Waterstand_23 by Ruimte voor de Rivier

December 2013

Ruimte voor de Rivier

WATERSTAND 23 E T TS IE A LA DIT E

04 Hoe is het nu met…? Vier bewoners die eerder in Waterstand hun verhaal deden.

06 Terwijl wij binnen warm zitten, werken de uitvoerders buiten door. Of niet?

07 Zandzakken hielden het dorp Arcen in 1993 niet droog, maar in 1995 wél.

Foto: Henri Cormont

‘Ik had nooit gedacht dat het water zo ver kon komen’ Twintig jaar geleden ontsnapte Limburg aan een watersnoodramp. Wat gebeurde er eind 1993 langs de Maas? En wat zijn de gevolgen van deze wake-up call?

‘D

e Maas trad vroeger ook regelmatig buiten haar oevers en bewoners langs de rivier hielden daar rekening mee’, vertelt Ben Broens, programmadirecteur Ruimte voor de Rivier van Rijkswaterstaat. ‘Maar ergens in de historie lijkt dat besef te zijn vervaagd. De hoogwaters in 1993 (en 1995) laten zien dat wij de natuur niet in de hand hebben en dat steeds de dijken verhogen niet werkt. Er is hierdoor

ruimte ontstaan voor een nieuwe denkwijze over hoogwaterveiligheid: leven mét het water, building with nature. En het besef groeit dat er – ondanks het feit dat we nog nooit zo veilig zijn geweest – geen 100% veiligheidsgaranties tegen overstromingen bestaan.’ Laten we nog eens teruggaan naar december 1993, een paar dagen voor Kerst. Na langdurige regenval trad de Maas op veel plekken

buiten haar oevers. De wateroverlast was groot. Hele dorpen kwamen blank te staan, vooral in Borgharen en Itteren was de situatie kritiek. Tienduizenden Limburgers moesten hun huizen verlaten, ook stroomafwaarts. Een daarvan was Hetty van Dongen. Ze woonde destijds in een woning op het terrein van Kasteeltuinen Arcen, waar ze werkte. Arcen ligt pal aan de Maas, iets ten noorden van Venlo. Ongeloof ‘Midden in de nacht werd er heel hard op de deur gebonst. We moesten direct onze spullen pakken en wegwezen, het water stond al bijna in het park. Wat er in mijn tas ging? Nou, heel raar, maar ik heb nog wat mooie kleren voor Vervolg op pagina 2

Waterstand stopt

Hoe zag de eerste Waterstand er ook alweer eruit? Bekijk alle oude nummers op www.issuu.com/ruimtevoorderivier.

Dit is de laatste Waterstand die in uw brievenbus valt. Zeven jaar lang las u in deze landelijke krant over het programma Ruimte voor de Rivier. Eerst gingen de artikelen vooral over de noodzaak; waarom is rivierverruiming nodig? En wat staat er allemaal te gebeuren? Gaandeweg verschoof het accent naar de concrete ingrepen, ervaringsverhalen van bewoners, de ronkende machines... Kortom: Ruimte voor de Rivier is volop in uitvoering. Inmiddels gebeurt er zoveel, zo snel

en er zijn zoveel partijen bij betrokken, dat de tijd rijp is voor een nieuwe manier van communiceren. Sneller, goedkoper en sámen met (lokale) betrokkenen. De plannen hiervoor ontvouwen we op pagina 8. Dan rest ons nog om u te bedanken, de lezer. Uw kritische noten, bijdragen en enthousiasme daagden ons uit om steeds weer een betere Waterstand af te leveren. We hopen dat u betrokken blijft!

In beeld: terp toen en nu.

Marianne (61) Waterstand-lezer Marianne KallenMorren (Zeist) vertelt wat ze van deze editie vindt. ‘Mijn oog viel als eerste op het korte berichtje over de vondst van de steenoven in de Bossenwaard. Logisch, want ik ben betrokken bij dit gebied als voorzitster van de klankbordgroep Ruimte voor de Lek. Het verhaal over de terpen heb ik ook meteen gelezen. Mens, water én geschiedenis worden in dit artikel mooi verbonden. De vier langere interviews met bewoners ga ik later op de bank nog eens rustig lezen. Goed dat Ruimte voor de Rivier het geluid van de omgeving laat horen. En tja, dan lees ik dus dat de Waterstand stopt. Jammer! Ik kreeg er vaak inspiratie van. Nu bijvoorbeeld ook weer door het verhaal ‘Ruimte voor de Rivier is prachtig lesmateriaal’. En ik vind het fijn om te lezen wat er in het héle gebied speelt. Op papier. Ik hoop dat ik dat totaaloverzicht niet ga missen met “iets digitaals”.

02 Kerst in staan pakken. Terwijl we het park uitreden, zagen we het water al op de weg staan. Ongeloof, dat is wat me is bijgebleven. Ik had nooit gedacht dat het water zo ver zou komen. En ik zat vreselijk in mijn maag met een Kerstevenement dat we op het park georganiseerd hadden: Winterwonderland. De circa honderd mensen die een diner zouden bijwonen hebben we allemaal persoonlijk afgebeld. Daar zaten ook – vooral oude – mensen bij die geen idee hadden wat zich afspeelde. “Hoezo water? Ik kom toch gewoon eten?”. Vreemd vond ik dat, de informatievoorziening was kennelijk niet overal goed geregeld.’

De Maaswerken Bescherming tegen hoogwaters die eens in de 250 jaar voorkomen. Dat is de belangrijkste veiligheidsdoelstelling waar Rijkswaterstaat en de waterschappen aan werken binnen De Maaswerken. Het programma bestaat uit 52 maatregelen, die zich vooral richten op rivierverruiming (middels verlaging van de rivierbedding en aanleg van hoogwatergeulen), maar ook op kadeverhoging. Daarnaast wordt in totaal 1700 hectare nieuwe natuur ontwikkeld en vindt grind- en zandwinning uit de rivieren plaats. Meer achtergrondinformatie staat op www.rijkswaterstaat.nl, trefwoord Maaswerken.

