Weerbaar! Seksuele vorming in het (v)so

WORKSHOPS: ‘VAN PRATEN OVER SEKS, TOT VLAGGENSYSTEEM’ PRIJSWINNENDE QUOTES: ‘HOE VAAK MOETEN DIE ZAADJES WATER HEBBEN?’

Weerbaar!

MARJAN ZANDBERGEN: ‘EEN PROJECT ALS DIT IS NOOIT AF’

2

Inhoudsopgave

12

Taalbegrip

Maak bij spellen zelf braillekaarten en gebruik pionnen met een voelbaar kenmerk of vorm

Taalgebruik

Gebruik zoveel Congres in woordmogelijke en beeld concrete

Gebruik tastbaar materiaal, zoals ‘real-life dolls’.

Zorg voor voldoende variatie in grootte en vorm van lichaamsdelen

Lichamelijke ontwikkeling en lichaamsbeeld

2

Voortplanting

3

(Online) seksueel gedrag en weerbaarheid

4

Relatievorming en seksuele diversiteit

5

Veilige seks

Gebruik concreet, realistisch en eenduidig materiaal.

Laat alles expliciet zien en voelen

Lespakket Relaties en Seksualiteit Hallo Ik Seks@relaties.kom Praten over Seks Lang Leve de Liefde praktijkonderwijs PrOmotie Sekswoordenboek www.weetal.nl

st

an

de

Schoolbeleid is belangrijk

pagina

e

Weerbaarheid

Herken en benoem wensen en grenzen en spreek af wanneer en waar seksueel gedrag wel of niet acceptabel is

naar weerbaar’ ontwikkelden Rutgers en de CED-

Groep de website www.seksuelevorming.

Met materialen, tips

& tools, films en doelgroepgerichte informatie voor leraren uit het (voortgezet) speciaal onderwijs.

Lichaamsbeeld

Besteed nadrukkelijk aandacht aan de ontwikkeling van een positief lichaamsen zelfbeeld

Veel speciaal onderwijs scholen hebben te ma-

Voortplanting en gezinsvorming

ken met (seksueel) experimenteer gedrag van

Bespreek vooral vruchtbaarheid en anticonceptie (vanwege bijvoorbeeld de wisselwerking met andere medicatie, of het effect op botontkalking)

Stel dit samen op en spreek af wanneer termen wel en niet gebruikt mogen be per worden

L

k in g

hun leerlingen. Leraren weten niet altijd of dit ge-

drag hoort bij een gezonde seksuele ontwikkeling

a ic h

m

ij el

ke

en/ of hoe ze hier het beste op kunnen reageren.

be

Vaak wordt deze leerlingen dan - onbedoeld- de

kans ontnomen om te experimenteren met verliefdheid, relaties en seksualiteit en ervan te leren. Terwijl dit een belangrijke voorwaarde is voor

1

Verbind beleid aan bijvoorbeeld een veilige, gezonde of vreedzame school

3

Sluit het beleid aan op al bestaande maatregelen, protocollen of procedures

5

Vertaal het beleid in duidelijke maatregelen

2

Wacht niet met beleid totdat zich een incident voordoet

4

Laat je inspireren door voorbeelden van andere scholen

6

Communiceer het beleid naar alle betrokkenen op school, ouders en samenwerkingspartners

10

Ouders, verzorgers en leraren vinden het lastig: hoe ver ga je? Binnen het project ‘Van kwetsbaar

Oefen het veilig gebruik van social media en internet Open bijv. een digitale groep voor de hele klas om met elkaar te oefenen hoe je met elkaar communiceert

Sekswoordenboek

l ij k

beperking een onderbelicht thema geweest.

wat maak je bespreekbaar? Hoe doe je dat en

Herhaling en oefening van social media en internet

Laat de leerling de stof in zijn eigen woorden uitleggen.

Laat onderwerpen en lessen regelmatig terugkeren

Vergroot afbeeldingen en teken processen met kleur, bijv. menstruatie

Ve r

Lange tijd is seksualiteit bij leerlingen met een

nl/speciaalonderwijs.

Fotomateriaal op digibord

Veelgebruikt lesmateriaal

Marjan Zandbergen

Bied toegankelijke informatie expliciet aan en geef aan waar deze terug te vinden is

Herhalen

Zelfstandigheid/autonomie Versterk hun zelfvertrouwen en gevoel van eigenwaarde

1

De resultaten

Op een later tijdstip

Voelen

Leerlijn met 5 thema’s

Schrijf samen op welk gedrag er in welke situatie van de leerling wordt verwacht. Maak gebruik van visuele ondersteuning (pictogrammen, foto’s, illustraties)

g

8

Privacy Geef leerlingen een plek op school voor privégesprekken

Sociaal netwerk Ondersteun leerlingen bij het versterken van hun sociale netwerk

(Groeps)regels contreet maken

in

pagina

en expliciete taal

Tastbaar, concreet en realistisch materiaal

Beeldmateriaal

Gebruik visueel materiaal zoals teksten, tekeningen, foto’s en filmpjes

rk

7

Social media Stimuleer veilig gebruik van internet en social media

Visuele beperkin g

pagina

Au

Besteed aandacht aan synoniemen, figuurlijk taalgebruik en taal in verschillende situaties (straattaal, medische taal, omgangstaal)

Braille

Van kwetsbaar naar weerbaar

Aandachtspunten per beperking

Gebruik bij alle termen de juiste, vaak expliciete, gebaren of maak gebruik van een tolk

pe

TIPS

mmunicatieve be e en co perk itiev ing Aud Tolk en gebarentaal

pagina

Voorwoord

is orn sto um ctr pe es m tis

Hoe geef je seksuele vorming in het (voortgezet) speciaal onderwijs?

