Verslag Samenhuizenreis 2013

Verslag Denemarken reis 24-29/03/2013

Met dank aan: An-Sofie, Marijke, Hilde, Marjolein, Kathy, David, Iris, Sofie, Luc, Hilde L., Sabrine 1

1. Wilde Rosen, Ahrensburg (D)

Ongeveer 200 personen wonen hier in totaal, vroeger was het een kwekerij van wilde rozen.

Ten noorden van de weg ligt een eerste deel van de woningen. Parkeren doet men gezamenlijk aan het einde van de oprit. De woningen zijn in 4 volumes rond een gezamenlijke tuin geschikt. Deze noordelijke ontwikkeling was de tweede fase, je vindt hier meer ouderen en gezinnen met jongere kinderen. Naast de woningen vinden we hier ook nog een zelfstandige die bamboe kweekt en een plaats waar groentepakketten worden gemaakt, er is een biologische boerderij in de buurt.

Ten zuiden van de weg ligt een grotere cluster van een 30-tal wooneenheden. Er is een logeerkamer en een beetje verder een gemeenschappelijke ruimte met een keukentje. De auto's krijgen hun plaats aan de ingang, waar ook het afval gezamenlijk wordt gesorteerd. De rest van de site is op deze manier een oase voor jong en oud. In dit zuidelijke deel zijn het vooral gezinnen met wat oudere kinderen, veel families waarvan de vrouw niet buitenshuis werkt. Paden lopen rustig tussen de huizen en tuintjes door. Berging voor fietsen en tuinmateriaal vind je vlakbij in kleine overdekte houten stalletjes.

De wijkontwikkeling is vanzelf ontstaan, gegroeid, er waren wel private investeerders en politieke invloed.

De rest van de site is nog in aanleg, waaronder de Dorfplatz. Er worden 12 woonsten gebouwd voor gehandicapte jongeren, waarvan er verschillende zullen meehelpen vb. in het cafĂŠ in Almende. Er zijn ook bureaus, een seminarie paviljoen, meditatieruimte enz. Binnenkort zullen er ook paarden komen.

2

2. Allmende Wulfsdorf, Ahrensburg (D)

Afspraak met Johannes Holm, een geëmigreerde Nederlander.

Oorspronkelijk was het de bedoeling om een coöperatieve op te richten maar dat viel te duur uit. Het project kon subsidies krijgen voor de aankoop van de eigendom. De gemeenschap kocht 6,2 ha aan, goed voor 100 units in 15 woonblokken. Ze betaalden 3 mio € voor de grond, die gemeenschappelijk is. Aansluitingen, planning en tuinaanleg zijn gemeenschappelijk bekostigd: iedere unit betaalt 800€/m².

Elk huis, waarin verschillende wooneenheden te vinden zijn, heeft z'n eigen architect er bij gehaald. In totaal werden er 12 architecten betrokken bij de bouw. Per huisgemeenschap werd beslist wat ze wilden. Het geheel toont verscheidenheid maar het past wel samen. Er zijn minimum 6, maximum 13 wooneenheden/woonblok.

Er zijn amper gemeenschappelijke delen in de huizen. In de buitenruimte is er wel een gemeenschappelijke sporthal, voetbalveld, gezondheidscentrum, een centrum voor ontwikkeling van biodynamische zaden, een vijver,... De woningen hebben samen één warmtenetwerk op pellets en gas. Indien men ook wil koken op gas, dan betaalt men 5€/maand extra. Er zijn autovrije paden tussen de huizenblokken.

Allmende noemt zich een socio-ecologisch dorp. Er is een openheid naar de omgeving. Allmende exploiteert een kleuterschooltje, de opbrengst daarvan wordt terug ingezet voor andere gemeenschappelijke activiteiten (organisatie van een marktje op het domein,..). Er is één huis voor meervoudig gehandicapte kinderen/jongeren, die externe begeleiding krijgen. Er is een filmhuisje. In de verschillende woonblokken zijn er 5 sociale woningen voor verhuur. Op het domein zijn ook bedrijfjes gevestigd (fotograaf, kunstenateliers,...)

Eigen kapitaalinbreng is nodig. Verkopen van de eigen unit kan, de kandidaten worden voorgesteld aan de gemeenschap. En de gemeenschap heeft voorkooprecht. Maar er zijn nog te weinig richtlijnen daaromtrent.

Er wordt verkocht aan aankoopprijs + index.

Soms klaagt men over overlast, vooral i.v.m. het (gemeenschappelijke) jeugdhuis. http://www.allmende-wulfsdorf.de/index.htm 3

3. Kilen, Ballerup (DK)

Het initiatief voor “Kilen” ging uit van slechts 2 personen. Van idee (begin 1986) tot afgewerkt project (eind 1989) werd er 4 jaar over gedaan.

Als je hier komt wonen, wordt je echt deel van een warme gemeenschap. Dat heeft veel, maar lang niet alles te maken met het glazen straatje dat bij de eerst zonnestralen een extra lange, grote, gedeelde kamer wordt voor alle bewoners. In de winter wordt deze ruimte een 'extra koelkast'.

In totaal heeft de bebouwde oppervlakte 2000 m2 dak, waarvan meer dan 300 m2 gedeelde ruimte bedekt.

De belangrijkste gedeelde ruimte en het hart van Kilen is hun groot gemeenschapshuis met ruime keuken, eetzaal, speelruimte en 3 jongerenkamers (waar jong-volwassenen uit de groep die thuis niet genoeg ruimte hebben terecht kunnen). Naar mijn aanvoelen zijn deze ruimtes wel heel klein en wordt er weinig gebruik van gemaakt, althans niet voor het beoogde doel, bewoning voor een periode van hoogstens 2 jaar.

De kleinere huizen (65-75 m2) voor alleenstaanden en koppels grenzen aan de grote tuin, terwijl de grotere huizen (85-95m2 over 2 verdiepingen) slechts een klein privé-terrasje hebben.

Het wordt als een minpunt ervaren dat zij door de glazen straat moeten om aan de tuin te geraken.

Door het grote gemeenschapsgevoel in de groep is er weinig of geen (nood aan) interactie met de buurt.

Momenteel wonen er 47 mensen in 20 huizen (10 aan elke kant van de glazen straat). De helft van de huidige bewoners woont er van bij de start (al 24 jaar). Ook senioren en families met grotere tieners willen er blijven wonen. Soms wordt er gewisseld van huis, bij veranderende noden (sterfgeval, echtscheiding, geboorte van een 3de kind in een familie).

Kinderen groeien op in een veilige omgeving en ook voor senioren is het ideaal want iedereen helpt 4

iedereen.

De helft van de bewoners in Kilen zijn kinderen!

Het is soms moeilijk om de juiste balans te vinden tussen plezier en lawaai. Er is consensus dat elke volwassene elk kind tot de orde mag roepen en zelfs straffen. Er wordt de kinderen van jongs af aan geleerd dat ze respect moeten hebben en dat ze net zo goed verantwoordelijk zijn voor een aangename sfeer in de groep.

Ook vriendjes van kinderen zijn welkom. Die voelen 'Kilen' niet aan als heel speciaal. 20 jaar geleden wel, maar nu woont 20% van de kinderen in die buurt al in een cohousing en het concept is dus niet vreemd meer.

Tieners hebben het soms iets lastiger omdat er steeds 20 volwassenen in de buurt zijn (terwijl 2 ouders als meer dan genoeg is voor een 16-jarige).

Vanaf 12 jaar worden kids/tieners betrokken bij het eten maken en de afwas.

Van maandag tot vrijdag wordt er samen gegeten, om 18:30u. Drie mensen maken het eten klaar en 3 ruimen op.

Het zijn waardevolle momenten die een wezenlijk onderdeel zijn van het cohousing-concept.

Als er toch een huis vrijkomt in Kilen en er nieuwelingen willen instappen dan 'interviewt' de groep hen en worden ze uitgenodigd om eens samen te komen eten, zodat ze weten wat hen te wachten staat.

Bijna iedereen eet elke werkdag samen. Op een kalender wordt (ten laatste 2 dagen op voorhand) aangeduid met hoeveel je komt. Op vrijdag alleen is er dessert.

Er was even discussie over een vegetarische dag maar dat idee werd verworpen. Vegetariërs vormen een absolute minderheid in Kilen...

Iedereen betaalt hetzelfde bedrag voor het eten, bovenop de € 1000 voor de huur (verwarming, elektriciteit, was, verzekeringen, herstellingen) voor de grootste huizen.

De bewoners van Kilen zijn geen eigenaars van hun huis (en kunnen hun lening niet inbrengen in hun belastingen).

De gemeenschap / de coöperatie is eigenaar van het ganse project. De inwoners hebben een aandeel.

Leven in Kilen is redelijk duur (2 inkomens nodig) maar goedkoper dan bv in Kopenhagen-Stad.

Heeft men hulp gekregen bij de start van het project?

De grond was eigendom van de gemeente. Na lange discussies werd deze verworven. Dan werd een architect aangesteld en dan een aannemer die de bouw realiseerde.

Er zijn winkels en scholen dichtbij. Men leeft niet op een eiland.

Hoe wordt de coöperatie geleid? Door een raad van bestuur met een voorzitter, secretaris, … Dit is verplicht.

Mensen staan niet te popelen om in de RvB te zetelen. Onze gastheer is 'chinees vrijwilliger' voor de voorzitters-stoel.

Wat is het voordeel van een coöperatie? Je leeft /woont niet in je eigen huis. Alle huizen zijn een beetje van jou en je voelt je verantwoordelijk voor het wel en wee van alle bewoners. Met woont als groep in één groot huis. Er is veel meer sociale controle en hulp als je het nodig hebt.

