PRIMARY HEALTH CARE / VOLUME 21, ISSUE3, July - September 2009

Διευθυντής Σύνταξης Χρήστος Λιονής, Aναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Ιατρικής, Πανεπιστήμιο Κρήτης Τ.Θ. 2208, Ηράκλειο Τηλ. (2810) 394621, Fax. (2810) 394606 E-mail: lionis@galinos.med.uoc.gr Αναπληρωτές Δ/ντές Σύνταξης Παναγιώτης Αλτάνης (Αθήνα) Ελευθέριος Θηραίος (Αθήνα) Κορνηλία Μακρή (Ηράκλειο) Ανάργυρoς Μαριόλης (Αθήνα) Συντακτική Επιτροπή

Εκδότης Μποδοσάκης-Πρόδρομος Μερκούρης Μ. Χουρμούζη 28 Κ. Τούμπα 544 53 Θεσσαλονίκη Τηλ. (2310) 910342

Ιδιοκτήτης ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΛΕΓΕΙΑ Πρόεδρος Μποδοσάκης-Πρόδρομος Μερκούρης

Αντιπρόεδρος Α Αθανάσιος Συμεωνίδης

Αντιπρόεδρος Β Στέλλα Αργυριάδου Γενικός Γραμματέας-Ταμίας Αντώνης Μπατίκας Ειδικός Γραμματέας Ανάργυρος Μαριόλης Μέλη Βασιλική Γκαρμίρη Νικόλαος Παπανικολάου Εκπρόσωποι Ειδικευομένων Ευρυπίδης Ζώτας Άρης Καραφώτης Γραμματεία Σύνταξης Αναστασία Ρωμανίδου Τηλ.: (2810) 394615, (28310) 25833 e-mail: tasrom@yahoo.co.uk

Αλκιβιάδης Αλεβίζος (Αθήνα) Φωτεινή Αναστασίου (Ηράκλειο) Κωνσταντίνος Βαρδαβάς (Αθήνα) Βασιλική Γκαρμίρη (Θεσσαλονίκη) Νίκη Γλύστρα (Θεσσαλονίκη) Ιωάννης Λέντζας (Αθήνα) Άντα Μαρκάκη (Ηράκλειο) Κωνσταντίνος Μίχας (Εύβοια) Ρένα Οικονομίδου (Θεσσαλονίκη) Αριστοφάνης Παγανάς (Πιερία) Νίκος Παπανικολάου (Αθήνα) Εμμανουήλ Συμβουλάκης (Ηράκλειο) Γιώργος Τζανίδης (Πάρος) Ζωή Τσιμτσίου (Θεσσαλονίκη) Ειρήνη Χατζοπούλου (Θεσσαλονίκη)

Ανταποκριτές Σύνταξης Έλενα Ευαγγελάκη (Κύπρος) Θεοδώρα Ζαχαριάδου (Κύπρος) Llukan Rrumbullaku (Αλβανία) Συμβουλευτική Επιτροπή Π. Βάρδας, Καθ. Καρδιολογίας Παν/μίου Κρήτης Μ. Γείτονα, Eπίκ. Καθ. Διοίκησης Υπηρ. Υγείας Παν/μίου Θεσσαλίας Ε. Γελαστοπούλου, Επίκ. Καθ. Υγιεινής Παν/μίου Πατρών Δ. Γλάρος, Ομ. Καθ. Ιατρικής Φυσικής Παν/μίου Ιωαννίνων Α. Καφάτος, Ομ. Καθ. Προληπτικής Ιατρικής & Διατροφής Παν/μίου Κρήτης Ι. Κυριόπουλος, Καθ. Οικονομικών της Υγείας Εθνικής Σχ. Δημόσιας Υγείας Θ. Κωνσταντινίδης, Επίκ. Καθ. Υγιεινής, Πανεπιστήμιο Θράκης Β. Μαυρέας, Καθ. Ψυχιατρικής Παν/μίου Ιωαννίνων M. Σγάντζος, Λέκτ. Ανατομίας Παν/μίου Θεσσαλίας K. Σιαμόπουλος, Καθ. Νεφρολογίας Παν/μίου Ιωαννίνων Ν. Σιαφάκας, Καθ. Πνευμονολογίας Παν/μίου Κρήτης K. Σουλιώτης, Διδάκτωρ Οικονομικών και Πολιτικής Υγείας Λ. Σπάρος, Ομ. Καθ. Κοινωνικής Ιατρικής Παν/μίου Αθηνών T. Φιλαλήθης, Αναπλ. Καθ. Κοινωνικής Ιατρικής Παν/μίου Κρήτης Γ. Χριστοδούλου, Καθ. Ψυχιατρικής Παν/μίου Αθηνών

Editor-in-Chief Christos Lionis, Αssociate Professor Faculty of Medicine, University of Crete P.O. Box 2208, Heraklion Tel.: +30 2810394621, Fax: +30 2810394606 E-mail: lionis@galinos.med.uoc.gr

Associate Editors Panagiotis Altanis (Athens) Εleftherios Thireos (Athens) Kornilia Makri (Heraklion) Anargiros Mariolis (Athens) Editorial Board Alkis Alevizos (Athens) Fotini Anastassiou (Heraklion) Cοnstantinos Varvadas (Thessaloniki) Vasiliki Garmiri (Thessaloniki) Niki Glistra (Zagliveri) Ioannis Lentzas (Athens) Ada Markaki (Heraklion) Constantinos Mihas (Evia) Irene Ikonomidou (Thessaloniki) Aristofanis Paganas (Pieria) Nikos Papanikolau (Athens) Emmanouil Symvoulakis (Heraklion) Giorgos Tzanidis (Paros) Zoi Tsimtsiou (Thessaloniki) Irini Chatzopoulou (Thessaloniki)

Corresponding Editors Elena Evaggelaki (Cyprus) Theodora Zaxariadou (Cyprus) Llukan Rrumbullaku (Αlbania) Advisory Board P. Vardas, Professor of Cardiology, University of Crete M. Geitona, Assistant Professor, University of Thessalia E. Gelastopoulou, Assistant Professor of Hygiene, University of Patras D. Glaros, Εmeritus Professor of Medical Physics, University of Ioannina A. Kafatos, Εmeritus Professor of Health Promotion and Nutrition, University of Crete Τh. Konstantinides, Assistant Professor of Hygiene, University of Thrace J. Kyriopoulos, Professor of Health Economics, National School of Public Health V. Mavreas, Professor of Psychiatry, University of Ioannina M. Sgantzos, Lecturer of Anatomy in University of Thessalia K. Siamopoulos, Professor of Nephrology, University of Ioannina N. Siafakas, Professor of Lung and Thorax, University of Crete K. Souliotis, PhD, Health Policy and Economics L. Sparos, Εmeritus Professor of Social Medicine, University of Athens A. Philalithis, Associate Professor of Social Medicine, University of Crete G. Christodoulou, Professor of Psychiatry, University of Athens

Editor-in-Chief Christos Lionis, Αssociate Professor Faculty of Medicine, University of Crete P.O. Box 2208, Heraklio Tel.: +30 2810394621, Fax: +30 2810394606 E-mail: lionis@galinos.med.uoc.gr

Ιδιοκτήτης GREEK ASSOCIATION OF GENERAL PRACTITIONERS

Executive Board of the Greek Association of General Practitioners President Bodosakis-ProdromosMerkouris

Vice-President A Athanasios Simeonidies

Vice-President B Stella Argyriadou

General Secretary Treasurer Antonis Batikas

Special Secretary Anargiros Mariolis

Members Vasiliki Garmiri Nikolaos Papanikolaou Evripidis Zotas Aristidis Karafotis

Secretary of Editor-in-Chief Anastasia Romanidou Tel: (2810) 394615, (28310) 25833 e-mail: tasrom@yahoo.co.uk

Της Σύνταξης 7

Ν. Ραζής, Μ. Χρονοπούλου, Α. Αρβανίτης Ιστορία της Ιατρικής

11

Μ. Καραμάνου, Γ. Ανδρούτσος Η επίδραση του Αριστοτέλη στο έργο του κορυφαίου Άραβα φιλοσόφου και ιατρού Αβερρόη

17

Γ. Τσίρος, Ι. Λέντζας, Γ. Μαντζουράνης, Π. Βόιλα, Α. Τσίρου, Ν. Ραζής Ιστορική αναδρομή και τωρινές διαστάσεις παρεμβατικής ιατρικής στον αθλητισμό και στην κοινότητα

27

Α. Μπιζιάγκου-Χασιώτη, Ι. Μουρατίδης, Α. Αναστασίου, Ε. Αλμπανίδης Πώς οι απόψεις του Γαληνού για την τέχνη της γυμναστικής σηματοδοτούν την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

35

Γ. Χαρδαβέλλα Η δημόσια και ιδιωτική πρωτοβουλία στον αντιφυματικό αγώνα στον ελληνικό χώρο από τις αρχές ως τα μέσα του 20ού αιώνα

45

Ν. Μπάτου Η ιατρική των Σταυροφοριών (1096-1193 μ.Χ.)

51

Ν. Μπάτου Τα βυζαντινά νοσοκομεία

57

Χ. Οικονομόπουλος, Α. Οικονομοπούλου Από την ιστορία της Παιδιατρικής στην Πάτρα: Περικλής Αθαν. Οικονομόπουλος (1861-1957)

65

Α. Πάσχος Ο ιατρός Στέφανος Σαλαμάγκας

69

Ι. Κόνιαρη, Μ. Διαλούπη, Ν. Ραζής Αρίστος Γ. Θούας: “Ο γιατρός των φτωχών και των γενναίων”

75

Α. Αρβανίτης, Μ. Χρονοπούλου, Ν. Ραζής Η συμβολή των Ελλήνων ιατρών Εμμανουήλ Τιμόνη και Ιάκωβου Πυλαρινού στην ενεργητική ανοσοποίηση κατά της ευλογιάς

Νέα της Γενικής Ιατρικής: Newsletter Greek Gastroenterology Group, Σεπτέμβριος 2009 Οδηγίες για τους συγγραφείς

Editorials 7

N. Razis, M. Chronopoulou, A. Arvanitis The history of medicine

11

M. Karamanou, G. Androutsos The influence of Aristotle in the work of the great philosopher and physician Averroes

17

G. Tsiros, I. Lentzas, G. Mantzouranis, P. Voila, A. Tsirou, N. Razis Historical retrospection and actual dimensions of interventionist medicine (doping) in sports and community

27

A. Biziagkou-Chasioti, I. Mouratidis, A. Anastasiou, E. Albanidis How Galen and his opinion about the art of gymnastics connected with the primary health care

35

G. Hardavella The implication of public and private initiative in the fight against tuberculosis in Greece during the period 1900-1950

45

N. Batou Medicine in the Crusades (1096-1193 AD)

51

N. Batou Hospitals in the Byzantium

57

C. Oeconomopoulos, A. Oeconomopoulou Pericles A. Oeconomopoulos, M.D. (1861-1957)

65

A. Pasxos Doctor Stephanos Dim. Salamangas

69

I. Koniari, M. Dialoupi, N. Razis Aristos Thouas: “The doctor of the poor and the brave�

75

A. Arvanitis, M. Chronopoulou, N. Razis The contribution of Greek doctors Emmanuel Timoni and Jacob Pylarinou on active immunization against smallpox

General Medicine News: Newsletter Greek Gastroenterology Group - September 2009 Instructions to Authors

Ιστορία της Ιατρικής Με αίσθημα ευθύνης, αποδέχθηκα μαζί με τους συνεργάτες μου, την άκρως τιμητική και συγκινητική πρόταση του Διευθυντή Σύνταξης του έγκριτου περιοδικού μας «Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας» Καθηγητή κ. Λιονή, να επιμεληθούμε ένα τεύχος με περιεχόμενο την ιστορία της Ιατρικής με ειδική αναφορά στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας και στην κοινότητα. Ευχαριστώντας για την εμπιστοσύνη στο πρόσωπό μου, αξίζει να σημειώσουμε ότι στην ειδικότητά μας πάντα είχαμε ευαισθησία για ιστορικά θέματα, γεγονός που πιστοποιείται τόσο με τη σχετική (Καθηγητού κ. Μαρκέτου) εναρκτήρια ομιλία σε Πανελλήνιο Συνέδριό μας όσο και με τις συνεδρίες ελεύθερων ανακοινώσεων αφιερωμένες στην ιστορία της Ιατρικής σε όλα τα ετήσια συνέδριά μας. Αναμφισβήτητα η αναμόχλευση ιστορικών δεδομένων, εξυπηρετεί όχι μόνο φέρνοντας στο φως αρχειακά στοιχεία αλλά και βοηθώντας στο να διαπιστωθεί το πως έχουν κατορθωθεί σύγχρονα ιατρικά επιτεύγματα. Στο παρόν τεύχος δημοσιεύονται δέκα αξιόλογες και τεκμηριωμένες ιστορικές μελέτες, που καλύπτουν ένα μεγάλο εύρος της ιατρικής επιστήμης. Η Μ. Καραμάνου και ο Καθηγητής Γ. Ανδρούτσος περιγράφουν την επίδραση της Αριστοτελικής σκέψης πάνω στο μεγαλειώδες έργο του μουσουλμάνου φιλόσοφου, νομοθέτη και ιατρού Αβερρόη.1 Οι επιπλέον γνώσεις του στη φιλοσοφία, μαθηματικά και θεολογία δεν τον εμπόδισαν να παρουσιάσει αξιόλογο ιατρικό έργο που επηρεάστηκε τόσο από τον Γαληνό όσο και από τον Ιπποκράτη

1 Ν. Ραζής 1 Μ. Χρονοπούλου 1 Α. Αρβανίτης

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

7

Ν. ΡΑΖΗΣ, Μ. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, Α. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ

και να συγγράψει πάνω από είκοσι σημαντικές ιατρικές πραγματείες που αφορούν γενικές αρχές Ιατρικής και Πρωτοβάθμιας Περίθαλψης. Η ιστορική αναδρομή και οι τωρινές διαστάσεις της παρεμβατικής ιατρικής στον αθλητισμό και στην κοινότητα, περιγράφονται στο άρθρο των Γ. Τσίρου και συν.2 Συγκεκριμένα γίνεται αναφορά σε μοντέλα δίαιτας και μορφών doping με τις παρενέργειές τους από την αρχαιότητα (Κίνα 3000 π.Χ., Σπάρτη 500 π.Χ. με το γνωστό “μέλαινα ζωμό”, κατά την επιτέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων) μέχρι και τη σύγχρονη εποχή (20ος αιώνας) όπου παρατηρούνται πλέον φαινόμενα doping υπό μορφή μάστιγας στο σύγχρονο αθλητισμό. Εκτενή είναι και η ανασκόπηση των απόψεων του Γαληνού για την τέχνη της γυμναστικής σε άμεσο συσχετισμό με την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας. Η εργασία προέρχεται από την μεταπτυχιακή διατριβή της Ασπασίας Μπιζιάγκου-Χασιώτη3 με τριμελή επιτροπή τους καθηγητές Ι. Μουρατίδη, Ε. Αναστασίου και Ε. Αλμπανίδη. Αξίζει να σημειωθούν οι Ιπποκρατικές επιρροές, οι διακριτοί ρόλοι των επαγγελματιών υγείας από τα Ελληνορωμαϊκά κιόλας χρόνια και η έμφαση στην υγιεινή φροντίδα. Η συνάδελφος Γ. Χαρδαβέλλα4 αναλύει διεξοδικά τη δημόσια και ιδιωτική πρωτοβουλία στον αντιφυματικό αγώνα στον ελληνικό χώρο από τις αρχές έως τα μέσα του 20ου αιώνα. Εντύπωση προκαλεί το νούμερο των θανάτων (έως και 40.000 ετησίως) και των οικονομικοκοινωνικών επιπτώσεων της νόσου καθώς και των επιστημονικών και πολιτισμικών ενεργειών καταπολέμησή της. Η ιατρική των Σταυροφοριών (1096 – 1193 μ.Χ.) περιγράφεται στο σχετικό άρθρο της Ν. Μπάτου.5 Αναφέρονται οι κανονισμοί για την επιστημονική επάρκεια των γιατρών και η νομική τους ευθύνη. Αναλύονται τα αίτια των ασθενειών και η ανάπτυξη των υγειονομικών υποδομών. Αξιολογούνται οι συνθήκες υγιεινής και η ικανοποιητική άσκηση της ιατρικής επιστήμης. Η Ελληνική και Αραβική επιστημονική γνώση διοχετεύονταν στη Δύση μέσω Ιταλίας και Ισπανίας. Από την ίδια συγγραφέα καταγράφεται η παρουσίαση των Βυζαντινών Νοσοκομείων ή “Ξενώνων”.6 Τα περισσότερα ιδρύονταν με αυτοκρατορική ή εκκλησιαστική δαπάνη και παρήχαν πέρα από ιατρική – πρακτική βοήθεια και

8

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

ηθική στήριξη. Τα περισσότερα βρίσκονταν στο γενικότερο περίβολο μοναστηριών και συντηρούνταν από αυτά. Επί Ιουστινιανού προσέφεραν υψηλού επιπέδου υπηρεσίες υγείας σε εξιδεικευμένα τμήματα. Σημαντικό μέρος της υγειονομικής οικογένειας στην Πάτρα αποτελεί και ο πρώτος διδάκτωρ Παιδιατρικής Π. Αθ. Οικονομόπουλος, η βιογραφία του οποίου αναλύεται από τον συνάδελφο Χρήστο Οικονομόπουλο.7 Καταγόμενος εκ Καλαβρύτων, λόγιος και ευεργέτης, αποτέλεσε παράδειγμα ήθους και τήρησης ιατρικής δεοντολογίας, προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες στην πρόληψη και στους πρόσφυγες, εργάστηκε στην κοινότητα και σαν γενικός ιατρός. Μείωσε την παιδική νοσηρότητα και θνησιμότητα στην ευρύτερη περιοχή των Πατρών. Επίσης εξαιρετική φυσιογνωμία της ελληνικής περιφέρειας (Ηπείρου), αποτέλεσε και ο ιατρός Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας. Η ζωή και το έργο του παρουσιάζονται από τον ιατρό Απ. Πάσχο.8 Πρόκειται για ιατροφιλόσοφο και πολυπράγμονα άνθρωπο με πλούσια κοινωνική, πολιτιστική, πολιτισμική, συλλογική και ιατρική δραστηριότητα ιδιαίτερα στον τομέα της αγωγής υγείας και σφαιρικότερα στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα. Ο Αρίστος Θούας “ο γιατρός των φτωχών και των γενναίων” παρουσιάζεται από την Ι. Κόνιαρη και συν.9 Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη ζωή και στην υγεία του λαού της ορεινής Πελοποννήσου κατά το πρώτο μισό του περασμένου αιώνα. Πρωτότοκος γιος συναδέλφου, ανέπτυξε έντονη επιστημονική, πολιτιστική, κοινωνική και κοινοτική δραστηριότητα. Εκφράζει την προσωπικότητα του γιατρού που παραμένει πιστός στα ιδανικά του Ιπποκρατικού όρκου. Τη γενικότερη συμβολή – ενεργητική ανοσοποίηση – κατά της ευλογιάς των ιατρών Εμμανουήλ Τιμόνη (Χιώτη) και Ιακώβου Πυλαρινού (Κεφαλλονίτη) περιγράφουν στο άρθρο τους οι Α. Αρβανίτης και συν.10 Επινοώντας τον σκαριφισμό (δηλαδή τη διαδικασία λήψης υγρού από φλύκταινες ευλογιάς και στη συνέχεια εγκεντρισμό ή εμφύτευσής του σε δέρμα υγιών παιδιών) έγιναν οι πρωτοπόροι (18ος αιώνας μ.Χ.) στον εμβολιασμό κατά της ευλογιάς. Η πιλοτική τους μεθοδολογία δημοσιεύτηκε σε Κωνσταντινούπολη, Λονδίνο, Βενετία και Ελλάδα προσφέροντας σημαντικές υπηρεσίες στην ανθρωπότητα.

