Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri Kürşat Fidancı, Berna Fidancı, Erkan Sarı
Gelişim Gelişim, organizmada iç ve dış etkenler sonucu, birbirine bağlı ve düzenli bir biçimde ortaya çıkan, ilerleyici bir dizi değişiklikler olarak tanımlanır. Büyümeden ayrı olarak gelişme, yeni beliren yetenekler ve davranış örüntüleriyle gerçekleşir. Gelişim genellikle bir sıra izler ve basitten karmaşığa doğru gerçekleşir. Ör: çocuklar önce heceler, sonra sözcükleri söylemeye başlar, daha sonra da cümle kurar. Her çocuk aynı gelişim basamaklarından geçer ancak bu basamaklarda bireysel farklılıkların olabileceği unutulmamalıdır. Gelişim dönemlerinin ve bu dönemlerde görülmesi beklenen özelliklerin bilinmesi hem çocuğun gelişiminin izlenmesinde hem de gelişimde bir aksama olduğunda bunun değerlendirilebilmesi açısından büyük önem taşır. 0-1 Yaş Gelişim Özellikleri Doğduğunda yaklaşık 2500-4000 gram ağırlığında, 48-53 cm. boyundadır. Baş çevresi yaklaşık 34.5 cm.dir. İlk 6 ayda haftada 150-210 gr. kilo alırken boyu ayda 2.5 cm., baş çevresi ise ayda 1.5 cm. artar. Günde yaklaşık 15 saat uyurlar. Bebek 1 yaşına geldiğinde doğum kilosu 3’e katlanırken, doğum boy uzunluğu %50 artar. Bebekler ilk doğduklarında refleksleri ile hareket eder. Çevresiyle fazla ilgilenmez. Tamamıyla egosentriktir. Bebek büyümeye başladıkça çevresiyle daha çok ilgilenmeye başlar. Beşinci-altıncı ayda yabancıları ayırt etmeye başlar. Yabancı anksiyetesini azaltmak için bebek kucağa alınmadan önce yumuşak bir ses tonuyla konuşulmalı, ani hareketlerden kaçınılmalıdır. Bunu takiben ayrılık anksiyetesi başlar. Ayrılık anksiyetesini azaltmak içinse bebeğin alışık olduğu ortamlara bırakılması, yanında güvendiği bir obje bırakılması, ebeveynlerin ayrılmadan önce çocukla konuşması ve ayrılık süresinin mümkün olduğunca kısa olması gerekmektedir. Sekizinci aydan itibaren kaybettiği bir nesneyi kısa süreli aramaya başlar. Ancak nesne gözden kaybolunca onu aramaktan vazgeçer. Bebek ilk doğduğunda iletişimi sadece ağlama yoluyla olurken bebek büyüdükçe daha keyifli sesler çıkarmaya, heceler çıkarmaya başlar. On birinci-on ikinci aya geldiğinde 3-5 kelimeyi anlamını bilerek söyleyebilir (baba, 102 1
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
mama vb.). Hayvan seslerini taklit eder. “Bana ver, burnunu göster” gibi basit komutları yerine getirir. Yenidoğan döneminde ısı ve sıvı kaybı fazladır. Bu nedenle ortamın ısısının ve yenidoğanın kıyafetlerinin sıcağa ve soğuğa karşı iyi ayarlanması gerekir. Ayrıca bebekler 3-4 aya kadar burun solunumu yaparlar. Bu yüzden burun tıkanıklığı ve burun temizliği oldukça önemlidir. Bebeğin altının kirli olması, açlık ve kolik bu dönemin en önemli sorunlarıdır. Kolik, çoğunlukla bebeğin ikinci ya da üçüncü haftasında ortaya çıkıp on ikinci haftasında son bulan, bazen de beşinci ayın sonuna kadar devam eden, kendini şiddetli ağlamalarla belli eden bir huzursuzluk dönemidir. Bebek sakin ve normalken, aniden ağlamaya başlar, bacaklarını karnına doğru çeker, yüzü kızarır, gözlerini tamamen kapatabileceği gibi kocaman da açabilir. Karnı şişip, gerginleşir, ellerini sıkar hatta kısa sürelerle nefesini bile