Er zijn weinig of geen vaste regels. Bij vragen of discussies op de maandelijkse vergadering wordt er gewerkt met consensus. Toch 1 regel: geen huisdieren (binnen, want buiten momenteel veel (zwerf)katten).

Er is nog nooit iemand 'buiten gekeken', uit de cohousing gezet. Het zou ook niet kunnen behalve als iemand 5

pertinent zou weigeren om de huur te betalen.

Kilen is niet multicultureel, gekleurd of divers qua religies, wat ze eigenlijk betreuren.

4. Lange Eng, Albertslund (DK)

(infofiche quasi correct: 1 wijziging: privé: units 70 à 130 m²) - Ontvangst en toelichting door Nils Sörensen - 54 woningen, eengezinswoningen en appartementen - Ca. 200 bewoners, waarvan helft volwassenen en helft kinderen (één van de grootste van het land) - Profiel bewoners: “me” (idem gastheer): hoogopgeleide dertigers, 2 à 3 kinderen, hoger inkomen (leraars, ambtenaren, ondernemers, vrije beroepen).

- Zeer beperkt aantal ouderen of alleenstaanden (‘sociale mix’ zou wenselijk zijn maar kostprijs is obstakel) -

Initiatiefgroep = schoolvrienden met ‘wild plan’: helft zette door, andere helft haakte af Werving bijkomende kandidaat-bewoners via affiche-campagne Verloop: 2005: 1e info-avond; 2007: 1e spadesteek; 2008: 1e bewoning Opzet was woningen instapklaar, maar wegens faillissement aannemer zelf nog veel werk moeten verrichten (2 jaar). Pluspunt: positief voor groepssfeer Plannen ontworpen door architect in samenwerking met initiatiefgroep. Belangrijke rol van projectontwikkelaar bij de realisatie van het project (o.a. aankoop grond) 6

-

Opm: onduidelijkheid in nota’s wie woningen doorverkoopt: vereniging of individuele eigenaars (private koopwoningen)

-

Kostprijs relatief hoog: 3 miljoen DKK (400.000 EUR), mede door gerenommeerde architecte (Dorthe Mandrup) Geen specifiek overheidssteun in vergelijking met klassieke eigendomswoningen (genieten eveneens hypotheekrenteaftrek) Gemeenschappelijke activiteiten (bv. koken, delen materiaal) beperkt enigszins de kosten, maar dit is geen doorslaggevend element in deze cohousing. Voornaamste motivatie is bewuste keuze voor meer gemeenschappelijke leefwijze en ‘smart optimizing’ van beschikbare middelen

-

-

-

Gemeenschappelijke ruimte van ongeveer 600 m² met eetzaal, café, kinderruimte, atelier (naaien), filmzaal Gemeenschappelijke maaltijden: bereiding door groep van 8 à 9 personen, gedurende 3 opeenvolgende dagen. Nadien 6 weken ‘verlof’. Systeem van online bestellingen (in functie van aan te kopen hoeveelheden) Meerwaarde voor de omgeving: onderlinge sociale cohesie; grotere sociale mix in de omliggende scholen; groot aantal bewoners betrokken bij gemeentelijk beleid (geëngageerde burgers)

7

5. Halvtolv, Kopenhagen (DK)

Wandeling gestart langs de waterkant, met aan de overkant de ‘duurste’ woningen van Kopenhagen, en verderop: Christiana. Twee traveeën van de voormalige marineloodsen werden bewaard en doen dienst als botenhuis (plaatselijke jachtclub met ook boten van bewoners van het complex) en polyvalente ruimte (voor feestjes wanneer het warmer is, …voornamelijk in gebruik door de “oudere” bewoners voor hun sociale activiteiten). Er hangt een grote luchtfoto van de ruime omgeving, genomen voor de start van de bouwwerken. We keren terug naar het andere eind van het bouwblok via de straat. Het bouwblok bestaat uit een ketting van geschakelde U-vormen met drie bouwlagen onder schuine daken, die refereren naar de loodsentypologie. De open U-ruimte wordt telkens anders ingevuld, naar de smaak van de omwonenden, voor wie het ook fungeert als ontmoetingsplek : speeltuintje, gras(voetbal)veld, petanquebaan, … . Parkeren gebeurt gegroepeerd in de straat, zowel voor auto’s als fietsen.

We worden in twee groepen verdeeld en elke groep bezoekt een appartement, onder begeleiding van de bewoner(s). Volgens de website zijn er 23 verschillende woningtypes in het project.

We bezoeken het appartement van advocaat Bjarne Winther en zijn vrouw, die met hun tweeën een 110 m²appartement bewonen, het grootste type binnen dit project. De L-vormige woonkamer met de keuken in de oksel is ruim en licht. Er is een terras langs de voor- en achterzijde. Twee kamers worden bereikt vanuit de woonkamer: de slaapkamer en een ruime hobbykamer. Badkamer en wc zijn te bereiken via een sas. Vermits het appartement gelegen is op de bovenste verdieping wordt ook de ruimte onder het schuine dak benut: een bergzolder is bereikbaar via een steile trap.

Er zijn enkele wanden verplaatst of afgebroken t.o.v. het basisplan.

8

De inrichting verraadt dat hier geen arme mensen wonen.

We bezoeken het appartement van een alleenstaande dame (met hondje). Ze woont op een gelijkvloersappartement met tuintje naar de achterzijde georiënteerd dat uitgeeft op het achterliggende voetbalveld. Er is 1 slaapkamer. Voor een alleenstaande is dit een ruim en heel licht appartement. Het betrof zeker geen “rijk” persoon maar financieel kon ze het voldoende beredderen, zei ze. Haar dochter woont met haar kindje vlakbij ook in het complex.

Terug aan het begin van het bouwblok, worden we ontvangen in de gemeenschappelijke ruimte.

Bjarne Winther schetst de ontstaansgeschiedenis en het leven in de faellesskabet.

Het gebied werd in de 18de eeuw ingepolderd, waarna het deel ging uitmaken van een marinebasis. Die verliet in 1992 de locatie en de gronden werden verkocht aan projectontwikkelaar Freja.

Halvtolv is dus gebouwd op een ex-moeras, gewonnen op het water in de jaren 1830. Er zijn 156 units, van 17 verschillende groottes: 65 tot 110m². Halvtolv heeft een aandelenstructuur.

Situatie woonpatrimonium Denemarken anno 2010 : 7% cohousing, 19% sociale huurwoningen, 10% eigenaarsappartementen, 53% eigenaarswoningen, 10% andere.

De gemiddelde huurprijs in Denemarken is de afgelopen 12 jaar telkens met 1% gestegen.

Het concept van coöperatieve aandelen vond zijn oorsprong in de landbouwers- en ambachtsgemeenschappen in de 18de en 19de eeuw. Begin 20ste eeuw werd dit concept getransponeerd naar wonen. Het coöperatieve gedachtegoed zit de Denen in de genen.

Het verhaal van de soorten aandelen was niet zo duidelijk.

Het aankopen van een wooncertificaat in de coöperatieve verschaft je een recht op wonen in het project. De pioniers betaalden DK 300.000 (ongeveer € 35.000) voor een wooncertificaat van een appartement van 96 m², en gaan er prat op dat ze ondertussen schatrijk zijn geworden omdat de wooncertificaten van het project 9

momenteel voor DK 1.500.000 verkocht worden.

De maandelijkse kost bedraagt per woning rond de € 1200. Hierin is allerlei inbegrepen : elektriciteit, internet, verwarming, water, afvalbeheer, sneeuwruimen, afbetaling van lopende leningen van de coöperatie. Dit bedrag bedraagt ongeveer 20 à 25% van het pensioeninkomen van een koppel. Voor een ééninkomensgezin zou het wonen in het complex volgens de betrokkenen niet haalbaar zijn.

Bewoners kunnen, maar zijn niet verplicht, deelnemen aan gemeenschappelijke activiteiten van Halvtolv. De activiteiten die georganiseerd worden zijn veelal “gescheiden” voor jongeren en ouderen. Maaltijden die gemeenschappelijk genomen worden, worden door een restaurant geleverd. Er wordt dus niet zelf gekookt door kookploegen. Ook het nemen van deze maaltijden is een in hoofdzaak “ouderen”-activiteit.

Jytte Andersen (o.a. voormalig minister voor wonen/arbeid/emancipatie voor de sociaal-democraten eind jaren ’90, 28 jaar Deens parlementslid, 6 jaar gemeenteraadslid Kopenhagen) staat ons te woord in het Deens.

In 1998 betaalde men voor ➢ 65m² - 35.000€ (212.928DK), per maand was dat 4.838DK ➢ 90m² - 294.698DK, per maand 6.697DK ➢ 110m² - 359.460DK, per maand 8.168DK De zeemacht verkocht de site aan de ontwikkelaar/aannemer Freja. De stad Kopenhagen verplichtte dat op de gronden woningen voor minderbegoeden moesten gebouwd worden, en binnen een coöperatie.

Particulieren konden zich een aandeel (wooncertificaat) aanschaffen met staatssteun (DK 10.000 (en degressief)/wo/jr voor de duur van maximum 15 jaar, wat verrekend wordt in de maandelijkse kost.) Men kocht dus een gebruiksrecht (los van de eigendom van een specifieke woonst) en de winst van het aandeel (nu x6) is voor de eigenaar. De Deense overheid schafte in 2004 deze vorm van staatssteun af voor nieuwe projecten.