Koikarpers in de Maas Hetty week uit naar haar ouders in Linne. Ze nam de volgende dag polshoogte in Arcen en voegde zich toen bij een groep bewoners, die samen met het leger zandzakken vulden en stapelden. ‘Dat schepte wel een verbintenis: samen het dorp redden. Maar het was dweilen met de kraan open, Arcen is toch ondergelopen.’ Een paar dagen later keerde Hetty terug naar haar huis. ‘Wat we aantroffen, was te triest voor woorden. Een vieze, bruine modderige bende, muren waar de schimmel uit kroop, de planken vloer die er als een harmonica bij lag. Toch dacht ik: het is maar

Hetty van Dongen geeft aan hoe hoog het water stond in de Kasteeltuinen van Arcen.

diverse plekken gerealiseerd en dat merken de mensen bij hoge waterstanden. Zoals bij Borgharen, waar de stroomgeul van de Maas verbreed is.’ Ook over de grens (in België) is ruimte gezocht en gevonden. ‘Er zijn rivierverruimingen uitgevoerd aan de Vlaamse kant van de Maas, waarvoor wij deels de kosten dragen.’

een woning. Het park, dat vond ik eigenlijk het ergste. De schade was enorm. Eeuwenoude rododendrons zwaar beschadigd, alle paden weg, verdronken dieren en er zwemt nu ergens in de Maas voor een kapitaal aan koikarpers. We hebben echt keihard moeten werken om alles te herstellen.’ Het zure is, in januari 1995 gebeurde het opnieuw. Het hoogwater, dat ditmaal ook Midden-Nederland trof, overspoelde weer de Kasteeltuinen en het huis van Hetty. Arcen zelf bleef droog, het water werd in 1995 wél gekeerd door zandzakken.

Wat te doen bij hoogwater? Hoe klein de kans ook is, het is belangrijk om voorbereid te zijn op een eventuele overstroming. Op www.risicokaart.nl (trefwoord hoogwater) staat wat u zelf kunt doen ter voorbereiding (bijvoorbeeld: regel een noodpakket) en als er een overstroming is (luister naar de rampenzender). Bij (dreigend) hoogwater zijn het de gemeenten die hun inwoners informeren. Denk hierbij aan waarschuwingen via de lokale radio of tv, de sirene of via geluidswagens van politie of brandweer. Veel gemeenten langs de Maas geven op hun website ook informatie over de voorbereiding op hoogwater. Kijk bijvoorbeeld op www.maastricht.nl (trefwoord hoogwater).

Foto: Henri Cormont

Broertje De hoogwaters van 1993 en 1995 vormen ook (mede) de aanleiding voor Ruimte voor de Rivier. ‘Ruimte voor de Rivier is eigenlijk het jongere broertje van De Maaswerken’, legt Ben Broens, uit. ‘Beide programma’s werken aan hoogwaterveiligheid door de rivieren meer ruimte te geven waar het kan. De Maaswerken is echter een reactie op 1993 en dus eerder gestart. Ruimte voor de Rivier daarentegen is vooral een reactie op 1995 en richt zich op de Rijn(-takken).’ De programma’s wisselen kennis, ervaringen en personeel uit. Broens is daar een voorbeeld van, hij werkte voorheen bij De Maaswerken.

Limburg nu veilig? Wat is er sindsdien gebeurd? Als reactie op 1993 startte Rijkswaterstaat het programma De Maaswerken (zie kader), bedoeld om Limburg beter te beschermen tegen hoogwater. Direct na de overstromingen zijn de kades bij onder andere Roermond en Venlo verhoogd. Daarna is Rijkswaterstaat samen met de waterschappen begonnen om de Maas meer ruimte te geven. ‘Het precieze effect is pas vast te stellen als alle projecten klaar zijn (naar verwachting eind 2017)’, vertelt projectmanager Eric Smulders. ‘Maar ik kan stellen dat we hard werken om Limburg te beschermen tegen overstromingen en dat we elke dag veiliger worden. Het programma is over de helft, er zijn nu al waterstanddalingen op

Hoogwaterbewustzijn De gebeurtenissen in 1993 (en 1995) hebben naast een nieuwe aanpak – rivierverruiming in plaats van dijkverhoging – ook tot een nieuw hoogwaterbewustzijn geleid, stelt Broens.

‘Het besef groeit dat er – ondanks het feit dat we nog nooit zo veilig zijn geweest – geen 100% veiligheidsgaranties tegen overstromingen bestaan.’ Deze boodschap klinkt ook door in de herdenkingsweek die van 14 tot en met 20 december plaatsvindt. Veel (Limburgse) media staan dan stil bij twintig jaar hoogwaterveiligheid, in de vorm van beelden en verhalen over die benauwde dagen in december 1993. Maar er wordt ook aandacht besteed aan hoogwaterbewustzijn. Nederland is weliswaar de best beveiligde delta ter wereld, en werkt er continu aan om dat zo te houden. Wel moeten alle Nederlanders weten wat te doen als het toch mis gaat, hoe klein ook de kans (zie kader). Ook wordt vooruitgeblikt naar de toekomst. We hebben nu het Deltaprogramma, dat aan hoogwaterveiligheid tot 2100 werkt, zonder een ramp als aanleiding. Terug naar Hetty. Zij is verhuisd en woont tegenwoordig in Stevensweert. ‘Op driehonderd meter afstand van de Maas, ik kon het toch niet laten. De nabijheid van de rivier geeft mij rust. Hoe het met mijn hoogwaterbewustzijn zit? Ik sta er eerlijk gezegd niet meer bij stil. Zo’n overstroming overkomt je. En ik zie het gek genoeg inmiddels weer als een ver-van-mijn-bedshow.’

RUIMTE VOOR DE RIVIER IJSSELDELTA KETELMEER

DIJKVERLEGGING WESTENHOLTE

Kampen

MARKERMEER

Zwolle

Lelystad

UITERWAARDVERGRAVING SCHELLER EN OLDENELER BUITENWAARDEN L SE

IJS

HOOGWATERGEUL VEESSEN-WAPENVELD Amsterdam

UITERWAARDVERGRAVING BOLWERKSPLAS, WORP EN OSSENWAARD

DIJKVERBETERING LEK / BETUWE / TIELEREN CULEMBORGERWAARD Amersfoort

Den Haag

W AT ER

O NO

DIJKVERBETERING OUDE MAAS / VOORNE PUTTEN

OUDE MAAS I SPU

LIE

DIJKVERBETERING OUDE MAAS / HOEKSCHE WAARD

HOLLANDSCH DIEP

KRAMMER/ VOLKERAK

WATERBERGING VOLKERAK-ZOOMMEER

KIL

RIN

ONTPOLDERING NOORDWAARD

MUNNIKENLAND KRIBVERLAGING BENEDEN-WAAL MERWEDE

KRIBVERLAGING MIDDEN-WAAL

AMER

DIJKVERBETERING STEURGAT / LAND VAN ALTENA

KADEVERLAGING ZUIDERKLIP KADEVERLAGING BIESBOSCH DIJKVERBETERING AMER / DONGE

E SCH

S AA

’s-Hertogenbosch

RIVIERVERRUIMING OVERDIEPSE POLDER DIJKVERBETERING BERGSCHE MAAS / LAND VAN ALTENA

ZOOMMEER

Bergen op Zoom Eindhoven

actuele projecten uitvoering niet meer nodig door het behalen van extra waterstanddaling bij omliggende projecten projecten waaraan in de korte berichten aandacht wordt besteed