tutar. Bu krizler bir iki saat sürebileceği gibi ara ara bütün gün de olabilir. Çoğunlukla öğleden sonra başlayan bu huzursuzluk nöbetleri bebek yorgun düşüp uyuyuncaya kadar ya da bağırsak hareketleri düzelip gaz çıkarıncaya kadar sürebilir. Teşhis genellikle ailenin ağlama şeklini ve durumu tanımlanmasıyla konur. Detaylı bir fizik muayene ile fıtık, barsak düğümlenmesi, orta kulak enfeksiyonu, idrar yolu enfeksiyonu olup olmadığına bakılmalıdır. Koliğin kesin nedeni bilinmemekle birlikte, anne sütü alan bebekte annenin yediklerine, mama alan bebekte mamanın içeriğine alerji, sindirim sisteminin tam olgunlaşmamış olması, bağırsak gazının artması, bebeğin günlük rutinlerindeki değişiklikler, annenin stresli olması ile ilişkili olabileceği düşünülmektedir. Lahana, karnabahar, brokoli, kuru baklagiller, inek sütü ve ürünleri, çay, kahve gibi besinler annenin diyetinden çıkarılarak bebeğin rahatlayıp rahatlamadığı izlenebilir. Bebeği yumuşak bir battaniyeye sarma, Kucaklayıp sarılma, ninni, şarkı söyleme, müzik dinletme, kucakta veya beşikte sallama, karnına ılık yağ ile masaj yapma, karnına ılık havlu koyma, ılık bir banyo yaptırma, bebek arabasında ileri geri gezdirme, arabaya bindirip gezdirme, emzik verme gibi yöntemler rahatlatıcı olabilir. Bu dönemde yapılması gereken taramalar: • Boy, kilo, baş çevresi • Fenilketonüri • Konjenital hipotiroidizm • Biotidinaz eksikliği • Görme, işitme • Hiperbilirubinemi • Aşı takibi • Doğuştan kalça çıkığı • Anemi (1 yaşında) 1- 3 Yaş Dönemi Gelişim Özellikleri Bu dönemde çocuk yılda 1,5-2,5 kg. kilo alırken, boyu yılda 8-12 cm. uzar. Baş çevresi 48-50 cm. arasındadır. Onikinci-onbeşinci aylarda çocuk genellikle yürür. Bu çocuğun bağımsızlığa doğru attığı ilk adımdır. Bir-üç yaş dönemi otonomi ve bağımsızlık dönemidir. Otonominin sağlanması için çocuk ve ebeveyn arasında olumlu, güvenli ve destekleyici bir ilişki kurulmalıdır. Çocuğun keşfetmesine olanak sağlamak için özgür olabileceği ancak güvenilir bir ortam sağlanmalıdır. Diğer çocuklarla iletişim kurması için destek103 2
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
lenmelidir. 1-3 yaş benmerkezcilik ve inatçılık özelliklerinin görüldüğü zorlu bir dönemdir. Bu dönemde negativizm en çok görülen sorundur. Çocuğun istediği şey olsa bile “hayır” kelimesini sık kullanır. İnatçı ve kararlı tutumları, isteklerine “hayır” dendiğinde geçirilen öfke nöbetleri ve ağlama krizleri hep bu dönemin karakteristik özellikleridir. Çocuk öfke aracılığı ile kendisini kabul ettirmeye çalışır. Çocuk aç olduğunda, kendini güvensiz hissettiğinde daha çok öfke nöbeti geçirir. Öfke nöbetlerinin üzerinde durulmamalı, uyaranlar azaltılmalı ve kendisine zarar vermesi engellenmelidir. Bu yaş grubu “paralel oyun” denilen dönemdedir. Yani birbirleriyle oyun kurmaktan çok, oyuncağa yönelik oyunlar oynarlar. Zaman zaman paylaşma konusunda yaşadıkları zorlukları arkadaşlarına fiziksel zarar verme boyutuna da taşıyabilirler (vurma, bağırma, ısırma vb.). Motor Gelişimi • Merdivenden yukarı ayak değiştirerek çıkar ve aşağı inerken her basamakta iki ayağını bitiştirir. • Alt basamaklardan atlayabilir. • Koşarken ve büyük oyuncakları itip çekerken