3

pagina 7

14 8

een seksueel gezonde, veilige én weerbare ont-

Maak niet alleen reactief beleid maar denk juist ook aan preventie c.q. seksuele vorming

wikkeling. Seksuele vorming in het (voortgezet)

speciaal onderwijs is onmisbaar om deze ontwik-

Evalueer jaarlijks het beleid en stel zonodig bij

kelingstaak bij leerlingen te begeleiden. bron:seksuelevorming.nl

In 2012 zijn de thema’s seksualiteit en seksuele diversiteit expliciet opgenomen in de kerndoelen

voor het speciaal onderwijs. Uit het onderzoek ‘Beperkt Weerbaar!’ (2011) blijkt dat kinderen en jongeren met een beperking een groter risico lo-

pen slachtoffer te worden van seksueel geweld.

Workshops

De signalen uit het speciaal onderwijs, de onder-

zoeksresultaten en de aangepast kerndoelen, waren de aanleiding voor het ministerie van OCW

om het project ‘Van kwetsbaar naar weerbaar’ mede mogelijk te maken.

Op het congres WEERBAAR! zijn de opbrengsten van dit project met u gedeeld. In dit magazine vindt u ze terug met een verslaglegging van

Colofon Weerbaar! is een eenmalige uitgave van Rutgers en de CED-Groep

Redactie Karlijn Broekhuizen, Marieke van Zutphen en Marloe van der Schrier Eindredactie Richard Post

Vormgeving Winny van Deelen Fotografie Sanneke Fisser Infographic Anna Lamslag

de dag. Wij wensen u veel leesplezier en hopen dat de materialen én dit magazine u inspireren voor het geven van lessen seksuele vorming.

www.magazine-on-the-spot.nl

Sanna Maris (Rutgers) en Tim Micklinghoff (CED-Groep) Projectleiders ‘Van kwetsbaar naar weerbaar’

4

‘ Vergeet niet de leuke kanten van seks te vertellen’ Judith van Duivenboden-Kreijne is seksuoloog, eigenaar van Edusex en datingcoach bij het programma ‘The Undateables’ van BNN. In die hoedanigheid heeft ze al veel jongeren met een beperking geholpen met hun vragen over seks en relaties.

Verschillen deze jongeren van andere jongeren in hun verlangens? Hoe kun je ze het beste begeleiden en wat mag eigenlijk op een eerste date?

Judith over haar ervaringen uit de praktijk.

INTERVIEW

5

Wat is op seksueel en relationeel gebied eigenlijk het verschil tussen gewone jongeren en jongeren met een beperking?

“Laat ik voorop stellen dat jongeren met een beperking meestal gewoon dezelfde verlangens en wensen hebben als elke andere jongere. Seksualiteit en relaties spelen nu eenmaal een belangrijke rol in ieders leven. Het enige is dat de uitvoering een beetje anders is. Ze kunnen gevoelens moeilijker inschatten, of begrijpen non-verbale signalen minder goed. Andersom zijn sommigen juist weer heel direct.

Wat zijn hun verwachtingen van een relatie?

“Wat iemands wensen zijn, verschilt erg per individu. De één wil een serieuze relatie met samenwonen en seks, de ander wil alleen samen leuke dingen ondernemen. Want wat is een serieuze relatie? Daarom is het ook heel belangrijk altijd goed door te vragen. Wat wil je precies? Als je een relatie hebt, wil je dan ook seks? En wat is seks voor jou: zoenen, strelen of nog verder gaan? Mijn ervaringen zijn eigenlijk altijd heel positief om het zo expliciet te benoemen, dat helpt ze om er goed over na te denken.”

‘Jongeren met een beperking hebben dezelfde verlangens. Alleen de uitvoering is anders.’

Je hebt veel ervaring als datingcoach. Welke vraag krijg jij het meest?

“Heel simpel: ze willen allemaal een vriend of vriendin.

En niet per se om seks mee te hebben, maar ook vaak om samen dingen mee te ondernemen. Belangrijk te zijn voor iemand. Ze willen graag meetellen. Heel legitiem.”

En als zo’n date slaagt?

“Dan maak ik samen met de jongere een stappenplan. Op een A-4-tje. Op de eerste date kun je zeggen dat je iemand aardig vindt, op de tweede date leer je elkaar beter kennen

en op de derde date mag je misschien zoenen. Omdat deze jongeren het vaak zo moeilijk vinden om dingen aan te voelen en subtiele signalen op te vangen, hebben ze die regels en afspraken echt nodig.”

‘Wat adviseer je ze vervolgens?’

“Kijk, als iemand aangeeft voornamelijk leuke dingen te willen doen met een vriendje of vriendinnetje, dan ga ik het niet aanmoedigen om eens te experimenteren met seks.

Ze denken vaak genoeg al dat het zo hoort en dan forceer je iets dat niet nodig is. Je moet afstemmen op de behoefte en ze niet het gevoel geven dat seks bij een relatie hoort. Vertel niets waar hij of zij niks mee kan.”

‘Zoenen doe je niet op een eerste date’ ‘En als ze verder willen’?

“Gewoon bespreken. Ik merk dat de omgeving van deze jongeren vaak geneigd is om wel de ‘gevaren’ van seks te bespreken, zoals anticonceptie, veilig vrijen en soa’s, maar vergeet de leuke kanten van seks te vertellen. Dat het fijn is om te masturberen, voorspel te hebben of wat gevoelige plekjes zijn. Soms is het lastig om uit te leggen hoe gevoelens van jezelf en de ander werken. Ik pleit ervoor het in elk geval te proberen, bijvoorbeeld aan de hand van concrete voorbeelden van televisie.”