Ν. ΡΑΖΗΣ, Μ. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, Α. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ

Βιβλιογραφία 1. Καραμάνου Μ, Ανδρούτσος Γ. Η επίδραση του Αριστοτέλη στο έργο του κορυφαίου Άραβα φιλοσόφου και ιατρού Αβερρόη. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:11-16, 2009.

2. Τσίρος Γ, Λέντζας Ι, Μαντζουράνης Γ, Βοΐλα Π, Τσίρου Α, Ραζής Ν. Ιστορική αναδρομή και τωρινές διαστάσεις παρεμβατικής ιατρικής στον Αθλητισμό και στην κοινότητα. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:17-26, 2009.

3. Μπιζιάγκου-Χασιώτη Α, Μουρατίδης Ι, Αναστασίου Α, Αλμπανίδης Ε. Πώς οι απόψεις του Γαληνού για την τέχνη της γυμναστικής σηματοδοτούν την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:2734, 2009.

4. Χαρδαβέλλα Γ. Η δημόσια και ιδιωτική πρωτοβουλία στον αντιφυματικό αγώνα στον ελληνικό χώρο από τις αρχές ως τα μέσα του 20ού αιώνα. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:35-43, 2009.

5. Μπάτου Ν. Η ιατρική των Σταυροφοριών (1096-1193 μ.Χ.). Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:45-49, 2009.

6. Μπάτου Ν. Τα Βυζαντινά Νοσοκομεία. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:51-55, 2009.

7. Οικονομόπουλος Χ, Οικονομοπούλου Α. Από την ιστορία της Παιδιατρικής στην Πάτρα Περικλής Αθαν. Οικονομόπουλος (1861-1957). Ο πρώτος παιδίατρος διδάκτωρ της Παιδιατρικής στην πόλη των Πατρών που συνέβαλε αποτελεσματικά στη μείωση της παιδικής θνησιμότητας την Τεσσαρακονταετία 1894-1934. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:57-64, 2009.

8. Πάσχος Απ. Ο ιατρός Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:65-68, 2009.

9. Κόνιαρη Ι, Διαλούπη Μ, Ραζής Ν. Αρίστος Γ. Θούας: «Ο γιατρός των φτωχών και των γενναίων». Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:69-74, 2009.

10. Αρβανίτης Α, Χρονοπούλου Μ, Ραζής Ν. Η συμβολή των Ελλήνων ιατρών Εμμανουήλ Τιμόνη και Ιάκωβου Πυλαρινού στην ενεργητική ανοσοποίηση κατά της ευλογιάς. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, 21:75-79, 2009.

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

9

περίληψη

Η επίδραση του Αριστοτέλη στο έργο του κορυφαίου Άραβα φιλοσόφου και ιατρού Αβερρόη

Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε εν συντομία το ιατρικό έργο του μεγάλου μουσουλμάνου φιλοσόφου και ιατρού Αβερρόη, δίδοντας κυρίως έμφαση στην επίδραση της αριστοτελικής σκέψεως πάνω σ’ αυτό το μεγαλειώδες έργο. g

Ο Ibn Rushd – Αβερρόης (1126-1198) για τους Χριστιανούς – θεωρείται ως ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της ισπανοαραβικής ιατρικής (Εικόνα 1). Γεννήθηκε στην Κόρδοβα της Ισπανίας και σε νεαρή ηλικία είχε την τύχη να δεχθεί μαθήματα από τον ιατροφιλόσοφο και πολιτικό Ιβν Τοφαΐλ, ο οποίος τον σύστησε στον ηγεμόνα του Al Mansur, που τον διόρισε αρχικά δικαστή (καδή) στη Σεβίλλη και στη συνέχεια ανώτατο δικαστή (Μεγάλο καδή) στην Κόρδοβα. Διετέλεσε προσωπικός ιατρός του χαλίφη Αβδ-αλ-Μουμέτ και του υιού και διαδόχου του Αλ Μανσούρ. Σπούδασε ιατρική, φιλοσοφία, μαθηματικά, νομική και θεολογία.1 H φήμη αυτού του μεγάλου νομομαθούς, ιατρού και πολιτικού άνδρα οφείλεται κυρίως στο φιλοσοφικό του έργο. Επονομαζόμενος ο Μεγάλος Σχολιαστής του Αριστοτέλη, ο Αβερρόης με ευλάβεια συνέλεξε, επαναμετέφρασε, συνόψισε, παράφρασε και σχολίασε το έργο του μεγάλου Έλληνα φιλοσόφου.

1 Μ. Καραμάνου, Γ. Ανδρούτσος

Εργαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Αβερρόης, Αριστοτέλης, αβερροϊσμός

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Γεώργιος Ανδρούτσος, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας της Ιατρικής, ΕΚΠΑ Ηπείρου 1, 10433, Αθήνα. Τηλ: 210-8223666 e-mail: lyon48@otenet.gr Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

11

Μ. ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ, Γ. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ

7. «Σχόλιο επί των επτά βιβλίων του Γαληνού “Περί των αιτίων των νόσων και των συμπτωμάτων τους”».

8. «Σχόλιο επί της πραγματείας του Γαληνού “Περί διαγνώσεως”».

9. «Σχόλιο επί της πραγματείας του Γαληνού Εισαγωγή στην τέχνη του ιατρού».

10. «Σχόλιο επί της πραγματείας του Γαληνού “Περί ιδιοσυγκρασιών”».

11. «Σχόλιο επί της πραγματείας του Γαληνού “Περί των απλών φαρμάκων”».

12. «Σχόλιο επί των βιβλίων του Γαληνού “Θεραπευτική”».

13. «Περί διαφορετικών ιδιοσυγκρασιών».

14. «Πραγματεία επί των βοτάνων».

15. «Περί ιδίων ιδιοσυγκρασιών».

16. «Περί σπέρματος».

17. «Κανόνες χρήσεως των υπακτικών φαρμάκων».

18. «Θέματα επί του διαλείποντος πυρετού».

19. «Επί των σηπτικών πυρετών».

Εικόνα 1

Άγαλμα του Αβερρόη στην πόλη Κόρδοβα της Ισπανίας.

Το βιβλίο Colliget Το ιατρικό έργο του Αβερρόη Είναι γεγονός ότι το φιλοσοφικό, θεολογικό και νομικό έργο του Αβερρόη επισκίασε το ιατρικό του έργο. Για ποιο λόγο; Διότι μελετήθηκε και σχολιάστηκε πιο εξαντλητικά μια και ενδιαφέρθηκαν γι’ αυτό ειδικοί της μεσαιωνικής φιλοσοφίας και της μουσουλμανικής θρησκείας. Το ιατρικό έργο του Αβερρόη βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στον Γαληνό και λιγότερο στον Ιπποκράτη. Ο κατάλογος των ιατρικών έργων του περιλαμβάνει πάνω από 20 σημαντικές πραγματείες. Οι γνωστότερες είναι οι ακόλουθες: 1. «Το βιβλίο γενικών αρχών της ιατρικής», το «Colliget» των Λατίνων, που είναι ένα επτάτομο σύγγραμμα.

2. Το «Σχόλιο στο “Ποίημα της Ιατρικής” του Αβικέννα».

3. Το «Βιβλίο της θηριακής».

4. «Απαντήσεις ή συμβουλές για τη διάρροια».

5. «Μέσο σχόλιο επί της πραγματείας του Γαληνού “Περί πυρετών”».

6. «Σχόλιο επί των τριών βιβλίων του Γαληνού “Περί των φυσιολογικών λειτουργιών”».

12

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Το Colliget, το οποίο γράφτηκε έναν αιώνα μετά το θάνατο του Αβικέννα, θεωρείται ως το σημαντικότερο έργο του Αβερρόη και είναι ένα είδος εξηγήσεως και αποσαφηνίσεως του Κανόνα του Αβικέννα. Στο Colliget, ο Αβερρόης ασχολείται με τη θεωρητική ιατρική, δηλαδή με τις βιολογικές γνώσεις, που αποτελούν το θεμέλιο της ασκήσεως της ιατρικής ενώ αφήνει στο φίλο του Αβενζοάρ τη φροντίδα της συγγραφής βιβλίου πρακτικής ιατρικής με τίτλο Απλοποίηση Θεραπευτικής και Διαιτητικής (Taysir). Το εν λόγω βιβλίο ενθουσίασε τόσο πολύ τον Αβερρόη, ώστε ανέλαβε την αντιγραφή και τη διάδοσή του.2 Μετά από έντονες πιέσεις των νέων χαλίφηδων, που είχαν πιο ανελεύθερη πολιτική, ο Αβερρόης εξαναγκάστηκε να επανεκδώσει το Colliget τροποποιημένο, τέσσερα χρόνια πριν πεθάνει. Σ’ αυτή τη δεύτερη έκδοση, το ιατρο-θεολογικο-φιλοσοφικό στοιχείο είναι ακόμη πιο έντονο από την πρώτη. Ας σημειωθεί ότι, ήδη από το 1161, ο Αβερρόης είχε προϊδεάσει τον αναγνώστη του ότι «δεν θα μπορούσε να διαβάσει όλο το βιβλίο, ούτε να καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος του, εάν δεν διέθετε επαρκή γνώση της λογικής, που να

Μ. ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ, Γ. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ

του επιτρέπει να κατέχει τις μορφές συλλογισμού (αφαιρετικό, αναλογικό και αποδεικτικό). Επίσης, ο αναγνώστης έπρεπε να διαθέτει γνώσεις επί των αρχών της φιλοσοφίας της φύσεως». Εκ του γεγονότος ότι, τα ανατομικά και φυσιολογικά σφάλματα του Αβικέννα διορθώθηκαν μόνο μερικώς από τον Αβερρόη (π. χ. η θεωρία της αναπνοής και της κυκλοφορίας του αίματος), οι αναγνώστες ανακάλυψαν κυρίως στα φιλοσοφικά έργα του τις πιο πρωτότυπες ιδέες και τις πιο προχωρημένες αντιλήψεις του, που αποτελούν ένα πρώτο σπόρο ψυχοφυσιολογικής επιστήμης ή ένα πρώτο σχέδιο γνωστικής νευροεπιστήμης. Το Colliget διαιρείται σε επτά βιβλία: 1) Ανατομία των οργάνων, 2) Η υγεία, 3) Η νόσος, 4) Τα κλινικά συμπτώματα, 5) Τα φάρμακα και τα τρόφιμα, 6) Η υγιεινή, 7) Η θεραπευτική. Γρήγορα υπήρξαν δυο μεταφράσεις του στα εβραϊκά ενώ το 1225 ένας Εβραίος κληρικός από την Πάδοβα, ο Bonacosa, μετέφρασε το εβραϊκό κείμενο στα λατινικά με το σημερινό του τίτλο Colliget. Η πρώτη τυπογραφημένη λατινική έκδοση πραγματοποιήθηκε στη Βενετία το 1482. Πολλοί κληρικοί θέλησαν να αντικαταστήσουν στην πανεπιστημιακή διδασκαλία, τον Κανόνα της Ιατρικής του Αβικέννα με το Colliget. Ωστόσο, το έργο του Αβερρόη δεν κατόρθωσε να επισκιάσει το έργο του Αβικέννα.3 Ο Αβερρόης μελέτησε σε βάθος το νευρικό σύστημα. Αναγνωρίζει στον εγκέφαλο, επιπλέον των κινητικών λειτουργιών, 4 ειδικές λειτουργίες: τη φαντασία, το συλλογισμό, τη μνήμη επικλήσεως και τη μνήμη καθηλώσεως. Η προέλευση όλων αυτών των λειτουργιών εδράζεται κατά τον Αβερρόη και τον Αριστοτέλη, στη ζωτική θερμότητα, που βρίσκεται μέσα στην καρδιά.

Η φυσιολογία στο έργο του Αβερρόη Στην άποψη του Αριστοτέλη, που θεωρούσε την καρδιά ως έδρα των αισθήσεων (σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, που θεωρούσε τον εγκέφαλο ως έδρα τους), ο Αβερρόης προτείνει ένα συμβιβασμό ανάμεσα στους δύο Έλληνες φιλοσόφους. Κατά τη γνώμη του, μπορεί η αίσθηση να έχει την έδρα της στην καρδιά, το αποτέλεσμά της όμως συγκεκριμενοποιείται

στον εγκέφαλο, που λαμβάνει τα μηνύματα των αισθητηρίων οργάνων. Η πρωτοτυπία του Colliget φαίνεται κυρίως στους τομείς της φυσιολογίας, της διαγνώσεως και της θεραπείας. Ο Αβερρόης υιοθετεί μια ταξινόμηση των λειτουργιών της ψυχής η οποία δεν συμπίπτει ούτε με αυτή του Αριστοτέλη, ούτε με αυτή του Γαληνού. Αυτό θα τον οδηγήσει σε μια τελείως πρωτότυπη θεωρία της νοήσεως (παραγωγής της σκέψεως). Η θεωρία αυτή της γνώσεως, της νοήσεως και της σκέψεως (νοητική) του Αβερρόη θα προκαλέσει τόσα σχόλια κατά το Μεσαίωνα, ώστε θα δημιουργηθούν έντονα ανταγωνιστικά ρεύματα προς τους λατινικούς ή εβραϊκούς «αβερροϊσμούς» από τον 12ο ως τον 16ο αιώνα.4 Όσον αφορά τη θεωρία του για την αντίληψη (perception), αυτή είναι πολύ κοντά σε εκείνη του Αβικέννα, έστω και αν ο Αβερρόης δεν επιμένει πολύ στις εγκεφαλικές εντοπίσεις των λειτουργιών της ψυχής. Δέχεται την ιατρική θεωρία των τεσσάρων χυμών του Γαληνού, αλλά όχι ως αποκλειστική βάση της αναζητήσεως της θεραπείας. Μη αποδεχόμενος πλήρως το διαλεκτικό συλλογισμό του Γαληνού, ο οποίος στηρίζεται αποκλειστικά στις ανταγωνιστικές ιδιότητες των φαρμάκων και των χυμών για να αντιμετωπίσει τις αρρώστιες, ο Αβερρόης προσανατολίζει τις θεραπευτικές του επιλογές χρησιμοποιώντας τη «Λογική» και τις «Κατηγορίες» του Αριστοτέλη.

Η θεραπευτική του Αβερρόη Σύμφωνα με τον Αβερρόη, όταν ένας ιατρός συνιστά ένα φάρμακο, οφείλει να θέσει στον εαυτό του τα ακόλουθα ερωτήματα: πότε πρέπει να το χορηγήσει, σε ποια ποσότητα, με ποια μορφή, πώς ο ασθενής είναι διατεθειμένος να δεχθεί τη θεραπεία; Κατά την άποψή του, η συστηματική εφαρμογή της θεωρίας των χυμών επιτρέπει στον ιατρό να θεραπεύσει τον ασθενή του «τυχαία». Κατά συνέπεια, συνιστά στον ιατρό να λάβει υπόψη του τη «φυσική τελειότητα σκοπό (σύστημα που πρεσβεύει ότι κάθε ον έχει δημιουργηθεί για κάποιο σκοπό, ότι το μέλλον του είναι προκαθορισμένο), που διέπει το ανθρώπινο σώμα», να υπολογίσει επίσης τη «διάθεση όλων των οργάνων» και να χρησιμοΤόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

13

Μ. ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ, Γ. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ

ποιεί την εμπειρία του και τη γνώση του για να χορηγήσει ένα φάρμακο. Ειδάλλως, το φάρμακο μπορεί να αποβεί χειρότερο από την αρρώστια». Και προσθέτει: «Η πλειονότητα των ανθρώπων πεθαίνει εξαιτίας της ιατρικής». Ο Αβερρόης αναφέρει 296 απλά φάρμακα φυτικής, ζωικής ή μεταλλικής προελεύσεως. Είναι αξιοσημείωτο πως το 80% εξ αυτών είναι ακόμη εν χρήσει και σήμερα ενώ ανάμεσά τους εξέχουσα θέση έχει το ελαιόλαδο ως συστατικό σωστής διαιτητικής αγωγής.