önüne çıkan engelleri aşabilir, köşeleri dönebilir. • Pedalları kullanarak üç tekerlekli bisiklete binebilir. • Her iki elini işbirliği içinde ustaca kullanabilir. • Makas kullanabilir. • Yemek yerken kaşık ve çatalı rahatça kullanabilir, • Dişlerini fırçalar. Bilişsel ve Dil Gelişimi • Adını, soyadını, cinsiyetini ve yaşını söyleyebilir. • Bildiği birkaç çocuk şiirini ezbere okuyabilir. • 10’a kadar ya da daha fazla ezbere sayabilir. • 1–3 arası rakamları tanır. • Ana renkleri tanır. • Bedeninin parçalarını bilir. • ‘Ne’, ‘nerede’, ‘kimle’ başlayan pek çok soru sorar. Bu dönemde başarılması gereken en önemli görev tuvalet alışkanlığının kazanılmasıdır. Her çocukta farklı olmakla birlikte bu eğitim için en uygun zaman 18-24 aydır. Bazen bu 30 aya kadar uzayabilmektedir. Tuvalet eğitimine hazır oluşluk kriterleri değerlendirilmelidir: - Anal ve üretral sfinkter kontrolünün kazanılmış olması - En az 2 saat kuru kalabiliyor olması - Yürüme, oturma, çömelme becerisi kazanmış olması - Sıkılmadan 5-10 dakika tuvalette oturabilmesi - Altını ıslattığında rahatsız olması Tuvalet eğitiminin bir hastalıktan sonra, hastaneye yatma gibi stresli olaylar öncesi ve sonrasında ve ev dışında bir yerlere gidildiğinde verilmemesi gerektiği unutulmamalıdır. Çocuk için ayaklarının yere basabileceği bir oturak ya da klozet adaptörü kullanılacaksa küçük bir tabure kullanılması kendisini güvende hissetmesi açısından önemli104 3
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
dir. Tuvalet eğitimine başlamadan önce çocuğun çiş ve kakanın tuvalete yapıldığını ebeveynlerinden görmesi, bunun normal olduğunu fark etmesi sağlanmalıdır. Tuvalet eğitimine başlanırken bez çıkarılmalı ve bir daha kesinlikle takılmamalıdır. Eğer bez gündüz çıkarılıp gece takılırsa çocuk çişini ne zaman tutup ne zaman bırakacağı konusunda kararsızlık yaşar. Çocuğun ritmine göre 1-2 saatte bir çocuğu tuvalete oturtarak çişini yapması beklenmelidir. Çişini veya kakasını tuvalete yapan çocuklar ödüllendirilmeli, desteklenmeli, coşkuyla tebrik edilmelidir. Tuvalette suyla oynamasına izin verilebilir, kakalara bay bay yaparak sifonu çekmesi sağlanabilir. Çişini ya da kakasını ortalığa yaptığında asla azarlanmamalı, “çok kötü kokuyor, pis oldu” gibi olumsuz ifadeler kullanılmamalıdır. Bir sonraki sefer tuvalete yapma konusunda teşvik edilmeli, ödüller kullanılmalıdır. Tuvalet eğitimi verirken bir yöntem seçilmeli ve o yönteme sadık kalınmalıdır. Aksi halde çocuğun kafası karışacaktır. Uzun uğraş verdikten sonra yaklaşık 1,5 ay geçtiği halde başarılı bir tuvalet alışkanlığı sağlanamadıysa eğitime ara verilmelidir. 3-6 Yaş Gelişim Dönemi Özellikleri Kilo yılda 1,5-2,5 kg artar, boy 4-7 cm. uzar. 4-5 yaşlarında baskın el (%90 sağ el) kullanımı başlar. Bu dönemin başlarında çocuklar egosentrik iken dönemin sonlarına doğru giderek sosyalleşmektedirler. Zamanı anlamaya başlarlar. Olaylarda neden sonuç ilişkisi kuramazlar. Kurallara uyar ancak doğru ile yanlışı anlayamayabilir. Bu yaş grubunun en önemli özelliği meraktır. “Ne, nedir, niye?” tarzındaki soruları ardı arkasına sorabilirler. Detaycı ve araştırmacıdırlar. Hayal güçleri çok iyi çalışır ve bunu