Wat jongeren online doen, is vaak moeilijker te controleren. Hoe maak je jongeren daar weerbaar voor?

“Voor gewone jongeren is het al ingewikkeld, voor deze groep helemaal. Ze kunnen de gevolgen vaak niet overzien en zijn naïever. Daarbij speelt dat ze vaak een beperkt sociaal leven hebben en dus blij zijn met elke vriend extra. Daarom is het zo belangrijk om je er als ouder of docent in te verdiepen. Ga er maar gewoon naast zitten, verplaats je in hun wereld en geef ze complimenten voor wat ze goed doen. Spelenderwijs. Dat is het beste.”

COLUMN

6

CONGRES IN WOORD EN BEELD

7

“Praat ook met ouders over hoe zíj over het onderwerp denken.

Zij moeten het uiteindelijk overbrengen op hun kinderen.”

Verboden

liefde

“Kruisbestuiving tussen onderwijs en zorg is heel prettig, maar er zou nóg meer kennisuitwisseling kunnen plaatsvinden.”

In juli vorig jaar werd mijn tweede zoon Ben geboren.Een lief en gezond kind, net als mijn andere zoon Tom. Ik fantaseer vaak over de toekomst van mijn twee kleine mannen.

Hoe zien ze er later uit? Wat gaan ze doen? Wat ligt ze aan het hart? En ook: welke relaties krijgen ze?

Niet vanzelfsprekend

Wat ik mijn jongens later in ieder geval gun zijn relaties waarin ze zichzelf zijn en hun seksualiteit kunnen ontdekken,zowel tijdens hun schooltijd als daarbuiten. Waar dit voor de meeste jongens en meiden een vanzelfsprekendheid is, geldt dit voor een bepaalde groep jongeren niet. Sterker nog: sommige jongens en meisjes mogen geen relaties aangaan, omdat ze dat niet ‘zouden kunnen’. Er zijn scholen in Nederland waar leerlingen onderling geen verkering mogen hebben en zoenen op het schoolplein is verboden. Ik heb het over sommige scholen voor het (voortgezet) speciaal onderwijs.

Moeilijk evenwicht

slagen in een angstcultuur, met als resultaat een verbod op liefde. Niet omdat ze het hun leerlingen niet gunnen, maar omdat ze niet goed weten hoe beschermen en laten ervaren samen kunnen gaan. Een moeilijk te vinden evenwicht en een uitdaging waar veel scholen mee worstelen.

Terwijl ook deze leerlingen recht hebben op het ervaren van liefde en intimiteit.

‘Gezonde beschermingsdrang is omgeslagen in een angstcultuur.

Begrijp me niet verkeerd: ik snap heel goed waar de angst vandaan komt. Kinderen en jongeren met een beperking of ontwikkelingsstoornis in Nederland lopen een groter risico om slachtoffer te worden van seksueel geweld. Maar op deze scholen is een gezonde beschermingsdrang omge-

“Praten, praten, praten”

Gewoon doen!

Ik ben ervan overtuigd dat het wél kan.

En met mij ook veel professionals uit het werkveld van het (voorgezet) speciaal onderwijs.

Uit onderzoek en de praktijk weten we dat seksuele vorming en het ontdekken van wensen én grenzen belangrijke bouwstenen zijn bij de ontwikkeling van weerbaarheid en een gezonde en veilige seksualiteit.

Dat geldt voor alle kinderen, óók voor kinderen met een beperking. Dit is een belangrijk uitgangspunt van het project ‘Van kwetsbaar naar weerbaar’. Het enthousiasme uit het werkveld voor dit project is groot. Ik heb dus goede hoop dat binnenkort ook de leerlingen uit het speciaal onderwijs hun eerste kus mogen beleven!

Sanna Maris Projectleider ‘Van kwetsbaar naar weerbaar’ Rutgers

“Waar ligt de grens voor docenten?

Als het bijvoorbeeld gaat om een onderwerp als kinderwens, wil ik daar geen mening over hebben.”

“Net als dat je ‘ja’ of ‘nee’ kunt zeggen als je tomatensoep of een kopje koffie krijgt aangeboden, kun je ook ‘ja’ of ‘nee’ zeggen tegen seks.”

INTERVIEW

8

IN GESPREK

9

Tweegesprekken

Welke ervaringen namen mensen uit het werkveld mee naar het congres?

Onder leiding van een redacteur gingen steeds twee deelnemers het gesprek met elkaar aan.

OPVOEDDIPLOMA

MARJAN ZANDBERGEN:

‘Een project als dit is nooit af’ Marjan Zandbergen is senior beleidsmedewerker bij het ministerie van OCW. Zij heeft het project ‘Van kwetsbaar naar weerbaar’ mede mogelijk gemaakt. Waarom eigenlijk?

Hoe belangrijk is seksuele vorming in het (voortgezet) speciaal onderwijs?

“Enorm belangrijk. Dat begint al bij het signaleren van seksuele activiteiten. Een sprekend voorbeeld is dat van een jongen in het speciaal onderwijs die de borsten van meisjes betastte. Het betrof jongens en meisjes in de leeftijdscategorie van 12-13 jaar, dus erg afwijkend gedrag was het niet. Doordat het probleem niet bespreekbaar werd gemaakt, ontstond een situatie waarbij ouders eisten dat de jongen van school werd gestuurd. Dat is natuurlijk geen wenselijke oplossing.”

Is signalering geen taak van ouders?

