tekst Pit De Jonge foto’s Els Van Hoof
www.water-rant.be
Water-rAnt –
prikkel voor het nautische DNA in de Scheldedelta Antwerpen – zowel de stad, de haven als de bewoners – is alles verschuldigd aan de Schelde. De welvaart kwam langs het water op de plek waar de oceanen van de hele wereld het Europese binnenwaternetwerk raakt. De eeuwenlange, fascinerende relatie kon groeien dankzij de inventieve werklust van scheepsherstellers en bevrachters en laders en stouwers en schippers en kapiteins en matrozen en dokwerkers en ondernemers en… -kortom- ontelbare anderen die het water de juiste weg vinden. Ze zetten de stad en haar omgeving op de wereldkaarten van de tewerkstelling, de economie, de innovatie, de kunst en cultuurmilieus en een levensstijl die je op z’n minst karakteristiek kunt noemen. Bij Water-rAnt flakkert die fragiele maar langlopende relatie met het water en de scheepvaart helemaal op. De organisatie doet er alles aan om die prikkeling van het nautische DNA zo groot mogelijk te maken bij een zo ruim mogelijk publiek. Meer dan een gezellig samenzijn van liefhebbers van traditionele -lees:
heeft plaats van 22 tot 24 september e.k. aan Het Eilandje in Antwerpen. Meer dan honderd authentieke schepen leggen aan in het Bonaparte-, Willem- en Verbindingsdok, de omgeving van het MAS. Je kunt schepen bezoeken of meevaren met stoomslepers en de zeilende visserssloep De Nele.
authentieke- schepen is het een steekvlammoment om iedereen de intrinsieke waarden en tradities van het hele nautische milieu te leren kennen of te her-kennen. Soms is iets van waarde pas echt waardevol als je de achterliggende historie met al je zintuigen kan opnemen.
Schepen en zorgers: welkom Water-rAnt profileert zich als een open watererfgoedevenement en biedt ruimte en aandacht voor iedereen die dat patrimonium en haar karakteristieke kwaliteiten onderhoud. Dat is veel meer
juli 2017 Ruimschoots 29
Genieten met zicht op het verbindingsdok en de Londenbrug.
Deze havenkranen zijn recent beschermd als monument. ©Agentschap Onroerend Erfgoed
dan alleen maar conserveren, dat is ook ontwikkelen en -eventueel- herbestemmen. Omdat water heel zelden een grens kent, is dit een uitnodiging voor schippers en zorgers met hun schepen en watererfgoed uit de hele Scheldedelta. Volgens waterbouwkundige peilingen en andere bepalingen ontspringt de Schelde op 49° 59’ 12,95” noorderbreedte en 3° 15’ 59,40” oosterlengte, op 97 m. boven het zeeniveau bij het Franse Gouy-Le-Câtelet op het Plateau van Saint-Quentin, jawel, een Antwerpse enclave. De rivier stopt geografisch net voorbij de virtuele lijn Breskens – Vlissingen. Maar onverlaten noemen Moermansk in het noorden en Cadiz in het zuiden als de grens waar de invloed van ‘Het Scheldt’ ophoudt. Of toch een beetje. Waarmee gezegd is dat alle schepen en erfgoedorganisaties uit deze zone kunnen deelnemen.
Antwerps watererfgoed Het verkeer van goederen en mensen van en naar Antwerpen over de Schelde wordt voor het eerst geregistreerd in de twaalfde eeuw. Het charter van Karel de Stoute van 1469 maakt voor het eerst gewag van tolheffing op zeegaande schepen die naar Antwerpen vaarden via de Honte die tot dan alleen maar als een zanderige bijrivier werd gezien voor 30 Ruimschoots juli 2017
de veel machtiger Oosterschelde. Achtereenvolgende erosie explosies van de stormvloeden in tweehonderd jaar die daarop volgden en de menselijke ingrepen van baggeren en dijken aanleggen zorgden ervoor dat de Schelde steeds meer bevaarbaar werd. Het is Napoleon Bonaparte die op 26 juli 1803 het belang van Antwerpen als zeehaven ziet. Hij laat de middeleeuwse slijkoevers en vlieten verbouwen tot een moderne haven met scheepswerven voor de nieuwe marineschepen en twee ‘bassins a flot’, het latere Willemdok en Bonapartedok met een getijdesluis naar de Schelde. En kijk, we zijn beland bij het watererfgoed dat er nog is en dat we niet willen verloren laten gaan. Antwerpen zal tijdens Water-rAnt de spots richten op haar watererfgoed van de vorige eeuw: de stoomvlotkraan nr. 9 en de Stuckenholzhandkraan voor de ingang van het MAS, de schooltjalk, de dokwerkerscollectie en meer.