UITERWAARDVERGRAVING MILLINGERWAARD

H BOV

EN-R

IJN

Nijmegen

DIJKTERUGLEGGING LENT DIJKVERBETERING NEDERRIJN / BETUWE / TIELER- EN CULEMBORGERWAARD

BER

KRIBVERLAGING WAAL FORT ST. ANDRIES

UITERWAARDVERGRAVING HUISSENSCHE WAARDEN

PA N

DIJKVERLEGGING CORTENOEVER

DIJKVERLEGGING HONDSBROEKSCHE PLEIJ

KA N

Tiel WAAL

Zutphen

DIJKVERBETERING NEDERRIJN / ARNHEMSEEN VELPSEBROEK

Velp

Arnhem

Culemborg

Dordrecht DORDTSCHE

LEK

UITERWAARDVERGRAVING MEINERSWIJK

DIJKVERBETERING NEDERRIJN / GELDERSCHE VALLEI

UITERWAARDVERGRAVING AVELINGEN UITERWAARDVERGRAVING

NIEUWE MAAS

DIJKVERLEGGING VOORSTERKLEI

Apeldoorn

UITERWAARDVERGRAVING MIDDELWAARD

NEDERRIJN

Rotterdam

OBSTAKELVERWIJDERING MACHINISTENSCHOOL ELST

DIJKVERBETERING LEK / LOPIKER- EN KRIMPENERWAARD

Deventer

UITERWAARDVERGRAVING DOORWERTHSCHE WAARDEN

Utrecht

STE UR GA T

N M IEUW ER W E ED E

UITERWAARDVERGRAVING BOSSENWAARD, PONTWAARD EN HEERENWAARD DIJKVERBETERING LEK / ALBLASSERWAARD EN VIJFHEERENLANDEN

UITERWAARDVERGRAVING KEIZERS-, STOBBEN- EN OLSTERWAARDEN

6C UITERWAARDVERGRAVING DE TOLLEWAARD

Hilversum

Leiden

Almere

Haarlem

Ruimte voor de Rivier in het kort

OBSTAKELVERWIJDERING SUIKERDAM / GENDTSE WAARD KRIBVERLAGING WAALBOCHTEN

De Nederlandse rivieren hebben steeds vaker te maken met hoge waterstanden. Ze krijgen meer regen- en smeltwater te verwerken, terwijl ze tussen de dijken maar weinig ruimte hebben. Hierdoor neemt de kans op overstromingen toe. Dat willen we voorkomen. Overstromingen hebben immers grote gevolgen voor mens, dier, infrastructuur en economie. Alleen dijkverhoging is onvoldoende om het toenemende overstromingsgevaar te keren. De waterstand in de rivieren moet omlaag. Samen met waterschappen, gemeenten en provincies werkt Rijkswaterstaat daarom aan het rijksprogramma Ruimte voor de Rivier; maatregelen die onze rivieren op meer dan 30 plaatsen meer ruimte geven. Dit doen we bijvoorbeeld door dijken te verleggen of het graven van geulen in de uiterwaarden. Zo zorgen we voor meer veiligheid van vier miljoen inwoners in het rivierengebied en bovendien voor een omgeving met kansen voor natuur, recreatie en bedrijfsleven.

Kort nieuws

Nijmegen lanceert app over Ruimte voor de Waal

03 Programma Stroomlijn komt op stoom

Drie informatiecentra Ruimte voor de Rivier geopend

Meer hoogwaterveiligheid bereikt Rijkswaterstaat niet alleen met de programma’s Ruimte voor de Rivier en Maaswerken, maar ook met Stroomlijn. Dit programma richt zich op onderhoud van de begroeiing in de uiterwaarden langs de Rijn- en Maastakken, zodat de rivieren bij hoogwater goed kunnen doorstromen. Rijkswaterstaat voert de werkzaamheden uit in goed overleg met de eigenaren/beheerders van de uiterwaarden. Ook wordt rekening gehouden met beschermde planten en dieren. Het programma Stroomlijn komt op stoom. Er zijn tien projecten in uitvoering en er zijn al tien projecten opgeleverd. Het werk is in 2016 klaar. ~

Aan de Drielsedijk 4 in Arnhem kunt u terecht voor informatie over de werkzaamheden in de Arnhemse uiterwaarden, in Stadsblokken-Meinerswijk. Het project Uiterwaardvergraving Meinerswijk maakt hier onderdeel van uit. Er is ook een kleine expositie van voorwerpen die tijdens het bodemonderzoek naar boven zijn gekomen. Het centrum is op werkdagen open van 9 tot 16 uur.

Meer weten? Kijk op www.rws.nl/stroomlijn.

Lentslide. Dat is de naam van een gratis app voor de smartphone, die de gemeente Nijmegen in samenwerking met Ruimte voor de Waal heeft ontwikkeld. De app toont in vogelvlucht hoe bij Nijmegen een nevengeul voor de Waal wordt aangelegd. Dat levert de stad naast betere bescherming tegen hoogwater een uniek rivierpark op. De app bevat een nieuwe kaart van het gebied, bijzondere plekken, een tijdlijn van het project en diverse wandelingen. ~

Bewoners en bedrijven in De Tollewaard hoeven bij 2 hoogwater niet langer een noodzakelijk boottochtje naar de dijk te maken. Sinds 7 oktober is namelijk de brug in gebruik genomen. De hoogwaterbrug maakt onderdeel uit van het project Uiterwaardvergraving De Tollewaard. De uiterwaard loopt eerder en vaker onder nu Rijkswaterstaat de rivier hier meer ruimte geeft. ~

In het gemaal Veluwe aan de Werverdijk in Wapenveld is in november een informatiecentrum geopend over het project Hoogwatergeul VeessenWapenveld. U vindt hier tevens informatie over de Kaderrichtlijn Water en Stroomlijn; programma’s die ook maatregelen uitvoeren langs de IJssel. Bel voor meer informatie of een groepsrondleiding naar 055 - 527 29 11 (vraag naar Vicky Tol) of mail naar vtol@vallei-veluwe.nl.