Η θεωρία της αναπαραγωγής στο έργο του Αβερρόη Η θέση του Αριστοτέλη στην πραγματεία του περί της γενέσεως των ζώων, βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την Ιπποκρατική αρχή η οποία αποδίδει μια έκχυση σπερματικού υγρού στο θήλυ όπως και στο άρρεν. Κατά τον Αριστοτέλη, αντιθέτως, τα δύο φύλα παίζουν διαφορετικούς ρόλους στο ζευγάρωμα: στο θηλυκό που είναι ένα είδος ανολοκλήρωτου άρρενος λείπει η ζωτική θερμότητα και δεν προσφέρει παρά την ύλη του εμβρύου ενώ το άρρεν μεταφέρει με το σπέρμα την μορφή η οποία οργανώνει την εμβρυϊκή ύλη και τη θερμότητα που δίνει τη ζωή στο προϊόν της γενέσεως. Το σπέρμα περιέχει την ζωτική θερμότητα που συνδυάζει όπως πρέπει τα τέσσερα θεμελιώδη στοιχεία του σύμπαντος (γη, αήρ, πυρ, ύδωρ). Ο Αβερρόης σχολίασε όλες τις βιολογικές πραγματείες του Αριστοτέλη. Γνωρίζει ως εκ τούτου τέλεια τις απόψεις του Έλληνα φιλοσόφου επί της αναπαραγωγής, Εντούτοις,σεβόμενος το Κοράνι και την αραβική φιλοσοφική παράδοση, ο Αβερρόης στην αρχή της πνευματικής του διαδρομής, προσκολλάται στο μύθο της Δημιουργίας, της γενέσεως όλων των όντων από τον Δωρητή μορφών. Αργότερα κατά την περίοδο της ωριμότητας επιστρέφει στην επιρροή των ουράνιων σωμάτων και της αστρικής θερμότητας επί του σχηματισμού του εμβρύου. Επιστρέφει λοιπόν σε μια καθαρά Αριστοτελική θέση διαβεβαιώνοντας ότι η αναπαραγωγή του ανθρώπου και των ζώων διέπεται σε τελική ανάλυση από τα ουράνια σώματα. Σ΄ αυτό το τελικό όραμα που επικαλείται το ζωτικό πνεύμα του σπέρματος έχουμε ακόμη ένα σχεδόν μαγικό

14

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

στοιχείο στην αντίληψη της αναπαραγωγής. Είναι σημαντικό που η ορθολογική φιλοσοφία απομακρύνθηκε από μια απευθείας επέμβαση του νοητικού παράγοντα που προέρχεται από τον Δημιουργό. Στα σχόλια του Αριστοτέλη, ο Αβερρόης ομιλεί εξάλλου περί θερμότητας – ψυχής. Ασφαλώς αυτή η άποψη επιτρέπει τελείως την αυτόματη γένεση των κατωτέρων όντων, πεποίθηση πολύ διαδεδομένη μέχρι τον Pasteur. Το συλλογιστικό σχήμα του Αβερρόη επί της φυλετικής αναπαραγωγής είναι το ακόλουθο: Τα ουράνια σώματα και οι κινητικές ψυχές που διαθέτουν ζωή και κίνηση, μπορούν να μεταβιβάσουν μια μορφή στα υποσελήνια σώματα. Ο παράγοντας αυτής της μεταβιβάσεως είναι κυρίως η θερμότητα του ήλιου και δευτερευόντως το φως των άστρων.

Το φιλοσοφικό του έργο Στη Φιλοσοφία, ο Αβερρόης, συγκέντρωσε, μετάφρασε, συνόψισε, παράφρασε και σχολίασε το έργο του Αριστοτέλη παίρνοντας δικαίως τον τίτλο «ο Μέγας Σχολιαστής του Αριστοτέλη». Βάσει της φιλοσοφίας του αποτελούν τα περίφημα «Σχόλια στον Αριστοτέλη», χάρη στα οποία διαδόθηκε η αριστοτελική φιλοσοφία στη Δυτική Ευρώπη. Συγκεκριμένα, έγραψε τρία βιβλία σχολίων πάνω στον Αριστοτέλη. 1) Τα μεγάλα σχόλια, 2) Τα μικρά σχόλια και 3) Τις αναλύσεις ή παραφράσεις. Στα Μεγάλα σχόλια, ο Αβερρόης, παίρνει μία προς μία τις παραγράφους του Αριστοτέλη και τις αναλύει εκτενώς. Στα Μικρά σχόλια, αναφέρει τις πρώτες λέξεις κάθε παραγράφου και στη συνέχεια προχωρεί στην εξήγησή, χωρίς να μπορεί κανείς να διακρίνει τι ανήκει στον Αριστοτέλη και τι στον Αβερρόη. Στις Παραφράσεις, μιλά ο ίδιος ο Αβερρόης, πραγματευόμενος με το ίδιο σύστημα τα ίδια θέματα, που είχε πραγματευθεί παλαιότερα ο Αριστοτέλης. Το πνεύμα του Αβερροϊσμού συνοψίζεται σε δύο θεωρίες που συνδέονται μεταξύ τους: την αιωνιότητα της ύλης και τη θεωρία της νοήσεως. Το θέμα της καταγωγής των όντων απασχολεί ιδιαίτερα τον Αβερρόη. Υπάρχουν, όπως υποστηρίζει, δύο αντίθετες απόψεις: η μία εξηγεί τον κόσμο με την ανάπτυξη και εξέ-

Μ. ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ, Γ. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ

λιξη, η άλλη με τη δημιουργία. Η τελευταία αυτή άποψη, που την ασπάζονταν οι Άραβες θεολόγοι, είναι απαράδεκτη για τον Αβερρόη. Κατά την άποψή του, τίποτε δεν μπορεί να προκύψει από το μηδέν, τίποτε δεν δημιουργείται, ούτε η μορφή ούτε η ύλη. Ο Θεός, συνεπώς, δεν θίγει τους νόμους που διέπουν τη Φύση και δεν αποτελεί κάτι το ξεχωριστό από τον κόσμο, αλλά την ουσία του κόσμου.5 Όσον αφορά στη θεωρία της νοήσεως, ο Αβερροϊσμός υποστηρίζει, συμφωνώντας με τον Αριστοτέλη, ότι στην ανθρώπινη ψυχή ενυπάρχουν δυο νοητικά στοιχεία (δυο είδη νου): Ο ενεργητικός ή ποιητικός νους (νοητικός παράγοντας – intellectus agens) και ο παθητικός νους (υλιστικός παράγοντας ή εν δυνάμει παράγοντας – agens potentialis). Ο πρώτος, δηλαδή ο ποιητικός νους, καθιστά νοητά τα πράγματα, είναι χωριστός, αιώνιος και άφθαρτος. Ο δεύτερος, δηλαδή ο παθητικός νους, σκέπτεται και είναι φθαρτός. Ο Αβερροϊσμός αναπτύσσει αυτή την ιδέα του Αριστοτέλη και χωρίζει το νοητικό παράγοντα (ποιητικό ή ενεργητικό νου) από τον άνθρωπο, τον θεωρεί ήλιο των διανοήσεων, κοινό για όλους τους ανθρώπους. Κατά τον Αβερρόη, υπάρχουν δέκα κοσμικές διανοήσεις, οι οποίες αντιστοιχούν προς τις δέκα σφαίρες του Σύμπαντος. Ο ποιητικός νους είναι η τελευταία διανόηση, στην οποία ο Θεός εμπιστεύθηκε τη διακυβέρνηση του κόσμου, ο ρόλος του δε είναι να θέτει σε κίνηση ό,τι υφίσταται σε παθητική κατάσταση. Ο ποιητικός νους είναι το πνεύμα της γης και της ανθρωπότητας, κοινή πηγή κάθε ανθρώπινης διανοήσεως. Ο παθητικός νους, που ενυπάρχει σε κάθε άνθρωπο, έχει την τάση να ενωθεί με τον ποιητικό, όπως η ύλη τείνει προς τη μορφή. Όταν επιτευχθεί αυτή η ένωση, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τα πάντα με τη λογική. Καθιστάμενος έτσι όμοιος με τον Θεό, περιλαμβάνει μέσα του όλα τα πράγματα και τα γνωρίζει όπως είναι, διότι τα όντα και οι γενεσιουργές τους αιτίες δεν υπάρχουν παρά μόνο μέσα στον ποιητικό νου και στην επιστήμη. Όσο λοιπόν πλησιάζει ο άνθρωπος προς την ένωση αυτή, τόσο γίνεται σοφότερος και τελειότερος.6

Συμπέρασμα Ο Αβερροϊσμός υπήρξε αποκάλυψη για την

εποχή του, όπου βασίλευε η τυφλή υποταγή στο θρησκευτικό δογματισμό. Η μεγάλη συμβολή του συνιστάται στο ότι ευνόησε την ανεξαρτησία της σκέψεως Η διδασκαλία του απέκτησε φανατικούς υποστηρικτές, οι οποίοι έθεταν υπό έλεγχο τα δόγματα του καθολικισμού. Ο Ρογήρος Βάκων κατέταξε τον Αβερρόη στο ίδιο επίπεδο με τον Αριστοτέλη και τον Αβικέννα. Ο Αβερροϊσμός παρείχε νέα όπλα στους μεγάλους υλιστές καθηγητές των Ιατρικών Σχολών. Παράλληλα, όμως, ενισχύθηκε ο Σχολαστικισμός ως αντίδραση στην προσπάθεια αναγεννήσεως τής αρχαιότητας και προαγωγής της επιστήμης. Ο Αβερροϊσμός καταπολεμήθηκε πολύ από τους χριστιανούς θεολόγους τού Μεσαίωνα, που τον ταύτιζαν με την αθεΐα. Το Πανεπιστήμιο των Παρισίων τον καταδίκασε τον 13ο αιώνα, ενώ ο πάπας Λέων Ι΄ τον αναθεμάτισε τον 16ο αιώνα. Επιπλέον, οι μεγαλύτεροι θεολόγοι του Μεσαίωνα (Αλβέρτος Μάγνος, Θωμάς ο Ακουϊνάτης, Γουλιέλμος της Ωβέρνης, Ραϋμόνδος Λούλλε) συνέγραψαν μνημειώδεις πραγματείες προς καταπολέμηση και ανασκευή του Αβερροϊσμού, ο οποίος εντούτοις είχε καθοριστική επίδραση στη διανοητική ανάπτυξη τής Δύσεως.7 Ο ίδιος ο Αβερρόης απεκλήθη «Πρίγκιπας της φιλοσοφίας» και οι φιλοσοφικές απόψεις του, καταδικάστηκαν ως αιρετικές και από τους μουσουλμάνους θεολόγους. Ο Αβερρόης πλησιέστερα στην αριστοτελική παράδοση, έδινε έναν ορισμό της ιατρικής που αμφισβητούσε το χαρακτήρα της ως επιστήμης: «Η τέχνη της Ιατρικής είναι μια χειρουργική τέχνη θεμελιωμένη πάνω σε αληθινές αρχές δια της οποίας αναζητούνται η διατήρηση της υγείας και η απομάκρυνση της αρρώστιας από το σώμα». Στηριζόμενο στη «Μεταφυσική» και στην «Ηθική του Νικομάχου» του Αριστοτέλη, το Colliget έδωσε ένα νέο προσανατολισμό στο κλασικό ερώτημα «Η ιατρική είναι τέχνη ή επιστήμη;» και στην αντίληψη των σχέσεων μεταξύ θεωρίας και πρακτικής. Επέφερε δε συμφωνία μεταξύ των συγγραφέων για να θεωρηθεί η ιατρική ως επιστήμη στο θεωρητικό της μέρος και ως τέχνη στο πρακτικό, όχι μόνο «επιστήμη του τρόπου χειρουργείν» αλλά ως πράξη του φροντίζειν. g Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

15

Μ. ΚΑΡΑΜΑΝΟΥ, Γ. ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΣ

Βιβλιογραφία

summary

1. D. Jacquart, F.Micheau. La me΄decine arabe et l’Occident me΄die΄val. Maison neuve et Larose, Paris. p. 142-143, 1996.

2. P. Mazliac. Avicenne et Averroe`s, Me΄decine et Biologie dans la civilisation de l’Islam. Vuibert, Adapt, Paris. p. 118, 2004.

3. P. Mazliac. op. cit, p. 119.

4. Ι. Λασκαράτος. Ιστορία της Ιατρικής. Εκδ. Πασχαλίδης, Αθήνα. σελ. 360, 2003.

5. Averroe`s. Grand commentaire de la Métaphysique d’Aristote. Livre I (pre΄sentation de M. Aubert). Ε΄d. Les Belles Lettres, Paris, 1984 6. M. Yazdi. The principles of epistemology in Islamic philosophy.

Albany, NY: State University of New York Press. p. 17, 1992.

7. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Πυρσός. 1926-1934.

The influence of Aristotle in the work of the great philosopher and physician Averroes 1 M. Karamanou, G. Androutsos In this article we present briefly the medical work of the great Arabian philosopher and physician Averroes revealing the influence of the Aristotelian thinking in his glorious work. g

Key words: Averroes, Aristotle, Averroism.

16

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Ιστορική αναδρομή και τωρινές διαστάσεις παρεμβατικής ιατρικής στον Αθλητισμό και στην κοινότητα περίληψη

1 Γ. Τσίρος Από την Αρχαιότητα, η ιατρική κατείχε σημαντική θέση στα αθλητικά αγωνίσματα και κυρίως στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Στόχοι: Πρόληψη και περιποίηση των τραυμάτων, φυσική εξέταση - προετοιμασία για άθληση και ειδική δίαιτα του αθλητή. Σκοπός της μελέτης, αποτελεί η σφαιρική παρεμβατική ιατρική-ντόπινγκ ανά τους αιώνες κατά τους αθλητικούς αγώνες, καθώς η ανάδειξη και η αντιμετώπιση των όποιων ανεπιθύμητων προβλημάτων επιφέρουν στην υγεία, αλλά και στην κοινότητα. Στην Αρχαία Ελλάδα, ένα μοντέλο δίαιτας ήταν η κατανάλωση κυρίως φυτικών υδατανθράκων (σύκα), ενώ ένα δεύτερο μοντέλο συνιστούσε φρέσκο τυρί ή πληθώρα ζωϊκών πρωτεϊνών. Είδη πρωτόγονου «doping» ακόμα θεωρούνται: αλειπτική τέχνη, ιδρώτας αθλητών, οίνος, εκχύλισμα δενδρολίβανου (Διοσκουρίδης), μήκωνος της υπνοφόρου και μανιταριών, το βότανο πολυτρίχι, πόση ούρων δυνατών ζώων και γεύμα αλέκτορος (νικητή κοκορομαχιών). Βιβλιογραφικά, έως το 1865 εμφανίστηκαν ενισχυτικές ουσίες: αλκοόλ, νιτρογλυκερίνη, στρυχνίνη, καφεΐνη, κοκαΐνη, αιθυλαιθέρας κ.ά. Στη διάρκεια του 20ου αιώνα, η αναβίωση των Ολυμπιακών Aγώνων και ο πρωταθλητισμός θα συνοδευτούν και από την εξάπλωση του ντόπινγκ, δηλαδή την αθέμιτη χρήση φαρμάκων ή άλλων μεθόδων για την επίτευξη της μέγιστης αθλητικής επίδοσης.

H «βιομηχανία σκευασμάτων» σε συνεργασία με ειδικούς προπονητές, ιατρούς και ερευνητές προβάλλει αρχικά «αθώα» συμπληρώματα διατροφής, τις βιταμίνες, την ορμονική εξισορρόπηση, την επανοξυγόνωση, τους β-αναστολείς, τα μυϊκά τονωτικά, την κρεατίνη και συνεχίζει με τις αμφεταμίνες, αναβολικά και κορτικοειδή, την αυτομετάγγιση, την ερυθροποιητίνη (ΕΡΟ) και τετραϋδρογεστρινόνη (THG) ενώ το μέλλον φαντάζει να ανήκει στη γονιδιακή θεραπεία και στις χειρουργικές παρεμβάσεις. Συ-

Κ.Υ. Γαστούνης Ν. Ηλείας

1 Ι. Λέντζας Κ.Υ. Γαστούνης Ν. Ηλείας

1 Γ. Μαντζουράνης Παν/κό Νοσοκομείο Ρίου Πατρών

1 Παν. Βοΐλα Ιατρός Βιοπαθολόγος

1 Αν. Τσίρου Παν/κό Νοσοκομείο Ρίου Πατρών

1 Ν. Ραζής Κ.Υ. Κλειτορίας Ν. Αχαΐας

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Αθλητισμός, ντόπινγκ, παρενέργειες, κανόνες, ηθική, πρόληψη Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Γεώργιος Ι. Τσίρος, Γενικός Ιατρός Αγίου Τρύφωνος 32, Τ.Κ. 27200, Αμαλιάδα Τηλ. 26220-38477, κιν. 6977.01.99.77 e-mail: geotsiro@otenet.gr

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

17

περίληψη

Γ. ΤΣΙΡΟΣ, Ι. ΛΕΝΤΖΑΣ, Γ. ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝ.

