“STUDIM EMERGJENT ARKEOLOGJIK I KALASE SE TIRANES NEPERMJET TEKNOLOGJIVE TE REJA GJEOFIZIKE TE ERT D

REPUBLIKA E SHQIPERISE UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS INSTITUTI I GJEOSHKENCAVE, ENERGJISE, UJIT DHE MJEDISIT Adresa: Rr. “Don Bosko”, Nr.60

Tel/fax +355 4 2 259 540

Raport shkencor (studimi) i projektit nr. M8700057 (230), m8700058(231)

“STUDIM EMERGJENT ARKEOLOGJIK I KALASE SE TIRANES NEPERMJET TEKNOLOGJIVE TE REJA GJEOFIZIKE TE ERT DHE GJEORADARIT” 25

20

meters

15

10

5

0 5

10

15

20

meters

Autorë: Dr. Hamza RECI Dr. Idriz JATA

Tirane, Qershor 2013

25

PERMBAJTJA

1 HYRJE………………………………………………………………………………...5 1.1 METODAT GJEOFIZIKE TE PERDORURA NE ARKEOLOGJI NE VENDIN TONE..................................................................................................................................5 1.1.1 Historik i rilevimeve gjeofizike ne arkeologji para vitit 2010………………………5 1.1.2 Rilevimet gjeofizike gjate periudhes 2010-2012……………………………………7

1.2 HISTORIKU I QENDRAVE ARKEOLOGJIKE TE STUDIUARA...................10 1.2.1 Historia e Kalase se Tiranes......................................................................................10 1.2.2 Historia e Apollonise……………………………………………………………..12 1.2.3 Historia e Bylisit.....................................................................................................14

1.3 PERSONELI PJESEMARRES NE PROJEKT......................................................16 1.3.1 Periudha 2010-2011.................................................................................................16 1.3.2 Periudha 2012-2013..................................................................................................17

1.4 PERFITIMET NGA PROJEKTI.............................................................................18

1.5 PUBLIKIME TE RENDESISHME SI REZULTAT I PROJEKTIT...................19 1.5.1 Botime shkencore dhe pjesemarrje ne aktivitete shkencore……………………….19 1.5.2 Ngjarje shkencore dhe perhapje e informacionit…………………………………..20

1.6 FALENDERIME…………………………………………………………………..20

2 METODOLOGJIA E PERDORUR………………………………………………..22

2.1 METODA GJEOELEKTRIKE E RILEVIMIT………………………………….22 2.1.1 Teoria e anasjellte e te dhenave te rezistences…………………………………….24 2.1.2 Problemi jo-linear dhe metoda e zgjidhjes………………………………………...25 2.1.3 Imazhet 2D, te rezistences…………………………………………………………26

2

2.1.4 Realizimi i matjeve me tekniken e ERT…………………………………………..27 2.1.5 Interpretimi i te dhenave gjeoelektrike te ERT…………………………………….29

2.2 METODA ELEKTROMAGNETIKE (EM)……………………………………...32

2.3 METODA MAGNETOMETRIKE……………………………………………….33

3 REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE………….35

3.1 REZULTATET NE KALANE E TIRANES…………………………………….35

3. 2 REZULTATET E PUNIMEVE GJEOFIZIKE NE APOLLONI……………...39

3.2.1 Objekti “Banjo Romake, Apolloni……………………………………………...39 3.2.1.1 Kuadrati 1……………………………………………………………………….40 3.2.1.2 Kuadrati 2………………………………………………………………………..42 3.2.1.3 Kuadrati 3………………………………………………………………………...44 3.2.1.4 Kuadrati 4………………………………………………………………………..46 3.2.1.5 Kuadrati 5………………………………………………………………………..49

3.2.2 Rezultatet ne veri te objektit Banjo Romake…………………………………...51 3.2.2.1 Rezultatet ne Kuadratin 1......................................................................................52 3.2.2.2 Rezultatet ne Kuadratin 2………………………………………………………54

3.3 REZULTATET E PUNIMEVE GJEOFIZIKE NE BYLIS…………………….56

3.3.1 Periudha 2010-2011………………………………………………………………56 3.3.1.1. Kuadrati prane Gjimnazit te vjeter………………………………………………57 3.3.1.2 Objekti prane teatrit te vjeter……………………………………………………60

3.3.2 Periudha 2012-2013...............................................................................................63

3

3.3.2.1 Rezultatet ne Kuadratin 1......................................................................................64 3.2.2.2 Rezultatet ne Kuadratin 2.....................................................................................66

4

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME………………………………………69

5 LITERATURA………………………………………………………………………71 SHTOJCE- PAMJE NGA MATJET FUSHORE NE TERREN……………………74

4

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

1 HYRJE Ky studim eshte realizuar si pjese e “Programit Kombëtar për Kërkim e Zhvillim“ (PKKZH), ne kuadrin e projekteve „Sistemet dhe Teknologjite e Informacionit“.

Objektivi kryesor i ketij studimi ka qene transferimi dhe perdorimi i teknologjive te reja te rilevimeve gjeofizike ne studimet arkeologjike me rezolucion te larte zgjidhjeje, me qellim hartografimin dy-dimesional (2D) dhe tre-dimensional (3D) te objekteve arkeologjike te varrosura. Per realizimin e ketij objektivi, jane realizuar rilevime te detajuara gjeofizike eksperimentale 2D, ne forma kuadratike brenda mureve rrethuese te “Kalase se Tiranes”, ne Apolloni dhe Bylis me teknikat e rejat gjeofizike te Tomografise se Rezistences (ERT) dhe ate Elektromagnetike (EM). Nga rilevimet e detajuara dhe intepretimi i anasjellte i parametrave fizike te matur, te rezistences dhe percjellshmerise eshte realizuar ndertimi i hartave 3D te nentokes te shtreses kulturore si dhe hartografimi i detajuar i zonave qe paraqesin me shume interes dhe qe kane nevoje per mbrojtje imediate. Metodologjite e intepretimit te te dhenave te rezistences dhe Radarit jane te njejta si per punimet ne shkalle te vogla ashtu edhe per ato ne shkalle te medha e per rrjedhoje objektivi kryesor i ketij studimi ka qene i lidhur me objektivat e Institutit ne lidhje me rritjen e kapacitetit grumbullues dhe intepretues te te dhenave,

nepermjet

inversionit te parametrave te matur. Teknikat gjeofizike te perdorura ne kete studim perdoren me sukses ne fusha te tjera studimore, si ato mjedisore dhe inxhinierike.

1.1 METODAT GJEOFIZIKE TE PERDORURA NE ARKEOLOGJI NE VENDIN TONE 1.1.1 Historik i rilevimeve gjeofizike ne arkeologji para vitit 2010 Rilevimet gjeofizike ne arkeologji, kane filluar te aplikohen ne vendin tone nga Qendra Gjeofizike e Tiranes, ne periudhen 1964-1968, ne rrenojat e qytetit arkeologjik te Butrintit, nepermjet metodave komplekse gjeofizike

te rezistences, magnetike,

gravimetrike dhe radiometrike, ku jane evidentuar disa anomali mbi muret e varrosura.

Pas kesaj periudhe kohore, rilevime gjeofizike jane kryer ne rrenojat e qytetit arkeologjik te Apollonise, dhe me vone ato vazhduan perseri ne Butrint (1989-1990), dhe ne Manastirin e Margellicit (1989-1990). Pas kesaj periudhe rilevimet gjeofizike filluan te perdoren intensivisht.

5

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

Metodat gjeofizike te cilat jane perdorur ne kerkimet arkeologjike ne vendin tone jane; metoda e rezistences elektrike dhe metoda magnetometrike. Per histori, ne fillim te viteve 80 te shekullit te kaluar, ne qytetin antik te Bylisit u krye nje studim gjeofizik me metoden elektromagnetike, te radiovaleve, por per te nuk ka asnje relacion ne arshiven e Qendres Gjeofizike, Tirane.

Studimet e para te dokumentuara jane kryer ne vitin 1982 ne qytetin antik te Margelliรงit me metoden e rezistences elektrike. Studimi realizoi me efektivitet detyren e dhene nga arkeologet; ndjekjen e murit rrethues i cili humbiste nen mbulese si dhe ndihmoi ne konturimin e zonave urbane ne dy siperfaqe brenda ne kala.

Nga viti 1991 e ne vazhdim studimet gjeofizike me rrjete jo te denduara matjesh (kryesisht profilime), kane zene nje volum te konsiderueshem ne fushen arkeologjike dhe jane kryer nga Qendra Gjeofizike e Tiranes. Jane mbuluar dhe studiuar siperfaqe te medha ne qytetet antike te Bylisit, (rreth 1,5 ha), te Apollonise (rreth 10 ha) dhe Butrint (rreth 6 ha). Studimi i siperfaqeve te medha ne kete periudhe u mundesua nga fillimi i perdorimit i softeve specifike te gridimit te te dhenave fushore duke

mundesuar

perpilimin e hartave gjeofizike te ndryshme te metodave perkatese, anomalite e te cilave lokalizojne veรงorite arkeologjike ne dispozicion te germimit me efektivitet duke ditur tashme konturet dhe thellesine e objekteve ne fjale (Kavaja & Reci, 1994, 1995).

Ne kete periudhe krahas kerkimeve me metoden e rezistences per here te pare, u perdor edhe metoda magnetometrike nje metode me rendiment te larte dhe kosto me te ulet se e para, e cila perveรง se kompleton drejt zgjidhjet e metodes se rezistences vlereson edhe nje numer veรงorish arkeologjike, specifike per metoden ne fjale si: furra shkrirje, mure me perberje guri ose tulle, objekte qe ju nenshtruan djegjeve ne antikitet etj, si dhe konturimin e sakte te dimensioneve te ketyre objekteve.

Pas viteve 90 te shekullit te kaluar, jane kryer shume studime ne qytetet antike te Shqiperise, nga Qendra Gjeofizike e Tiranes, Akademia e Shkencave te Shqiperise si dhe Instituti i Gjeoshkencave, Universiteti Politeknik i Tiranes (Reci et al.,2009). Studimet arkeologjike me rrjete te dendura matjesh filluan pas viteve 2002, periudhe ne te cilen u zhvilluan instrumentet qe mundesojne nje grumbullim te shpejte 2D, te te dhenave.

6

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

1.1.2 Rilevimet gjeofizike gjate periudhes 2010-2012 Gjate periudhes Dhjetor 2010- Dhjetor 2011 u realizuan punime gjeofizike eksperimentale ne disa faza, duke perdorur tekniken moderne me rezolucion te larte zgjidhjeje te Tomografise Elektrike te Rezistences (ERT), ne disa qendra arkeologjike te Shqiperise.

Raporti ka per qellim te paraqese transferimin e teknikes moderne gjeofizike te eksplorimit, Tomografise Elektrike te Rezistences (ERT) te perdorur ne keto rajone.

Gjate vitit 2012, Metoda e ERT, ne disa kuadrate eshte

kombinuar me metoden

Elektromagnetike (EM) dhe ate magnetike.

Rilevimet gjeofizike jane kryer ne dy faza: Faza e pare e punimeve fushore eshte bere gjate vitit 2010, ku eshte perdorur vetem metoda e ERT. Me konkretisht gjate vitit 2010 jane realizuar matjet e meposhtme fushore: A) Ne objektin “Kalaja e Tiranes”, brenda murit rrethues te Akademise se Shkencave, u rilevua nje kuadrat me rrjet te dendur matjesh, 1x 0.5 m. Permasat e ketij kuadrati jane 15 x 12 m.

B) Ne qytetin arkeologjik te Bylisit u eksploruan me metoden e ERT dy kuadrate.

Prane “Gjimnazit te vjeter”, kuadrati i rilevuar ka dimensione 30 x 25 m, me nje rrjet punimesh 1.5 x 1m. Ne zonen prane teatrit te vjeter, kuadrati i rilevuar ka permasa 30 x 20 m me rrjet punimesh 1.5 x 1m.

C) Ne qytetin e Apollonise, gjate periudhes 2010-2011, rrotull objektit “Banjo Romake” u rilevuan 5 kuadrate. Ne pjesen verilindore te objektit, kuadrati i rilevuar ka permasa. 30 x 20m me rrjet matjesh 1.5 x 1m. Ne pjesen veriperendimore, kuadrati i rilevuar ka permasa 30 x 20 m, me rrjet punimesh 2x1m. Ne pjesen jugperendimore te objektit, u rilevuar nje siperfaqe 30x 30 m, me rrjet punimesh 2x1m. Ne pjesen juglindore u rilevuan 2 kuadrate. Kuadrati ngjitur me objektin ka permasa 30 x 30m, dhe rrjeti i punimeve ne te eshte 1.5x1m. Kurse kuadrati me ne juglindje te tij ka permasa 60 x 50 m, me rrjet matjesh 2x 1m.

Faza e dyte e punimeve fushore u realizua gjate periudhes Tetor-Dhjetor 2012, periudhe ne te cilen jane realizuar punimet fushore. Zgjedhja e kuadrateve te punimeve fushore u be sipas planit te percaktuar te punes per kete vit. Ne punimet eksperimentale

7

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

fushore, krahas metodes se rezistences (ERT), ne dy kuadrate jane perdorur metoda elektromagnetike (EM) dhe ajo magnetike. Perdorimi i metodes Elektromagnetike u be i mundur nga projekti UNILAB 2011-2013

me teme: “Ngritja e Laboratorit te

Gjeofizikes se Aplikuar si baze per studime kerkimoro-shkencore me karakter inxhinierik, gjeoteknik e ambiental” me drejtues Dr. Hamza Reçi. Ardhja e pajisjes elektromagnetike eXp5000 ne kuader te ketij projekti, siguroi mundesine e aplikimit te kesaj metode ne kuadratet e zgjedhura si test, e cila ishte e pamundur te realizohej ne vitin 2010. Me konkretish gjate vitit 2012 jane kryer: A) Matje fushore me metoden e ERT (skema wenner) dhe elektromagnetike (GPR), ne nje kuadrat ne Kalane e Tiranes me rrjet 1x 0.5m. Ky kuadrat ndodhet ne gardhin rrethues te Akademise se Shkencave, prane murit verior te Kalase, tashme i restauruar.

B) Rilevime te detajura me metoden e ERT, magnetike dhe elektromagnetike, ne dy kuadrate ne zonen e Apollonise me siperfaqe rreth 1600m2. Rrjeti i matjeve magnetike eshte 1x1m, ai i ERT 1.5x1m dhe 2x1m, ndersa rrjeti i matjeve elektromagnetike eshte 1x0.5m.

C) Rilevime te detajura me metoden e ERT (2x1m) dhe elektrogmanetike (1x0.5m) ne dy kuadrate me nje siperfaqe prej rreth 1500 m2, prane “Teatrit te vjeter”, Bylis.

Rilevimet me metoden e ERT jane kryer me rrjet te dendur matjesh, ne menyre qe te sigurohej nje rezolucion i larte (HR) i vrojtimit. Gjate rilevimeve, u perdoren 30 ose 60 elektroda te lidhura njeheresh. Distanca ndermjet profileve eshte cdo 1, 1.5 ose 2 m, kurse distanca ndermjet pikave pergjate profilit cdo 0.5 ose 1m. Ne cdo profil jane realizuar deri 8 nivele te ndryshme thellesie, duke realizuar ne kete menyre nje studim te thellesise deri ne 4 m, me rezolucion zgjidhjeje 0.3- 0.5 m, si ne drejtim lateral ashtu edhe pergjate thellesise. Perdorimi i rrjeteve te dendur te matjeve ne siperfaqe, beri te mundur konturimin hapesinor te shtreses kulturore, brenda se ciles jane edhe rrenojat arkeologjike. Gjate fazes se dyte te punimeve fushore krahas metodes se ERT u perdor edhe metoda e skarnimit me Radar (EM), si dhe ajo magnetike.

U ndertuan hartat perkatese te rezistences se vertete per thellesi te ndryshme studimi, te cilat paraqiten ne formen e imazheve te rezistences, ku dallohen shume qarte anomalite me vlera te larta te rezistences, qe duhet te kene lidhje me objektet e varrosura.

8

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

Ne Apolloni dhe ne Kalane e Tiranes, sfondi paraqitet me rezistence te ulet, sepse ka perberje argjilore. Ndersa ne Bylis, bazamenti eshte me rezistence te larte sepse perfaqsohet nga shkembinjte gelqerore.

Objektivi i ketij studimi ishte kerkimi i objekteve te varrosura arkeologjike nepermjet metodes me rezolucion te larte zgjidhjeje, si

Tomografise Elektrike te

Rezistences (ERT), elektromagnetike (EM) dhe asaj magnetike.

Ne kete studim pershkruhen metodat e perdorura gjeoelektrike (ERT), EM dhe magnetike te hartografimit si dhe jepet nje permbledhje mbi menyren e grumbullimit, perpunimit dhe intepretimit te te dhenave. Ne vazhdimesi paraqiten intepretimet e rezultateve, e se fundi jepen perfundimet. Metoda konkrete e rilevimit u zgjodh pas nje investigimi ne vend te kushteve te vrojtimit. Zgjedhja e vendeve konkrete te eksplorimit u be ne bashkepunim me specialiste arkeologe.

Te dhenat e grumbulluara u intepretuan me metoden inverse te zgjidhjes. Hartat e imazheve te rezistences paraqiten per thellesi te ndryshme studimi, te cilat jane te lehta dhe te kuptueshme nga specialiste arkeologe dhe te perdorshme ne ekspedita germimi.

