G S S P E
A
A
2 5 J A A R U I T G E V E R I J PA S S A G E
G S S P N O COLOF
PS S G IS E E N JU BI L E U MU I TG AV E T E R GELEGENHEID VAN H E T 2 5 - JA R I G BE S TAAN VA N U ITGEVERIJ PAS S AG E I N OK TOBE R 2 0 1 6 . Dit eenmalige tijdschrift in boekvorm is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van de gemeente Groningen. samenstelling en eindredactie: Anton Brand en Lupko Ellen vormgeving: Ruurd de Boer (DBDdesign), Myrthe Heuzinkveld, Joppe van der Spoel (Studio De Wilde Muis) druk: Veldhuis / Van Gorcum
© copyright 2016 de auteurs, fotografen, illustratoren, tekenaars en vormgevers. Voor het reproduceren van de afbeeldingen en de foto’s hebben wij getracht toestemming van de rechthebbenden te verkrijgen. Wie meent rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact met de uitgever op te nemen. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt op welke wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgeverij Passage, Boterdiep 117, 9712 LM Groningen W W W. U I T G E V E R I J PA S S A G E . N L ISBN 978 90 5452 331 4 / NUR 324
D R O O OR W
VO
W
aren er Groninger schrijvers geweest zonder Uitgeverij Passage? Vast. Dichters? Natuurlijk. Waren er vormgevers geweest, redacteuren, fotografen? Zeker. Maar ze zouden creatief werk hebben gemist, professioneel werk, en niet te vergeten een podium. De lezers zouden de komische verhalen niet hebben gehad, de spannende verhalen, verhalen waar je iets van opstak, verhalen waardoor je inzicht kreeg. Er zou geen doos dichtbundels naast hun bed hebben gestaan. Passage leverde die boeken, met zorg geredigeerd, met zorg in vorm gegoten. En zal dat blijven doen. Wij, als schrijvers, dichters, vormgevers, redacteuren, fotografen, illustratoren, we hebben veel aan Passage te danken. En wij niet alleen: de lijnen tussen de stad Groningen, haar Ommelanden en de literatuur worden vaak vanuit het kantoor van Passage uitgezet en worden daar ook vaak weer aan elkaar geknoopt. In de flat waar Passage begon rook het naar boeken, die in de loop der jaren zover waren opgerukt dat het de uitgever moeite kostte een plek voor zijn tafel en bed te vinden. En naar boeken ruikt het nog steeds, nu in het kantoor aan het Boterdiep, een geur die op je neerdaalt vanaf de imposante wandkast en opstijgt vanaf de al even imposante tafel waaraan dromen worden waargemaakt, soms huilend en steunend, maar uiteindelijk altijd lachend. En daarom dus, omdat een jongeman vijfentwintig jaar geleden bedacht dat hij uitgever wilde worden, en dat ook nog waarmaakte, daarom hebben wij, als Antons stal, op onze beurt bedacht dat we iets terug willen doen. Vandaar dit tijdschrift, in boekvorm, gevuld met bijdragen van Antons auteurs en vrienden, gedichten van Antons dichters, foto’s van zijn fotografen, illustraties van zijn illustratoren, vormgegeven door zijn vormgevers. Want we zijn allemaal een beetje van hem, door hem, en nu, deze keer, voor hem.
Anton Brand enLupko Ellen
D U O H IN 08 10
25 jaar uitgeverij Passage
Douwe van der Bijl Anton en ik.
10
E VAN
DOUW BIJL
DER
Ik
te leven, maar het houdt goed kan beoordelen als
Anton en ik.
Hanneke Boonstra De man die geen nee zegt Eric Bos Vade retro, vade retro
14 20
28
32
Samen uit, samen thuis.
Anton Brand Campo Cestio
Roos Custers Beeldverhaal
DaniĂŤl Dee Een parabel voor mijn uitgever, et cetera 34
Bart FM Droog What the fuck?
36
42
Lupko Ellen Over het einde
Paul Gellings Familiepension Franz-Jozef
1992
Alle uitgaven van Passage Onderaan elke pagina staat een strip met alle uitgaven van Uitgeverij Passage van 1991 tot eind 2016 1991
runt. M
dend o
reizen.
Nina van den Broek Onhoudbare tijd 30
enig ide
hebben wij tezamen m dat betreft dan zowel
Doeko Bosscher Schrijversleven 22
hem na
geven. Waar ik wel veel ervari reisgenoot. In al die jar
Samen uit, samen thuis 12
ben geen schrijver
maar helaas. Ik wis N geen ‘zingend hart van no Swarth, wie kent haar der Helm vergeten.) Hie
Als het gaat om dagre de zondagmiddag opu
naar Terschelling (Oe Vooral Ostfriesland is
Als het gaat om meer aan Ieper (WO-I), An
lijn. Vooral de laatste bezocht.