Συνέχεια προηγούμενης σελίδας

χνά αναφέρονται παρενέργειες όπως: παραμόρφωση σωματικών χαρακτηριστικών, ηπατική/νεφρική ανεπάρκεια, αιφνίδιοι θάνατοι, κ.ά. Συμπέρασμα: Η ολιστική προσέγγιση του προβλήματος προϋποθέτει την συνεργασία τόσο ειδικών επιστημόνων για την συνεχή εξέλιξη μεθόδων αντι-ντόπινγκ κοντρόλ, όσο και φορέων της παγκόσμιας άθλησης αλλά και της πολιτείας, ώστε μέσω της αδιάβλητης σχέσης μεταξύ ιατρικής και αθλητισμού να προάγεται και μόνο το Ολυμπιακό ιδεώδες του «ευ αγωνίζεσθαι». g

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ιατρική από αρχαιοτάτων χρόνων κατείχε σημαίνουσα θέση στους αθλητικούς αγώνες με ποικίλους στόχους όπως: έλεγχος δυνατότητας για άθληση, πρόληψη και φροντίδα των τραυμάτων και διεξαγωγή απλών ιατρικών εξετάσεων για διάγνωση αθλητιατρικών παθήσεων. Οι αθλητές προσπαθούσαν να βελτιώσουν την απόδοσή τους με συγκεκριμένο τρόπο διατροφής και άσκησης.1 Στο πέρασμα των αιώνων, τα τεράστια άλματα στο χώρο της Ιατρικής, τροποποίησαν τις πρώτες μορφές φαρμακοδιέγερσης των αθλητών και από την εμπειρική χρήση ορισμένων βοτάνων - φυτικών εκχυλισμάτων, οδηγηθήκαμε στη λήψη συγκεκριμένων ουσιών (φαρμάκων, ορμονών, πεπτιδίων, αμινών), οι οποίες αντανακλούν την πρόοδο των βιοϊατρικών επιστημών.2 Σκοπός της μελέτης, αποτελεί η σφαιρική παρουσίαση της παρεμβατικής ιατρικής-ντόπινγκ ανά τους αιώνες κατά τους αθλητικούς αγώνες, με απώτερο στόχο την ανάδειξη και αντιμετώπιση των προβλημάτων από τις σύγχρονες κοινωνικές διαστάσεις του φαινομένου που πλήττουν τις αξίες του αθλητισμού και του πολιτισμού. Η λέξη «dope» χρησιμοποιήθηκε από τους λαούς της Αφρικής τον 18 ο αιώνα, για την ονομασία των διεγερτικών που χρησιμοποιούσαν στις τελετές τους. Σήμερα σημαίνει «φάρμακο» ή «ναρκωτικό» και ο όρος «doping» υποδηλώνει την αθέμιτη χρήση φαρμάκων ή άλλων μεθόδων για την επίτευξη της μέγιστης αθλητικής επίδοσης. Η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή (ΔΟΕ) ορίζει ως doping τη χρήση από τον αθλητή ή/και τη χορήγηση σε αυτόν προς χρήση από άλλο άτομο, ουσιών που εί-

18

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

ναι ξένες προς τις μεταβολικές διεργασίες του ανθρωπίνου οργανισμού, ή/και φυσιολογικών ουσιών σε μεγαλύτερη ποσότητα ή ασυνήθεις οδούς εφαρμογής, ή/και τη χρήση ορμονών κι άλλων παρόμοιας δράσης προϊόντων ή/και άλλων μέσων, με σκοπό την τεχνητή και παράνομη βελτίωση των επιδόσεων. Συχνά ο πρωταθλητισμός χαρακτηρίζεται από υπερβολή και εξαντλητική προσπάθεια με σκοπό την επιτυχία. Η αλόγιστη χρήση διαφόρων ουσιών και αθέμιτων μεθόδων, θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο την υγεία και την ζωή των αθλητών, μετριάζουν τα οφέλη της άσκησης και παρουσιάζουν «αρνητικά» πρότυπα συμπεριφοράς ιδιαίτερα στους νέους. Το ντόπινγκ αποτελεί μάστιγα για το σύγχρονο αθλητισμό και δυστυχώς έχει αλλοιώσει το αθλητικό ιδεώδες των αρχαίων Ελλήνων. Αποτελεί ένα σύγχρονο κοινωνικό πρόβλημα, το οποίο απαρτίζεται από το ιατροφαρμακευτικό μέρος, το ηθικό-δεοντολογικό, το νομικό και το διαδικαστικό μέρος.

Ιστορία του ντόπινγκ Η χρήση ουσιών με στόχο τη βελτίωση της αθλητικής απόδοσης σημειώνεται από αρχαιοτάτων χρόνων, σε διάφορους λαούς και πολιτισμούς. Στην Κίνα το 3000 π.Χ. χρησιμοποιούσαν εκχυλίσματα εφεδρίνης Μα-Χουάγκ, ενώ στη Σπάρτη το 500 π.Χ. οι πολεμιστές και αθλητές κατανάλωναν το γνωστό μέλανα ζωμό. Το φαινόμενο σχετίζεται με την ανταγωνιστική φύση του ανθρώπου, τη δίψα του για διάκριση καθώς και την ανάγκη του για θέαμα, δημιουργία ηρώων και εξύμνηση αυτών. Οι πιο φημισμένοι αγώνες της Αρχαιότητας διεξάγονταν στη Ολυμπία και οι ύμνοι Ολυμπιονικών (Πίνδαρος, 475 π.Χ.) αντανακλούν με τον

Γ. ΤΣΙΡΟΣ, Ι. ΛΕΝΤΖΑΣ, Γ. ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝ.

πιο γλαφυρό τρόπο τα ανωτέρω «Ύμνοι, βασιλείς της λύρας, ποιον θεό, ποιον ήρωα, ποιον άνδρα τώρα θα κελαηδήσουμε;».3 Είναι χαρακτηριστικό πως μέσα στο Ηραίο της Ολυμπίας υπήρχε το πλαστικό έργο «Η διάθεση του Ολυμπιακού Αγώνα», όπου παριστάνετο στο ένα άκρο ο Ασκληπιός με την Υγεία και στο άλλο ο Άρης με τον Αγώνα. Άρα υπήρχε από πολύ παλιά η σύνδεση Ιατρικής και Ολυμπιακών Αγώνων. Για τη σωστή προετοιμασία των αθλητών απαραίτητη ήταν η ύπαρξη εξειδικευμένων εκπαιδευτών, που εκτός από ρόλο γυμναστού/προπονητού αρκετοί κατείχαν και ιατρικές γνώσεις, τόσο για τη διαιτητική προετοιμασία των αθλητών όσο και για την προφύλαξη και αντιμετώπισή τους από τυχόν αθλητικές κακώσεις. Οι αθλητές ελέγχονταν ιατρικά για την ικανότητά τους να αγωνιστούν, υποβάλλονταν σε έντονη φυσιοθεραπεία με λουτρά, μαλάξεις, πεζοπορίες κ.ο.κ. Ειδικές δίαιτες είχαν προταθεί για τους ασκούμενους, σαν προάγγελοι των σημερινών πολύπλοκων διαιτολογίων για αθλητές. Ένα μοντέλο δίαιτας ήταν η κατανάλωση κυρίως φυτικών υδατανθράκων, όπως σύκα και γενικά φρούτα με μεγάλη συγκέντρωση σακχάρου που παρέχει ενέργεια. Στην συνέχεια παρατηρείται απομάκρυνση των αθλητών από τη «μεσογειακή δίαιτα» και τη συνήθη διατροφή με φρέσκο τυρί συστήνοντας τη βρώση ζωικών πρωτεϊνών, με τη μορφή βοείου κρέατος, ένα είδος «high protein diet», την οποία πρώτος εισήγαγε ο Πυθαγόρας. Οι αθλητές γενικά οδηγούνταν σε ακραίες δίαιτες για να αυξήσουν τις επιδόσεις τους αφού το κίνητρο αποτελούσε η δόξα, με τα επακόλουθα για την εποχή οφέλη. Παράλληλα χρησιμοποιούσαν φυτικά φάρμακα, όπως το βότανο πολυτρίχι (αύξηση μυϊκής μάζας), εκχύλισμα δεντρολίβανου σαν θερμαντικό πριν τα γυμνάσια – ένα πρωτόγονο «quick fix» (Διοσκουρίδης) ή ψωμί καρυκευμένο με χυμό μήκωνος της υπνοφόρου (όπιο). Η βρώση συμπληρωματικών τροφών, όπως γεννητικών οργάνων ζώων, ώστε να ληφθούν διεγερτικές ουσίες όπως η ταυρίνη, τεστοβιρόνη και η βιταμίνη C, εκχυλίσματα μανιταριών, βελανιδιών αλλά και η πόση άφθονης ποσότητας κρασιού, καθώς και αίματος ή ού-

ρων δυνατών ζώων ήταν βασικός τρόπος αύξησης της επίδοσης. Τον ίδιο λόγο εξυπηρετούσε η λήψη λίθου από στόμαχο αλέκτορος που νικούσε σε αγώνες κοκορομαχίας, που στην ουσία ήταν μια προσπάθεια λήψης της άφθονης τεστοστερόνης του νικητή. Ο Γαληνός εξηγεί γιατί οι όρχεις παράγουν μια ουσία (γνωστή σήμερα ως τεστοστερόνη), η οποία είναι απαραίτητη για την ανδροπρέπεια και τη ρώμη των αθλητών της Ολυμπίας, καθώς κάνει διάκριση μάλιστα ανάμεσα στην αναπαραγωγική και ενδοκρινική λειτουργία των αδένων αυτών. Ο Αριστοτέλης, τον 4ο αιώνα π.Χ., περιγράφει την παραμόρφωση του προσώπου των αθλητών που μοιάζουν πλέον με ζώα, λόγω της ειδικής δίαιτας στην οποία υποβάλλονται. Ο σχολιασμός θυμίζει σημερινά πρόσωπα αθλητών που παραμορφώνονται από τη χρήση αυξητικών ορμονών.4 Βοηθητική επίσης της καλής κατάστασης του σώματος των αθλητών θεωρήθηκε και η αλειπτική τέχνη, ωστόσο οι αθλητές, οι γονείς τους και οι παιδοτρίβες (εκπαιδευτές) εξακολουθούσαν να ορκίζονται στον τιμωρό Δία ότι τήρησαν τους κανόνες της προετοιμασίας. Ο Ιπποκράτης υποστήριζε, πως οι αθλητές συσσωρεύουν περίσσεια θρεπτικών ουσιών και καταπονούν συνεχώς το σώμα τους ερχόμενοι έτσι σε αντίθεση με τη βασική αρχή του: «πόνοι, σιτία, ποτά, ύπνος, αφροδίσια, μέτρια». Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι θέσεις του Ορειβάσιου (ιατρός – αρχές 4ου αιώνα μ.Χ.) για τις συνήθειες των αθλητών της εποχής. Αφορούν στη σημασία που δινόταν από τους ιατρούς στο «σωστό» χρώμα των ούρων πριν τον αγώνα, το οποίο καθοριζόταν από τη δίαιτά τους. Στο έκτο κεφάλαιο επίσης ενός πονήματός του, σημειώνει πως ο καλύτερος φίλος της υγείας είναι η λιτή δίαιτα, με εξαίρεση τους αθλητές οι οποίοι ενδιαφέρονται περισσότερο για την αύξηση της ρώμης τους παρά για την υγεία τους. Σε αυτούς επιτρέπεται να τρώνε πολλές και θρεπτικές τροφές, να κοιμούνται όσο θέλουν και να πίνουν σε διπλάσια ποσότητα από τους λοιπούς ανθρώπους, αλλά και υποκλυσμούς μπορούν να δεχθούν εντονότερους του συνήθους. Στο Μεσαίωνα περιγράφεται η χρήση ανθρώπινων και ζωϊκών οργάνων, όπως αίμα Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

19

Γ. ΤΣΙΡΟΣ, Ι. ΛΕΝΤΖΑΣ, Γ. ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝ.

(blood doping), όρχεις, χολή, εγκέφαλος, πλακούντας, οστά, φτερά, έντερα και δόντια, προς αύξηση της γενναιότητας, της φυσικής και της διανοητικής κατάστασης των ατόμων. Τον 18ο και 19ο αιώνα αναφέρονται πειράματα σε ζώα και ανθρώπους, που στις αρχές του 20ου αιώνα οδήγησαν στην απομόνωση και σύνθεση της τεστοστερόνης. Με την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων το 1896 και στα πλαίσια του πρωταθλητισμού αναζητήθηκαν όλο και μεγαλύτερες αθλητικές επιδόσεις καθώς και καινούργιες δυνατότητες, θέτοντας τη βάση της προοδευτικής αλλά και επικίνδυνης «οργανωμένης βιομηχανίας» του ντόπινγκ παγκοσμίως.

Ουσίες και μέθοδοι ντόπινγκ – Παρενέργειες Οι απαγορεύσεις που υφίστανται σχετικά με το ντόπινγκ έχουν διπλό χαρακτήρα και σκοπό. Αφενός, την προάσπιση της ηθικής και των δεοντολογικών κανόνων που επιβάλουν την ευγενή άμιλλα και τον υγιή συναγωνισμό – ανταγωνισμό των αθλητών κάτω από τις ίδιες συνθήκες, αφετέρου την προάσπιση της υγείας τους από τις ανεπιθύμητες επιδράσεις που οι απαγορευμένες ουσίες δύνανται να προκαλέσουν (Πίνακας 1).6 Σημαντικό ρόλο ως μέσο ντόπινγκ έχουν διαδραματίσει τα αναβολικά στεροειδή, τα οποία χρησιμοποιούνται από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 για θεραπευτικούς σκοπούς αλλά και για αύξηση της επίδοσης (μυϊκής) σε αθλητικούς αγώνες. Η δράση τους είναι αναβολική (αύξηση της μυϊκής μάζας και δύναμης, αύξηση της αιμοσφαιρίνης και της παροχής οξυγόνου στους ιστούς – βελτίωση της αντοχής) και ανδρογονική (υπερτρίχωση, αλλαγή της φωνητικής χροιάς και κλειτοριδομεγαλία στις γυναίκες). Τα δισκία που χρησιμοποιούνται έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή αναβολική και τη μικρότερη δυνατή ανδρογόνο δράση. Η δοσολογία κυμαίνεται από 5-20 mg έως 200-500 mg ημερησίως για 6-14 εβδομάδες και ισόχρονη διακοπή, ενώ η χρήση τους συνδυάζεται με δίαιτα πλούσια σε πρωτεΐνες και συνήθως εφαρμόζονται κυκλικά.7 Ένα από τα φυσικά αναβολικά στεροειδή είναι η τεστοστερόνη η οποία παράγεται από

20

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

I. Απαγορευμένες κατηγορίες ουσιών: 1. Αναβολικά 2. Πεπτιδικές ορμόνες 3. Διεγερτικά 4. Διουρητικά – Παράγοντες απόκρυψης 5. Ναρκωτικά ΙΙ. Απαγορευμένες μέθοδοι: 1. Μετάγγιση αίματος ή ερυθρών αιμοσφαιρίων ή προϊόντων που βελτιώνουν την πρόσληψη, μεταφορά και αποδέσμευση οξυγόνου.

2. Φαρμακολογικοί, χημικοί, φυσικοί μέθοδοι με στόχο την αλλοίωση της αυθεντικότητας και της αξιοπιστίας των δειγμάτων που συλλέγονται για τον έλεγχο ντόπινγκ. ΙΙΙ. Ομάδες ουσιών που υπόκεινται σε διάφορους περιορισμούς: 1. Αλκοόλ 2. Καναβοειδή 3. Βήτα – αναστολείς 4. Τοπικά αναισθητικά - αναλγητικά

Πίνακας Ι

Κατηγορίες απαγορευμένων ουσιών και μεθόδων (ΔΟΕ).

το ανθρώπινο οργανισμό και δημιουργεί ιδιαίτερα προβλήματα στον έλεγχο ντόπινγκ, λόγω της δυσκολίας διάκρισης της εξωγενούς χορηγούμενης από την ενδογενώς παραγόμενη. Η ΔΟΕ τα συμπεριέλαβε στη λίστα των απαγορευμένων ουσιών το 1975 και στη συνέχεια άρχισαν να εφαρμόζονται δοκιμασίες ανίχνευσής τους. Η συνεχής βελτίωση των τεχνικών οδήγησε στην ανακάλυψη ολοένα και καινούργιων μη-ανιχνεύσιμων συνθετικών στεροειδών, με αποκορύφωμα την ανακάλυψη της τετραϋδρογεστρινόνης (THG), που θεωρείται ότι χρησιμοποιήθηκε από πολλούς γνωστούς αθλητές, διότι δεν ήταν δυνατό να ανιχνευθεί για πολλά έτη. Μακροχρόνια λήψη τους σχετίζεται άμεσα με κακοήθειες, υπεργλυκαιμία, κατακράτηση ηλεκτρολυτών, ψυχιατρικές εκδηλώσεις (κατάθλιψη, επιθετικότητα), ατροφία όρχεων, ηπατική δυσλειτουργία, διαταραχές γαστρεντερικού, μυοσκελετικού, καρδιαγγειακού, ενδοκρινικού συστήματος, κεφαλαλγία, ακμή και σύνδρομο εξάρτησης-στέρησης. Τα αθλήματα στα οποία η χρήση τους θεωρείται συχνή είναι: άρση βαρών, στίβος, πυγμαχία, πάλη, ποδηλασία και κολύμβηση.

Γ. ΤΣΙΡΟΣ, Ι. ΛΕΝΤΖΑΣ, Γ. ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝ.