“Het is een gezamenlijke opgave, maar ik denk dat leraren onafhankelijker naar een situatie kunnen kijken. Ouders denken toch al snel ‘dat kan niet’ en maken de problemen niet snel bespreekbaar. Waarom betast die jongen borsten? En wat vinden meisjes daar eigenlijk van? Leraren nemen een

neutrale positie in en kunnen makkelijker dit soort vragen stellen. Naast signaleren is het overigens net zo belangrijk dat vervolgens de juiste actie wordt ondernomen.”

Hoe start je een dergelijk project op?

“Praten, veel praten. Op het ministerie werken we niet in een ivoren toren. Wij zijn ook gewoon mensen, van wie velen met opgroeiende kinderen. Naast het voeren van gesprekken hebben we bekeken welk materiaal al beschikbaar was en hoeverre dit geschikt was voor leerlingen in het (v)so. Er is nieuwe materiaal toegevoegd en er zijn speciale leerlijnen ontwikkeld. Ik ben blij met de resultaten van het project.”

Is ‘Van kwetsbaar naar weerbaar’ nu afgerond?

“Nee, een project als dit is nooit af. Het is nu zaak om het materiaal goed toegankelijk te maken. Daarnaast volgen de ontwikkelingen elkaar in zo’n snel tempo op, denk aan social media en de loverboys-problematiek. Dat vraagt om aanpassingen en verdieping van het lesmateriaal. Verder zullen we gaan monitoren óf en hóe het onderwijs met seksuele vorming omgaat. De eerste conclusie van de onderwijsinspectie luidt dat er in het speciaal onderwijs of onderwijs in het algemeen nog te weinig aandacht aan het onderwerp wordt geschonken. Er is dus nog winst te boeken.”

GOED AFSTEMMEN

HOE CONCREET?

Helmi Vlemmix

Jeroen Hindriks

Sandra Zaal Gedragsdeskundige

GGD Brabant Zuid-Oost

Seksuoloog en directeur de BlikOpeners

Cordaan Jeugd

Onderwijscentrum de Twijn (Zwolle)

werker op een VSO-ZML-school

Helmi: “De verwachtingen bij voorlichting

Jeroen: “Ik vind het erg moeilijk om de

Arma: “Het is lastig peilen in hoeverre

gaat het bijvoorbeeld vaak ook over

dilemma’s. Meld je het wel of niet bij ver-

Hoe concreet moet je zijn? Een collega

Jerkyn Kaandorp

moeten helder zijn. Bij seksuele vorming voortplanting. Dus moet je het hebben

over wat er komt kijken bij het opvoeden

van een kind. En wie bepaalt er eigenlijk of iemand een kind kan opvoeden?”

Jerkyn: “In Scandinavische landen be-

staat een opvoeddiploma. Daar willen we toch niet naartoe?”

Helmi: “Voor adopteren moet je aan allerlei eisen voldoen. Maar wij kunnen niet bepalen of iemand met een beperking

wel of geen kind kan groot brengen. We kunnen hooguit advies geven.”

Jerkyn: “In de klas willen leerlingen met

een beperking erbij horen, normaal zijn.”

Helmi: “Duidelijkheid, openheid en erkenning. Dat zijn in mijn optiek belangrijke kernwoorden bij dit onderwerp.”

Jerkyn: “Leerlingen het gevoel geven dat ze serieus worden genomen.”

Maaike Dikstaal Schoolmaatschappelijk

juiste antwoorden te vinden op ethische moedens van seksueel misbruik?”

Maaike: “Herkenbaar. Het is best een

uitdaging om ouders daarin goed te begeleiden.”

Jeroen: “Ja, dat is een spanningsveld. So-

wieso is goede afstemming tussen ouders,

begeleiders en leerkrachten een zoektocht.

Uit onze ouderavond bleek dat ouders het

heel fijn vinden als wij als school de eerste stap zetten. We moetenhet samen doen.”

Maaike: “Het is heel belangrijk ouders

tebetrekken. Goed luisteren vooral en ze

uitleggen hoe de ontwikkeling van hun kind verloopt. Dat zou ook mijn tip zijn: zetouders als de meest deskundige neer. Ga naast ze staan.”

Jeroen: “Mooi! Mijn advies is heel simpel: ‘let’s talk about sex’. Het gesprek wordt

nog te vaak uit de weg gegaan. En durf te geloven wat je ziet. Blijf niet rond

Arma VroonVSO de Regenboog

iets blijft hangen van wat ik heb verteld. liet laatst een leerling zien hoe je een

condoom omdoet en gebruikte daarvoor

een bezem. Later vertelde de leerling dat

hij had gevreeën. Op de vraag of het veilig was, antwoordde hij: ja want de bezem-

steel stond in de hoek met het condoom...”

Sandra: “Je moet steeds weer rekening houden met hoe een boodschap wordt

opgepakt. Telkens checken: is wat ik vertel goed begrepen?”

Arma: “Maar waar leg je dan de grenzen?

Je kunt niet alles met iedereen bespreken.”

Sandra: “Het vraagt veel van de creativiteit van de mensen die de seksuele vorming geven. Maar er is veel lesmateriaal en literatuur beschikbaar, met concrete

aanwijzigingen. Zoals: welk woord gebruik

je in welke situatie? Wat vertel je wel of niet?”

Arma: “En door wat je terugkrijgt, leer je steeds weer opnieuw.”

Sandra: “Precies. Maar het blijft maatwerk.

Elk kind gaat er anders mee om.”

Meer weten? Gebruik voor meer informatie en aanvullende lesmaterialen over kinderwens en ouderschap de Toolkit kinderwens van ASVZ. www.asvz.nl/kinderwensenouderschap/nl Wilt u meer weten over melden bij vermoedens van seksueel misbruik? Bekijk dan de meldcode www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/huiselijk-geweld/inhoud/meldcode

10

DE RESULTATEN

Wat heeft het project ‘Van kwetsbaar naar weerbaar’ opgeleverd?