De huurprijzen in DK zijn hoog omwille van de relatief grote woningen en de hoge kwaliteitseisen die gesteld worden (licht, isolatie,...) Een appartement is gemiddeld 86m²/persoon groot.

20% van de huurwoningen in DK zijn sociale woningen (in België slechts 6%).

80% van de Denen kopen een huis. 1/4 van de sociale woningen in DK zijn voor sociaal kwetsbare personen, die mix is een bewuste politieke keuze.

Het project is gemengd huur/koop; in geval van huur is er een mogelijke tussenkomst van de staat.

Op het moment dat 75% van de aandelen verkocht waren, werd de eerste steen van het project gelegd.

De coöperatie richtte een algemene vergadering op die instaat voor het beheer, organisatie, financiën, enz., waarna Freja het eigendom overdroeg aan de coöperatieve.

Een aandeel in de coöperatieve geeft een woonrecht, wat fiscaal en zaakrechtelijk niet gelijk is aan een eigendomsrecht. Het woonrecht kan in rechte lijn geërfd worden. Wanneer een coöperant zijn aandeel wenst te verkopen, gebeurt dit via een wachtlijstsysteem dat door de algemene vergadering van de coöperatieve beheerd wordt. Nieuwe bewoners worden geselecteerd op basis van de grootte van het vrijgekomen appartement en de noden van de groepen (zijn er vooral ouderen, gezinnen, alleenstaanden,...en hoe moet de groep best aangevuld worden ?). Bij discussie wordt er gestemd. Stage lopen is een goed idee, maar gebeurt niet. De bewoners hebben 3 maanden de tijd om iemand te vinden voor een leegstaand appartement, daarna betalen ze de huur zelf.

De verkoopprijs wordt bepaald door 2 parameters: de marktprijs en de indexering van het oorspronkelijk aandeel, met inachtname van de financiële toets van de coöperatieve. Eigen investeringen kunnen in de verkoopprijs verrekend worden volgens vaste regels. Renovatie wordt in rekening gebracht en verrekend met de afschrijving bij her-verkoop van het appartement.

10

In Kopenhagen verhuizen mensen gemiddeld om de 7 jaar, in Halvtolv slechts om de 15 jaar.

Het coöperatief gedachtegoed, het delen met elkaar, wordt als een belangrijke meerwaarde ervaren door de bewoners.

Het gemeenschappelijke situeert zich op verschillende niveaus: • vanuit eigen interesse worden er activiteiten georganiseerd: samen fietsen, koken, zingen, kerstfeest in het boothuis, samen baden in de kanalen, ... vb. op 27 maart is het volle maan: dan kappen enkele stoere vrouwen en mannen een wak in het kanaal om te ijsberen.

• individueel initiatief naar de gemeenschap toe: vb. het zorgen voor de tuin die tussen de appartementen ligt.

• er is een bootvereniging die activiteiten aanbiedt.

• er is een gemeenschapshuis met een feestzaaltje met een uitrusting voor 40 personen en boven 2 volledige gastenkamers met sanitair.

Halvtolv heeft 2 belangrijke ‘organen’: de yachtclub en de algemene vergadering.

De mediaanleeftijd in Halvtolv is momenteel 60 jaar. De coöperatie organiseert geen zorg voor oudere bewoners, maar er is wel individueel initiatief en onderlinge afspraken om behoeftige medebewoners te ondersteunen of in de gaten te houden. De stad staat in voor specifieke aangepaste thuiszorg. Als dat niet meer volstaat, verhuizen bewoners naar een verpleeghuis.

In Halvtolv wonen ook enkele buitenlanders uit Korea, Turkije, Duitsland, België, Nederland.

De Halvtolvgemeenschap heeft als groep weinig sociale contacten met de omgeving. Op vrijdag komt een koor uit een nabijgelegen cohousing mee zingen.

Duurzaamheid: er wordt regenwater gerecupereerd voor de toiletten, er is warmterecuperatie en balansventilatie.

Jytte Andersen suggereert voor België/Vlaanderen twee insteken om een cohousing op te starten : - Aankoop van een grond of gebouw door een coöperatieve vanuit particulier initiatief; - Het oprichten van een project geïnitieerd met steun vanuit de overheid. http://www.halvtolv.dk/

11

6. Tietgenkollegiet, Kopenhagen (DK)

Het vertrekpunt voor dit project was de uitdrukkelijk wens van de opdrachtgever, Nordea Foundation, om een mooi gebouw te bouwen. Hiervoor organiseerden ze een architectuurwedstrijd zonder vooropgesteld budget en ze hadden er het volste vertrouwen in dit daadwerkelijk te kunnen realiseren. Vandaag is het gebouw een veelvuldig bekroonde landmark, internationaal geroemd, in een nieuw stadsdeel van Kopenhagen. Het nieuwe stadsdeel, Ørestad, kreeg een saaie stedenbouwkundige inrichting met hoofdzakelijk langgerekte noord-zuid georiënteerde gebouwen en kleinere kubusvormige volumes op de hoeken. De stedenbouwkundige voorschriften voor de wedstrijd hanteerden dezelfde vormen, maar dat was buiten de bouwheer gerekend.

In het verleden werden alle studentenhuizen aan een minimale kostprijs gerealiseerd. Zo’n bouwheer hadden ze nog nooit eerder gehad in Denemarken en de wedstrijdjury achtte 4 projecten ontvankelijk. Drie voorstellen hielden zich aan de opgegeven vorm, terwijl de architecten Lundgaard & Tranberg een cirkelvormig gebouw voorstelden. In het licht van de verzuchtingen van de bouwheer namen ze heel bewust het risico om uitgeschakeld te worden door resoluut de vormelijke vereisten te negeren. Bovendien was hun voorstel zeer summier en vertrouwden ze erop alles opgelost te krijgen bij de uitwerking van het project. Ze zijn daar wonderwel in geslaagd!

De cirkel is een archetype, maar slechts weinige architecten wagen zich hieraan. Enerzijds omdat de geometrie zeer dwangmatig is, anderzijds omdat het veelal duurder is om te realiseren. Zij vonden het een grote uitdaging om met zo’n genereuze bouwheer het erop te wagen.

In de uitwerking zijn de architecten erin geslaagd om twee wezenlijke obstakels van de cirkel op te heffen: - De continuïteit (het oneindige van de cirkel) hebben ze gebruikt om de gangen expliciet oneindig te maken door ze de cirkelvorm te laten volgen.

12

De nefaste schuine wanden die de ruimte-invulling vaak bemoeilijkt, hebben ze opgelost door de gemeenschappelijke ruimtes aan de binnenzijde van de cirkel te voorzien en de woonruimtes aan de buitenzijde.

In één beweging hebben ze alle minpunten omgebogen tot wezenlijke pluspunten en dit leest zich in deze realisatie.

Door alle appartementen aan de buitenzijde te voorzien, hebben alle bewoners ook contact met de buurt.

Bovendien kleuren de verschillende appartementen de gevel van het gebouw waardoor dit een zeer levendig geheel wordt. De binnenzijde van de cirkel, gericht naar de grote binnentuin, bevat alle gemeenschappelijke ruimtes ten behoeve van de bewoners. Daar bevinden zich de keukens, eetkamers en terrassen. De terrassen en gemeenschappelijke ruimtes steken op sommige plaatsen uit de gevel en dat is een bewuste keuze geweest om hiermee geen vlakke gevel te realiseren. Bovendien zorgt het, net als aan de straatzijde, voor meer dynamiek.

-

De uitvoering was bijzonder complex, maar uiteindelijk is het resultaat zeer geslaagd.

Door de cirkel op te delen in 5 segmenten is het gebouw, ondanks zijn zeer prominente vorm, een stuk minder strak. De doorzichten zorgen voor een goede verbinding met de omgeving en de cirkel wordt iets minder dwingend.

Het gebouw omvat 30 woongroepen met elk 12 wooneenheden, een gemeenschappelijke keuken en leefruimte evenals een berging op de verdiepingen. Op het gelijkvloers zijn alle gemeenschappelijke functies vervat zoals een secretariaat, een computerlokaal, ateliers, fietsenberging enz.

De studio’s zijn 26 tot 33m² groot, de eenkamerappartementen zijn 45m². In totaal zijn er 330 studio’s en 30 eenkamerappartementen.

Het gebouw telt 7 bouwlagen. Het gelijkvloers heeft een hoogte van 5 meter, de bewonersverdiepingen zijn 3 meter hoog. De buitendiameter van het gebouw is 95 meter, aan de binnenzijde is deze 70 meter.

13

7. Kollektivhus Sofielund, Malmö (S) Afspraak met Anna Wiking, van het stadsontwikkelingsbedrijf MKB van Malmö.

Malmö is de 3° grootste stad van Zweden met 300.000 inwoners van 170 verschillende nationaliteiten.

Oorspronkelijk een ietwat grijze industriestad, evolueert Malmö, door de bouw van een universiteit, naar een levendige stad in volle ontwikkeling.

MKB, opgericht in 1946, heeft heel wat impact op de ontwikkeling van Malmö: 33% van de huurwoningen is in haar bezit, en 15% van de gehele woningmarkt. MKB beheert 22 539 appartementen en ongeveer 1 100 commerciële ruimtes.

In Sofielund zal dit stadsontwikkelingsbedrijf 3 stedelijke flatgebouwen realiseren in een stadsdeel dat valt onder de noemer ‘probleemgebied’. Families met kinderen trekken er weg omdat de scholen een slechte reputatie hebben. 50% van de bewoners is jonger dan 35 jaar, dikwijls zonder inkomen. Daar wil men iets aan doen. In Malmö is er slechts één cohousing (in Lund, 40km verder op zijn er 5 à 6). Eén flatgebouw wordt gerealiseerd in nauwe samenwerking met de cohousing groep KiM (Kollektivhus i Malmö).