Η δεϋνδροεπιανδροστερόνη (DHEA) είναι ένα ενδογενές αναβολικό ανδρογόνο στεροειδές, ενώ η ανδροστενδιόνη (AD) είναι ο φυσιολογικός μεταβολίτης της. Η DHEA κυκλοφορούσε ως φάρμακο έως το 1985, οπότε και αποσύρθηκε. Παρόλα αυτά, σήμερα περιέχεται σε ικανό αριθμό συμπληρωμάτων διατροφής. Και οι δύο αποτελούν πρόδρομες ουσίες στη σύνθεση της τεστοτερόνης και για το λόγο αυτό χρησιμοποιούνται από τους αθλητές.8 Η ανθρώπινη χοριακή γοναδοτροπίνη (HCG) είναι ορμόνη που παράγεται από τον πλακούντα των εγκύων γυναικών. Οι αθλητές που λαμβάνουν αναβολικά ανδρογόνα στεροειδή λαμβάνουν επίσης HCG, για να σταματήσουν την παραγωγή LH (ωχρινοτρόπου ορμόνης) και FSH (θυλακιοτρόπου ορμόνης) από την υπόφυση μέσω μηχανισμού παλίνδρομης ρύθμισης (feed-back) και για να μετριάσουν τις βλάβες των όρχεων που τα αναβολικά στεροειδή προκαλούν. Η χρόνια λήψη HCG, λόγω της αύξησης παραγωγής τεστοστερόνης, προκαλεί παρενέργειες αντίστοιχες των αναβολικών στεροιδών.7 Η αυξητική ορμόνη (GH) εκκρίνεται από τα κύτταρα της πρόσθιας υπόφυσης και μέχρι το 1985 η μόνη πηγή της ήταν οι υποφύσεις πτωμάτων. Σήμερα παράγεται συνθετική GH με την τεχνική του ανασυνδυασμένου DNA και έχει ιδιαίτερα υψηλό κόστος. Οι υποτιθέμενες θετικές επιδράσεις της αυξητικής ορμόνης περιλαμβάνουν αύξηση της μυϊκής μάζας με αντίστοιχη μείωση του μυϊκού λίπους (αναβολική και λιπολυτική δράση), μικρότερο χρόνο δράσης μεταξύ των προπονήσεων και συνολική βελτίωση της απόδοσης. Οι παρενέργειές της είναι μεγαλακρία ή γιγαντισμός σε αναπτυσσόμενους οργανισμούς, αρτηριακή υπέρταση, υπεργλυκαιμία, λευχαιμία, όγκος Wilms, σάρκωμα, ακόμα και ανάπτυξη σπογγώδους εγκεφαλοπάθειας (σε περίπτωση νοθείας της). Το ντόπινγκ του αίματος περιλαμβάνει τις ομόλογες μεταγγίσεις (δηλ. μετάγγιση του αίματος του ίδιου του αθλητή πριν τον αγώνα) και τη χορήγηση ερυθροποιητίνης (ΕΡΟ). Ο στόχος είναι η βελτίωση της ικανότητας αεροβικής άσκησης και συνηθίζεται σε αθλητές αντοχής (δρομείς, ποδηλάτες). Η συχνότητα του φαινομένου της ομόλογης μετάγγισης είναι άγνωστη, αφού δεν ανιχνεύεται εργαστηρια-

κά. Η αιμοσφαιρίνη φτάνει σε υψηλότατες τιμές (20 gr/dl) και σε συνδυασμό με την έντονη εφίδρωση κατά την άσκηση αυξάνεται επικίνδυνα η γλοιότητα του αίματος με σημαντικές συνέπειες όπως αρτηριακή υπέρταση, θρομβοεμβολικά επεισόδια, σπασμούς κ.ά. Επίσης η αιμοσφαιρίνη δύναται να λαμβάνεται είτε από ανθρώπινο είτε από βόειο αίμα μέσω της γενετικής μηχανικής με τεχνικές ανασυνδυασμένου DNA. Η ινσουλίνη μπορεί να χρησιμοποιηθεί από αθλητές ως αναβολικός παράγων, στην προσπάθεια αύξησης της μυϊκής τους μάζας μέσω της αύξησης της σύνθεσης γλυκαγόνου, λιπαρών οξέων και πρωτεϊνών και της διευκόλυνσης της εισόδου γλυκόζης και αμινοξέων στα μυϊκά κύτταρα. Η ανεξέλεγκτη χρήση της από μη διαβητικά άτομα, εκτός από υπογλυκαιμία, προκαλεί σπασμούς και σοβαρές εγκεφαλικές βλάβες. Οι β2 αναστολείς έχουν χρησιμοποιηθεί αμέσως πριν τους αγώνες για τον έλεγχο του stress, της ταχυκαρδίας και του μυϊκού τρόμου. Οι παρενέργειες τους περιλαμβάνουν βρογχόσπασμο, υπόταση, βραδυκαρδία, καρδιακό αποκλεισμό ή καρδιακή ανεπάρκεια, αγγειοπάθεια, αίσθημα κόπωσης και απορρύθμιση του σακχάρου σε διαβητικούς. Η κλενβουτερόλη είναι βρογχοδιασταλτικό φάρμακο (β2 διεγέρτης) με αναβολική και λιπολυτική δράση. Οι αθλητές τη χρησιμοποιούν σε διήμερους κύκλους για 2-8 εβδομάδες και στη συνέχεια η λήψη του φαρμάκου διακόπτεται για 10-12 εβδομάδες, πρακτική που επιβάλλεται από την απευαισθητοποίηση (down regulation) των υποδοχέων. Ως παρενέργειες αναφέρονται ταχυκαρδία, αρρυθμία, ζάλη, ναυτία και τρόμος. Η χρήση της απαγορεύτηκε μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Βαρκελώνης (1992).9 Φάρμακα, όπως τα διουρητικά που χρησιμοποιούνται ως παράγοντες απόκρυψης της χρήσης άλλων ουσιών ή για τον έλεγχο του βάρους σε αθλήματα που αυτό επηρρεάζει την βαθμολογία (π.χ. άρση βαρών) συμπεριλαμβάνονται στις απαγορευμένες ουσίες σύμφωνα με τον κατάλογο της ΔΟΕ. Ως παρενέργειές τους αναφέρονται: διαταραχή υγρών και ηλεκτρολυτών, υπόταση, ναυτία, αφυδάτωση, μυϊκές κράμπες και σε σοβαρές περιπτώσεις νεφρική και καρδιακή ανεπάρκεια. Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

21

Γ. ΤΣΙΡΟΣ, Ι. ΛΕΝΤΖΑΣ, Γ. ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝ.

Οι διεγερτικές ουσίες (καφεΐνη, εφεδρίνη) έχουν χρησιμοποιηθεί για την ενίσχυση της αγωνιστικότητας, την άμβλυνση του άλγους και τη μείωση του αισθήματος της κόπωσης. Χρησιμοποιούνται σε αθλήματα αντοχής και δύναται να προκαλέσουν: αρτηριακή υπέρταση, αρρυθμίες, σπασμούς ή αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια. Επίσης γνωστή είναι και η χρήση μη στεροειδών αντιφλεγμονωδών (ΜΣΑΦ), με στόχο τη μείωση συμπτωμάτων φλεγμονής και άλγους του μυοσκελετικού συστήματος, κατόπιν επίπονης προπόνησης. Σε μεγάλες και μακροχρόνιες δόσεις προκαλούν σοβαρές παρενέργειες, όπως: αιμορραγία γαστρεντερικού, κατακράτηση υγρών, νεφρική ανεπάρκεια και φαινόμενα υπερευαισθησίας. Τα οποιοειδή – ναρκωτικά αναλγητικά απαγορεύονται στους αθλητές, κυρίως λόγω της επιβλαβής επίδρασης στην υγεία τους και όχι διότι ενισχύουν ιδιαίτερα την απόδοσή τους αν και παρουσιάζουν αναλγητικές ιδιότητες σε αγώνες αντοχής. Το μέλλον φαντάζει να ανήκει στη γονιδιακή θεραπεία. Ως γονιδιακό ντόπινγκ ορίζεται η χρήση για μη θεραπευτικούς σκοπούς γονιδίων, γενετικών στοιχείων και/ή κυττάρων ή η ρύθμιση της έκφρασης γονιδίων που έχουν την ικανότατα να αυξάνουν την αθλητική απόδοση.10

Νομικό πλαίσιο για το ντόπινγκ Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Αντι-Ντόπινγκ (World Anti-Doping Agency – WADA), ιδρύθηκε το 1999, σε μια προσπάθεια των διεθνών αθλητικών οργανισμών και κυρίως της ΔΟΕ, να συνεργαστούν με τις κυβερνήσεις, ώστε να οργανωθεί και να εναρμονισθεί ο παγκόσμιος αγώνας κατά του προβλήματος. Ο WADA, εκτός από συντονιστικό ρόλο, έχει το δικαίωμα να διεξάγει ελέγχους εκτός αγώνων, ανεξάρτητα από τους Εθνικούς Οργανισμούς ΑντιΝτόπινγκ ή τους ελέγχους που πραγματοποιούν οι αθλητικές ομοσπονδίες (διεθνείς ή μη). Ο ίδιος φορέας τον Μάρτιο του 2003, στο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κοπεγχάγης, παρουσίασε στους αθλητικούς και κρατικούς φορείς τον Παγκόσμιο Κώδικα Αντι-Ντόπινγκ, ο οποίος εγκρίθηκε και από τότε αποτελεί θεμελιώδες κείμενο κατά του ντόπινγκ παγκοσμίως.11

22

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Η Ελλάδα διαθέτει μία από τις αυστηρότερες και πληρέστερες νομοθεσίες στο συγκεκριμένο ζήτημα. Σύμφωνα με το άρθρο 128ΣΤ του Ν. 2725/1999, όπως αυτός συμπληρώθηκε με το Νόμο 3057/2002, ανώτατος εθνικός φορέας καταπολέμησης του ντόπινγκ είναι το Εθνικό Συμβούλιο Καταπολέμησης του Ντόπινγκ (ΕΣΚΑΝ). Κεντρικός ρόλος του ΕΣΚΑΝ, ως αρμόδιου εθνικού φορέα είναι ο σχεδιασμός, η παρακολούθηση, ο έλεγχος, ο συντονισμός και η εφαρμογή δράσεων και προγραμμάτων για την καταπολέμηση του φαινόμενου σε εθνικό επίπεδο.7,12 Ο έλεγχος σε αθλητή διενεργείται με τη λήψη δείγματος από αυτόν παρά των αρμόδιων δειγματοληπτών. Ως δείγμα νοείται οποιοδήποτε βιολογικό υλικό συλλέγεται για τους σκοπούς του ελέγχου ντόπινγκ, όπως τα ούρα, το αίμα και ο εκπνεόμενος αέρας. Τα δείγματα αποστέλλονται στο εργαστήριο το ταχύτερο, ώστε να φθάσουν το αργότερο εντός 24 ωρών από τη συλλογή. Πειθαρχική παράβαση ντόπινγκ, σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 2725/1999, θεωρείται: 1. Η χορήγηση σε αθλητή ή η χρήση απαγορευμένου μέσου από αυτόν κατά τη διάρκεια αθλητικών αγώνων ή ενόψει συμμετοχής σ’ αυτούς, 2. Η προτροπή, πρόταση, παρακίνηση, έγκριση ή μη επιβολή ποινής για τη χρήση ή τη διευκόλυνση με οποιοδήποτε τρόπο χρήσης ή χορήγησης απαγορευμένου μέσου, 3. Η τέλεση απαγορευμένης δραστηριότητας, κυρίως σε αθλητικές εγκαταστάσεις, γυμναστήρια (ιδιωτικά ή δημόσια) και σε χώρους άθλησης. Επίσης, παράβαση κανονισμού Αντι-Ντόπινγκ συνιστούν: I. H άρνηση ή αποφυγή του αθλητή να υποβληθεί σε έλεγχο, II. H αναγνώριση ή ομολογία εγγράφως ή προφορικώς της παράβασης, III. H παροχή βοήθειας για την αποφυγή ελέγχου ή των διαδικασιών αυτού και εντοπισμού απαγορευμένων μέσων. Η παράβαση ντόπινγκ κατά τη διάρκεια αθλητικής συνάντησης για τον αθλητή που συμμετείχε σε ατομικό αγώνισμα, συνεπάγεται την ακύρωση της συμμετοχής του στο

Γ. ΤΣΙΡΟΣ, Ι. ΛΕΝΤΖΑΣ, Γ. ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝ.

αγώνισμα, πιθανή στέρηση βραβείων και μεταλλίων, ανεξάρτητα από οποιεσδήποτε άλλες κυρώσεις. Αν η παράβαση αφορά αθλητή που συμμετέχει σε ομαδικό αγώνισμα, τότε εφαρμόζονται οι κανονισμοί της εθνικής αθλητικής ομοσπονδίας.7

Ηθική και κοινωνική διάσταση του ντόπινγκ Από την εποχή που εμφανίστηκε ο άνθρωπος στον κόσμο, μέσω της καθημερινής του προσπάθειας για επιβίωση, δηλαδή για τροφή και ατομική προστασία, βελτιώνει τις φυσικές του ικανότητες. «Νους υγιής εν σώματι υγιεί» ήταν το σύνθημα των Αρχαίων Ελλήνων, που πρώτοι έθεσαν ηθικούς κανόνες για τη διεξαγωγή αθλητικών αγώνων.14 Στην εποχή μας, η προσθήκη αθλημάτων και αγωνισμάτων παγκόσμιας αποδοχής έχει μεταμορφώσει το σκοπό των αγώνων (και δη των Ολυμπιακών), χαρακτηρίζοντάς τους ως πολιτιστικό γεγονός. Σε όλες όμως αυτές τις διοργανώσεις κυριαρχούν ηθικές αξίες που ισχύουν μέχρι σήμερα και απαιτείται από τους συμμετέχοντες να επιδεικνύουν το ανάλογο ήθος. Η προτροπή για «ταχύτερα – δυνατότερα – υψηλότερα», που αναδεικνύει τις σωματικές ικανότητες και το «ευ αγωνίζεσθαι – τίμιος αγώνας», που επιβεβαιώνει την αποδοχή των ηθικών αξιών, πάντα ήταν και θα είναι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό όλων των αγώνων. «Να γιορτάζεις τους Ολυμπιακούς αγώνες, σημαίνει να επικαλείσαι την ιστορία», είπε ο Pierre de Coubertin. Είναι φανερό ότι ο πατέρας των σύγχρονων Ολυμπιακών αγώνων στήριξε την ιδέα της αναβίωσής τους σε ηθικές αντιλήψεις που οι ρίζες τους ανάγονται στην αρχαία Ελλάδα, δηλαδή σε μια ηθική συμπεριφορά παραδοσιακά διαμορφωμένη, με κύριο χαρακτηριστικό τους ηθικούς κανόνες που σχετίζονται με την συμπεριφορά του ανθρώπινου σώματος.7 Η σημερινή μορφή της κοινωνίας είναι προσανατολισμένη στην ανάγκη γρήγορης προβολής και καταξίωσης των μελών της, για να μπορέσουν να διαφοροποιηθούν και να ξεχωρίσουν από τη «μάζα». Ο αθλητής, στην προσπάθειά του να ξεχωρίσει, να επικρατήσει και να προβληθεί, έχει υιοθετήσει την έννοια

του ανταγωνισμού με απώτερο σκοπό την ευρύτερη κοινωνική καταξίωση και το οικονομικό όφελος. Ο βασικότερος λόγος λοιπόν που μπορεί να οδηγήσει τους υποψήφιους πρωταθλητές στη χρήση απαγορευμένων ουσιών είναι η άποψη ότι ο ανταγωνισμός υπερτερεί της συμμετοχής.15 Η αποδοχή της άσκησης και του αθλητισμού από όλο τον κόσμο, ως το σπουδαιότερο μέσο κατάκτησης και διατήρησης της υγείας, είναι πλέον γεγονός. Η απομάκρυνση των αθλητών από το ντόπινγκ βασίζεται σε μια πολυπαραγοντική ισορροπία, κυρίως μεταξύ της πολιτείας, των κοινωνικών και αθλητικών φορέων, των ιατρών, προπονητών αλλά κυρίως της οικογένειας και του ίδιου του αθλητή. Η κατασκευή πολλών γυμναστηρίων και γηπέδων, η διαμόρφωση φυσικών χώρων άθλησης, αλλά κυρίως η συστηματική ενημέρωση μαθητών, αθλητών και γονέων από ιατρούς της πρωτοβάθμιας περίθαλψης, μέσω ειδικών προγραμμάτων αγωγής της υγείας, αντανακλά την σοβαρότητα με την οποία οφείλει να αντιμετωπίζει και να συμβάλλει η πολιτεία προς την κατεύθυνση αυτή. Η επιστήμη του αθλητισμού από τη μεριά της δίνει τις απαραίτητες γνώσεις στους καθηγητές φυσικής αγωγής, γυμναστές, αθλητιάτρους, και προπονητές που με κατάλληλα προγράμματα μπορούν να βελτιώσουν τη σωματική υγεία των αθλουμένων ή να την αποκτήσουν αν κρίνεται αναγκαίο. Ο προπονητής είναι ένας επαγγελματίας που επιδιώκει και προσπαθεί να αναδείξει την αξία του στο χώρο του ανταγωνισμού. Το συστατικό μιας ηθικής στάσης έναντι του προβλήματος του ντόπινγκ από τον προπονητή είναι η ώθηση του αθλητή για τη βελτίωση των ικανοτήτων του και όχι ο εξαναγκασμός του. Η οικογένεια ως θεσμός αποτελεί σημείο αναφοράς για την κοινωνία και τους Έλληνες, γιατί τα μέλη της διατηρούν, ως ένα βαθμό ακόμα, τα πρότυπα και τις αξίες που τη διέπουν, παρ’ όλες τις επιρροές και τον πολιτισμικό καταιγισμό ιδεών και αξιών που δέχεται από την παγκόσμια κοινότητα. Το μορφωτικό και πνευματικό επίπεδο των γονέων, οι επιρροές που οι ίδιοι είχαν δεχθεί ως παιδιά, οι εμμονές και οι προσδοκίες τους, οι ανεκπλήρωτοι πόθοι, τα απραγματοποίητα όνειρα, οι χαΤόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

23

Γ. ΤΣΙΡΟΣ, Ι. ΛΕΝΤΖΑΣ, Γ. ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝ.