De 10 belangrijkste resultaten op een rij.

1. Literatuuronderzoek ‘Seksuele ontwikkeling bij kinderen en jongeren met een beperking en/of psychiatrisch probleem’ info >

6. Instrument voor zelfmonitoring

Checklist visie voor teamleiders, docenten en leerlingen vso en stellingen om met elkaar in gesprek te gaan over visie op seksuele vorming info >

7. Aangepaste materialen Illustraties, animaties, sekswoordenboek info > info>>

8. Voorbeelden van (lastige) situaties in de klas en hoe een leraar hierop kan reageren info >

9. Doorontwikkeling

2. Leerlijn

seksuele vorming voor het so zml en vso uitstroomrichtingen dagbesteding en arbeidsgericht info >

11

3. Overzicht

van bestaande materialen voor ouderbetrokkenheid, zoals ‘Kriebels op school: draaiboek voor een ouderavond voor het so’ info >

van veelgebruikte methoden en lesmaterialen voor het (v)so, gekoppeld aan doelen van leerlijn

4. Brochure

info >

De titel van de brochure is ‘Seksuele opvoeding van kinderen (0-18 jaar) met een beperking.’ info >

10.Trainingsaanbod ‘Seksuele vorming in het (v)so’. info >

5. Tips voor lesgeven

gericht op leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften, inclusief filmpjes met voorbeelden van leraren info >

Meer weten? Neem een kijkje op de vernieuwde website: www.seksuelevorming.nl/speciaalonderwijs Hier vindt u informatie over seksuele vorming, de leerlijn, aanvullende lesmaterialen en tips voor het lesgeven.

12

mmunicatieve be e en co perk v e i t i ing d u A Tolk en gebarentaal

Hoe geef je seksuele vorming in het (voortgezet) speciaal onderwijs?

Gebruik bij alle termen de juiste, vaak expliciete, gebaren of maak gebruik van een tolk

Taalbegrip

Tastbaar, concreet en realistisch materiaal

Gebruik tastbaar materiaal, zoals ‘real-life dolls’.

Zorg voor voldoende variatie in grootte en vorm van lichaamsdelen

(Online) seksueel gedrag en weerbaarheid

4

Relatievorming en seksuele diversiteit

5

Veilige seks

Oefen het veilig gebruik van social media en internet Open bijv. een digitale groep voor de hele klas om met elkaar te oefenen hoe je met elkaar communiceert

Gebruik concreet, realistisch en eenduidig materiaal.

Laat alles expliciet zien en voelen

Laat de leerling de stof in zijn eigen woorden uitleggen.

Laat onderwerpen en lessen regelmatig terugkeren

Weerbaarheid

Fotomateriaal op digibord

Veelgebruikt lesmateriaal Lespakket Relaties en Seksualiteit Hallo Ik Seks@relaties.kom Praten over Seks Lang Leve de Liefde praktijkonderwijs PrOmotie Sekswoordenboek www.weetal.nl

Vergroot afbeeldingen en teken processen met kleur, bijv. menstruatie

Ve r

st

Schoolbeleid is belangrijk

an

de

Herken en benoem wensen en grenzen en spreek af wanneer en waar seksueel gedrag wel of niet acceptabel is

Lichaamsbeeld

Besteed nadrukkelijk aandacht aan de ontwikkeling van een positief lichaamsen zelfbeeld

Voortplanting en gezinsvorming

Bespreek vooral vruchtbaarheid en anticonceptie (vanwege bijvoorbeeld de wisselwerking met andere medicatie, of het effect op botontkalking)

Sekswoordenboek

l ij k

e

g

3

Herhaling en oefening van social media en internet

in

2

Voortplanting

Bied toegankelijke informatie expliciet aan en geef aan waar deze terug te vinden is

rk

Lichamelijke ontwikkeling en lichaamsbeeld

Schrijf samen op welk gedrag er in welke situatie van de leerling wordt verwacht. Maak gebruik van visuele ondersteuning (pictogrammen, foto’s, illustraties)

Herhalen

Zelfstandigheid/autonomie Versterk hun zelfvertrouwen en gevoel van eigenwaarde

1

(Groeps)regels contreet maken

Op een later tijdstip

Voelen

Leerlijn met 5 thema’s

Beeldmateriaal

Gebruik visueel materiaal zoals teksten, tekeningen, foto’s en filmpjes

pe

Privacy Geef leerlingen een plek op school voor privégesprekken

Sociaal netwerk Ondersteun leerlingen bij het versterken van hun sociale netwerk

Visuele beperkin g

Maak bij spellen zelf braillekaarten en gebruik pionnen met een voelbaar kenmerk of vorm

Social media Stimuleer veilig gebruik van internet en social media

Au

Besteed aandacht aan synoniemen, figuurlijk taalgebruik en taal in verschillende situaties (straattaal, medische taal, omgangstaal)

Braille

Taalgebruik Gebruik zoveel mogelijke concrete en expliciete taal

Aandachtspunten per beperking

is orn sto um ctr pe es m tis

S P I T

13

Stel dit samen op en spreek af wanneer termen wel en niet gebruikt mogen be per worden

h Li c

k in g

am

el

ij

ke

be

www.seksuelevorming.nl

1

Verbind beleid aan bijvoorbeeld een veilige, gezonde of vreedzame school

3

Sluit het beleid aan op al bestaande maatregelen, protocollen of procedures

5

Vertaal het beleid in duidelijke maatregelen

7

2

Wacht niet met beleid totdat zich een incident voordoet

4

Laat je inspireren door voorbeelden van andere scholen

6

Communiceer het beleid naar alle betrokkenen op school, ouders en samenwerkingspartners

