεται βορειοανατολικά από το Ξηροπήγαδο, είναι ο ενοριακός ναός του χωριού, ο Άγιος Αθανάσιος, που είναι χτισμένος σε ένα μοναδικής ομορφιάς οροπέδιο με πλούσια βλάστηση, υπεραιωνόβια πλατάνια και οπωροφόρα δέντρα. Στη θέση του υπήρχε παλαιότερος ναός που μάλλον ήταν μοναστηριακός και πιθανόν χρονολογείται στα χρόνια του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Στην περιοχή ακόμα ξεχωρίζουν οι παλιοί οικισμοί Βολίμαχος ή Βολιμάς που καταστράφηκε το 1485, αλλά εμφανίζεται εκ νέου σε έγγραφο το 1821, το Σερέλι που το 1830 αποτέλεσε εθνική γη ως τιμάριο του Ιμπραήμ Εφέντη, ενώ αρκετή έκτασή του ανήκε στο Μοναστήρι του Προδρόμου της Βομβοκούς, η Παλιοδάφνη που ήταν χτισμένη βορειότερα της σημερινής Άνω Δάφνης, όπου σήμερα βρίσκεται το ξωκλήσι του Αγίου Γεωργίου και τέλος, η Τρύπου σε υψόμετρο 320 μ. Σημαντικό αξιοθέατο της περιοχής είναι ο Πύργος του Γιουσούφ Αγά, που έχει ανακηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Είχε χτιστεί στα μέσα του 16ου αιώνα και λίγο πριν την επανάσταση του 1821 καταστράφηκε από πυρκαγιά που έβαλε μια ομάδα Δαφνιωτών. Για όσους αγαπούν τη φύση, η θέση Κεφαλόβρυσος παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον με την πλούσια βλάστηση από πλατάνια, λεύκες και άλλα δέντρα. Ακόμα διάσπαρτα στην περιοχή έχουν εντοπιστεί πολλά αρχαία ίχνη στις τοποθεσίες Κάτω Παλιόδαφνη, Κουκούγερος, Ασφακόραχη, Σμαράγδω, Άνοιγμα, Στρογγυλή και Πλαγιά.

Νεόκαστρο Το Νεόκαστρο ή Νιόκαστρο όπως το αποκαλούν οι ντόπιοι, βρίσκεται βόρεια από τη Σκάλα και παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον κυρίως λόγω των πολλών ευρημάτων που χρονολογούνται από διάφορες περιόδους. Όστρακα, κεραμίδια και πολλά ακόμα αρχαιολογικά ευρήματα εντοπίστηκαν από τις Βάθες μέχρι την Αγία Παρασκευή. Επίσης εντοπίστηκαν και ερείπια κάστρου στην κορυφή του λόφου Παλιόκαστρο, που πιθανόν ανήκε στη χώρα των Δυτικών Λοκρών. Σε βενετικά έγγραφα του 1499 το χωριό αναφέρεται ως Παλιοκάστελο και μάλλον δημιουργήθηκε κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, ίσως και παλαιότερα. Στο ύψωμα Λεύκα, που βρίσκεται νοτιοδυτικά του χωριού, δεσπόζει το παλιό μοναστήρι της Παναγιάς Φιλοθέου, που ανακαινίστηκε το 1695, αλλά ερειπώθηκε το 1833. Στη θέση του παλιού μοναστηριού, ανεγέρθηκε ναός στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ου αιώνα. Πρόκειται για μια μονόχωρη βασιλική με τετράριχτη κεραμοσκέπαστη στέγη, ενώ τα κυκλικά των παραθύρων και οι κρηπίδες είναι κατασκευασμένες από πωρόλιθο. Στο εσωτερικό του ναού διασώζονται η Αγία Τράπεζα, η κόγχη του Ιερού Βήματος και το πέτρινο δάπεδο από το παλιό μοναστήρι. Εντυπωσιακές είναι επίσης οι τέσσερις υπεραιωνόβιες μουριές και μια γέρικη λεύκα έξω από το ναό. Η περιοχή όμως προσφέρεται και για πολλές εξορμήσεις στη φύση, καθώς δίπλα στο Νεόκαστρο εκτείνεται το εντυπωσιακό φαράγγι. Ξακουστή είναι στην περιοχή και η «Γιορτή των Βλάχων» που έχει τις ρίζες της στην παραδοσιακή ζωή των κτηνοτρόφων. Ανήμερα της γιορτής της Αναλήψεως του Κυρίου Ιησού οι κτηνοτρόφοι συγκεντρώνονταν σε παρέες στις στάνες τους, έφτιαχναν ψητά, βραστά και «κοσμάρ» και γλεντούσαν. Στις μέρες μας η γιορτή των Βλάχων διοργανώνεται στη γιορτή της Αναλήψεως από τον πολιτιστικό σύλλογο Νεοκαστριτών. Επισκέπτες και ντόπιοι συγκεντρώνονται στην πηγή Χοχλαστή, διασκεδάζουν και γεύονται το παραδοσιακό «κοσμάρ», που ετοιμάζεται ειδικά για την περίσταση, καθώς επίσης και παραδοσιακές πίτες, ψωμί και γιαούρτι.

Παλαιοχωράκι Στις ανατολικές πλαγιές των βουνοκορφών Φανάρια, Βριζάλωνα και Κουτσομύτη, οι υπώρειες των οποίων καταλήγουν στο Μόρνο, εκτείνεται ο οικισμός Παλαιοχωράκι, που χωρίζεται από την Πυλήνη με το χείμαρρο Τιρνόρεμα. Κατοικημένη από τους αρχαίους χρόνους σύμφωνα με όστρακα, κεραμίδια και άλλα ευρήματα, η περιοχή παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Σήμερα στον οικισμό ξεχωρίζει ο ενοριακός ναός Άγιος Αθανάσιος, που χτίστηκε το 1917, πάνω σε θεμέλια παλαιότερου ναού. Ακόμα ένας αξιόλογος οικισμός της περιοχής είναι το Μικρό Παλαιοχωράκι, που είναι χτισμένο νοτιανατολικά από το Παλαιοχωράκι και προσφέρει μοναδική θέα στους επισκέπτες του. Από εκεί μπορεί κανείς να θαυμάσει την πανοραμική θέα προς τον Κορινθιακό κόλπο, την Πελοπόννησο, την πεδιάδα του Μόρνου, τη Γκιώνα, το Μακρύνορος και την αριστερή κοίτη του Μόρνου, από τις εκβολές μέχρι το Κεφαλογιόφρι. Στο χωριό ξεχωρίζουν επίσης η Αγία Παρασκευή, χτισμένη το 1990 και η Αγία Τριάδα του 1910 στα σύνορα με τη Δάφνη. Ακόμα ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο οικισμός Χάνι Λόη που βρίσκεται κοντά στη γέφυρα (1936 – 37), που ενώνει τη Νότια Ναυπακτία με τη Βόρεια στο χείμαρρο Βελβιτσάνο.

Ριγάνι Στη μέση του βουνού Ριγάνι, σε υψόμετρο 625 μ. στη βορειοανατολική πλαγιά, βρίσκεται ο ομώνυμος οικισμός, που μέχρι το 1927 λεγόταν Βρόστιανη (Βρώστιανη). Ο όμορφος και γραφικός αυτός οικισμός παρουσιάζει αξιόλογο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον με πολλά και εντυπωσιακά κτίσματα. Ο ενοριακός ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, που είναι χτισμένος το 1892 από πελεκητή πέτρα και διαθέτει ένα εντυπωσιακό καμπαναριό με τρεις καμπάνες, το μνημείο των Πεσόντων, οι βρύσες αλλά και τα παραδοσιακά σπίτια του χωριού, από τα οποία ξεχωρίζει η οικία Ταμπάκη, είναι ορισμένα από αυτά. Εκτός όμως από τα αξιοσημείωτα κτίσματα, το χωριό και η ευρύτερη περιοχή παρουσιάζουν μεγάλο αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Στην κορυφή του Ριγάνι βρέθηκαν ανθρωπόμορφα ειδώλια της νεολιθικής περιόδου, ενώ πολλές αρχαιότητες έχουν εντοπιστεί και στο δρόμο προς το Διάσελο, στην Κοκαλιάρα, στα Λειβάδια, στο Μπουφ, στα Κονίσματα, στην Εκκλησούλα και αλλού. Επίσης, πίσω από την Εκκλησία ανακαλύφθηκε επιτύμβια στήλη, με την επιγραφή “αυχένα ρονίνου”. Δύο αξιόλογα θρησκευτικά μνημεία της περιοχής είναι ο Αϊ – Λιας, που βρίσκεται σε μια πανέμορφη τοποθεσία στη θέση Παλιόσταλος και ο Αϊ – Γιώργης στην κορυφή του Ριγάνι, Τσούκα. Άλλοι ενδιαφέροντες οικισμοί της περιοχής είναι το Διάσελο με την ωραία θέα και ο Πόρος κοντά στην αριστερή όχθη του Εύηνου. Εκεί στην τοποθεσία «Στενά», όπου στενεύει πολύ ο Εύηνος υπάρχει μια παλιά γέφυρα, που κατασκευάστηκε μεταξύ του1936 και 1938, ενώ λίγο πιο κάτω βρίσκονται και απομεινάρια ενός πέτρινου γεφυριού. Από αυτό το σημείο ξεκινούν όσοι εκδρομείς ενδιαφέρονται για extreme sports στον Εύηνο ποταμό, όπως ράφτινγκ και καγιάκ και φτάνουν μέχρι τη γέφυρα Μπανιά.

Πιτσιναίικα Τα Πιτσιναίικα, ένα πανέμορφο γραφικό και καταπράσινο χωριό, πήραν το όνομά τους από τον πρώτο οικιστή, που ονομαζόταν Πετσίνης (Πιτσίνης). Εκτείνονται βόρεια της Βελβίνας στη νοτιοδυτική πλευρά του όρους Ριγάνι. Στα αξιοθέατα του χωριού συγκαταλέγονται ο ενοριακός ναός της Αγίας Παρασκευής, που έχει χτιστεί πάνω σε ερείπια παλιού μοναστηριού, αλλά και ο νεότερος ναός του χωριού, του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Στην περιοχή ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο συνοικισμός Καστράκι, που είναι χτισμένος λίγο βορειότερα, σε υψόμετρο 430 μ. Μέχρι το 1940 το Καστράκι ονομαζόταν Βρώμιαρη και ήταν παλιό ζευγοστάσιο, που ανήκε στο Μοναστήρι Παναγιά Φιλοθέου του Νεοκάστρου. Βορειότερα από τον οικισμό βρίσκεται το βυζαντινό καστράκι Βρομιάριν, που τον καιρό της Βενετοκρατίας ήταν οχυρωμένο. Σύμφωνα με μελέτες πιθανόν στο ίδιο σημείο να υπήρχε αρχαίο αιτωλικό φυλάκιο, καθώς η περιοχή είναι σε στρατηγική θέση που ελέγχει τους ποταμούς. Το καστράκι πήρε πιθανόν το όνομά του από τη λέξη βρόμος που σημαίνει κρότος, θόρυβος, κλαγγή όπλων. Λίγο πιο κάτω στον Εύηνο ποταμό υπάρχει η τοποθεσία Γεφυρόλογγος, που σύμφωνα με την παράδοση υπήρχε εκεί πέτρινο γεφύρι. Στον οικισμό ξεχωρίζει ακόμα η εκκλησία του Αϊ – Γιώργη. Στην ευρύτερη περιοχή και συγκεκριμένα στη θέση Λιτσέκι βρίσκεται μια δυστυχώς ανεκμετάλλευτη ιαματική πηγή, ενώ ένας ακόμα ενδιαφέρον συνοικισμός είναι η Συκιά που βρίσκεται σε λόφο δυτικά του δρόμου Ναυπάκτου – Μακρινού σε υψόμετρο 360 μέτρων. Παλαιότερα ο συνοικισμός ονομαζόταν Χονδροκωστέικα από τον πρώτο οικιστή Κώστα Χονδροκώστα, ο οποίος εγκαταστάθηκε εκεί στη θέση «Παλιόχανο», όπου λειτουργούσε μέχρι τις αρχές του 1900 χάνι και ανεμόμυλος. 79

Σκάλα Το χωριό Σκάλα, που είναι χτισμένο σε υψόμετρο 300 μ. μέσα σε μια κατάφυτη από οπωροφόρα και αειθαλή δέντρα περιοχή, βρίσκεται δυτικά της Δάφνης, στην κοιλάδα Φτέρη. Το όνομά του σύμφωνα με μία εκδοχή σημαίνει δυσπρόσιτος δρόμος σε απότομη πλαγιά. Μια άλλη εκδοχή θέλει το όνομα του χωριού να προέρχεται από αγκυροβόλιο, αποβάθρα λιμανιού, καθώς στους πρόποδες του βουνού βρέθηκαν κρίκοι σαν αυτούς που χρησιμοποιούνται για την πρόσδεση πλοίων. Πιθανότατα ήταν το χωριό Τρεάντο, που καταστράφηκε το 1485 και οι τότε κάτοικοί του εγκαταστάθηκαν στη Σκάλα, σημερινή Παλιόσκαλα. Μετά την επανάσταση, και αφού ερειπώθηκαν οι μονές του Προδρόμου Βομβοκούς και της Παναγιάς Φιλοθέου Νεοκάστρου οι (Παλιό) Σκαλιώτες κατέβηκαν στο Τρεάντο, όπου υπήρχαν τα μοναστηριακά μετόχια και έκτισαν το χωριό που το ονόμασαν Σκάλα, ενώ το παλιότερο ονομάστηκε Παλιόσκαλα. Η περιοχή παρουσιάζει μεγάλο αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον. Ο συνοικισμός Κάτω Παλιόσκαλα βρίσκεται κοντά στο Ασκληπιείο, ενώ στη θέση Μάρμαρα εντοπίστηκαν ερείπια αρχαίας πόλης με ταφικά και οικιστικά κατάλοιπα, που μάλλον ανήκουν στο Λοκρικό Βουττό. Επίσης, στη θέση Λογγά, που διασχίζει το ρέμα της Παλιόσκαλας βρίσκονται τα ερείπια του «Ασκληπιείου εν Κρουνοίς». Το αγροτικό αυτό ιερό, πιθανόν σπηλαιώδες στην αρχική του μορφή, αποτελείται σήμερα από ένα μικρό άνδηρο και ισχυρούς αναλημματικούς τοίχους. Οι επιγραφές που βρέθηκαν στο χώρο χρονολογούνται κυρίως στα μέσα του 2ου αι. π.Χ. Επίνειο του Βουττού ήταν το λιμάνι που βρισκόταν ανάμεσα στο ποτάμι Σκα και τους πρόποδες των λόφων Μαρούδα, Αϊ-Σωτήρα και Τσαρουχαίικα. Εδώ εντοπίστηκαν κρίκοι όμοιοι με αυτούς που χρησιμοποιούνται για την πρόσδεση πλοίων, πράγμα που ενισχύει την άποψη αυτή. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν ακόμα ο ενοριακός ναός του Αγίου Δημητρίου, κτισμένος το 1881, η Αγία Τριάδα στον καταπράσινο “Λόφο τον Αγναντερό” και το νεότερο Μοναστήρι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος με το εντυπωσιακό κτιριακό συγκρότημα που χτίστηκε το 1977 στη θέση Παλιοκκλήσι. Πιστοί στις παραδόσεις τους, οι Σκαλιώτες αναβιώνουν έθιμα που χάνονται στα βάθη των αιώνων, όπως το «Γαϊτανάκι». Πρόκειται για ένα έθιμο που τηρείται με ευλάβεια από την Τουρκοκρατία, κάθε Δευτέρα του Πάσχα και στο οποίο συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι του χωριού. Σχηματίζοντας δύο επάλληλους κύκλους, οι κάτοικοι του χωριού βρίσκουν τη θέση τους ανάλογα με την ηλικία τους και στήνουν ένα ιδιόμορφο παραδοσιακό χορό, το «Γαϊτανάκι»! Βελβίνα Η Βελβίνα βρίσκεται δυτικά της Ναυπάκτου και συγκεκριμένα στις νοτιοανατολικές απολήξεις της Κλόκοβας, ανάμεσα στους χειμάρρους Βελβινιώτη και Ρουπακιώτη. Σε υψόμετρο 170 μέτρων, το γραφικό αυτό χωριό, περιτριγυρίζεται από δασώδη έκταση όπου κυριαρχούν οι κουμαριές, τα ρείκια, τα πουρνάρια κ.α. Το κέντρο του χωριού είναι χτισμένο στη μέση ενός μικρού λεκανοπεδίου, ενώ τα σπίτια του εκτείνονται στους χαμηλούς λόφους που το περιβάλλουν. Η ονομασία του χωριού δεν έχει διευκρινιστεί. Η επικρατέστερη εκδοχή είναι ότι προέρχεται από τη λέξη «βερβίνια». Βερβίνια ονομάζονταν στους αρχαίους χρόνους 81

οι ξύλινες κρεμάστρες που χρησιμοποιούσαν για να κρεμάσουν μυροδόχα και ελαιοδόχα αγγεία. Με το πέρασμα το χρόνων το Βερβίνια έγινε Βελβίνια σύμφωνα με το φαινόμενο της ανομοίωσης με τροπή. Η Βελβίνα διαθέτει σημαντικά αξιοθέατα. Στα αρχαιολογικά μνημεία της περιοχής περιλαμβάνονται αρχαίοι τάφοι, αλλά και ένας ναός που χρονολογείται από το 400 π.Χ. και εντοπίστηκε στη θέση Ελληνικό, στην κορυφογραμμή της Παλατράχης. Πιθανότητα ήταν αφιερωμένος στον Ποσειδώνα, αλλά αυτό δεν έχει επιβεβαιωθεί, όπως επίσης και η άποψη ότι σε αυτό το σημείο ήταν και η ακρόπολη του Μολυκρείου. Εντυπωσιακή είναι επίσης και η μεγάλη δεξαμενή διαμέτρου 5,35 μ. που είναι νότια του ναού και είναι κατασκευασμένη από μεγάλες πελεκητές πέτρες. Στα θρησκευτικά μνημεία της περιοχής συγκαταλέγονται ερείπια ναών της βυζαντινής εποχής, ο ναός του Αϊ-Λια που χτίστηκε με κατεργασμένους ασβεστόλιθους, το παλιομονάστηρο του Τιμίου Σταυρού, όπου διασώζεται και μια βάση ελαιόμυλου, το παλιοεκκλησάκι, που είναι χτισμένο σε ερείπια αρχαίου ναού και ο πολύ παλιός ενοριακός ναός της Αγίας Τριάδας. Στην κορυφή του μικρού λόφου του χωριού δεσπόζει το πνευματικό κέντρο του Πολιτιστικού Συλλόγου, ενώ ένας παλιός οικισμός της Βελβίνας είναι το Καψοχώρι. Βλαχομάνδρα Η Βλαχομάνδρα βρίσκεται στις βορειοανατολικές υπώρειες της Κλόκοβας, πάνω από την ανατολική πλευρά του Εύηνου ποταμού, βορειοδυτικά της Ναυπάκτου. Το όνομά της σημαίνει εγκατάσταση βλαχοποιμένων, ποιμνιοστάσιο, στανοτόπι, μαντριά βλάχων. Αρχικά ήταν χτισμένη στη θέση Παλιοχώρι, που βρίσκεται βορειοδυτικά του σημερινού χωριού. Στην ευρύτερη περιοχή της Βλαχομάνδρας λειτουργούσαν τέσσερις νερόμυλοι: ο “Παλιόμυλος” στη συμβολή των ρεμάτων Χοχλαστής και Ροδιάς, της “Εκκλησιάς ο Μύλος” στο ρέμα της Αμαραούς, ο μύλος του Κώστα Χρ. Μητσόπουλου κοντά στο Χάνι Μπανιά στη θέση Βοϊδοφάενα και ο μύλος του Θανάση Κ. Πετσίνη στη θέση Ζαχέικα. Πόλο έλξης για την περιοχή όμως αποτελεί ο συνοικισμός Χάνι Μπανιά με τη γέφυρα Μπανιά που βρίσκεται στις όχθες του Εύηνου ποταμού. Η γέφυρα Μπανιά είναι τύπου Μπέλεϋ και ανακατασκευάστηκε το 1948. Σήμερα είναι σημείο αναφοράς για όσους ασχολούνται με extreme sports στον ποταμό Εύηνο, καθώς διαθέτει εγκαταστάσεις ποταμοκατάβασης και ποταμοπορίας (ράφτινγκ και κανόε- καγιάκ). Η ομορφιά της περιοχής είναι ασύγκριτη με πλούσια βλάστηση, πυκνά πανέμορφα δάση και πολλά τρεχούμενα νερά. Εκτός από τον Εύηνο, εντυπωσιακός είναι επίσης και ο παραπόταμός του ο Βοϊδοφάενας, αλλά και οι πολλοί χείμαρροι της περιοχής τους οποίους κοσμούν εννέα πέτρινα μονότοξα γεφύρια που κατασκευάστηκαν μεταξύ 1889 – 1890, την περίοδο Τρικούπη. Ακόμα ένας γνωστός οικισμός της περιοχής είναι τα Σφηκαίικα, που βρίσκονται βοριοδυτικά της Βλαχομάνδρας. Τα αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν στην περιφέρεια της Βλαχομάνδρας όπως αγγεία, λύχνοι και επιτύμβιες στήλες με επιγραφές αποδεικνύουν την ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή από αρχαιοτάτων χρόνων. 82

Βομβοκού Το πανέμορφο χωριό της Βομβοκούς με την καταπληκτική θέα προς τον Πατραϊκό και Κορινθιακό κόλπο, βρίσκεται στη δεξιά όχθη του ρέματος Σκα, βόρεια της Ναυπάκτου σε υψόμετρο 600 μέτρων. Η ετυμολογία του ονόματός του έχει πολλές εκδοχές. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι πρόκειται για παραφθαρμένο τύπο της λέξης Βαμβακού (καλλιέργεια βαμβακιού), αλλά τέτοιες καλλιέργειες δεν υπήρχαν στην περιοχή. Άλλοι θεωρούν ότι το όνομά του προέρχεται από τις λέξεις Βόμβος (ο βόμβος των κατά των μύθων μυστικών νερών), Βομβύκιον (κουκούλι), Βόμβυκας (μεταξοσκώληκας) ή τέλος από την ανδρωνυμική λέξη που φανερώνει τη γυναίκα του Βομπουκά ή Βομπουκού ή αυτήν που ασχολείται με τα βομπούκια (βομβύκια). Άλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι μπορεί να προέρχεται από τη λέξη μπουμπουκού (μπουμπούκι= άνθος). Το χωριό ήταν χτισμένο στη θέση Ρούγα (Παλιοχώρι) κοντά στην εκκλησία και είχε υπέροχη θέα προς τη θάλασσα. Με σπουδαία μνημεία από την αρχαιότητα, στη Βομβοκού διασώζονται τουλάχιστον επτά αρχαίοι τάφοι στην περιοχή Αϊ-Λιας, κάποιες ογκώδεις πέτρες που είναι επεξεργασμένες και υποδεικνύουν ίσως την ύπαρξη αρχαίου λατομείου, καθώς και διάφορα άλλα ευρήματα στη θέση Μάρμαρα. Άλλα αξιόλογα μνημεία της περιοχής είναι η Στατσιόνα, ένα γερμανικό οχυρό (παρατηρητήριο) της κατοχής και ο Πύργος του Κρουστάλη. Πόλο έλξης όμως για τους επισκέπτες του χωριού αποτελεί το λαογραφικό μουσείο, μια ζωντανή αναπαράσταση της καθημερινής ζωής των κατοίκων του περασμένου αιώνα, ιδιαίτερα διδακτική για τις νεότερες γενιές. Όπως επίσης, το μεταβυζαντινό μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη, στην ανατολική πλευρά του όρους Ριγάνι που βρίσκεται σε απόκρημνο και ψηλό βράχο, πάνω από τη χαράδρα του ποταμού Σκα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το καθολικό της μονής που αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς τετρακιόνιου με τρούλο, εξάπλευρη αψίδα και νάρθηκα. Με εξάπλευρες αψίδες διαμορφώνονται οι εγκάρσιες κεραίες του σταυρού, ως χοροί αγιορείτικου τύπου. Οι πολυγωνικές αψίδες κοσμούνται από δίλοβα παράθυρα. Η κεραμοσκεπής του στέγη είναι δίρριχτη, ενώ το καμπαναριό του βρίσκεται στο δυτικό τμήμα. Ο ναός διαθέτει ένα μικρό, αλλά εντυπωσιακό δωδεκάπλευρο τρούλο, που κοσμείται με τοξωτές, αβαθείς κόγχες στις πλευρές και μονόλοβα τοξωτά παράθυρα. Τις εξωτερικές όψεις του ναού διατρέχουν οδοντωτές κεραμοπλαστικές διακοσμητικές ταινίες. Η κύρια είσοδος του ναού που βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του κοσμείται με δύο εντοιχισμένα γλυπτά άγνωστης προέλευσης. Αριστερά υπάρχει εντοιχισμένο απότμημα βυζαντινού θωρακίου με ανάγλυφη παράσταση λαγού, τον οποίο