oyunlarında çok güzel kullanırlar. Bu dönemde yaşanabilecek en karakteristik sorun gece uyanmaları ve gece korkularıdır. Çocuğun korkuları somut bir şekilde ele alınmalı, onu rahatlatacak düzenlemeler (gece lambası, çocuk uyuyana kadar yanında bir ebeveynin olması) yapılmalıdır. Psikomotor Gelişim • Ayak değiştirerek büyük bir rahatlıkla merdivenlerden inip çıkabilir, • Merdivenlere ve ağaçlara tırmanabilir, • Parmak ucunda durabilir, yürüyebilir ve koşabilir, • Üç tekerlekli bisiklete binmede ustalaşmıştır, • Dizlerini kırmadan yerdeki nesneleri alabilir, • Topu atma, yakalama, zıplatma, tekmeyle vurma gibi becerileri içeren top oyunlarını gerçekleştirebilir, • Kalemi yetişkin gibi tutar ve başarıyla kullanır, • Makasla düz ve dairesel çizgileri kesebilir. • Şekilleri sınırları taşırmadan boyayabilir. Bilişsel Gelişim • Yakın geçmişteki olayları, olup bitenler arasında ilişki kurarak anlatabilir, • Ev adresini söyleyebilir. • Nesneleri ismini söylediği nesneye dokunup nesne-sözcük arasında birebir eşleme yapabilir. • Özellikleri belirtildiğinde vücudunun kısımlarını gösterebilir. • Etkinlik süresince dikkatini toplayabilir. • 1-5 arası rakamları tanır. • 15’e kadar ritmik sayabilir. 105 4
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
• Düzgün ve tam cümleler kurabilir. • Yedi kelimeden oluşan cümleleri kurabilir. • Gerçekleri hayallerle karıştırarak hikâyeler anlatabilir. Sosyal – Duygusal Gelişim • Evin dışında işe yarar her türlü malzemeyle bir şeyler üretmeye, oluşturmaya çalışarak yaratıcılığını sergiler, • Dramatik oyunu ve çeşitli giysiler giyip kılıktan kılığa girmeyi çok sever; sıklıkla bu oyunları oynamayı tercih eder, • Paylaşma ve oyun sırasında sıra bekleme anlayışı gelişmiştir, • Küçük kardeşlerine ilgi gösterir sevgiyle yaklaşır, • Duygularının sonuçlarını söyleyebilir, • Yeni ve alışılmamış durumlara uyum sağlar, • Başkalarının konuşmalarını kesmeden dinler, • Grup kurallarına uyar, • Ayakkabısının bağcığını açar, Bu dönem çocuğun cinsel kimliğinin farkına vardığı dönemdir. Çocuğun cinsel kimliğini doğru bir şekilde kazanması için kendi cinsinden olan ebeveyni ile sağlıklı bir özdeşim kurması gerekir. Bu yüzden örneğin baba traş olurken erkek çocuğuna da köpük sürülebilir. Kız çocuklar anneleri makyaj yaparken yanında bulunabilir. Cinsiyete ilgi arttığı için masturbasyon görülebilir. Çocuğun ilgisi başka yöne çekilmeli, bunun özel bir davranış olduğu ve her yerde yapılmaması gerektiği söylenmelidir. Anne baba ile yatmak istemesi normal olarak karşılanmalı ancak 1-2 günden fazla izin verilmemelidir. Bu dönemde kastrasyon (kısırlaştırılma) korkusu vardır. Erkek çocuklar bu dönemde sünnet edilmemelidir. Bu dönemde kesme, kanama, delme gibi sözcüklerin kullanımından kaçınılmalıdır. Tikler bu dönemde görülen önemli davranış sorunlarındandır. Genellikle anksiyete kaynaklıdır. Çocuk ve ebeveyn arasında olumlu iletişim güçlendirilmeli ve tikler görmezden gelinmelidir. 