Het gaat om huurwoningen. Men gaat uit van huurprijzen die de markt volgen, of iets lager.

Indien alles meevalt zal het project in de herfst van 2014 klaar zijn.

Dat dit ontwikkelingsbedrijf zich waagt aan zulk project moet worden gezien binnen een lange-termijnvisie.

Missie: een aantrekkelijke stad creëren.

Anna noemt het ‘urban accupuncture’: in een probleemwijk met een bijzonder slechte reputatie kan cohousing gezien worden als de accupunctuurnaald die het leven weer doet stromen en het contact met de omgeving aanzwengelt. Stadsleven mèt sociaal weefsel.

De return on investment voor dit deelproject is op zichzelf minder belangrijk: op lange termijn zal het renderen omdat de hele buurt/stad opgewaardeerd wordt. Dat is belangrijk voor MKB, gezien haar aandeel in de stadsontwikkeling.

Doordat cohousers het heft in eigen handen nemen genereren deze bewoners volgende processen: • mensen bijeen brengen • zich verantwoordelijk voelen voor de gemeenschappelijke delen en de buurt, en er zorg voor dragen • tevreden zijn over hun woning, er trots op zijn • mondig zijn en betrokken In 2009 hebben 20 mensen zich aangeboden om het project uit te werken via een facebookgroep. Zij zullen voorrang hebben wanneer de appartementen worden toegewezen (45 appartementen beschikbaar).

Vooralsnog zijn dit uitsluitend jonge mensen met Zweedse nationaliteit, maar alles is nog mogelijk.

De cohousers werken het programma uit, het ontwikkelingsbedrijf investeert en neemt de risico’s. Er is in het begin heel wat tijd gestoken in het uitwerken van de geschikte structuur. Dat blijkt belangrijk.

Eén persoon, architecte van opleiding, is lid van de bewonersgroep èn consultant, zij is de contactpersoon voor alle partijen. Zij communiceert naar de cohousers à rato van 2 vergaderingen per maand. De bouwmaatschappij moest akkoord gaan met een derde partij: de bewoners.

De groepen hebben elk een eigen werkveld: management, omgeving en architectuur.

Dat neemt heel wat tijd in vergelijking met een ‘gewoon’ project, maar het is essentieel dat de toekomstige bewoners betrokken blijven, en zich vinden in alle aspecten van het project. Van in het begin was dit duidelijk voor de partijen. Desondanks is het nog steeds een moeizaam proces, waarbij vertrouwen in beide richtingen essentieel is.

Het programma omvat een gemeenschappelijke keuken, eetruimte, zithoek, 3 multi-functionele ruimtes, een clear desk werkruimte, gewone kantoren, een serre met moestuin en een stadstuin... De bewoners kunnen hun huurprijs verlagen door te werken in de 14

gemeenschappelijke delen.

Over de appartementen heeft Anna verteld dat het galerijwoningen zijn, en volledig uitgerust zoals ‘gewone’ appartementen, zij het 10% kleiner dan "normaal". Om het gebouw later eventueel een andere functie geven is beslist om de gemeenschappelijke delen op het gelijkvloers te situeren.

Er is mini-medi-maxi cohousing voorzien, wijst op de graad van gemeenschappelijkheid.

De huur bedraagt ongeveer 600€/maand, dat is ongeveer 30% van een doorsnee loon. De verwarming en het gebruik van de gemeenschappelijke ruimtes zijn daarin inbegrepen.

Nu zijn er 120 personen lid van de groep, zij betalen 30€/jaar aan lidmaatschap. De gemiddelde leeftijd van de groep is 30. Er zijn gezinnen en alleenstaanden.

De wachtlijst houdt rekening met de tijd die men op de wachtlijst heeft gestaan en de mate van deelname aan de voorbije vergaderingen (er wordt verwacht dat men zich actief engageert). http://www.mkbfastighet.se/default.aspx?id=178

15

8. Bo 90, Kopenhagen (DK) Bo 90 is ontstaan vanuit een groep mensen die zich in Norrebro, een arbeiderswijk, organiseerden. 30 jaar geleden werden huizen opgekocht om er winst van te maken maar de huizen waren in slechte staat. De huizen werden dan bewoond door jonge mensen in kleine cohousings.

3 ROK appartement (3 kamers + keuken) waren het maximum van grootte. Als je andere noden kreeg door gezinsuitbreiding e.d. dan moest je verhuizen.

In die tijd zochten 20 à 25 mensen, leeftijd rond de 35 jaar, gezinnen en alleenstaanden, naar een flexibele woongelegenheid.

25 jaar geleden namen ze contact met een non-profit huisvestingsmaatschappij. Die waren akkoord om een cohousing te bouwen. Ze startten uiteindelijk met 14 personen.

De ontwerp- en constructiefase duurde 5 jaar.

Het hele gebouw is ecologisch met zonnepanelen, watercollectoren,....

Er zijn 15 basisappartementen waarvan er 2 per verdieping flexibel zijn van grootte (door het veranderen van binnenmuren in doorgangen).

Het is een huurformule met in het huurbedrag een spaarformule voor kuisen en klussen.

Er zijn 17 units, 38 personen wonen er, in de leeftijd van 1 - 67 jaar.

Ze betalen 7000DK/md voor 85m², verwarming, water en gebruik van de gemeenschappelijke ruimte inbegrepen.

Er wordt 3X/week samen gegeten, ongeveer 1/3 van de bewoners komen geregeld, 1/3 komt soms, 1/3 komt nooit. Het samen eten lukt niet zo goed, er zijn veel redenen om het niet te doen.

Er zijn werkgroepen voor de keuken, opvolging van het technische (verwarming,..), de was, de intake van nieuwe bewoners (doen ze zelf via een sollicitatie, een Open Huis Dag), het bestuur.

De tuin wordt ruimer gedeeld met meer huizen en buren (er ligt een ruime binnenhof tussen een rechthoek blok van hoogbouw). Er is wel een open doorgang tussen binnengebied en straat.

Twee weekends/jaar werken ze samen. Elke 5 à 6 weken is er een vergadering.

Als er een flat vrij komt (max. 1 à 2 keer per jaar), kunnen de bewoners eventueel zelf eerst verhuizen binnen het huis.

4 gezinnen leven hier vanaf de start van het project. http://home.worldonline.dk/bo90/home/bo90

16

9. Absalonshave, Roskilde (DK)

samenstelling: Roskilde:

23 gezinnen 30 minuten van Kopenhagen per trein

Oorspronkelijk stond er enkel een boerderij in de omgeving. In de jaren ’70 werd de universiteit gebouwd, waardoor er meer pendelverkeer ontstond (trein). Mobiliteit kwam centraler te staan in de maatschappij.

De stad Roskilde wilde dit gebied exclusief voor cohousing beschikbaar stellen. Absalonshave werd een pilootproject.

De meeste van de bewoners werken in Kopenhagen. Daar is het hele idee van samen te wonen ook ontstaan.

Bij de opstart hebben ze een “board” opgericht die heel wat beslissingsvrijheid had waardoor het project vrij snel kon gerealiseerd worden.

Er is nog steeds een bestuur van 5 personen (dit is ook één van de werkgroepen) die het geheel opvolgt.

Bij aanvang waren er een 100-tal geïnteresseerde gezinnen. De gezinnen hebben de woningen in eigendom.

De gastheren melden dat men 2 lonen nodig heeft om hier een stulpje te kunnen kopen, vrij duur dus.

Tijdens de eerste gesprekken werden 3 belangrijke elementen besproken: waarden, normen en het financiële luik.

Er diende al vrij snel een voorschot op tafel gelegd te worden zodat er concrete afspraken gemaakt konden worden. Met als risico dat je het voorschot kwijt was indien er geen resultaat geboekt werd. Je kocht met je voorschot een “deel” van de gemeenschap.

17

Een aantal mensen kochten in verschillende projecten een “deel”. Op die manier konden ze aftasten in welke groep ze zich het beste voelde.

Vervolgens werden contacten gelegd met banken, architect, aannemer en jurist. Verschillende werkgroepen werden opgericht om beslissingen te nemen.

Dit project ging eigenlijk vrij snel van start omdat het een kwalitatief sterke groep was met dezelfde waarden en normen.

In december 2005 was het project klaar om in te huizen.

Door de nauwe samenwerking kende de groep elkaar eigenlijk heel erg goed.

Op 8 jaar tijd waren er slechts 2 verhuizingen.

Als iemand wil vertrekken wordt het pand aan marktprijs verkocht. In het begin is de toewijzing van de huizen gebeurd op basis van de anciënniteit van een persoon in de groep. Als er nu een pand te koop staat, hebben de andere bewoners voorkooprecht aan marktprijs. Er is geen selectieproces voor de potentiële externe kopers buiten het feit dat je je door het kopen van een pand in een cohousing groep, engageert om deel te maken van de gemeenschap. Nieuwkomers moeten niet solliciteren. Iedereen is welkom, op voorwaarde dat ze akkoord gaan met bepaalde voorwaarden: 4X/week samen eten in het gemeenschapshuis, geregeld koken (2X op 5 weken, 2 personen voor koken en opruim) voor 75 personen, tuinwerk, deelnemen aan 1 werkgroep, onderhoud aan de huizen, 2 werkweekends per jaar, deelnemen aan de maandelijkse vergadering,...