Gjate ketij studimi, jane marre rezultate inkurajuese, ku nje sere anomalish duhet te lidhen me objekte arkeologjike te varrosura dhe per kete arsye rekomandohet qe keto anomali te verifikohen me punime germimi. Kryerja e germimeve test, do ishte nje hap i rendesishem per te treguar efektivitetin e metodologjive te ERT, EM dhe magnetike ne arkeologji.

Si konkluzion kryesor i ketij studimi del se, perpara se te kryen germime arkeologjike, duhen kryer studime gjeofizike te cilat kane kosto shume me te ulet se germimet, si dhe i orientojne ato ne vendet me te favorshme ku duhet germuar.

Nisur nga ky konkluzion rekomandojme qe ne te ardhmen te ndermeren projekte te perbashketa per studime komplekse gjeofizike dhe arkeologjike te zonave te pa studjuara, ne bashkepunim me institucionet kombetare apo nderkombetare te Arkeologjise, me objektiv zbulimin e objekteve te varrosura dhe zhvillimin turistik te qendrave arkeologjike.

Grupi gjeofizik qe ndihmoi ne grumbullimin dhe perpunimin e te dhenave fushore perbehet nga specialistet gjeofizikane te IGJEUM: Dr. Hamza Reci & Dr. Idriz Jata dhe Prof. Salvatore Bushati nga Akademia e Shkencave.

9

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

1.2 HISTORIKU I QENDRAVE ARKEOLOGJIKE TE STUDIUARA 1.2.1 Historia e Kalase se Tiranes Kalaja e Tiranës (fig. 1.1), ishte një stacion rrugor i vijës Egnatia i tipit MansioMutatio. Ajo përbënte qendrën e një vendbanimi, të emërtuar me një variacion emrash që në shekujt e parë të erës sonë. Tirkan (shek IV e.s ), Tergiana (1297) kur në të ishte vendosur kancelaria e sundimtarit të saj Karli I Anzhu, dhe në formën e sotme Tyranna (1505) sipas Barletit. Ky toponim akoma nuk është saktësuar plotësisht. Por kalaja, dëshmia më e lashtë e këtij qyteti, ndodhet pikërisht në vendin ku derdheshin e kryqëzoheshin rrugët e vjetra e të reja që e lidhnin kryeqytetin dhe pastaj krejt Shqipërinë, veriun me jugun, lindjen me perëndimin. Në ambientet e Kalasë së Tiranës ka disa shtëpi tradicionale të cilat kanë krijuar stilin e ndërtesës qytetare Tiranase. Në ndërtesat brenda Kalasë së Tiranës kanë banuar pjesëtarë të familjeve sunduese të qytetit dhe për këtë arsye ato konsiderohen edhe si godina të administratës së parë lokale.

Figure 1.1. Pamje e Kalase se Tiranes

10

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

Secila nga rrugët e vjetra, para se të hynin në Tiranë dominoheshin nga një kështjellë apo kala. Kështjella e Lalmit (shek. II e.s.) ndodhej në kodrinën ku lumi Erzenit merrte kthesën e lejonte kalimin rrugor drejt Petrelës.

Kalaja e Tujanit, një fortifikatë e gurtë me formë katërkëndëshe, ku gjurmët e jetës hasen që nga periudha e parë e hekurit. E rindërtuar në shek e IV e.s., ajo ishte porta hyrëse e korridorit Dibër-Tiranë-Durrës. Në anën tjetër, pranë malit të Vilës ku janë ngushticat e Krrabës, ndodhej qyteti ilir i Parthinëve-Persqopi (shekIV-III p.e.s.), banorët e të cilit më pas u shpërngulën në Petrelë. Kalaja e Dorëzit në kodrën ndërmjet lumit të Trezës e të Piollit (periudha e I e hekurit), pastaj Kalaja e Ndroqit, e Prezës e Ishmit, të gjitha së bashku, këto kala antike e mesjetare përbënin rrethin mbrojtës të Tiranës. Kalaja e Tiranës ishte dhe mbeti bërthama historike e trevës së Tiranës dhe rezidencë administrative përgjatë mesjetës së mesme. Si e tillë vazhdoi të ekzistonte edhe në shek. e XVII kur qyteti i Tiranës u shtri përreth saj duke pasur një qendër qytetare me kullijen (kompleksin social kulturor) të ndërtuar nga Sulejman Pasha, pazarin zejtar tregtar nga pamja veriore, Namazgjanë dhe urën e Tabakëve nga ana lindore, ndërtesat e qeveritarëve brenda truallit të kalasë.

Nga dy anët e tjera kalaja ngrihej mbi brigjet e lumit të Lanës. Është menduar që në vitin 1640, Ahmet Beu kreu punime rindërtuese në muret rrethues të kalasë duke i ngritur ato në lartësi mbi strukturat antike. Vepër e tij ishte edhe kulla e gjatë që mbetet akoma pjesërisht në gjendje të mirë. Kalaja pëson dëmtime sërish në periudhën e luftërave ndërfeudale të shek XVIII, kur aty u përplasën trupat e Ahmet Kurt pashës së Beratit me Bushatllinjtë. Populli i Tiranës i mbyllur brenda saj u mbrojt me heroizëm dhe kalaja nuk u pushtua nga asnjëri prej tyre. Të kësaj kohe janë sistemi i frëngjive për armë zjarri në pjesën më të lartë të mureve rrethues. Pas vitit 1814 Kalaja e Tiranës bëhet rezidencë e sundimtarëve të rinj të saj ; Toptanëve të ardhur nga Kruja, të cilët ndërtuan dy shtëpi njërën për banim dhe tjetrën për pritje që janë dhe sot. Përgjatë shek. XX kur humbet funksioni i saj origjinal për mbrojtje, vërehen dëmtimet më të mëdha. Ajo humbi një pjesë të mureve rrethues dhe thuajse nuk lejon të kuptohet nga mbetjet, formulimi i saj i plotë stilistik. Megjithatë ajo sërish mbeti rezidencë qeveritare apo vendi më i spikatur për to edhe në ditët tona. Në truallin e Kalasë janë sot Akademia e Shkencave,

11

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

Kuvendi Popullor dhe Galeria Kombëtare e Arteve. A do të ndriçohet plotësisht historia e saj legjendave, fare pak mund t’iu besohet!? Tradita gojore e sidomos burimet e shkruara nuk besojmë të kenë shterur. Sidoqoftë, mbetet akoma një rrugë e sigurt, gjurmimi arkitekturor me metodat e vlerësimit të shkencës së restaurimit. Ky proces iluminist ka nisur në vitin 2002, nëpërmjet bashkëpunimit të ngushtë të Bashkësisë së Tiranës me Institutin e Monumenteve të Kulturës, të cilët sëbashku i kushtojnë një vëmendje thelbësore këtij monumenti themelor të programit “Kthim në identitet”. E parë në këtë konceptim Kalaja e Tiranës ishte dhe duhet trajtuar në epokën tonë si bërthama historike e kulturore e Kryeqytetit.

1.2.2 Historia e Apollonise Është themeluar rreth fillimit të shek të IV p.e.s. Gërmadhat e Apolonisë janë zbuluar në fillim të shek XIX. Gjurmët më të hershme arkeologjike janë disa objekte të kohës së hekurit, tipike të kulturës ilire. Nga shekujt e parë të jetës së qytetit ruhen disa mbeturina të murit mbrojtës dhe të një tempulli arkaik kushtuar Artemisit, hyjneshës më të adhuruar të apoloniatëve. Në vitet 1824-1838, në këtë qytet, ka zhvilluar kërkime një mision arkeologjik francez, më vonë kërkimet janë bërë nga arkeologët shqiptarë. Ndërsa vitet e fundit, nga një mision i përbashkët shqiptaro-francez.

Apollonia (fig.1.2), pas Dyrrahut, ishte qyteti më i rëndësishëm në pellgun e Adriatikut dhe më i përmenduri ndër 30 qytetet e tjera që e mbanin të njëjtin emër në kohën antike. U ngrit mbi një kodër (me dy maja të larta 101 e 103 m mbi nivelin e detit) në një pozicion që zotëron tërë zonën dhe nëpërmjet luginës së lumit Aoos (Vjosë) lidhej me detin Adriatik. E shtrirë në një sipërfaqe rreth 140 ha dhe e rrethuar me një mur rreth 4 km të gjatë, Apollonia ishte një qendër e madhe tregtare dhe industriale. E ngritur në kurrizin e fundit të kodrave të bukura dhe frytdhënëse të Mallakastrës, Apolonia mbizotëronte pothuajse krejt hapësirën e gjerë që shtrihej në këmbët e saj e përfundonte buzë detit Adriatik. Kjo fushë e formuar nga aluvionet e lumit Seman dhe Vjosë ka qenë me sa duket një nga rajonet më pjellore të Fushës së Myzeqesë. Ndryshe nga qytetet koloni të cilat ishin ngritur buzë bregdetit, Apollonia ishte ngritur më në brendësi, disa kilometra larg bregdetit, mirëpo lidhej me bregdetin përmes lumit Vjosa, që në atë kohë

12

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

ishte i lundrueshëm. Apollonia ndodhet 12 kilometra larg qytetit të Fierit. Apollonia si qytet u themelua në fillim të shekullit të shtatë para Krishtit nga kolonizatorët grekë që vinin nga Korinthi.

Figure 1.2. Pamje nga Apollonia

Të dhënat e para të pranisë së tyre janë të dokumentuara rreth vitit 588 para Krishtit. Emrin qyteti e mori për nder të perëndisë Apollon. Ndër 24 qytete në të gjithë botën mesdhetare që mbanin këtë emër në Antikitet, Apollonia e Ilirisë ishte më e rëndësishmja dhe luajti një rol të madh si ndërmjetëse tregtare mes helenëve dhe ilirëve.

Apollonia ishte në atë kohë një qytet i madh e i rëndësishëm në afërsi të lumit Aoos (Vjosë). Llogaritet që qyteti të ketë patur rreth 60 000 banorë, një shifër rekord për Antikitetin.

Apollonia e ruajti madhështinë e saj edhe në periudhën Romake. Shkolla apolloniate e arteve te bukura ishte me famë në të gjithë botën antike. Në momentin kur në Romë, gjatë një komploti në Senat u vra Jul Cezari, nipi i tij Oktavian Augusti

13

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

studionte oratorinë në Apolloni. Kronikat romake tregojnë se si ai me të marrë vesh lajmin e vrasjes së Cezarit u nis me një anije nga Apollonia dhe kur, pas disa kohësh vetë Oktaviani u bë Perandor, e ruajti mirënjohjen për qytetin ku kishte studiuar duke e liruar Apolloninë nga të gjitha taksat. Pas një tërmeti në shek. III –te te e.s, lumi Aoos ndërron shtrat duke e shkëputur qytetin nga deti. Goditja rezultoi fatale në një epokë ku i gjithë aktiviteti tregëtar zhvillohej në lidhje me detin. Qyteti e humbi gradualisht rëndësinë ekonomike duke u shndërruar në një qendër të thjeshtë fetare. Por shuarja graduale dhe jo e dhunshme e jetës qytetare si dhe shndërrimi i zonës përreth në kënetë, të bonifikuar vetëm pas vitit 1945, bëri që zona arkeologjike të ruhet mjaft mirë. Arkeologët e quajnë Apolloninë Pompei i Shqipërisë, pasi vetëm 10% e territorit të qytetit të dikurshëm është zbuluar deri më sot. Disa nga objektet arkeologjike dhe statujat u përvetësuan nga vendet e tjera para vitit 1945. Ato që kanë mbetur janë vendosur në një muze që ndodhet në një manastir të shekullit XIII. Në kopshtin e Manastirit ndodhet edhe një kishë bizantine që i përket shekullit të XIV. Me interes të madh për vizitorin në Apolloni janë monumenti i Agonotetëve, Odeoni, Biblioteka, muri rrethues, Portiku, vila me impluvium, vila romake me mozaikë, muzeu arkeologjik, Kisha e Shën Mërisë etj. Territori i madh i mbuluar me monumente, panoramat dhe peisazhet e mrekullueshme mbi fushën e Myzeqesë dhe Detin Adriatik nga njëra anë si dhe rruga automobilistike në gjendje të shkëlqyer, pozita e favorshme gjeografike pranë qyteteve të mëdha dhe plazheve të jugut nga ana tjetër e bëjnë Parkun Arkeologjik Apollonia lehtësisht të arritshëm për vizitorin dhe një destinacion të privilegjuar për turizmin kulturor në Shqipëri.

1.2.3 Historia e Bylisit Bylisi (fig. 1.3), një nga qytetet më të mëdha ilire u zhvillua në shek. IV p.e.s. si kryeqendër e fisit ilir të bylinëve. Ai kishte një sipërfaqe prej 30ha të rrethuar me mur të mbrojtur nga 7 hyrje e 7 kulla. Në shek. III p.e.s. qyteti u fuqizua ekonomikisht, kohë kur ndërtohet agoraja (qendra e qytetit) prej 4ha, ku ngrihet teatri me rreth 9000 vende, stadiumi, gjimnazi etj. Në shek. I-re te e.s., Bylisi u kthye në koloni romake. Në shek. IV të e.s. qyteti rrethohet me mure të fuqishme, dhe më pas në shek. V-VI u bë një qendër e rëndësishme peshkopale. Për këtë flet zbulimi i gjashtë bazilikave, dyshemetë e të cilave janë shtruar me mozaikë me motive paleokristiane të një cilësie të lartë. Vizitorët që

14

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

shkojnë në Bylis mrekullohen jo vetëm nga pamja, panorama por edhe nga monumentet dhe mënyra e restaurimit.

Figure 1.3. Pamje nga qyteti arkeologjik i Bylisit

Bylisi zotëron një hapësirë të madhe. Nga aty mund të shohësh gjysmën e territorit të Shqipërisë. Nga aty, syri te kap Janinën, Tomorrin, Detin Adriatik dhe Fushën e Myzeqesë. Bylisi ka karakter epik. Është një qytet epik i Ilirisë. Ai ndryshon me qytetet e tjera të periudhës helenistike. Studiuesit seriozë sapo e shohin, e kuptojnë se aty nuk është një kopje e qyteteve helenistike greke, por një formë tjetër nga pikëpamja e vendosjes dhe jo në atë të ndërtimit urbanistik. Ai ruhet mirë si rrënojë, sepse nuk ka qenë i banuar në periudhat e vona.

Fillimet e tij i takojnë mesit të shekullit të IV-të para Krishtit dhe deri në fundin e shekullit të VI-të pas Krishtit, pra 10 shekuj jetë. Por, pas shekullit të VI-të, ai nuk është banuar më e në këtë mënyrë u ka shpëtuar dëmtimeve që do të sillte banimi mbi këto rrënoja. Falë kësaj, Bylisi është një qendër e rëndësishme edhe për shekullin e VI kur është braktisur, por edhe për periudhat më të hershme. Kjo sepse, shumë nga monumentet që i përkasin kohës më të hershme nga shekulli i VI-të, nuk janë shfrytëzuar dhe janë 15

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

ruajtur më së miri. Bylisi, sot për sot mbahet si qyteti rrënojë më i mirë i këtij shekulli i ruajtur në Mesdhe. Thuhet për sot, sepse më vonë mund të ketë gërmime që do të sjellin të tjerë. Akoma nuk është gërmuar një model tjetër si Bylisi, për të parë jetën në mesin e shekullit të VI-të pas Krishtit dhe kjo është veçori e tij. Kjo qendër mund t'iu japë përgjigjen shumë pyetjeve për këtë shekull, mbi jetën, urbanistikën dhe ekonominë. Deri tani, Instituti i Arkeologjisë ka marrë shumë të dhëna mbi objektet e besimit të krishterë.

Teatri është monumenti më i rëndësishëm i Bylisit të periudhës antike. Bashkë me stoan e madhe dhe stadiumin, ai ka përcaktuar kompozimin arkitektonik të agorasë rreth mesit të shek III p.k. Për ndërtimin e teatrit është zgjedhur këndi juglindor i agorasë, ku ngritja e menjëhershme e terrenit jepte mundësi për shfrytëzimin e shpatit për ndërtimin e shkalleve. Gjithashtu, ky pozicion ngjitur me murin rrethues të qytetit jepte mundësi për të komunikuar drejtpërdrejt me trevën fshatare të koinonit, nga vinte një pjesë e madhe e shikuesve, pa qenë nevoja të kalonin nëpër lagjet e qytetit.

Vizitorit që vinte nga stadiumi, apo futej në qytet nga porta, teatri i shfaqej përpara si një ndërtim madhështor, me godinën e skenës në sfondin e shkallares. Dy muret mbajtëse anësore e thekson këtë perspektivë, ndërsa kolonada dorike e portikut të godinës së skenës krijonte një monumentalitet të panjohur për teatrot e kohës. Dy bazamente përpara teatrit shënojnë vendet ku kanë qenë vendosur skulptura të Dionisit, apo muzave.

1.3 PERSONELI PJESEMARRES NE PROJEKT 1.3.1 Periudha 2010-2011 Gjate kesaj faze te projekti jane aktivizuar te gjithe pjesemarresit ne projekt.

Bashkepunetoret shkencor te projektit jane angazhuar qe nga momenti i lidhjes se kontrates me AKTI-in dhe deri ne fund te vitit.

Bashkepunetoret Shkencore, Prof.