Handkraantje De in 1884 bij de Duitse firma Stuckenholz gebouwde 10-tons kraan deed eerst dienst op een treinonderstel in de Antwerpse haven. Ze werd later op een sokkel eerst aan het oude- en later het nieuwe Lobroekdok gemonteerd. Daar tilde ze ondermeer de achterschepen van
lichters uit het water. Zo kon men tegen een zo laag mogelijke kost aan het roer of de schroefas werken. De mechaniek is zo uitgevoerd dat de kraan helemaal met de hand kan worden bediend. Dat zal men tijdens Water-rAnt zelf kunnen uitproberen.
Stoomvlotkraan nr. 9 Ze werd in 1948 bij Jos Boel en zonen in Temse gebouwd en was bedoeld om door sleepboten naar haar werkplekken te worden gesleept. Vanaf 27 december 1951 laadt de tientonskraan goederen van het ene schip naar het andere over. De 28 meter hoge dubbele giek is ingenieus gekoppeld aan een kleinere giek achteraan de kraantoren. Hierdoor blijft de last horizontaal en wordt meteen de topping beweging gecompenseerd waardoor de last op gelijke hoogte blijft. Een vernuftig combinatie van rails op het dek en verplaatsbare ballast zorgt ervoor dat de kraan een grote actieradius heeft maar toch steeds stabiel blijft. De ploeg vrijwilligers die de kraan onderhouden en klaarmaken voor de grote restauratie gidst iedereen graag door de elementaire werkzones. Beide kranen zijn topstukken uit de al zo imposante collectie havenkranen, waarvan de meesten op de naburige Rijnkaai te bewonderen zijn.
De stoomsleepboot Volharding maakt korte tochtjes met bezoekers van Water-rAnt.
Lichtschip ‘Westhinder 3’ Hoewel de Noordzee de draaischijf is voor intensief scheepvaartverkeer, zijn de talloze zandbanken en ondieptes een permanent gevaar. De drijvende vuurtorens, of lichtschepen, zijn principiële wachters die sinds 1864 aan de strategische plekken aan het begin of eind van de gevaarlijkste banken worden verankerd. Met hun karakteristieke licht (‘s nachts) en geluidssignalen (bij mist) en later ook radioseinen markeren ze de grens van diep en ondiep water. Deze ‘Westhinder 3’ is de derde uit de reeks die in 1950 bij de Béliard-Crightonwerf in Oostende werd gebouwd. Negen man zorgden voor de dagelijkse dienst aan boord, waarbij het onderhouden van de signalen ook klimatologische en scheepvaartwaarnemingen hoorden. Hoewel het schip in 1995 werd opgelegd, is het interieur nog helemaal in de originele ‘vintage’ stijl gebleven, alsof de bemanning gisteren van boord is gegaan. Er wordt gewerkt aan de toegang aan boord van het lichtschip ‘Westhinder 3’.
De ‘de Gerlache’ Deze statische tjalk werd in 1895 bij de Werf J. Van Goor in Zwartsluis (Nl) gebouwd als vrachtschip. Lode Craeybeckx, de toenmalige burge-
Deelnemers aan het scheepmaatjes parcours© verleggen hun grenzen.