αρπάζει αετός, ενώ δεξιά ένα εντοιχισμένο οικόσημο βενετού άρχοντα με ανάγλυφη παράσταση φτερού και πόδι πουλιού μέσα σε ασπιδόμορφο πλαίσιο από το οποίο κρέμονται δύο κροσσωτές ταινίες. Σύμφωνα με τη μαρμάρινη κτητορική επιγραφή που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο γλυπτά ο ναός ανακαινίστηκε εκ βάθρων από τον ηγούμενο Αρσένιο το 1695. Στο εσωτερικό του εντύπωση προκαλούν οι τοιχογραφίες του, που πιθανόν να είναι σύγχρονες με την ανέγερση του ναού. Η θεματολογία τους χωρίζεται σε τρεις οριζόντιες ζώνες: στο κάτω μέρος απεικονίζονται ολόσωμοι άγιοι και άγιοι σε μετάλλια, στο κεντρικό σκηνές από το Θεομητορικό κύκλο (Ακάθιστος) και στο επάνω μέρος σκηνές από τον Χριστολογικό κύκλο. Τέλος, στο νάρθηκα απεικονίζεται μεταξύ άλλων το συναξάρι του Προδρόμου και οι Αίνοι. Τα κελιά του μοναστηριού εκτείνονται νότια και ανατολικά του καθολικού. Σήμερα το μοναστήρι είναι γυναικείο και οι λειτουργίες του είναι ιδιαίτερα κατανυκτικές. Στους χώρους του, οι μοναχές διατηρούν ένα αξιόλογο εργαστήρι βυζαντινής εικόνας. Μια τοποθεσία συνδεδεμένη με τις παραδόσεις του τόπου από την εποχή της Τουρκοκρατίας είναι η Χρυσοσπηλιά. Εκείνη την περίοδο, σύμφωνα με τους μύθους όσοι Έλληνες διέθεταν χρήματα και κυρίως χρυσά νομίσματα, έφευγαν και ζούσαν σε διάφορες σπηλιές. Γι΄ αυτό και ο χώρος ονομάστηκε χρυσοσπηλιά. Συνοικισμοί που ανήκουν στη Βομβοκού είναι η Λεύκα, ο Άγιος Βασίλειος (Σκανταλόλακα) και τα Μάρμαρα. Λυγιάς Ο Λυγιάς είναι ένα μικρό χωριό, χτισμένο σε υψόμετρο 74 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας και ουσιαστικά αποτελεί φυσική συνέχεια του αστικού ιστού της Ναυπάκτου. Πήρε το όνομά του από την ύπαρξη πολλών θάμνων λυγαριών. Οι πρώτοι κάτοικοι του χωριού ήρθαν από το Νεόκαστρο, οι οποίοι χρησιμοποίησαν την περιοχή ως ξεχειμαδιό. Ξηροπήγαδο Συνέχεια του χωριού Λυγιάς είναι το Ξηροπήγαδο, που σύμφωνα με έγγραφο του Μοναστηριού της Βαρνάκοβας στα τέλη του 17ου αιώνα, πήρε το όνομά του από ένα ξερό πηγάδι που υπήρχε στην περιοχή. Τον οικισμό δημιούργησαν οι κάτοικοι του συνοικισμού Δένδρο που μετακινήθηκαν στην περιοχή το 1837. Στη θέση Δένδρο σήμερα δεσπόζει το Μοναστήρι της Γοργοεπηκόου. Ανάμεσα στα θρησκευτικά αξιοθέατα του χωριού συμπεριλαμβάνονται ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, που χτίστηκε στα τέλη 19ου αι. πάνω σε ένα λοφίσκο και προσφέρει μαγευτική θέα, αλλά και ο νεότερος ενοριακός ναός του Αγίου Ανδρέα. Μνημείο της φύσης στην περιοχή αποτελούν τα “Δίδυμα Πλατάνια” και οι “Καμαρούλες” (αψίδες) μέσω των οποίων μεταφερόταν το νερό από τη θέση Τρύπιο Λιθάρι μέχρι το λεγόμενο Μύλο Μακρή με το τοξωτό παραδοσιακό γεφύρι.

Δημοτική Ενότητα Αντιρρίου Η Δημοτική Ενότητα Αντιρρίου ανήκει στο Δήμο Ναυπακτίας και εκτείνεται στο μικρό ακρωτήρι στις νότιες ακτές του νομού Αιτωλοακαρνανίας. Βρίσκεται απέναντι από το Ρίο και αποτελεί το πιο κοντινό σημείο της Στερεάς Ελλάδας προς την Πελοπόννησο. Οφείλει το όνομά της στο ομώνυμο ακρωτήριο Ρίον, όπως λέγεται στα αρχαία ελληνικά το ακρωτήριο. Το ακρωτήριο του Αντιρρίου μαζί με το Ρίο διαχωρίζουν τον Κορινθιακό κόλπο από τον Πατραϊκό ανατολικά. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από ήπιο ανάγλυφο με πεδινές και ημιορεινές εκτάσεις, που καλύπτονται από καλλιέργειες και χαμηλή βλάστηση, ενώ οι πολλές και πανέμορφες παραλίες κερδίζουν τις εντυπώσεις με τα κρυστάλλινα νερά τους και τις ωραιότατες ακρογιαλιές. Το όρος της Κλόκοβας δεσπόζει στα δυτικά και αποτελεί το φυσικό σύνορο με τη Δημοτική ενότητα Χάλκειας. Βλέποντάς το από τη θάλασσα έχει χαρακτηριστική κωνική μορφή, και σε συνδυασμό με τη γειτνίασή του με το υγρό στοιχείο, προσφέρει ένα ανεπανάληπτο θέαμα. Από τις πλαγιές του η θέα προς τη Ναύπακτο, τον Κορινθιακό και τον Πατραϊκό κόλπο είναι μοναδική. Η Κλόκοβα στα αρχαία χρόνια ονομάζονταν Ταφιασσός. Εκεί σύμφωνα με θρύλους βρισκόταν ο τάφος του Κένταυρου Νέσσου αλλά και άλλων κενταύρων. Τα μεταγενέστερα χρόνια η Κλόκοβα ονομάστηκε Παλιοβούνα και Κακή Σκάλα, λόγω του δύσβατου περάσματος από τη θαλάσσια πλευρά. Ο χείμαρρος Χαλούλαγας διασχίζει τη δημοτική ενότητα Αντιρρίου, ξεκινώντας από το Βατάκι, περνώντας από τον Αγραπιδόκαμπο για να καταλήξει, αφού ενωθεί με άλλους μικρότερους χείμαρρους και ρέματα, στον Πατραϊκό κόλπο. Η ιστορία του τόπου χάνεται στα βάθη των αιώνων, καθώς η περιοχή κατοικείται από τα αρχαία χρόνια. Από τα σημαντικότερα αξιοθέατα της περιοχής είναι η Αρχαία Μακύνεια. Η ακρόπολή της, χτισμένη τον 3ο αι. π.Χ. στη θέση «Παλιόκαστρο», έλεγχε όλη την εύφορη πεδιάδα, νότια και δυτικά και είχε θέα προς την Αχαΐα και το στενό του Ρίου – Αντιρρίου. Με ισχυρά τείχη, μήκους 337 μέτρων, 8 πύργους, 2 «οδοντώσεις» και 4 πύλες, ήταν από τις ισχυρότερες της περιοχής. Μέσα στην ακρόπολη έχουν εντοπιστεί ακόμα διάφορα κτίσματα και αποθήκες στρατιωτικού υλικού ή χώροι στρατωνισμού. Νοτιοανατολικά από την ακρόπολη και έξω από τα τείχη της βρίσκεται το αρχαίο θέατρο της πόλης, που πιθανότατα να χρησιμοποιούταν και ως βουλευτήριο. Σήμερα τους καλοκαιρινούς μήνες, στο όμορφο αυτό θέατρο με την τοξοειδή ορχήστρα και τις 14 σειρές ειδωλίων, πραγματοποιούνται παραστάσεις αρχαίου δράματος. Ακόμα ένα αξιοσημείωτο εύρημα της περιοχής είναι ο μεγάλος ναός που ανακαλύφθηκε βόρεια της πόλης, για τον οποίο όμως δεν έχουν εντοπιστεί στοιχεία που να

φανερώνουν σε ποια θεότητα ήταν αφιερωμένος. Άλλη μία σημαντική αρχαία πόλη της περιοχής είναι το Αρχαίο Μολύκρειο που σύμφωνα με το Θουκυδίδη ήταν αποικία των Κορινθίων. Βρίσκεται στο λόφο Ελληνικό, μεταξύ της Βελβίνας και του Αγ. Γεωργίου, και λόγω της θέσης της διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην αρχαιότητα. Η ταύτιση της πόλης βασίζεται στο ναό του Ποσειδώνος που εντοπίστηκε εκεί. Χτισμένος στο τέλος του 5ου, αρχές του 4ου αιώνα, βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της ακρόπολης και το κρηπίδωμά του αποτελείται από τρεις αναβαθμούς βαθμών. Λόγω της έλλειψης αρχιτεκτονικών μελών, οι επιστήμονες θεωρούν ότι το χτίσιμο του ναού δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Κοντά στο ναό βρέθηκε αρχαίο στάδιο, ενώ νότια του ναού εντοπίστηκε ακόμα μια μεγάλη στρογγυλή δεξαμενή, που πιθανόν να χρησιμοποιούταν για την ύδρευση της πόλης. Η μεγάλη και εντυπωσιακή ιστορία της περιοχής, που ξεκινά από τα αρχαία χρόνια και φτάνει μέχρι τα πρόσφατα ιστορικά γεγονότα, αποκαλύπτεται και από διάφορες εκδηλώσεις και γιορτές. Από τις πιο γνωστές είναι η γιορτή που διοργανώνεται στη Ρίζα για τη Μνήμη του Ολοκαυτώματος. Οι κάτοικοι του χωριού αποτίουν κάθε Ιούλιο φόρο τιμής στους πεσόντες του ολοκαυτώματος του χωριού από τους Γερμανούς, με διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις που συγκεντρώνουν πλήθος επισκεπτών.

Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Αντιρρίου Στην όμορφη και πολύ ενδιαφέρουσα από αρχαιολογικής άποψης Δημοτική ενότητα Αντιρρίου ανήκουν οι οικισμοί Αντίρριο, Μακύνεια και Μολύκρειο. Αντίρριο Συνυφασμένο με τους δωρικούς μύθους και το πέρασμα των Δωριέων στην Πελοπόννησο, το Αντίρριο διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο λόγω της θέσης του, που αποτελούσε πέρασμα από τη Λοκρίδα και την Αιτωλία προς την Αχαΐα. Οι Ηρακλειδείς με αρχηγό το γιο του Ηρακλή Ύλλο δεν κατανόησαν το χρησμό της Πυθίας, σύμφωνα με τον οποίο για να επιστρέψουν στην Πελοπόννησο θα έπρεπε να ακολουθήσουν τον ευθύ δρόμο ο οποίος «φωτογράφιζε» τον πορθμό του Ρίου – Αντιρρίου, που βρισκόταν στο σημείο που στένευε η θάλασσα δεξιά του ισθμού της Κορίνθου. Αργότερα όμως κατόρθωσαν να ερμηνεύσουν σωστά το χρησμό και με αρχηγό το δισέγγονο του Ηρακλή, τον Τήμενο, πέρασαν από το Αντίρριο στην Πελοπόννησο, χρησιμοποιώντας πλοία που είχαν ναυπηγήσει οι Λοκροί. Το αρχαίο λιμάνι του Αντιρρίου, που χρησιμοποιούταν όλες τις εποχές, εντοπίστηκε βυθισμένο στη θάλασσα δυτικά του Αντιρρίου. Τότε ήταν γνωστό ως Μολυκρικόν Ρίον ή Μολύκριον Ρίον, γιατί βρισκόταν στην περιφέρεια της αρχαίας πόλης Μολύκρειας. Μετά την κυριαρχία των Αθηναίων στη Ναύπακτο, περίπου το 459 π.Χ., το Αντίρριο και το Μολύκρειο είχαν την ίδια τύχη. Λίγο αργότερα, το 338 π.Χ. η Ναύπακτος πέρασε στους Αιτωλούς όπως και το Μολύκρειο, η Μακύνεια και το Αντίρριο που πλέον άνηκαν στην Αιτωλική Συμπολιτεία.

Ο σημαντικός ρόλος που διαδραμάτισε το Αντίρριο συνεχίστηκε και μετά τους αρχαίους χρόνους, στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή. Το 1499 οι Ενετοί το παραχώρησαν στους Οθωμανούς. Εκείνη την περίοδο ο σουλτάνος Βαγιαζίτ Β’ αντιλαμβανόμενος την τεράστιας σημασίας στρατηγική θέση του στενού, έχτισε στα δύο ακρωτήρια (Ρίου και Αντιρρίου), δύο φρούρια με σκοπό τον έλεγχο του στενού, γνωστά ως Ρίο του Μοριά και Ρίο της Ρούμελης. Λόγω της ισχυρής τους θέσης, το 17ο αι. ο πορθμός ονομάστηκε «Δαρδανέλια της Ναυπάκτου» και το Αντίρριο «Καστέλι της Ρούμελης», ενώ το αντικρινό Ρίο «Καστέλι του Μοριά». Στους χρόνους της Οθωμανικής κυριαρχίας το Αντίρριο άνηκε στον καζά (επαρχία) του Βενέτικου και συγκεκριμένα στο Κάτω Βενέτικο. Μετά την επανάσταση πέρασε στην Επαρχία Ναυπάκτου και Βενέτικου (Ναυπακτοβενέτικο), όπου και άνηκε μέχρι το 1833 που ιδρύθηκε η Επαρχία Ναυπακτίας. Σήμερα το Αντίρριο απέχει 10 χιλιόμετρα από την πόλη της Ναυπάκτου και είναι η βασική πύλη εισόδου στη Δυτική Ελλάδα από το λιμάνι της Πάτρας και την Αθήνα. Είναι ένας όμορφος οικισμός με σύγχρονες υποδομές και πολλά αξιόλογα μνημεία. Το κυριότερο από αυτά είναι το κάστρο του Αντιρρίου. Πρόκειται για ένα κάστρο των αρχών του 16ου αι., που χτίστηκε την εποχή του σουλτάνου Βαγιαζίτ Β΄. Το 16ο αιώνα στους βενετοτουρκικούς πολέμους, και συγκεκριμένα το 1532, το κάστρο κυριεύτηκε από τον Αντρέα Ντόρια και υπέστη κάποιες καταστροφές. Αργότερα, το Αντίρριο ξαναπέρασε στην κυριαρχία των Τούρκων, οι οποίοι ανακατασκεύασαν τις οχυρώσεις του κάστρου. Το 1687 το Αντίρριο και το κάστρο πέρασαν για άλλη μια φορά στα χέρια των Βενετών, με την εκστρατεία του Φ. Μοροζίνι και ανοικοδομήθηκε ξανά. Λίγο αργότερα, η συνθήκη του Κάρλοβιτς, παραχώρησε το Αντίρριο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με τον όρο να κατεδαφιστούν οι οχυρώσεις του. Οι Τούρκοι όμως μετά από κάποια χρόνια ανοικοδόμησαν το κάστρο για δεύτερη φορά. Στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης έγιναν πολλές απόπειρες από τους Έλληνες να το καταλάβουν χωρίς όμως επιτυχία. Στη συνέχεια, στους πρώτους μετεπαναστατικούς χρόνους το κάστρο αποτέλεσε στρατιωτικό φυλάκιο. Σήμερα στο κάστρο κεντρίζουν το ενδιαφέρον ο Φάρος, που κατασκευάστηκε το τελευταίο μισό του 19ου αιώνα και ο ναός του Αγίου Νικολάου, που είναι χτισμένος σε θεμέλια παλαιότερου ναού. Αυτό όμως που πραγματικά κερδίζει τις εντυπώσεις στην περιοχή είναι η γέφυρα Ρίου – Αντιρρίου «Χαρίλαος Τρικούπης», που ολοκληρώθηκε το 2004. Η γέφυρα που πήρε το όνομα του πολιτικού που πρώτος την οραματίστηκε, είναι η μεγαλύτερη καλωδιωτή γέφυρα πολλαπλών ανοιγμάτων σε ολόκληρο τον κόσμο. Το συνολικό της μήκος φτάνει τα 2.883 μ. και είναι η μοναδική που εδράζεται σε βάθος έως 65 μ. κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Διαθέτει δύο λωρίδες κυκλοφορίας συν μία βοηθητική ανά κατεύθυνση και βοηθητικούς διαδρόμους περιπάτου, έναν για κάθε κατεύθυνση. Πρόκειται για ένα πραγματικό τεχνολογικό επίτευγμα και ένα στολίδι της περιοχής. 93

Μακύνεια Η αρχαία Μακύνεια ήταν πιθανόν αρχαία ομηρική πόλη, που βρισκόταν στη νοτιοανατολική πλευρά του όρους Κλόκοβα. Γνώρισε ακμή υπό την κυριαρχία των Αιτωλών, πιθανότατα όταν ο Φίλιππος ο Β’ κατέλαβε τη Ναύπακτο το 338 π.Χ. Καταστράφηκε μάλλον από φυσικά αίτια, είτε από σεισμό, είτε από επιδημία ελονοσίας, ενώ σύμφωνα με κάποια άλλη εκδοχή καταστράφηκε από το βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο τον Ε’. Ο αρχαίος οικισμός εντοπίστηκε στις παρυφές του λόφου. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως εκτεταμένους ιστώνες του 3ου - 2ου αι. π.Χ., που μαρτυρούν την ύπαρξη βιοτεχνικής παραγωγής υφαντών ή άλλων ειδών ιματισμού. Στην κορυφή του λόφου, στην τοποθεσία «Παλαιόκαστρο» βρέθηκαν σε υψόμετρο 200 μ. τεράστιες πελεκητές πέτρες που υποδηλώνουν την ύπαρξη τείχους. Το τείχος έφτανε μέχρι τη θάλασσα στη θέση «Κεραμιδάκι» όπου εντοπίστηκαν ίχνη παλιού λιμανιού. Η πόλη διέθετε αρχαίο θέατρο, που χρησιμοποιούταν πιθανόν και ως βουλευτήριο, ενώ βόρεια του θεάτρου υπάρχουν θεμέλια μεγάλου ναού. Σήμερα η Μακύνεια είναι ένα εξαιρετικό παραθαλάσσιο παραθεριστικό κέντρο, καθώς συνδυάζει καθαρές ακρογιαλιές, με κρυστάλλινα νερά και ένα καταπράσινο περιβάλλον. Το όνομά της μέχρι πριν από μερικά χρόνια ήταν Μαμάκω, από το παρωνύμιο Μαμάκος. Πρωτοεμφανίστηκε ως οικισμός το 1844 και ήταν χτισμένος πάνω σε λόφο, όπου σήμερα δεσπόζει ο ιερός ναός του Αγίου Θωμά. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1940 εμφανίστηκε η Κάτω Μαμάκω, στο σημείο που είναι χτισμένη η σημερινή Μακύνεια. Σύμφωνα με την παράδοση ο ενοριακός ναός της, ο Άγιος Κωνσταντίνος, ήταν μοναστήρι, που κατασκευάστηκε από μοναχούς όταν καταστράφηκε το βυζαντινό μοναστήρι της Κλόκοβας πάνω από τον όρμο Καλαμάκι. Το νέο μοναστήρι που ήταν αφιερωμένο στη μνήμη του Αγίου Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης καταστράφηκε ολοσχερώς στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Εκείνη την περίοδο ήταν που η Μακύνεια ονομάστηκε Μαμάκου ή Μαμμάκω ή Μαμάκω. Ακόμα ένας αξιόλογος οικισμός από τα χρόνια του Βυζαντίου είναι το Σοποτό στον όρμο που βρίσκονται οι οικισμοί Κολοβαίικα και Μαγκλαραίικα με τον παλιό ναό του Αγίου Πολυκάρπου. Τους δύο αυτούς οικισμούς χωρίζει το Ριζόρεμα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ακόμα ο συνοικισμός Αγραπιδόκαμπος με τα ιαματικά λουτρά του και την εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής που βρίσκεται σε μια ονειρική τοποθεσία ανάμεσα σε γέρικες βελανιδιές, καθώς επίσης και ο συνοικισμός Ρίζα στους πρόποδες της Κλόκοβας. Η Ρίζα είναι γνωστή για τη «Γιορτή Τσιπούρας» που διοργανώνεται κάθε χρόνο τον Ιούλιο, όπου ψήνονται τσιπούρες στην παραλία και ακολουθεί παραδοσιακό γλέντι. Στα αξιοθέατα της περιοχής συγκαταλέγονται επίσης και τα απομεινάρια ενός δίτοξου πέτρινου γεφυριού με έμβολο που χρονολογείται πιθανότατα από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα και το οποίο βρίσκεται νοτιοανατολικά του λόφου του χείμαρρου Χαλούλαγα.

Μολύκρειο Το αρχαίο Μολύκρειο έγινε γνωστό ως αποικία των Κορινθίων τον 7ο π.Χ. αιώνα, και ως σύμμαχος των Αθηναίων στους Πελοποννησιακούς πολέμους στα μέσα του 5ου π.Χ. αιώνα. Αργότερα στα τέλη του 3ου π.Χ. αιώνα πέρασε στην επιρροή των Αιτωλών. Λόγω της σημαντικότατης στρατηγικής της θέσης στην είσοδο του Κορινθιακού κόλπου, η πόλη ήταν ισχυρά οχυρωμένη και διαδραμάτιζε σπουδαίο ρόλο ιδιαίτερα σε ναυτικές επιχειρήσεις. Το λιμάνι της ήταν αφιερωμένο στον Ποσειδώνα, ενώ διέθετε και έναν περίλαμπρο ναό επίσης αφιερωμένο σε αυτόν. Το Μολύκρειο γνώρισε μεγάλη ακμή και εξελίχθηκε σε σπουδαίο εμπορικό κέντρο της περιοχής. Το 431 π.Χ. οι Αθηναίοι νίκησαν του Λακεδαιμόνιους σε ναυμαχία και προσάραξαν στο Μολυκρικόν Ρίον. Λίγα χρόνια αργότερα, το 426 π.Χ., το κατέλαβαν οι Λακεδαιμόνιοι, ενώ πέρασε στα χέρια των Αιτωλών μετά την κατάληψη της Ναυπάκτου το 338 π.Χ. Η αρχαία πόλη βρισκόταν στη θέση Ελληνικό, σε μικρή απόσταση από το σημερινό χωριό Βελβίνα. Από τις ανασκαφές, που βρίσκονται ακόμη και σήμερα σε εξέλιξη, έχουν βρεθεί πολλά και σημαντικά ευρήματα, όπως η στενή και επιμήκης τειχισμένη ακρόπολη και τα θεμέλια μεγάλου δωρικού ναού του 4ου π.Χ. αιώνα, αφιερωμένου στον Ποσειδώνα, μια κυκλική δεξαμενή, στοά και το αρχαίο στάδιο όπου τελούνταν αθλητικοί αγώνες. Το σημερινό Μολύκρειο είναι νεότερος οικισμός που το παλιό του όνομα είναι Μούι. Στην ίδια περιοχή υπάρχει ο οικισμός του Αγίου Γεωργίου πάνω σε λόφο, με υπέροχη θέα και τον ομώνυμο ναό του 19ου αι. Ένα αξιόλογο ξωκλήσι της περιοχής βρίσκεται στη χαράδρα Περδικόλακα. Είναι το ξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής που χρονολογείται από το 1851 σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή. Άλλα αξιοθέατα της περιοχής είναι το ξωκλήσι Ανάληψης του Χριστού στην κατάληξη της Παλατράχης, που χτίστηκε πάνω σε παλιά θεμέλια περίπου το 1975, ένα πέτρινο γεφύρι του τελευταίου τετάρτου του 19ου αι. στο Πλατανόρεμα (Κάκαβος) και οι οικισμοί Πλατανίτη, Άνω Πλατανίτη και Φραγκαίικα. Για τους φυσιολάτρες οι παραλίες του Πλατανίτη αλλά και η διαδρομή από τα υψώματα του Πλατανίτη μέχρι την Κλόκοβα προσφέρουν μια αξέχαστη εμπειρία με μοναδική θέα σε όλη τη δημοτική ενότητα του Αντιρρίου. Τον Ιούνιο, στο Μολύκρειο, ανήμερα της γιορτής του Αϊ - Γιάννη του Ριγανά ανάβουν φωτιές και τις περνούν πηδώντας, όπως ορίζει το έθιμο, ενώ στη συνέχεια διασκεδάζουν σε παραδοσιακό γλέντι όπου προσφέρεται σε όλους ψητό αρνί.