Men kan gebruik maken van autodelen (delebil): er zijn 10 leden per auto en elke auto heeft een "pleegvader" (die onderhoud e.d. opvolgt). Indien er bijkomende wagens nodig zijn, worden zij gehuurd via een externe organisatie.

Nadeel van deze groep: de bewoners hebben ongeveer allemaal dezelfde achtergrond, goed geschoold, 2verdieners, de kinderen zitten in dezelfde leeftijdscategorie, zelfde (politieke) ideeën,... waardoor er geen/minder sociale mix is.

Voordeel hiervan: het gemeenschapsgevoel wordt hierdoor versterkt, mensen zitten in dezelfde levensfase.

Omwille van de (relatieve) afstand van Kopenhagen en de energie die gestopt wordt in het dagelijks beheer van Abslonshave zijn de contacten met vroegere vrienden uit Kopenhagen verwaterd. De nauwe groep vrienden zijn de andere bewoners van de cohousing. Er is slechts een beperkte interactie met de andere cohousing projecten in de wijk.

Voordelen van in een cohousing te wonen: Het maakt je dagelijks leven gemakkelijker. En er is de mogelijkheid om een gemeenschap te creëren buiten de stad met dezelfde voordelen als in de stad en meer ruimte. Dit is een groot contrast met hetgeen zij zelf gekend hebben als kind (huisje-tuintje met weinig contact tussen de buren).

Vraagstelling: “wat als de kinderen weg gaan? Zal de groep dan nog zo hecht blijven?”

Op dit moment zijn de mensen in de groep je beste vrienden en vormen ze als het ware een “dorpsgemeenschap”. Een 4-tal keren per week eten ze samen in het ‘common house’ van maandag tot donderdag. Het ‘common house’ wordt ook gebruikt voor feestjes, vergaderingen, samen voetbal kijken, door de kinderen,… De keuken is uitgerust om koken voor 75 personen mogelijk te maken.

Bij aanvang was er geen lokale handel in de buurt, nu 10 jaar later, kan je aan het station wel wat winkels vinden. Op het tweede deel, aan de andere kant van de beek, zullen nog nieuwe cohousing projecten opgestart worden.

Je bent eigenaar van je woning waardoor er geen voorwaarden gesteld kunnen worden aan nieuwkomers door de andere cohousers. Verschil met andere projecten is dat ze geen coöperatieve zijn.

Cijfers: small = 108m2 kost ongeveer 3 mio DKR (402 500euro  3730euro/m2) 18

medium = 114m² big = 134m² (met 4 slpk) (http://www.absalonshave.dk/)

Studienamiddag Cohousing Denemarken Thomas en Michaela staan ons te woord: 1967 1ste cohousing  ecologisch 350 50+ senioren zijn geïnteresseerd in gemeenschappelijke huizen.

In Denemarken heerste een sterke traditie van samen wonen > weinig winst > leven in blokken.

Zaken delen, omdat de mensen weinig geld hebben, is niet gelijk aan cohousing.

Cohousing: hiervoor heb je een bepaalde instelling nodig en je moet ervoor gaan om zo te leven.

Mensen hebben een verkeerd beeld van cohousing. Het wordt een deel van je leven. Je hebt je eigen privéhuis en deelt gemeenschappelijke zaken. Cohousing staat gelijk met een rijk sociaal leven en daarnaast is een privé leven mogelijk.

In Absalonshave zijn de bewoners hoogopgeleide, twee verdieners met +/- 2 kinderen. We komen allemaal uit randgemeenten/buitenwijken van Kopenhagen. Het leven in Kopenhagen is zeer duur, voor jonge koppels/mensen is er wonen niet betaalbaar. Roskilde vangt dit voor een stuk op.

Roskilde is ook duur maar de huizen zijn betaalbaar met twee inkomen.

We waren een groep vrienden die elkaar kenden in Kopenhagen. Het voorproces heeft lang geduurd, we hebben veel gepraat over hoe. We hadden een beeld van de woningen en het programma van eisen. Er waren veel ontwerpregels waar we ons aan dienden te houden.

Nu, enkele jaren later, zijn de woningen te klein. Er zijn een paar grote woningen en als deze vrij komen, hebben we de eerste keuze om te bieden en te verhuizen.

We hebben twee werkgroepen, we eten gezamenlijk.

Eén keer in de drie weken heb je een kookbeurt. In het jaar hebben we twee gezamenlijke werkdagen voor onderhoud van de woningen en het terrein. We organiseren feesten.

We hadden goede contacten met vrienden in Kopenhagen, maar we hebben gemerkt dat we genoeg hadden aan onze eigen groep hier en dat de contacten buiten onze groep verwateren.

Lokale democratie, sterke believers.

We bespreken alles, en de meerderheid dient achter de oplossing te staan. Je wordt je bewust van inspraak en accepteren. Nu hebben we discussies over opvang van regenwater, kweken van groenten, zonnepanelen op het dak..

More people can do more.

Het dagelijks leven is goedkoper, omdat je alles van elkaar leent. Je deelt. Ben je op vakantie en je buren hebben vrienden over de vloer, krijgen ze de sleutel van het huis.

Carrière is belangrijk, je houdt meer tijd over. Kopenhagen ligt dicht bij (trein 20 minuten), dit was zeer belangrijk voor ons.

Vragen: * De “circle of life”? Als iemand een burn-out heeft?

De groep vangt het op. * Wat als de kinderen het huis uit zijn? Wat met de pubers?

19

De kinderen leren om te delen en sociaal te zijn. We zijn er tevens van bewust dat de kinderen opgroeien met een “ideaal beeld”, nl. witte getto.

Bijna iedereen heeft hier 2 kinderen; er zijn er 2 boven de 18 jaar en de rest tussen de 6 en 12 jaar.

Pubers hebben meer behoefte aan privacy. We zien dit ook in gemeenschappelijk buitengebied, de evolutie van zandbak naar basketbalveld.

De stedenbouwkundige aan het woord: Het stedenbouwkundig plan, het masterplan dateert van 10- 15 jaar geleden, met een centrale weg en langs weerszijden groene lobben in combinatie met woonblokken. Er zijn 8 gebieden.

Programma (niet duidelijk – misschien plan inscannen) - 500 à 600 huizen - verschillende typen woningen, vrijstaande -, gezinswoningen, rij huizen, huizen enkel gelijkvloers etc..

- eigen eigenaars - appartementsblokken, maar geen sociale woningen -open groene gebieden, lobben tussen de woonconcentraties.

- 25% van de huizen zijn cohuizen. => Waarom is de stad geïnteresseerd in cohousing?

- mooie woonomgeving voor gezinnen - goede start, als de groep elkaar kent - functioneert goed - wijken met dezelfde status - rijke eigenaars, getto vorming Echte reden: - de stad is eigenaar van de grond.

- de stad kan het proces leiden - mensen die zich verantwoordelijk voelen voor de gemeenschappelijke gebieden, maken het mooi, de stad heeft minder onderhoudskosten.

- hoogste bieder heeft recht om te wonen, brengt een kapitaal.

De evolutie van 8 jaar geleden: Er was een economische reden, de huizen waren duur en van slechte kwaliteit.

De kandidaten moesten een presentatie maken, bestaande uit 5 bladzijden tekeningen, foto’s en tekst. Zij leggen dit voor aan de stad en de stad beslist.

De stad was eigenaar in 1940, maar de stad blijft geen eigenaar, zij verkoopt de grond. De publieke ruimte is eigendom van de stad.

Planning voor de toekomst, strategisch eigenaar van gronden. prijs 1000€ /m² voetprint woning. 40% tot 45% van het gebied wordt bebouwd.

Situatie nu: - 6 jaar geleden kreeg de stad 10 aanbiedingen, nu na 8 weken 1 aanbieding. De prijs is zeer laag.

De huizen, laag energie, oostelijk gelegen in het gebied, is nog 25% van de prijs van de grond.

De banken doen moeilijk met leningen, vooral bij grotere groepen (23 samen). Als de gemeente het wilt dient zij haar prijs te laten zakken. => Hoe kunnen we de jonge mensen met geld in de stad houden?

De stad staat open voor nieuwe mensen, de rest maakt niet uit. Cohousing komt naar Roskilde, omdat hier ervaring is met deze projecten. De familiehuizen zijn populairder.

Nu zijn de gemeenschappelijke huizen kleiner en de familiehuizen groter.

20

=> Waarom niet denser?

Als het plan nu zou gemaakt worden, zou het denser zijn. Zeker rond het treinstation.

De gemeenschap vroeg om cohousing projecten. De grote projectontwikkelaars dienen dit in te dienen, het maakt niet uit of het cohousing of gezinswoningen zijn.

We hadden problemen in de stad. De gemeente wou hiervoor oplossingen. Dit project was een experiment.

20/30 jaar gelden was er geen communicatie tussen 500 woningen, nu is dit geen probleem meer.

Burgemeester is sociaal democratisch. De politiek bepaalt niet de planning.

Opgave is 40000 koop- en 8000 huurwoningen.

In het westen van het gebied zijn te weinig huurwoningen gerealiseerd, dit dient in de verdere ontwikkeling van het oostelijk gedeelte gecompenseerd te worden.

In de andere ontwikkelingen zijn geen gemeenschapshuizen, enkel bij cohousing.

Waarom niet? Aangezien de bestaande boerderij wordt omgevormd tot een gemeenschapshuis voor het oostelijk gedeelte.

Hoe was het met de boeren?

De gemeente nam de huur over. Universiteit kocht de boerderij voor de studenten. Groene weiden worden gebruikt door andere boeren.

Hoeveel en welke eigenaars?