meester van Antwerpen, schenkt dit schip in 1949, samen met haar zusterschip -de ‘Ortelius’- aan zijn stad. De opdracht is schoolgaande jeugd kennis te laten maken met het zeilen en de scheepvaart. Ieder onderwijsnet had zo de beschikking over haar eigen schooltjalk. De schepen werden daarvoor omgebouwd en voorzien van een centrale kajuit met slaapplaatsen, kombuis, sanitair en een afgescheiden privé verblijf voor de schipper en zijn (M/V) maat. Omdat het aanvankelijke tuigage met een mast te gevaarlijk leek bij het zeilen met kinderen, werd het veranderd in een tweemastkits tuig met gaffelzeilen. De ‘de Gerlache’ werd in 2008 heel grondig gerestaureerd en aan de scheepvaartnormen voor passagiersvaart aangepast. Het schip zal open zijn voor bezoek. Onder voorbehoud kunnen er rondvaarten met dit stukje scheepvaartgeschiedenis van de Antwerpse schooljeugd gemaakt worden.
De Nassau- en de Willembrug De oorspronkelijk Nassaubrug, die tussen het Bonaparte- en het Willemdok ligt, dateert uit 1822. Ze werd door Willem I bij de overdracht van de haven ingehuldigd. Dit ijzeren en geklonken exemplaar dateert uit 1912. Om ze te laten draaien was ze aangesloten
op het kilometerslange waterdruksysteem dat onder de kaaien liep en waarmee tot 1977 allerhande haventoestellen en kunstwerken werden bediend. Vanaf dat jaar wordt de bediening van de brug elektrisch geregeld met een hogedrukpomp. De gerestaureerde brug, waarover enkel fietsers en voetgangers passeren, wordt nog steeds manueel verankerd en moet dus met een draaihendel opgetild worden om te kunnen zwenken. De naburige en qua constructie en aandrijving vergelijkbare Willembrug is al heel lang buiten gebruik. Het Alanders-buurtcomité startte een campagne om ook deze brug weer open te stellen voor voeten tweewielverkeer. Daar komt men alles over te weten tijdens Water-rAnt.
Dokleven Men overweegt interessant dokwerkersmateriaal uit de collectie van het MAS op te stellen, zoals het Schavot waarmee graan -in bulk uit het schip- in jute zakken werd geladen. En de ‘dreipikkel’ handweegschaal waarmee de zakken tot op enkele grammen na werden gewogen. Het MAS is natuurlijk open voor bezoek.
juli 2017 Ruimschoots 31
Het Rijn- en Binnenvaartmuseum Het museum op de authentieke lichters de ‘Liomar’, de ‘Angèle’ en de ‘Mon Desir’ is een veel te onbekende schatkamer aan handgemaakte maquettes, net niet vergeten schippersgerief, verbazingwekkende foto’s en ander materiaal die lange eeuwen scheepvaart op de binnenwateren illustreren. Antwerpen is een overslaghaven waar alle soorten van goederen en stoffen in en uit alle windrichtingen gaan en komen. Daar getuigt dit kleine maar fijne museum in rijke mate over. Stap over de loopplank en treed binnen in de heel andere wereld van kanalen, stuwen, sluizen en scheepsliften.
Scheepsmaatjes parcours® powered by Port of Antwerp Om het watererfgoed en het nautische bewustzijn te boosten kunnen gezinnen met jonge kinderen en jeugd tussen 8 en 18 het Scheepsmaatjes parcours volgen. Op meerdere plekken langs het ca. 2222 meter lange traject over de kaaien en langs de schepen zorgen animaties voor een toffe beleving. De kandidaat zeelui kunnen gaan roeien, in de hoogste mast klimmen, modelbootjes maken of ermee varen in de demobassins, knopen leren leggen of ontdekken hoe een zeilboot vooruit gaat of waar een kompas voor dient (en of daar batterijen voor nodig zijn) en in het paviljoen van de Port of Antwerp krijgen ze een heuse haven tattoo. Dit is mogelijk dankzij de Haven van Antwerpen maar ook de medewerking van zeescoutstakken en andere organisaties die het varen zowel als vrije tijd of als beroep ondersteunen of promoten.