Δημοτική Ενότητα Χάλκειας Η Δημοτική Ενότητα Χάλκειας εκτείνεται στο νοτιοδυτικό άκρο της Ναυπακτίας. Το όνομά της οφείλεται στην ομηρική Χαλκίδα, που με τη σειρά της πήρε το όνομά της είτε από ένα όρνιο που ζούσε στην περιοχή τον Χαλκίνδη, είτε από το γεγονός ότι η περιοχή έχει το χρώμα του χαλκού. Χαλκίς ή Χαλκίδα ονομάζονταν επίσης και η Βαράσοβα. Το φυσικό περιβάλλον της περιοχής παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον καθώς παρατηρούνται έντονες εναλλαγές τοπίων. Ο ορεινός όγκος της Βαράσοβας και οι νότιες απολήξεις του Αράκυνθου, σε συνδυασμό με τον ποταμό Εύηνο, δημιουργούν ένα τοπίο ξεχωριστό με πλούσια βλάστηση και σπάνια ορνιθοπανίδα. Ο Εύηνος, κυρίαρχος στην περιοχή, διασχίζει την περιοχή του Τρικόρφου, μέσα από στενά περάσματα, και συνεχίζει την πορεία του αυξάνοντας το εύρος του, κυρίως στις περιοχές Γαβρολίμνη και Περιθώρι, όπου δημιουργεί μεγάλες πεδινές εκτάσεις. Το δέλτα του ποταμού εκτείνεται δυτικά του Γαλατά, συμβάλλοντας στη δημιουργία της λιμνοθάλασσας του Μεσολογγίου. Ο τύπος του υγρότοπου στο δέλτα του Εύηνου χαρακτηρίζεται ως μόνιμο κατακλυσμένο έλος αλμυρού- υφάλμυρου νερού και προστατεύεται από τη σύμβαση RAMSAR ως περιοχή ειδικής προστασίας και ειδικά προστατευόμενη περιοχή. Αντίστοιχα, το όρος Βαράσοβα (σε έκταση 14.460 στρέμματα) έχει ενταχθεί στο δίκτυο NATURA 2000, καθώς στις εκτάσεις του φυτρώνουν σπάνια είδη φυτών, μερικά από αυτά ενδημικά, και φιλοξενούνται σπάνια είδη πτηνών όπως ποντικοβαρβακίνες, όρνια, βραχοτσοπανάκοι κ.α. Ακόμα ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τρεις πανέμορφοι όρμοι της περιοχής, του Καλαμακίου, της Βασιλικής και του Κρυονερίου που είναι ταυτόχρονα και πόλοι έλξης για τους επισκέπτες, καθώς αποτελούν ταυτόχρονα και υπέροχες παραλίες. Εκτός όμως από το ξεχωριστό φυσικό της περιβάλλον, η Δημοτική Ενότητα Χάλκειας διακρίνεται και για το ιστορικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει. Εργαλεία νεολιθικής εποχής και ένα κρανίο που ανάγεται σε άνθρωπο του Νεάντερταλ έχουν βρεθεί σε σπηλιές στη δυτική πλευρά της Βαράσοβας. Η σημαντικότερη αρχαία πόλη της περιοχής είναι η αρχαία Χαλκίδα, που έγινε γνωστή από τον Κατάλογο Νηών του Ομήρου. Χτισμένη στο λόφο της Αγ. Τριάδας, ανατολικά του οικισμού της Κάτω Βασιλικής, κοντά στη θάλασσα έλεγχε την είσοδο – έξοδο του κορινθιακού κόλπου. Από τον αρχαίο οικισμό δεν σώζονται σήμερα πολλά στοιχεία εκτός από ένα κομμάτι σίμης του αρχαίου ναού, που χρονολογείται στα πρώιμα κλασσικά χρόνια.

100

Επίσης, ο εντοπισμός πολλών αγγείων δείχνει πιθανή ενασχόληση των κατοίκων με την αγγειοπλαστική. Οι ανασκαφές έδειξαν ότι στην κορυφή του λόφου υπήρχαν ιερά, ενώ στη νοτιοανατολική κλιτύ θεμέλια ελληνιστικών οικιών, όπως και στην ανατολική πλευρά του λόφου, που χρονολογούνται όλα από τα αρχαϊκά ως τα κλασικά χρόνια. Ακόμα έχουν ανασκαφεί μια γεωμετρική κεραμική του 8ου αι. π.Χ., ενώ πάνω από το βράχο επισημάνθηκε ανθρώπινη δραστηριότητα από την 3η χιλιετία π.Χ. Εξίσου σημαντική ιστορία έχει να επιδείξει και το όρος Βαράσοβα, που σύμφωνα με μία θεωρία πήρε το όνομά του από το βασιλιά Βάρα που ζούσε στην περιοχή. Άλλες εκδοχές θέλουν το όνομα να προέρχεται είτε από τα σλάβικα και σημαίνει τόπος του χαλκού ή ο τόπος που το βαράει ο αέρας, είτε από τα αλβανικά που σημαίνει βουνοπλαγιά χωρίς δέντρα. Η Βαράσοβα είναι γνωστή και ως Άγιο Όρος της Αιτωλίας. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους υπήρξε κέντρο μοναχισμού και ασκητισμού. Από τον 9ο έως το 12ο αιώνα μ.Χ. ιδρύθηκε στις απόκρημνες πλευρές της μια μικρή ασκητική πολιτεία, μικρογραφία του Αγίου Όρους. Οι πολλές σπηλιές της περιοχής λειτουργούσαν ως σκήτες για τους μοναχούς και σε πολλές από αυτές διασώζονται μέχρι σήμερα φθαρμένες τοιχογραφίες και ερείπια τοιχίων. Μετά το 1453, όταν έπεσε η Πόλη, πολλοί μοναχοί – αγιογράφοι κατέφυγαν στις σκήτες όπου βρήκαν μόνιμο καταφύγιο ή τις χρησιμοποίησαν καθώς διέρχονταν προς την Κάτω Ιταλία. Σύμφωνα με μαρτυρίες στις πλαγιές της Βαράσοβας υπήρχαν εβδομήντα δύο εκκλησιές και παρεκκλήσια. Το σημαντικότερο από αυτά είναι το Μοναστήρι-Εγκλείστρα του Αγίου Νικολάου του 10ου αιώνα, που βρίσκεται σε ένα σπήλαιο στην νότια πλευρά του βουνού και έχει πρόσβαση δια θαλάσσης. Το μοναστηριακό συγκρότημα έχει φρουριακό χαρακτήρα. Διώροφα κελιά έκλειναν την είσοδο του σπηλαίου, ενώ στον εξωτερικό περίβολο υπήρχε η κύρια είσοδος που οδηγούσε στο μικρό καθολικό, γύρω από το οποίο βρίσκονταν κελιά, δεξαμενή νερού, τράπεζα, εστία, μαγειρείο, φούρνος. Το κοιμητήριο του μοναστηριού με τους μονώροφους και διώροφους τάφους ανακαλύφθηκε πίσω από το Ιερό. Για την προστασία του μοναστηριού από τους πειρατές και τους λοιπούς πιθανούς εισβολείς, υπήρχε ακόμα και ένας τριώροφος πύργος που χρησιμοποιούταν ως παρατηρητήριο. Πολύ κοντά στο σπήλαιο, στα βορειοδυτικά του, υπάρχει μια κόγχη σε μεγάλο ύψος και μια ξύλινη σκάλα που οδηγεί στο πάνω Σπήλαιο – εγκλείστρα. Εκεί ανέβαιναν οι μοναχοί για να απομονωθούν και να έρθουν σε επαφή με τα Θεία. Σήμερα στο μοναστήρι πραγματοποιείται Θεία Λειτουργία μία φορά το χρόνο και προσελκύει πλήθος πιστών.

101

Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Χάλκειας Η Δημοτική Ενότητα Χάλκειας περιλαμβάνει τα χωριά Άνω Βασιλική, Γαβρολίμνη, Καλαβρούζα, Κάτω Βασιλική, Περιθώρι, Τρίκορφο και Γαλατάς. Άνω Βασιλική Στους βορειανατολικούς πρόποδες του όρους Βαράσοβα απλώνεται σήμερα ο οικισμός της Άνω Βασιλικής, που κάποτε βρισκόταν στην περιοχή Παλιοχώρι της Κάτω Βασιλικής. Με το πέρασμα των χρόνων οι κάτοικοι της Βασιλικής άρχισαν να μετοικούν, κάποιοι προς παραθαλάσσιες περιοχές και κάποιοι μεσόγεια. Σε απόσταση ενός περίπου χιλιομέτρου, δυτικά από το χωριό δεσπόζει το ξωκλήσι της Αγίας Τριάδας, ενώ στη θέση Παλιοχώρι, τα ερείπια ενός βυζαντινού χωριού που ονομαζόταν Μαυρομάτι – πιθανόν από το παρωνύμιο Μαυρομάτης. Στο χωριό μέχρι και την τουρκοκρατία ζούσαν 15 οικογένειες, ενώ στη συνέχεια εμφανίζεται μόνο ως τοπωνύμιο. Στο κέντρο του εγκαταλελειμμένου χωριού στέκεται αγέρωχος ο επίσης ερειπωμένος ναός της Αγίας Παρασκευής για τον οποίο ο Πουκεβίλ είχε γράψει στο ταξιδιωτικό του: “Πέρα από το σημείο ροής του ποταμού αυτού [Ευήνου], είναι στην αριστερή όχθη τα ερείπια ενός μοναστηριού, όπου ζούσαν παλιότερα έξι καλόγεροι”. Τόπος ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς και περιπατητικών διαδρομών είναι τα ερείπια του παλιού μοναστηριού Άγιος Δημήτριος στην ομώνυμη τοποθεσία, στην οποία βρίσκονται και η ξακουστή πηγή Μουτσάρα, το σπήλαιο των Αγίων Πατέρων, η Παναγούλα αλλά και το όρος Βαράσοβα. Επίσης ιδιαίτερο αξιοθέατο της περιοχής αποτελούσαν οι τεράστιες πελεκητές πέτρες που βρέθηκαν στη θέση “Κόνισμα” και οι οποίες μεταφέρθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό για την ανέγερση του ενοριακού ναού του Αγίου Κωνσταντίνου το 1907.

102

103

104

Κάτω Βασιλική Κάτω από τη σκέπη της ανατολικής Βαράσοβας βρίσκεται ο παραθαλάσσιος οικισμός της Κάτω Βασιλικής. Εμφανίζεται ως οικισμός για πρώτη φορά το 1836, ενώ για την ετυμολογία του ονόματός του υπάρχουν πολλές εκδοχές. Μία από αυτές αναφέρει πως οφείλει το όνομά του σε μια Βασιλική που ίσως ζούσε στην περιοχή. Μία άλλη εκδοχή αναφέρει ότι το όνομα οφείλεται σε κάποιον Βασιλάκη, ενώ κάποια τρίτη στην παλαιοχριστιανική βασιλική στο λόφο της Αγίας Τριάδας. Κάποιοι μελετητές ταυτίζουν πιθανά τη Βασιλική με το Βατρακοχώριον που αναφέρεται από τον Μητροπολίτη Ιωάννη Απόκαυκο το 1218 – 19. Στο λόφο της Αγίας Τριάδας, που βρίσκεται ανατολικά του χωριού, σώζονται τα ερείπια της ακρόπολης της αρχαίας πόλης Χαλκίς που ήταν οχυρωμένη. Αντίστοιχα, στη νοτιοανατολική πλευρά της Βαράσοβας διασώζονται τμήματα από τα επιβλητικά τείχη του οχυρού κάστρου της Παγκάλης, που αποτελούσε καταφύγιο για τους κατοίκους, σε περίπτωση εχθρικής απειλής. Ακόμα ένα ξακουστό αξιοθέατο της περιοχής είναι η τρίκλιτη παλαιοχριστιανική Βασιλική στο λόφο της Αγίας Τριάδας. Η εκκλησία χτίστηκε τον 5ο ή τον 6ο μ.Χ. αιώνα και σήμερα σώζονται μόνο τα ερείπιά της. Μέσα στα τείχη της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας υπάρχουν ερείπια ενός μικρότερου βυζαντινού ναού με αποθηκευτικό χώρο, Τράπεζα, κελιά καθώς και ένα κοιμητήριο. Η θέση της εκκλησίας βρίσκεται σε στρατηγικό για την εποχή σημείο, καθώς ήταν πάνω στο δρόμο που ένωνε την Ήπειρο με τη Δυτική Στερεά Ελλάδα και έβλεπε όλο τον Πατραϊκό κόλπο. Σήμερα, η Κάτω Βασιλική αποτελεί πόλο έλξης για πολλούς παραθεριστές, ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες καθώς διαθέτει υπέροχες παραλίες, όμορφη φύση και πολλά αξιοθέατα. Εκεί κάθε χρόνο στις 6 Αυγούστου, του Σωτήρος, ο Πολιτιστικός & Μορφωτικός Σύλλογος Βασιλικής διοργανώνει στην παραλία του χωριού τη «Γιορτή της Τράτας». Κατά τη διάρκεια της γιορτής, οι συμμετέχοντες έχουν την ευκαιρία να καλάρουν μια παραδοσιακή τράτα, να δοκιμάσουν ψητές σαρδέλες και να διασκεδάσουν σε ένα μοναδικό παραδοσιακό γλέντι.

105

Γαβρολίμνη Το σημερινό χωριό Γαβρολίμνη είναι κτισμένο πάνω σε πλαγιά του λόφου Καλιακούδα, στους νότιους πρόποδες του Αράκυνθου, ενώ το παλιό χωριό βρισκόταν στη θέση Νταούταγα περίπου 3 χλμ. ανατολικότερα. Το παλιό χωριό πιθανόν καταστράφηκε το 1801 σε μια σφοδρή μάχη, στην οποία σκοτώθηκε και ο ξακουστός αρματολοκαπετάνιος Λουκάς Καλιακούδας. Εκεί υπάρχει σήμερα το μικρό μονόχωρο ξωκλήσι της Αγίας Παρασκευής που χρονολογείται περίπου από το 1900, ενώ λίγο νοτιότερα και δυτικά τα ερείπια ενός ακόμα ξωκλησιού του Προφήτη Ηλία. Κυρίαρχη στο περιβάλλον είναι η κατάφυτη κοιλάδα του χωριού που εκτείνεται ανάμεσα του όρους Βαράσοβα δυτικά και της Κλόκοβας ανατολικά, του Εύηνου βόρεια και της ακτής νότια. Την κοιλάδα διασχίζει το Ρέμα της Αργαλιούς, ενώ το ήπιο τοπίο διακόπτεται από χαμηλούς λόφους όπως το Μαυροβούνι (287 μ.) και η Καλιακούδα (361 μ), που ονομάστηκε έτσι προς τιμή του αρματολοκαπετάνιου που έχασε τη ζωή του στη μάχη. Σε αυτό το πανέμορφο τοπίο, ανάμεσα σε πεύκα, ελιές και κυπαρίσσια στέκεται αγέρωχος στο χρόνο ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, γνωστής με το όνομα Παναγία Παναξιώτισσα (Πανακτζιώτισσα – Παναξιώτισσα). Το παλιό αυτό μοναστήρι βρίσκεται 2 χλμ. βόρεια του χωριού στην ερημική θέση Πανακτζή και πρέπει να χτίστηκε πάνω σε ερείπια μιας μεγάλης παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Ο ναός είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο και εκπληκτικής ομορφιάς. Χρονολογείται από την τελευταία 25ετία του 10ου αιώνα και ο τύπος του αποτελεί μεταβατικό στάδιο στην εξέλιξη της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Στο ανατολικό τμήμα του ναού βρίσκονται τρεις ημικυκλικές αψίδες και δυτικά ένας νάρθηκας. Επίσης, διαθέτει τρεις εισόδους, μία σε κάθε πλευρά του νάρθηκα, οι οποίες οδηγούν στο εσωτερικό του ναού. Στη στέγη διαγράφεται ο σταυρός στο κέντρο του οποίου υψώνεται ο εντυπωσιακός τρούλος, ενώ στις απολήξεις του σχηματίζονται αετώματα, ενώ τα γωνιαία διαμερίσματα έχουν χαμηλότερη στέγη. Στο εσωτερικό του, ο ναός διαθέτει καμάρες. Είναι κατασκευασμένος από ασβεστόπετρες, κονίαμα, σειρές πλίνθων (μονές, διπλές ή και πολλαπλές) σε οριζόντιες στρώσεις, οδοντωτές ταινίες, κ.ά. Από το ναό, που σήμερα βρίσκεται μισό μέτρο κάτω από την επιφάνεια του εδάφους λόγω των συνεχών προσχώσεων, ξεχωρίζει ο τρούλος του που είναι πραγματικά ένα μοναδικό στολίδι. Είναι χτισμένος μόνο με πλίνθους και αποτελεί εξαιρετικό δείγμα κεραμοπλαστικών μοτίβων. Κατά τη βυζαντινή περίοδο κοσμούνταν με υπέροχες τοιχογραφίες από τις οποίες σήμερα σώζεται μόνο μία, η αναπαράσταση των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Εντυπωσιακά είναι ακόμα κάποια μαρμάρινα γλυπτά της κεντρικής αψίδας που προέρχονται από τμήματα παλαιότερης παλαιοχριστιανικής εκκλησίας. Δίπλα στο ναό υπάρχει σήμερα και ένα ερειπωμένο λιοτρίβι, το οποίο λειτουργούσε μέχρι το 1960. Μέσα στο όμορφο χωριό της Γαβρολίμνης δεσπόζει ο ενοριακός ναός των Παμμέγιστων Ταξιαρχών, ενώ στα Χάνια Γαβρολίμνης το παρεκκλήσι των Αγίων Αναργύρων. Το παρεκκλήσι αναγέρθηκε σε θέση παλαιότερου ναού, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, και ανήκει στον τύπο της μονόχωρης δρομικής βασιλικής. Σε 300 μ. από το παρεκκλήσι εντοπίστηκαν αρχαιότητες στη θέση Μάρμαρα. 106

107

Καλαβρούζα Σκαρφαλωμένη πάνω σε μια χαράδρα της Κλόκοβας σε υψόμετρο 600 μ., η Καλαβρούζα πήρε πιθανότητα το όνομά της από το παρωνύμιο Καλαβρούζος. Κατά τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους η περιοχή γνώρισε ανάπτυξη και στην περιφέρειά της είχαν δημιουργηθεί πολλοί οικισμοί όπως η Σέρσενα ή Σέρσενο ανάμεσα στην Παλιοκαρυά και την Αγία Κυριακή, το Λιβάδι της Κλόκοβας ανάμεσα στην Άνω Καλαβρούζα και τον Αγραπιδόκαμπο, η Δράμεσχη (Τράμεση) στην κορυφογραμμή ανάμεσα στην Καλαβρούζα και τον Αγραπιδόκαμπο και τέλος η Παλιοκαλαβρούζα στην Παλιοκαρυά που απέχει περίπου 1,5 ώρα από τη σημερινή Καλαβρούζα. Σύμφωνα με τις παραδόσεις κατά την τουρκοκρατία στην περιοχή της Κλόκοβας υπήρχαν 72 χωριά που δυστυχώς καταστράφηκαν από τον κατακτητή στη θρυλική μάχη της Καλαβρούζας με τον αντιστράτηγο Δήμο Τσέλιο το 1824. Ερείπια μεσαιωνικών χωριών, πετρόκτιστες στρούγκες, ο ενοριακός ναός του Αϊ - Θανάση του 1868, η Αγία Κυριακή στα Πεζούλια που πανηγυρίζει το θαύμα της διάσωσης από τους κατακτητές κάθε χρόνο στις 7 Ιουλίου, η Αγία Παρασκευή στα Λιβαδάκια, τα ερείπια του Αϊ - Λια στην κορυφή του βουνού “Παπάδες” είναι ορισμένα μόνο από τα αξιοθέατα της περιοχής. Αλλά και για τους λάτρεις της φύσης, πολλά και μοναδικού κάλλους μονοπάτια από την Καλαβρούζα προς την Παλαιοκαλαβρούζα προσφέρουν μοναδική θέα στον ανοιχτό ορίζοντα αλλά και γνωριμία με ένα μοναδικό οικοσύστημα χλωρίδας και πανίδας. Σήμερα ο Εκπολιτιστικός Σύλλογος δημιούργησε το Λαογραφικό Μουσείο με εκθέματα από την παραδοσιακή, καθημερινή ζωή των κατοίκων της περιοχής.

108

Περιθώρι Το χωριό Περιθώρι είναι χτισμένο νοτιοανατολικά από τον επιβλητικό ορεινό όγκο της Βαράσοβας. Απέχει 21 χλμ. από το Αντίρριο, 10 χλμ. από το Μεσολόγγι και 30 χλμ από τη Ναύπακτο. Ο ποταμός Εύηνος διασχίζει τα βόρεια και δυτικά όριά του, συνθέτοντας τοπία μοναδικής ομορφιάς.

109

Τρίκορφο Στις δυτικές πλαγιές της Κλόκοβας δεσπόζει το όμορφο χωριό του Τρικόρφου, που πήρε το όνομά του από τον ομώνυμο λόφο, που υψώνεται βορειοδυτικά του χωριού κοντά στον ποταμό Εύηνο. Παλαιότερα και μέχρι το 1928 το Τρίκορφο ονομαζόταν Μπεζαϊδέ που σημαίνει γόνος του Μπέη, ευγενής, ενώ προτού αποτελέσει τσιφλίκι των Οθωμανών, λεγόταν Κλήμα. Το χωριό γνώρισε μεγάλη άνθηση κυρίως πριν το 1950 με τέσσερις συνοικισμούς, το Μαϊλίκι, το Αγκορτσόραχο, τα Κουστέικα και τα Τσουκαλέικα. Παλαιότεροι και αξιόλογοι οικισμοί της ευρύτερης περιοχής είναι τα Φράγκα, που πρωτοαναφέρονται στον Κώδικα του Μοναστηριού Καταφυγίου Τριχωνίδας περίπου το 1650. Βρίσκονται σε υψόμετρο 609 μ. βόρεια της Καλαβρούζας σε μια περιοχή με πλούσια νερά, όπου και τα Παλιοστάλια ή ο Παλιοστάλος (Παλιόσταλος). Άλλος ένας παλιός οικισμός είναι το Παλιοχώρι, που εκτείνεται νοτιοανατολικά από την τοποθεσία Γεροκώστα και πάνω από τη θέση Πετρωτό. Σήμερα εντυπωσιάζουν τα μικρά σπιτάκια του, που είναι κατασκευασμένα από ξερολιθιά. Η άνθηση που γνώρισε η περιοχή γίνεται ορατή στον επισκέπτη που μπορεί να θαυμάσει πολλά και ενδιαφέροντα οικοδομήματα σχετικά με τα επαγγέλματα μιας άλλης εποχής, καθώς στην περιοχή λειτουργούσαν πέντε αλευρόμυλοι, ένα υδροκίνητο πριόνι στη θέση “Πριόνι”, λιοτρίβια, κεραμιδάδικο, καρβουνοκάμινα, ασβεστοκάμινα και πέτρινα αλώνια. Σημαντικά είναι επίσης και τα θρησκευτικά μνημεία της περιοχής που διατηρούσαν ζωντανή την πίστη των κατοίκων. Στην τοποθεσία Κονταρά, με τις αιωνόβιες βελανιδιές, υπήρχε το Μετόχι του Αγίου Γεωργίου (1819) του Μοναστηριού Άγιος Δημήτριος των Κρυονερίων, που χρονολογείται από το 1805. Σήμερα στο μαγευτικό αυτό μέρος δεσπόζει ο ναός του Αγίου Γεωργίου που ανακαινίστηκε το 1920 και τελικά αναγέρθηκε εκ νέου το 1976. Εντυπωσιακός είναι επίσης και ο ενοριακός ναός του Τρικόρφου, η Αγία Παρασκευή, που χτίστηκε το 1906 καθώς και τα διάσπαρτα στην ευρύτερη περιοχή ξωκλήσια.