Salvatore Bushati nga Akademia e Shkencave te Shqiperise dhe Dr. Idriz Jata nga Instituti i Gjeoshkencave, UPT, jane angazhuar ne projekt me ane te kontratave dy mujore Tetor-Dhjetor 2010, te lidhura dhe te firmosura ndermjet drejtuesit te projektit dhe tyre, e te miratura nga Drejtoria e IGJEO-s (Agjensia Ekzekutuese).

16

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

Dr. Hamza Reci si drejtues projekti, ka qene i aktivizuar gjate gjithe projektit ne punimet fushore si dhe intepretimin e rezultateve po ashtu edhe ne organizimin dhe menaxhimin e aktiviteteve dhe operacioneve per te bere te mundur realizimin e objektivave te projektit.

Prof. Salvatore Bushati nga Akademia e Shkencave te Shqiperise, eshte angazhuar 2 (dy) muaj ne projekt, me nje kontrate te lidhur per periudhen 06/10/2010-06/12/2010.

Dr. Idriz Jata eshte angazhuar 2 (dy) muaj ne projekt ne baze te nje kontrate dymujore 06/10/2010-06/12/2010. Njekohesisht ai eshte perfshire ne fazen e punimeve fushore.

Punonjesi ndihmes-shkencor i aktivizuar ne projekt ka qene Ardian Minarolli, IGJEUM, i cili eshte aktivizuar ne punimet fushore ne terren ne Bylis, Apolloni dhe Kalane e Tiranes per gjate gjithe ecurise se projektit.

Kater punetore jane angazhuar ne punimet fushore ne Apolloni dhe Bylis.

1.3.2 Periudha 2012-2013 Punimet fushore jane kryer gjate peridhes Tetor-Dhjetor 2012 Dr. Hamza Reci si drejtues projekti, ka qene i aktivizuar gjate gjithe projektit, 31 dite ne punimet fushore ne Apolloni dhe Bylis dhe 10 dite ne kalane e Tiranes.

Dr. Idriz Jata si autor projekti, ka qene i aktivizuar gjate gjithe projektit, 31 dite ne punimet fushore ne Apolloni dhe Bylis dhe 10 dite ne kalane e Tiranes.

Tre punetore jane angazhuar si personel ndihmes ne punimet fushore per nje periudhe 16 ditore ne Apolloni.

Dy Punetore jane angazhuar si personel ndihmes ne punimet fushore per nje periudhe 15 ditore ne Bylis.

Ne fazen e intepretimit te rezultateve dhe te pergatitjes se raporteve kane marre pjese:

17

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

Dr. Hamza Reci eshte aktivizuar 100% te kohes ne intepretimet e rezultateve te projektit per nje periudhe 6 mujore gjate periudhes 2012-2013.

Dr. Idriz Jata eshte perfshire 30 % te kohes ne intepretimin e rezultateve te projektit, per nje periudhe 3 mujore gjate periudhes 2012-2013.

1.4 PERFITIMET NGA PROJEKTI Zbatimi me sukses i objektiva te projektit mundesoi: ¾ Tranferimin e teknologjive te reja gjeofizike ¾ Krijimin e rrjeteve te bashkepunimit ndermjet Institutit te Gjeoshkencave, Energjise, Ujit dhe Mjedisit me Institutin e Arkeologjise, Monumenteve dhe Akademine e Shkencave te Shqiperise. ¾ Trajnime, eksperimente te perbashketa, matje fushore dhe interpretim i te dhenave, tranferimin e teknikave moderne. ¾ Aplikimin e teknikave te transferuara gjeofizike ne studime te tjera me karakter inxhinierik dhe ambjental te tilla si litologjine, studime te zonave te rreshqiteshme, kerkime te ujerave nentokesore, studime te efekteve te truallit etc: ¾ Kapacitete ne infrastrukture.

Perfitimet nga projekti ¾ Perfituesit direkt te projektit, jane Instituti i Gjeoshkencave Ujit, Energjise dhe Mjedisit (IGJEUM), Ministria e Kultures, Instituti i Arkeologjise si dhe studentet e fakultetit te Gjeologjise dhe Minierave te Universitetit Politkenik te Tiranes. ¾ Ne kuadrin e ketij projekti eshte grumbulluar nje baze te dhenash voluminoze te cilat mund te perdoren nga studentet e nivelit te dyte dhe te trete te studimeve, per intepretime te metejshme. ¾ Dy Diploma te nivelit te dyte (DND), me studente te Gjeofizikes dhe Gjeoinformatikes dhe dy tema te nivelit te pare me studente te shkencave te tokes (UPT), jane realizuar me metodologjine e projektit dhe me te dhena te marra nga matjet fushore te realizuar ne kuader te tij. U pergatit nje program doktorature, rreth metodologjise se inversionit te rezistences, ku kandidati do te merrej me intepretimin e te dhenave te projektit, draft i cili ekziston per perdorim te

18

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

metejshem nga studente kandidate per Ph.D, me drejtim fushen e gjeofizikes se zbatuar.

1.5 PUBLIKIME TE RENDESISHME SI REZULTAT I PROJEKTIT Ne kuader te projekti jane arkivuar: ¾ Dy projekte vjetore, ne Institutin e Gjeoshkencave, Energjise, Ujit dhe Mjedisit (IGJEUM, UPT) si dhe tek AKTI. ¾ Raporti final i projektit i arshivuar ne IGJEUM, UPT, dhe tek AKTI

1.5.1 Botime Shkencore dhe pjesemarrje ne aktivitete shkencore Ne kuader te projektit, jane pergatitur disa artikuj shkencore te cilet jane botuar dhe paraqitur ne konferenca nderkombetare ne fushen e Gjeoshkencave. Artikujt e botuar jane:

1. Reci, H., Jata, I., Bushati, S. 2012. The use of ERT method, for the detection of buried objects in archaeological sites of Apollonia and Bylis, Albania. Near Surface Geoscience 2012 – 18th European Meeting of Environmental and Engineering Geophysics, Paris. Pages 4.

2. Reci.H, Jata.I, Bushati.S, 2012. Comparison of results for different resistivity arrays using ERT method. Case studies in Archaeological sites of Albania. Albanian Journal of Natural and Technical Sciences (AJNTS). Accepted to be published by Academy of Sciences of Albania (June 2012). Pages 7.

3. Reci. H, Jata. I, Bushati. S, Haxhimihali. M, 2013. The Use of ERT, Magnetic and EM High Resolution Methods in archeological sites, a case study in Apollonia, Albania.

Accepted to be presented to the 7-th Balkan geophysical Congress, to be held in Tirana 7-10, October 2013, pages 4.

19

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

1.5.2 Ngjarje Shkencore dhe perhapje e informacionit ¾ Dite informative e organizuar ne shkurt 2011, ne Librarine e Akademise se Shkencave te Shqiperise, rreth “Vleresimit te shkalles se demtimit te monumenteve arkeologjike ne Shqiperi”, me metodat e reja gjeofizike. ¾ Prezantim i rezultateve finale te projektit ne IGJEUM, me 02.05.2013, me teme “Perdorimi i teknologjive te reja gjeofizike te ERT dhe gjeoradarit per studime arkeologjike

(Kalaja e Tiranes, Apolloni dhe Bylis) dhe ne Akademine e

Shkencave te Shqiperise, parashikuar ne fund te Majit 2013.

1.6 FALENDERIME Realizimi i te dhenave fushore si dhe blerja e nje pjese te aksesoreve te pajisjeve gjeofizike u financua nga Agjensia e Kerkimit, Teknologjise dhe Inovacionit (AKTI), ne kuadrin e projeteve te PKZH, si dhe ne kuadrin e projekteve projekteve te brendshme te Institutit te Gjeoshkencave, Energjise, Ujit dhe Mjedist, UPT te cilet i falenderojme perzemersisht.

Gjate gjithe periudhes se matjeve fushore eksperimentale, dhe ne disa faza te intepretimit te rezultateve te perftuara, ekzistoi nje bashkepunim i madh me specialiste arekeologe, dhe per kete arsye i falenderojme perzermersisht.

Vleresojme ndihmen e drejtorit te parkut arkeologjik te Apollonise Z. Marin Haxhimihali dhe te parkut arkeologjik te Bylisit z. Bashkim Vrekaj, per rekomandimet e dhena ne zgjedhjen e shesheve test si dhe ne intepretimin e anomalive te perftuara dhe lidhjen e tyre me pranine e rrenojave arkeologjike. Ne kete projekt vleresohet edhe ndihma e punetoreve ne Apolloni dhe Bylis, gjithsej 5 persona, te cilet kane ndihmuar ne transportimin e pajisjeve dhe aksesoreve te tyre,

pastrimin e territorit te rilevimit,

levizjen e elektrodave gjate rilevimit etj.

Falenderojme gjithashtu, Akademine e Shkencave, dhe sidomos Prof. Salvatore Bushati, per dhenien e kontributit ne lidhje me komunikimet me specialiste gjeofizikane dhe arkeologe, si dhe ne ndihmen e dhene per sigurimin e nje pjese te bazes instrumentale te punimeve fushore.

Ne kete studim ne Kapitullin e Pare, trajtohet historiku i perdorimi te metodave gjeofizike ne arkeologji, ne Shqiperi, para dhe gjate stadit te ketij studimi. Jepet nje

20

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 1. HYRJE

historik i shkurter i qendrave arkeologjike ne te cilat jane kryer studimet ekperimentale.

Pershkruhet me imtesi personeli pjesemarres ne projekt, si dhe fazat e punimeve fushore.

Ne Kapitullin e Dyte, trajtohet metodologjia e perdorur ne rilevimet fushore, pershkrimi teorik si dhe aplikimi tyre ne arkeologji. Metoda e Resiztences (ERT), qe eshte edhe metoda me kryesore e perdorur, trajtohet me imtesi. Behet nje pershkrim i metodave Elektromagnetike dhe Magnetike si metoda ndihmese rilevuese.

Ne Kapitullin e Trete, jepet analiza e rezultateve te perftuara per secilen qender arkeologjike, dhe per secilen metode ne vecanti. Rezultatet e perftuara jepen ne menyre te detajuar, duke filluar me Kalane e Tiranes dhe ne vazhdimesi ne Apolloni dhe Bylis.

Rezulatet jepen per secilin kuadrat te rilevuar me shpjegimin e anomalive qe mund te kene lidhje me objektet arkeologjike dhe rekomandimet perkatese.

Ne Kapitullin e Katert, jepen konkluzione dhe rekomandime rreth rezultateve te projektit, objektivave te arritura, dhe efikasitetit te metodave gjeofizike te perdorura para dhe gjate ekspeditave te germimit.

Rezulatet e ketij studimi dhe baza e te dhenave, jane prone e agjensise finacuese te projektit, Agjensise se Kerkimit dhe Teknologjise se Informacionit (AKTI) dhe agjensise ekzektuese, departamentit te Gjeofizikes Regionale dhe Inxhinierike, IGJEUM. Publikimi i rezultateve te ketij studime ne revista shkencore brenda dhe jashte vendit, eshte e drejte a autoreve te ketij studimi duke cituar ne pjesen falenderime, agjensine financuese te projektit. Perdorimi i rezultateve shkencore te projektit nga autore te tjere, ne artikuj shkencore, mund te behet vetem pasi te merret aprovimi nga autoret e projektit, dhe vetem duke cituar titullin e projektit dhe studimin perkates.

21

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

2 METODOLOGJIA E PERDORUR Ekzistojne nje sere metodash gjeofizike, te cilat gjejne perdorim ne kerkimet arkeologjike. Metodologjite e perzgjedhura, lidhen ngushte me zonen e eksplorimit dhe me karakteristikat e objekteve arekologjike qe kerkohen. Ne kete studim gjate fazes se pare te projektit (2010-2011), eshte perdorur metoda gjeoelektrike e eksplorimit, me ane te teknikes moderne te Tomografise Elektrike te Rezistences (ERT), e perdorur gjeresisht ne vendet e zhvilluara. Gjate fazes se dyte te projektit krahas metodes se ERT eshte perdorur metoda Elektromagnetike (EM) dhe ajo magnetike.

2.1 METODA GJEOELEKTRIKE E RILEVIMIT Rezistenca e dukshme: Ne rastin kur siperfaqja e Tokes eshte e sheshte, dhe nentoka eshte uniforme dhe izotrope ne pafundesi, dy elektroda metalike te rrymes A dhe B, te lidhura me nje burim rryme, sigurojne nje intensitet te rrymes, I, dhe keshtu fitohet nje diference potenciali V, e cila matet me dy elektroda te tjera te cilat quhen elektroda te potencialit M dhe N. Rezistenca e tokes e matur ne kete menyre ne nje mjedis homogjen eshte rezistenca e vertete e saj. Por ne te vertete toka nuk eshte homogjene, dhe si rezultat rezistenca e matur ne kete menyre nuk eshte rezistenca e shkembinjve ekzistues apo nje trupi mineral, por eshte eshte nje rezistence e dukshme. Rezistenca e dukshme paraqitet me, ρa, dhe llogaritet ne ohm (ΩM). Ajo percaktohet nga formula e meposhtme:

ρ a = K (V / I )

(2.1)

Ku, V: eshte diferenca e epotencialit ndjermjet elektrodave M dhe N. I: Rryma e transmetuar ne Toke nga elektrodat A dhe B K: Faktori gjeometrik i skemes, i cili jepet nga formula e meposhtme;

K=

AM

−1

2π − AN − BM −1 + BN −1 −1

(2.2)

AM, MN, BM, BN, paraqesin distancen ndermjet elektrodave A, B, M dhe N ne meter.

Vlera e K varet nga vendosja relative e ketyre kater elektrodave.

22

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

Ekzistojne nje sere konfigurimesh te kater elektrodave te perdoruara te cilat mund te perdoren ne rilevimet gjeofizike (Wenner, Schlumberger, Dipole-Dipole, Pole-Dipole, twin-probe etc.), te cilat paraqiten ne Diagramen 2.1.

Diagram 2.1. Skemat gjeofizike me te perdorshme ne rilevimet fushore: a) Wenner, b) Schlumberger, c) dipole -dipole, d) pole-dipole, e) pole-pole, f) twin-probe, g) square array.

Sistemet qe perfshijne levizjen e te kater elektrodave njeheresh, ofrojne nje avantazh kur ato perdoren ne rilevimet me ane te profileve. Keshtu skemat e tilla si Wenner, Schlumberger (ne moden e gradientit) dhe pole-pole jane shume te perdorura ne Gjeofiziken Inxhinierike dhe Ambjentale. Jane bere perpjekeje per intepretimin e

23

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

profileve ne menyre qe nga to, te merren te informacione rreth nentokes. Keto teknika bazohen ne filtrimin invers duke u mbeshtetur ne transformimin Furie, apo perdorimin e modeleve te ndryshme. Megjithate teknika e profilimeve ka disa mangesi ne interpretim.

Te dhenat fushore nuk sigurojne informacion direkt pergjate thellesise. Ne menyre sasiore perftohen harta te ndryshme si rezultat i perdorimit te skemave te ndryshme te konfigurimit. Intepretimi i profileve duhet te jete shume i kujdeshem, sepse te dhenat paraqesin vetem efekte indirekte te ndryshimeve te rezistences.

2.1.1 Teoria e anasjellte e te dhenave te rezistences Shumica e metodave gjeofizike te interpretimit, mbeshteten te teoria e anasjellte.

Ndersa teoria e drejte mbeshtetet ne llogaritjen e pergjigjes qe japin modele te ndryshme te parametrave te nentokes, teoria e zhdrejte (inverse) mbeshtetet tek fakti i llogaritjes se parametrave fizike te modelit te nentokes nga te dhenat e vrojtuara. Ne dallim nga modelimi i drejte, ku interpretimi i te dhenave perfshin krahasimin e pergjigjeve teorike te modeleve matematike ku parametrat njihen, formulimi i teorise inverse eshte si me poshte: per nje set te dhenash te parametrave sasiore te matur (fusha potenciale, rezistenca e dukshme apo kohet e ardhjes se vales), perdoret nje relacion matematik per te nxjerre vlerat e nje bashkesie parametrash te modelit, i cili riprodhon vrojtimet fushore te matura. Metoda e anasjellte direkte eshte e thjeshte por ajo eshte e aplikueshme vetem ne ato probleme ku te dhenat e vrojtuara lidhen linearisht me modelin e parametrave te burimit. Ne te vertete, shumica e problemeve me interes eksplorimi jane te tipit jo-linear, per te cilat procesi i ansjellte, starton me nje model te hamendesuar, parametrat e te cilit updatohen duke perdorur nje procedure iterative lineare. Formulimit me te detajuar te teorise se anasjellte i adresohet nje numer pyetjesh, te lidhura me parametrizimin (diskret apo i vazhdueshem), llojin e zgjidhjes qe merret (e perafert apo ekzakte me disa kufizime), natyra e problemit (linear apo jo-linear), dhe nese problemi eshte i mbipercaktuar, nen-percaktuar apo i percaktuar). Nese ekziton nje lidhje ndermjet te dhenave (y) dhe parametrave te burimit (x) e cila mund te paraqitet ne formen e nje varesie lineare, te formes y=Ax, atehere problemi i percaktimit te x nga te dhenat y, quhet linear dhe zgjidhja e nje problemi te tille quhet “Inversioni linear�. Qe nga pioneret e teorise inverse (Backus dhe Gilbert (1967, 1968, 1970), ajo perdoret gjeresisht per zgjidhjen e

24

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

shume detyrave gjeofizike. Ekzistojne dy teknika kryesore te cilat perdoren ne zgjidhjen e problemit linear invers, ajo e a) Transformimeve Furie dhe b) Inversioni i matrices.