In Deventer ten slotte is een informatiecentrum ingericht in het drijvende clubgebouw van de watersportverenigingen Deventer aan de Industrieweg. Hier horen bezoekers het verhaal van Ruimte voor de Rivier Deventer én van alle rivierverruimingen langs de IJssel. Ook het landelijke Ruimte voor de Rivier-verhaal komt aan bod; hoe de meer dan 30 projecten met elkaar samenhangen. Het centrum is voorlopig alleen te bezoeken via een groepsrondleiding. Meer informatie: waterschap Groot Salland: 038 - 455 72 00. ~

Download de gratis app Lentslide in de Appstore of via Google Play (beschikbaar voor iOS en Android).

Brug Tollewaard in gebruik

Resten steenoven in de Bossenwaard In de Bossenwaard zijn bij archeologisch vooronderzoek voor het project Ruimte voor de Lek resten aangetroffen, mogelijk van een oude steenoven. Al in de 14e eeuw werden in de omgeving van Utrecht bakstenen gemaakt van klei uit de uiterwaarden. De stenen waren onder meer nodig voor de stadsuitbreidingen. De ouderdom van de steenoven was tijdens het ter perse gaan van deze Waterstand nog niet bekend. ~

Prijswinnende foto’s Annie Middeldorp won de fotowedstrijd voor Ruimte voor de Rivier Deventer, van waterschap Groot Salland. Haar foto van de wagens die af- en aanrijden met zand uit de nieuwe nevengeulen, brengt het werk aan Ruimte voor de Rivier op een unieke manier in beeld, aldus de jury. Henk Siebenga won de prijs voor Ruimte voor de Rivier Zwolle. Met zijn foto van de ‘bekramming’ van de aanrijroute voor zandwagens wist hij het contrast tussen hoog- en laagwater en tussen winter en zomer vast te leggen. ~

Meer weten? Kijk op www.ruimtevoorderivier.nl -> Nieuwsberichten -> 25 oktober.

Dijkverbetering Amer-Donge in uitvoering

Aannemer Dijkverleggingen CortenoeverVoorsterklei bekend

Aannemerscombinatie GMB Civiel B.V./Oldenkamp B.V. is eind oktober in opdracht van Waterschap Brabantse Delta gestart met het Ruimte voor de Rivierproject Dijkverbetering Amer-Donge. Daar waar rivierverruiming niet kan, worden de dijken verbeterd. Dit gebeurt onder andere langs het Oude Maasje. De dijk aan de zuidelijke oever tussen de Keizersveerse Brug en gemaal Keizersveer wordt over een lengte van 940 meter verhoogd en verbreed, zodat de bewoners in Geertruidenberg beschermd zijn tegen hoogwater. Het werk is eind 2014 klaar. ~

Waterschap Vallei en Veluwe heeft eind september de dijkverleggingen bij Cortenoever en Voorsterklei gegund aan aannemingsmaatschappij de Vries & van de Wiel uit Schagen. De aannemer won het vertrouwen onder meer door de belofte om beide gebieden zo min mogelijk te “hinderen” en de belangen van de agrariërs en andere bedrijven goed in het oog te houden. De hoofdwerkzaamheden bestaan uit de aanleg van twee nieuwe waterkerende dijken. Delen van het nieuwe buitendijkse gebied worden afgegraven. De al bestaande dijken worden aan de noorden zuidkant verlaagd. Gemiddeld eens in de 25 jaar, bij extreem hoogwater, stromen de gebieden mee en verlagen ze de waterstand in de IJssel. De landbouwfunctie in de gebieden is behouden. ~

Meer informatie staat op www.ruimtevoorderivier.nl -> Nieuwsberichten -> 22 oktober.

Meer over de gunning en de werkzaamheden staat op www. ruimtevoorderivier.nl -> Nieuwsberichten -> 30 september.

Winnende foto Ruimte voor de Rivier Deventer (Annie Middeldorp).

Winnende foto Ruimte voor de Rivier Zwolle (Henk Siebenga).

04 Uitgelicht De een kon blijven, de ander moest wijken. Waterstand zocht vier bewoners op, die eerder in deze rubriek hun verhaal deden over de grote impact van Ruimte voor de Rivier op hun leven. Hoe staan ze er nu voor?

Uitzicht op de lucht De familie Achterkamp uit Westervoort koos ervoor te blijven wonen op hun boerderij in de Hondsbroeksche Pleij. Het uitzicht ging er wel op achteruit. Ruimte voor de Rivier verlegde de Pleijdijk namelijk tot honderd meter van het woonhuis. Toch blijft het goed boeren voor Jan en zijn zoon.

oen de familie Achterkamp in 1961 het gemengde bedrijf startte op de Boven Pleij lag de dijk nog driehonderd meter van de boerderij vandaan. ‘Als je binnen zat, keek je over de dijk heen naar de Huissense kant’, vertelt Jan. ‘Nu zie je alleen lucht. Maar ach, je went er snel aan. En het is al eventjes geleden dat de nieuwe dijk is aangelegd, dus hij is al weer groen. Dat oogt vriendelijker.’

Beheerders ‘Als boer in dit gebied ben je je constant bewust van het water. En dat het gevaarlijk is, weet ik ook als geen ander. Ik zag het water stijgen in 1993 en 1995. Als het toen was misgegaan, hadden we een ramp gehad groter dan de watersnood in ’53. We snapten dan ook best dat er maatregelen volgden. En ons bedrijf zat er middenin. We raakten driekwart van onze grond kwijt.

Ineke en Jan Achterkamp bij hun boerderij op een terp in de Hondsbroeksche Pleij.voort.