In het westelijk gebied dienen de eigenaars voor alles te zorgen!! Onderhoud, groengebieden en straten. Ze hebben niet betaald voor de infrastructuur. De gemeente is de eigenaar, maar de bewoners zorgen ervoor, bijv. sneeuwruimen..

De grote ontsluitingsweg en de het onderhoud van de groene tussen gebieden is voor de gemeente.

Er zijn vele regels/ontwerp regels vastgelegd door de gemeente. De aanbesteding en de gemeentelijk voorschriften. Voor de familiehuizen zijn de regels strenger.

De planontwikkeling kon aangepast worden en dat is gebeurd en dat is goed. De infrastructuur en de groengebieden liggen vast. Maar is een floating planningsproces, waardoor er kan ingespeeld worden op de vraag. Elk gebied heeft een bestuur (district) Het gewestelijk gebied heeft één bestuur. Dit maakt het gemakkelijk voor enerzijds de gemeente en anderzijds voor de bewoners. => Hoe en welke rol speelt de gemeente?

De gemeente speelt geen rol. Het proces cohousing speelt zich af, voordat de gemeente er bij betrokken is.

De gemeente speelt een rol in infoavonden, ontmoetingsavonden over cohousing. (intermediair).

De gemeente had een website, waar Thomas en Michaela veel aan hebben gehad.

In Denemarken is cohousing moeilijk te realiseren, niet door de wetgeving, maar door de bankgarant.

Aandachtspunten voor de toekomst zijn: - doorstroming van jongeren – ouderen - life cycle – ouder/gehandicapt – je dient jezelf te verplaatsen Acupunctuur, wijkimpuls. Munksoegaard was de master voor de andere projecten: - verwarming - waterzuivering, het regenwater en gezuiverd water wordt afgevoerd naar de landbouwgronden, die liggen om het gebied. Overstromingen geweest.

- coöperatieve organisaties hebben een slechte reputatie door financiële banksystemen.

Het plan dateert van de jaren 60/70. Nu pas is er een meer dense ontwikkeling.

Grote vraag blijft, hoe kun je een masterplan tijdens de uitvoering bijsturen.

21

10. Trekroner (DK) De Trekroner Wijk is een volledig nieuw stadsuitbreidingsgebied van Roskilde dat heel wat gezinnen met jonge kinderen aantrekt. Dankzij het treinstation is er een vlotte verbinding met Kopenhagen.

In Trekroner-West is een heel gebied gereserveerd voor de ontwikkeling van co-housing projecten. Tot op heden zagen 6 projecten de dag waarvan wij er 2 bezochten: Absalonshave en Munksoegaard.

11. Munksoegaard, Roskilde (DK)

Dit is het oudste co-housing project in de wijk. Het bestaat uit 5 co-housing groepen van elk +/- 20 units: - 1 groep voor jongeren (bij aankomst jonger dan 30j). Zij huren hun pand/studio.

- 3 groepen gezinnen. Bij 2 van de 3 groepen kopen de gezinnen het pand en een aandeel in de gemeenschappelijke ruimten en 1 van de groepen is een coรถperatieve waarvan de bewoners hun aandeel kopen (geen direct bezit van het pand).

- 1 groep van 26 senioren (vanaf 50jaar tot 65 bij aankomst, en geen kinderen meer in huis). Zij huren hun appartement. De senioren tonen attentie voor de medebewoners, vangen op bij ziekte maar doen geen persoonlijke zorgen zoals wassen en medische zorgen.

De verhuur wordt gecoรถrdineerd door een verhuurkantoor. Iedere bewoner heeft een eigen huurcontract met het agentschap.

Iedere groep heeft een gemeenschappelijke ruimte. Daarboven op is er 1 extra gemeenschappelijke ruimte voor alle groepen (de boerderij in het centrum). Bewoners worden uitgenodigd een aandeel te kopen maar 22

dat is geen verplichting.

Er is ook 1 centraal verwarmingssysteem Volgende elementen hebben mijn aandacht weerhouden : - Bij verkoop van een pand hebben de andere bewoners van de groep prioriteit, vervolgens de andere groepen en dan pas externe kandidaten - Bij de groep jongeren gaat het anders: In geval 1 pand beschikbaar wordt, krijgt de 1e van de wachtlijst de kans om erin te gaan wonen. Er is geen selectie. Het objectief van deze groep is jongeren te leren leven met een divers publiek.

- Bij de groep senioren o 26 personen o Appartementen van verschillende groottes: +/- 56m² en +/- 80m² (voor koppels) o Er is een logeerkamer voorzien in de gemeenschappelijke ruimte en 1 in de boerderij. Vaak wordt gebruik gemaakt van het appartement van een andere bewoner indien deze niet aanwezig is. o Eten 3x per week samen. 2 bewoners koken dan voor de groep. 75%-90% zijn aanwezig. o 1x per maand komt de groep samen om een aantal zaken te bespreken en eventuele beslissingen te nemen. o Er is niet echt discussie over wie wat doet ... taakverdeling gebeurt vlot. o Er zijn geen echte subgroepen, wel affiniteiten tussen bepaalde bewoners

-

-

o Bewoners zijn gelukkig met de interactie met de andere cohousing groepen. Ze zijn ook blij dat er geen kinderen in hun leefgemeenschap wonen. o In geval van nood aan verzorging wordt beroep gemaakt op thuiszorg diensten en mantelzorg Er zijn 17 werkgroepen over de cohousing groepen heen. Deze werkgroepen zijn samengesteld uit 2 personen uit elke groep, dus 10 personen die hun achterban kunnen informeren over de werkzaamheden. Deze groepen beheren de gemeenschappelijke delen, de gemeenschappelijke verwarming (houtoven), de groentetuin, de dieren, de gemeenschappelijke winkel, ...

De Munksoegaard Vereniging bezit alle gronden tussen de cohousing groepen. Deze vereniging wordt beheerd door 10 personen (2pers/groep).

Beslissingen worden genomen in de Algemene Vergadering Er is heel wat vrijwilligerswerk nodig om alles draaiende te houden

Conclusie: Dit is een schitterend voorbeeld van hoe senior co-housing kan deel uit maken van een bredere cohousing. Ook de hele aanpak om ecologisch te werk te gaan is prachtig. http://www.munksoegaard.dk/

23

12. Svanholm, Skibby (DK) De Svanholm gemeenschap is de grootste en enige in Denemarken waar de individuele inkomens van de bewoners gedeeld worden. Ongeveer de helft van de inwoners werkt op het domein dat ca. 600 ha telt, de andere helft werkt extern (die verdienen ‘echt’). In totaal wonen er ca. 80 volwassenen en 60 kinderen, aangevuld met een 20-tal vrijwilligers die er ’s zomers verblijven. ontstaan Een groep hippies met een plan publiceerde eind jaren ’70 een oproep: ‘groep wil aan organische landbouw doen in de buurt van Kopenhagen’. Er kwamen heel wat reacties en de groep kon in 1978 Svanholm kopen.

Twee personen van de groep moesten uiteindelijk een ‘diploma’ gaan halen om effectief aan landbouw te mogen doen. Twaalf van de oorspronkelijke stichters wonen nog steeds op het domein.

De gemeenschap is geëvolueerd van een inclusieve, gesloten gemeenschap naar een open en communicatief ingestelde gemeenschap. Ook intern zijn ze geëvolueerd van dicht op elkaar leven (de oorspronkelijke ‘hippies’) naar woningen met een groter aandeel eigen ruimte (bv. eigen keuken).

F 1

I G H 1 1

B A 1 1

ED 11 C 1

patrimonium A. In dit volume is onlangs een winkel en café ingericht met als doel ‘organic living’ te promoten.

Het project is mogelijk gemaakt door schenking van een erfenis. De tekst aan de ingang ‘her bor vi’ betekent ‘hier ben je welkom’/ ‘hier leven wij’, waarmee men aangeeft open te staan voor bezoekers maar tegelijk vraagt om respect voor de privacy van de bewoners.

B. In deze nieuwbouw (ca. 2007) zijn woningen voorzien om jonge gezinnen (werkende klasse) te kunnen aantrekken. De structuur van het gebouw is zo voorzien dat wanden verschoven kunnen worden i.f.v. de vraag naar een grotere of kleinere woning.

C. Historisch gebouw, onderverdeeld in appartementen.

D. De woningen hier zijn nog voorzien van een gedeelde keuken en toiletruimte.

E. Hier was vroeger (al voor de start van de gemeenschap) een bedrijfje gevestigd dat fruitkisten maakte en waar ook mensen van buiten de gemeenschap tewerkgesteld waren. Met de 24

economische crisis was men genoodzaakt het fabriekje te sluiten (2008).

In dit gebouw bevindt zich de ‘common house’ – eetzaal met grootkeuken en 1 van de twee ‘harten’ van Svanholm. Hier werken 4 mensen die betaald worden voor het dagelijkse koken. In het weekend is er een beurtrol. Ieder kookt ca. 1x/mnd. Er wordt enkel ‘organic food’ geserveerd, voor ca. 50% eigen productie. Een groot deel van het gemeenschappelijk inkomen wordt besteed aan eten maar dat is een ‘common’ beslissing geweest.

G. Op het domein bevindt zich een eigen kinderopvang en schooltje (1-6 jr), waar ook externe medewerkers werken en externe kinderen opgevangen worden. Vanaf 6 jaar gaan kinderen naar een externe school (privéschool of publieke school), dit wordt betaald door de gemeenschap. De zgn. 10e klas wordt in Denemarken veelal op internaat gegaan om op 18 jaar het huis te verlaten om verder te studeren.