110

Γαλατάς Ο Γαλατάς είναι ένα πεδινό χωριό που έχει ως φυσικά όρια τη Βαράσοβα στα βόρεια και βορειονατολικά, τον Εύηνο ποταμό στα δυτικά και τον Πατραϊκό κόλπο στα νότια και νοτιοανατολικά. Αποτελείται από τους οικισμούς Νέο Γαλατά, Κάτω Γαλατά, Πετράλωνα, Παλιόστανη, Νέο οικισμό και τον παραλιακό οικισμό Κρυονερίου. Στο κέντρο του Κάτω Γαλατά βρίσκεται ο ενοριακός πετρόχτιστος ναός της Γεννήσεως της Θεοτόκου. Ακόμα ένας αξιόλογος ναός της περιοχής είναι ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, που βρίσκεται μέσα σε ένα μαγευτικό τοπίο στον κάμπο του χωριού και ο οποίος έχει τον πρόναό του βόρεια σε αντίθεση με τους άλλους ναούς που τον έχουν δυτικά!

111

112

Δημοτική Ενότητα Πυλήνης Η Δημοτική Ενότητα Πυλήνης εκτείνεται σε μια περιοχή με πλούσιο φυσικό περιβάλλον. Οφείλει το όνομά της στην προϊστορική πόλη Πυλήνη, που αναφέρεται από τον Όμηρο στον κατάλογο των Αιτωλικών πόλεων που συμμετείχαν στην εκστρατεία κατά της Τροίας. Ορεινή στη μεγαλύτερη έκτασή της, η δημοτική ενότητα Πυλήνης, διακόπτεται από όμορφα φαράγγια που σχηματίζουν ο ποταμός Εύηνος και οι παραπόταμοί του Κότσαλος και Πόριαρης, καθώς και από λίγες πεδινές εκτάσεις. Ως φυσικά της όρια έχει στα ανατολικά την οροσειρά του Μακρυόρους, στα δυτικά τον Εύηνο, στα βόρεια τον Κότσαλο και στα νότια τον Πόριαρη. Με γραφικούς παραδοσιακούς οικισμούς, όμορφα φυσικά τοπία, αρχαιολογικό ενδιαφέρον και πλούσια πολιτιστική παράδοση που οι κάτοικοι κρατούν μέχρι τις μέρες μας ζωντανή, αποτελεί ένα ενδιαφέρον προορισμό που προσφέρει πολλές επιλογές. Από τις πιο φημισμένες φυσιολατρικές διαδρομές στην περιοχή είναι αυτή προς τη συρματογέφυρα στον Εύηνο ποταμό, το «Καρέλι», όπως αποκαλούν οι ντόπιοι. Κατασκευάστηκε από τους κατοίκους της περιοχής που χρειάζονταν πρόσβαση προς τη Ναύπακτο, αλλά είχαν ως εμπόδιο τον ποταμό. Αρχικά οι κάτοικοι χρησιμοποιούσαν βάρκες για να διασχίσουν το ποτάμι, όταν όμως μια από αυτές αναποδογυρίστηκε, φτιάχτηκε αρχικά μια σχοινογέφυρα που όμως αποδείχθηκε πολύ επικίνδυνη. Τότε ο δάσκαλος Δημήτρης Χαραλαμπόπουλος πήρε την πρωτοβουλία και διοργάνωσε έρανο με τα χρήματα του οποίου κατασκευάστηκε το «Καρέλι». Ήταν ένα ξύλινο κουτί που στηριζόταν με τέσσερα καρούλια σε δύο χοντρά σύρματα, στερεωμένα στα πλατάνια που βρίσκονται στις όχθες του ποταμού. Το 1965 το «Καρέλι» αντικαταστάθηκε από μια νέα συρματογέφυρα που έχει τέσσερα σύρματα, δύο παράλληλα σε κάθε πλευρά. Τα κάτω σύρματα συγκρατούν τις σανίδες της γέφυρας, ενώ τα επάνω χρησιμοποιούνται από τους διαβάτες ως στήριγμα. Η νέα γέφυρα, αν και μοιάζει επίφοβη, είναι πολύ ασφαλής. Πέρα όμως από τη γέφυρα, η περιοχή εντυπωσιάζει με τα αιωνόβια πλατάνια της και την υπέροχη φύση της, που προσφέρεται για ξεκούραση και για εκδρομές. Επίσης, στην περιοχή βρίσκεται και το «Βρο», μια εντυπωσιακή μικρολίμνη που σχηματίζεται στον Εύηνο ποταμό και είναι ιδανική για μπάνιο. Κάθε καλοκαίρι οι πολιτιστικοί σύλλογοι της περιοχής διοργανώνουν τον «Πυλήνιο Αύγουστο», που περιλαμβάνει μουσικές βραδιές, θεατρικές παραστάσεις, εξορμήσεις στη φύση και ποταμοπορίες, εικαστικές εκθέσεις και αθλητικές δραστηριότητες που μυούν τους επισκέπτες στα μυστικά της περιοχής. Παράλληλα, την ίδια περίοδο, στο χωριό Φαμίλα, διοργανώνεται η «Γιορτή της Πίτας». Οι γυναίκες του χωριού ετοιμάζουν και ψήνουν παραδοσιακές πίτες και στη συνέχεια τις προσφέρουν στους επισκέπτες και τους κατοίκους του χωριού. Ακόμα μια παράδοση που αναβιώνει κάθε χρόνο στο δρυοδάσος της Ρουπακιάς είναι ο Πυληνίων Ποιμενικός Βίος. Την πρώτη Κυριακή του Ιουλίου οι κτηνοτρόφοι της περιοχής, αναπαριστούν σκηνές από τη παραδοσιακή ποιμενική ζωή. Κάτω από τις παχιές σκιές του δρυοδάσους, ξεκινά η πορεία των κτηνοτρόφων από τα χειμαδιά στα ξεκαλοκαίρια. Εκεί στήνονται “κονάκια” με όλα τα υπάρχοντα του κτηνοτρόφου (κουδούνια, κύπρια, γκλίτσες, ταγάρια και κάπες), καταφθάνουν τα άλογα με όλο τον απαραίτητο εξοπλισμό και αρχίζουν οι προετοιμασίες για το γλέντι: οι σούβλες μπαίνουν στη φωτιά, το βούτυρο ετοιμάζεται στην καράμπα, το τυρί στην καρδάρα, οι προβατίνες στα καζάνια και φτιάχνονται παραδοσιακά εδέσματα όπως το κοσμάρι και οι πίτες. Παλιά παραδοσιακά τραγούδια ακούγονται από τις διάφορες παρέες με τη συνοδεία φλογέρων και κλαρίνων και το γλέντι ανάβει! 113

Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Πυλήνης Στη δημοτική ενότητα Πυλήνης περιλαμβάνονται τα χωριά Ανθόφυτο, Γάβρος, Δορβιτσά, Ελευθέριανη, Μηλιά, Παλαιόπυργος, Ποκίστα, Σίμου, Στράνωμα, Στύλια και Φάμιλα. Από αυτά τα σημαντικότερα είναι: Ανθόφυτο Χτισμένο στην ανατολική πλευρά της Βλασινιάς, σε υψόμετρο 600 μέτρων, το χωριό Ανθόφυτο απλώνεται σε ένα πανέμορφο, καταπράσινο περιβάλλον με πολλά νερά. Ο παραπόταμος του Μόρνου, Γριάς Ρέμα ή αλλιώς Γρανιτσιώτικος ή Τρανόρεμα, δημιουργεί με το πέρασμά του ένα φαράγγι εκπληκτικής ομορφιάς με μικροκαταρράκτες και πλατανιάδες που χαρίζουν εικόνες μοναδικές σε όσους το επισκέπτονται. Πόλο έλξης του χωριού αποτελεί ο ενοριακός ναός του Αγίου Δημητρίου. Πρόκειται για μια μονόκλιτη βασιλική που λειτούργησε για πρώτη φορά το 1829 και ανακαινίστηκε το 1844. Άλλα αξιοθέατα της περιοχής είναι οι τοποθεσίες Μαραθιά, Καστανιά και Χάνι Πλούμη όπου εντοπίστηκαν ίχνη αρχαίας ζωής, το πέτρινο παρεκκλήσι του Αγ. Αθανασίου του 1775 στη θέση Αμπέλια, η θέση Καταβόθρα με το μικρό ναό της Παναγιάς της Καταβόθρας, η τοποθεσία Καστελάκι, όπου βρέθηκαν ίχνη μικρού φρουρίου και τέλος ο Αϊ- Λιας Λεπτοκαρυάς, όπου εντοπίστηκαν τάφοι στις περιοχές “Τούρκο”, “Έλληνα” κτλ. Ο επισκέπτης μπορεί ακόμα να θαυμάσει στο ποτάμι μια λιθόστρωτη γέφυρα, που κατασκευάστηκε μεταξύ του 1906 και 1907 σε σημείο που υπήρχε μια παλιότερη γέφυρα, του 1883-4 και η οποία καταστράφηκε ολοσχερώς το 1905. Ακόμη ένα ενδιαφέρον χωριό της περιοχής είναι η Λεπτοκαρυά, που εγκαταλείφθηκε λόγω κατολίσθησης το 1965 και άρχισε να ξαναχτίζεται το 1991. Εκεί ξεχωρίζει ο ναός της Αγίας Κυριακής που χρονολογείται από το 1819. Βρίσκεται βορειότερα του χωριού στον αυχένα του Μακρυόρους σε υψόμετρο 1.300 μ. μέσα σε πανύψηλα έλατα και έχει εξαιρετική θέα προς τον Κορινθιακό. Εκεί κάθε χρόνο στις 7 Ιουλίου γίνεται μεγάλο πανηγύρι που προσελκύει πλήθος πιστών από όλα τα χωριά της περιοχής. Λίγο μακρύτερα από την Αγία Κυριακή σε απόσταση δύο χιλιομέτρων σε ένα τοπίο άγριας ομορφιάς βρίσκεται η πηγή της Παπαδιάς και το παλιό χάνι της Παπαδιάς, που όπως λένε οι παραδόσεις έδωσε το όνομά της στην οροσειρά που έχει πρώτη κορυφή το Τσακαλάκι.

114

115

Ελευθέριανη Κρυμμένο μέσα σε πυκνά δάση από έλατα, κέδρους, καστανιές, δρυς αλλά και πουρνάρια το παραδοσιακό και γραφικό χωριό της Ελευθέριανης εκτείνεται στο βάθος της χοάνης ανάμεσα στις βουνοκορφές της Μαλαθούνας, του Ξεροβουνίου και του Τσακαλάκι σε υψόμετρο 760 μέτρων. Σύμφωνα με μία εκδοχή η ονομασία του χωριού οφείλεται στη λέξη «Λεφτέργιανη», που απαντάται το 1454. Πρόκειται για τη σύζευξη των ονομάτων Λευτέρης και Γιάννης, που αποτελούσε συνηθισμένο γλωσσικό φαινόμενο στη ρουμελιώτικη διάλεκτο. Μια δεύτερη εκδοχή θέλει το χωριό να παίρνει το όνομά του από το γεγονός ότι ήταν πάντα ελεύθερο, καθώς ποτέ δεν πάτησε τουρκικό πόδι εκεί. Σήμερα η Ελευθέριανη κερδίζει και τους πιο απαιτητικούς επισκέπτες με τον ενοριακό ναό του Αγίου Δημητρίου, που είναι χτισμένος πάνω στον παλαιότερο ναό του χωριού του 1880, αλλά και με το ναό της Αγίας Παρασκευής του 1910. Όμως αυτό που πραγματικά εντυπωσιάζει είναι το πανέμορφο φυσικό περιβάλλον με τα δάση, τους χείμαρρους, τα φαράγγια, την ξακουστή Δρακόβρυση, τον παλιό νερόμυλο και τις αναρίθμητες βρύσες με τα δροσερά νερά τους. Στην περιοχή έχουν βρεθεί ακόμα και διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως ένας αρχαίος οικισμός στη θέση Μάρμαρα και μια επιτύμβια λαξευμένη πέτρα με την επιγραφή: «Κλεόπολι χαίρε» στην τοποθεσία Αμπέλια. Ακόμα αξίζει να επισκεφθεί κανείς το ναό της Υπαπαντής στον Πέρα Μαχαλά που σήμερα λειτουργεί ως κοιμητηριακός, ενώ το 1829 έγινε εκεί η συνάθροιση των εκλογέων, καθώς και το Μετόχι του Μοναστηριού της Παναγιάς Καβαδιώτισσας στου Βαρένου. Αξιοσημείωτος είναι και ο Πουρναρόσταλος με την πετρόχτιστη βρύση του. Οι κάτοικοι του χωριού κρατούν αναλλοίωτες τις παραδόσεις τους και κάθε χρόνο στις 26 Ιουλίου διοργανώνουν πανηγύρι που προσελκύει πολλούς επισκέπτες και κατοίκους από τα γύρω χωριά.

116

Γάβρος Στις δυτικές πλαγιές του Μακρύορου βρίσκεται το χωριό Γάβρος που οφείλει το όνομά του στο ομώνυμο κυπελοφόρο φυτό, που φυτρώνει στην περιοχή. Σε υψόμετρο 750 μέτρων έχει πολύ ωραία θέα προς τον Κορινθιακό κόλπο και τα βόρεια παράλια της Πελοποννήσου. Παλαιότερα και μέχρι το 1928 το χωριό ονομαζόταν Δέλγα και ήταν χτισμένο βορειότερα του σημερινού στη θέση Παλιοχώρι. Από τις πολλές καθιζήσεις που έγιναν γύρω στο 1905 στην περιοχή ήρθαν στο φως πολλά αρχαία ευρήματα, όπως τάφοι, όστρακα κ.α. Μάλιστα, κάποιοι μελετητές ταύτισαν τη θέση του χωριού με το αρχαίο Αιγίτιον. Στο χωριό ξεχωρίζει ο ενοριακός ναός του Αγίου Δημητρίου του 1829, ο οποίος κτίστηκε ξανά το 1853. Καταπράσινη και κατάφυτη η περιοχή είναι ένα ευλογημένο από τη φύση μέρος. Στις τοποθεσίες Μαντήλω, Κρεμαστός, Χαλάνδρα, Αγράμπελη και Μουρσιά αναβλύζουν δέκα πηγές. Το δροσερό, άφθονο και γάργαρο νερό τους χρησιμοποιούταν από παλιά, καθώς στην περιοχή λειτουργούσαν 6 μύλοι. Ένας ακόμα παλιός και ιδιαίτερος αγροοικισμός της περιοχής είναι η Χιλιαδού, η οποία μετρούσε 5 οικογένειες τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Χιλιαδού είναι λιβάδι κατάλληλο για βόσκηση, όπου “χιλιάζουν” τα γιδοπρόβατα. Βόρεια του Γάβρου βρίσκεται και ο συνοικισμός Κουτσογιανναίικα, στον οποίο λειτουργούσαν τρία χάνια και ο οποίος ιδρύθηκε από τον Κουτσογιάννη από την Καρυά Ευπαλίου. 117

118

Μηλιά Το μικρό, πνιγμένο στο πράσινο, χωριό της Μηλιάς βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά της Μαλαθούνας κάτω από το λόφο του Αϊ - Γιώργη σε υψόμετρο 800 μέτρων. Το παλιό όνομα του χωριού ήταν Κολοσύρτης, πιθανόν από το παρωνύμιο κολοσύρτης που σημαίνει ο δυσκίνητος λόγω βάρους. Μια άλλη εκδοχή όμως που ταιριάζει με τις παραδόσεις του χωριού θέλει το χωριό να πήρε το όνομά του από μια εχθροπραξία με τους Τούρκους. Όταν κατά την τουρκοκρατία, τούρκοι φοροεισπράκτορες έφτασαν στο χωριό, οι κάτοικοι τους σκότωσαν. Τότε για αντίποινα οι Τούρκοι έστειλαν απόσπασμα με σκοπό να κάψει το χωριό και οι κάτοικοί του το εγκατέλειψαν στα κρυφά, «κολοσυρτά», για να σωθούν. Αξιοθέατα του χωριού αποτελούν ο ναός της Αγίας Παρασκευής που χτίστηκε το 1898, το Δημοτικό Σχολείο, κτίσμα του 1908 καθώς και η προτομή του λοχία Αθαν. Χριστόπουλου που σκοτώθηκε το 1974 στην Κύπρο. Επίσης μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο Ελατιάς. Πρόκειται για ένα φυσικό παρατηρητήριο της περιοχής γεμάτο έλατα με θέα προς την κοιλάδα του Κότσαλου, την περιοχή του Πλάτανου με τους ορεινούς όγκους της. Στην είσοδό του, μια όμορφη βρύση με γάργαρο νερό ξεδιψά τους επισκέπτες. Το τοπίο μαγεύει με τις ζαγάδες, τα πεζούλια, την πυκνή βλάστηση και τους δύο ερειπωμένους μύλους. Τέλος, το αρχαιολογικό ενδιαφέρον της περιοχής επικεντρώνεται στις θέσεις Οβρές και Λογγιές κοντά στον Κότσαλο, όπου εντοπίστηκαν ίχνη αρχαίας ζωής.

119

Παλαιόπυργος Το χωριό Παλαιόπυργος, που παλιά ονομάζονταν Βελβίτσαινα βρίσκεται δυτικά στους πρόποδες του όρους Βλασινιάς κάτω από την εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου, που δεσπόζει στην κορυφή. Το χωριό δημιουργήθηκε τους χρόνους του Βυζαντίου, ενώ η παλιά ονομασία του είναι ανδρωνυμική και σημαίνει η γυναίκα του Βελβίτση. Πήρε το σημερινό όνομά του το 1927, από τον παλιό πύργο Κούλια του Καναβού ή Καναβόπυργο που βρίσκεται στο Μαραθιά. Ο πύργος είναι τριώροφος και κατασκευάστηκε την εποχή της Τουρκοκρατίας. Είναι χτισμένος με αργολιθοδομή με ισχυρό συνδετικό κονίαμα και εμφανή ίχνη από ξυλοδεσιές. Σήμερα σώζονται κάποια ερείπιά του. Στη δυτική και βόρεια πλευρά του διατηρούνται τείχη ύψους 9 μέτρων περίπου, ενώ στη νότια και την ανατολική δεν σώζονται παρά λίγα ερείπια. Οι τοίχοι του πύργου διέθεταν σειρές από πολεμίστρες καθώς και σχισμές για να περνάει φως. Στο εσωτερικό του διακρίνονται τοιχαρμάρια και τζάκι. Στη νοτιανατολική πλευρά εκτός του πύργου, εντοπίστηκαν ερείπια διαφόρων βοηθητικών κτισμάτων. Ο πύργος το 1996 χαρακτηρίστηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο. Αρχικά ο Παλαιόπυργος ήταν χτισμένος στην τοποθεσία Περιβόλια, στη θέση Κεφαλόβρυσο ή Παλιοχώρι. Για άγνωστους λόγους, οι κάτοικοι έχτισαν το νέο χωριό στη σημερινή θέση, γύρω από την παλιά Αγία Τριάδα. Το χωριό καταστράφηκε δύο φορές, το 1825 και το 1827 αντίστοιχα, και οι κάτοικοί του διασκορπίστηκαν. Σήμερα αποτελείται από 8 συνοικίες και διαθέτει 17 ναούς. Ο σπουδαιότερος από αυτούς είναι η παλαιά Αγία Τριάδα που θεωρούταν Μοναστήρι – Μετόχι της Αμπελακιώτισσας. Στη νότια είσοδο της εκκλησίας υπάρχει μία επιγραφή με τις χρονολογίες: 1837 και 1963. Η πρώτη ημερομηνία αναφέρεται στην ανακαίνιση του ναού μετά την καταστροφή του χωριού το 1825 ή το 1827, ενώ η δεύτερη στην ανακαίνισή του. Το 1915 ο ναός εγκαταλείφθηκε λόγω καθίζησης και σήμερα είναι ο κοιμητηριακός ναός του χωριού. Από το παλιό μοναστήρι σώζεται μέχρι σήμερα μια αργυρένια κανδήλα με χρονολογία 1751. Σε εννέα σημεία στην περιοχή και ιδιαίτερα στη θέση Μάρμαρα έχουν εντοπιστεί ίχνη αρχαίας ζωής. Στην περιοχή του Παλιόπυργου, λειτουργούσαν τέσσερις νερόμυλοι που χαρακτηρίστηκαν το 1994 διατηρητέα μνημεία, όπως και οι άλλοι τέσσερις νερόμυλοι του συνοικισμού Περιβόλια που χαρακτηρίστηκαν διατηρητέοι το 1996. Εκεί ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης, και η πηγή Πόριαρη, που ανακαινίστηκε πρόσφατα. Στην ευρύτερη περιοχή λειτουργούσαν ακόμα τέσσερις μύλοι και ένας ανεμόμυλος στον αυχένα Ανεμάκης, δείγμα ότι η περιοχή είχε έντονη βιοτεχνική δραστηριότητα και γνώριζε οικονομική άνθηση.

120

121

122

Ποκίστα Το γραφικό χωριό της Ποκίστας είναι κρυμμένο μέσα σε μια χαράδρα στις νοτιοδυτικές πλαγιές του όρους Καλπάκι σε υψόμετρο 850 μέτρων. Η ονομασία του προέρχεται είτε από τη λέξη πόκο που σημαίνει μαλλί από κούρεμα προβάτων, είτε από παραφθορά της λέξης ποτίστρα καθώς στην περιοχή έχουν καταμετρηθεί περίπου 85 πηγές! Αρχικά το χωριό ήταν χτισμένο στη θέση Παλιοχώρι. Επειδή είναι χτισμένο σε κατηφορική περιοχή, οι κάτοικοί του στήριζαν το έδαφος με πεζούλια για να μπορούν να καλλιεργούν. Με αυτόν τον τρόπο δημιούργησαν τις ζαγάδες, οι οποίες ξεκινούσαν από το χωριό και έφταναν μέχρι τον Κώτσαρη. Η περιοχή κατοικούταν από τους αρχαίους χρόνους όπως καταδεικνύουν νομίσματα που απεικονίζουν το Μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο και κεραμικά με μελανόμορφο επίχρισμα που ανακαλύφθηκαν νότια της θέσης Παναγία. Αξιοθέατο του χωριού αποτελεί ο Ποκιστιάνικος μύλος ή αλλιώς “Παλιόμυλος”, που βρίσκεται στην αριστερή όχθη του Κότσαλου. Πρόκειται για ένα διώροφο κτίσμα με εντυπωσιακή δόμηση, το οποίο καταστράφηκε στις 11 Σεπτεμβρίου 1904 ή 1905 μετά από δυνατή κατεβασιά. Σύμφωνα με το θρύλο ο μυλωνάς κατόρθωσε να σωθεί την τελευταία στιγμή, καθώς ανέβηκε στο πάνω πάτωμα. Στην Ποκίστα ξεχωρίζουν ακόμα ο ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου που χρονολογείται από το 1870 και ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου του 1912, ενώ εντυπωσιάζει τους λάτρεις της φύσης η κατάφυτη από λεύκες δενδροστοιχία που βρίσκεται στο δρόμο προς τον Πλάτανο.