‘We raakten driekwart van onze grond kwijt’ Dat is ruim gecompenseerd en we pachten nu 110 hectare van domeinen. Deze gronden beheren we: onze koeien en schapen grazen er, we maaien het gras en knippen de doornwal een keertje per jaar.’ Beloftes nakomen ‘Het is nu allemaal nog een beetje zoeken. De samenwerking met Rijkswaterstaat verliep tijdens de werkzaamheden altijd goed en vlot. Ik wist wie ik kon bellen en er werd naar ons geluisterd. Het contact met de

Foto: Henri Cormont

organisatie die nu het natuurbeheer verzorgt, is lastiger. Het gaat mij te traag. Zo zou er een goede grasmat ingezaaid worden. Die ligt er nu nog niet. En geloof me, koeien groeien echt niet van distels en ander vuil. Ik begrijp best dat de recessie overal op drukt, maar je moet wel je beloften nakomen. Dat doe ik ook. Wij hebben dit jaar met ons beheerwerk al 4000 extra liter dieselolie voor de trekker verbruikt. Daar moet iets tegenover staan.’ De familie Achterkamp bereidt zich voor op de toekomst. Jan: ‘Alle pachtcontracten zijn al op naam van mijn zoon gezet. Die kan dus straks verder hier. Qua veebezetting is het nu wat mager. Met het offerfeest is een groep runderen en schapen weggegaan. Dat gaan we weer opbouwen.’ ~

Einde van een geschiedenis

wee jaar geleden overleed de heer Teunissen. Plotseling, aan een hartstilstand. Een paar maanden later werd het oude woonhuis van de familie gesloopt. ‘Ik ben ergens blij dat mijn vader dat niet meer heeft meegemaakt’, vertelt Chantal. ‘Hij is op de Griftdijk geboren en getogen, heeft er een bedrijf in Kaapse violen opgebouwd en woonde en werkte daar 56 jaar. Dan is zo’n huis meer dan een stapel stenen, het is een plek met een enorm emotioneel verhaal. En dat het nu verdwenen is, betekent het einde van een groot stuk familiegeschiedenis.”

Chantal Teunissen bij de werkzaamheden aan het project Waalsprong in Lent.

Foto: Henri Cormont

De familie Teunissen moest in 2006 plaatsmaken voor de nevengeul van de Waal. Ze leverde hun huiskavel aan de Griftdijk in voor een woning in het centrum van Lent. Een prettig stekje vertelt dochter Chantal, tevens CDA-raadslid van Nijmegen. Al is het gevoel van onvrede over het gedwongen vertrek nooit helemaal verdwenen.

Gevochten en verloren Theo Teunissen was destijds secretaris van de vereniging Gedupeerden Waaldijkverlegging Lent. In die hoedanigheid streed hij voor het behoud van 55 woningen en cultuurhistorische objecten. Chantal: ‘De oorspronkelijke doelstelling van de dijkverlegging – een veiliger Nederland – kon hij natuurlijk wel billijken. Maar mijn vader had sterk het gevoel dat de uitwerking van de plannen vanuit stedenbouwkundige idealen werd ingestoken. Nijmegen zou er alles bij winnen en Lent alleen maar inleveren. Toen een alternatief plan, opgesteld door een vooraanstaand waterbouwkundig ingenieur zonder verdere bestudering werd weerlegd, was hij echt teleurgesteld. Wat kan je dan nog? Maar goed, we hebben gevochten en verloren.’

‘Speel open kaart en geloof in de expertise van inwoners’ Open kaart ‘De verhuizing naar het nieuwe adres was dan ook best verdrietig’, vervolgt Chantal. ‘Dat neemt niet weg dat het huis zelf een leuke plek is. Mijn moeder woont er met plezier. Mijn vader heeft er ook nog een goede tijd gehad. Hij was actief als zelfstandig teeltadviseur en erg betrokken bij zijn voetbalclub. De oude Griftdijk? Daar zijn ze nu druk aan het heien voor de nieuwe stadsbrug. Tja, het wordt vast hartstikke mooi, maar ik heb er geen vrede mee. Dat gevoel van onrecht blijft me bij. De Griftdijk was ook mijn thuis. Tuurlijk, als raadslid ben ik me zeker bewust van de complexiteit van dit soort trajecten. Achteraf gezien had het proces transparanter gemoeten. Mijn advies: speel open kaart, en heel belangrijk, geloof in de expertise van inwoners.’ ~

Zin in de verhuizing De gezinnen van Gerrit en Marinus Sluiter weten al een jaar of tien dat ze moeten verhuizen om de IJssel meer ruimte te geven. Dat maakte veel bij ze los, want de grond is al tweehonderd jaar in handen van de familie. ‘Het doet pijn deze plek te verlaten’, gaven ze in december 2008 aan. Maar inmiddels hebben ze zin in hun nieuwe huizen.

e Sluiters wonen op een terp aan het eind van een doodlopend dijkje, pal aan de IJssel bij Zwolle. Het is er prachtig en heel rustig. Ze hebben er veel meegemaakt: ze zagen in de Tweede Wereldoorlog vlak bij hun huis de bommen rond de IJsselbrug vallen. In de hooiberg zochten ze dekking, want in huis sneuvelden regelmatig ruiten en dakpannen. Gerrit Sluiter mocht afgelopen zomer onder begeleiding van de explosievenopruimingsdienst (EOD) op zijn land een bom tot ontploffing brengen. ‘De bom lag anderhalve meter onder de plek waar we jaren geleden grond hebben weggehaald om onze terp te vergroten.’

Met de boot De gezinnen zijn zich heel bewust van de kracht van de IJssel, vertelt Marinus. ‘Ieder jaar moeten we een dag of zes met de boot naar de dijk omdat de terp omringd is door water. Je moet op tijd de auto en de fietsen aan de dijk zetten en goed plannen wie wan-

‘Het wordt te gevaarlijk tijdens hoogwater’

neer met de boot gaat.’ Dat maakt ook dat de Sluiters vrede hebben met hun verhuizing. ‘Het wordt te gevaarlijk tijdens hoogwater en het is goed dat de rivier meer ruimte krijgt.’ Buren Nu wonen de broers naast elkaar in tweeonder-een-kapwoningen. In de toekomst worden ze buren met elk een vrijstaand huis. Ze kunnen vanuit de tuin de bouw van hun nieuwe woningen volgen. Die liggen op nieuwe terpen langs de Schellerdijk.

Gerrit en Marinus Sluiter bij hun nieuwe huizen langs de Schellerdijk.

‘De aanloop duurde lang’, zegt Marinus. ‘In 2008 zijn we met de onderhandelingen voor de verkoop van onze huizen begonnen en in augustus 2010 was alles rond. We zouden al in 2011 gaan bouwen maar de uitvoering van Ruimte voor de Rivier begon pas later. Het is fijn dat de huizen nu bijna klaar zijn. Af en toe nemen we een thermosfles koffie mee en gaan we er even zitten.’