Teoria e transformimeve Furie perdoret gjeresisht ne percaktimin e densitetit apo magnetizmit te nje trupi nga te dhenat anomale per te cilin njihet forma dhe thellesia.

Metoda e matrices ne problemin invers linear, mbeshetet ne nje system linear ekuacionesh.

2.1.2 Problemi jo-linear dhe metoda e zgjidhjes Shumica e problemeve te intepretimeve gjeofizike, mbeshteten ne percaktimin e madhesise dhe vendndodhjes se nje trupi nga anomalite e matura qe vijne si pasoje e tij.

Problemi eshte jo-linear sepse parametrat e panjohur qe percaktojne formen dhe thellesine ndodhen brenda funksionit kernel, i cili nuk eshte linear. Forma e pergjithshme e nje problemi jo-linear eshte: yi = f i ( p1 , p2 ,...., pm ) + ei

(2.3)

Ku, yi, jane te dhenat e vrojtuara; fi, eshte funksion i drejtperdrejte qe lejon te llogaritet pergjigja e modelit per nje bashkesi te dhene parametrash pj(j=1 to m), ne secilen nga pikat e te dhenave i (1 deri ne n); dhe ei, jane gabimet qe ekzistojne ne te dhenat. Detyra kryesore ne gjeofizike eshte kthimi i ekuacionit (2.3) ne nje forme e cila mund te menaxhohet me metodat lineare te zgjidhjes.

Ne kete menyre zgjidhet edhe inversioni me vlerat e rezistences se dukshme, per kalimin ne vlera te verteta te rezistences. Problemi i drejte i rezistences jepet nga:

kmax

ρ a = ∑ T (λ ) f k

2.4

kmin

Ku, T (λ ) eshte funksioni transformues i rezistences; dhe fk, koeficientet e filtrit levizes te tipit Gosh. Per zgjidhjen e ekuacionit (2.4), perdoret metoda iterative, ne baze te nje modeli fillestar te supozuar te parametrave ρi , hi dhe problemi linearizohet dhe zgjidhet ne formen e zakonshme duke updatuar parametrat deri sa te merret nje gabim i pranuar.

Kjo zgjidhje eshte e modifikuar ne problemin dy-dimensional (2D) te rezistences, ku

25

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

kryhet inversioni i vlerave te matura te rezistences se dukshme, ฯ a , te grumbulluara ne formen e pseudoseksioneve.

2.1.3 Imazhet 2D, te rezistences Per te kapercyer disa nga kufizimet qe shoqerohen me profilmet e rezistences, eshte zhvilluar teknika 2-D e rilevimit te rezistences, e cila jep informacion si rreth ndryshimeve laterale te vetive elektrike te nentokes ashtu edhe atyre vertikale. Teknika 2D e rezistences ka evoluar 10 vjeรงarin e fundit dhe konsiston ne ate qe: nje seri elektrodash shtrihet ne toke, te lidhura ndermjet tyre nepermjet nje kabulli shumeelektrodes (multicore), ku nje njesi qendrore kontrollon dhe realizon automatikisht nje seri profilesh me hapesira te ndryshme ndermjet elektrodave mbi te njejten zone rilevimi.

Keto te dhena te grumbulluara ne kete menyre jane shume te veshtira qe te intepretohen ne menyre direkte. Ne te vertete, teknika e intepretimit kalon ne nje sere fazash qe konsiston si teknika e imazhit invers te rezistences (ERI). Synimi kryesor i kesaj metodologjie eshte marrja nga matjet siperfaqesore e informacionit rreth ndryshimeve qe ekzistojne ne nentoke, ne nje thellesi nga siperfaqja e tokes. Trajtimi i te dhenave te grumbulluara me inversionin jo-linear 2D eshte i domosdoshem. Teknika ERT eshte nje teknike rilevuese gjeofizike, e perdorur per te perftuar imazhe 2D, 3D dhe 4D te rezistences se vertete te nentokes. Ajo eshte aplikuar, per investigime ne zona me gjeologji komplekse, te tilla si ato gjeotermale apo vullkanike (Di Maio et al., 1998), struktura sizmotektonike (Caputo et al., 2003; Nguyen et al., 2005), vende arkeologjike (Tsokas et al., 2007; Reci et al., 2009) dhe zona me fenomene hidrogjeologjike, dhe ne studime ambjentale (Ogilvy et al., 1999, Naudet et al., 2004). Se fundmi, teknika ERT, perdoret gjeresisht per konturimin e zonave rreshqitese komplekse, (Agnesi et al., 2005; Lapenna et al., 2005; Lebourg et al., 2005; Meric et al., 2005; Godio et al., 2006; Muceku Y, Reci H., 2006, 2008, Sass et al., 2008). Nga pikepamja teknike matjet me metodologjine e ERT, merren duke zbatuar skema te ndryshme shume-elektrodeshe, te tilla si

Dipole-Dipole, Wenner, Schlumberger, Wenner-Schlumberger, Gradient etc,

zgjedhja e te cilave varet nga dherat, thellesia e investigimit, ndjeshmeria e ndryshimeve vertikale ndaj atyre horizontale, mbulimi horizontal me te dhena si dhe fuqia e sinjalit (Loke, 1999). Ne kete studim, ne kemi perdorur sistemin 2D te imazheve te rezistences.

26

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

Ky sistem konsiston ne nje njesi qendrore WDJD-3, nje link boks automatik i zgjedhjes (kycjes) se elektrodave, 30-60 elektroda si dhe burimin e ushqimit. Konfiguracioni gjeometrik i zgjedhur nga ana jone gjate ketij studimi shkencor, u be pas disa punimeve test, dhe jane skemat Wenner dhe Dipole-Dipole, te cilat jane

nder skemat me te

perdorshme ne kerkimet arkeologjike (Aitken 1974).

2.1.4 Realizimi i matjeve me tekniken e ERT Sistemi i pajisjeve per realizimin e matjeve multielektrodeshe te imazheve 2D te rezistences eshte ai paraqitur ne figuren 2.1, i cili perbehet nga njesia qendrore WDJD-3, Link Boksin automatic WDJZ-3, dy kabuj shume-elektrodesh, 60 elektroda te lidhura njeheresh.

A) Njesia VDJD-3. Multi-function digital

B) Njesia Link Boks WDZJ-3. Multiplex

DC Resistivity/IP meter, and the multi- Electrode Switcher and the clamping electrodes electrode cable

Figure 2.1. Instrumenti i ERT, se bashku me aksesoret e tij i perdorur ne punimet fushore.

27

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

Njesia WDJD-3, perbehet nga tre pjese integrale, te cilat jane, njesia qendrore CPU, njesia dhenese dhe njesia marrese. Elektrodat e rrymes, A,B dhe ato te potencialit M,N lidhen ne menyre respektive me terminalet e njesise. Rryma elektrike (DC HV) transmetohet ne toke nga njesia dhenese nepermjet elektrodave te rrymes A dhe B. Sinjali merret nga njesia marrese nepermjet elektrodave te potencialit M dhe N. Njesia WDJD-3, kontrollon link boksin nepermjet portes seriale RS-232. Ajo gjithashtu kontrollon ne menyre automatike transmetimin e rrymes nepermjet elektrodave A dhe B, ne baze te konfiguracionit gjeometrik qe perdoret.

Menyra e grumbullimit te te dhenave per skemen Wenner si dhe zgjedhja e elektrodave behet si me poshte;

Instrumenti automatik zgjedh elektroden e potencialit M dhe e leviz ate perpara me nje interval sa eshte distanca ndermjet elektrodave.

28

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

Pershkrimi: Fillimisht Elektroda M mbahet e palevizshme, AM=MN=NB, Instrumenti zgjedh elektroden A dhe e zhvendos ate mbrapsht, per cdo pike, dhe ne te njejten kohe zgjedh elektrodat B dhe N ne drejtimin para ne cdo pike, dhe ne kete menyre merret Linja diagonale per gjate thellesise, Nr.1. Pastaj, sistemi zgjedh elektroden M nje hapesire para, dhe elektroden A e zhvendos mbrapsht ne cdo pike te profilit dhe ne te njejeten kohe elektrodat B dhe N ne drejtimin para, pike per pike dhe ne kete menyre merret linja e dyte diagonale Nr.2. Vazhdimi i skanimit ne kete menyre realizon pseudoseksionin ne formen e nje trapezi te permbysur sic paraqitet ne figuren e mesiperme.

2.1.5 Interpretimi i te dhenave gjeoelektrike te ERT Te dhenat e grumbulluara, u interpretuan me metoden inverse per cdo profil, dhe nga vlerat e rezistences se dukshme te matura u kalua ne vlerat e verteta te rezistences per gjate thellesise.

Intepretimi i te dhenave eshte bere me Software Res2dinv (Loke 1996, 1999) pakete kjo qe perdoret me sukses ne interpretimin e anasjellte te te dhenave te rezistences se dukshme. Konsiston ne ndarjen e nentokes ne blloqe kuadratike, secili me nje vlere konstante fillestare te rezistences dhe percakton rezistencen e vertete te tij nga ajo e dukshme e matur ne terren per secilin bllok (fig. 2.2). Permasat e blloqeve zgjidhen ne raport me largesine ndermjet elektrodave. Permasat e tyre rriten ne drejtim te thellesise sipas nje raporti te caktuar.

29

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

Figure 2.2. Skeme e modelit te nentokes e perdorur per interpretimin e pseudoseksioneve me ane te Skemes Wenner.

Me vlerat e perftuara te rezistences per nivele te ndryshme thellesie, u ndertuan hartat e rezistences se vertete. Ne kete menyre jepet nje ide per vazhdimesine e objekteve me interes (zonave me anomali) ne te tre drejtimet hapesinore, duke realizuar nje interpretim 3D. Punimet mbi keto zona arkeologjike jane kryer ne disa faza, ku autoret pjesemarres ne projekt kane kryer disa profile test per secilen zone (objekt te rilevuar) me qellim percaktimin e trashesise se shtreses kulturore si dhe zgjedhjen e skemes se duhur.

Ne figuren 2.3, paraqitet

nje profil test prane murit te objektit “Banjo Romake�,

Apolloni, me qellim lidhjen e anomalive te rezistences me objektet arkeologjike dhe trashesine e shtreses kulturore. Nga vrojtimet ne terren, u pa qe thellesia e themeleve te vjetra eshte deri 2.2m. Ne figuren 2.4 tregohet nje tjeter profil test 2D i rezistences, ne nje kuadrat ne banjot romake, nga i cili shihet qarte qe trashesia e shtreses kulturore eshte deri ne thellesine 2- 2.2 m (kufiri ngjyre e verdhe, qe ndan vlerat e larta te rezistences si pasoje e rrenojave me perberje shkembore ranoro-gelqerore, me vlerat e uleta qe perfaqesojne shtresen argjilore dhe suargjilore). Ne kete profil brenda shtreses

30

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

kulturore dallohen qarte anomalite me rezistence te larte (ngjyre e kuqe), te cilat lidhen me prezencen e mureve ekzistues.

Figure 2.3. Profil 2D i rezistences, mbi objektin e banjove romake. Dallohet qarte kontakti ndermjet shtreses kulturore nga shtresa argjilore.

Figure 2.4. Paraqitje e nje prerje 2D te rezistences mbi kuadratin e rilevuar. Dallohet qarte kufiri ndermjet shtreses kulturore dhe bazamentit te saj me perberje argjilore-suargjilore etj.

31

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

Duke u nisur nga punimet eksperimentale, u zgjodh metodologjia dhe u krye rilevimi dhe intepretimi i rezultateve, per secilin zone.

Nga intpretimi 2-D i vlerave te rezistences u sigurua informacion deri ne nje thellesi 4m nga siperfaqja e Tokes. Realizimi i nje rrjeti te tille te dendur me profile 2D, krijoi mundesine qe te ndertohen harta te thellesise se parametrit te rezistences se vertete duke krijuar nje intepretim 3D te shperndarjese se vlerave te rezistences. Hartat jane ne formen e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme,

ku vlerat e rezistences

paraqiten ne shkalle logaritmike (LOG10R), per efekt paraqitjeje.

2.2 METODA ELEKTROMAGNETIKE (EM) Mbeshtetet ne parimin e matjes se percjellshmerise se nentokes, nepermmjet dergimit ne toke te impulseve elektromagnetike dhe regjistrimit te fushes dytesore (koeficienteve te reflektimit) nga nentoka. Instrumentt elektromagnetik (EM) u perdor per here te pare ne vitin 1921 ne Suedi (Sundberg et al., 1923:39) per kerkimin e depozitimeve te trupave minerale.

Mbas viteve 90 te shekullit te kaluar zhvillimi i

instrumenteve elektromagnetike ka pesuar nje hov te madh, ku metoda GPR (Metoda Penetruese e Radarit) perdoret me sukses ne studime prane siperfaqesore me karakter inxhinierik e ambiental si dhe ne kerkimet arkeologjike e kombinuar kjo me metoda te tjera gjeofizike.

Ne kete studim eshte perdorur per here te pare metoda e GPR (elektromagnetike) si test ne studimet arkeologjike ne Shqiperi, me ndihmen e instrumentit eXp 5000, duke perdorur si burim te sinjalit elektromagnetik antenat GPR horizontale 0.5m dhe 0.75m (Fig. 2.5).

32

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

Figure 2.5. Pamje e Instrumentit elektromagnetik eXp I perdorur ne matjet fushore

2.3

METODA MAGNETOMETRIKE Nepermjet rilevimeve magnetometrike, maten ndryshimet e komponenteve te

fushes magnetike te Tokes dhe ne kete menyre mund te dedektohen objekte me predispozitet te larte apo ulet magnetik. Eshte perdorur per here te pare ne arkeologji nga Aitken (Aitken, 1974) dhe qe atehere eshte nje nga metodat me popullore qe perdoret ne kerkimet arkeologjike. Ajo perdoret ne kerkimet arkeologjike si pasoje e disa arsyeve (Clark, 1996): Tenton te lokalizoje anomali te nje kuadri te gjere objekteve te varrosura arkeologjike, te tilla si mure me tulla, poceri, kanale etj.; intrumentet jane me kosto te ulet dhe te lehte ne perdorim. Matjet kryhen me ndihmen e magnetometrave. Nder tipat e ndryshme te sensoreve te perdorura ne kerkimet arkeologjike, me te perdorshmit jane magnetometrat fluxgate (Noble, 1992). Perdorimi i skemes se gradientit, ka provuar se eshte shume efektive ne kerkimet arkeologjike ne te cilen dy sensoret vendosen larg njeri tjetrit ne nje distance te vogel (rreth 0.5m ne rastin e magnetometrave fluxgate) dhe ne kete menyre matet gradienti i fushesh magnetike. Burimet magnetike qe ndodhen larg nga instrumenti (burimet regjionale) kane te njejtin efekt te fushes ne te dy sensoret, por burimet qe ndodhen prane tyre do te shfaqin vlera te ndryshme te fushes magnetike, pra edhe nje gradient magnetik. Keshtu qe objektet arkeologjike, te cilat zakonisht ndodhen prane siperfaqes se tokes, dallohen me ane te aplikimit te kesaj metode. Rilevimet 33

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 2. METODOLOGJIA E PERDORUR

magnetike ne qendrat arekologjike, kryhen ne formen e kuadratave nepermjet linjave paralele, ku cdo linje quhet profil,

ne menyre qe te ndertohet nje harte 2-D (dy

dimensionale) e zones (Scollar et al. 1986). Gjate rilevimet magnetik, lartesia e sensoreve nga siperfaqja duhe te jete konstante, ne menyre qe te eliminohen variacionet si pasoje lartesive te ndryshme. Gjate ketij studimi eshte perdorur instrumenti magnetometer Protonik MP2 (fig. 2.6), ku eshte matur fusha magnetike totale e Tokes, dhe anomalite magnetike te perftuara jane marre pasi jane bere korrigjimet per variacionet ditore te fushes, nepermejt nje stacioni baze referues.

Figure 2.6. Pamje e magnetometrit protonik MP2, i perdorur ne matjet fushore

34

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

3 REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

3.1 REZULTATET NE KALANE E TIRANES Metoda e ERT Ne pjesen veriore te Akademise se Shkencave, brenda murit rrethues te saj, ne kufi me rrenojat e murit te vjeter te zbuluar, u rilevua nje kuadrat me rrjet shume te dendur matjesh 1x 0.5m. Distanca ndermjet profileve eshte 1m, kurse distanca ndermjet elektrodave eshte 0.5m. Siperfaqja e rilevuar ka dimensione 15 x 12 m (fig. 3.1).

Layout of Square in Academy of Sciences, Castle of Tirana, Albania, where ERT technique is used.

Academy of Sciences Square

Figure 3.1. Planimetria e rilevimeve gjeofizike, ne kuadratin brenda murit rrethues te Akademise se Shkencave, Kalaja e Tiranes.