We hebben vaak car elkaar gedeeld. Ik du pen dat we ook een gedeeld.
Nu moet u zich daa Een en ander hield
dag op pad te zijn g meestal eindigend
ander etablisseme
66
28
30
VAN NINA ROEK DEN B
RS
USTE
C ROOS
Onhoudbare tijd
Nederland’. (Hélène Van og? Net als de Tweede mee er valt overigens goed t wel in dat ik Anton niet
s uitgever. Goed, ik ken wel atuurlijk al jaren en heb ee hoe hij zijn uitgeverij Maar een duidelijk, afron-
oordeel kan ik hierover
op eizen trekken wij er vaak uit. Meestal met mijn auto
erol), Drenthe of Duitsland. g. s een geliefde bestemmin denken rdaagse reizen moet u
Berntwerpen, Hamburg en e stad hebben we regelmatig
ravan en hotelkamer met urf hierbij ook wel te verklap-
g jaar. in 2016 maar liefst vijfentwinti Uitgeverij Passage bestaat het jaar van zijn: 2016 is namelijk Mooier had het niet kunnen kwaliteitslas ik ergens in een landelijke het boek. Tenminste, dat altijd een beetje man heb ik daar nog krant. En als ouderwetse jaar, volgens de trouwens ook een heilig vertrouwen in. 2016 is paus. Maar ja, ik ben atheïst overtuigd dus daar heb ik weinig aan. In China lehet jaar van de maanden bovendien in ven ze de komende twaalf heilige, schat weer moeilijk met dat dan zich verhoudt dat aap, en nog nooit gehoord. een heilige aap heb ik ik zo in, tenminste van voor dit jaar, en dat past dan weer wel Wel van een heilig boontje, in het jaar van Naties leven we in 2016 want volgens de Verenigde peulvruchten. de Maar wat ik me hierbij moet voorstellen, weet ik niet zo goed. in mijn omgegeen heilige boontjes Bovendien ken ik helemaal die exclusieve beweren dat ik zelf tot ving, en kan ik toch moeilijk vegetariërs is een een website voor hippe een zogroep behoor. Volgens wel weer een echte peulvrucht, heilig boontje trouwens prima smaakt die volgens ene Chantal genaamd vergeten groente met salie en gepelde tomaten. Maar ik vegetariër, geen ben en zeker geen hippe. schaars d aan die onbekende Chantal, Wel denk ik nu voortduren schreef het al: ik peulvruchtschillen. Ik gekleed in een meer van is niet aan mij Ook het jaar van het boek ben geen heilig boontje. te zetten, maar om mensen tot lezen aan besteed. Het is bedoeld neem is al nauweboeken dat ik tot mij allemachtig, het aantal lijks meer te tellen. zekernaar Zoekend heid zocht ik op het internet naar een van het hersteld Ik las dat 2016 het jaar jaar dat wel bij me past. NOS-journaal, van de ondergang van het van is, en zelfvertrouw ik vind, denk ik d. Maar ik zeg altijd wat de zwijgende meerderhei wel wat het is er geen jaar van. Ik zie dan weer. Nee, voor mij Passage. Ja, 2016, 25 jaar uitgeverij brengt. Of wacht eens, . van Anton Scheepstra dat is het: dit is het jaar
IN HET JAAR
Babel, Joseph Koos van Zomeren, Isaak onstantin Paustovskij, werkt; als ik Vreemd, hoe het geheugen Brodsky. En Arie Sprenger. zijn dit de namen vijfentwintig jaar bestaat, hoor dat Uitgeverij Passage afgestudeerd, g jaar geleden was ik net die zich opdringen. Vijfentwinti gang gekomen was. op nét pas ik dat gevoel maar had niettemin het van een baan. Ik zocht veel haast met het vinden niet ik maakte Daarom Arie Sprenger aan en ik werkte samen met mooie boeken bij elkaar, van het Groninger zich afspeelde op de vlakte zijn levensverhaal, dat en voorbijging. over een wereld die veranderde een Hogeland. Arie schreef gen, zoals de titel van van de grote verwachtin Voor mij was het de tijd nstraat was dat niet luidt. En aan de Camphuyse van Paustovkij’s boeken anders, zo vermoed ik. uitdijen, totdat er zelfs in de loop van de jaren Ik zag Antons boekenkast moest komen. een ladder aan te pas van de deur. Ferme ik mijn hoofd om de hoek Op gezette tijden steek en verhalen. Met enthousiaste plannen handdruk, krachtige stem, de glazen gen. Onze manier om onverminderd grote verwachtin te genieten. te vullen en van de dag