Foto: Erwin Zijlstra

In een interview eind 2008 vertelden de broers dat ze het maar moeilijk konden verkroppen dat de slopershamer door hun woning zou gaan. Maar de plannen zijn veranderd. Gerrit: ‘De muren van ons huis blijven staan, als een herinnering aan dit type uiterwaardenbebouwing. Dat vinden we een mooi idee.’ ~

‘Zoveel aanloop hadden we niet verwacht’ ‘Als we gaan verhuizen, dan maken we er het beste van’, zeiden Herman en Marianne van Assen uit het Zwolse buurtschap Spoolde in mei 2008. En dat hebben ze gedaan. De Van Assens grepen de verhuizing aan om de activiteiten van hun biologische schapenboerderij te verbreden. In oktober vierde de Vreugdehoeve z’n eerste verjaardag.

e familie van Assen boerde al een kleine eeuw aan de Spoolderenkweg in Zwolle, maar hun bedrijf moest verdwijnen vanwege de dijkverlegging bij Westenholte. Ze verhuisden 800 meter naar de Zalkerveerweg, waar Herman en Marianne een mooi nieuw bedrijf lieten bouwen. Herman was jarenlang, naast schapenboer, beheerder van een buurthuis. Hij besloot die kennis te gaan combineren met het schapenbedrijf. ‘Bezoekers kunnen bij de Vreugdehoeve een kop koffie of thee drinken, een ijsje eten en streekproducten kopen, zoals de kaas, yoghurt, kwark en kefir (yoghurtplantje) die we hier maken en in het hele land verkopen. Er komt steeds meer aanloop, zoals voor de kookworkshops’, vertelt Herman. ‘En ons schapentheater wordt gehuurd voor vergaderingen en trainingen. Daarbij spelen onze schapen regelmatig een rol. In de kudde zie je bijvoorbeeld goed hoe leiderschap werkt.’

Prachtig natuurgebied ‘We vinden het geweldig om op zo’n prachtige plek te zitten, aan de rand van de Vreugderijkerwaard’, zegt Herman. ‘Het hoort bij de drie mooiste natuur-

gebieden van Nederland, maar dat weet bijna niemand. Je ziet hier vogels en planten die je nergens anders in Nederland vindt. Het is bijzonder dat hier al in 2002 de eerste nevengeul werd gegraven. Natuurmonumenten beheert het gebied al ruim vijftig jaar en houdt vanuit de Vreugdehoeve excursies. Bovendien gebruiken ze de hoeve als informatiecentrum en als uitvalsbasis voor de vrijwilligers. Ik breng de bezoekers en de boswachter met de “trekker-tram” naar het gebied. En we zetten de tram in als mensen de werkzaamheden in de uiterwaarden willen bekijken. Dat is wel zo veilig met alle graafmachines die nu aan het werk zijn.’

Herman en Marianne van Assem hebben de activiteiten van hun schapenboerderij uitgebreid.

De populariteit van de locatie heeft de Van Assens verrast. ‘Er zijn elke week wel excursies voor bedrijven of mensen die iets te vieren hebben. Tijdens ons eerste verjaardagsfeest kwamen er zeshonderd bezoekers. Gelukkig doen vrijwilligers veel werkzaamheden en daarnaast hebben we een aantal parttime medewerkers. De mogelijkheden die we hier hebben zijn echt eindeloos en we verzinnen steeds iets nieuws. Op 20 december bijvoorbeeld organiseren we een Kerstfeest met kerstcabaret, muziek en verhalen.’ Zie ook: www.devreugdehoeve.nl

Foto: Henk Tuinman

Hoogwaterveiligheidsoefening Eind oktober hielden waterschap Groot Salland, het ministerie van Defensie en de Veiligheidsregio IJsselland de hoogwaterveiligheidsoefening Conecto. Er werd een crisis gesimuleerd, waarbij het water van de IJssel snel steeg en het de vraag was of de dijken het zouden houden. De organisaties testten of ze voldoende op zo’n situatie zijn ingespeeld. De Vreugdehoeve was hierbij het ‘zenuwcentrum’ van de oefening. Ook werd er op 2 november een informatiebijeenkomst over de oefening gehouden.

06 Winterwerk

‘Warme muts op, slim plannen en waterstanden checken’ Wat hebben aannemers eerder meegemaakt tijdens de winter/ hoogwater? IJsselfront werd begin juni verrast door onverwachts hoogwater tijdens werkzaam heden in de Stobbehank en Zandweerd plas. De uiterwaarden, het zand en de werkwegen stonden onder water, waar door het werk een maand stillag. Uitvoer ders calculeren deze risico’s echter in of nemen maatregelen, zodat het niet tot projectvertraging leidt. Ze zetten bijvoor beeld meer materieel in om in ‘droge’ perioden meer werk te verzetten.

Sneeuw en vorst bemoeilijken het werk.

Terwijl wij er binnen warmpjes bij zitten, werken de Ruimte voor de Rivier-uitvoerders buiten gewoon door. Of niet? Wat is de invloed van de winter op de werkzaamheden? Bij hoge waterstanden, veel regen of sneeuw is het transport van grond en zand in de lage uiterwaarden lastig. Het wordt een grote modderpoel. Ook strenge vorst bemoeilijkt het werk, want bevroren grond kun je niet verwerken. Aannemers hebben daarnaast te maken met regels. Bij hoog

Foto: Shutterstock

water geldt bijvoorbeeld dat uitvoerders de uiterwaarden binnen 72 uur moeten ontruimen. Ook voorraden grond aan de oevers moet verwijderd worden, omdat ze voor opstuwing kunnen zorgen. En tijdens het hoogwaterseizoen (1 oktober tot en met 1 april) mogen aannemers niet aan de primaire dijken werken. Hoe bereiden aannemers zich voor? Weersgevoelige werkzaamheden worden zoveel mogelijk buiten de winter gepland. De planning voor project Munnikenland bijvoorbeeld houdt rekening met drie maan

den stilstand (december tot en met maart), maar wanneer de weersomstandigheden het toelaten wordt doorgewerkt. Voor de “winterproof” werkzaamheden volgen de uitvoerders de prognoses voor de water standen op de voet. De uitvoerder van de kribverlaging/langsdammen op de Waal bij voorbeeld kan bij lichte vorst en sneeuw – mits de materiaalaanvoer geen hinder ondervindt – gewoon doorwerken, omdat ze voornamelijk met steen werken. Verder hebben uitvoerders plannen klaarliggen hoe ze het werk bij hoog water snel en probleemloos kunnen afbreken. En... ze zetten een warme muts op.