123

Δημοτική Ενότητα Αποδοτίας Η Δημοτική Ενότητα Αποδοτίας βρίσκεται στο βορειοανατολικό τμήμα του Δήμου Ναυπακτίας. Πήρε το όνομά της από τον αρχαίο λαό των Αποδοτών που κατοικούσαν στην περιοχή και συγκεκριμένα νοτιοδυτικά του όρους Βαρδουσίων και της κοιλάδας του Μόρνου, κοντά στους Οζόλες Λοκρούς. Εξ’ ολοκλήρου ορεινή, η Δημοτική Ενότητα Αποδοτίας χαρακτηρίζεται από ψηλά, επιβλητικά βουνά, όπως το Τσακαλάκι (1.710 μ.), το Μακρύορος (1.430 μ.) και την οροσειρά Ομάλια (1.656 μ.), αλλά και από τα πολλά τρεχούμενα νερά, όπως τον παραπόταμο Κότσαλο, που οι ντόπιοι ονομάζουν Κάκκαβο, με τους παραποτάμους του και τον ποταμό Μόρνο. Αυτό το ιδεώδες φυσικό περιβάλλον ευνοεί τη δασική κυρίως βλάστηση, όπου μεταξύ άλλων επικρατούν οι βελανιδιές, οι αριές και οι κουμαριές. Το τοπίο συμπληρώνεται από πολλά και όμορφα αγριολούλουδα και βότανα. Εκεί βρίσκουν καταφύγιο πολλά είδη άγριας πανίδας όπως λύκοι, αλεπούδες, ζαρκάδια, αγριόχοιροι, αγριόγατες, νυφίτσες, κ.α., πολλά είδη πουλιών καθώς και ερπετά όπως φίδια, σαύρες και χελώνες. Κατοικημένη από την προϊστορική εποχή αδιάκοπα, η δημοτική ενότητα Αποδοτίας είναι διάσπαρτη με αρχαία ερείπια σχεδόν σε κάθε χωριό της. Η θέση της πρωτεύουσας της αρχαίας Αποδοτίας, το Αιγίτιον, δεν έχει εντοπιστεί. Κάποιοι μελετητές ισχυρίζονται ότι βρίσκεται στη θέση Κοσκινά της Ελατούς, κάποιοι στο Παλιοχώρι της Τερψιθέας, άλλοι στον Κάμπο της Λιμνίτσας και τέλος κάποιοι στο Παλιοχώρι Γάβρου. Η επικρατέστερη όμως άποψη θέλει την αρχαία πρωτεύουσα να βρίσκεται στο Παλιόκαστρο Στρούζας. Επίσης, η περιοχή γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά τους Βυζαντινούς χρόνους, καθώς πολλά από τα χωριά και τους οικισμούς της δημιουργήθηκαν τότε. Η πλούσια πολιτιστική παράδοση της δημοτικής ενότητας διατηρείται αναλλοίωτη στο πέρασμα των χρόνων μέσω των πολλών γιορτών και πολιτιστικών εκδηλώσεων. Από τις πιο ξακουστές γιορτές είναι τα «Ξεφλουδίσια» που διοργανώνονται τον Αύγουστο στο χωριό Τερψιθέα. Πρόκειται για τη Γιορτή Καλαμποκιού, όπου αναβιώνει το έθιμο του ξεφλουδίσματος των καλαμποκιών με συνοδεία παραδοσιακής μουσικής και χορού!

124

125

126

Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Αποδοτίας Στη δημοτική ενότητα Αποδοτίας συμπεριλαμβάνονται τα χωριά Αμπελακιώτισσα, Αναβρυτή, Άνω Χώρα, Ασπριάς, Γραμμένη Οξυά, Γρηγόρι, Ελατόβρυση, Ελατού, Καλλονή, Καταφύγιο, Κάτω Χώρα, Κεντρική, Κοκκινοχώρι, Κρυονέρια, Κυδωνιά, Λεύκα, Λιμνίτσα, Μανδρινή, Πόδος και Τερψιθέα. Από αυτά τουριστικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα παρακάτω: Άνω Χώρα Η πρώην Μεγάλη ή Άνω Λομποτινά είναι το σημερινό χωριό της Άνω Χώρας που είναι χτισμένο σε υψόμετρο 1.050 μέτρων στις δυτικές απολήξεις των Βαρδουσίων. Περιτριγυρισμένη από ψηλές βουνοκορφές, όπως το Τσακαλάκι, το Αυγό, η Τριτσοβά, οι οροσειρές Ομάλια και Νεραϊδάλωνο, βρίσκεται σκαρφαλωμένη στις βορειοανατολικές πλαγιές της βουνοκορφής Σύρτα. Η Άνω Χώρα, που απέκτησε τη σημερινή της ονομασία το 1930, απέχει περίπου 52 χιλιόμετρα από τη Ναύπακτο, που είναι και η κοντινότερη μεγάλη πόλη. Στο παρελθόν υπήρξε κεφαλοχώρι της ορεινής Ναυπακτίας, και κύριο διοικητικό και πνευματικό κέντρο της περιοχής. Κατά τους βυζαντινούς χρόνους, στην περιοχή κατέφυγαν πολλές βυζαντινές οικογένειες, κυρίως μετά την κατάληψη της Πόλης το 1204 από τους Φράγκους, αλλά και μετά την άλωσή της το 1453. Γραπτές αναφορές υποδεικνύουν ότι οι Καναβαίοι βρέθηκαν στα Κράβαρα το 1739. Ως προεστοί της Λομποτινάς αλλά και ολόκληρων των Κραβάρων, είχαν επωμισθεί τα έξοδα και λειτουργούσαν στην κωμόπολη την ξακουστή Σχολή της Λομποτινάς, που είχε δύο σχολεία: το Αλληλοδιδακτικόν και το Ελληνικόν. Σε αυτή τη σχολή μαθήτευσε και ο Πατροκοσμάς ο Αιτωλός, ο οποίος στη συνέχεια δίδαξε εκεί μέχρι το 1738. Η σχολή έκλεισε περίπου στα τέλη του 1800 – 1801, όταν ο Αλή πασάς έδιωξε τους Καναβαίους από το χωριό. Η οικογένεια τότε εγκαταστάθηκε στο Αίγιο. Τελευταίος της σημαντικής αυτής οικογένειας ήταν ο Ιωάννης Νικολάου Καναβός που διετέλεσε βουλευτής και υπουργός. Το όμορφο και καταπράσινο φυσικό περιβάλλον του χωριού αποτελεί το βασικό πόλο έλξης των επισκεπτών. «Πνιγμένο» από δάση καστανιάς, έλατου, κέδρου, βελανιδιάς και άλλων δέντρων και με αμέτρητες πηγές, δημιουργεί ένα μαγικό σκηνικό που εντυπωσιάζει με τα λιθόχτιστα σπίτια του, τα παραδοσιακά καφενεία και τα πλακόστρωτα δρομάκια. Αξιοθέατο του χωριού είναι ο μεγαλοπρεπής ναός της Αγίας Παρασκευής που κτίστηκε το 1918. Είναι σταυροειδής με δύο ενσωματωμένα καμπαναριά και κατασκευασμένος με πελεκητό μαύρο λιθάρι. Στο εσωτερικό του, οι εικόνες της Αγίας Παρασκευής και της Παναγίας της Σκοπιώτισσας ξεχωρίζουν. Κοντά στο ναό της Αγίας Παρασκευής και σε ειδικό χώρο εκτίθεται το μικρό λεωφορείο της περιοχής, ο Καρνάβαλος, που μέχρι το 1983 εκτελούσε την τοπική συγκοινωνία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμα και η περιοχή από το λόφο Λακούλα μέχρι το λόφο του Αϊ- Γιώργη καθώς και τα διάφορα ξωκλήσια ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει ο μικρός ναός του Πατροκοσμά. Στην Άνω Χώρα διοργανώνεται επίσης, μία από τις πιο γνωστές παραδοσιακές γιορτές της ορεινής Ναυπακτίας. Κάθε χρόνο στα μέσα του Οκτώβρη η «Γιορτή Κάστανου και Τσίπουρου» συγκεντρώνει πλήθος επισκεπτών. Μετά την απόσταξη του τσίπουρου, ψήνονται κάστανα και προσφέρονται τοπικά γλυκά, όπως μπακλαβάδες, ραβανί, κουραμπιέδες, γλυκά κουταλιού κεράσι, κάστανο, καρύδι, κυδώνι, αλλά και τοπικές πίτες και γίδα βραστή, ενθουσιάζοντας τους παρευρισκόμενους!

127

Κάτω Χώρα Η σημερινή Κάτω Χώρα και πρώην Μικρά ή Κάτω Λομποτινά εκτείνεται στους νότιους πρόποδες της οροσειράς της Ομάλιας. Συγκεκριμένα βρίσκεται σε υψόμετρο 880 μέτρων, κάτω από τη βουνοκορφή Κερασοβούνι και τις νότιες πλαγιές της βουνοκορφής Γουλινάς, ανάμεσα στους δύο χείμαρρους που ενώνονται στο μύλο του Καρατούμπα και σχηματίζουν το Λομποτιανίτικο ρέμα που ενώνεται με τον Κότσαλο. Όπως και η Άνω Χώρα, η Μικρή ή Κάτω Λομποτινά δημιουργήθηκε από το ενιαίο χωριό της Λαμποτινάς, που βρισκόταν στη θέση Παληχώρια απέναντι από τη Γεροντοκαρυά. Εναπομείναντες κάτοικοι της παλιάς Λαμποτινάς ή και ξώμαχοι της νέας δημιούργησαν το χωριό μεταξύ του 1454 και του 1550, το οποίο πήρε το όνομα Κάτω Χώρα το 1928. Ευρήματα στην περιοχή καταδεικνύουν ότι κατοικούνταν από τους αρχαίους χρόνους. Συγκεκριμένα στις τοποθεσίες Κοινωνικό, Καρούλα και Αγία Τριάδα εντοπίστηκαν τάφοι, κεραμικές πλάκες και σπόνδυλοι από κίονα ναού. Στην κορυφή Γουλινάς βρέθηκε αρχαίος πύργος (γουλάς), ενώ στην απέναντι πλευρά μια μεγάλη σπηλιά, η Νησού, σε μια τοποθεσία δύσβατη και απόκρημνη, που σύμφωνα με τους θρύλους έβρισκαν καταφύγιο οι κυνηγημένοι. Οι παραδόσεις θέλουν μια μεγάλη σήραγγα που ξεκινούσε από το Σταλαχτό και την Κουδουνότρυπα, που βρίσκονται απέναντι από το χωριό στις πλαγιές του Γουλινά, να ενώνει τις δύο τοποθεσίες με τη Νησού. Το 1815 ο Γάλλος πρόξενος και ιατρός, Πουκεβίλ, ανακάλυψε τα ερείπια του παλιού μοναστηριού του Τρίμορφου (Αγία Τριάδα), που είχε κτιστεί από τον Δομίτιο και στο οποίο μόναζαν 340 μοναχοί. Το μοναστήρι βρισκόταν στη θέση όπου είναι σήμερα το ξωκλήσι της Αγίας Τριάδας, βόρεια του χωριού και κάτω από το Κοινωνικό. Στο χωριό ξεχωρίζει ο ενοριακός ναός του Αγίου Δημητρίου, που το 1829 βρισκόταν στη θέση όπου είναι σήμερα τα κοιμητήρια και ο οποίος ξανακτίστηκε εκ νέου το 1864. Είναι βασιλικού ρυθμού και διαθέτει υπερυψωμένο καμπαναριό με δύο καμπάνες. Η πόρτα του κοσμείται από γλυπτή αναπαράσταση. Αξιοσημείωτα είναι επίσης και τα ξωκλήσια Άγιος Κωνσταντίνος, Αγία Τριάδα και Αγία Παρασκευή, που περιμένουν τους πιστούς σε ένα εκπληκτικής ομορφιάς φυσικό περιβάλλον. Εξίσου μοναδικής ομορφιάς είναι ο Περαλόγγος κατάφυτος με καστανιές, κέδρα, έλατα, πλατάνια όπως και στην κορυφή του χωριού το Κεφαλάρι.

128

129

130

Αμπελακιώτισσα Η Αμπελακιώτισσα (πρώην Κοζίτσα) είναι κτισμένη σε μια κατάφυτη πλαγιά και κατοικείται από την αρχαιότητα. Αρχαίοι τάφοι βρέθηκαν στην τοποθεσία Καστρί, αλλά και στη θέση Πλαγιά, ενώ μία λάγηνος που ανακαλύφθηκε σε έναν τάφο εκεί έχει αναχθεί στην Ελληνιστική εποχή (3ος αι.). Αρχικά το μεσαιωνικό χωριό της Αμπελακιώτισσας ήταν χτισμένο στο Καστρί, νοτιοδυτικά του σημερινού χωριού πάνω από τη γέφυρα του Κότσαλου. Εκεί εκτός από τα αρχαία ευρήματα βρέθηκαν επίσης, και ερείπια τριών ναών του Αγίου Βασιλείου, του Αγίου Παντελεήμονος και του Αγίου Ιωάννη. Ερείπια ενός ακόμα ναού, αυτού της Αγίας Τριάδας ανακαλύφθηκαν στη θέση Σκομπόδο, απέναντι από την περιοχή αυτή. Το χωριό για άγνωστους λόγους μετακινήθηκε στην αριστερή όχθη του χειμάρρου Μαϊρέμα (Κοζιτσιάνος), στη θέση Παλιοχώρι στους δυτικούς πρόποδες του όρους Τσεκούρα, όπου σήμερα βρίσκονται οι ερειπωμένοι μικροί ναοί της Αγίας Παρασκευής, του Άγιου Αθανασίου, του Προφήτη Ηλία και του Αγίου Νικολάου. Το χωριό αναφέρεται στα οθωμανικά κατάστιχα ως Κόζιτσα. Άλλαξε το όνομά του σε Καστρί το 1927 και τον επόμενο χρόνο το 1928 το όνομά του οριστικοποιήθηκε σε Αμπελακιώτισσα από την προσωνυμία της Παναγίας. Το φυσικό του περιβάλλον κατακλύζει τις αισθήσεις με την πλούσια χλωρίδα του στην οποία συγκαταλέγονται και πολλά βότανα όπως βάλσαμο, ρίγανη, χαμομήλι, τσάι, αγριομάραθο, άγρια ραδίκια κ.α. Στη νότια πλευρά του χωριού, ο ποταμός Κότσαλος διασχίζει το άγριο φαράγγι του Κάκαβου, όπου βρίσκεται και το ξακουστό πετρόχτιστο γεφύρι και η μικρή κοιλάδα του. Στην Αμπελακιώτισσα ξεχωρίζουν δύο σημαντικά χριστιανικά μνημεία. Το πρώτο από αυτά είναι το ιστορικό μοναστήρι της Παναγίας Αμπελακιώτισσας που θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα του Δήμου Ναυπακτίας και χαρακτηρίζεται ως η «Κιβωτός της Ναυπακτίας», επειδή φυλάσσει πολλά ανεκτίμητα κειμήλια. Σήμερα λειτουργεί ως αντρικό και βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από το χωριό της Αμπελακιώτισσας σε μια τοποθεσία που στο παρελθόν ήταν γνωστή ως «Αργαστήρια». Η συγκεκριμένη περιοχή πήρε πιθανότητα το όνομά της λόγω της ύπαρξης στην περιοχή οικογενειών που φημίζονταν για την τέχνη τους στην ξυλογλυπτική, τη χρυσοχοΐα και την ασημουργία. Ανάμεσα στις οικογένειες αυτές ήταν και η ξακουστή του Δαμιανού από την Ήπειρο. Το μοναστήρι ξεχωρίζει για το καθολικό του. Είναι τρίκλιτη τρουλαία βασιλική με ορθογώνια κάτοψη με τρία ζευγάρια κιόνων, ένα ζευγάρι πεσσών και ημικυκλική αψίδα που στολίζεται με επτά αβαθείς κόγχες. Η κεραμοσκεπή στέγη του ναού είναι δίρριχτη με τρούλο, ενώ τα εσωτερικά του κλίτη καλύπτονται με φουρνικά. Το εντυπωσιακό κωδωνοστάσιό του, βρίσκεται στο κέντρο της δυτικής πλευράς του ναού και διαθέτει κεντρική τοξωτή είσοδο. Όλοι οι εξωτερικοί τοίχοι του ναού κοσμούνται με λιθα-

131

νάγλυφα που αναπαριστούν ζώα, άνθη, δέντρα και ανθρώπινες μορφές. Σύμφωνα με τη λιθανάγλυφη επιγραφή που υπάρχει στο υπέρθυρο τόξο της εισόδου, ο ναός οικοδομήθηκε το 1456, ενώ το καθολικό του ανακαινίστηκε από τον Ηπειρώτη αρχιτέκτονα Χρήστο Ιωάννου από τη Στράτζινα, το 1847, όταν ήταν ηγούμενος ο Θεόφιλος Παπαλογής. Εσωτερικά δεν είναι αγιογραφημένος και διαθέτει ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1847, σύμφωνα με τη σχετική επιγραφή, έργο πιθανά τοπικού εργαστηρίου. Στο ναό ξεχωρίζει ακόμα η εικόνα της Παναγίας, που τεχνοτροπικά τοποθετείται στο 17ο αιώνα, ενώ τη χρυσή επένδυσή της ανέλαβε ο ντόπιος χρυσοχόος Νικόλαος Δαμιανός το 1820. Ακόμα ιδιαίτερο προσκύνημα αποτελεί ο Επιτάφιος, που είναι δείγμα χρυσοκεντητικής τέχνης, έργο της διάσημης κεντήστρας από την Κωνσταντινούπολη, Μαριόρας. Τα κελιά του μοναστηριού έχουν ανακαινιστεί πρόσφατα και βρίσκονται στο νότιο και δυτικό τμήμα του. Το μοναστήρι γιορτάζει στις 23 Φεβρουαρίου ανήμερα του Αγίου Πολυκάρπου και στις 15 Αυγούστου στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Το δεύτερο μνημείο είναι ο ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου, που ανακαινίστηκε το 1744 και διαθέτει μια εξαιρετική φατνωματική ρομβωτή οροφή και ένα εκπληκτικής τεχνικής ξυλόγλυπτο τέμπλο. Το τέμπλο φιλοτέχνησε ο ντόπιος τεχνίτης Αθανάσιος (Δαμιανός) με εικόνες της εποχής. Αξιόλογος είναι ακόμα και ο ναός της Αγίας Βαρβάρας. Ανακαινίστηκε τη δεκαετία του 1980 και σύμφωνα με την επιγραφή του ήταν επισκοπικός ναός, επί Επισκόπου Ιακώβου. Κύρια ασχολία των κατοίκων του χωριού τα παλιά χρόνια ήταν η ραπτική. Οι Κοζιτσιάνοι ραφτάδες τριγυρνούσαν σε ομάδες στα Ρουμελιωτοχώρια αλλά και σε άλλα μέρη για να ράψουν τα ελληνοσκούτια. Μιλούσαν μεταξύ τους μια δική τους συνθηματική γλώσσα τα Ραφτιάδικα ή Πλέικα. Επίσης, στο χωριό είχε αναπτυχθεί και η τέχνη της χρυσοχοΐας, της αργυροχοΐας και της ξυλογλυπτικής με προεξάρχουσα την οικογένεια Δαμιανού.

132

Ελατού Η Ελατού βρίσκεται στους πρόποδες της κορυφής Κερασοβούνι της οροσειράς Ομάλιας, στη μέση της ανατολικής Ναυπακτίας. Χτισμένη αμφιθεατρικά σε υψόμετρο 1.050 μέτρων, παλαιότερα ονομαζόταν Ελετσού, ενώ στα οθωμανικά κατάστιχα αναφέρεται ως Ιλατσί. Το όνομα Ελατού ανάγεται στους βυζαντινούς χρόνους. Αρχικά η Ελατού ήταν χτισμένη νοτιοανατολικά του σημερινού χωριού, στη θέση Παλιοχώρια. Το 1820 οι Τούρκοι πυρπόλησαν το χωριό και μερικά χρόνια αργότερα, το 1829, οι κάτοικοί του δημιούργησαν το νέο χωριό στη σημερινή του θέση. Η περιοχή παρουσιάζει και αρχαιολογικό ενδιαφέρον καθώς στην τοποθεσία Αλωνάκι, στη θέση Μνήματα, εντοπίστηκαν τάφοι από λαξευτές πέτρες. Ίχνη αρχαίας πόλης ανακαλύφθηκαν στη θέση Κοσκινά στην Παλιοχώρια, ωθώντας κάποιους μελετητές να υποστηρίξουν ότι πρόκειται για την αρχαία πρωτεύουσα της Αιτωλίας, το Αιγίτιο. Το Αιγίτιο όμως «διεκδικούν» και τα γειτονικά χωριά Λιμνίτσα και Τερψιθέα καθώς και εκεί εντοπίστηκαν αρχαίοι οικισμοί. Στο σημερινό χωριό, η φύση κλέβει την παράσταση. Έλατα εναλλάσσονται με καστανιές, πουρνάρια, βελανιδιές και πολλά άλλα είδη δέντρων και οπωροφόρων. Τα παραδοσιακά σπίτια του χωριού, ο ενοριακός ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος που χτίστηκε το 1866, το σχολείο, κτίσμα του 1950, οι πλακόστρωτες πλατείες και το μνημείο των Πεσόντων συμπληρώνουν το τοπίο. Στην περιοχή ο επισκέπτης συναντά επίσης πολλά ξωκλήσια, χτισμένα σε τοπία ασύγκριτης ομορφιάς, όπως της Ζωοδόχου Πηγής στις Καμάρες, της Αγίας Σοφίας και του Αϊ - Λια στην ομώνυμη κορυφή της Ομάλιας. 133

Κρυονέρια Σκαρφαλωμένα στις βορειοδυτικές πλαγιές του Φτερόπυργου, τα Κρυονέρια υποδέχονται τους επισκέπτες τους σε ένα εξαιρετικό φυσικό τοπίο. Το χωριό χρονολογείται από τους βυζαντινούς χρόνους, καθώς καταγράφεται στα οθωμανικά κατάστιχα. Εκείνη την εποχή όμως ήταν χτισμένο, χαμηλότερα σε μια μεγάλη σπηλιά στη θέση Καστέλια, στην αριστερή όχθη του Εύηνου ποταμού. Στο δρόμο προς την Κλεπά, βρίσκεται ο μικρός λόφος Καστέλι στην κορυφή του οποίου υπάρχουν ίχνη μικρού αρχαίου αιτωλικού κάστρου. Από εκεί πήρε και το όνομά της η περιοχή. Χαμηλότερα βρίσκεται ένα μεγάλο σπήλαιο που χρησίμευε ως καταφύγιο για τους κατοίκους, όταν βρίσκονταν σε κίνδυνο. Στη θέση Σέλπερη, που σήμερα δεσπόζει το ερειπωμένο μοναστήρι Άγιος Δημήτριος, εντοπίστηκαν χαλάσματα τείχους, δείγμα ότι στην περιοχή υπήρχε οχυρωμένη αιτωλική πόλη. Η ίδρυση του μοναστηριού χρονολογείται το 1805, από τον Ηγούμενο Διαμιανό, οπλαρχηγό που έχασε τη ζωή του στο Μεσολόγγι. Χάρη σε αυτόν το μοναστήρι έγινε ξακουστό και απέκτησε κύρος. Το 1819 ανακηρύχθηκε με σιγίλιο Πατριαρχικό και Σταυροπηγιακό από τον οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’. Το Φανάρι κάλεσε τον Ηγουμένο Δαμιανό, όπου μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και αυτός με τη σειρά του μύησε τους οπλαρχηγούς της Ρούμελης. Σήμερα από το μοναστήρι σώζεται το καθολικό και ένα μικρό κτίριο του 1818, το αποκαλούμενο Μετόχι. Κοντά σε αυτά ήταν ο Στύλος, κτίσμα επίσης του 1818, από τον οποίο σώζεται μόνο η βάση του που χρησιμοποιούταν ως σκήτη από το Δαμιανό. Στα Κρυονέρια το σπουδαιότερο αξιοθέατο είναι η ίδια η φύση. Πανύψηλα έλατα, καστανιές και πλατάνια συνθέτουν ένα ειδυλλιακό τοπίο. Εντύπωση προκαλούν επίσης, τα εννέα είδη άγριας ορχιδέας που έχουν καταγραφεί στην περιοχή, ένα σπάνιο είδος τουλίπας καθώς και τα πολλά είδη μανιταριών, τρία από τα οποία ανακαλύφθηκαν για πρώτη φορά στην Ευρώπη! Αυτό το παρθένο περιβάλλον προσφέρει καταφύγιο σε διάφορα ζώα όπως λύκους, αγριογούρουνα, ζαρκάδια, ελάφια, λύγκες και σε ένα ζευγάρι αρκούδες. Ψηλά στα δέντρα και στις απόκρημνες πλαγιές φωλιάζουν μεταξύ άλλων χρυσαετοί, γύπες του είδους ασπροπάρης, φιδαετοί καθώς και ο πολύ σπάνιος δρυοκολάπτης με τα τροπικά χρώματα. Η απίστευτη φυσική ομορφιά συνεχίζεται και στη θέση Λάλικα, δύο χιλιόμετρα από το οροπέδιο Ομάλια, στον Κουτιλιστιανό Κάκαβο και στον Εύηνο με το πέτρινο γεφύρι των Στενών του 1885, που συνέδεε τα Κρυονέρια με την Κλεπά. Βιγλάτορας της περιοχής είναι ο ενοριακός ναός του Αϊ – Γιώργη, που δέσποζε στην περιοχή από το 1829 και ξανακτίστηκε το 1864. Άλλοι ενδιαφέροντες ναοί είναι ο Άγιος Νικόλαος, η Παναγιά, οι Άγιοι Ταξιάρχες και στο Φτερόπυργο ο Αϊ - Λιας, η γραφική Παναγούλα και πολλές άλλες ερειπωμένες εκκλησίες και ξωκλήσια. Στο χωριό ξεχωρίζει ακόμα το «αρχοντικό» του Συλλόγου Κρυονεριτών, που φιλοξενεί την Ιστορική – Λαογραφική Συλλογή. Κάθε χρόνο στο χωριό, το μήνα Αύγουστο διοργανώνεται η «Γιορτή Μελιού & Καρυδιού» που προσελκύει πολλούς επισκέπτες. Νοικοκυρές του χωριού ετοιμάζουν διάφορα γλυκά από καρύδι, ενώ το μέλι ρέει άφθονο πάνω σε δροσερό γιαούρτι, τραγανές τηγανίτες και νόστιμους λουκουμάδες που όλοι έχουν την ευκαιρία να γευτούν!