Ne kete shesh rilevimet me ane te skemes Dipole-Dipole, jane kryer gjate vitit 2010, ndersa me me skemen Wenner gjate vitit 2012. Ne figurat 3.2 dhe 3.3, paraqiten imazhet e rezistences ne thellesi te ndryshme per kete kuadrat per skemen Dipole-Dipole dhe Wenner. Interesante ne kete kuadrat eshte anomalia qe ndodhet ne veri te kuadratit, i cili eshte prane gardhit te Akademise se Shkencave dhe qe lidhet me pranine e murit

35

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

ekzistues, te zbuluar dhe te restauruar tashme. Ne kete kuadrat ekzstojne disa anomali, deri ne thellsine 1.6 – 1.8 m, poshte se ciles ato zveniten (rezistenca te uleta, ngjyra blu).

12

12

10

10

Depth =0.25 m

Depth = 0.45 m 8

meters

meters

8

6

6

log R (ohm)

4

4

2

2

0

0 2

4

6

8

10

12

2

14

4

6

10

12

14

12

14

12

12

10

10

Depth = 1.32m

Depth = 0.85 m 8

meters

8

meters

8 meters

meters

6

6

4

4

2

2

0

0 2

4

6

8

10

12

2

14

4

6

8 meters

meters

10

2.65 2.6 2.55 2.5 2.45 2.4 2.35 2.3 2.25 2.2 2.15 2.1 2.05 2 1.95 1.9 1.85 1.8 1.75 1.7 1.65 1.6 1.55 1.5 1.45

12

Depth = 1.61m 10

meters

8

6

4

2

0 2

4

6

8

10

12

14

meters

Figure 3.2. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane Akademise se Shkencave, Kalaja e Tiranes. Skema Dipole-Dipole.

36

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE p

,

12

12

10

10

Depth =0.13m

Depth =0.38m 8

meters

meters

8

6

6

Log R (ohm)

4

4

2

2

2.9 2.8

0

0 2

4

6

8

10

12

2

14

4

6

8

10

12

14

2.7

meters

meters 12 12

10

Depth =0.64m

2.5

10

Depth= 0.93m

8

2.4

8

2.3

meters

meters

2.6

6

6

2.2

4

4

2

2

0 2

4

6

8

10

12

2.1 2 1.9

0

14

3

4

5

6

7

8

meters

9

10

11

12

meters

12

Depth =1.25m

1.7

Depth =1.6m

10

14

1.8

12

10

13

1.6 8

meters

meters

8

6

1.5

6

4

4

2

2

0

0

4

5

6

7

8

9

10

11

12

5

13

meters

6

7

8

9

10

11

12

meters

12

Depth =2m

10

meters

8

6

4

2

0 6

7

8

9

10

11

meters

Figure 3.3. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane Akademise se Shkencave, Kalaja e Tiranes. Skema Wenner.

37

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

Metoda elektromagnetike Ne kuadratin brenda murit rrethues te Akademise se Shkencave, te rilevuar me metoden ERT, eshte perdorur gjate vitit 2012, metoda skanuese elektromagnetike e gjeoradarit (GPR). Si burim i sinjalit elektromagnetik eshte perdorur antena horizontale GPR 50 cm. Kuadrati i rilevuar ka permasa 19.5 x 18 m, me rrjet matjesh (1x0.5 m). Numri total i pikave te matjes per kete kuadrat eshte 720. Rezultatet e interpretimit jepen ne figuren 3.4. Sic shihet nga figura, dominojne anomalite me ngjyre blu poshte thellesise 1m, te cilat lidhen me pranine e nivelit te ujerave nentokesore. Ne pjesen lindore te kuadratit ekziston nje anomali me percjellshmeri te larte (ngjyra e verdhe ne te kuqe) qe mund te lidhet me ekzistencen e nje muri si dhe te gardhit rrethues prej hekuri.

Figure 3.4. Paraqitje grafike e skanimit elektromagnetik (GPR) ne kuadratin ne objektin “Kalaja e Tiranes”.

38

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

3. 2 REZULTATET E PUNIMEVE GJEOFIZIKE NE APOLLONI 3.2.1 Objekti “Banjo Romake”, Apolloni Rrotull ketij objekti gjate peridhes 2010-2011, jane rilevuar 5 kuadrate me metoden e ERT, me qellim zbulimin e vazhdimesise se objektit, si dhe evidentimin e rrenojave arkeologjike te mundshme. Ne figuren 3.5 jepet planimetria e vendosjes se kuadrateve te rilevuara ne kete objekt. Rezulatate e perftuara ne secilin kuadrat jepen ne menyre te ndare.

Layout of Squares in Roman Thermal Baths, Apollonia, Albania where ERT technique is used.

SQUARE 2

SQUARE 1

SQUARE 4 SQUARE 3

SQUARE 5

Figure 3.5. Planimetria e vendosjes se kuadrateve te punimeve gjeofizike, ne objektin “Banjo Romake”, Apolloni.

39

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

3.2.1.1 Kuadrati 1 Ne kuadratin e pare, qe ndodhet ne verilindje te objektit “Banjo Romake”(fig.

3.5), rrjeti i punimeve eshte 1.5 x 1m dhe permasat e tij jane 30 x 20m. Distanca ndermjet profileve eshte 1.5m, kurse ajo ndermjet elektrodave eshte 1m. U perdoren 30 elektroda njeheresh. Ne kete objekt u krye rilevim me dy skema, Wenner dhe Dipole-Dipole.

Qellimi i perdorimit te dy skemave ishte testimi i anomalive te marra dhe krahasimi i rezultateve te perftuara me secilen skeme. Ne figurat 3.6 dhe 3.7 jepen imazhet e rezistences se vertete per kete kuadrat ne thellesi te ndryshme, per te dy skemat e perdoruara, Dipole-Dipole dhe Wenner. Ne kete kuadrat dherat jane te perberjes argjilore me vlera te logaritmit te rezistences (LogR) me te vogla se 1.8, dhe sherbejne si sfond (ngjyra e blu deri ne te verdhe te hapur). Vlerat e larta te rezistences (me te medha se 2), lidhen me anomalite si pasoje e shtreses kulturore (ngjyra e verdhe deri ne te kuqe). Siç shihet nga figurat anomalite e perftuara jane te njejta ne te dy llojet e skemave te perdorura. Anomalite kane nje shtrirje pothuajse Lindje- Perendim, dhe Veri -Jug. Anomalite krijojne forma te rregullta gjeometrike, te cilat mund te lidhen me objektet e varrosura. Interes te vecante paraqet anomalia me drejtim Veri-Jug, e cila duket qarte ne thellesite 1 deri 1.3m e me thelle, dhe qe e pret diagonal kuadratin. Kjo anomali ka nje gjeresi rreth 5m, dhe nuk perjashton mundesine e ekzistences se nje rruge te vjeter qe lidh banjot romake me banesat perreth. Ky kuadrat duhet te verifikohet me punime germimi.

40

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE H. Reci, 2011. Images of true resistivity values in different depths in thermal baths (square 1), Apollonia, Albania. Results taken from Resistivity Tomography Profiles. Dipole-Dipole Array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 1.5m, distance between electrodes 1m.

0.2m depth

meters

meters

0.55 m depth

15

15

10

10

Log R (ohm.m) 5

5

0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

meters

meters

1.3 m depth

0.9 m depth 18

18

1.3 m depth

0.9 m depth 16

16

14

14

12

12

meters

meters

3.2 3.1 3 2.9 2.8 2.7 2.6 2.5 2.4 2.3 2.2 2.1 2 1.9 1.8 1.7 1.6 1.5 1.4 1.3 1.2

10

10

8

8

6

6

4

4

2

2 0

0 4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

26

4

6

8

10

12

meters

14

16

18

20

22

24

26

meters

Figure 3.6. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 1, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Dipole-Dipole.

41

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE H. Reci, 2011. Images of true resistivity values in different depths in thermal baths (square 1), Apollonia, Albania. Results taken from Resistivity Tomography Profiles. Wenner Array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 1.5m, distance between electrodes 1m.

0.75 m depth

0.25 m depth 15

meters

meters

15

10

10

Log R (ohm) 5

2.9

5

2.8 2.7 0

0

5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

meters

meters

2.6 2.5 2.4

18

1.3m depth

16

1.9 m depth

16

14

14

12

12

2.2 2.1 2

meters

meters

2.3

18

10

1.9 10

1.8

8

8

6

6

1.6

4

4

1.5

2

1.7

2

0 4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

26

0 6

8

10

meters

12

14

16

18

20

22

meters

Figure 3.7. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 1, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Wenner.

3.2.1.2 Kuadrati 2 Ne kuadratin e dyte, qe ndohet ne veri-perendim te objekti “Banjo Romake” (fig.3.5), eshte rilevuar nje siperfaqe me dimensione 30 x 20m. Rrjeti i punimeve eshte 2 x 1 m, qe nenkupton ate qe distanca ndermjet profileve eshte 2m kurse distanca ndermjet elektrodave eshte 1m. Jane perdorur dy skema rilevuese, Dipole-Dipole dhe Wenner.

Numri i elektrodave te perdorura njeheresh eshte 30. Perdorimi i dy skemave njeheresh krijon mundesine e krahasimit te rezultateve si dhe saktesimin e tyre.

Ne figurat 3.8 dhe 3.9 jepen imazhet e rezistences ne thellesi te ndryshme per kete kuadrat per skemat Dipole-Dipole dhe Wenner. Ne kete kuadrat kemi prezencen e nje brezi anomal te gjere qe ndodhet ne qender te tij dhe qe mund te lidhet me ndryshimin e

42

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

vetive te dherave. Por ne thellesine 0.9-1.7 m kemi prezencen e nje anomalie e cila mund te lidhet me rrenojat e nje banese te vjeter.

H. Reci, 2011. Images of true resistivity values in different depths in thermal baths (square 2), Apollonia, Albania. Results taken from Resistivity Tomography Profiles. Dipole-Dipole Array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 2m, distance between electrodes 1m.

20

20

0.5 m depth

0.2 m depth 15

meters

meters

15

10

10

5

5

0

0

5

5

10

15

20

10

15

25

20

25

meters

meter

20

20

Log R (ohm.m) 1.3 m depth

18

0.9 m depth

16

16

14

14

12

12

meters

meter

18

10

10

8

8

6

6

4

4

2

2

0 4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

26

0 4

6

8

10

12

meter

14

16

20

22

20

20

18

24

2.2 m depth

1.7 m depth

18

1.7 m depth

16

16

14

14

12

12 meters

meters

18

meters

10

2.2 m depth

10

8

8

6

6

4

4

2

2

26

2.7 2.65 2.6 2.55 2.5 2.45 2.4 2.35 2.3 2.25 2.2 2.15 2.1 2.05 2 1.95 1.9 1.85 1.8 1.75 1.7 1.65 1.6 1.55 1.5 1.45

0

0 4

6

8

10

12

14 meters

16

18

20

22

24

6

8

10

12

14

16

18

20

22

meters

Figure 3.8. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 2, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Dipole-Dipole.

43

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE H. Reci, 2011. Images of true resistivity values in different depths in thermal baths (square 2), Apollonia, Albania. Results taken from Resistivity Tomography Profiles. Wenner Array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 2m, distance between electrodes 1m.

20

20

0.25 m depth

0.8 m depth 15

meters

meters

15

10

10

Log R(ohm.m)

5

5

0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

20

20

18

18

1.3 m depth

25

1.9 m depth

16

14

14

12

12 meters

meters

16

20

meters

meters

10

10

8

8

6

6

4

4

2

2

0

2.5 2.45 2.4 2.35 2.3 2.25 2.2 2.15 2.1 2.05 2 1.95 1.9 1.85 1.8 1.75 1.7 1.65 1.6 1.55 1.5 1.45

0

4

6

8

10

12

14

16

18

20

22

24

26

6

8

10

12

meters

14

16

18

20

22

meters

Figure 3.9. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 2, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Wenner.

3.2.1.3 Kuadrati 3 Ne kuadratin e trete qe ndodhet ne jugperendim te objektit “Banjo Romake” (fig.

3.5), eshte rilevuar nje siperfaqe me dimensione 30 x 30m, dhe grid matjesh 2x 1m.

Distanca e profileve eshte 2 m kurse ajo ndermjet elektrodave eshte 1m. Edhe ne kete kuadrat jane kryer rilevime me dy skema, Wenner dhe Dipole-Dipole. Numri i elektrodave te perdoruara njeheresh eshte 30. Perdorimi i dy skemave njeheresh krijon mundesine e krahasimit te rezultateve si dhe saktesimin e tyre. Ne figurat 3.10 dhe 3.11 paraqiten hartat e imazheve te rezistences per kete kuadrat me skemat Dipole-Dipole dhe Wenner. Ne kete kuadrat ekzistojne anomali te rezistences, megjithese ato nuk jane shume te theksuara. Interes paraqet anomalia e zgjatur, ne thellesine mbi 1m qe ndodhet ne qender te kuadratit. Ne pergjithesi ne kete kuadrat anomalite e perftuara lidhen me

44

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

ndryshimin e vetive te dherave prane siperfaqesore si edhe ekzistencen e kanaleve kulluese ne siperfaqe. Anomalia ne fillim te kuadratit eshte prezente, dhe vjen si pasoje e objektit te banjove romake, present ne siperfaqe.

H. Reci, 2011. True resistivity values images in different depths in thermal baths (square 3), Apollonia, Albania. Results taken from Resistiviy Tomography Profiles. Dipole-Dipole Array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 2m, distance between electrodes 1m.

25

0.2 m depth

20

20

15

15

meters

meters

25

10

10

5

5

0.5 m depth Log Res (ohm.m)

0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

25

20

25

25

0.9 m depth

1.3 m depth

20

20

15

15

meters

meters

25

20

meters

meters

10

10

5

5

2.6 2.55 2.5 2.45 2.4 2.35 2.3 2.25 2.2 2.15 2.1 2.05 2 1.95 1.9 1.85 1.8 1.75 1.7 1.65 1.6 1.55 1.5

0

0 5

10

15 meters

20

25

5

10

15 meters

Figure 3.10. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 3, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Dipole-Dipole.

45

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE H. Reci, 2011. True resistivity values images in different depths in thermal baths (square 3), Apollonia, Albania. Results taken from Resistiviy Tomography Profiles. Wenner Array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 2m, distance between electrodes 1m.

25

25

0.8 m depth

20

20

15

15

meters

meters

0.25 m depth

Log R (ohm.m) 2.6

10

10

2.5 5

5

2.4 2.3

0

0

5

5

10

15

20

10

25

15

20

25

2.2

meters

meters

2.1 2 25

25

1.9 m depth

1.3 m depth

1.9 1.8

20

20

15

15

1.7

meters

meters

1.6 1.5 1.4 10

10

5

5

1.3

0

0 5

10

15

20

25

5

10

meters

15

20

meters

Figure 3.11. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 3, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Wenner.

3.2.1.4 Kuadrati 4 Ne kuadratin e katert qe ndodhet ne juglindje te objektit “Banjo Romake”, (fig.

3.5) eshte rilevuar nje siperfaqe me dimensione 30 x 30m. Rrjeti i punimeve eshte 1.5 x 1m, ku distanca ndermjet profileve eshte 1.5m ndersa ajo ndermjet elektrodave eshte 1m.

Jane perdorur dy skema rilevuese, Wenner dhe Dipole-Dipole. Numri i elektrodave te perdorura njeheresh eshte 30. Perdorimi i te dy skemave krijon mundesine e saktesimit te anomalive si dhe krahasimit te tyre. Ne figurat 3.12 dhe 3.13 jepen hartat e imazheve te rezistences per kete kuadrat per skemen Dipole-Dipole dhe Wenner. Sic shihet edhe nga

46

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

figurat, duket qarte qe anomalite me vlera shume te larta te rezistences (ngjyra e kuqe) ekzistojne deri ne nje distance 15m nga fillimi i kuadratit. Mendojme qe objekti vazhdon ne kete drejtim, dhe ka interes te vecante per germim. Keto anomali vazhdojne deri ne nje thellesi 2.5m, gje qe perkon edhe me shtresen kulturore, poshte se ciles kemi argjilat me rezistence te ulet.

H. Reci, 2010. True resistivity values images in different depths in thermal baths, Apollonia, Albania (square 4). Results taken from Resistivity Tomography Profiles. Dipole-Dipole Array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 1.5m, distance between electrodes 1m.

25

25

Depth = 0.25 m

Depth= 0.5 m

20

meters

meters

20

15

15

10

10

5

5

log R (ohm) 2.9 2.8 2.7

0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

20

2.6

25

meters

meters

2.5 2.4 25

25

2.3

Depth = 1.25 m

Depth =0.9 m 20

2.2

20

2.1

meters

meters

2 15

15

1.9 1.8

10

10

5

5

1.7 1.6 1.5 1.4

0 5

10

15

20

0

25

5

10

15

meters

25

25

Depth = 1.7 m

Depth = 2.17 m

Depth = 2.7 m 20

meters

15

meters

20

20

15

15

10

10

10

5

5

5

0

0

0 5

10

15 meters

1.3

25

meters

25

meters

20

20

25

10

15

20

meters

10

15

20

meters

Figure 3.12. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 4, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Dipole-Dipole.

47

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

H. Reci, 2010. True resistivity values images in different depths in thermal baths, Apollonia, Albania (square 4). Results taken from Resistivity Tomography Profiles. Wenner Array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 1.5m, distance between electrodes 1m.