K
niet
ing mee heb is Anton als ren dat wij elkaar kennen En menig reisje gemaakt. eendaagse als meerdaagse
74
VIJFENTWINTIG
,
r. Wel ooit geprobeerd st al heel snel: ik word
NG
L DE JO
E MARC
VAN HET
BOEK
aantal malen het bed hebben
S/ EKAA OM KORT O GERT N LINDEB IJ T R MA
Feit en fictie uit de middeleeuwen Feit: klooster Selwerd
Selwerd ten noorden het Benedictijner klooster Het grondgebied van gebied, dat aan de oosteen redelijk afgerond van Groningen omvat g’ kent. Dat is het , een bijzondere ‘uitstulpin zijde, richting Zuidwolde middeleeuwen door of de uithof, een in de gebied rond het voorwerk een nieuwe boerderij, daar boerderij. Nu staat lekenbroeders bestierde sch onderzoek is verricht. grootschalig archeologi nadat er in 2003-2004 in 1169 bij het klooskomt zelf als voorwerk Het latere klooster Selwerd In 1181 blijkt het is dan 60 zilvermark waard. ter in Ruinen. Het terrein zonder dat duidelijk is in de boeken te staan, gebied voor 117 zilvermark en lichtten misis toegenomen. De opgraving waardoor het in waarde verrees hier kort na 1179 sluier op. Waarschijnlijk schien een tipje van de wat op een wierde dan groter van ruim 33 x 7,5 m., die al een grote boerderij te veronderstellen dat Het ligt voor de hand mag worden verwacht. later, aan het kloosterinstantie, een tien jaar grote boerderij in tweede chting van Selwerd en na de formele kloostersti gebied is toegevoegd Zeker weten zullen we uithof is gaan fungeren. tussen 1207 en 1217 als afgespeeld rond die over wat er zich heeft gedachten maar dat nooit, vrij. meerdering zijn altijd ‘aankoop’ en waardever Literatuur:
richt Kloosters, Assen/Maast • Tromp, C. (red) Groninger Reeks 5) 1989, 23-25. (Groninger Historische archeologie in 2004. • Kortekaas, G. Jaarverslag (2005), 22-35. In: Hervonden Stad 10
.
ar niet te veel van voorstellen in dat we, na een hele
geweest, in een of
1994
ent, ’s avonds
46 48
Ruben van Gogh Hoe het heet
Erik de Graaf Grensgeval: het Elfde Partijcongres en de rabarberwijn 52 54
Karel ten Haaf De echte McCoy
Remco in’t Hof Hoe het 25 jaar geleden allemaal begon… The making of De verleiding van Groningen 58
60
Tjitse Hofman Moetjedoen
Erik Hulsegge Er gaat niets boven (een uitgever in) Groningen 64 66
Petra Else Jekel over schrijven
Marcel de Jong Vijfentwintig in het jaar van het boek 72
74
Willem Kolvoort Anton
Gert Kortekaas, Martijn Lindeboom en Remco Nieboer Feit en fictie uit de middeleeuwen 80
Sacha Landkroon Machu picchu 84
Renée Luth *Anton*
D
IN HOU
86
EMA
BILL MENS
IK Heb S 86
In een obscuur blaadje publiceerde een ke hoofdpersoon uiteindelijk de stadsgracht i het punt zoekt waarop hij de laatste contro kijkt hij nog eenmaal om naar de stad en v maar iets van begrepen heeft.
Bill Mensema Ik Heb Schijt
Overigens bevat dit verhaal direct al in de e Niet een woord dat ik direct begrijp, zoals v sen n kent. afvraa dom i de hel waar h het wo ik de b doordr uhum g later – waarschijnlijk nog dezelfde avond – w tastase-woord alweer vergeten.
was ik de definitie van het metastase-woord alweer vergeten
Jacob Moerman Dertigers waren we
96
Blijkbaar is metastase
98 100
104
Ronald Ohlsen Sjaalman
Joost Oomen De ontmanteling 102
Diana Ozon Nachtwoord
Kasper Peters Anton en de T-shirts
106 Hannie Rouweler Met Anton Scheepstra is het goed eten en drinken 108
Herman Sandman De leider achter het doel 110 112
niet iets dat ik in mijn
d
Terug naar de zelfverkoze n verdrinkingsdood het verhaal van mijn kennis. Het was vast nie doeld had, maar ik vond het echt mooi. Ik von hoofdpersoon zichzelf verdronk in de gracht. Want ik dacht: weer een zeikerd minder.