134

135

136

Πόδος Ο Πόδος είναι ένα βυζαντινό χωριό που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες της οροσειράς της Παπαδιάς και συγκεκριμένα κάτω από την πιο ψηλή κορυφή της, το Τσακαλάκι (1.710 μ.). Πιθανότατα το χωριό να ονομάστηκε Πόδος από την ιταλική λέξη ponte που σημαίνει γέφυρα, καθώς στον Κότσαλο ποταμό, υπήρχε πάντα γέφυρα, κάποτε λίθινη σήμερα τσιμεντένια, που συνέδεε το χωριό της Λομποτίνας με το μοναστήρι της Αμπελακιώτισσας. Το χωριό βρίσκεται σε μια τοποθεσία ευνοημένη από τη φύση. Κατάφυτες πλαγιές και πολλά τρεχούμενα νερά δημιουργούν ένα τοπίο ασύγκριτης ομορφιάς. Το Σκαλτσόρεμα, το Ξηρόρεμα και πολλά άλλα μικρότερα ρέματα, που πηγάζουν από το Τσακαλάκι, ενώνονται και σχηματίζουν το Ποδιώτικο ρέμα ή αλλιώς Ποδόρεμα, το οποίο με τη σειρά του εκβάλλει στον Κότσαλο ποταμό στη θέση Σύνοδος. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στην περιοχή λειτουργούσαν κάποτε τουλάχιστον επτά νερόμυλοι. Στον όμορφο και καταπράσινο Πόδο αξιοθέατο αποτελεί ο ενοριακός ναός του Αγίου Αθανασίου, που κατασκευάστηκε το 1789 από το Θανασούλα Σισμάνη, αρχιπροεστό της επαρχίας Κραβάρων. Το όμορφο πέτρινο κωδωνοστάσιό του χτίστηκε το 1928, ενώ ολόκληρος ο ναός χτίστηκε ξανά το 1957 – 1960. Κοντά στο ναό βρίσκεται η γραφική Μεγάλη Βρύση που διαθέτει δύο πέτρινες κούπες και λίγο πιο χαμηλά, στη θέση Πλατάνια, η πλατεία του χωριού που τη «σκεπάζουν» πλατάνια. Ακόμα μια αξιόλογη εκκλησία είναι αυτή του Αϊ - Γιώργη, που αρχικά είχε χτιστεί τα χρόνια της τουρκοκρατίας και ξανακτίστηκε το 1952 – 1955. Επίσης, στην περιοχή βρίσκονται διάσπαρτα κρυμμένα μέσα σε πανέμορφες τοποθεσίες πολλά ξωκλήσια. Στις τοποθεσίες Βαρκά και Καστανάδια έχουν βρεθεί λαξευμένοι λίθοι και πήλινα αγγεία, ενώ στη θέση Καταφύγια εντοπίστηκαν κεραμίδια. Στην τοποθεσία αυτή, κατέφευγαν οι κάτοικοι κάθε φορά που κινδύνευαν.

137

Δημοτική Ενότητα Πλατάνου Η Δημοτική Ενότητα Πλατάνου εκτείνεται στο βορειοδυτικό τμήμα της Ναυπακτίας και είναι μία από τις πιο ορεινές περιοχές της Ναυπακτίας, αλλά και ολόκληρης της Ρούμελης. Η ιστορία της ξεκινά από το 1836 ως Δήμος Πλατάνου, που εκείνη την εποχή λέγονταν Δήμος Προσχίου. Είχε ονομαστεί έτσι από ένα αρχαίο νόμισμα που ανακαλύφθηκε στην τοποθεσία Καστράκι του Αχλαδόκαμπου και το οποίο έφερε την επιγραφή Πρόσχιο. Με πανύψηλους ορεινούς όγκους, όπως τον Τσέκουρα, τον Αρδίνη και την οροσειρά Καρφοπεταλιά, αλλά και έντονο το υδάτινο στοιχείο, με τον ποταμό Εύηνο με την τεχνητή του λίμνη, τον Κότσαλο ποταμό και τους πολλούς παραποτάμους, η δημοτική ενότητα Πλατάνου προσφέρει ένα άγριο και συνάμα πανέμορφο σκηνικό σε όσους την επισκέπτονται. Έλατα, καστανιές, κέδροι, πουρνάρια, πλατάνια, λεύκες, φράξοι, πικροδάφνες και λυγαριές αποτελούν μέρος της πλούσιας χλωρίδας της, που την άνοιξη εμπλουτίζεται ακόμα περισσότερο με πολλά πολύχρωμα αγριολούλουδα, αγριοτριανταφυλλιές και ορχιδέες. Η φύση γεμίζει χρώματα και αρώματα από τους κίτρινους και τους μενεξεδιούς αγριοπανσέδες, τις γαλάζιες καμπανούλες, τα ρόδινα σιλενοειδή, τα λευκά κρινάκια και τις λευκορόζ ορχιδέες. Το τοπίο ολοκληρώνεται με τους πανέμορφους μαιάνδρους που σχηματίζουν τα ορμητικά νερά του Εύηνου ανάμεσα σε απόκρημνες πλαγιές και με τα άγρια φαράγγια, όπου βρίσκουν καταφύγιο πολλά αρπακτικά πουλιά. Τα «δώρα» της εύφορης φύσης της περιοχής δίνουν την ευκαιρία για τη διοργάνωση πολλών ξεχωριστών γιορτών, όπως αυτής της Ρίγανης που πραγματοποιείται κάθε χρόνο, τον Αύγουστο στο χωριό Αχλαδόκαστρο. Μεζέδες με άρωμα ρίγανης και συνοδεία κρασιού και ζωντανής μουσικής, προσφέρουν μια γευστική εμπειρία που μένει σε όλους αξέχαστη!

138

139

140

Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Πλατάνου Στη δημοτική ενότητα Πλατάνου ανήκουν διοικητικά οι οικισμοί Άγιος Δημήτριος, Αράχοβα, Αχλαδόκαστρο, Δενδροχώρι, Καστανιά, Κλεπά, Λιβαδάκι, Νεοχώρι, Περδικόβρυση, Περίστα, Πλάτανος και Χόμορη. Από αυτούς είναι οι πιο σημαντικοί είναι: Πλάτανος Η πρωτεύουσα του παλιού Δήμου Προσχίου και η έδρα του Δήμου Πλατάνου, ο Πλάτανος είναι σήμερα το κεφαλοχώρι της δημοτικής ενότητας. Πρόκειται για ένα παραδοσιακό, πετρόκτιστο χωριό, που είναι χτισμένο σε υψόμετρο 880 μέτρων, δίπλα σε ένα πανέμορφο δάσος γεμάτο από έλατα, γάβρους, μελιούδια, κέδρα, πουρνάρια και άλλα είδη δέντρων. Στην ίδια περιοχή παλαιότερα υπήρχαν πολλοί μικροί συνοικισμοί και συγκεκριμένα στις θέσεις Μπουρλάδα με το ναό της Θεοτόκου (Παλιοκκλήσι), στα Πωγωνισκά με το ναό της Αγίας Παρασκευής, στα Παλιαλώνια, στην Πογωνιά, στον Αϊ -Βλάση και στον Βάλσαμο. Μια δεύτερη εκδοχή θέλει αντί της ύπαρξης των πολλών μικρών συνοικισμών να υπήρχε στην περιοχή ένας μεγάλος αγροτοποιμενικός οικισμός στη θέση «Μεγάλη Βρύση», ο οποίος προσέλκυσε και τους υπόλοιπους μικρότερους στην ίδια τοποθεσία. Στις θέσεις Πωγωνισκά, Πουρλάδα, Βονόρτα (Άγιοι Ταξιάρχες), Αϊ - Θανάσης (Μηλιά), Φτέρη (παλιός Αϊ - Γιώργης) και Μεγάλη Βρύση εντοπίστηκαν ίχνη αρχαίας ζωής, ορισμένα από τα οποία χρονολογούνται από την αρχαιολογική υπηρεσία στους ύστερους κλασικούς χρόνους. Το χωριό που πήρε το όνομά του από τον πλάτανο της Μεγάλης Βρύσης, διαθέτει μεγάλη ιστορία, ενώ γνώρισε και μεγάλη οικονομική άνθηση, όπως καταδεικνύουν τα πολλά καταστήματα που λειτουργούσαν εκεί. Η πιο ξακουστή οικογένεια του χωριού ήταν οι Ροντηραίοι, που είχαν αναπτύξει πολιτική και στρατιωτική δράση. Τρεις αξιωματικοί από την οικογένεια σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του Αγώνα, ένας πριν από αυτόν, ενώ περίπου δέκα πολέμησαν στον αγώνα ως μπουλουκτσήδες (διμοιρίτες = αξιωματικοί).

141

Στο χωριό κλέβουν την παράσταση τα παραδοσιακά, πετρόχτιστα σπίτια με τα εντυπωσιακά λιθανάγλυφα όπως αυτά των Ροντηραίων, του Μαργαρίτη από το 1850, του Κολοτούρου (Κολέττα) από το 1840 και του Αγγελάκη που χρονολογείται επίσης από το 1850. Ακόμα στον Πλάτανο ξεχωρίζει ο ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού. Χτισμένος το 1846 είναι βασιλικού ρυθμού και διαθέτει δύο εντυπωσιακά πυργωτά καμπαναριά. Με σπάνια δομικά στοιχεία όπως την τρίκογχη αψίδα του ιερού και τα εντυπωσιακά λιθανάγλυφα στο περιθύρωμα του νότιου τμήματος του ναού, πραγματικά εντυπωσιάζει καθώς και εσωτερικά κοσμείται με πανέμορφες εικόνες και κειμήλια μεγάλης αξίας. Στο ιστορικό χωριό του Πλατάνου λειτουργούν δύο μουσεία. Το Μουσείο της Εθνικής Αντίστασης, που φιλοξενεί συλλογές βιβλίων, εγγράφων και φωτογραφικό υλικό και το Ιστορικό – Λαογραφικό Μουσείο με συλλογές ιστορικών και λαογραφικών στοιχείων της περιοχής. Μια βόλτα στα λιθόστρωτα σοκάκια του χωριού γεμίζει με πανέμορφες εικόνες τον επισκέπτη, καθώς συναντά στο δρόμο του τα εντυπωσιακά κτίρια του σχολείου και του υγειονομικού σταθμού, πολλές πέτρινες βρύσες αλλά και προτομές ηρώων όπως του Καραϊσκάκη που είχε στρατοπεδεύσει στο χωριό, και άλλων επιφανών Πλατανιωτών. Η περιήγηση στον Πλάτανο ολοκληρώνεται με μια βόλτα στη Μεγάλη Βρύση, στα μικρά ξωκλήσια των Αγίων Ταξιαρχών, του Αϊ - Γιώργη, του Αϊ - Λια και της Αγίας Παρασκευής. Ακόμα ένας αξιόλογος οικισμός που βρίσκεται νότια από το χωριό του Πλάτανου, είναι ο Κάτω Πλάτανος ή πρώην Βονόρτα. Χτισμένος κατά τους βυζαντινούς χρόνους ήταν κάποτε, περίπου το 1454, μεγαλύτερος σε πληθυσμό από τον Πλάτανο. Στο χωριό ξεχωρίζουν ο ενοριακός ναός της Αγίας Παρασκευής, που είναι βασιλικού ρυθμού και τρία ξωκλήσια: του Αγίου Ανδρέα, που χρονολογείται από το 1974, των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, που ανακαινίστηκε το 1985 και τέλος το Γενέσιο της Θεοτόκου του 1895. Στην περιοχή μπορεί να επισκεφθεί κανείς και τρεις ακόμα ερειπωμένους ναούς, τον Αϊ-Θανάση, την Αγία Κυριακή και τον Άγιο Παντελεήμονα. Μια παραδοσιακή γιορτή που προσελκύει πολλούς επισκέπτες στον Πλάτανο είναι η «Γιορτή του Κάστανου». Το πρώτο δεκαήμερο του Οκτώβρη οι κάτοικοι του χωριού ψήνουν κάστανα και σερβίρουν τοπικά γλυκά του κουταλιού όπως κράνα, καρυδάκι, κεράσι, αλλά και τοπικά φαγητά σε όλους όσοι συμμετέχουν στη γιορτή.

142

143

144

Δενδροχώρι Στις ανατολικές πλαγιές της Κοκκινιάς και συγκεκριμένα της κορυφής Ξεροβούνι βρίσκεται σκαρφαλωμένο στα 850 μέτρα, σε επικλινές έδαφος, που συγκρατείται από δέματα ξερολιθιάς, το χωριό Δενδροχώρι. Γεμάτο από δρυς, έλατα, βελανιδιές, κέδρα και πολλά άλλα δασικά είδη δέντρων προφανώς πήρε το όνομά του το 1930 από την τοποθεσία στην οποία βρίσκεται: χωριό μέσα στα δέντρα. Μέχρι τότε ονομαζόταν Τέρνοβα. Το χωριό δημιουργήθηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Στην ευρύτερη περιοχή έχουν εντοπιστεί πολλά αρχαία ευρήματα, όπως στη θέση Κουφαλερή, όπου ανακαλύφθηκε ένα αγαλματίδιο της Αρτέμιδος, διάφορα όστρακα και κεραμικά. Σε αυτή την περιοχή υπήρχε κάποτε και ένα μοναστήρι όπως «φανερώνει» το τοπωνύμιο «Καλογερικά». Το χωριό με τα ορμητικά νερά του ποταμού Εύηνου στα ανατολικά του, τα καταπράσινα δάση, τις πανέμορφες τοποθεσίες όπως τα Πλατάνια, το βράχο με τις απόκρημνες και άγριες πλαγιές του και τις απρόσιτες σπηλιές, δημιουργεί ένα πανέμορφο σκηνικό που προκαλεί τον επισκέπτη να το ανακαλύψει. Εκτός όμως από την ιδιαίτερη φύση του, το χωριό έχει να επιδείξει και άλλα αξιόλογα αξιοθέατα, όπως τον εντυπωσιακό ενοριακό ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου, που χρονολογείται από το 1908 και το ξωκλήσι του Αϊ-Νικόλα στην κορυφή του χωριού, που αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα των Ηπειρωτών μαστόρων στις αρχές του 20ου αιώνα. Μερικά ακόμα ξωκλήσια της περιοχής που προσελκύουν τους επισκέπτες είναι το αυτό του Αϊ – Γιώργη, νοτιοδυτικά κοντά στο βράχο, το ξωκλήσι των Αγίων Πάντων στην Κρανιά και τέλος τα ερείπια του Αϊ –Λια, που ήταν χτισμένος στο χαμηλότερο σημείο του χωριού κοντά στον Εύηνο ποταμό. Επίσης, μια παλιά εκκλησία πρέπει να υπήρχε και στη θέση Παλιοκλήσι, στο δρόμο προς τους Χαλιάδες. Στο γραφικό χωριό του Δενδροχωρίου, ξεχωρίζουν η πλακόστρωτη πλατεία με την πέτρινη βρύση και τη μοναδική θέα που προσφέρει στους γύρω ορεινούς όγκους. Κοντά στην πλατεία βρίσκεται ένα παραδοσιακό πέτρινο κτίσμα του 1909, το οποίο φιλοξενούσε κάποτε το μονοθέσιο Δημοτικό Σχολείο του χωριού και σήμερα έχει μετατραπεί σε παραδοσιακό ξενώνα. Το Δενδροχώρι, έμεινε στη νεότερη ιστορία της Ελλάδας, με τη μάχη της Τέρνοβας που έγινε στις 10 Οκτωβρίου του 1828 και στην οποία οι Ελληνικές δυνάμεις νίκησαν, δίνοντας το πρόκριμα για την απελευθέρωση της βόρειας Ναυπακτίας.

145

Κλεπά Δύο συνοικισμοί, η Άνω Κλεπά και η Κάτω Κλεπά συνθέτουν το χωριό της Κλεπά, που βρίσκεται σε υψόμετρο 780 μ. Η Άνω Κλεπά εκτείνεται στις ανατολικές πλαγιές του όρους Κοκκινιά, ενώ η Κάτω Κλεπά στις δυτικές πλαγιές του βουνού Ξεροβούνι. Ανάμεσά τους κυλά ο χείμαρρος Μέγα Ρέμα. Το χωριό δημιουργήθηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους, ενώ από το 1869 ως το 1912 υπήρξε πρωτεύουσα του Δήμου Κλεπαΐδος. Στη θέση «Κεραμιδιάδες» στη δεξιά όχθη του Εύηνου και μέχρι το ναό της Παναγίας καθώς και στη θέση Σπαρτιάδες εντοπίστηκαν ίχνη αρχαίας οίκησης. Πληροφορίες για την ιστορία του χωριού βρίσκουμε από το παλιό ευαγγέλιο της εκκλησίας των Ταξιαρχών που εκδόθηκε το 1760. Σύμφωνα με αυτό το χωριό εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους το 1763 λόγω μεγάλου χρέους και ξανακατοικήθηκε το 1770. Την Τετάρτη 18 Σεπτεμβρίου 1773, “έγινεν η αρχή ης τον άγιον ταξιάρχην από θεμελιούθεν”. Επίσης, μια επιστολή των Κλεπαϊτών προκρίτων, με χρονολογία 14 Νοέμβριου 1828, πληροφορεί ότι “εκάγηκε το μισό το χωριό μας και η εκκλησία μας ο Άγιος Μεγαλομάρτυρας Γεώργιος”. Σήμερα το χωριό έχει δύο ενορίες, στην Άνω και στην Κάτω Κλεπά αντίστοιχα. Ο ενοριακός ναός της Άνω Κλεπάς είναι αφιερωμένος στο Μεγαλομάρτυρα Άγιο Γεώργιο. Κατασκευάστηκε το 1938, αντικαθιστώντας τον αρχικό ναό που κάηκε το 1828 και ξανακτίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα πάνω σε ένα πλάτωμα από το σημείο που βρίσκεται σήμερα ο ναός. Στην Κάτω Κλεπά ο ενοριακός ναός είναι των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, που χτίστηκε το 1899 με 1900. Πρόκειται για ένα επιβλητικό ναό που κοσμείται με ένα εξαιρετικής ομορφιάς ξυλόγλυπτο τέμπλο που χρονολογείται από το 1901. Άλλος ένας αξιόλογος ναός στην Κλεπά είναι ο Άγιος Βλάσιος, τον οποίο οι κάτοικοι ανακαινίζουν κάθε εκατό χρόνια και ο οποίος βρίσκεται στη Μεσαία συνοικία. Πολλά γραφικά ξωκλήσια, ενεργά ή εγκαταλελειμμένα, βρίσκονται διασκορπισμένα σε πανέμορφες τοποθεσίες της περιοχής και αποτελούν πόλο έλξης για τους επισκέπτες. Τα πιο γνωστά από αυτά είναι: η Αγία Παρασκευή στη Μεγάλη Ράχη, ο Προφήτης Ηλίας που «στέκεται απρόσιτος με ορθούς τους τοίχους και χωρίς στέγη» σε μια απόκρημνη τοποθεσία στην

146

147

Κοκκινιά, ο Προφήτης Ηλίας στην άκρη του Ξεροβουνιού με την υπέροχη θέα στα Βαρδούσια και τους άλλους ορεινούς όγκους της περιοχής, η Παναγίτσα που χτίστηκε το 1811 κάτω από τους Άγιους Ταξιάρχες και είναι από τα πιο παλιά ξωκλήσια του χωριού, οι Άγιοι Απόστολοι που ερειπωμένοι στις μέρες μας βρίσκονται στα ομώνυμα στενά περάσματα που διεξάχθηκαν ηρωικές μάχες στην Επανάσταση του ’21 και τέλος ο Αϊ- Γιάννης ο Πρόδρομος, που δεσπόζει αγέρωχος σε ένα τοπίο ειδυλλιακής ομορφιάς πάνω σε βράχους με πολλά τρεχούμενα νερά. Όμως η Κλεπά έχει να προσφέρει πολλά ακόμα στους επισκέπτες της. Το ξακουστό γεφύρι της Κλεπάς, που χρονολογείται από το 1885, διατηρείται μέχρι και σήμερα σε άριστη κατάσταση στον Εύηνο ποταμό στην τοποθεσία «Στενά». Κατασκευασμένο εξ’ ολοκλήρου από καλολαξευμένους λίθους, διαθέτει ένα χαμηλωμένο τόξο. Το άνοιγμα της γέφυρας, που συνέδεε την Κλεπά με τα Κρυονέρια, την Ελατόβρυση και τα άλλα χωριά, είναι 10,42 μ. και βρίσκεται 12,60 μ. πάνω από την κοίτη. Η περιοχή είναι γνωστή και για τα πολλά και εντυπωσιακά φυσικά της σπήλαια, όπως αυτά της Δρακότρυπας, Γαβαθότρυπας, Αερότρυπας και Αχνότρυπας, που κρύβονται ανάμεσα σε απόκρημνους βράχους. Τα χρόνια της επανάστασης τα βράχια αυτά, που καλύπτουν σχεδόν όλες τις νότιες πλαγιές του Ξεροβουνιού από την κορυφή του μέχρι κάτω στα στενά του Εύηνου, αποτελούσαν φυσικό καταφύγιο για τους κατοίκους. Το Καλό Πλάι είναι ένας γρανιτένιος φυσικός εξώστης που βρίσκεται σε 50 μ. ύψος πάνω από τη δεξιά όχθη του Εύηνου κάτω από το Ξεροβούνι. Για να φτάσει κανείς εκεί πρέπει να περάσει από τη μοναδική δύσβατη και πετρώδη είσοδο που βρίσκεται στα δυτικά και οδηγεί μέχρι την Αποκλείστρα. Εκεί βρίσκονταν ερείπια κατοικιών, στα οποία έμεναν οι κυνηγημένοι. Στο ανατολικό άκρο της Αποκλείστρας δεσπόζει το ερειπωμένο μοναστήρι του Αϊ – Νικόλα που ανακάλυψε το 1890 ο Ανδρέας Καρκαβίτσας. Αυτή η βραχώδης περιοχή μαζί με τα βράχια του Εύηνου δημιουργούν ένα εκπληκτικής ομορφιάς φαράγγι, που ξεκινά από τη σιδερογέφυρα στο Δενδροχώρι και καταλήγει στην πέτρινη γέφυρα στα Στενά της Κλεπάς. Στο φυσικό περιβάλλον της περιοχής, εκτός από τα απόκρημνα βράχια, πρωταγωνιστούν και οι χείμαρροι και τα ρέματα, όπως το Μέγα ρέμα με τις πηγές στον Αϊ - Γιάννη, ο Γκερμές στην Κάτω Κλεπά και το Μαχαλιώτικο ρέμα στην Άνω Κλεπά. Με τα ορμητικά και γάργαρα νερά τους χαρίζουν εικόνες σπάνιας ομορφιάς. Το φυσικό τοπίο ολοκληρώνουν οι πηγές της Μεγάλης Βρύσης, της Βρυσούλας, των Κωσταντάμπελων, του Πύργου, του Φώτη – βρύση, της Μουντονίτσας και πάρα πολλών άλλων, συνθέτοντας ένα ιδιαίτερα πλούσιο υδάτινο σύστημα που ευνόησε στην ανάπτυξη και ευημερία της Κλεπάς. Απόδειξη της ευμάρειας του χωριού, οι πολλοί νερόμυλοι που λειτουργούσαν στην περιοχή. Σήμερα έχει απομείνει μόνο ένας εν λειτουργία στο Μέγα Ρέμα.