Depth = 0.25 m

25

20

20

meters

meters

Depth = 0.75 m

25

15

15

10

10

5

5

log R(ohm)

0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

25

meters

meters

25

25

Depth = 1.85 m

Depth = 1.27 m 20

meters

20

meters

20

15

15

10

10

5

5

0

0 5

10

15

20

25

5

10

25

20

25

Depth = 2.5 m 20

Depth = 3.2 m

20

15

meters

meters

15 meters

meters

3.2 3.1 3 2.9 2.8 2.7 2.6 2.5 2.4 2.3 2.2 2.1 2 1.9 1.8 1.7 1.6 1.5 1.4

10

15

10

5

5

0 10

15

20

0 10

meters

15

20

meters

Figure 3.13. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 4, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Wenner.

48

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

3.2.1.5 Kuadrati 5 Ne kuadratin e peste, qe ndodhet me ne juglindje te kuadratit 4, eshte rilevuar nje siperfaqe me dimension 60 x 50m (fig. 3.5). Rrjeti i punimeve te perdorur eshte 2x 1m, ku distanca ndermjet profileve eshte 2m, kurse distanca ndermjet elektrodave eshte 1m.

Ne kete kuadrat u perdoren 60 elektroda njeheresh, dhe rilevimi u krye me ane te skemes Wenner.

Nga imazhet e rezistences ne thellesi te ndryshme (fig. 3.14), dallohen qarte anomalite me vlera te larta te rezistences (> 100 ohm.m, log R>2) te cilat mund te kene lidhje me objekte arkeologjike, kurse me vlera te uleta te rezistences, te rendit me te vogla se 50 ohm.m, paraqitet sfondi i sheshit te rilevuar i cili korrespondon me dhera me perberje argjilore, apo argjila me rera deri ne zhure. Ne pergjithesi anomalite me te spikatura kane forma te rregullta gjeometrike (ngjyra e kuqe) ku ne mendojme qe nje e pjese e tyre lidhet me prezencen e objekteve arkeologjike te varrosura (mure, rruge, apo edhe kanale). Keto anomali ekzistojne deri ne thellesine 2-2.5m nga siperfaqja e Tokes, e cila korrespondon edhe me shtresen kulturore.

Poshte kesaj thellesie kemi prezencen e rezistences se ulet (< 30 ohm.m) e cila eshte treguese e nje shtrese argjilore. Kufiri i shtreses kulturore trasohet shume qarte nga hartat e imazheve te rezistences ne thellesi 1.9m dhe 2.5m, pas se ciles zvenitet prania e anomalive, gje qe rezulton me faktin e mosekzistences se objekteve poshte kesaj thellesie. Nga hartat e thellesive 0.3 dhe 0.8m (fig. 3.14), vihet re se kemi shume anomali (ngjyra e kuqe) te cilat ne pergjithesi perfaqesojne objekte te varrosura. Drejtimi kryesor i anomalive eshte pothuajse V-J, dhe ekziston nje trend tjeter me drejtim L-P. Me te spikatura jane anomalite me zgjatshmeri te madhe me drejtim V-J, qe fillojne ne piketat 10-15 te kuadratit, dhe perfundojne ne piketat 20-30 ne fund te tij. Keto anomali, shihet qarte se vazhdojne edhe me thelle, ku gjurmet e tyre vazhdojne deri ne thellesine 2m (shih hartat ne thellesi, 1.3 dhe 1.9m). Ne mendojme qe kjo anomali mund te jete e lidhur me nje rruge te vjeter ekzistuese. Interesante eshte edhe anomalia rreth piketes 50 e cila eshte e gjate rreth 30 m (shih hartat 0.3 dhe 0.8 m, fig. 3.14), e cila mund te lidhet me nje mur ekzistues apo me kanalin e furnizmit me uje. Megjithate nje intepretim me i sakte i anomalive te perftuara mund te jepet pas nje verifikimi qe duhet te kryhet ne bashkepunim me arkeologet ne terren. Duke ditur qe nga arkeologet mendohet qe ka nje

49

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

vazhdimesi te ndertimeve qe lidhin “banjon romake” me pjese te tjera te qytetit, ne mendojme qe anomalite e marra jane interesante dhe kane interes per germime arkeologjike. Ne rakomandojme qe duhet te kryhen punime germimi test, te cilat do te sherbenin per nje lidhje te qarte te anomalive te perftuara me objektet ekzistuese arkeologjike.

H. Reci 2011. Resistivity images of subsurface in "Banjo Romake", Apollonia (sheshi 5), Albania in different depths. 3D intepretation from 2D ERT profiles. Wenner array, 60 electrodes used. Distance between profiles 2m, distance between electrodes 1m 50

50

3.8 3.5

Depth 0.3 m 40

Depth 0.8 m

40

3.2 2.9

30

2.6

30 m

m

2.3 2 20

20

10

10

0

0

1.7 1.4 1.1 0.8

0

10

20

30

40

50

60

0.5 0

10

20

30

40

50

60

0.2

m

Log R (ohm.m) 50

50

50

Depth 1.3 m

Depth 2.5 m

Depth 1.9 m 40

30

30

30

m

m

40

m

40

20

10

0 0

10

20

30 m

40

50

60

20

20

10

10

0

0 0

10

20

30

40

m

50

60

0

10

20

30

40

50

m

Figure 3.14. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 5, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Wenner.

50

60

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

3.2.2 Rezultatet ne veri te objektit Banjo romake Ne qytetin arkeologjik te Apollonise, ne nje distance rreth 300m ne veri te te objektit te “Banjove Romake”, gjate vitit 2012 jane rilevuar dy kuadrate me ane te tre metodave gjeofizike te ERT, magnetometrike dhe Elektromagnetike. Planimetria e vendosjes se punimeve jepen ne figuren 3.15. Kuadrati 3, i paraqitur ne harte, nuk eshte i rilevuar si pasoje e pamundesise se kryerjes fushore.

4509360

Kuadrati_2 4509340

meters

4509320

Kuadrati_2

4509300

Kuadrati_3

kuadrati1

4509280

4509260 Kuadrati 1

4509240 370580

370600

370620

370640

meters

Figure 3.15. Planimetria e vendosjes se punimeve gjeofizike ne Apolloni gjate vitit 2012.

51

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

3.2.2.1 Rezultatet ne Kuadratin 1 Metoda e ERT Kuadrati i rilevuar ka dimesione 30x 25m. Eshte perdorur metoda e rezistences se ERT me skemat Wenner dhe Schlumberger. Distanca ndermjet profileve te ERT eshte cdo 1.5m ndersa ajo e elektrodave cdo 1m. Jane perdorur 30 elektroda te lidhura njeheresh. Eshte matur ne 7 nivele te ndryshme thellesie duke siguruar afersisht 1600 pikash matjesh per cdo skeme, te cilat jane perdorur ne interpretimin invers 2D-3D te vlerave te rezistences. Ne figuren 3.16 A, B paraqiten paraqiten harta e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme per skemat Wenner dhe Schlumberger. Nga vlerat e rezistences shihet se anomalite me te spikatura me vlera te larta te rezistences ndodhen ne pjesen veri-lindore te kuadratit (ngjyra e verdhe ne te kuqe), pjese ne te cilen ndodhen ne siperfaqe edhe rrenoja arkeologjike. Keto anomali ekzistojne deri ne thellesi poshte 2m, dhe lidhen me pranine e shtreses kulturore ne kete pjese.

52

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

15

15

5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

Meters

Meters

0.25 -0.75m depth

0 -0.25m depth

20

20

15

Meters

Meters

15

10

10

5

5

0

0 5

10

15

20

4

25

15

9

14

19

24

3.1 3 2.9 2.8 2.7 2.6 2.5 2.4 2.3 2.2 2.1 2 1.9 1.8 1.7 1.6 1.5 1.4 1.3 1.2 1.1 1 0.9

10

5

5

0

0

0.75 -1.275m depth

2.6 2.5 2.4

5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

meters

meters

0-0.25m depth

2.3 2.2

0.25-0.75m depth

2.1 2 1.9 1.8

20

20

15

15

1.7 1.6 1.5 1.4 1.3

10

10

5

5

1.2

0

0 4

9

14

19

4

24

9

14

19

24

meters

meters

1.275 -1.852m depth

2.8 2.7

Meters

Meters

2.9

10

meters

0

0

15 meters

Meters

Meters

5

5

20

Log R(ohm.m) Log R(ohm.m)

10

10

20

meters

20

meters

20

1.275-1.852m depth

0.75-1.275m depth

B)

A) nT 25

20

meters

15

10

5

0 0

5

10

15 meters

C)

20

25

30

80 70 60 50 40 30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 -60 -70 -80 -90 -100 -110 -120

N

D)

Figure 3.16. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, Magnetike dhe Elektromagnetike ne kuadratin 1, Apolloni, te rilevuara gjate vitit 2012. A) Harta e imazheve te rezistences se vertete ne thellesi te ndryshme, skema Wenner. B) Harta e imazheve te rezistences se vertete, ne thellesi te ndryshme, skema Schlumberger. C) Harta e anomalive te fushes totale magnetike. D) Harta e skanimit Elektromagnetik (GPR).

53

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

Metoda magnetometrike Eshte kryer rilevim magnetik i kuadratit me rrjet 1x1m. Ne total jane realizuar 780 matje magnetometrik ne kuadratin 1.

Eshte matur fusha magnetike totale dhe pas

korrigjimeve te variacioneve ditore eshte ndertuar harta e anomalive magnetike (fig.3.16 C). Sic shihet nga harta e anomalive te fushes magnetike, ekziston nje anomali me vlera te larta te fushesh mganetike nga profilet 5-10, dhe qe lidhet me prezencen e e nje muri me permbajtje tullash, anomali kjo qe duket qarte edhe ne harten e skanimit elektromagnetik (fig 3.16D) Metoda elektromagnetike (GPR) Kuadrati 2, eshte rilevuar me nje rrjet te dendur matjesh 1x0.5m dhe numri total i matjeve me ane te metodes EM per kete kuadrat eshte 1560 pika matjesh.

Eshte

perdorur metoda elektromagnetike GPR npermjet antenes horizontale 75cm. Ne figuren 3.16D, tregohet harta e percjellshmerise per kete kuadrat. Interesante eshte anomalia qe kalon pergjate kuadratit (me ngjyre te kuqe) dhe qe koincidon me anomaline e fushesh mganetike.

3.2.2.2 Rezultatet ne Kuadratin 2 Metoda e ERT Eshte perdorur metoda e rezistences se ERT me skemat Wenner dhe Schlumberger.

Distanca ndermjet profileve te ERT eshte cdo 2m ndersa ajo e elektrodave cdo 1m. Jane perdorur 30 elektroda te lidhura njeheresh. Eshte matur ne 7 nivele te ndryshme thellesie duke siguruar afersisht 1600 pikash matjesh per cdo skeme, te cilat jane perdorur ne interpretimin invers 2D-3D te vlerave te rezistences. Ne figuren 3.17 A,B, paraqiten harta e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme per kuadratin 2, me ane te skemes Wenner dhe Schlumberger. Interesante ne kete profil eshte anomalia me vlera te larta te rezistences ne formen e nje kryqi qe kalon mes-permes kuadratin dhe qe ruhet deri ne nje thellesi 1.8m (ngjyra e kuqe). Eshte e rendesishme qe kjo anomali te verifikohet. Shtresa kulturore ka nje trashesi rreth 2m (vlera ta larta te rezistences), e cila vendoset mbi formacione argjilore me rezistence te ulet (ngjyra blu, shih harten ne thellesi 1.2751.852m).

54

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

30

30

25

25

30

10

20

20

2.7

meters

15

3 2.9 2.8 2.7 2.6 2.5 2.4 2.3 2.2 2.1 2 1.9 1.8 1.7 1.6 1.5 1.4 1.3 1.2 1.1 1

15

15

2.6

10

2.5 5

25

2.8 meters

meters

meters

15

25

2.9

20

20

LogR(ohm.m)

30

LogR(ohm.m)

2.4

5

10

10

5

5

2.3 0

0

0 5

10

15

20

25

5

10

15

20

25

meters

meters

0.25-0.5m depth

0-0.25m depth

2.2

0 10

15

20

10

25

15

20

25

meters

meters

0.25-0.75m depth

0-0.25m depth

2 30

5

5

2.1

30

30

30

25

25

20

20

1.9 25

25

20

20

1.8

1.5

15

15

1.4 1.3

10

10

meters

15

1.6

15

meters

meters

meters

1.7

1.2

10

10

5

5

5

5

1.1 0

0 5

0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

10

15

20

5

25

1.275-1.852m depth

0.5-1.275m depth

10

15

20

25

meters

meters

meters

meters

1.275-1.852m depth

0.75-1.275m depth

B)

A)

nT 30

25

Distance (m)

20

15

10

5

0 0

5

10

15

20

25

30

150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 -60 -70 -80 -90 -100 -110

29.5m

30m

distance (m)

C)

D)

Figure 3.17. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, Magnetike dhe Elektromagnetike ne kuadratin 2, Apolloni, te rilevuara gjate vitit 2012. A) Harta e imazheve te rezistences se vertete ne thellesi te ndryshme, skema Wenner. B) Harta e imazheve te rezistences se vertete, ne thellesi te ndryshme, skema Schlumberger. C) Harta e anomalive te fushes totale magnetike. D) Harta e skanimit Elektromagnetik (GPR).

55

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

Metoda magnetometrike Eshte kryer rilevim magnetik i kuadratit me rrjet 1x1m. Ne total jane realizuar 930 matje magnetometrik ne kuadratin 2.

Eshte matur fusha magnetike totale dhe pas

korrigjimeve te variacioneve ditore eshte ndertuar harta e anomalive magnetike (fig.3.17C) Interesante ne kete kuadrat eshte anomalia rrethore me vlera te larta te intensitetit te fushes magnetike afersisht ne qender te tij (ngjyra e kuqe, piketat 15-20m, profilet 8-15). Kjo anomali perputhet me anomaline e reziststences (fig. 7) dhe per kete arsye ajo duhet verifikuar me ane te nje testi germimesh.

Metoda elektromagnetike (GPR) Kuadrati 2, eshte rilevuar me nje rrjet te dendur matjesh 1x0.5m dhe numri total i matjeve me ane te metodes EM per kete kuadrat eshte 1860 pika matjesh.

Eshte

perdorur metoda elektromagnetike GPR npermjet antenes horizontale 75cm. Ne figuren 3.17D, tregohet harta e percjellshmerise per kete kuadrat. Interesante eshte anomalia ne ngjyre blu, e cila mund te tregoje prezencen e ujit ne thelllesi 2-3.5m.

3.3 REZULTATET E PUNIMEVE GJEOFIZIKE NE BYLIS 3.3.1 Periudha 2010-2011 Planimetria e punimeve gjeofizike e kryer gjate periudhes 2010-2011 me metoden e ERT, prane gjimnazit te vjeter dhe teatrit te Bylisit paraqitet ne figuren 3.18. Ne kete zone jane rilevuar dy kuadrate me grid matjesh 1.5x1m. Rezultatet e perftuara paraqiten per secilin kuadrat. Ne kete zone te rilevuar bazamenti mbi te cilen vendoset shtresa kulturore eshte me rezistence te larte dhe eshte gelqeror. Shtresa kulturore eshte ne mbulesen me rezistence relativisht te ulet dhe qe ka nje trashesi deri 2-2.5m. Brenda kesaj shtrese ndodhen anomali me rezistence te larte te cilat lidhen me rrenojat arkeologjike.

56

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE Layout of squares where ERT measurments took place, Bylis, Albania

Old Gymnasium Square

Old Theatre Square

Figure 3.18. Planimetria e vendosjes se kuadrateve te rilevimeve gjeofizike me metoden e ERT, ne zonen prane tetatrit te vjeter, Bylis.

3.3.1.1. Kuadrati prane Gjimnazit te vjeter Ne objektin prane gjimnazit te vjeter ne jug te tij u rilevua nje kuadrat me dimensione 30 x 27m (fig. 3.18). Rrjeti i punimeve te kryera eshte 1.5 x 1m, ku distanca ndermjet profileve eshte 1.5m, ndersa distanca ndermjet elektrodave eshte 1m. Jane perdorur 30 elektroda njeheresh. Rilevimi u krye me perdorimin e dy skemave, Wenner dhe Dipole-Dipole. Ne figurat 3.19 dhe 3.20 paraqiten hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme per skemat Dipole-Dipole dhe Wenner. Ne kete kuadrat kemi anomali te theksuara te cilat ne vendet ku jane te zgjatura dhe ne forma gjeometrike te rregullta, mund te lidhen me objekte arkeologjike. Interes paraqet anomalia ne juperendim te kuadratit ne forme rrethore, karakteristike per furrat e vjetra. Keto anomali ekzistojne deri ne nje thellesi 2m. Pas kesaj thellesi duket qarte shfaqja e bazamentit gelqeror me rezistence te larte. Per kete kuadrat sugjerohen teste germimi ne vendet ku anomalite jane me te theksuara, me qellim verifikimin e tyre.

57

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE H. Reci, 2010. True resistivity values images in different depths in Old Gymnasium area, Bylis, Albania. Results taken from Resistiviy Tomography Profiles. Dipole-Dipole Array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 1.5m, distance between electrodes 1m.

25

25

Depth = 0.2 m

20

Depth = 0.5 m

20

15

meters

meters

15

10

10

5

5

0

0

5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

meters

meters

log R(ohm)

25

25

3.4 Depth = 1.26 m

3.2

Depth = 0.9 m 20

20

15

15

3 2.8

meters

meters

2.6 2.4 10

10

2.2 2 5

5

1.8 1.6 0

0 5

10

15

20

25

5

10

meters

15

20

meters

1.4 1.2

25

25

25

Depth = 2.2 m

1

Depth = 1.8 m 20

20

15

15

0.8

meters

meters

0.6

10

10

5

5

0

0 5

10

15

20

25

meters

10

15

20

meters

Figure 3.19. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane gjimnazit te vjeter, Bylis. Skema Dipole-Dipole.