6-12 Yaş Gelişim Dönemi Özellikleri Büyüme ve gelişme önceki dönemlere göre biraz daha yavaştır. Yılda 1,4-2,2 kg. alır, boyu 4-6 cm. uzar. Bilişsel Gelişim • Ortalama 3000 kelime hazinesine sahiptir. • Geçmiş, şimdi ve gelecek zaman kavramları şekillenmeye başlamıştır. • Bu çağda çocuğun zihin gücü ve belleği bir hayli gelişir. Çocukta somut düşünce tarzı hâkimdir. • Neden-sonuç ilişkisi kurabilir. • Saati okuyabilir, ayları, mevsimleri, yılları sayabilir. • Zamanı planlayabilir. Sosyal Gelişim • İyilik ve kötülük kavramları, ana-babanın beğendiği ve beğenmediği davranışları ile ilgili olarak değişir. • En önemli duygusal ihtiyaçları sevilmek, beğenilmek, değer verilmektir. • İlgi merkezi olma isteği kuvvetlidir. • Başarılı olma ihtiyacı kuvvetlidir. Gerçek başarılar elde edemezlerse hayali başarı106 5
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
larla övündükleri görülür. • Çoğu zaman kişiliğini gösterme, bağımsız olabilme çabasıyla inatçılık, dik başlılık, itaatsizlik olabilir. • Çocuk öğretmenine büyük ilgi ve hayranlık duyar. Kendini beğendirmek için elinden geleni yapar. • Genellikle öğretmenin ilgisini çekmek için arkadaşlarını sık sık şikayet eder. Bu yaş döneminde dikkat edilmesi gereken en önemli konu okulla ilgili konulardır. Çocuk okul saati yaklaştığında karın ağrısı, ateş, kol-bacak ağrısı gibi şikayetler ifade edebilir. Okul fobisinin en sık görülen nedeni primer bakım vericiden ayrılmaktır. Ayrıca çocuk duygusal olarak okula hazır olmayabilir. Ayrılık anksiyetesi yaşayabilir. Böyle durumlarda ebeveynler çocuğun okula gitmesi konusunda kararlı olmalıdırlar. Çocuk ayrılmakta zorlandığı ebeveyni tarafından değil bir başkası tarafından okula bırakılmalı veya servisle gitmesi sağlanmalıdır. On-oniki yaş preadölesan dönemdir. Cinsel gelişim genellikle hormonlar, beslenme ve genetik etkilere bağlı olarak kızlarda 10 yaşında, erkeklerde 12 yaşında başlar. Bu dönemde cinsellikle ilgili fazla soru sormazlar, ilgileri daha çok okula kaymıştır. Dini konularda kafasına takılan konuları ailesine sorar. Din kavramlarının gelişmesinde aile ve arkadaşları çok etkilidir. Farklı dinde insanların olduğunu bilir. Çocuk 7 yaşında iken ölümün geri dönüşsüz olduğunu bilir, ancak erişkinlerin anladığı anlamda ölümü 9 yaşında kavrar. 12-18 Yaş Dönemi Gelişim Özellikleri Hızlı boy uzaması ve beden ağırlığında artış vardır. Kızlarda kilo artışı 11 yaşında başlayarak 12-13 yaşında yüksek seviyeye ulaşır. Erkeklerde 11-13 yaş arasında kilo artışı az olmasına rağmen 13-14 yaşından itibaren hızlı bir artış olur. Kızlarda boy uzaması 8-17 yaşlarında, en hızlı 12 yaşında olurken 16-17 yaşlarına geldiğinde büyüme yavaşlar. Erkeklerde boy uzaması 10-20 yaşlarında, en hızlı 14 yaşında olurken, 18-20 yaşlarında büyüme yavaşlar. Cinsel Gelişim KIZLAR
ERKEKLER
Menarş yaşı: 10-16 yaşlar Ovülasyon: Menarştan sonra Meme gelişimi: 8-18 yaşlar Pubik ve aksillar kıllanma: 11-14 yaşlar Pubertedeki ilk fiziksel belirti: Memelerde büyüme
Penisin büyümesi: 10-16 yaşlar Testislerin büyümesi: 9-17 yaşlar Pubik, aksillar ve fasial kıllanma: 12-16 yaşlar Pubertedeki ilk fiziksel belirti: Testislerde büyüme