148

149

Περδικόβρυση Στην αριστερή όχθη του Εύηνου, στους βόρειους πρόποδες του Τσεκούρα είναι χτισμένο το χωριό Περδικόβρυση ή πρώην Σινίστα με την υπέροχη θέα στην κοίτη του ποταμού Εύηνου και την τεχνητή λίμνη. Το χωριό ανάγεται στη βυζαντινή εποχή, όμως η περιοχή πρέπει να κατοικείται από τους αρχαίους χρόνους καθώς έχουν εντοπιστεί σε διάφορες θέσεις, όπως στα Δουλέικα, στις Σπορές και στα Ασημακέικα, ποικίλα αντικείμενα που υποδηλώνουν την ύπαρξη αιτωλικού οικισμού. Επίσης, στη ράχη Ντάλα ανακαλύφθηκαν τάφοι. Το χωριό είναι γραφικό με παραδοσιακά σπίτια, που είναι χτισμένα από πελεκητή πέτρα και πέτρινες πλάκες στις σκεπές, με μεγάλες αυλές με ολάνθιστα λουλούδια και κρεβατίνες γεμάτες σταφύλια. Στην είσοδο του χωριού τις εντυπώσεις κερδίζει το λιθόκτιστο σχολείο που χτίστηκε περίπου το 1900. Σήμερα, λόγω έλλειψης μαθητών, δεν λειτουργεί, ενώ στην αυλή του ορθώνεται το μνημείο των Πεσόντων. Προχωρώντας στο χωριό ο επισκέπτης θα εντυπωσιαστεί από τον ενοριακό ναό του Αγίου Γεωργίου, που δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς κατασκευάστηκε. Εκεί πραγματοποιήθηκε το 1829 εκλογική συνέλευση. Η ημερομηνία 1866 που αναγράφεται σε μια εντοιχισμένη πλάκα στο ναό, φέρεται να είναι έτος ανακαίνισης. Στο εσωτερικό του ξεχωρίζει το πολύ όμορφο ξυλόγλυπτο τέμπλο, που μοιάζει αρκετά με αυτό του Αγίου Νικολάου Αμπελακιώτισσας. Σύμφωνα με την ημερομηνία που υπάρχει πάνω από την Ωραία Πύλη, το τέμπλο είναι παλαιότερου ναού, καθώς φιλοτεχνήθηκε το 1749. Στην περιοχή ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει και πολλά ακόμα αξιόλογα ξωκλήσια που στέκονται αγέρωχα, αψηφώντας το χρόνο. Τα πιο γνωστά είναι του Αγίου Νικολάου, που χτίστηκε πάνω σε παλιότερο ναό και βρίσκεται δυτικά κοντά στον Εύηνο, του Αϊ - Γιάννη, του Αϊ - Δημήτρη, των Αγίων Αναργύρων, του Αϊ - Θανάση και του Αϊ - Λια. Εκτός όμως από τα σημεία θρησκευτικού ενδιαφέροντος, η Περδικόβρυση έχει πολλές φυσικές ομορφιές. Το ρέμα Κάκαβος ανατολικά του χωριού με το μονοπάτι που οδηγεί σε έναν απερίγραπτης ομορφιάς καταρράκτη με μικρές λιμνούλες, το ελατοδάσος πάνω από το χωριό, το Κεφαλόβρυσο στην κορυφή του χωριού με τα έλατα και τη γάργαρη πηγή του, αλλά και οι άλλες τρεις πηγές του χωριού είναι μερικές από αυτές. Μπροστά από το χωριό και μέχρι το ποτάμι απλώνεται μια εύφορη έκταση, η οποία τα περασμένα χρόνια χρησιμοποιούταν από τους κατοίκους του χωριού, όπου έσπερναν διάφορες καλλιέργειες όπως φασόλια, καλαμπόκια, σιτάρι, σταφύλια αλλά και οπωροφόρα δέντρα.

150

Λιβαδάκι Μέσα στα έλατα, στις βορειοανατολικές πλαγιές του όρους Κοκκινιάς, και σε μέρος που δεν πιάνει ο βοριάς μέσα σε οροπέδιο, βρίσκεται χτισμένο το Λιβαδάκι ή πρώην Αβόρανη. Είναι το βορειότερο χωριό της Βορειοδυτικής Ναυπακτίας. Η Αβόρανη μετονομάστηκε σε Λιβαδάκι το 1930. Σήμερα στο Λιβαδάκι ξεχωρίζουν ο ενοριακός ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, που είναι χτισμένος στον πιο ψηλό λόφο του χωριού και η Αγία Παρασκευή με τα βαθύσκιωτα πλατάνια της και το αριστοτεχνικό τέμπλο της. Στην κεντρική πλατεία του χωριού κυριαρχεί ένας πλάτανος, ο οποίος φυτεύτηκε στις 28 Οκτωβρίου του 1940. Εξαιτίας των κλιματολογικών συνθηκών οι Αβορανίτες δημιούργησαν ένα νέο οικισμό με το όνομα Νέα Αβόρανη κοντά στο Αγρίνιο. Άλλοι ενδιαφέροντες οικισμοί στην περιοχή είναι η Καναβίστρα, που όταν κατοικούταν είχε μεγάλη παραγωγή σταφυλιών και η Κλόκοβα, που έχει το ίδιο όνομα με το χωριό Κλόκοβα της νότιας Ναυπακτίας. Χτισμένο σε ένα ιδιαίτερα προικισμένο από τη φύση περιβάλλον, το Λιβαδάκι χαρίζει μοναδικές εικόνες στους επισκέπτες του. Με τον Αβορανίτικο στα βόρεια και στα δυτικά του, το Καψαλόρεμα στα ανατολικά, πολλά άλλα ρέματα στα νοτιοανατολικά και με τον Εύηνο σε πολύ μικρή απόσταση, προσφέρεται για εξερευνήσεις και βόλτες στη φύση. Το Κρι, ο Ελατιάς, ο Πυργούλης και οι Τρεις βρύσες είναι ορισμένα μόνο από τα σημεία που αξίζει κανείς να επισκεφτεί για να απολαύσει την ομορφιά της φύσης. 151

152

Περίστα Κάτω από ένα δάσος κέδρων και πουρναριών, στις δυτικές πλαγιές του όρους Ξεροβούνι, η Περίστα είναι κτισμένη σε κατηφορικό έδαφος που στηρίζεται με μάντρες και πεζούλια (ζαγάδες) με στόχο να δημιουργηθούν μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Ο Κάκαβος, που ενώνεται με τον Εύηνο, διασχίζει την περιοχή ανάμεσα στην Περίστα και τον Πέρκο. Αν και η Περίστα δημιουργήθηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους, πολλά ευρήματα στην περιοχή φανερώνουν την ύπαρξη αρχαίου αιτωλικού οικισμού. Συγκεκριμένα στο ρέμα του Αϊ - Θανάση στην Παπαντριά εντοπίστηκαν πήλινα κεραμικά, στον Αϊ - Θανάση τάφοι, στο Λαϊνάκι τα Παλιόσπιτα, στον Αϊ - Λια ο Πύργος και στο φαράγγι της Αγίας Παρασκευής και του Κεφαλόβρυσου μεγάλες επεξεργασμένες πέτρες. Η Περίστα είναι ένα ορεινό, φροντισμένο και γραφικό χωριό. Με την κεντρική πλακόστρωτη πλατεία του με τους δύο πλάτανους, τα παραδοσιακά πετρόχτιστα σπίτια και τις πολλές του βρύσες, με τη θολωτή του Αϊ - Θανάση από το 1924 και του Αραχωβίτη του 1963 που ξεχωρίζουν, μαγεύει τον επισκέπτη. Αξιόλογο ιστορικό χριστιανικό μνημείο του χωριού αποτελεί ο παλιός ναός του Αγίου Αθανασίου. Αν και η ημερομηνία κατασκευής του είναι άγνωστη, ο ναός έχει ζωή μερικών αιώνων. Είναι μια μονόκλιτη βασιλική με δίριχτη στέγη, η οποία μέχρι το 1953 καλυπτόταν με μεγάλες λίθινες πλάκες και στη συνέχεια με γαλλικά κεραμίδια. Την ίδια περίοδο ξαναχτίστηκαν από τα θεμέλια και όλοι οι τοίχοι του ναού, εκτός από τον ανατολικό. Στο εσωτερικό του ναού ξεχωρίζει το υπέροχο ξυλόγλυπτο τέμπλο, έργο του Αθανασίου (Δαμιανού) από την Αμπελακιώτισσα. Χρονολογείται από το 1748 και είναι φιλοτεχνημένο με διάφορα θέματα όπως κλάδοι, ρόδακες, φυλλώματα, κληματαριές, πουλιά που αντικρίζονται ραμφιζόμενα, κλάδοι που βγαίνουν από στόματα φιδιών, κεφάλια φτερωτών αγγέλων, τερατόμορφα ζώα. Στη βόρεια πλευρά της Περίστας, δεσπόζει ακόμα ένας αξιόλογος ναός, αυτός του νέου Αγίου Αθανασίου. Άρχισε να κατασκευάζεται από Ηπειρώτες τεχνίτες το 1906, οι οποίοι χρησιμοποίησαν άσπρες πέτρες. Ο ναός ολοκληρώθηκε το 1926. Ο ρυθμός του θυμίζει βασιλική με σταυροειδή απόκλιση και διαθέτει αξιόλογο χτιστό τέμπλο με γύψινες διακοσμήσεις. Επίσης, στην περιοχή ο επισκέπτης μπορεί να προσκυνήσει σε πολλά μικρά και γραφικά ξωκλήσια που τα περισσότερα είναι χτισμένα πάνω σε παλιότερα θεμέλια. Από αυτά ξεχωρίζουν της Αγίας Παρασκευής, της Παναγιάς, της Αγίας Τριάδας, του Αϊ - Γιάννη με τις αξιόλογες εικόνες του 1890 – 1900 και τέλος των Αγίων Αποστόλων που μετά από κατολίσθηση το 1917, χτίστηκε ξανά το 1936 στη θέση Μιρτζάνι. Εκεί βρίσκεται και το

153

μνημείο του ήρωα της Εξόδου Κώστα Κεφαλιακού που καταγόταν από την Περίστα. Προσκυνήματα της περιοχής είναι ακόμα τα δύο μετόχια που έκτισε ο Περιστιανός μοναχός Δανιήλ. Το πρώτο είναι του Προφήτη Ηλία, που εγκαινιάστηκε στις 8 Ιουλίου του 1915 και το δεύτερο της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, που εγκαινιάστηκε στις 9 Ιουνίου του 1921. Τα δύο αυτά μετόχια τα παραχώρησε ως δώρο στη Μονή Προυσού. Σήμερα τα μετόχια ανήκουν στο Μοναστήρι της Αμπελακιώτισσας. Στο μετόχι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος που είναι χτισμένο στο διάσελο υπάρχει πέτρα εντοιχισμένη στον πρόναό του με την επιγραφή 1898. Με υπέροχη θέα προς τον Πλάτανο και την Περίστα, εκτός από τον κυρίως ναό το μετόχι διαθέτει και βοηθητικό κτίριο με δύο μικρά κελιά. Το Δημοτικό Σχολείο του χωριού κατασκευάστηκε με δωρεές Περιστιανών Αμερικής, όταν στο αρχικό σχολείο της Περίστας, που είχε κτιστεί το 1880 χρειάστηκε να αντικατασταθεί η στέγη του τρεις φορές. Σήμερα στο εντυπωσιακό αυτό κτίριο στεγάζεται το αγροτικό ιατρείο και εξυπηρετούνται οι ανάγκες του τοπικού συμβουλίου, καθώς από το 1990 το σχολείο έπαψε να λειτουργεί λόγω έλλειψης μαθητών. Η περιοχή χαρακτηρίζεται από ειδυλλιακές τοποθεσίες, που γοητεύουν ακόμα και τους πιο απαιτητικούς φυσιολάτρες. Η ρεματιά του Κάκαβου, ο Εύηνος με τα ορμητικά νερά και τις απότομες όχθες του, το κρεμαστό ξυλοσυρματογέφυρο, που συνέδεε την Περίστα με τον Διπλάτανο, το συρμάτινο γεφυράκι (καρέλι) στον Εύηνο που κατασκεύασαν οι κάτοικοι που έμεναν σε περιοχές κοντά στο ποτάμι και με το οποίο μπορούσαν να προσεγγίσουν στην Περίστα και τέλος ο Γκρεμός της Τσόκας είναι ορισμένα από αυτά. Αξιόλογος είναι επίσης, ο Πέρκος, ένα χωριό που βρίσκεται δυτικά της Περίστας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου. Στο εσωτερικό του, μεγάλες εικόνες του 1778 κοσμούν το τέμπλο του και μοιάζουν με εικόνες που βρίσκονται σε ναούς της Αράχοβας. Ακόμα μία παλιά εικόνα είναι αυτή που βρίσκεται αριστερά της βόρειας πύλης του Αγίου Βήματος και χρονολογείται από το 1811. Τέλος, στον κύριο ναό και συγκεκριμένα στο βόρειο τοίχο το ενδιαφέρον κεντρίζουν οι επτά ζωγραφισμένοι ολόσωμοι άγιοι με τα ανάγλυφα φωτοστέφανα. Μια ξεχωριστή γιορτή, που διοργανώνεται στην Περίστα είναι αυτή του Τσαγιού. Κάθε Ιούλιο αρωματικό τσάι βράζει σε μεγάλα καζάνια και προσφέρεται σε κατοίκους και επισκέπτες του χωριού, ενώ το γλέντι ανάβει με παραδοσιακούς χορούς και μουσική.

154

155

156

Χόμορη Στις νοτιοδυτικές πλαγιές του Αρδίνη, κάτω από το λόφο του Αγίου Κωνσταντίνου με το καταπράσινο δάσος, βρίσκεται το χωριό της Χόμορης ή Χώμορης. Μοιάζει με ζωγραφιά με τα παραδοσιακά του σπίτια και την πλακόστρωτη πλατεία με τη χαρακτηριστική βρύση παραδίπλα. Στο χωριό, η οικογένεια των Λογοθεταίων είχε εξέχουσα θέση. Ο τίτλος του Λογοθέτη δίνονταν από το Πατριαρχείο σε επιφανείς προσωπικότητες και ο γενάρχης Παναγιώτης Λογοθέτης, που ήταν η δεσπόζουσα μορφή του χωριού, το 1716 δώρισε το μισό Παλιοχώρι της Τερπίτσας στο Μοναστήρι της Αμπελακιώτισσας. Η Χόμορη ήταν γενέτειρα τριών επισκόπων, οι οποίοι τα χρόνια της θητείας τους την κατέστησαν έδρα της Επισκοπής. Από την οικογένεια των Λογοθεταίων προήλθαν δύο τουλάχιστον επίσκοποι και αυτό ήταν η αιτία για να αλλάξει το όνομα από Λογοθέτης σε Δεσποτόπουλος ή Δεσποταίος. Χάρη σε αυτούς στο χωριό λειτουργούσε πάντα Ελληνικό σχολείο. Ο Πύργος των Λογοθεταίων χτίστηκε το 1756 από τους Γεώργιο και Δημήτριο, τους υιούς του Λογοθέτη σύμφωνα με δύο ενεπίγραφες πλάκες που ήταν εντοιχισμένες στον πύργο. Αργότερα, το 1775, ο πύργος ανακαινίστηκε από τον επίσκοπο Γαβριήλ, τον κατά κόσμο Γεώργιο Λογοθετόπουλο. Οι ενεπίγραφες πλάκες εντοιχίστηκαν και στο ανακαινισμένο κτίσμα και προστατεύονται. Το σημαντικότερο θρησκευτικό και ιστορικό αξιοθέατο του χωριού είναι το Μοναστήρι της Παναγίας της Καβαδιώτισσας. Στέκεται αγέρωχο πάνω σε ένα γραφικό λοφίσκο στη νοτιοανατολική πλευρά του χωριού. Δεν υπάρχουν στοιχεία για το χρόνο κατασκευής του, παρά μόνο η ημερομηνία 1725 σε εικόνα του τέμπλου. Από τις κτιριακές εγκαταστάσεις του διατηρείται το καθολικό, που χρονολογείται από το 1831 και είναι βασιλικού ρυθμού χωρίς τρούλο και το εντυπωσιακό κτίσμα του ηγουμενείου του 1815 με στέγη κατασκευασμένη από παραδοσιακή πλάκα. Στο εσωτερικό του μοναστηριού ξεχωρίζουν οι εικόνες του ξυλόγλυπτου τέμπλου και ιδιαίτερα η πολυπρόσωπη σύνθεση της Κοίμησης της Θεοτόκου. Το μοναστήρι έχει χαρακτηριστεί ως διατηρητέο από το 1938, χωρίς όμως να αποφευχθούν κάποιες άστοχες παρεμβάσεις. Στο χωριό επίσης ξεχωρίζουν ο ενοριακός ναός της Αγίας Παρασκευής του 1883 και τα ξωκλήσια Αϊ - Θανάσης του 1955, Αϊ - Κωνσταντίνος του 1934 και Άγιος Χαράλαμπος του 2000. Η Χόμορη βρίσκεται σε ένα καταπράσινο παρθένο φυσικό περιβάλλον. Εκτείνεται μεταξύ του ρέματος Μέγα Ρέμα δυτικά και του παραπόταμου Χωμορίτικο ανατολικά, που χύνονται στον Κότσαλο. Στον Κότσαλο μπορεί ο επισκέπτης να θαυμάσει και τα ερείπια δύο πολύ παλιών πέτρινων γεφυριών. Το πιο πρόσφατο από αυτά ήταν ήδη ερειπωμένο το 1924. Στην περιοχή βρίσκεται ακόμα και ο ενδιαφέρον συνοικισμός της Αγίας Τριάδας, που εκτείνεται στους νοτιανατολικούς πρόποδες του όρους Ξεροβούνι. Στην ομώνυμη βυζαντινή μονή που λειτουργούσε εκεί μόναζαν σαράντα μοναχοί, οι οποίοι κατέφυγαν στο μοναστήρι της Παναγιάς της Καβαδιωτισσας στη Χόμορη, όταν το δικό τους καταστράφηκε από τους κατακτητές. Μετά την απελευθέρωση η περιοχή της Αγίας Τριάδας κατοικήθηκε και πάλι και η εκκλησία ξανακτίστηκε. Επίσης, στην Αγία Τριάδα αλλά και στις τοποθεσίες Μάρμαρα, Μνήματα και Πέρπιανη έχουν εντοπιστεί ίχνη αρχαίων οικισμών. 157

158

159

Δημοτική Ενότητα Δομνίστας Η Δημοτική Ενότητα Δομνίστας, βρίσκεται στην καρδιά της Στερεάς Ελλάδας, στο νοτιοανατολικό άκρο του νομού Ευρυτανίας, σε υψόμετρο 1050μ. Συνορεύει ανατολικά με τον νομό Φθιώτιδας, νότια με τον νομό Αιτωλοακαρνανίας και βορειοδυτικά με όμορους Δήμους του νομού Ευρυτανίας. Πήρε το όνομά της από το ομώνυμο χωριό που διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στη νεότερη ελληνική ιστορία καθώς από τη Δομνίστα ξεκίνησε ο ένοπλος αγώνας κατά των Γερμανών από τον Άρη Βελουχιώτη. Τμήμα της νότιας Πίνδου, η δημοτική ενότητα Δομνίστας είναι μια αμιγώς ορεινή περιοχή. Με πολλούς και εντυπωσιακούς ορεινούς όγκους, όπως τα βουνά της Καλιακούδας (2.101 μ.), της Οξυάς (1.922 μ.) και του Δεντρούλι (1.655 μ.) και ορμητικά ρέματα και ποτάμια με γνωστότερο τον Κρικελλοπόταμο που πηγάζει από την περιοχή, πραγματικά εντυπωσιάζει με την άγρια ομορφιά της. Η Δομνίστα, το Κρίκελλο, η Ροσκά, οι Στάβλοι και τα Ψιανά βρίσκονται μέσα στην υψηλή ζώνη της λεκάνης απορροής του Κρικελλοπόταμου, ενώ η Άμπλιανη και η Μεσοκώμη απορρέουν στον Εύηνο ποταμό. Η άγρια πανίδα και η πλούσια χλωρίδα της περιοχής προσδίδουν ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα στο φυσικό περιβάλλον της περιοχής. Τα περήφανα βουνά με τις καταπράσινες από τα δάση έλατου πλαγιές τους, τα δυσπρόσιτα φαράγγια, οι άφθονες πηγές με τα κρυστάλλινα νερά, οι λαγκαδιές με τα πλατάνια που στέκουν αγέρωχα στο πέρασμα των αιώνων και τα ορμητικά ρέματα και ποτάμια δημιουργούν ένα ονειρικό σκηνικό, που γεμίζει τον επισκέπτη με ποικίλα συναισθήματα. Ακόμα την περιοχή χαρακτηρίζουν οι πολλοί νερόμυλοι και τα αλώνια που συναντά κανείς πάνω σε δασικούς δρόμους και μονοπάτια, δείγμα της ευημερίας και της άνθησης που γνώρισε η περιοχή τους περασμένους αιώνες. Σήμερα, αν και τα περισσότερα είναι εγκαταλελειμμένα διατηρούνται

160

161

162

σε καλή κατάσταση. Η περιοχή κατοικείται από τους αρχαίους χρόνους. Οι Ευρυτάνες που σύμφωνα με το Θουκυδίδη ήταν αιτωλικό φύλο, συμμετείχαν στο κοινό των Αιτωλών, από την αρχή που είχε φυλετική οργάνωση και στη συνέχεια που εξελίχθηκε σε Αιτωλική Συμπολιτεία με τη συμμετοχή πόλεων – κρατών. Όπως και οι υπόλοιποι Αιτωλοί, οι Ευρυτάνες είχαν περίπου την ίδια πορεία και τύχη με τους ομόφυλούς τους και υποτάχθηκαν τελευταίοι στους Ρωμαίους το 146 π.Χ. Αργότερα, το 279 π.Χ. στη θέση Κοκάλια, στο Κρίκελλο, οι Αιτωλοί νίκησαν κατά κράτος τους Γαλάτες που είχαν αρχηγό τον Βρέννο και οι οποίοι, αφού λεηλάτησαν τη Μακεδονία, είχαν στόχο τη λεηλασία του Μαντείου των Δελφών. Αιτωλοί, Βοιωτοί, Φωκείς, Λοκροί, Μεγαρείς και Αθηναίοι συμπαρατάχθηκαν στις Θερμοπύλες αποκρούοντας τους Γαλάτες, οι οποίοι όμως μέσα από αφύλακτες διαβάσεις της Οίτης στην Αιτωλία κατόρθωσαν και λεηλάτησαν την πόλη Κάλλιο. Ηττήθηκαν όμως στο όρος Κοκάλια, που πιθανόν να πήρε το όνομά του από τα κόκαλα που άφησαν οι Γαλάτες μετά τη συντριβή τους εκεί. Η περιοχή είχε πρωταγωνιστικό ρόλο και στην επανάσταση του 1821, καθώς εδώ ζούσε η πανίσχυρη οικογένεια αρματολών οι Γιολδασαίοι. Το Κρίκελλο ήταν το χωριό με τους περισσότερους αγωνιστές που συμμετείχαν στην Επανάσταση. Σε αυτά τα μέρη βρήκε καταφύγιο και ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, ο «Σταυραϊτός της Ρούμελης», όταν κυνηγημένος από Τούρκους και Έλληνες, συγκρότησε τις δυνάμεις του για να ξεκινήσει και πάλι τους αγώνες του. Περιοχή με σπουδαίους αγωνιστές, η Δομνίστα συμμετείχε ενεργά και έπαιξε σπουδαίο ρόλο και στους μετέπειτα αγώνες του Έθνους μας, όπως στους Βαλκανικούς πολέμους και τη Μικρασιατική εκστρατεία. Όμως έμεινε γνωστή για το σπουδαίο ρόλο που είχε νεότερη ιστορία της Ελλάδας καθώς στην κεντρική πλατεία της στις 7 Ιουνίου 1942 κηρύχθηκε επίσημα από τον Άρη Βελουχιώτη ο ένοπλος αγώνας της Εθνικής Αντίστασης κατά των Γερμανών κατακτητών. Το χωριό χαρακτηρίζεται ως «Νέα Αγία Λαύρα».