58

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE H. Reci, 2010. True resistivity values images in different depths in Old Gymnasium area, Bylis, Albania. Results taken from Resistiviy Tomography Profiles. Wenner array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 1.5, distance between electrodes 1m.

25

20

Depth= 0.25m

Depth= 0.75m

20

15 meters

meters

15

10 10

5

5

log R(ohm) 0

0

5

10

15

20

5

25

10

15

20

meters

meters 25

25

2.5 2.4

25

2.3 Depth =1.27m

20

2.2

Depth =1.85 m

20

2.1 2 15

1.9

meters

meters

15

1.8 1.7

10

10

1.6 1.5

5

5

1.4 1.3 0

0 5

10

15

20

25

5

10

15

20

1.2

meters

meters

1.1

25

1

25

0.9 20

Depth = 2.5m 20

15

Depth =3.2m

meters

meters

15

10

10

5

5

0

0 10

15

20

10

15

20

meters

meters

Figure 3.20. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane gjimnazit te vjeter, Bylis. Skema Wenner.

59

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

3.3.1.2 Objekti prane teatrit te vjeter Ne objektin prane teatrit te vjeter, ne pjesen perendimore te tij, u rilevua nje kuadrat me dimensione 30 x 20 m (fig. 3.18). Rrjeti i matjeve ne kete kuadrat ishte 1.5 x 1m, ku distanca ndermjet profileve eshte 1.5m, ndersa ajo ndermjet elektrodave eshte 1m.

U perdor nje kabell shume-elektrodesh me 30 elektroda te lidhura njeheresh. Skemat e perdoruara ne kete kuadrat jane Wenner dhe Dipole-Dipole. Ne figurat 3.21 dhe 3.22, paraqiten imazhet e rezistences ne thellesi te ndryshme me skemen Dipole-dipole dhe Wenner. Ne kete kuadrat kemi prezencen e anomalive me shrirje kyesore L-P, ku ne te djathte te kuadratit kjo anomali lidhet me nje mur ekzistues, gjurme te te cilit ndodhen ne siperfaqe. Anomalite me te spikatura vazhdojne deri ne nje thellesi 1.5 m, poshte te cilit fillon e shfaqet bazamenti gelqeror, i cili ka thellesi te ndryshme pergjate shtrirjes hapesinore te kuadratit.

60

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE H. Reci, 2010. True resistivity values images in different depths in Old theatre area, Bylis, Albania. Results taken from Resistiviy Tomography Profiles. Dipole-Dipole Array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 1.5m, distance between electrodes 1m.

15

15

Depth =0.2m

Depth =0.5m

10 meters

meters

10

5

5

log R(ohm)

0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

meters

meters

3.8 15

15

3.6 Depth =1.2m

Depth= 0.9m 10

3.4 3.2

meters

meters

10

3

5

5

0

0

2.8 2.6

5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

meters

meters

2.2 2

15

15

Depth =2.2m

Depth =1.7m

1.8 1.6

10

meters

meters

10

1.4 1.2

5

5

2.4

1 0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

meters

meters

15

Depth= 2.7m

meters

10

5

0 10

15

20

meters

Figure 3.21. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane teatrit te vjeter, Bylis. Skema Dipole-Dipole.

61

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE H. Reci, 2010. True resistivity values images in different depths in Old theatre area, Bylis, Albania. Results taken from Resistiviy Tomography Profiles. Wenner Array, 30 simultaneous electrodes used, distance between profiles 1.5m, distance between electrodes 1m.

15

15

Depth = 0.25m

Depth = 0.75 m

10 meters

meters

10

5

5

log R (ohm)

0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

3.8

meters

meters

3.6 15

15

3.4 Depth = 1.28m

Depth = 1.85m

3.2

10

3

meters

meters

10

2.8 2.6

5

5

2.4 2.2

0

0

5

5

10

15

10

20

15

20

meters

2

meters

1.8 1.6 15

15

1.4 Depth = 2.5 m

Depth = 3.2

1.2

10

meters

meters

10

5

5

0

0

10

10

15

20

15

20

meters

meters

Figure 3.22. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane teatrit te vjeter, Bylis. Skema Wenner.

62

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

3.3.2 Periudha 2012-2013 Ne qytetin arkeologjik te Bylisit, ne rrethinat e “Teatrit te Vjeter” gjate vitit 2012 jane rilevuar dy kuadrate me ane te metodave gjeofizike te ERT dhe Elektromagnetike.

Planimetria e vendosjes se punimeve gjeofizike jepet ne figuren 3.23.

4488520

Kuadrati_2

4488510

Kuadrati_2 4488500

Kuadrati_1

meters

4488490

4488480

4488470

4488460

Kuadrati_1

4488450

4488440 393100

393110

393120

393130

393140

393150

393160

393170

393180

meters

Figure 3.23. Planimetria e vendosjes se punimeve gjeofizike ne Bylis gjate vitit 2012

63

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

3.3.2.1 Rezultatet ne Kuadratin 1 Kuadrati 1, eshte ne lindje te teatrit te vjeter, ngjitur me te dhe ka dimesnione 30x 25 m (fig. 3.23).

Metoda e ERT, Ne Kuadratin 1 me permasa 30x26m

(fig.3.23), eshte perdorur metoda e

rezistences se ERT me skemat Wenner dhe Schlumberger. Distanca ndermjet profileve te ERT eshte cdo 2m ndersa ajo e elektrodave cdo 1m. Jane realizuar matje ne 7 nivele te ndryshme thellesie duke siguruar rreth 1430 pika matjesh per secilen skeme, te cilat jane perdorur ne interpretimin invers 2D-3D te vlerave te rezistences. Ne figuren 3.24 A,B, paraqitet hartat e imazheve te rezistences se vertete ne thellesi te ndryshme per kete kuadrat me ane te skemes Wenner dhe Schlumberger. Ne kete zone te rilevuar bazamenti mbi te cilen vendoset shtresa kulturore eshte me rezistence te larte dhe eshte gelqeror (harta me thellesi 1.8-2.4m, fig. 3.24, A,B). Ky bazament nuk eshte uniform dhe ka thellesi te ndryshme. Shtresa kulturore eshte ne mbulesen me rezistence relativisht te ulet dhe qe ka nje trashesi deri 1-2.5m. Brenda kesaj shtrese ndodhen anomali me rezistence te larte te cilat lidhen me rrenojat arkeologjike. Me Interes paraqiten anomalite deri ne thellesine 0.75m te cilat lidhen me pranine e mureve. Poshte kesaj thellesie kemi shfaqjen e velrave te larta te rezistences te lidhura keto me bazamentin gelqeror.

64

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE Log R(ohm.m)

25

25

25

15

15

10

10

Log R(ohm.m)

20

20

15

15

meters (m)

20

meters (m)

20

meters (m)

meters (m)

25

2.9 2.8 2.7 2.6 2.5 2.4 2.3 2.2 2.1 2 1.9 1.8 1.7 1.6 1.5 1.4 1.3 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7

10

10

2.3 5

5

2.2

5

5

2.1 2 0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

20

meters (m)

meters (m)

0-0.25m depth

0.25-0.75m depth

25

1.9

0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

25

0.25-0.75m depth

0-0.25m depth

1.7

20

meters (m)

meters (m)

1.8

N

1.6 1.5 25

1.4

25

25

25

25

20

20

20

15

15

15

1.3 1.2

20

20

1.1

meters (m)

0.8

meters (m)

0.9

15

meters (m)

15

meters (m)

meters (m)

1

10

10

10

10

10

5

5

5

5

5

0

0

0 5

10

15

20

5

25

0.75-1.275m depth

10

15

20

10

15

20

meters (m)

0.75-1.275m depth

1.275-1.852m depth

0

0

5

25

meters (m)

meters (m)

A)

25

5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

meters (m)

meters (m)

1.275-1.852m depth

1.852-2.488m depth

B)

N

30 m

25 m

C)

Figure 3.24. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme dhe Elektromagnetike , ne kuadratin 1, Bylis (2012). A) Harta e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme me skemen Wenner. B) Harta e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme me skemen Schlumberger. C) Harta e skanimit elektromagnetik.

65

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

Metoda Elektromagnetike Kuadrati 1, eshte rilevuar me nje rrjet te dendur matjesh 1x0.5m dhe numri total i matjeve me ane te metodes EM per kete kuadrat eshte 1620 pika matjesh.

Eshte

perdorur metoda elektromagnetike GPR nepermjet antenes horizontale 75cm. Ne figuren 3.24A, tregohet harta e percjellshmerise per kete kuadrat. Nje anomali me vlera te larta te percjellshmerise ekziston ne qender te kuadratit e cila ka lidhje me gure ne siperfaqe, qe ndodhen ne te.

3.2.2.2 Rezultatet ne Kuadratin 2 Kuadrati 2 ndodhet rreth ndodhet rreth 70m ne veri te kuadratit 1, dhe rreth 50m ne veri te teatrit te Vjeter (fig. 3.23) Metoda e ERT Ne Kuadratin 2 me permasa 30x26m (fig. 3.23), eshte perdorur metoda e rezistences se ERT me skemat Wenner dhe Schlumberger. Distanca ndermjet profileve te ERT eshte cdo 2m ndersa ajo e elektrodave cdo 1m. Jane realizuar matje ne 7 nivele te ndryshme thellesie duke siguruar rreth 1430 pika matjesh per secilen skeme, te cilat jane perdorur ne interpretimin invers 2D-3D te vlerave te rezistences. Ne figuren 3.25 A,B, paraqitet harta e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme per kete kuadrat me ane te skemes Wenner dhe Schlumberger. Ne kete zone te rilevuar, bazamenti mbi te cilen vendoset shtresa kulturore eshte me rezistence te larte dhe eshte gelqeror (harta me thellesi 1.8-2.4m, fig. 3.24, A,B). Shtresa kulturore eshte ne mbulesen me rezistence relativisht te ulet dhe qe ka nje trashesi deri 2-2.5m. Brenda kesaj shtrese ndodhen anomali me rezistence te larte te cilat lidhen me rrenojat arkeologjike. Intersante eshte anomalia me vlera te uleta te rezistences (ngjyra blu, harta ne thellesi 1.852-2.488m) e cila mund te lidhet me pranine e drejtimit te levizjes se ujerave apo te nje kanali brenda bazamanetit gelqerore. Kjo anomali duhet verifikuar me ane te nje test germimi.

66

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE Log R(ohm.m)

15

15

3.2 3.1 3 2.9 2.8 2.7 2.6 2.5 2.4 2.3 2.2 2.1 2 1.9 1.8 1.7 1.6 1.5 1.4 1.3 1.2 1.1 1 0.9 0.8 0.7 0.6

meters

meters

20

10

10

5

5

0

0 20

5

25

10

15

20

25

meters

meters

0.25-0.75m depth

0-0.25m depth

25

20

20

20

15

15

15

3.6 3.4

15

10

10

10

5

5

5

10

15

20

25

3 2.8 2.6 2.4 5

2.2 2 1.8

0

0 5

10

15

20

5

25

10

15

20

25

1.6

meters (m)

meters (m)

1.4

0.25-0.75m depth

0-0.25m depth

1.2 1

25

25

25

20

20

20

15

15

15

10

10

10

5

5

5

0

0

5

10

meters

15

20

0.75-1.275m depth

5

5

25

10

15

20

meters

meters

1.852-2.488m depth

1.275-1.852m depth

0

0

0

5

3.2

10

5

meters

10

0

15

25

meters

meters

25

3.8

20

meters (m)

15

4

20

meters (m)

10

25

meters (m)

5

Log R(ohm.m)

25

meters (m)

25

20

meters (m)

25

10

15

20

25

5

10

15

meters (m)

meters (m)

0.75-1.275m depth

1.275-1.852m depth

20

25

5

10

15

20

25

meters (m)

1.852-2.488m depth

B)

A)

N

30m

26m C)

Figure 3.25. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme dhe ELektromagnetike, ne kuadratin 2, Bylis(2012). A) Harta e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme me skemen Wenner. B) Harta e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme me skemen Schlumberger. C) Harta e skanimit elektromagnetik (GPR).

67

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 3. REZULTATET E PUNIMEVE EKSPERIMENTALE GJEOFIZIKE

Metoda Elektromagnetike Kuadrati 2, eshte rilevuar me nje rrjet te dendur matjesh 1x0.5m dhe numri total i matjeve me ane te metodes EM per kete kuadrat eshte 1620 pika matjesh.

Eshte

perdorur metoda elektromagnetike GPR npermjet antenes horizontale 75cm. Ne figuren 3.25C, tregohet harta e percjellshmerise per kete kuadrat. Interesante eshte anomalia ne ngjyre blu, e cila kalon mes permes kuadratit dhe qe mund te tregoje tregoje prezencen e ujit ne thelllesi 2-3m. Ne te dya anet kjo anomali kufizohet me vlera te larta te percjellshmerise.

68

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 4. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

4

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

¾ Objektivi i ketij studimi, transferimi dhe perdorimi i teknologjive te reja te rilevimeve gjeofizike ne studimet arkeologjike me rezolucion te larte zgjidhjeje, eshte realizuar me sukses. ¾ Rezultatet e studimeve gjeofizike te kryera me metodat e ERT, Magnetike dhe Elektromagnetike ne kerkimet arkeologjike jane inkurajuese. ¾ Me ane te teknikave te ERT, elektromagnetike dhe magnetike, kryhen matje me rrjet shume te dendur, te cilat sigurojne harta imazhesh 2D-3D te parametrave fizike , te lehta per tu lexuar , intepretuar dhe verifikuar nga arkeologet. ¾ Nga interpretimi i te dhenave gjeofizike ndahet qarte kufiri ndermjet shtreses kulturore me ate te bazamentit. ¾ Anomalite e marra duhet te reflektojne objekte arkeologjike te varrosura, ndaj rekomandojme kryerjen e germimeve test per verifikimin e tyre.

Metodologjite gjeofizike te aplikuara ne kete studim, duhet te perdoret gjeresish perpara se te kryhet nje ekspedite germimi, per vete faktin se jane te shpejta ne rilevim dhe me kosto te ulet ne krahasim me ekspeditat e germimit , si dhe i orientojne ato ne vendet me te favorshme ku duhet germuar. ¾ Duke pare efektivitetin e ketyre metodave ne reflektimin e objekteve arkeologjike te varrosura, rekomandojme qe ky studim shkencor dhe eksperimental te sherbeje si baze per hartimin e projekteve te perbashketa me Institutin e Arkeologjise dhe ate te Monumenteve, apo edhe bashkepunetore nderkombetare me qellim mbrojtjen e trashegimise kulturore ne zonat arkeologjike si dhe zbulimin e rrenojave ekzistuese te varrosuara. ¾

Ndertimi i veprave te infrastruktures mbi zona ku jane te varrosura objekte arkeologjike, mund te rezultoje ne shkaterrime ose demtime te shtresen kulturore ekzistuese. Kerkimet e integruara gjeofizike dhe arkeologjike mund te nderrmeren me projekte pilot per ti evidentuar dhe mbrojtur objektet arkeologjike te varrosura nga nderhyje te tilla.

69

H. Re巽i. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit. 4. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

他 Perdorimi ne kuadrin e ketij projekti, te tekologjise se re te ERT, EM, ka ngritur ne nje stad te ri dhe bashkekohor, kerkimin shkencor ne fushen e gjeofizikes se aplikuar. Metodologjite e perdorura jane kryer ne baze te standarteve me te avancuara te grumbullimit dhe perpunimit te te dhenave, e per rrjedhoje rezultatet e ketij studimi jane te krahasueshme me ato te vendeve te zhvilluara. Kjo krijon mundesine e hartimit te projekteve te perbashketa me institute analoge, si dhe rritjen e nivelit mesimor e didaktik ne gjeofiziken e aplikuar. 他 Teknikat gjeofizike te perdorura ne kete studim, mund te aplikohen me sukses ne shume fusha te tjera studimore, sidomos me karakater inxhinierik dhe ambjental. 他 Baza e te dhenave te siguruara gjate ketij studimi, sherben per perdorim nga shkencetaret e rinj dhe studentet e nivelit te dyte apo te trete, te cilet mund te merren me zgjerimin e njohurive te tyre ne fushen e gjeofizikes se aplikuar.

70

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit.

5 LITERATURA Aitken MJ. 1961. Physics and Archaeology. Interscience Publishers: New York.

Aitken, M.J. Physics and Archaeology. Clarendon Press, Oxford, 1974.

Aspinall, A. and Lynam, J.T. An Induced polarization instrument for the detection of near surface features. Prospezioni Archaeologiche, 5, 67-75, 1973.

Becker H. 1995. From nanotesla to picotesla – a new window for magnetic prospecting in archaeology. Archaeological Prospection 2: 217–228.

Bogoslovsky V A, Ogilvy A A (1977) Geophysical Methods for the Investigation or Landslides, Geophysics. 42 (3):562-571.

Campagnoli I, Santarato G (1995) Monitoring creep movements by seismic refraction.

1st Meeting, Environmental and Engineering Geophysica, 25-27 September. Turin, Italy. Extended Abstracts: pp. 6-9.