Sekonder cinsiyet özellikleri (tüylenme, meme dokusunun gelişimi vb.) gelişmeye başlamıştır. Adölesanın dikkati bedenindeki değişikliklere odaklanmıştır. Aynı cinsiyetteki akran grubu ile kendini karşılaştırır, kendisinde bir farklılık varsa bunu saklamaya çalışır. Örneğin meme dokusu erken gelişmiş bir kızın göğüslerini saklamak için kambur durması gibi. Kimlik edinme, kimliğini bulma çabaları vardır. Genellikle adölesan kendine dönüktür ve kendisini çok beğenir. Bu dönemde adölesanda soyut düşünme becerisi gelişmiştir. Din ve tanrı kavramlarını incelemeye başlar. Geleceği düşünüp kariyerini planlar. Mesleki ve diğer sorumlulukları kazanma gereğini anlar. Meslek seçimi bu dönemde gerçekleşir. Felsefeye, politikaya ve toplumun sorunlarına karşı duyarlı davranır. 6 107
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
Yaş Dönemlerine Göre Gelişim Özellikleri
Bu dönemde akran grubundan onay alma büyük önem taşır. Akran grubuyla benzer şekilde davranışlar gösterir. Akran grubu tarafından kabul edilme hem beden imgesinin onaylanması açısından, hem de karşı cinsiyetin ilgisi çekmek açısından önemlidir. Ailece yapılan faaliyetlere daha az katılır. Ebeveyn-çocuk ilişkisi azalır, bağımsızlık ve kontrol duygusu konusunda büyük çatışmalar yaşanır. Bireysel özgürlüğünü ve haklarını kazanmaya çalışır. Adölesan dönemin başında yoğun duygulanım değişiklikleri, öfke nöbetleri, alaycı, küçümseyici yaklaşımlar çok görülür. Yetersizlik yaşarlar, yardım istemekten çekinirler. Bu dönemin özellikleri göz önüne alındığında adölesanlar, okulu bırakma, arkadaş ilişkilerinde problemler, stres, depresyon, intihar, düşük benlik saygısı, cinsel yolla bulaşan hastalıklar, adölesan gebelikler, sigara, alkol ve uyuşturucu kullanımı açısından izlenmelidir. Erken-geç puberte, yeme bozuklukları, postür bozuklukları, menstruasyon bozuklukları, dermatolojik sorunlar bu döneme özgü sağlık problemleridir. Adölesanlar tüm bu problemler açısından takip edilmeli ve gerekli eğitim ve destek sağlanmalıdır. Kaynaklar 1. Törüner E.K, Büyükgönenç L. Çocuk Sağlığı Temel Hemşirelik Yaklaşımları, Büyüme ve Gelişme, Göktuğ Yayıncılık, Amasya, 2012, sf: 49-56 2. Behrman R, Kliegmen R, Nelson Essentials of Pediatrics, In: Tuzcu M. Editor. Çocukta Gelişme ve Davranış, 3. Baskı, Nobel Tıp Kitabevleri, 2001, sf: 31-36. 3. Osborn L, DeWitt T, First L, Zenel J, Pediatri, Yurdakök M, Editor. Güneş Kitabevi, Ankara, 2007, sf: 36-56. 4. Kheir AE. Infantile colic, facts and fiction. Ital J Pediatr. 2012; 38: 34. 5. Wong D, Nursing Care of Infants and Children, Growth and Development, 5th edition, Mosby Year Book, 1995, pp: 105-154 6. Yavuzer H, Çocuk psikolojisi, Gelişimin incelenmesi, Remzi Kitabevi, 2003, sf: 33-46, 121-127 7. Kaerts N, Van Hal G, Vermandel A, Wyndaele JJ. Readiness signs used to define the proper moment to start toilet training: a review of the literature. Neurourol Urodyn. 2012 Apr;31(4):437-40. 8. Bird JM, Markle RS.Subjective well-being in school environments: promoting positive youth developmentthrough evidence-based assessment and intervention. Am J Orthopsychiatry. 2012 Jan;82(1):61-6. 9. Shek DT, Keung Ma H, Sun RC. A brief overview of adolescent developmental problems in Hong Kong. ScientificWorldJournal. 2011;11:2243-56. 10. Ekşi A, Ben Hasta Değilim, Çocuğun ruhsal ve bilişsel gelişim dönemleri ve dönemlere özgü sorunlar, Nobel Tıp Kitabevi, İstanbul, 1999, sf: 89-98.
108 7