Scheep in Zowel tijdens Water-rAnt als ervoor en erna kan iedereen meevaren. Enkele schepen nemen passagiers en kandidaat bemanning mee op hun tocht naar en van Antwerpen. 32 Ruimschoots juli 2017
Inschrijven www.Water-rAnt.be (kies voor deelnemen met schip -waterof deelnemen met watererfgoedorganisatie -wal-) Alle last minute informatie staat op diezelfde website maar ook op de Water-rAnt Facebookpagina. #water-rant.
Een unieke ervaring om tussen de zandbanken met zeehondjes maar ook de mega-containerschepen op Schelde naar de stad te komen. Tijdens Water-rAnt kan je inschepen op drie stoomslepers: de ‘Maarten’, de ‘Dockyard V’ en de ‘Volharding I’ van de Vereniging Stoomvaart in Nederland en op de Oostendse tweemast vissersloep ‘de Nele’. Zij maken een rondje Kattendijkdok en zo maken ze de link met het majestatische Droogdokkeneiland. Een andere belangrijke watererfgoedsite aan de andere kant van Het Eilandje waar een nieuw nautische bezoekerscentrum gaat komen en waar nu al de ‘François Musin’, de laatste stalen IJslandvaarder en de ‘Ortelius’, de tweede schooltjalk, klaar gemaakt worden voor restauratie. Tickets voor deze rondvaarten zijn verkrijgbaar bij de infobalie aan de Water-rAnt tent aan de Nassaubrug of online.
Het Eilandje in scheepsornaat Water-rAnt zorgt in samenwerking met ondermeer Stad Antwerpen, Visit Antwerp, de stadshavendienst,
Port of Antwerp, de cultuurafdeling en vele andere partners dat iedereen vlot de haven in kan, de best beschikbare ligplaats kan innemen en een geprivilegieerd programma kan volgen. Op zich is de locatie van Water-rAnt voor heel veel van de ontelbare types van rond- en platbodems, old gaffers, classic yachts, voormalige vracht- vissers en andere werkschepen, jollen, vletten en sloepen, slepers, tot en met de dokken- en havenvaartuigen zoals de vlotkraan nr. 9 al een uitzonderlijke plek om af te spreken. Zij herstellen het beeld van de authentieke schepen in de oudste dokken van wereldhavenstad Antwerpen en brengen een specifieke vitaliteit mee: de klanken van zeilen, riemen in het water en stoomfluiten, de drukte van nooit uitgebabbelde bemanningen, de gezelligheid aan de blauwe steen, het aroma van zeelekkers en die laatste lik Noorse teer. Een feest voor eigenaren en bemanningen van schepen, zorgers van watererfgoed, buurtbewoners, scheepse en andere neringdoeners, Antwerpenaren, toeristen en mensen die van tastbare authenticiteit houden. Cirkels in het water.
In het Bonapartedok liggen de schepen rijen dik met zicht op de Nassaubrug.
Wat mogen deelnemers verwachten? - Gratis deelname, geen haven, brugof sluisgeld, dus. - Vermelding in de Water-rAnt communicatie als deelnemende organisatie en/of het profiel van hun boot. - Een promotie- of informatietent op de wal (merchandising verkopen mag enkel in het voordeel van uw VZW of Stichting) - Facultatief: open schip - bezoek aan boord - Handig handboek met alle richtlijnen en tips voor een geslaagde deelname - Water-rAnt welkomstdrink (vrijdagavond) - Bemanningsdiner (zaterdagavond) - Bemanningsontbijt (zondagochtend voor wie zaterdag overleeft) - Info en animatie voor de bemanningen (rondleidingen enz.)
(links, van boven naar onder) De Water-rAnt-infotent aan de Nassaubrug. Veel beweging op het water als op vrijdag middag de deelnemende schepen aankomen. Wie wil tilt met het handkraantje uit 1884 een tractor op. Bronnen: Inventaris Varend Erfgoed – Albert Himler & Maarten Van Dijck - Onroerend Erfgoed, agentschap van de Vlaamse Overheid De eeuwige Schelde? Ontstaan en ontwikkeling van de Schelde – Ivo Coen - Departement Mobiliteit en Openbare Werken - Waterbouwkundig Laboratorium Napoléon et la mer – Jean-Marcel Humbert & Bruno Ponsonnet (Fra.) juli 2017 Ruimschoots 33