Campana S, Piro S (eds) 2008. Seeing the Unseen –Geophysics and Landscape Archaeology. CRC Press.

Caputo R, Piscitelli S, Oliveto A, Rizzo E, Lapenna V (2003) High-resolution resistivity tomographies in Active Tectonic studies. Examples from the Tyrnavos Basin, Greece. Journal of Geodynamics. 36: 19-35.

Clark A. 1996. Seeing Beneath the Soil. Prospecting Methods in Archaeology.

Routledge: London.

Conyers L, Goodman D. 1997. Ground-penetrating Radar: an Introduction for Archaeologists. AltaMira Press: Walnut Creek, CA. Di Maio R, Mauriello P, Patella D, Petrillo Z, Piscitelli S, Siniscalchi A (1998) Electric and electromagnetic outline of the Mount Somma—Vesuvius structural setting. J. Volcanol. Geotherm. Res. 82: 219–238.

Dobrin MB, Savit CH. 1988. Introduction to Geophysical Prospecting. McGraw Hill.

Gaffney C, Gater J. 2003. Revealing the Buried Past. Geophysics for Archaeologists.

Tempus: Gloucestershire.

Gaffney C. 2008. Detecting trends in the prediction of the buried past: a review of geophysical techniques in archaeology. Archaeometry 50: 313–336.

Gaffney C. 2008. Detecting trends in the prediction of the buried past: a review of geophysical techniques in archaeology. Archaeometry 50: 313–336.

71

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit.

Kavaja V, Reci H. Raport vjetor mbi studimet gjeofizike ne Apolloni dhe Butrint.

Qendra Gjeofizike e Tiranes, 1994, 1995.

Keary P, Brooks M. 1991. An Introduction to Geophysical Exploration. Blackwell Scientific Publications: Oxford.

Leckebusch J. 2003. Ground-penetrating radar: a modern three-dimensional prospection method. Archaeological Prospection 10: 213–240.

Linford N. 2006. The application of geophysical methods to archaeological prospection.

Reports on progress in Physics 69: 2205–2257.

Loke M H (1999) RES2DINV ver. 3.42, Geoelectrical Imaging 2D & 3D, User Manual.

Loke, M.H, Barker R D (1996) Rapid least-squares inversion of apparent resistivity pseudosections by a quasi-Newton method. Geophysical Prospecting. 44: 131-152.

Meju A (1994). Geophysical Data Analysis: Understanding Inverse Problem Theory and Practice. Course Notes Series, Volume 6, S.N. Domenico, Editor.

Muceku Y, Reci H (2008) Integrated Geotechnical and geophysical approach to invesatigate Bovilla landslide at Tirana region, Albania. Albanian Journal of natural and technical sciences. ISSN2074-0867. 2008(1): pages 61-71.

Muceky Y, Reci H, (2006). Mass movement and risk assessment in Komani Hydropower Area, Albania. Dams and Reservoirs Societies an Environment in the 21st Century. Berga at al (eds, 2006) Taylor & Francis Group, London. ISBN 0 415 40 423 1. pages 723-729.

Neubauer W. 2001. Magnetische Prospektion in der Archa ¨ologie. Verlag derO¨ sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien.

Parasnis, D.S. Principles of Applied Geophysics. Third Edition, Chapman and Hall, London, 1997.

Reci H, Bushati S, Tsokas G , Nenaj S, Kasapi S. (2009). Use of 2-D Resistivity images in search for buried objects at the Rrogozhina archaeological site (ViaEgnatia). Albanian Journal of Natural and Technical Sciences, p. 125-139.

ISSN 2074-0867.

Reci H, Muceku Y, Jata I, (2011) Study of Birzhita Landslide, Tirana Area, Albania through ERT method. Proceedings of Second world landslide forum, Rome., p. 235240.

Reci H, Jata J, Bushati S, (2012) The Use of ERT method, for the Detection of Buried Objects in Archaelogical Sites of Apollonia and Bylis, Albania. Near Surface 72

H. Reçi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit.

Geoscience 2012 – 18th European Meeting of Environmental and Engineering Geophysics, Paris, France.

Scollar I, Tabbagh A, Hesse A, Herzog I. 1990. Archaeological Prospecting and Remote Sensing. Cambridge niversity Press.

Scollar, I. Weidner, B. and Segeth, K. 1986. Display of archaeological magnetic data.

Geophysics, 51, 3, 623-633, 1986.

Sundberg K, Lundberg H, Eklund J. 1923. Electrical Prospecting in Sweden. Sveriges Geologiska Underso¨kning: Stockholm.

Telford WM, Geldart LP, Sheriff RE. 1990. Applied Geophysics. Cambridge University Press.

Tsokas GN, Stampolidis A, Mertzanidis I, Tsourlos P, Reci H, Chrisafis C, Ambonis D, Tavlakis I, (2007) Geophysical Exploration in the Church of Protaton at Karyes of Mount Athos (Holy Mountain) in Northern Greece. Archaeological Prospection.

Archaeol. Prospect. (2007)14: 75–86.

Tsokas, G.N. A deep electrical sounding 10.5 km West of Duns in Scotland. M. Sc. Thesis, University of Leeds, U.K., 1980.

Tsokas, G.N. and Dimitropoulos, K. Can the geophysical maps over buried ancient sites reveal specific structures, if correlated to predetermined signals? Geophysical data Inversion. Methods and Applications”, Vogel, A., Ofoegbu, G.O., Gorenflo, R. and Ursin, B. (Eds), Vieweg, 297-313, 1989.

73

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit.

SHTOJCE. PAMJE NGA MATJET FUSHORE NE TERREN.

Pamje nga matjet fushore me metoden e ERT, Pamje nga matjet fushore ne kalane e Tiranes, ne kalane e Tiranes, Gardhi rrethues i Gardhi rrethues i Akademise se Shkencave akademise se Shkencave

Pamje nga matjet fushore me metoden e ERT, Pamje nga matjet fushore me metoden e EM ne Apolloni. dhe ERT, ne Apolloni.

74

H. Reรงi. Studim Emergjent Arkeologjik i Kalase se Tiranes nepermjet Teknologjive te Reja Gjeofizike te ERT dhe Gjeoradarit.

Pamje nga matjet fushore me metoden e ERT, Pamje nga matjet fushore me metoden e ERT, ne Bylis. ne Bylis.

Pamje nga matjet fushore me metoden e EM, Pamje nga matjet fushore me metoden e ERT ne Bylis. dhe EM, ne Bylis.

Photo 1. Pamje nga matjet fushore ne terren me metodat ERT dhe EM

75

Aneksi 1

REPUBLIKA E SHQIPERISE UNIVERSITETI POLITEKNIK I TIRANËS INSTITUTI I GJEOSHKENCAVE, ENERGJISE, UJIT DHE MJEDISIT Adresa: Rr. “Don Bosko”, Nr.60 Nr. ……Prot.

Tel/fax +355 4 2 259 540 Tirane, me ..../...../2013

Raport shkencor (studimi) i projektit nr. M8700057 (230), m8700058(231)

“STUDIM EMERGJENT ARKEOLOGJIK I KALASE SE TIRANES NEPERMJET TEKNOLOGJIVE TE REJA GJEOFIZIKE TE ERT DHE GJEORADARIT” 25

20

meters

15

10

5

0 5

10

15

20

25

meters

Autorë: Drejtori i IGJEUM

Dr. Hamza RECI

Prof. Marenglen GJONAJ

Dr. Idriz JATA

Tirane, Qershor 2013

Aneksi 2

SITUACIONI PËRFUNDIMTAR I SHPENZIMEVE TË PROJEKTIT Nr Emertimi Financimi (mije Leke) Nga Mash plan

fakt

Nga Ministria plan fakt -

1

Shpz. për rritjen e Aktiveve të Qëndrues hme të patrupëzu ara

819

769

2

Shpz. për rritjen e Aktiveve të Qëndrues hme të trupëzuar a

456

456

1275

1225

Totali

-

-

-

Nga vete

Gjithsej

plan

fakt

plan

fakt

-

-

819

769

456

456

1275

1225

-

-

Shenim: Nuk eshte realizuar vetem zeri A230/2 (marrje i instrumenti Gjeoradar me qera, Shpenzime te tjera prej 50 mije lekesh)

230 Shpenzime 1. Studime fizibiliteti 769 2. te tjera 231 Shpenzime kapitale 456 T O T A L I : 1225

Drejtuesi grupit kërkimor

Përgjegjësi i financës

Dr. Hamza Reçi

Naile Matoshi

Drejtori institucionit Prof. Marenglen Gjonaj

Aneksi 3 SKEDË INFORMATIVE

E RAPORTIT SHKENCOR (STUDIMIT) PËR PROJEKTET QË FINANCOHEN NËKUADRIN E PROGRAMEVE KOMBËTARE TË KËRKIMIT DHE ZHVILLIMIT 1.Numri i projektit. M8700057 (230), M8700058(231)

2.Titulli i projektit (studimit): “STUDIM EMERGJENT ARKEOLOGJIK I KALASE SE TIRANES NEPERMJET TEKNOLOGJIVE TE REJA GJEOFIZIKE TE ERT DHE GJEORADARIT”

3.Institucioni përgjegjës.

Instituti i Gjeoshkencave, Energjise, Ujit dhe Mjedisit, Universiteti Politeknik i Tiranes, (IGJEUM, UPT) 4.Vendndodhja e studimit.

Tirane 5.Drejtuesi shkencor i projektit (studimit) dhe bashkëpunëtorët shkencor.

Drejtues shkencor: Dr. Hamza Reci, IGJEUM, UPT Bashkepunetore: Dr. Idriz Jata, IGJEUM, UPT 6.Data e përfundit të studimit.

04 Qershor 2013 7.Numri i faqeve të studimit.

75 8.Numri i ilustrimeve (figura, harta, etj.).

36 9.Fjalët kyç.

Rezistence elektrike, Tomografia e Rezistences Elektrike, Magnetike, Elektromagnetike, Imazhe te rezistences, Arkeologji, Gjeoradar, Objekte arkeologjike, Rezolucion i larte zgjidhjeje, Anomali.

10.Përmbledhje për përmbajtjen e studimit me jo më shumë se 1000 karaktere (rreth10-15 rreshta).

Ky studim eshte realizuar si pjese e “Programit Kombëtar për Kërkim e Zhvillim“ (PKKZH), ne kuadrin e projekteve „Sistemet dhe Teknologjite e Informacionit (STI)“.

Objektivi kryesor i ketij studimi ka qene transferimi dhe perdorimi i teknologjive te reja te rilevimeve gjeofizike ne studimet arkeologjike me rezolucion te larte zgjidhjeje, me qellim hartografimin dy-dimesnional (2D) dhe tre-dimensional (3D) te objekteve arkeologjike te varrosura. Per realizimin e objektivit kryesor te projektit, jane realizuar rilevime te detajuara gjeofizike eksperimentale 2D, ne kuadrate brenda mureve rrethuese te “Kalase se Tiranes”, ne Apolloni dhe Bylis

me teknikat e rejat gjeofizike te

Tomografise se Rezistences (ERT) dhe ate Elektromagnetike (EM). Interpretimi i parametreva fizike te dukshem te matur eshte realizuar me teorine e inversionit duke konturuar shtresen kulturore si dhe hartografimin e detajuar te zonave qe paraqesim me shume interes dhe qe kane nevoje per mbrojtje imediate. Teknikat gjeofizike te perdorura ne kete studim perdoren me sukses ne fusha te tjera studimore, si ato mjedisore dhe inxhnierike.

11.Fondi i shpenzuar për studimin në mijë lekë.

1225 (dymbedhjete mije e njezete e pese) 12.Ekspertët e misionit të vlerësimit të institucionit.

Prof.asoc. Safet Dogjani, IGJEUM, UPT 13.Ekspertët e misionit të vlerësimit të institucionit financues….

Lista e shkurtimeve të termave të përdorura ERT – Tomografia Elektrike e Rezistences (Electrical Resistance Tomography) EM - Elektromagnetike GPR- Metoda Penetruese e Radarit (Ground Probing Radar)

ρ – Rezistenca e dukshme e matur (njesi e metodes se rezistences) R - Rezistenca e vertete e intepretuar Log R - Logarithmi me baze 10 i vlerave te rezistences se vertete nT – nanoTesla (njesia e fushesh magnetike te Tokes) PKZH - Programit Kombëtar për Kërkim e Zhvillim STI - Sistemet dhe Teknologjite e Informacionit IGJEUM - Instittuti i Gjeoshkencave, Energjise, Ujit dhe Mjedisit, Universiteti Politeknik i Tiranes AKTI - Agjensia e Kerkimit, Teknologjise dhe Inovacionit

Lista e ilustrimeve Figure 1.1. Pamje e Kalase se Tiranes Figure 1.2. Pamje nga Apollonia Figure 1.3. Pamje nga qyteti arkeologjik i Bylisit Diagram 2.1. Skemat gjeofizike me te perdorshme ne rilevimet fushore: a) Wenner, b) Schlumberger, c) dipole -dipole, d) pole-dipole, e) pole-pole, f) twin-probe, g) square array.

Figure 2.1. Instrumenti i ERT, se bashku me aksesoret e tij i perdorur ne punimet fushore.

Figure 2.2. Skeme e modelit te nentokes e perdorur per interpretimin e pseudoseksioneve me ane te Skemes Wenner.

Figure 2.3. Profil 2D i rezistences, mbi objektin e banjove romake. Dallohet qarte kontakti ndermjet shtreses kulturore nga shtresa argjilore.

Figure 2.4. Paraqitje e nje prerje 2D te rezistences mbi kuadratin e rilevuar. Dallohet qarte kufiri ndermjet shtreses kulturore dhe bazamentit te saj me perberje argjilore-suargjilore etj.

Figure 2.5. Pamje e Instrumentit elektromagnetik eXp I perdorur ne matjet fushore Figure 2.6. Pamje e magnetometrit protonik MP2, i perdorur ne matjet fushore Figure 3.1. Planimetria e rilevimeve gjeofizike, ne kuadratin brenda murit rrethues te Akademise se Shkencave, Kalaja e Tiranes.

Figure 3.2. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane Akademise se Shkencave, Kalaja e Tiranes. Skema Dipole-Dipole.

Figure 3.3. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane Akademise se Shkencave, Kalaja e Tiranes. Skema Wenner.

Figure 3.4. Paraqitje grafike e skanimit elektromagnetik (GPR) ne kuadratin ne objektin “Kalaja e Tiranes”.

Figure 3.5. Planimetria e vendosjes se kuadrateve te punimeve gjeofizike, ne objektin “Banjo Romake”, Apolloni.

Figure 3.6. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 1, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Dipole-Dipole.

Figure 3.7. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 1, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Wenner.

Figure 3.8. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 2, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Dipole-Dipole.

Figure 3.9. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 2, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Wenner.

Figure 3.10. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 3, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Dipole-Dipole.

Figure 3.11. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 3, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Wenner.

Figure 3.12. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 4, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Dipole-Dipole.

Figure 3.13. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 4, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Wenner.

Figure 3.14. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin 5, prane objektit te Banjove Romake, Apolloni. Skema Wenner.

Figure 3.15. Planimetria e vendosjes se punimeve gjeofizike ne Apolloni gjate vitit 2012.

Figure 3.16. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, Magnetike dhe Elektromagnetike ne kuadratin 1, Apolloni, te rilevuara gjate vitit 2012. A) Harta e imazheve te rezistences se vertete ne thellesi te ndryshme, skema Wenner. B) Harta e imazheve te rezistences se vertete, ne thellesi te ndryshme, skema Schlumberger. C) Harta e anomalive te fushes totale magnetike. D) Harta e skanimit Elektromagnetik (GPR).

Figure 3.17. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, Magnetike dhe Elektromagnetike ne kuadratin 2, Apolloni, te rilevuara gjate vitit 2012. A) Harta e imazheve te rezistences se vertete ne thellesi te ndryshme, skema Wenner. B) Harta e imazheve te rezistences se vertete, ne thellesi te ndryshme, skema Schlumberger. C) Harta e anomalive te fushes totale magnetike. D) Harta e skanimit Elektromagnetik (GPR).

Figure 3.18. Planimetria e vendosjes se kuadrateve te rilevimeve gjeofizike me metoden e ERT, ne zonen prane tetatrit te vjeter, Bylis.

Figure 3.19. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane gjimnazit te vjeter, Bylis. Skema Dipole-Dipole.

Figure 3.20. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane gjimnazit te vjeter, Bylis. Skema Wenner.

Figure 3.21. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane teatrit te vjeter, Bylis. Skema Dipole-Dipole.

Figure 3.22. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme, ne kuadratin prane teatrit te vjeter, Bylis. Skema Wenner.

Figure 3.23. Planimetria e vendosjes se punimeve gjeofizike ne Bylis gjate vitit 2012

Figure 3.24. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme dhe Elektromagnetike , ne kuadratin 1, Bylis (2012). A) Harta e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme me skemen Wenner. B) Harta e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme me skemen Schlumberger. C) Harta e skanimit elektromagnetik.

Figure 3.25. Hartat e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme dhe ELektromagnetike, ne kuadratin 2, Bylis(2012). A) Harta e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme me skemen Wenner. B) Harta e imazheve te rezistences ne thellesi te ndryshme me skemen Schlumberger. C) Harta e skanimit elektromagnetik (GPR).

Photo 1. Pamje nga matjet fushore ne terren me metodat ERT dhe EM