8

Maak niet alleen reactief beleid maar denk juist ook aan preventie c.q. seksuele vorming Evalueer jaarlijks het beleid en stel zonodig bij

bron:seksuelevorming.nl

WORKSHOPS

14

WORKSHOPS

15

Seksuele weerbaarheid

1 Workshop

Praten over seks

Door: Paulien van Doorn (auteur van de methode ‘Praten over seks’)

Door: Lisette Schutte en Suzanne Meijer (Soa Aids Nederland)

Jongens die graag aan hun piemel zitten of opscheppen over hun seksuele ervaringen. Meisjes die trots zijn op naaktfilmpjes van zichzelf of ongewild in contact komen met oudere mannen. Voor de deelnemers de praktijk van alledag. Hoe integreer je die problematiek in het onderwijsprogramma? Lisette Schutte en Suzanne Meijer (Soa Aids Nederland) presenteerden de methode ‘Lang Leve de Liefde’ over lesgeven in relationele en seksuele vorming aan kinderen in het (v)so.

Workshop

3

Met ‘Lang Leve de Liefde’ worden in zes hoofdstukken de verschillende fases en niveaus van seksualiteit behandeld, waaronder ook het thema weerbaarheid. Tot hoever wil je gaan? Wat doe je wel en niet op internet? Hoe herken je loverboys? Lesgeven over deze onderwerpen is niet altijd eenvoudig. Hoe reageer je als docent als een leerling vraagt naar jouw eerste keer?

Is er sprake van een veilige sfeer in de klas?

‘Lang Leve de Liefde’ reikt ook tips en tools aan voor docenten in het vso die werken met leerlingen vanaf niveau 9 of hoger van de leerlijn seksuele vorming. De lovegames http://lovegames. sense.info zijn ontwikkeld voor leerlingen vanaf 16 jaar en kunnen onder begeleiding van een docent aanvullend gebruikt worden.

Workshop Seksuele vorming in het (voortgezet) speciaal onderwijs Door: Anne Nales (Amantes Amentes)

2

Anne Nales weet het nog goed hoe zij de ‘condoom-om-banaanles’ gaf aan een groep opgeschoten jongeren. Ze was alleen vergeten dat ze nog knalrood gelakte nagels had. “Toen was ik echt ‘handelingsverlegen’!” Nales, directeur van Amantes Amentes en (oud) docent cluster 3 en 4 legt uit dat iedere docent dit soort momenten kent. Maar er zijn leraren die zich er structureel ongemakkelijk bij voelen. De school wil toch het vak op het rooster. Waar begin je dan? Mijn advies: ontwikkel eerst met elkaar een visie.” Een gezamenlijke visie levert veel op. “Je weet waarop je elkaar kunt aanspreken, er gaat een preventieve werking vanuit en het geeft duidelijkheid naar de ouders.”

Tot zover de theorie, nu de praktijk. Hoe doe je dat dan? Nales: “Zie verschil tussen je houding als professional en je privé-houding ten opzichte van seksualiteit. Als leerlingen homoseksualiteit afwijzen, heb je daar als professional/ docent een rol in: om dit bij te sturen. Onafhankelijk van je eigen waarden en normen. Meer houvast? Dat krijg je door goede methodes en leerlijnen. Kijk maar eens op www.seksuelevorming.nl/speciaalonderwijs!”

4

“Ik heb nooit voorlichting gehad. Mijn begeleiders vonden het lastig, dus werd het afgeschaft. Ik deed wel aan seks, maar het was niet fijn. Toen ik 28 jaar was, sprak ik er pas voor het eerst over met een hulpverlener.” Manuela Meyers (32) heeft een (licht) verstandelijke beperking en woont halfzelfstandig in een groep. Een van haar begeleiders volgde de training ‘Praten over Seks’. Nu kan ze er eindelijk met iemand over praten.

Want praten over seks is niet vanzelfsprekend. Paulien van Doorn deelt haar tips: “Als begeleider moet je er open voor staan. Durf te praten over seksualiteit en intimiteit. Werk ook aan een vertrouwensband, dan is het makkelijker om erover te praten. Zo praten vrouwen vaak liever met een vrouw. En als laatste: gebruik makkelijke woorden. Noem het beestje bij de naam: pijpen, beffen, piemel. Het levert hilariteit op, maar maakt het onderwerp tegelijkertijd ook bespreekbaar.

Belangrijk is dat een professional cliënten zó kan voorlichten en de juiste ondersteuning kan geven, dat ze uiteindelijk hun eigen keuzes kunnen maken.”

Workshop Diversiteit in de klas Door: Nilüfer Gürses (Rutgers)

Van huis uit meegekregen om open over seksualiteit te praten of heerst juist een groot taboe op dit onderwerp? In het klaslokaal hebben alle leraren te maken met een grote diversiteit aan leerlingen, bijvoorbeeld in cultuur en geloofsovertuiging. Dat zorgt voor verschillen in normen en waarden rond seksualiteit, weet Nilüfer Gürses, werkzaam bij Rutgers en gespreksleider van deze workshop.

Hoe ga je hier mee om?

Bied de leerlingen veiligheid en vertrouwen, benoem en herken de verschillen binnen de klas en sluit je aan bij de belevingswereld van de leerlingen. Wat weten ze wel en wat weten ze niet vanuit hun achtergrond? Wees duidelijk en leg uit wat er wordt behandeld in de klas en waarom. Maak het bespreekbaar met de ouders die zelf vroeger misschien nooit seksuele vorming kregen. Het belangrijkste advies van Gürses? Zorg dat je op de hoogte bent en weet wat er speelt in andere culturen. En dan? Gewoon doen.