μένες ευκαιρίες και οι κρυφές επιθυμίες τους καθορίζουν και τη στάση απέναντι στα παιδιά τους – αθλητές. Η έγκαιρη και σωστή ενημέρωση των γονέων και εφήβων αθλητών από τον οικογενειακό τους ιατρό, μπορεί να αποτρέψει πολλούς νέους από την χρήση απαγορευμένων ουσιών, που συχνά αρχίζουν πρόδρομα με δήθεν «αθώα» συμπληρώματα διατροφής, αγνώστου όμως προέλευσης και σύστασης.7 Στην υπόθεση του ντόπινγκ ο αθλητής είναι συνήθως και ο μόνος που τελικά υφίσταται τις συνέπειές του, είτε βραχυπρόθεσμα, είτε μακροπρόθεσμα. Αυτό βέβαια δεν το καθιστά ανεύθυνο των πράξεών του, ούτε τον αθωώνει σε περίπτωση παράβασης. Γι’ αυτό και η ενημέρωση προς τους αθλητές είναι ακρογωνιαίος λίθος της επιτυχίας των προγραμμάτων Αντι-ντόπινγκ. Οι περισσότεροι άνθρωποι μαθαίνουν μέσω της μίμησης προτύπων συμπεριφοράς άλλων ανθρώπων και έχουν τη τάση να τους υιοθετούν, προκειμένου να αποτελούν αντικείμενο θαυμασμού για ορισμένες δραστηριότητες. Οι αθλητές διεθνούς βεληνεκούς με την συμπεριφορά τους αποτελούν πρότυπα για τους υπόλοιπους αθλητές και ιδιαίτερα τους νέους. Ως ηθικό πρότυπο μπορεί να χαρακτηριστεί ο αθλητής αυτός που συγκρίνει και κατανοεί τις επιδράσεις που δέχεται από το περιβάλλον και δεν εγκρίνει επιθετικές τακτικές εξαιτίας του ανταγωνισμού. Ηθικός αθλητής είναι αυτός που προτάσσει μια δεοντολογική στάση και όχι το συμφέρον από τις συνέπειες του αποτελέσματος. Είναι δηλαδή αυτός που πιστεύει στο «δίκαιο παιχνίδι», στο σεβασμό των κανόνων και των αντιπάλων, στη συνεργασία, στον «τίμιο αγώνα», που δείχνει μέσα από τα λόγια και τις πράξεις του το σεβασμό στους κανονισμούς, γραπτούς και άγραφους.

Επίλογος – Συμπεράσματα Το πρόβλημα του ντόπινγκ στον αθλητισμό, στον πρωταθλητισμό και ευρύτερα σε ευαίσθητες ομάδες του κοινωνικού ιστού λαμβάνει ολοένα και πιο ανησυχητικές διαστάσεις.

24

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Αποτελεί σοβαρή κοινωνική μάστιγα που η προσέγγισή της απαιτεί εξειδικευμένη επιστήμη και πάνω από όλα θάρρος, πολιτική βούληση, ρεαλισμό και ειλικρίνεια. Το αρνητικό αυτό φαινόμενο εκφράζει μια σοβαρή κρίση προσανατολισμού, μια μορφή δράσης η οποία απενεργοποιεί θεμελιώδεις αξίες του αθλητισμού και φυσικά δεν δύναται να καταπολεμηθεί αποκλειστικά και μόνο με μεθόδους, ποινές και κυρώσεις, όπως μέχρι σήμερα επιδιώκεται. Η ταχύτητα με την οποία κινείται η σύγχρονη τεχνολογία προηγείται πάντα των διαδικασιών ελέγχου που θα μπορούν να ανιχνεύσουν κάποιες ουσίες, οι οποίες εκ των υστέρων χαρακτηρίζονται ως απαγορευμένες. Ο αθλητισμός ως σύστημα υπολείπεται και θα υπολείπεται τεχνο-γνωστικά αυτών των εξελίξεων.16 Ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος του ντόπινγκ είναι η πρόληψη που θα στηρίζεται στη σωστή, ολοκληρωμένη και υπεύθυνη ενημέρωση των εμπλεκομένων με το πρόβλημα, όπως αθλητές, γυμναστές, προπονητές, ιατροί (Αθλητίατροι, Οικογενειακοί Ιατροί), αθλητικοί παράγοντες, αλλά και εκείνη του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος και ιδιαίτερα των γονέων και των εκπαιδευτικών. Η εκπαίδευση και η ενημέρωση για θέματα ντόπινγκ δεν πρέπει να είναι μεμονωμένη και αποσπασματική, αλλά ενταγμένη σε ένα πανεθνικό πρόγραμμα ενημέρωσης και σε μια εκστρατεία αγωγής υγείας – κυρίως μέσω των ιατρών της πρωτοβάθμιας περίθαλψης σε σχολεία, αθλητικούς συλλόγους και σε ενημερωτικές εκδηλώσεις για το κοινό, στα οποία θα τονίζονται η σπουδαιότητα και αναγκαιότητα της υγιούς άθλησης, της ευγενούς άμιλλας και του «ευ αγωνίζεσθαι».7,17 Το κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ο νέος αθλητής ανταγωνίζεται, η σαφήνεια με την οποία καθορίζονται οι κανόνες ισότητας για όλα τα μέλη των ομάδων, καθώς και η έντιμη, ακέραιη στάση των ειδώλων – προτύπων θα δώσουν πρωτεύοντα θέση στο «δίκαιο ανταγωνισμό» και στην «τίμια συμπεριφορά» που αποτελούν τα ιδεώδη του αθλητισμού. g

Γ. ΤΣΙΡΟΣ, Ι. ΛΕΝΤΖΑΣ, Γ. ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝ.

Βιβλιογραφία

summary

1. Τσίρος Γ., Βοΐλα Παν. και συν. Η αθλητιατρική στην Αρχαία Ελλάδα. Τόμος Περιλήψεων 16ου Πανελληνίου Συνεδρίου Γενικής Ιατρικής, 2004.

2. Τσίρος Γ., Βοΐλα Παν. και συν. Ολυμπιακοί Αγώνες και Ιατρική. Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας. Τόμος 17, Τεύχος 2, σελ. 83-95, 2005.

3. Χρούσος Γ., Τσίτσικα Α. Doping στα παιδιά και στους εφήβους. Η νέα μάστιγα. http://www.pediatrics-uoa.edu.gr 4. Διαμαντόπουλος Α. Ιατρική και Ολυμπιακοί Αγώνες. Επείγουσα Νεφρολογία, Αλκυονίδες Ημέρες Νεφρολογίας, σελ 17-33, 2003.

5. Foley JD, Schydlower M. Anabolic steroid and ergogenic drugs use by adolescents. Adolesc Med: State Art Rev 4: 341-352, 1993.

6. Amprose PJ. Druc use in sports: A veritable arena for pharmacists, J Am Pharm Assoc 44(4):501-516, 2004.

7. ΕΣΚΑΝ, Ντόπινγκ: Σύγχρονη θεώρηση του προβλήματος. http://www.eskan.gr/ekdoseis.asp.

8. Corrigan B. DHEA and sport, Clin J Sport Med 12:236241, 2002.

9. McKenzie DC, Stewart IB, Flitch KD. The asthmatic ath-

lete, inhaid beta agonist and performance, Clin J Sport Med 12:225-228, 2002.

10. Greydanus DE, Patel DR. Sports doping in the adolescent athlete. The hope, hype and hyperbole. Pediatr Clin N AM 49:829-855, 2002.

11. WADA. World Anti-doping Code. http://www.wada-ama.org.

12. Αθλητικός Νόμος 2725/1999 όπως συμπληρώθηκε με το Nόμο 3057/2002.

13. Y.A. 3519/26-01-05 ΦΕΚ (124/Β/02.02.05). «Καθορισμός Απαγορευμένων Ουσιών και Μεθόδων Ντόπινγκ, κατά την έννοια των άρθρων 128Β και 128Γ του Ν2725/1999».

14. Ζέρβας Γ. «Ψυχολογία Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού», Αθήνα, 1993.

15. Drinkwater BL, Bruemmer B, Chestnut CH. Menstrual history as a determinate of current bone in density athletes.

Jama, 263, 545-548, 1990.

16. Laure P., Thouvenin F, Lencerf T. Attitudes of coaches forwards doping. J Sport Med Phys Fitness, 41(1), 132-136, 2001.

17. Μουρατίδης Γ. Ιστορία Φυσικής Αγωγής, Θεσσαλονίκη, 1990.

Historical retrospection and actual dimensions of interventionist medicine (doping) in sports and community PRIMARY HEALTH CARE 1 G. Tsiros, I. Lentzas, G. Mantzouranis, P. Voila. A. Tsirou, N. Razis From the Antiquity, medicine possessed an important place in the athletic contents and mainly in the Olympic Games. Objectives of medicine: prevention and care of lesions, natural examination - preparation for exercising and athletes’ special diet.

Aim of the study constitutes the globular interventionist doping medicine per centuries at the athletic games. In Ancient Greece, a model of diet was mainly the consumption of plant carbohydrates (figs), while a second model recommended fresh cheese or abundance of animal proteins. Types of primitive "doping " are still considered: smearing art, athletes’ sweat, wine, rosemary extract (Dioskouridis), the plant which gives opium and mushrooms, the herb “polytrichi”, drinks of urine of strong animals and dinner with cock (winner of cock-fights).

Bibliographically, until 1865 were presented reinforcing substances: alcohol, nitro-glycerine, strychnine, caffeine, cocaine, etc. During 20 th century, the resurgence of Olympic Games and championship will be also accompanied by the spread doping, that is to say the illicit use of medicines or other methods for the achievement of higher athletic records.

The "industry of substances" in collaboration with special trainers, doctors and researchers, initially appears "inno-

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

25

summary

Γ. ΤΣΙΡΟΣ, Ι. ΛΕΝΤΖΑΣ, Γ. ΜΑΝΤΖΟΥΡΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝ.

cent" diet-supplements as: vitamins, hormonal balance, reoxyganation, b-stoppers, muscular tonics, creatine and continues with amphetamines, steroids and corticoids, self transfusion, erythropoietin (EPO) and tetrahydrogestrjnone (THG), while the future strikes belonging in gene- treatment and surgical interventions. Often are reported side effects as: deformity of corporal characteristics, hepatic/renal insufficiency, sudden deaths, etc.

Deductively, the general approach of problem presupposes collaboration of special scientists for the continuously development of methods of antj-doping control and carriers of global sports but also and the government, in order that via the irreproachable relation between medicine and sports to be promoted only the Olympic ideal "ef agonizesthe" (honest strike). g

Key words: sports, doping, side effects, rules, ethics, prevention.

26

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Πώς οι απόψεις του Γαληνού για την τέχνη της γυμναστικής σηματοδοτούν την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας περίληψη

1 Α. Μπιζιάγκου-Χασιώτη Σκοπός της μελέτης μας αποτελεί ο συσχετισμός των απόψεων του Γαληνού, του πατέρα της Αθλητιατρικής, με την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, μέσα από την έμφαση που έδωσε στην αξία της γυμναστικής. Εκείνος υποστήριξε βασικά την Υγιεινή τέχνη ως τέχνη της γυμναστικής, συμπεριλαμβάνοντας σε αυτή και μια ακολουθία φυσικών τρόπων για την πρόληψη των ασθενειών. Ο Γαληνός χρημάτισε επίσημα γιατρός μονομάχων σε μια θέση που θα μπορούσαμε να αντιστοιχήσουμε με του σημερινού Αθλίατρου. Το απόσταγμα της σοφίας του Γαληνού, ενός γίγαντα για την ιστορία της ιατρικής, φωτίζει την κριτική σκέψη για την προάσπιση της υγείας, ενώ αναπόφευκτα μας παρακινεί σε συγκρίσεις με τα δεδομένα της εποχής μας. Διαβάζοντας το έργο του, καλούμαστε να προβληματιστούμε για τις καθημερινές ιατρικές πρακτικές σε επίπεδο πρωτοβάθμιας παροχής υπηρεσιών, που επενδύουν αφειδώς στην τεχνολογία που παρέχεται και όχι στην αμιγή ιατρική σκέψη και διάγνωση. g

Ιατρός Κυτταρολόγος Νομαρχιακής Μονάδας Υγείας Ι.Κ.Α Λάρισας

1 Ι. Μουρατίδης Καθηγητής Ιστορίας & Φιλοσοφίας ΤΕΦΑΑ ΑΠΘ

1 Α. Αναστασίου Επίκουρος Καθηγητής Ιστορίας ΤΕΦΑΑ Σερρών

1 Ε. Αλμπανίδης Αναπληρωτής Καθηγητής Ιστορίας ΤΕΦΑΑ ΔΠΘ

Εργασία προερχόμενη από τη Μεταπτυχιακή Διατριβή της Ασπασίας Μπιζιάγκου– Χασιώτη, με θέμα: «H σπουδαιότητα της άσκησης στην υγεία του ανθρώπου κατά τον Γαληνό», για το Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στην Ανθρώπινη Απόδοση και Υγεία, με Επιβλέπον Καθηγητή τον κ. Ι. Μουρατίδη & τριμελή επιτροπή τους αναφερόμενους καθηγητές.

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Γυμναστική, Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Ασπασία Μπιζιάγκου –Χασιώτη Κ. Γρυμπογιάννη 11, Πυροβολικά, Λάρισα Τ.Κ. 41335 Τηλ. επικοινωνίας: 2410-610577, 6977273927

Ο Γαληνός, διάσημος γιατρός της Ρωμαϊκής εποχής, υπήρξε σημαντικός γιατί έβαλε τάξη, σύστημα και ρυθμό στις έως τότε χα-

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

27

Α. ΜΠΙΖΙΑΓΚΟΥ-ΧΑΣΙΩΤΗ, Ι. ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΣ, Α. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝ.

ώδεις ιατρικές γνώσεις. Μάλιστα λέγεται ότι πέτυχε για την Ιατρική ό,τι ο Αριστοτέλης για τη Φιλοσοφία.1 Διατύπωσε σύνθετες, αλλά ενδιαφέρουσες και επίκαιρες απόψεις για έναν υγιεινό τρόπο ζωής. Επένδυσε το πολυσχιδές έργο του σε μια προσπάθεια διαμόρφωσης ενός πλαισίου διατήρησης και βελτίωσης της υγείας των μελών του Ρωμαϊκού κράτους, σε μια εποχή με πολύ περιορισμένα ιατρικά μέσα. Η διαγνωστική υπεροχή του Γαληνού στηρίχθηκε στην υιοθέτηση των Ιπποκρατικών αρχών της θεραπευτικής και ένα βασικό σκέλος αυτών ήταν και οι σωματικές ασκήσεις.2 Στον ιδιαίτερα αναλυτικό τρόπο γραφής του Γαληνού απηχούν και αναγνωρίζονται χωρίς αμφιβολία βασικοί Ιπποκρατικοί κανόνες υγείας. Επίσης η γενική ιδέα της άσκησης για την υγεία, όπως αναγνωρίζεται και σε όλο το «Ιπποκρατικό σώμα». Ο ολιστικός τρόπος θεώρησης της υγείας που πρότειναν οι αρχαίοι γιατροί, διακρίνεται και στο έργο του Γαληνού μέσα από τα «συνταγογραφούμενα» από εκείνον προγράμματα γυμναστικής που είχαν άμεση σχέση με την συνολική κατάσταση του ατόμου. Οι αναφορές σε αυτή την πτυχή της συγγραφικής τους παρακαταθήκης είναι πολλές. Ο Ι. Χρυσάφης αναγνωρισμένος θεμελιωτής της σωματικής αγωγής στη σύγχρονη Ελλάδα, αφιέρωσε στο βιβλίο του «Η γυμναστική των αρχαίων», ένα ολόκληρο κεφάλαιο, με θέμα «Οι περί γυμναστικής δοξασίες του Γαληνού».