163

Περιήγηση στη Δημοτική Ενότητα Δομνίστας Στη Δημοτική Ενότητα Δομνίστας ανήκουν τα παρακάτω πανέμορφα και γραφικά χωριά: Άμπλιανη Η Άμπλιανη είναι χτισμένη σε υψόμετρο 1.220 μ. Το 1928 μετονομάστηκε σε Σταυροπήγι, ένα τοπωνύμιο που αναφέρεται στην ύπαρξη παλιού σταυροπηγιακού μοναστηριού που υπήρχε στην περιοχή κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Αργότερα και συγκεκριμένα το 1984 πήρε και πάλι το παλιό της όνομα, Άμπλιανη που έχει σλαβική προέλευση και αναφέρεται στους πολλούς αμπλάδες της περιοχής, δηλαδή τις μικρές πηγές με το πολύ νερό. Πρόκειται για βυζαντινό χωριό που παρουσιάζεται στα Οθωμανικά κατάστιχα το 1454-55. Παλιότερα ήταν χτισμένο στη θέση Αμπέλια, εκεί όπου σήμερα σώζονται τα ερείπια του ναού του Αγίου Αθανασίου. Το 2007 βρέθηκε τάφος του 3ου αιώνα μ.Χ., ενώ σε αγκωνάρι παλιού σπιτιού υπήρχε η επιγραφή 981. Πριν την Επανάσταση του 1821 το χωριό ήταν το μεγαλύτερο ολόκληρης της Ευρυτανίας μετά το Καρπενήσι. Ο πληθυσμός του όμως, μειώθηκε αισθητά τα χρόνια της αντίστασης, καθώς οι κάτοικοι πολέμησαν ενεργά κατά των Γερμανών, οι οποίοι ως αντίποινα έκαψαν το χωριό. Στην Άμπλιανη ξεχωρίζει η παλιά εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, η οποία κατασκευάστηκε πριν το 1800. Πρόκειται για μονόκογχο βασιλικού ρυθμού ναό, χωρίς τρούλο, με 10 κίονες στο εσωτερικό του ναού. Κοσμείται από πολύ παλιές εικόνες, κάποιες χρονολογούνται από το 1806, ενώ το ξυλόγλυπτο τέμπλο της κατασκευάστηκε, σύμφωνα με την επιγραφή το 1801. Η εκκλησία ανακαινίστηκε το 1867. Το 1886 στη δυτική πλευρά της κατασκευάστηκε το καμπαναριό και μερικά χρόνια αργότερα, το 1905 ο γυναικωνίτης. Σύμφωνα με μια επιγραφή που βρίσκεται στη δεξιά είσοδο του Ιερού Βήματος, ο ναός ανακαινίστηκε το 1908 – 1909. Άλλη μία ενδιαφέρουσα εκκλησία του χωριού είναι αυτή του Αγίου Νικολάου. Είναι βασιλικού ρυθμού, μονόκογχου χωρίς τρούλο, με 4 τετραγωνικούς και 6 κυλινδρικούς κίονες που βρίσκονται στο εσωτερικό της. Επίσης, στο ναό ξεχωρίζει μια ενεπίγραφη μικρή εικόνα ρωσικής προέλευσης που απεικονίζει τους Αγίους Κωνσταντίνο και Ελένη και χρονολογείται από το 1890. Τέλος, η Αγία Σωτήρα στο κοιμητήριο, ο Άγιος Ιωάννης, ο Προφήτης Ηλίας και τα ερείπια του Αγίου Αθανασίου στα Αμπέλια, είναι ορισμένες από τις εκκλησίες που προκαλούν το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Η Άμπλιανη φημιζόταν για τα υφαντά και τις παραδοσιακές φορεσιές των γυναικών. Πριν το πόλεμο, η παραγωγή υφαντών γνώριζε μεγάλη άνθηση. Ήταν τόσο μεγάλη η ζήτηση που στην υφαντουργία απασχολούνταν και άνδρες. Ήταν οι λεγόμενοι «ροκάδες» που έγνεθαν το μαλλί στη ρόκα. Την Άμπλιανη ύμνησε σε γράμματά του ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, ενώ και ο Κωστής Παλαμάς αναφέρθηκε στη γυναίκα της Άμπλιανης. Κάθε χρόνο στις 26 Ιουλίου, στη γιορτή της Αγίας Παρασκευής, διοργανώνεται μεγάλο πανηγύρι, όπου χορεύεται ο τοπικός ξακουστός παραδοσιακός χορός «Στέγκος» στην ομώνυμη τοποθεσία του χωριού.

164

165

166

Δομνίστα Η Δομνίστα, χτισμένη στα 1000 μ., είναι ένα ορεινό χωριό που βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα του νομού Ευρυτανίας πολύ κοντά στα σύνορα με το νομό Αιτωλοακαρνανίας. Ανάγεται στον καιρό του Βυζαντίου, καθώς καταγράφεται στο Οθωμανικό κατάστιχο το 1454 – 1455. Για την ονομασία του χωριού υπάρχουν πολλές εκδοχές με την κυριότερη να αναφέρεται σε κάποια αρχόντισσα Δόμνα που κατοικούσε στην περιοχή. Επομένως Δομνίστα σημαίνει χώρα της Δόμνας. Μια άλλη εκδοχή θέλει το χωριό να πήρε το όνομά του από την Ντομνίστα, κόρη της αρχόντισσας Ντόμνας, από τον καιρό των Φράγκων ιπποτών. Τέλος, σύμφωνα με μια τρίτη εκδοχή το όνομα μπορεί να οφείλεται σε κάποια αγία και να υπήρχε μοναστήρι στην περιοχή καθώς τα ονόματα Δομνίκη, Δομνίνη και Δόμνα υπάρχουν στο εορτολόγιο. Πλήθος ευρημάτων φανερώνουν ότι η περιοχή κατοικούταν από αρχαιοτάτους χρόνους. Στη θέση Παλιοκλήσι, βόρεια του χωριού στην αριστερή όχθη του Κρίκελλοπόταμου, εντοπίστηκαν ερείπια οικισμού και τείχους της αρχαίας Φαντίνου. Σύμφωνα με κάποιους μελετητές σε αυτό το σημείο βρισκόταν η αρχαία πρωτεύουσα Οιχαλία του βασιλιά Εύρυτου και θεωρούν τη Φαντίνα σύζυγό του. Η Δομνίστα όμως έμεινε γνωστή στην ιστορία καθώς στις 7 Ιουνίου 1942 στην κεντρική πλατεία του χωριού κήρυξε επίσημα ο Άρης Βελουχιώτης την έναρξη του ένοπλου αγώνα της Εθνικής Αντίστασης κατά των Γερμανών. Κάθε χρόνο την πρώτη Κυριακή του Ιουνίου διοργανώνονται εκδηλώσεις σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος. Οι εκδηλώσεις πραγματοποιούνται σε μια μαγευτικής ομορφιάς τοποθεσία 2,5 στρεμμάτων, όπου βρίσκεται και το Μνημείο Εθνικής Αντίστασης. Στο όμορφο και παραδοσιακό χωριό της Δομνίστας ξεχωρίζει ο ναός του Αγίου Αθανασίου. Δεσπόζει αγέρωχος στο βόρειο άκρο του χωριού από το 1886 όπου και ολοκληρώθηκε η κατασκευή του. Πρόκειται για μια επιβλητική τρίκλιτη βασιλική χωρίς τρούλο. Στο ναό ξεχωρίζουν το ξύλινο τέμπλο, έργο του Μετσοβίτη ξυλογλύπτη Γιώργη Μεράνο ή Μηλιώτη καθώς και κάποιες παλιές εικόνες. Στην ανατολική πλευρά της Δομνίστας ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμα ένας ναός. Αυτός του Αγίου Νικολάου που υπήρχε το 1844 και ξαναχτίστηκε άλλες δύο φορές το 1935 και 1961 αντίστοιχα. Άλλες ενδιαφέρουσες εκκλησίες και ξωκλήσια της περιοχής είναι ο Αϊ – Λιας, που βρίσκεται στον ομώνυμο λόφο με την πανέμορφη πέτρινη βρύση και την υπέροχη θέα, η Παναγιά η Προυσιώτισσα στο Φαντίνο, που χτίστηκε το 1970, η Αγία Κυριακή στα Αμπέλια, που ξανακτίστηκε το 1930, ο Αϊ – Γιώργης στις Ρίζες, που υπήρχε το 1814 και χτίστηκε άλλες δύο φορές το 1902 και το 1961 αντίστοιχα, ο Αϊ - Κωνσταντίνος του 1951 που ξανακτίστηκε το 1982 και βρίσκεται ψηλά στο βουνό και τέλος το πετρόκτιστο εκκλησάκι στην είσοδο του νεκροταφείου του χωριού που κτίστηκε το 1977. Το Λαογραφικό και Ιστορικό μουσείο της Δομνίστας φιλοξενεί παραδοσιακά αντικείμενα, είδη χειροτεχνίας και ένα πλούσιο αρχείο με φωτογραφικό υλικό από διάφορες περιόδους της ιστορίας της περιοχής. Επίσης, διαθέτει και μια πλούσια βιβλιοθήκη. Στο χωριό υπάρχει ακόμα και ένας παραδοσιακός νερόμυλος που διατηρείται σε καλή κατάσταση και προσελκύει πολλούς επισκέπτες. Από τις πολλές φυσικές ομορφιές του χωριού ξεχωρίζουν η τοποθεσία Αϊ – Λιας με την πανοραμική της θέα και τον ειδικά διαμορφωμένο χώρο αναψυχής, η περιοχή Κρύα Βρύση και η μικρή λίμνη Ζηρέλια. Στην περιοχή της Δομνίστας ανήκουν επίσης οι συνοικισμοί Μαρίνο, Μερτζιανή και Σκοπιά. Εκτός από τις εκδηλώσεις για την Εθνική Αντίσταση στη Δομνίστα διοργανώνεται κάθε χρόνο το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Οκτωβρίου και η «Γιορτή Τσίπουρου».

167

Κρίκελλο Στους πρόποδες της ελατόφυτης κορυφής της Τσούμας, πνιγμένο στο πράσινο και σε υψόμετρο 1.120 μ., δεσπόζει το πανέμορφο Κρίκελλο. Είναι χτισμένο ανάμεσα στον Κρικελλοπόταμο, που πηγάζει από την Οξιά και το Συγκρελλόρεμα με το φαράγγι «Στενή» από τις βουνοπλαγιές της Ανιάδας και του Συγκρέλου, που κυλά στους ανατολικούς πρόποδες της Καλιακούδας. Το γραφικό χωριό με τα παραδοσιακά πέτρινα σπίτια του και την τεράστια πλατεία, που τη σκιάζουν πλατάνια, προήλθε κατά πάσα πιθανότητα από την ένωση επτά οικισμών κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Λόγω έλλειψης νερού και για περισσότερη ασφάλεια, οι οικισμοί αυτοί ενώθηκαν και έκτισαν το σημερινό χωριό, στην περιοχή Σωληνάρια όπου υπήρχε πηγή, που σύμφωνα με την παράδοση ανακάλυψε ένας τράγος στην τύχη! Σήμερα στην είσοδο του χωριού τις εντυπώσεις κερδίζουν οι επτά βρύσες, τα «σωληνάρια» που από τις πέτρινες κούπες τους τρέχει αδιάκοπα γάργαρο δροσερό νερό. Προχωρώντας στην πλατεία του χωριού ο ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου μαγνητίζει όλα τα βλέμματα. Πρόκειται για έναν από τους πιο επιβλητικούς και όμορφους ναούς της Ευρυτανίας και θεωρείται νεότερο μνημείο. Τα πέτρινα σπίτια με τις κεραμοσκεπές, που χτίστηκαν από τους ξακουστούς Κρικελλιώτες μαστόρους της πέτρας, διατηρούν αναλλοίωτο το παραδοσιακό χρώμα του χωριού. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει το Δημοτικό Σχολείο. Κατασκευάστηκε το 1906 από το κληροδότημα Συγγρού και έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό μνημείο. Βόρεια του Κρίκελλου, στην τοποθεσία Κοκκάλια, υπάρχει το Μνημείο της Μάχης και της Νίκης των Αιτωλών κατά των Γαλατών. Σε εκείνη την περιοχή το 279 π.Χ. οι αρχαίοι κάτοικοι της Ευρυτανίας και της Αιτωλίας κατατρόπωσαν τους Γαλάτες που κατέστρεψαν το αρχαίον Κάλλιον. Στις μέρες μας πραγματοποιούνται εκδηλώσεις στο σημείο για να τιμήσουν τη νίκη των προγονών μας. Άλλη μια τοποθεσία που προσελκύει τους επισκέπτες χάρη στο κατάφυτο περιβάλλον και την απέραντη θέα που προσφέρει είναι η Καλλιθέα. Βρίσκεται στη νότια πλευρά του χωριού στο δρόμο προς τη Δομνίστα. Το Κρίκελλο ήταν επίσης γνωστό για την κατασκευή της Κρικελλιώτικης ενδυμασίας και του τροβά που ήταν απαραίτητο εξάρτημα και χαρακτηριστικό γνώρισμα των Κρικελλιωτών.

168

169

170

Μεσοκώμη Περνώντας μέσα από πυκνά δάση έλατου και καστανιάς, σε ένα τοπίο απερίγραπτης και άγριας φυσικής ομορφιάς, η Μεσοκώμη περιμένει τον επισκέπτη σε υψόμετρο 850 μέτρων. Το χωριό είναι χτισμένο ανάμεσα στις βουνοκορφές Πλατάνι, Καρφοπεταλιά και Λύρα, στη συμβολή τριών παραπόταμων που καταλήγουν στον Εύηνο. Βρίσκεται στο ίδιο σημείο από τη Βυζαντινή εποχή, καθώς αναφέρεται στο Οθωμανικό κατάστιχο. Στη γραφική Μεσοκώμη, που το χειμώνα καλύπτεται από το χιόνι, η πλατεία με την αγριοκαστανιά αποτελεί πόλο έλξης. Εκεί βρίσκεται επίσης και ο ενοριακός ναός της, που κατασκευάστηκε το 1911 και είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Κάτω από την πλατεία, ένας τεράστιος πλάτανος που χρονολογείται από το 960 μ.Χ. προσφέρει απλόχερα τη σκιά του τους καλοκαιρινούς μήνες. Στην πίσω πλευρά της πλαγιάς, ανατολικά της Μεσοκώμης, στον Καρφοπεταλιά ανακαλύφθηκε το σπήλαιο της Μεσοκώμης. Αφήνοντας το δημόσιο δρόμο και μετά από δεκαπέντε περίπου λεπτά πεζοπορίας το σπήλαιο αποκαλύπτει τις ομορφιές του σε όσους το επισκέπτονται και τους «μαγεύει» με τους υπέροχους σταλακτίτες και σταλαγμίτες του. Σε κοντινή απόσταση από το χωριό συναρπάζουν ακόμα με τη φυσική ομορφιά τους το ποτάμι, τα Περιβολάκια, τα Παλιάδεντρα, η Λαγόβρυση, η Αγ. Παρασκευή, ο Αϊ - Νικόλας, το Πλατάνι, ο Άννινος, η τοποθεσία «Πανταβρέχει» στο γειτονικό Τρικεριώτη και το επιβλητικό φαράγγι Ρουπιό. Στη Μεσοκώμη ανήκουν ακόμα οι συνοικισμοί Ρυάκι, Αγία Τριάδα, Κοπρισιά, Καρίτσα, Αρβουνίτσα, Καμπιά, Παλιόδενδρα, Κερνή, Κουμαριστά και Καρυά. Ίχνη αρχαίου οικισμού έχουν εντοπιστεί στην Αρβουνίτσα, ενώ στο διάσελο μεταξύ Δομνίστας και Μεσοκώμης, στις θέσεις Νούρκα Σκάλα και Καλόγηρος στο Ζηρέλι πραγματοποιήθηκε ιστορική μάχη το 1821, στην οποία το σώμα των Γιολδασαίων νίκησε κατά κράτος τον Νούρκα Σέρβιανη.

171

Ροσκά Χτισμένη σε μια πλαγιά της κορυφής της Αρκουδότρυπας, η Ροσκά, με τις έντονες εναλλαγές τοπίων, διαθέτει φυσικές ομορφιές που ικανοποιούν ακόμα και τον πιο απαιτητικό επισκέπτη. Η θέα που προσφέρει το χωριό προς την οροσειρά της Καλιακούδας και τον ποταμό Κρικελλοπόταμο μένει αξέχαστη, όπως άλλωστε και ο ίδιος ο ποταμός με τις αμμουδερές και ανάγλυφες όχθες του. Το πιο γνωστό σημείο του ποταμού είναι το διάσημο «Πάνταβρέχει». Βρίσκεται ανάμεσα στη Ροσκά και τον οικισμό Δολιανά σε μια ονειρικής ομορφιάς τοποθεσία. Στο σημείο εκείνο, που ο ποταμός στενεύει πολύ το πλάτος του φτάνει μόλις τα 2 μέτρα -, ψηλοί και απόκρημνοι βράχοι υψώνονται πάνω από τις δύο όχθες του, σχηματίζοντας ένα εντυπωσιακό φαράγγι. Πάνω από τους βράχους ένα πλέγμα ρυακιών, καθώς κατεβαίνει προς το ποτάμι διασκορπίζεται από τη βλάστηση και πέφτει στην κοίτη του ποταμού, δημιουργώντας μικρούς καταρράκτες και προσφέροντας ένα μοναδικό θέαμα. Εντυπωσιακό είναι επίσης και το φαράγγι της Ροσκάς, που βρίσκεται στην τοποθεσία Κάτω Βρύση. Μήκους 1.900 μέτρων διαθέτει 29 καταρράκτες, με τον ψηλότερο να φτάνει τα 12 μέτρα! Ανατολικά του χωριού υπάρχει και το αδιάβατο στις μέρες μας μονοπάτι του «Κωλογλέπ». Είναι λαξευμένο στα βράχια και προσφέρει υπέροχη θέα προς τον Κρικελλοπόταμο. Στη Ροσκά αξιοθέατο αποτελούν ο ενοριακός ναός της Αγίας Παρασκευής και ο ναός του Αγίου Αθανασίου. Στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής πραγματοποιήθηκε στις 19 Μαΐου 1829 η Εγχώρια Συνάθροιση, στην οποία συμμετείχαν οι κάτοικοι των έξι γειτονικών χωριών, για την εκλογή αντιπροσώπων. Στην περιοχή ενδιαφέρον παρουσιάζουν ακόμα οι οικισμοί Στουρνάρας, πρώην Δολιανά, με την εναέρια μεταλλική πεζογέφυρα και ο Κοντός, πρώην Κοντίβα που είναι σφηνωμένος στους βράχους σε υψόμετρο 780 μέτρων.

172

173

174

Στάβλοι Οι Στάβλοι είναι χτισμένοι στις πλαγιές της Οξιάς σε υψηλό υψόμετρο, βορειοανατολικά της Δομνίστας στην αριστερή όχθη του Κρικελλοπόταμου. Χωρίζονται από τη Δομνίστα με το χείμαρρο Σταβλιώτη. Προφανώς το χωριό πήρε το όνομά του από τους στάβλους της βυζαντινή αυτοκράτειρας Δομινίκης, συζύγου του Ουαλέντου που υπήρχαν στην περιοχή. Μια άλλη εκδοχή θέλει τους στάβλους να ανήκουν στον αρχαίο βασιλιά Εύρυτο. Το χωριό που βρίσκεται ανάμεσα σε ψηλές βουνοκορφές, κατάφυτες πλαγιές και τρεχούμενα νερά δημιουργεί ένα ανεπανάληπτο σκηνικό και προσφέρει μια απερίγραπτης ομορφιάς θέα που μαγεύει τις αισθήσεις. Αξιοθέατα του χωριού αποτελούν ο ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου και η παλιά εκκλησία του Αγίου Χαράλαμπου, που χρονολογείται από το 1817. Ψιανά Φωλιασμένα στους νότιους πρόποδες της Καλιακούδας, τα Ψιανά είναι πνιγμένα στο πράσινο του έλατου. Χτισμένα σε υψόμετρο 900 μέτρων είναι ένα μικρό γραφικό χωριό, του οποίου οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία. Η περιοχή κατοικούταν από τους αρχαίους χρόνους, σύμφωνα με διάφορα οικιστικά ευρήματα (πιθάρια, πήλινα λυχνάρια, θραύσματα από κεραμικά κ.α.) που ανακαλύφθηκαν ανατολικά του χωριού στη θέση Ζαγορά. Επίσης, ένα τείχος από μεγάλες πέτρες στη θέση Κτίσμα υποδηλώνει ύπαρξη αρχαίου κάστρου. Στα Ψιανά ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ναός της Γέννησης της Θεοτόκου – η εκκλησία της Παναγίας –όπως τη λένε οι ντόπιοι. Με υπέροχες αγιογραφίες έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο. Στα Ψιανά ανήκουν οι συνοικισμοί Βύθισμα που βρίσκεται στη δεξιά όχθη του Κρικελλοπόταμου, ο Άγιος Χαράλαμπος με τον ομώνυμο ναό και η Καστανούλα στην αριστερή όχθη του Κρικελλοπόταμου, στην οποία διοργανώνεται το δεύτερο Σαββατοκύριακο του Οκτωβρίου η «Γιορτή του Κάστανου».

175

ΧΡΗΣΙΜΑ ΤΗΛΕΦΩΝΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ Δήμος Μεσολογγίου: 26310 55460 Νοσοκομείο: 26310 57100 Αστυνομία: 26310 55715 Τροχαία: 26310 55727 Πυροσβεστική: 26310 28787 Διεύθυνση Δασών: 26310 22536 Δασαρχείο: 26310 22419 Λιμεναρχείο: 26310 51121

ΚΤΕΛ: 26310 22371 Δημοτική Πινακοθήκη: 26310 22134 Μουσείο Κ. Παλαμά: 26310 26283 Μουσείο Τρικούπη: 26310 26283 Ορειβατικός Σύλλογος Μεσολογγίου: 26310 25503 Φορέας Διαχείρισης Λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου: 26320 55094 Δημοτική Ενότητα Οινιάδων: 26323 60010

ΧΡΗΣΙΜΑ ΤΗΛΕΦΩΝΑ ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΣ Δήμος Ναυπακτίας: 26343 60100 Δημαρχείο (fax): 26343 60116 Ληξιαρχείο: 26343 60154 Οικονομική Υπηρεσία: 26340 21932 Τεχνική Υπηρεσία (ΤΥΔ): 26343 60414 Πολεοδομία: 26343 60430 Τμήμα καθαριότητας & πρασίνου: 26343 61211 ΚΕΠ: 26340 38255 Κέντρο Υγείας Ναυπάκτου: 26343 60000 Λιμενικός Σταθμός: 26340 27909 Δημοτική Ενότητα Αντιρρίου: 26340 31200 Δημοτική Ενότητα Χάλκειας: 26343 60810 Δημοτική Ενότητα Πλατάνου: 26343 60600

ΧΡΗΣΙΜΑ ΤΗΛΕΦΩΝΑ ΔΟΜΝΙΣΤΑΣ Δημοτική Ενότητα Δομνίστας: 2237 351400

Αστυνομικές αρχές Ναυπάκτου: 26340 27258, 26340 23003 Διευθύνσεις δασών, δασαρχεία, δασονομεία: 26340 27246 Σύλλογος Ξενοδόχων και Ενοικιαζόμενων Δωματίων Ναυπακτίας: 26340 41111 ΚΤΕΛ: 26340 28351 Σταθμός Αντιρρίου: 26340 31500 Μουσείο Φαρμάκη: 26340 27084 Πύργος Μπότσαρη: 26340 29779 Δημοτική Ενότητα Πυλήνης: 26343 60700 Δημοτική Ενότητα Αποδοτίας: 26343 60500