WORKSHOPS

16

Het Vlaggensysteem? Dat is een handleiding om te reageren op seksueel gedrag van kinderen en jongeren. Met de uitbreiding ‘Buiten de lijnen’ is het systeem ook geschikt voor kinderen en jongeren met een beperking.

Aan de slag: alle deelnemers krijgen tekeningen voorgelegd met een begeleidende tekst. Ze kennen vlaggen toe, aan seksueel gedrag variërend van normaal tot zwaar grensoverschrijdend seksueel gedrag. Een discussie volgt: mag dit, mag dit niet? Waarop baseren de deelnemers hun oordeel? Dat hangt af van je eigen persoonlijke waarden, je eigen opvoeding. Vaak wordt de discussie persoonlijk en emotioneel. Onderbuikgevoel? Niet betrouwbaar. Het Vlaggensysteem is ontwikkeld om een zo objectief mogelijk beeld te krijgen en niet te reageren vanuit emoties.

Conclusie: ga niet alleen op je gevoel af bij het beoordelen van seksueel gedrag bij jongeren met een beperking. Let op projectie van eigen gevoelens, oordeel niet te vlug en achterhaal de feiten. Gebruik vooral de criteria om gedrag te beoordelen.

5

Workshop

Buiten de lijnen: het vlaggensysteem voor kinderen met een beperking Door: Karen De Wilde (Sensoa)

6

QUOTEWEDSTRIJD

17

n als je same “Wist je dat m o het condo seks hebt, niet an gaat en n a om de b a ” el? om de piem ees

Paul van H

“LHBT .W mense e zijn allem n en a llemaa aal l gelijk .”

Manue la Mey ers

LHBT staat v o Homo seksue or Lesbisch , el, Bis en Tra eksue nsgen el der

Maria Duighuise

En de winnaars zijn…

Alle deelnemers werden uitgenodigd om hun meest spannende quote uit de praktijk te delen. De beste inzendingen werden beloond met een geweldige box vol met inspirerend lesmateriaal.

ijgt s kr : e l em ctie k e zw n ere mbroe d s e e n e w e Tijd eerling mijn z ” l de ester, eer!!! e m t M “ t nie pas an ulsm H e Ann

“Een piemel, kan je daar ook muziek mee maken als ik daarop blaas?”

Naomi Dessaar

8 TIPS

Workshop Seksualiteit is een ontwikkelingstaak Door: drs. Ad de Jong, seksuoloog

Seksuele vorming hoort bij de basis van opvoeden. Maar hoe doe je dat? Seksuoloog Ad de Jong vertelt hoe je in gesprek kunt gaan met leerlingen. “Geef aan dat de leerling de baas is. ‘Nee’ is ook altijd een antwoord.” Een andere goede manier is volgens De Jong het Vlaggensysteem. “De criteria die daarbij horen - zoals wederzijdse toestemming, vrijwilligheid en leeftijdsadequaat zijn handvatten om in een gesprek op terug te vallen.

• Je hebt als docent een voorbeeldfunctie. Dat geldt voor wat je doet (maar je hoeft niet alles te weten).

• Begin vroeg in plaats van ‘dat doe ik wanneer hij of zij er aan toe is’.

• Probeer op de hoogte te blijven van de belevingswereld van leerlingen.

• Creëer veiligheid en maak spelregels aan de hand van PICKASOLL: privacy, ik-vorm, cultuur, kies, actief, seksueel actief, oriëntatie, lachen, luisteren.

• Vragen kan confronterend zijn. Beter is een casus te nemen die het gesprek op gang brengt.

• Gebruik spelmaterialen en maak samen een woordenboek.

• Stop seksueel grensoverschrijdend gedrag.

• Seksuele opvoeding start bij positieve seks, niet bij ‘pas-op seks’!

Een juf komt met een pittig kort kapsel op school.

Zij heeft haar lange lokken laten knippen. Een leerling uit groep 2 kijkt en kijkt en kijkt en zegt: “Hé, eerst was jij nog een meisje…”

Leerkrach t: “H je het gesla oe noem chtsorgaan van een m an?”

Leerling: ”E en penis.”

Leerkrach t: ”Heel go ed, en die van ee Andere lee n vrouw?” rlin “Een fata m g: organa” Lidia van D elft

Autistische leerling heeft voor het eerst seks gehad met zijn vriendin.

Leerkracht: ”Heb je het wel veilig gedaan?” Leerling: “Ja hoor, ik heb de deur op slot gedaan.”

Wietske van de Ros

Blinde leerling: “Hoe vaak moeten die zaadjes dan water hebben?”

Rijan van Geene

Verliefde leerling: “Ik weet niet hoe dat in mijn hersenen werkt. Daar heb je een dokter voor nodig met een apparaat dat in mijn hoofd kan kijken.

Maar mijn lijf doet wel raar, in mijn buik bijvoorbeeld.”

Arjan de Rooij

In de kleuterklas is een cavia bevallen. Jongetje komt ’s ochtends de klas binnen en vraagt: “Hoe is dat technisch mogelijk?”

Johanna Dooper

REACTIES

18

REACTIES

19

MAIKE BLOKHUIS

MARIEKE TEPPERIK

INEKE VAN DER VLUGT

NAOMI BAAS

LISETTE LIGTENDAG

Is: Gezonde school adviseur GGD Noord-Oost Gelderland Vindt: het heel hard nodig dat deze scholen ondersteuning krijgen. “Dat besef heb ik na vandaag des te meer.

Ik ga me dus bewuster bezighouden met het begeleiden van teams om de neuzen dezelfde kant op te krijgen.