Ιπποκρατική αντίληψη για τη γυμναστική Οι προτεινόμενες γυμναστικές ασκήσεις όπως συνάγεται από το έργο του, έπρεπε να ακολουθούν τον τύπο της τροφής, να είναι κατάλληλες για την εποχή του έτους αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπου στο οποίο απευθύνονταν, όπως δίδαξε και ο Ιπποκράτης. 3 Ο Γαληνός λοιπόν αντλώντας από τη θεραπευτική δύναμη αυτών των υποδείξεων του Ιπποκράτη ανέδειξε στην εποχή του και διαμέσου των αιώνων και τη σημασία της φυσικοθεραπείας που συνδέεται στενά με την τέχνη της γυμναστικής.4 Μέσα από τη μελέτη προγενέστερών του μεγάλων ερευνητών, ακόμη και εάν αυτοί κρατούσαν αρνητική στάση στα Ιπποκράτεια δόγματα που εκείνος

28

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

υπερασπίστηκε, οδήγησε την ιατρική στη μέση οδό, σε μια έντονη θεωρητική όσο και πρακτική προσπάθεια.5 Ο Γαληνός υπήρξε ο αποδέκτης πολλών ρευμάτων, ιατρικών και φιλοσοφικών, του καιρού του και σχημάτισε προσωπική άποψη για την αλήθεια μέσα από επίπονη προσπάθεια, επεξεργαζόμενος την πληθώρα των δεδομένων που συνέλλεξε. Υπήρξε ταξιδευτής γιατρός και έτσι έγινε μελετητής τόπων και ανθρώπων, πράγμα που τον έκανε να πιστεύει ότι ο εκάστοτε φυσικός χώρος του ατόμου έχει σημαντική επίδραση στην υγεία και την ασθένεια του. Εξηγώντας μάλιστα το πορτρέτο του ιδανικού γιατρού, σκιαγράφησε ως τέτοιο το εμπνευσμένο μοναδικό πρότυπο του Ιπποκράτη.6

Επαγγελματίες Υγείας κατά τα Ελληνορωμαϊκά χρόνια Στην ελληνορωμαϊκή περίοδο που μεγαλούργησε υπήρχαν διακριτοί ρόλοι επαγγελματιών που η ενασχόλησή τους αφορούσε τον υγιεινό τόπο ζωής, όπως του παιδοτρίβη, του γυμναστή και του γιατρού. Εκείνος όμως, όπως φαίνεται από την κριτική που άσκησε στο έργο του, διέκρινε πάντα ποιος ήταν ο μορφωμένος και ποιος ο εμπειρικός της υγιεινής τέχνης για να αποδείξει τελικά ως εξέχουσα την αρμοδιότητα του γιατρού στην υγιεινή-ιατρική πλευρά της γύμνασης. Την εποχή του Γαληνού στη Ρώμη υπήρχαν άριστοι γυμναστές που ήταν και γιατροί, ενώ υπήρχαν και άλλοι οι οποίοι ήταν απλώς παλιοί αθλητές, χωρίς θεωρητική κατάρτιση και για το λόγο αυτό επισήμανε την επαγγελματική τους ανικανότητα.7 Στο βιβλίο του «Περί πλήθους», αναφέρθηκε στη θεραπευτική γυμναστική που απευθύνεται όχι ειδικά στους ασκούμενους αθλητές, αλλά σε κοινούς ανθρώπους με παθολογική σημειολογία. Έχοντας ξεκαθαρίσει ο Γαληνός το ρόλο του προπονητή ως βοηθητικό του γυμναστή είπε χαρακτηριστικά ότι «…ο πραγματικά καλός γυμναστής αν παραλάβει ένα άτομο εξασθενημένο ως προς τη δύναμή του, επειδή έχει συγκεντρώσει πολύ φλεγματικό αίμα λόγω της αγυμνασίας, μετά από λίγο θα τον κάνει δυνατό….», προσδίνοντας έτσι και μια εξέχουσα θέση στον γυμναστή που μπο-

Α. ΜΠΙΖΙΑΓΚΟΥ-ΧΑΣΙΩΤΗ, Ι. ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΣ, Α. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝ.

ρούσε να είναι θεραπευτής και προαγωγός της υγείας. Σε άλλο χωρίο του ίδιου βιβλίου ανέφερε «… ότι οι πιο προσεκτικοί γυμναστές, όταν αποκαλούν μια κόπωση όμοια με πληγή, την άλλη όμοια με τέντωμα, την άλλη όμοια με φλεγμονή…», και ουσιαστικά υποδείκνυε ότι μέσω της τέχνης τους μπορούσαν να θέσουν τις βάσεις για τη διαγνωστική προσέγγιση και εκτίμηση. Σε επόμενο μάλιστα σημείο του ίδιου έργου συνέχισε να αναδεικνύει ότι σε όσους γυμνάστηκαν περισσότερο από το κανονικό, οι γυμναστές τους παρείχαν περιποίηση και φροντίδα με πολύ λάδι και με απαλή εντριβή και με μπάνια με γλυκό νερό, σε μέτρια ακριβώς θερμοκρασία, ώστε να αποβληθούν με τον ιδρώτα τα ερεθιστικά υγρά που συγκεντρώθηκαν. Συνάγεται ότι οι γυμναστές, αυτοί των περιγραφών του Γαληνού, δεν ήταν απλώς γνώστες κάποιων ασκήσεων, αλλά διέθεταν και ιδιαίτερες διαγνωστικές ικανότητες και δεν ήταν έξω από τις υποχρεώσεις τους οι θεραπευτικές αρμοδιότητες. Αναμφισβήτητα είχαν ρόλο ιατρογυμναστή όπως προκύπτει από τα κείμενα.8 Στο έργο του σπουδαίου γιατρού αναδεικνύεται ότι γνώριζε καλά μια διαμάχη μεταξύ ιατρών και γυμναστών. Οι ρόλοι αυτοί ήταν ξεχωριστοί από την εποχή του Ιπποκράτη, ωστόσο ταυτόσημοι στο αποτέλεσμα, δηλαδή την προαγωγή της υγείας. Ο ίδιος ο Γαληνός λόγω της ιδιαίτερα μεγάλης του εξειδίκευσης, δεδομένου ότι στο ξεκίνημα της καριέρας του χρημάτισε γιατρός αθλητών πολύ σκληρά γυμναζόμενων, των μονομάχων, υποστήριξε ότι η γυμναστική είναι στις περισσότερες μορφές της έργο των ιατρών. Επιδεικνύοντας αξιοσημείωτο ζήλο για το θεραπευτικό μέρος της γυμναστικής του, υπερκάλυψε και το αγωνιστικό, παρόλο που το θεωρούσε έργο των γυμναστών.9

Η τέχνη της γυμναστικής Για τους επαγγελματίες αθλητές της εποχής του που κατέλυαν τις ισορροπίες που αναφέρονται ως υγεία, μίλησε πολύ υποτιμητικά. Εντόπισε τις περιπτώσεις όχι μόνο του επαγγελματικού αθλητισμού, αλλά και της ερασιτεχνικής άθλησης που έφεραν το αντίθετο αποτέλεσμα σε αυτό που καλείται ομαλή λειτουργία του οργανισμού. Περιέγραψε κάποιες

από τις εκδηλώσεις κακής υγείας που προέκυπταν λόγω της κακής χρήσης της άσκησης, ή της κατάχρησής της, καθώς και τις ψυχολογικές επιπτώσεις της. Κάποια αθλήματα εκτιμούσε ότι επιφύλασσαν ιδιαίτερους κινδύνους για την υγεία και φυσικά τους επισήμανε.10 Αντιθέτως εκθείασε και πρόβαλε τα μεγάλα ευεργετήματα για την υγεία που παρατήρησε ότι προέκυπταν μέσα από ήπιες μορφές άσκησης, όπως από τη γύμναση με μπάλα, ή «σφαίρα», που αφορούσε ένα πολύ δημοφιλές ψυχαγωγικό μέσο στην εποχή του, όπως άλλωστε και στις μέρες μας.11 Ο Γαληνός πραγματικά σχολίασε με ιδιαίτερα καυστικό τρόπο πολλά από τα αρνητικά δρώμενα στο χώρο του επαγγελματικού αθλητισμού καθώς και την αλλοτρίωση των ατόμων που ασχολήθηκαν με αυτόν επί των ημερών του. Τα κείμενά του διανθίζονται από ιδιαίτερες αναφορές στους αθλητές και στον «προτρεπτικό επί τας τέχνας» ανέφερε ξεκάθαρα ότι το επιτήδευμα του αθλητισμού δεν ήταν τέχνη. Περιέκλειε τον κίνδυνο της εξαπάτησης (κυρίως των νέων) και όσων είχαν άγνοια για τις επιπτώσεις του. Οι αθλητές με τον προσανατολισμό τους στα σωματικά αγαθά, μέσα από την παραμέληση του πνευματικού τους κόσμου, υπονόμευαν ακόμα και το σπουδαιότερο αγαθό που τους δόθηκε, την υγεία. Η υγεία τους κρινόταν επισφαλής τόσο που θεωρούσε ότι η άσκηση τους δεν ήταν άσκηση υγείας αλλά αρρώστιας.12

Η Υγιεινή φροντίδα Ο Γαληνός έγραψε για την υποχρεωτική υγιεινή περιποίηση του σώματος που όφειλε κάθε κοινός άνθρωπος στον εαυτό του, είτε επρόκειτο να ασκηθεί, είτε είχε ολοκληρώσει την γύμναση του. Την περιέγραψε ως μια καθιερωμένη ιεροτελεστία, ένα σύνολο από δραστηριότητες εγρήγορσης της μικροκυκλοφορίας αλλά και χαλάρωσης και την ανέλυσε και την ερμήνευσε με μοναδικό τρόπο όσον αφορά τις σκοπιμότητές της. Έχοντας κατανοήσει καλά την ευεργετική επίδραση της επιστημονικής τριβής, αυτή που στην αρχαιότητα εφαρμόστηκε και σε αρρώστους με πολύ καλά αποτελέσματα, την εξειδίκευσε ως προς τη μεθοδολογία εφαρμογής της και την πρόβαλε με τον αναλυτικότερο δυνατό τρόπο.13 Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

29

Α. ΜΠΙΖΙΑΓΚΟΥ-ΧΑΣΙΩΤΗ, Ι. ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΣ, Α. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝ.

Ως γιατρός ενδιαφέρθηκε για τον κάθε άνθρωπο, ενώ επισήμανε ότι μετά την εργασία και στο τέλος της ημέρας, η επιστροφή στο κατάλυμα του θα έπρεπε φυσιολογικά να συνοδεύεται με χειρομαλάξεις, λουτρό και ύπνο. Αυτός ήταν ένας κανονικός ρυθμός αποκατάστασης της ισορροπίας του οργανισμού και των «χυμών» του, που μπορούσε να τηρηθεί όμως εύκολα το χειμώνα και όχι το καλοκαίρι. Είχε παρατηρήσει ότι η θερμή εποχή του έτους απέτρεπε από την ευλαβική και πειθαρχημένη προσήλωση στη φροντίδα του σώματος. Ο Γαληνός θεωρούσε τόσο πολύ απαραίτητο το μασάζ ή τις «τρίψεις», που όταν παραλείπονταν από κάποιους αδαείς για την υγεία τους, πίστευε ότι αποτελούσε εξαίρεση η απουσία επίπτωσης στον οργανισμό τους. Αναλύοντας τις κινήσεις του σώματος τις διέκρινε σε αυτόματες και σε ενέργειες, ενώ μια τελείως ιδιαίτερη κατηγορία κίνησης θεώρησε την προερχόμενη από την επίδραση κάποιων φαρμάκων.14 Η λειτουργία της διαπνοής από τους πόρους του δέρματος ήταν καθοριστικής σημασίας για εκείνον. Η δυσκολία αποβολής των περιττωμάτων, στα οποία έδινε μεγάλη σημασία, δυσχέραινε πολύ περισσότερο χωρίς τις «ανατρίψεις» που εκείνος πρότεινε κατά περίπτωση. Ωστόσο στους διαφορετικούς ανθρώπους κατανοούσε ότι οι ανάγκες για την ιεροτελεστία κάθαρσης του κάθε οργανισμού και την καλή υγεία σχετίζονταν και με τις ποικίλες ιδιοσυστασίες. Αυτή τη δυνατότητα αναγνώρισης εξατομικευμένων αναγκών περιποίησης τη θεωρούσε καθοριστικής σημασίας για κάποιον ειδικό που φρόντιζε άλλους ανθρώπους ώστε να πετύχει την εξασφάλιση της πιο ισορροπημένης βοήθειας.15

Η διαγνωστική του ανωτερότητα Η διαγνωστική υπεροχή του Γαληνού οφειλόταν όχι μόνο στο γνωστικό του υπόβαθρο, αλλά εν μέρει και στην αναγνώριση από εκείνον φυσικών σημείων τα οποία οι άλλοι αδυνατούσαν να διακρίνουν. Ήταν αναμφισβήτητα ένας ιδιαίτερα οξυδερκής παρατηρητής στα μηνύματα των παθολογικών καταστάσεων. Οι «κακόχυμοι», δηλαδή εκείνοι που δεν αφομοίωναν καλά την τροφή τους ή δεν έκαναν καλή διαπνοή ή υπερκοπώνονταν, παρα-

30

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

τηρούσε ότι ήταν δυνατό να εξελίξουν μια διαταραχή των «χυμών» τους σε παθολογική κατάσταση και νόσημα, που θα μπορούσε και να εκδηλωθεί με βασικό σύμπτωμα τον πυρετό όπως περιγράφει στο «περί διαφοράς πυρετών». Ανέφερε μάλιστα ως παράδειγμα αθλητές που κινήθηκαν υπερβολικά (με στοιχεία συνδρόμου υπεπροπόνησης) ή εκτέθηκαν σε καλοκαιρινό ήλιο χωρίς μέτρο (υπερθερμία και ηλίαση) ή έκαναν ακατάλληλα λουτρά σε θερμά και γλυκά νερά (προκαλώντας πολύ έντονη ξήρανση-αφυδάτωση του οργανισμού τους) και ανέβαζαν πυρετό.16 H άσκηση μέσα από τους μηχανισμούς της απασχόλησε τον Γαληνό, ενώ προσπάθησε να τη συσχετίσει με την έντονη κίνηση. Όπως αναλύεται στο έργο του «Υγιεινά», σύμφωνα πάντα με την ιδιαίτερη θεωρία του, κρίθηκε υπεύθυνη για τη σκλήρυνση των οργάνων, την αύξηση της εσωτερικής τους θερμότητας και αύξηση της κίνησης του «πνεύματος»! Στο «περί κινουμένων διαπλάσεως» βιβλίο του διέκρινε λεπτομερώς με τη βοήθεια της ανατομίας τις κινήσεις εκείνες που γίνονταν με τη βοήθεια των μυών. 17 Στο «περί χρείας μορίων», άλλο ένα έργο του με ιδιαίτερη φιλοσοφική απόχρωση, επαινεί τη φύση για τη σοφία της και περιγράφει τις δυνατότητες μυών, τενόντων και γενικά των ιστικών δομών, που εναρμονίζονται μεταξύ τους και αποδίδουν κινήσεις, έχοντας συνεργό δράση σε μια λειτουργική τελειότητα και μια πρόνοια για τις καταπονήσεις αξιοθαύμαστη. Η φύση έκανε μυς, όπως είπε, για να αντιτάσσονται και να συνεργάζονται μεταξύ τους και με τα μεγέθη τους να είναι ενδεικτικά της πρόνοιας αυτής. Όλες τους οι λειτουργίες όμως χρειάζονται τον εγκέφαλο, γιατί όχημα του εγκεφάλου είναι το υπόλοιπο σώμα. Η αρχή όλων των αισθήσεων και όλων των νεύρων κατά το Γαληνό εντοπίστηκε στον εγκέφαλο. Το ψυχικό «πνεύμα» όπως το προσδιόρισε, μέσω των νεύρων κατάφερνε να φτάνει σε όλο το σώμα και να ελέγχει και τη νόηση και τις εκούσιες κινήσεις.18 Σε ένα άλλο βιβλίο του, το «περί τρόμου και παλμού και σπασμού και ρίγους», διαχώρισε ουσιαστικά τις κινήσεις των υγιών σωμάτων, σε αυτές που είναι οι κατά βούληση, τις προαιρετικές, αλλά διευκρίνισε ότι υπάρχουν και οι αυτές που δεν τις θεωρούσε ενέργειες,

Α. ΜΠΙΖΙΑΓΚΟΥ-ΧΑΣΙΩΤΗ, Ι. ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΣ, Α. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝ.

όπως η τρομώδης κίνηση .Αυτή την περιέγραψε σαν ένα είδος κίνησης προκαλούμενη από την εξασθένηση των δυνάμεων, λόγω υπέρβασης της δύναμης των εξασθενημένων μελών. Για παράδειγμα κάποιος που σήκωσε πολύ βαρύ φορτίο, μετά στην προσπάθεια του να περπατήσει, (λόγω καταπόνησης θα μπορούσε να εμφανίσει τρόμο στα χέρια και τα πόδια του). Ένας άνθρωπος όπως παρατήρησε μπορεί και από το φόβο του να τρέμει, ενώ οι γέροντες από την γενικότερη εξασθένηση εμφανίζουν τρεμούλα, αλλά και όσοι λόγω αρρώστιας καταβλήθηκε η δύναμη του σώματός.19 Περιέγραψε αρκετές αιτίες «ανώμαλης δυσκρασίας», όπως η καπνώδης διαπνοή ή η υπερβολική κόπωση ή η πολύ άσκηση ή τα ψυχολογικά ξεσπάσματα όπως ο θυμός ενός ατόμου, που κατά την εκτίμησή του συνιστούσαν παθολογικό υπόβαθρο νοσημάτων.20

Η διασύνδεση της αθλητιατρικής του εμπειρίας με την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Ο Γαληνός είχε την ευκαιρία να μελετήσει την υπερβολή στις προπονήσεις των μονομάχων, από τους οποίους απέκτησε και μοναδική εμπειρία στο να εκτιμά τις προσαρμοστικές ικανότητες του οργανισμού. Είχε μελετήσει τους βαθμούς καταπόνησης και έδωσε έτσι έμφαση στην κόπωση και στους μηχανισμούς της. Αυτό εξηγεί μάλλον και την εμμονή του στην εξονυχιστική ανάλυση των διαβαθμίσεων της κούρασης, κυρίως στα έργα του «Περί πλήθους» και «Υγιεινά». Φαίνεται να εισήγαγε στις κλινικές του εκτιμήσεις έναν ιδιότυπο λεπτομερή έργο-φυσιο-παθολογικό έλεγχο του ατόμου, με αξιοσημείωτες επισημάνσεις που αναδεικνύουν διεισδυτικότητα γνώσεων στην έννοια της κόπωσης, την οποία συσχέτιζε και με τον σωματοψυχικό τομέα. Σύνεστηνε τεχνικές ανίχνευσης για να είναι σε θέση κανείς να γνωματεύει τη σωστή αιτία από τις πολλές που προκαλούν κόπωση .Επισήμανε ιδιαιτέρως ότι για τους κοινούς ανθρώπους που χρειάζονται τη γύμναση των μελών τους για την συντήρηση της υγείας τους, δεν ήταν σε καμιά περίπτωση χρήσιμη η υπερβολική καταπόνηση. Ανεξαιρέτως της κατηγορίας του ασκούμενου (αθλητή ή κοινού πολίτη), απα-