H. In de ‘tuin’ van de kinderopvang staat een klein gebouwtje waar een familie woont.

I. Het eigenlijke landgoed is een beschermd monument (1844). De geschilderde ramen op de gevels zijn origineel en hadden een fiscaal doel (belasting op ramen met glas). In het landgoed bevinden zich niet alleen woningen maar ook het tweede ‘hart’ van Svanholm: de raadzaal waar alle grote beslissingen genomen worden. Ten noorden van het landgoed staat een oude eik die voor de bewoners dienst doet als ‘wedding tree’.

Verder bevinden zich op het domein o.a. nog heel wat loodsen en stallingen, een bos van 200 ha, een windmolen, …

Svanholm is naast een grote woongemeenschap ook een actief landbouwbedrijf met o.a. 15 ha aardappelen, groenten, 120 melkkoeien, … Voor afname van de melk is sinds een paar jaar een overeenkomst met een bedrijfje in de buurt die reclame maakt met de organische melk van Svanholm. Ook de groente- en aardappelteelt is hoofdzakelijk voor verkoop bedoeld.

F.

gedeeld inkomen Iedereen stort zijn inkomen op een gemeenschappelijke rekening. 80% van wat iedere bewoner verdient is voor de groep en daarvoor wordt gekookt, gebabysit, geverfd, is er tweedehands kleding beschikbaar, ….

20% van het inkomen wordt teruggestort en gezien als ‘zakgeld’, vrij te besteden aan luxeproducten als kleding, tabak, auto, … Om voldoende inkomen te hebben is het noodzakelijk voldoende bewoners te hebben met een redelijk inkomen. Onder de bewoners zijn er een 15-tal werkzaam als leerkracht, zijn er o.a. een professor, dokters, vroedvrouw, architect en tandarts aanwezig. Zij hebben een gunstige invloed op het inkomen van de groep. Als een enkeling zijn werk zou verliezen is de draagkracht van deze groep voldoende om dat op te vangen, wat in een traditionele gezinssituatie al heel wat lastiger zou zijn. Handarbeiders werken meestal op het domein zelf en krijgen daarvoor een loon uitbetaald door de gemeenschap (20%).

Het ‘bedrijf’ Svanholm wordt door de bewoners niet ervaren als ‘zij die ons geld pakken’, maar er heerst een sterk ‘ons’ gevoel.

Met het groepsinkomen worden o.a. de afbetalingen van het domein en van nieuwe investeringen gedaan.

Op vandaag is het landgoed geschat op 80 milj DKK. Daarnaast worden ook salarissen uitbetaald en kosten voor eten e.d. betaald.

Medische kosten zijn in principe individueel te betalen, dokterskosten zijn in Denemarken inbegrepen in de bijdrage voor het ziekenfonds, de tandartskosten blijken een discussiepunt te zijn op Svanholm. Voor ernstige aandoeningen is er wel een soort fonds beschikbaar vanuit de groep. Dit fonds zorgt bv. ook voor geld om een ziek familielid in het buitenland te bezoeken.

In de gemeenschap stappen betekent afstand doen van je bezittingen. Dit om mensen op gelijke voet naast elkaar te zetten. Bij vertrek krijg je dat aandeel wel terug.

De financiële constructie is vrij complex: er werken vier mensen intern op administratie en nog eens vier externen. Vier keer per jaar is er een budgetcontrole en wordt er ook verantwoording afgelegd waar het geld aan besteed wordt. autodelen 25

De gemeenschap heeft een 25-tal gemeenschappelijke auto’s. Daarnaast zijn er nog een beperkt aantal privé auto’s. werkgroepen en beslissingen Er zijn heel wat werkgroepen op Svanholm zoals de contactgroep, de verhuisgroep (bepalen wie waar woont), de economische groep, … Elke werkgroep heeft een ‘board’ die 1x/mnd samen komt. Daarnaast is er het algemeen bestuur. Men wordt gevraagd om deel uit te maken van het algemeen bestuur.

Beslissingen worden steeds in consensus genomen, er is nooit een stemming waardoor beslissingen nemen wel eens tijd vraagt. Zo heeft men er 1,5 jaar over gedaan om te beslissen over het al dan niet openen van een winkel. nieuwe bewoners Er is een speciale werkgroep die zich bezig houdt met nieuwkomers. Een belangrijk criterium is wel dat nieuwkomers een inkomen moeten hebben. Hier geldt de regel: iedereen geeft wat moet volgens plan + ‘een beetje meer’. Dat beetje meer maakt het verschil.

Er is een gemengde bevolking aanwezig; ongeveer 20 personen zijn ouder als 60 jaar. Als ze gepensioneerd zijn hebben ze eigenlijk niet voldoende inkomen voor Svanholm, vandaar dat men vooral op zoek gaat naar tweeverdieners.

26

13. Tinggaarden, Herfolge (DK)

Wordt omschreven als een ‘public housing project’: Tinggården was actually the prototype of the dense/low type of building and combines a large variety of materials with an exciting interior and exterior architecture and an organization based upon self governing and close social relationships between the families living there.

Geschiedenis In 1971: wens van de overheid (Danish Ministry of Housing) om nieuwe (alternatieve) manieren van huisvesting te ontwikkelen waar mensen meer in contact zouden staan met elkaar, meer ontmoetingskansen hebben binnen de woonsituatie (Future of housing in Denmark). Hiervoor werd een wedstrijd uitgeschreven die uiteindelijk gewonnen werd door architecten van Vandkunsten (http://www.vandkunsten.com/uk/Vandkunsten) .

De eerste oorspronkelijke bouw van Tinggarden werd afgerond in 1978, gekenmerkt door de ‘rode’ woningen. In 1983 werd besloten om Tinggarden uit te breiden met een tweede deel woningen, door onze gids ook wel naar gerefereerd als ‘de witte’ woningen (bouw werd volledig afgerond in 1984 en werd gebouwd door hetzelfde architectenbureau).

Tinggarden 1 wordt beschreven als ‘garden-like character with well defined common spaces’ Tinggarden 2 wordt eerder beschreven als ‘urban, with a greater integration of common and private functions’ Woongegevens De groep rode woningen bestaan uit 78 units, er zijn 6 familiegroepen en per cluster van ong. 15 families is 27

er een ‘common house’. De grootte van de woningen is verschillend (er bestaan 5 verschillende types van units, die gemakkelijk kunnen omgebouwd worden bij verhuis) en kan lopen van 1 tot 6 slaapkamers in Tinggarden 1. Het aantal kamers per unit kan men doen variëren omdat de appartementen ook kunnen uitgebreid worden (voor groei en inkrimping van gezinnen werden er door de architecten ‘supplementaire’ kamers voorzien). Wanneer buren dan een kamer teveel hebben door bijvoorbeeld de kinderen die uit huis getrokken zijn, dan kan deze kamer naar iemand van de aanliggende buren gaan die er nood aan heeft.

Afspraken over deze supplementaire ruimtes worden geregeld door de buren alsook door de woningcorporatie. Gemiddelde grootte van de appartementen bedraagt 87m 2 (kleinste is rond 60m2 en grootste rond 125m2). Het ‘common house’ bestaat uit een leefruimte (living), een keuken (op lager niveau), een toilet/kleine badkamer en een wasplek.

Er is weinig dynamiek en deze hangt puur af van de cluster zelf. In de cluster die we bezochten werd slechts één maal per maand samen gegeten en werd zowat één maal per maand een activiteit georganiseerd (vb. knutselatelier voor de kinderen). De wasmachines worden goed gebruikt aangezien de huurders er zelf niet over beschikken (er is ook geen ruimte voor in hun appartement). Op de website wordt promotie gemaakt om meer "community minded" mensen aan te trekken.

Het tweede (witte) gedeelte bestaat uit 76 units en 14 supplementaire kamers. Daarnaast werden bij Tinggarden 2 ook 15 jongeren-units voorzien. Dit o.a. voor jongeren die alleen willen wonen, maar nog niet uit Tinggarden willen verhuizen. Er zijn 11 verschillende types van units. De grootste hebben 4 standaard ruimtes waarvan 1 een aparte woonkamer is. De anderen hebben een "combined kitchen/dining/living room as one great family room". De ‘common room’ van Tingarden 2 is lichtjes verschillend van deze van Tingarden 1, zo is deze gebouwd onder het grondniveau en werd ingedeeld in een garderobe, twee gezinsruimtes, toiletten en een keuken. Noch trap of lift is aanwezig. Niet in alle gemeenschappelijke ruimtes van Tinggarden 2 is een wasmachine voorzien. Ook hier werden de 76 units ingedeeld in 6 familiegroepen (ook gemiddeld 12 tot 17 gezinnen).

Naast de gezamenlijke ruimte per familiegroep is er ook één grote gezamenlijke common-place voor ALLE bewoners van Tinggarden. Hier gaan de grote vergaderingen door alsook verschillende activiteiten: (verjaardags-)feesten, carnaval, zomerfeesten, … Hier is ook een gym aanwezig voor alle bewoners van Tinggarden (1 & 2).

Er zijn twee types woonentiteiten qua aansluiting op het openbaar domein: zij die in een straat wonen en zij die aan een binnenplein wonen. Dit laatste wordt als kwalitatiever ervaren.  De gids gaf aan dat er regelmatig gebruik en geruild werd met de supplementaire ruimtes.  De jongerenkamers (dus enkel kamer en badkamer, gebouwd zonder keuken zodat de jongeren wel moesten samen koken en eten, geen living…) brachten een aantal problemen met zich mee doorheen de jaren (o.a. alcohol). Zo werden deze ook gehuurd door anderen (alleenstaanden, koppels,… omdat er niet altijd jongeren waren) die niet altijd pasten in deze kleinere woonvorm. (Er werden ook problemen gemeld van alcoholmisbruik, geen interesse in samenleven hebben, …). Die entiteiten werden toegevoegd aan de aanleunende appartementen.