Wat willen we de kinderen meegeven?”

Is: Orthopedagoog en leerkracht ZML-school Rafael Vindt: de methode van het vlaggensysteem geweldig. “Natuurlijk moet ik het met mijn team overleggen, maar ik zou het wel willen aanschaffen. Het mooie vind ik dat je zonder emotie, zo objectief mogelijk naar seksueel gedrag kijkt.”

Is: Programmacoördinator Rutgers Vindt: het een fantastische dag. “Ik stond aan de basis van het project en het is geweldig om te zien wat het heeft opgeleverd, wat er in drie jaar is gebeurd en hoe er is samengewerkt in het onderwijsveld. Er ligt nu zoveel: tips, tools en lesmateriaal. Maak er dus gebruik van en ga ermee aan de slag.

Deze kinderen hebben er recht op!”

Is: Eigenaar Eduna Vindt: de website mooi, met een duidelijke uitleg. “De workshops waren heel divers. Wat ik mooi vond om te horen is dat je seksualiteit van kleins af aan positief moet benaderen. Dat wordt vaak vergeten. Praat er van jongs af aan over, dan wordt het een gewoon onderwerp. Dat geldt voor iedereen, maar juist ook voor deze doelgroep.”

Is: Manager Innovatie CED-Groep Vindt: de bijeenkomst heel leuk. “Je ziet zoveel passie. Wat een bevlogenheid en wat een energie. Ook waar het om moeilijke onderwerpen gaat, zie je een grote bereidheid om ermee aan de slag te gaan. Terwijl het hier om een emotioneel en verre van gestructureerd onderwerp gaat, zijn velen toch blij met de leerlijn en een planmatige aanpak.”

TOP, ZO’N TRAINING!

Hoe plan je het onderwerp seksuele vorming goed in het lesprogramma en hoe ga je om met lastige situaties als je seksuele vorming in de klas bespreekt? Voor dit soort vragen hebben Rutgers en de CED-Groep de training ‘Seksuele vorming in het (v)so’ ontwikkeld.

BERT NOORMAN

ESTHER VAN EFFEREN

LOREEN FILEMON

SOFIE VAN DEN ENK

Is: Leerkracht en ambulant begeleider ZML-school De Zevenster Vindt: de website een fantastisch hulpmiddel. “Er is werkelijk van alles op te vinden: leerlijnen, tips, filmpjes.

Dat noem ik nu nog eens werken voor het veld. We gaan op onze school dus ook zeker gebruikmaken van de methodes die erop te vinden zijn.”

Is: Ontwikkelaar CED-Groep Vindt: het een feestelijke dag. “Als ik zie dat zoveel mensen iets met deze visie en beleid gaan doen, dan word ik daar echt vrolijk van. Door de website en de leerlijn kunnen ze nu echt grondig met dit onderwerp aan de slag. En niet alleen die betrokken juf, maar schoolbreed.”

Is: Docent op Novacollege Haarlem (ROC) Vindt: deze dag bemoedigend. “Het bewijst dat ik op de goede weg zit, dat ik eigenlijk best goed bezig ben. Het is fijn om handvatten te krijgen. Ik werk veel met jongeren die grensoverschrijdend seksueel gedrag vertonen en op de site staat veel bruikbare informatie hoe daarmee om te gaan.”

Is: Presentatrice Vindt: het project een eyeopener.

“Achteraf gezien vind ik het logisch, maar eerder had ik er nooit bij stilgestaan dat bij deze doelgroep andere tactieken worden gebruikt. Ik realiseerde me vandaag weer dat we in een fantastisch land leven, waar we tijd en ruimte krijgen om aandacht aan dit onderwerp te geven en een website te ontwikkelen.”

VOOR WIE? • De training is specifiek ontwikkeld voor leraren en teams in het (voortgezet) speciaal onderwijs. De training wordt gegeven in twee dagdelen.

WAT LEVERT HET OP? Tijdens deze training bereidt u zich voor op het geven van seksuele vorming in het (voortgezet) speciaal onderwijs. U leert hoe u samen met uw team een visie kunt bepalen, hoe u ouders bij het thema kunt betrekken en met de leerlijn seksuele vorming kunt werken.

Aanmelden? Meer informatie? www.seksuelevorming.nl/trainingvso

GETWEET

20

@Mariannecense Dokter Corrie: ook voor speciaal onderwijs mooie content, speels en expliciet als startgesprek.

@seksuelevorming.nl Workshop Het Vlaggensysteem: meisje (15) met matig verstandelijke beperking masturbeert in bad. Oké of niet oké?

@timmicklinghoff Mooie dag! Slotcongres ‘van Kwetsbaar naar Weerbaar’ over seksualiteit in (v)so.

@deBlik_openers Mogen #daten en #relaties ook leuk zijn voor mensen met een beperking?

@Seksuelevorming.nl Marjan Zandbergen: ‘Leerlingen in het #speciaalonderwijs halen het gemiddele bij de rekentoets omhoog’ #congresweerbaar #opsteker

@Ineke van der Vlugt Begin bij jezelf! Leerlingen zijn vaak opener over #seksualiteit dan de leraren! #congresweerbaar

@LoreenFilemon Het spel “Totale communicatie lichaam en seksualiteit” gewonnen op het #congresweerbaar. Was inspirerend/bemoedigend.

@MEEtrainingen Liefde is voor iedereen! Wij gaan ervoor!

@GeesjeTomassen 14 okt. #Congresweerbaar. Erg interessant. @astridvdkooij Goede seksuele vorming voor kids met een verstandelijke beperking betekent heeeel concreet zijn. Dat is lastig! Ook voor ouders