En de vaarweg zelf, hoe wordt die bevaarbaar gehouden voor de scheepvaart? Vanaf temperaturen beneden de 3˚ Celsius monitort het Kernteam IJs van Rijks waterstaat dagelijks de temperaturen. Bij ijsvorming schakelt het team ijsbrekers in. Ook sluisdeuren worden ijsvrij gehou den. Met deze maatregelen is het tot nu toe altijd gelukt om de hoofdvaarwegen bevaarbaar te houden, een taak van Rijkswaterstaat. Soms weliswaar met een omweg, maar hierover wordt de scheepvaart op www.vaarweginformatie.nl geïnformeerd. ~ Met dank aan de uitvoerders IJsselfront (Ruimte voor de Rivier Deventer), iLent (Ruimte voor de Waal), Van Oord-GMB (Uiterwaardvergraving Munnikenland), Van den Herik/Boskalis (Kribverlaging/langsdammen Waal) en Egbert IJmker, adviseur scheepvaart Rijkswaterstaat.

‘Ruimte voor de Rivier is prachtig lesmateriaal’ Middelbare school Het Stormink in Deventer legt in het onderwijs graag een link met de praktijk. Al in 2010 zagen docenten in de plannen om de IJssel meer ruimte te geven een mooie kans voor bijzondere onderwijsprojecten. En zo weten inmiddels honderden leerlingen erg veel over Ruimte voor de Rivier.

et Stormink bedenkt projecten waarin een groot aantal vakken samenkomt. Bijvoorbeeld in een programma rond het ruimen van bommen. ‘Leerlingen hoorden hoe belangrijk de spoorbrug in de oorlog was voor het trans port van wapens, voorraden en troepen’, vertelt aardrijkskundedocent Alexander Pouw. ‘Dat er zo’n duizend bommen vielen, waarvan een groot aantal niet afging en die voor Ruimte voor de Rivier moesten worden geruimd. Ze zagen in de praktijk hoe je metaal in de bodem opspoort en hoorden in een bombunker

van een medewerker van de explosieven opruimingsdienst (EOD) hoe je een bom onschadelijk maakt.’ Boottocht over de IJssel Eerder maakten leerlingen eenmalig een nieuwsbrief van Ruimte voor de Rivier. Ze schreven haiku’s (Japanse gedichten) over de rivier. Organiseerden een flashmob ter gelegenheid van de opening van een tentoonstelling. En ze spelen vaak een rol bij officiële activiteiten; tijdens de officiële start van de graafwerkzaamheden interviewden ze bijvoorbeeld bezoekers voor een film over

De leerlingen krijgen bij de Natuurderij informatie over de graafwerkzaamheden van Jochem Hoedemakers, uitvoerder bij Aannemerscombinatie IJsselfront.

Ruimte voor de Rivier. Het nieuwste idee is om in het voorjaar van 2014 een boottocht te organiseren over de IJssel voor scholieren en senioren. ‘De boottocht is een uitste kende manier om te zien wat er langs de rivier gebeurt en informatie over Ruimte voor de Rivier te krijgen’, vertelt Alexander. ‘We vinden het extra waardevol als de jongeren en ouderen dat samen beleven en het er over hebben.’ Alexander merkt dat veel leerlingen vooraf geen idee hadden wat voor werk een water schap doet en wat Ruimte voor de Rivier

Foto: Alexander Pouw

inhoudt. ‘Dat is nu wel anders. Ruimte voor de Rivier is prachtig lesmateriaal. En het zou ons niet verbazen als een aantal leerlingen “iets met water krijgt”.’ De actieve rol van de school is waardevol voor de leerlingen, maar ook voor water schap Groot Salland. Het waterschap heeft in Het Stormink en hun leerlingen inspirerende ‘ambassadeurs’ gevonden, die het Ruimte voor de Rivierverhaal op bijzondere wijze verspreiden, onder hun ouders en via de sociale media. ~

07 In beeld De vroegste kustbewoners wierpen ze op als bescherming tegen het zeewater. Nu, ruim 2500 jaar later wordt dit fraaie staaltje van watermanagement herhaald binnen Ruimte voor de Rivier. Terpen. Ze verrijzen in de Noordwaard, langs de IJssel en in de Overdiepse Polder: ruim 40 in totaal. Ditmaal als bescherming tegen rivierwater. Een paar voorbeelden.

TERPEN BIEDEN AL EEUWEN VEILIGHEID Vanaf 550 v. Chr. ontstonden de eerste nederzettingen langs de Friese en Groningse Noordzeekust. De zee overspoelde deze gebieden geregeld. Daarom legden de bewoners vluchtheuvels aan, die gaandeweg vaak veranderden in woonheuvels waarop soms complete dorpen werden gebouwd. De bouw van individuele huisterpen begon vanaf het jaar 1000. Ook elders in het land ontstonden terpen, onder andere in het rivierengebied. Vanaf 1200 verloor de terp aan belang, er kwamen dijken. Veel terpen zijn inmiddels afgegraven. En terwijl liefhebbers de historische terpen koesteren en herstellen – vele zijn Rijksmonument – bouwt Ruimte voor de Rivier ze gewoon opnieuw.

Bron: Wikipedia

EXTRA GROTE TERP VOOR VLUCHTENDE DIEREN De paardenfokkerij van Kees Brouwer staat op een nieuwe terp van 2,5 hectare in Diepenveen. ‘De terp is op mijn verzoek extra groot gemaakt en deels beplant, zodat herten en konijnen hier bij hoogwater kunnen overleven en er ruimte is om tijdelijk vee te huisvesten. Onze terp is dan een veilig eiland in de drie kilometer brede IJssel. In die periode kunnen we alleen met de boot naar de wal. Dat gebeurt een week of vier per jaar.’

2 3

‘MOOISTE BOERDERIJ VAN NEDERLAND’ Annette Harberink is de boerin van Natuurderij KeizersRande in Diepenveen. ‘Met ons biologisch melkveebedrijf laten we zien dat landbouw, natuur- en waterbeheer goed samengaan. Wij houden de stad Deventer droog. Op 1 november 2013 zijn we officieel gestart. Ik vind dit de mooiste boerderij van Nederland. De gebouwen staan op een nieuwe terp, op de rand van de hoge en lage uiterwaard. Als de IJssel hoog staat, klotst het water tegen de boerderij aan.’

4 5

WENNEN, ZO’N ‘KALE’ TERP De bewoners in de Noordwaard moeten er nog aan wennen, de ‘kale’ terpen die nu één voor één worden opgeleverd. Ze missen de privacy. Als de ontpoldering Noordwaard klaar is, telt het gebied 29 terpen (15 nieuwbouwterpen en 14 bestaande terpen die aangepast worden) waarop vaak meerdere woningen staan. Tien hiervan zijn agrarische terpen.