Milieubewustzijn De bewoners proberen op verschillende manieren hun steentje bij te dragen aan een beter milieu: - Sorteren van afval. Ze hebben op verschillende plekken (per familiegroep) vuilnisruimtes waar iedereen zijn afval kan plaatsen. Deze wordt 3 maal per week opgehaald.

- Composthoop - Eén centrale verwarmingsketel op pellets - Recyclage van kleding. Er is een container voorzien voor gebruikte kleding en schoenen. Deze container wordt opgehaald en gesorteerd door UFF (een humanitaire Deense Hulporganisatie).

28

-

Verzamelen van gebruikte batterijen Waterbesparende acties opzetten: zoals vb. de watertonnen waarin het regenwater verzameld wordt om te gebruiken in de moestuin Houtsnippers als bodembedekker Gemeenschappelijke moestuin Zonnepanelen ( Enkel Tinggarden 2)

Het Samen - Wonen In Tinggarden zijn er twee bestuursorganen, één bestuur houdt zich bezig met de dagdagelijkse zaken en problemen en een tweede bestuur (hoogste raad) houdt zich bezig met belangrijke beslissingen zoals bijvoorbeeld het aannemen van de ‘caretakers’ die voor hen werken, financiële zaken, begroting, goedkeuren van rekeningen, … (deze komen minder samen). Daarnaast is er ook twee keer per jaar een ‘Grand Meetings’, bedoeld voor alle bewoners wanneer er beslissingen moeten genomen worden waarover men moet stemmen (vb. i.v.m. keuze kabelmaatschappij).

Naast deze twee bestuursorganen, heeft elke familiegroep ook zijn eigen interne regels en mini-bestuur voor bijvoorbeeld gebruik van common ruimte of gezamenlijke activiteiten. Onze gids gaf aan dat bij hun familiegroep eenmaal per maand samen gekookt en gegeten werd in het commonhouse. De gids gaf aan dat in sommige familiegroepen het gebruik van de gemeenschappelijke ruimte zeer beperkt was en dat dit onder meer te maken heeft met (soms) grote verhuisgeneigdheid binnen een groep, en bereidheid van bewoners zelf (zijn er bijvoorbeeld initiatiefnemers/groepstrekkers bij of niet?).

Er zijn twee full-time ‘care-takers’ ofwel conciërges die door de algemene raad van bestuur worden aangesteld (afkomstig van DAB - Dansk Almennyttigt Boligselskab/Danish Nonprofit Housing association). Zij staan in voor het onderhoud van de gebouwen, de tuinen en de gezamenlijke verwarming. In de zomer zijn er (één of meerdere) extra personen die werken voor/in Tinggarden. Deze conciërges staan in voor bijvoorbeeld: sneeuwruimen, herstellingswerken, tuinwerken, … (property maintenance) maar zij beslissen ook over de nieuwe huurders. De bewoners hebben geen inspraak in de keuze wie er komt wonen, de gids gaf aan dat dit een beslissing was dat ze in het verleden samen gemaakt hebben. Indien de (toekomstige) bewoners hier toch inspraak in zouden wensen dan kan die afspraak herroepen worden.

De DAB (sociale huur) zorgt dus voor nieuwe huurders maar probeert rekening te houden met de familiegroep waar deze nieuwelingen zouden terechtkomen. De nieuwelingen moeten niet aan bepaalde criteria voldoen. Ook niet qua inkomen, want er is mogelijkheid tot een huursubsidie. De huurprijzen zijn marktconform. Het aantal verhuisbewegingen per jaar ligt vrij hoog (30 à 50 op 154 woonentiteiten) •

• •

•

•

Men deelt verschillende zaken in Tinggarden, ook praktisch materiaal (boormachines, verhuiskarretjes, …). Een aantal familiegroepen hebben diepvriezers in hun common-ruimte laten plaatsen, maar niet iedereen.

Er is een gemeenschappelijke moestuin waar de bewoners (indien ze dat wensen) tegen een lage huurprijs een stukje grond kunnen huren om hun eigen groenten te kweken.

Auto’s zijn in het binnengebied niet toegelaten (kindvriendelijk). Maar het hekken stond open en we merkten op dat er toch geparkeerd werd, o.a. onder de basketkorf. Dit bleek een ernstig discussiepunt te zijn in de groep. Personen die inbreuk plegen krijgen eerst een waarschuwing en later kan men via maatregelen een berisping krijgen.

De groepen worden A, B, C, D, E, F, … genoemd en zo bestaat bijvoorbeeld de B groep voornamelijk uit 60+ en wordt deze ook de ouderengroep genoemd. Een andere groep wordt dan weer vnl. gekenmerkt door jonge gezinnen met kinderen, nog een andere door gezinnen waarvan kinderen net uit huis zijn. De gids vertelde ons dat deze ‘indeling’ niet met opzet het doel was, maar dat het wel wordt volgehouden. sinds kort werd er een ‘ThinkTank’ opgericht door verschillende bewoners van Tinggarden, dit met als doel creatieve oplossingen/ideeën te ontwikkelen om het leven in en rond Tinggarden te 29

•

•

•

verbeteren in bredere zin.

De wachtlijst was vroeger langer dan nu. De gids gaf aan dat er geen onbewoonde units zijn maar dat men wel vreesde voor de toekomst. Door economische crisis gaan prijzen van huizen omlaag en gaat men sneller kopen dan huren. Bij nieuwe bewoners wordt geen rekening gehouden met het inkomen, families met een laag maandelijks gezinsinkomen krijgen dus niet met zekerheid voorrang binnen Tinggarden. Wel kunnen deze gezinnen een huursubsidie aanvragen. De gids gaf aan dat de huurprijzen liggen tussen 6000 en 8000 Deense krone.

Huisdieren zijn toegelaten tot 1 hond of kat per unit. Maar ze mogen niet vrijlopen. De gids gaf aan dat niet alle bewoners zich aan deze regels houden en dat ze vaak inbreuk vaststellen van katten die vrij rondlopen of iemand met twee huisdieren. Dan worden er met de betreffende bewoner weer afspraken/waarschuwingen gemaakt (vb. de katten moeten dan zeker gesteriliseerd zijn).

De familiegroepen hebben zelf de mogelijkheid om hun huizen (hout) te schilderen. Dat gebeurt in een roulatiesysteem van 4 jaar: elk jaar wordt één kant van het huis onder handen genomen. De units die beslissen om het zelf te doen kunnen hier geld voor krijgen. Wel is het zo, dat dit geld naar de gehele familiegroep gaat en niet naar de individuen. De gids gaf aan dat zijn familiegroep één van de weinige groepen was die de woningen zelf schilderden. Met het verzamelde geld organiseerden ze iets leuk of kochten ze iets aan voor de common-room.

De samenstelling van de groep bewoners is heterogeen en dat wordt als positief ervaren.

Meer info: http://www.vandkunsten.com/public_site/webroot/cache/project/tinggaarden_saertryk_1979.jpg http://www.vandkunsten.com/public_site/webroot/cache/project/tinggaarden_saertryk1985.jpg www.tinggaarden.nu http://directory.ic.org/6271/Tinggarden

30

14. Aegidienhof, Lübeck (D)

Zo’n 20 burgers vormden een ‘bedrijf’ om de grond aan te kopen. Was een in verval geraakte oude stedelijke site (sociale dienst van de stad was ervoor). Aankoopsom: 3 miljoen DM (1,5 mlj€).

Daarnaast nog eens 15 tot 20 miljoen DM (10 mlj €) voor de renovatie. Haalden ook ongeveer donaties op. Er is een eigen energievoorzieningssysteem.

800 000 €

50 appartementen, 10 kantoren voorzien.

Er is 1 appartement met 4 kamers voor samenhuisproject rolstoelgebruikers. Zij legden hun ‘verzorgingsgeld’ samen om kunnen nu 24/24 uur gebruik maken van eigen personeel.

1/3 gepensioneerden, 5 families, 14 leerkrachten, 10 ambtenaren, …

60 % eigenaars, 40 % huurders van eigenaars niet bewoners 10 % jaarlijkse verhuis.

Gemeenschapshuis is voorzien in het MALI café. Dit is een café dat uitgebaat wordt door vzw die werkt met mentaal gehandicapten. Door dit gedeeld gebruik is de kost van het gemeenschapshuis (dat eerder een caférestaurant is dan common house) heel klein. Bewoners betalen 60 €/jaar voor de gemeenschappelijke kosten.

1x per maand is er vergadering, zangstonde, … Wekelijks kan iedereen op vrijdag terecht in het café.

31

Woningen zijn tussen de 50 m² tot 130 m² (200 000€). Bijna niemand heeft een eigen wagen (is echt pal in centrum). Wel autodelen. Burenhulpsysteem (lijst met hulpverleners, onthaalgroep, ..)

Aegidiushof heeft voorkooprecht als iemand weggaat.

Lessen: -

Er zal hoe dan ook een gemeenschapskost zijn Hoe komen tot beslissingen: consensus of stemmen?

Hoe gaan we het bouwproces aanpakken: een klein ‘beslissingsbestuur’ of een grote groep die veel vergaderd over alles?

Naderhand toch ook organisatie gewenst, waarbij iedereen bvb in werkgroep zit (naar eigen wens en kunde)

32