Lilian Schneider No more
Pauline Sparreboom De Molenaar
1993
100
De ontmantelin g
Schijt
102
ON DIANA OZ
RA
JAN VEENST
126
130
n een verdacht pand aan Boterdiep 117 in Groningen is afgelopen dinsdag een inval gedaan door de politie bij een illegale uitgeverij. De uitgeverij was gevestigd in een clandestien kunstenaar snest dat de geuzennaam ‘Het Paleis’ draagt. Hieronder het verslag van de inval. 20:00 Politie ter plaatse. ME-busjes worden voor de Jumbo en tegenover het poppodium Simplon in stelling gebracht. Publiek stroomt van alle kanten toe. De sfeer is vrolijk. 20:10 Een politiebus met schijnwerper wordt tegenover het pand gestationeerd. De lichtbundel wordt op een raam op de eerste etage van het pand gericht. Daar kan men de uitgever nog net zien zitten. Een kale kruin piept boven ietwat het kozijn uit. Achterin, duidelijk zichtbaar voor het publiek, kasten met illegale boeken.
eerste zin de term metastase. vermoedelijk de meeste menniet zullen weten wat het beteDe lezer die zich nu in paniek agt of hij/zij misschien net zo is als ikzelf, kan ik helaas niet lpende hand bieden. Welisheb ik het woord destijds in oordenboek opgezocht, heb betekenis ervan tot me laten ringen en heb ik zelfs zo van geknikt, maar een paar dagen was ik de definitie van het me-
20:11 De politie roept met een megafoon: ‘Scheepstra . Overgeven.’ In de uitgeverij duikt de uitgever onder het bureau. 20:20 De politie besluit, na herhaaldelijke oproepen om vrijwillige overgave, het pand te bestormen. Slopers in politiedienst verwijderen rode ijzeren hek dat het de ingang van het pand verspert. 20:25 Een speciale eenheid ramt de deur en betreedt met getrokken wapens het pand. Onder de betonnen trap wordt de schrijver Lupko Ellen gearresteerd, die precies op het moment van inval een spannend manuscript afrondt. Dat mag niet, het manuscript wordt in beslag genomen. Ellen wordt afgevoerd.
heb.
d van de hoofdperso on uit et zoals mijn kennis het bend het zelfs super dat de
N
E VAN VOOR
MARIANN
I
ennis een verhaal waarin de inloopt. Terwijl hij moedwillig ole over zijn leven zal verliezen verzucht dat men er nooit ook
dagelijks leven nodig
MEN
JOOST OO
NACHTWOORD Vannacht bedacht ik een titel twee woorden, drie lettergrepe n niet genoeg voor een notitie
Boekengala
Tegen beter weten in weer dat ene woord voor de ochtend niet voorbij de slaap onthouden Zelfs ‘s middags bij de Eerste Hulp haast wegduttend op een brancard dol fijntje niet, doorn struiken nee Bij de röntgen juichte ik luid `druk verband, drukverba nd is het’ `U hoeft niet verbonden , mevrouw’ `Nee, ik zocht een vergeten
‘I
k kan nergens mijn sokken vinden,’ moppert de bekende columnist Dolf D. als hij spiernaakt voor de spiegel staat. Het is half zeven en dus nog anderhalf uur voor het begin van het boekengala. ‘Daah!’ sist Marjon met nagellakkwastje tussen de tanden. Ze knikt naar stoel. de Als Dolf zijn sokken aantrekt, ziet hij hoe Marjon zich voorover buigt. De lange dijen spannen op de rand soepele van de lijken ze op koude custardpudd badkuip. Als ze haar borsten neervlijt op de knieën inkjes die ruimte krijgen na het lossen uit de vorm. Dolf weet dat een snedige opmerking als: ‘Schat, was de maïzena op?’ om deze van de dag niet aanslaat tijd bij Marjon. ‘Rood,’ zegt hij daarom als hij zijn geliefde het kwastje behendig langs de nagelriemen ziet leiden, ‘rood is altijd wat hoerig. Ik vraag me af of een man, als hij op de ideale combinatie van zoek is naar Madonna en lichtekooi, niet misleid wordt door gebruikt rood. Want als argeloos die overspelige belofte oplost in aceton, persen blanke zijn vlees tot oedipaal drijfzand.’ nagels Marjon kijkt even op. ‘Dat is, mag ik aannemen,’ zegt ze koeltjes, ‘alleen een theoretische beschouwing , een opmerking die moet maskeren dat je als een opziet tegen het voorlezen berg vanavond.’
woord’
2009
116 Meindert Talma Anton Scheepstra, boekuitgever 122
Henk Veenstra De auteursfoto(graaf) bij Passage nader belicht 126 130
Jan Veenstra Boekengala
Marianne van Voorn Het avontuur in Groningen 132
Erwin de Vries Godert Walter / EK-Tekst feliciteert Uitgeverij Passage 134 Frans Westra Lausoleum 138
140 142
Irene Wiersma Lappenpop Kees Willemen Hier signeert
Willem Jan van Wijk Zes gedichten