‘ER VERANDERT VEEL’ Addy de Wit woont met haar gezin op een nieuwe terp in de Overdiepse Polder. ‘Net als zeven andere boeren uit de polder hebben we een grote terp gekregen voor ons huis en de stallen. We hebben sinds begin dit jaar een mooi nieuw bedrijf en vanaf volgend jaar kunnen ook de koeien weer naar de wei. Dat is fijn. Maar tegelijk doet het pijn dat veel mensen aan wie we gehecht waren moeten vertrekken, er verandert veel.’

08 Waterstand stopt, hoe nu verder?

Lokale correspondenten gaan rivierverhalen ‘jutten’

GEZOCHT: TIPS EN CORRESPONDENTEN

De Waterstand verdwijnt. U kunt ons blijven volgen via de landelijke website, Twitter en via de projectsites en -nieuwsbrieven. Maar Ruimte voor de Rivier werkt ook aan iets nieuws: een netwerk van lokale correspondenten die in woord en beeld verslag doen van de projecten. Op die manier kunnen we bijzondere verhalen over Ruimte voor de Rivier sneller en gerichter met u delen. Het netwerk zal bestaan uit (amateur-) journalisten en fotografen, die als een soort ‘rivierjutters’ opmerkelijke en ontroerende verhalen over de impact van Ruimte voor de Rivier opvissen. Zij weten immers het beste wat er ter plekke speelt. Denkt u hierbij aan verhalen over de mooie plekken in de uiterwaarden, interviews met bewoners; reportages over het werk van de aannemers, maar ook aan (internationaal) nieuws en

achtergronden over hoogwater(bescherming). In de vorm van tekst, foto’s en filmpjes. Mail ons Hoe het netwerk precies gaat werken, daar gaan we nu ervaring mee opdoen. De eerste correspondenten hebben zich al aangemeld en we zoeken er nog meer (zie kader). Binnenkort kunt u de eerste geselecteerde bijdragen verwachten, die we vooralsnog

via bestaande kanalen gaan verspreiden. Wilt u op de hoogte gehouden worden hoe we deze verhalen in de toekomst met u gaan delen? Stuur dan een email naar info@ruimtevoorderivier.nl o.v.v. ‘rivierjutten’ of een Tweet (Ruimte voor de Rivier volgen via Twitter kan via www.twitter.com/ ruimtevdrivier met #RuimtevdRivier). Heeft u geen internet en/of email? Bel dan naar 088-7972900.

Kent of bent u die lokale correspondent, die het leuk vindt om met geur en kleur boeiende rivierverhalen te vertellen? Meldt u dan aan, want Ruimte voor de Rivier zoekt (vrijwillige) verslaggevers en fotografen met een breed regionaal netwerk en die iets bijzonders hebben met de rivier. De rivierjutters krijgen een serie van vier trainingen op het gebied van tekstschrijven, journalistiek en fotografie. Stuur voor meer informatie een mail naar info@ruimtevoorderivier.nl o.v.v. ‘rivierjutters’. Heeft u tips voor verhalen? Of wilt u iets kwijt over het verdwijnen van Waterstand en dit vervolginitiatief? Ook hiervoor kunt u het bovenstaande e-mailadres gebruiken. Of bellen met 088-7972900.

4kids

Op pad met de aannemer

Hallo Waterkids. Dit is helaas de laatste 4kids-pagina die je leest, de Waterstand krant stopt ermee. We bedenken nu een plan hoe we kinderen in de toekomst gaan informeren over alle leuke uitjes, verrassende nieuwtjes en opmerkelijke weetjes over (Ruimte voor) de Rivier en Sieb het Schaap. Wil je op de hoogte blijven? Stuur dan een mail naar info@ruimtevoorderivier.nl o.v.v. Waterkids. Ook tips kun je via dit mailadres doorgeven. Vraag wel even je ouders om toestemming.

In de uiterwaarden van Arnhem krijgt de rivier meer ruimte. Wil je weten hoe dat in z’n werk gaat? Ga dan mee op excursie. De aannemer die het werk maakt legt het je allemaal uit. Neem vooral je vriendjes en vrien-

Ondertussen kun je Ruimte voor de Rivier blijven volgen via de website (www.ruimtevoorderivier.nl). Of volg Sieb het schaap op Twitter (www.twitter.com/SchaapSieb, met #SchaapSieb).

dinnetjes, ouders en opa en oma mee. De excursie is in principe op de 3e zaterdag van de maand, maar houd voor de exacte datum de website in de gaten (www.rws.nl/meinerswijk).

Colofon Waterstand is een uitgave van Ruimte voor de Rivier (RvdR). Met deze nieuwsbrief informeert RvdR de bewoners, gebruikers en bestuurders van het Nederlandse rivierengebied over de voortgang van het programma.

dijks? n e n in b f o s k ij d n e it u B

Meer informatie Programma Ruimte voor de Rivier, Antwoordnummer 52528, 3502 VH Utrecht, 088 – 797 29 00 info@ruimtevoorderivier.nl ISSN nummer 1876 – 1984

TIP! Hoe weet je nu of je binnendijks of buitendijks woont? Dat zit zo. Als er tussen jouw huis en de rivier een dijk ligt, dan woon je binnendijks. De dijk beschermt je tegen hoogwater. Het tegenovergestelde van binnendijks is buitendijks. Als je buitendijks woont, dan woon je in de uiterwaarden; het land tussen de dijk en de rivier. Als je hier woont, dan ligt jouw huis vast op een terp. Want bij hoogwater krijg je al snel natte voeten in het buitendijkse gebied.

Waar staat Syb het schaap? a) Binnendijks b) Buitendijks Mail je antwoord naar info@ruimtevoorderivier.nl o.v.v. VLIEGER en maak kans op één van de drie vliegers die we onder de juiste antwoorden verloten.

Kijk voor meer weetjes over rivieren, dijken en waterbeheer op www.ruimtevoorderivier.nl

In het programma Ruimte voor de Rivier werkt Rijkswaterstaat samen met regionale overheden om het rivierengebied beter te beschermen tegen overstromingen. De rivier krijgt meer ruimte. Tegelijkertijd wordt gewerkt aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit: het rivierengebied moet er in economisch, ecologisch en landschappelijk opzicht beter van worden. Meer weten? www.ruimtevoorderivier.nl