ραίτητη έκρινε την αποθεραπεία (ο Γαληνός ανήκει σε εκείνους που είχαν συνειδητοποιήσει τη σημασία των αναπνοών ή αναπνευστικών ασκήσεων), όχι μόνο ως μέτρο ασφάλειας από την κόπωση, αλλά και για την αποβολή των περιττωμάτων του οργανισμού.21 Αναφέρθηκε επίσης και σε νοσηρά παραδείγματα μονόπλευρης πνευματικής και όχι σωματικής καταπόνησης, οπότε οι περιττές ουσίες δεν απομακρύνονταν με τον ιδρώτα, καθώς παρατήρησε ότι και η κακή φυσική κατάσταση του σώματός συντελούσε στην εμφάνιση παθολογίας (π.χ. πυρετού, κακώσεων, κλπ.)22 Η αξιολόγηση του τρόπου ζωής και των δεικτών υγείας της Ρωμαϊκής κοινωνίας, με τον πολυπληθή και σκληρά γυμναζόμενο στρατό της, από τον Γαληνό, αναδεικνύουν σήμερα την προσοχή που επέδειξε στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας και στο επίπεδο της πρόληψης, ως την πιο πολύτιμη παρέμβαση στην υγεία του λαού. Καθώς σήμερα αναγνωρίζουμε, με επιστημονικά τεκμήρια, πιο καλά από ποτέ το ρόλο των υπερβολών, μπορούμε να ανατρέξουμε στο Γαληνό για να ανακαλύψουμε μεθόδους διατήρησης του μέτρου. Η επιστήμη της άθλησης αποδεικνύει περίτρανα ότι εάν η ένταση των ασκήσεων είναι εξαντλητική, η αποκατάσταση μπορεί και να διαρκέσει ώρες, λόγω εξαντλητικών ενζυμικών και παρατεταμένων ενεργειακών μεταβολών που έλαβαν χώρα στα συστήματα του οργανισμού. Αλλά και κάθε προσπάθεια αποκατάστασης από τυχόν βλάβες του οργανισμού συνιστά κάποια όρια, τα οποία δεν πρέπει να αγνοούνται. Οι αλλοιώσεις των «χυμών» του σώματος που ανέλυσε ο Γαληνός μέσα από μια μάλλον «πρωτόγονη» αντίληψη για την υγεία, συνθέτουν μια όχι και τόσο απλή και σε φιλοσοφική βάση πρόταση ερμηνείας των αέναων αλλαγών στα οργανικά συστήματα .Το ερμηνευτικό του σύστημα και οι αρχές που το διέπουν, μπορούμε να πούμε ότι μας παραδίδουν έναν αρχέγονο, ενίοτε επιτυχή και φυσικό τρόπο προστασίας του οργανισμού. Η αποδοχή και υιοθέτηση από τον Γαληνό της γενικής άποψης ότι η φύση δίνει λύσεις και μόνο ουραγός της ουσιαστικά μπορεί να γίνει ο κάθε ιατρός-προπονητής-, γυμναστής, οδηγεί στην οφειλή να μην την παραβιάζει κανείς. Η διαμόρφωση ενός πλαισίου διατήρηΤόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

31

Α. ΜΠΙΖΙΑΓΚΟΥ-ΧΑΣΙΩΤΗ, Ι. ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΣ, Α. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝ.

σης και βελτίωσης της υγείας και της λειτουργικότητας των μελών μιας κοινωνίας πρέπει να έχει σα βάση την αποφυγή των υπερβολών, με απώτερο σκοπό να φαίνονται και τα

περιθώρια της σταδιακής και με ασφάλεια ανάδειξης της αξίας και των δυνατοτήτων του βιολογικού δυναμικού του κάθε ατόμου ξεχωριστά. g

Βιβλιογραφία 1. Σ. Τσούρα. Ιστορία της Ιατρικής, Τεύχος Α΄ προϊστορική, αρχαία & μεσαιωνική ιατρική, σελ. 7, 170-181, 1980.

2. Μαγκλάρας Χ, κ.α. Ιπποκρατική συλλογή. Μεσσηνιακά Ιατρικά Χρονικά, τόμος 4, τεύχος 1, σελ. 21-24, 2ος 2006.

3. Salacha A. Mitsiokapa E., Syros A, Tzamos G, “Τhe Hippocratic concept of physical activity, exercise and fitness” Πρακτικά 3ου Βαλκανικού συνεδρίου της Ιστορίας της Ιατρικής, σελ. 151, 2007.

4. J. Mouratidis et al. “The importance of physiotherapy in ancient Greek athletics” Studies in physical culture and tourism, vol. 5, p. 137-145. 1998.

5. Α. Καραβίτης. «Ιατρική των Αλεξανδρινών χρόνων. Ερασίστρατος: ο πρώτος φυσιολόγος και παθολογοανατόμος, Ηρόφιλος: ο ιδρυτής της ανατομικής». ΡΥΣΜΟΣ, τόμος1, τεύχος 3ο, σελ. 118-121, 2003.

6. Jacques Juanna «Ιπποκράτης», Ελληνική μετάφραση της Γαλλικής Ακαδημίας για τον Ιπποκράτη, σελ. 24, 34, 374, 375, 469, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1998.

7. Ι. Μουρατίδη. Ιστορία φυσικής αγωγής (με στοιχεία φιλοσοφίας) 3η βελτιωμένη έκδοση, Εκδόσεις Χριστοδουλίδη, σελ. 142-144.

8. Γαληνός Άπαντα 6ος τόμος «Περί τύπων, περί τους, περί τύπων γράψαντας ή των περιόδων, περί πλήθους, περί τρόμου και παλμού και σπασμού και ρίγους», Εκδόσεις Κάκτος, σελ. 186-187, 188-189, 198-199.

9. Σ. Γ. Γιάτσης. Ιστορία της άθλησης και των αγώνων στον Ελληνικό κόσμο κατά τους Ελληνορωμαϊκούς, τους Βυζαντινούς και τους νεότερους χρόνους. Θεσ/νικη, σελ. 8081, 1998.

10. Scarborough. Arete. The Journal of sport literature 2, “Galen on Roman Amateur athletics”, 1985.

32

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

11. “Galen: selected works”, Singer P.N 1997, Oxford University press, p. 299-305.

12. Άπαντα 3. Γαληνός «Προτρεπτικός επ ιατρικήν», σελ.

106, 107, Εκδόσεις Κάκτος, 1999 & Σταμπουλής Χ., 1995. Αρχαίος Ελληνικός Αθλητισμός, ιδεώδες και πραγματικότητα. Γαληνός «προτρεπτικός επί τας τέχνας, χωρίον 914», σελ. 376-387, Εξάντας, 1995.

13. Ι. Μουρατίδη. Θέματα Φιλοσοφίας φυσικής αγωγής. Εισαγωγή στη φιλοσοφία, σελ. 115, Εκδόσεις Χριστοδουλίδη, Θεσ/νικη, 1990.

14. Άπαντα Γαληνός. 26ος τόμος, «Υγιεινών Α΄ Γ΄, σελ. 224227, 253 & 272, 273, «Εκδόσεις Κάκτος, 2000. Γαληνός «Υγιεινά» Β΄ τόμος Μετάφραση Δαμιανός Τσεκουράκης. σελ. 177, 179, 219, 221, Εκδόσεις Δαίδαλος, 2000.

15. Άπαντα Γαληνός. 16ος τόμος. «Περί διαφοράς πυρετών», σελ. 47, Εκδόσεις Κάκτος, 2005.

16. Άπαντα Γαληνός. 16ος τόμος. «Περί διαφοράς πυρετών», σελ. 93, Εκδόσεις Κάκτος, 2005.

17. Άπαντα Γαληνός. 7ος τόμος, «Περί κινουμένων διαπλάσεως», σελ. 276, 277, Εκδόσεις Κάκτος, 2002.

18. Άπαντα Γαληνός. 10ος τόμος, «Περί χρείας μορίων Α΄-Γ΄», σελ. 403-437, Εκδόσεις Κάκτος, 2003.

19. Άπαντα Γαληνός. 6ος τόμος, «Περί τρόμου και παλμού και σπασμού και ρίγους», σελ. 248-255, Εκδόσεις Κάκτος.

20. Άπαντα Γαληνός. 7ος τόμος «Περί ανωμάλου δυσκρασίας», σελ. 209, 211, 2002.

21. Άπαντα Γαληνός. 26ος τόμος «Υγιεινών Α΄-Γ΄», σελ. 355, 2000.

22. Γαληνός. Υγιεινά. Β΄ τόμος. Μετάφραση Δαμιανός Τσεκουράκης, σελ. 172-175, Εκδόσεις Δαίδαλος Ζαχαρόπουλος, 2005.

summary

Α. ΜΠΙΖΙΑΓΚΟΥ-ΧΑΣΙΩΤΗ, Ι. ΜΟΥΡΑΤΙΔΗΣ, Α. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝ.

How Galen and his opinions about the art of gymnastics connected with the primary health care PRIMARY HEALTH CARE 1

A. Biziagkou-Chasioti,1 I. Mouratidis,2 A. Anastasiou,3 E. Albanidis4

1Cytology

laboratory of Social Security Service of Larissa of History of Physical Education & Sports Science, Aristotle University 3Department of History of Physical Education & Sports Science, University of Serres 4Department of History of Physical Education & Sports Science, DimokritioUniversity 2Department

The aim of this study is the connection of the father of sports medicine, Galen, the greatest ancient medical author, with the concept of the primary health care. Galen who was officially appointed as a physician to the gladiators and thus occupied a position analogous to the team physician of today, could be influential in our days because of his advanced theories .Some of his ideas could proposed as valid and relatively low cost methods for a healthy lifestyle. Prevention of diseases is much better than successful treating, so his knowledge and his observations teaching us the strong relationship between health and exercise.

From a philosophical point of view nowadays Galen s tuition and his criticism could be helpful to understand the mistakes of health professionals about scientific knowledge, because they focused mainly on technical measurements to reach the causes of diseases. g

Key words: gymnastics, primary health care.

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

33

Η δημόσια και ιδιωτική πρωτοβουλία στον αντιφυματικό αγώνα στον ελληνικό χώρο από τις αρχές ως τα μέσα του 20ού αιώνα περίληψη

1 Γ. Χαρδαβέλλα, Μ.D., M.Sc., Ph.D. Η παρούσα ανασκόπηση κάνει μια εκτενή αναφορά στη δημόσια και ιδιωτική πρωτοβουλία ως προς τη συγκρότηση και ενίσχυση του αντιφυματικού αγώνα στον ελληνικό χώρο από τις αρχές ως τα μέσα του 20ου αιώνα. Αναφέρονται όλες οι προσπάθειες σε ιδιωτικό και σε κρατικό επίπεδο για τη δημιουργία σανατορίων, αντιφυματικών ιατρείων κλπ. τόσο στην περιοχή της Αττικής όσο και στην ελληνική επαρχία. g

A΄ Πανεπιστημιακή Πνευμονολογική Κλινική ΓΝΝΘΑ «Η Σωτηρία»

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στις αρχές του 20ου αιώνα, η φυματίωση θεωρούνταν η αιτία όλων σχεδόν των διαταραχών του αναπνευστικού συστήματος. Η διαφορική διαγνωστική των νοσημάτων των πνευμόνων ήταν πολύ περιορισμένη με αποτέλεσμα τα άλλα νοσήματα του αναπνευστικού να υποεκτιμώνται. Η φυματίωση αποτελούσε τότε μάστιγα για την Ελλάδα. Περίπου 35.000-40.000 Έλληνες και Ελληνίδες πέθαιναν κάθε χρόνο. Οι περισσότεροι από αυτούς είχαν ηλικία μεταξύ 15 ως 35 ετών. Στα πρώτα 30 χρόνια του 20ού αιώνα υπολογίζεται ότι η Ελλάδα έχασε από τη φυματίωση περίπου 1.000.000 από τον πληθυσμό της. Ο γιατρός φυματιολόγος Δημήτρης Συμβουλίδης εκτιμούσε τις υλικές ζημιές σε 7.500.000 χρυσές λίρες το χρόνο. Η θνησιμότητα από φυματίωση στην Αθήνα το 1905 ήταν περίπου 500 θάνατοι/100.000 κατοίκους. Ανάλογη ήταν και η θνησιμότητα στις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις. Στατιστικά στοιχεία της εποχής έδειχναν ότι η

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Φυματίωση, αντιφυματικός αγώνας, σανατόρια, αντιφυματικά ιατρεία, πρωτοβουλία. Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Γ. Χαρδαβέλλα Ειδ/μενη Πνευμονολόγος Γαρυττού 122, 15343, Αγία Παρασκευή, Αθήνα Τηλ. 6977823490 e-mail: georgiahardavella@hotmail.com Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

35

Γ. ΧΑΡΔΑΒΕΛΛΑ

θνησιμότητα από φυματίωση παρουσίαζε αύξηση στις πυκνοκατοικημένες πόλεις της Ελλάδας ενώ μειώνονταν στις μικρές πόλεις. Οι θάνατοι από φυματίωση αποτελούσαν περίπου το 1/5 του συνόλου των θανάτων και στο συντριπτικό τους ποσοστό οφείλονταν σε πνευμονική φυματίωση. Παρά τα παραπάνω στοιχεία η Ελλάδα στις αρχές του 20ού αιώνα περνούσε μια περίοδο χωρίς καμία οργανωμένη αντιφυματική προστασία. Στον προϋπολογισμό της «Διεύθυνσης Δημοσίας Αντιλήψεως» του υπουργείου Εσωτερικών δεν προβλεπόταν κανένα ποσό για Αντιφυματικό αγώνα. Ο τύπος της εποχής επέρριπτε ευθύνες στην Πολιτεία για την οργάνωση Αντιφυματικού αγώνα και συχνά προέτρεπε την ιδιωτική πρωτοβουλία να αναλάβει κατάλληλα προφυλακτικά μέτρα κατά της φυματίωσης. Οι προτάσεις προς την ιδιωτική πρωτοβουλία περιελάμβαναν από οδηγίες για την προφύλαξη μέχρι τη σύσταση σταθμών για την περίθαλψη των πασχόντων ακόμη και την ίδρυση σανατορίων σε μια χρονική στιγμή που προβλεπόταν μόνο ένα αντιφυματικό ιατρείο ανά 100.000 κατοίκους και αναλογούσαν 20 κρεβάτια σε 100 αρρώστους.

Το Πρώτο Πανελλήνιο Ιατροσυνέδριο και η σύσταση του Πανελληνίου Συνδέσμου κατά της Φυματίωσης Τον Μάιο του 1901 διοργανώθηκε στην Αθήνα το πρώτο Πανελλήνιο Ιατροσυνέδριο. Το κυρίαρχο θέμα είναι το «περί φθίσεως και φθισιατρείων εν Ελλάδι». Στις τοποθετήσεις των ιατροσυνέδρων έγινε φανερή η αντίληψη της φυματίωσης ως νόσου κοινωνικής. Ο καθηγητής Μακκάς εισηγήθηκε την εφαρμογή σε μεγάλη κλίμακα προληπτικών μέτρων καθώς και την ανέγερση εξοχικών θεραπευτηρίων, των «Ασκληπιείων ή Σανατορίων». Τέτοια σανατόρια λειτουργούσαν στην Ευρώπη ήδη από το 1859. Το Δεκέμβριο του 1901 δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως η σύσταση του Πανελληνίου Συνδέσμου κατά της Φυματίωσης. Τη διοίκηση του συνδέσμου αποτελούσαν 50 στελέχη στα οποία περιλαμβάνονταν ιατροί, αρχιτέκτονες, δικηγόροι, χημικοί.

36

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Οι σκοποί του Συνδέσμου περιελάμβαναν «ενδελεχή μελέτη της πορείας της νόσου εν Ελλάδι, τη διάδοση χρήσιμων για την εφαρμογή προληπτικών μέτρων», κυρίως όμως, την ανέγερση σανατορίων για τη νοσηλεία και θεραπεία απόρων φυματικών. Η δημιουργία του συνδέσμου στον οποίο μετείχε ο πρωθυπουργός Ζαΐμης προκάλεσε ενθουσιασμό στον ημερήσιο και ιατρικό Τύπο της Ελλάδος. Ο γενικός γραμματέας του συνδέσμου κατά της φυματίωσης Β. Πατρίκιος, ανέφερε ότι η φυματίωση προκαλούσε πολύ περισσότερους θανάτους από ότι η χολέρα, η πανώλη, οι πόλεμοι και σχεδόν όλες οι άλλες επιδημικές νόσοι μαζί. Ο Αντιφυματικός Σύνδεσμος περιέλαβε στις τάξεις του εκτός από επιστήμονες ιατρούς και ακαδημαϊκούς δασκάλους, επιφανή μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας όπως ο Σπυρίδων Μερκούρης, ο Λέων Μελάς, ο Αλέξανδρος Σκουζές και ο Στέφανος Στρέιτ. Επιχείρησαν τη διενέργεια λαϊκών εράνων με στόχο την ίδρυση Σανατορίου στην Πεντέλη, αλλά σύντομα ενεπλάκησαν σε εσωτερικές διαμάχες και κατηγορήθηκαν για αναποτελεσματικότητα και ολιγωρία. Την ίδια χρονιά ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος εξέδωσε το «δεκάλογο κατά της φθίσεως» με τον οποίο προέτρεπε τους φυματικούς μεταξύ άλλων να μην παντρεύονται, να κοιμούνται σε χωριστό δωμάτιο, καλά σκεπασμένοι με ανοιχτά παράθυρα, να έχουν ιδιαίτερα ποτήρια, μαχαίρια, πιρούνια, κουτάλια και κλινοσκεπάσματα. Στην έβδομη πρόταση του δεκάλογου αναφέρεται ότι «η φθίσης εις την αρχήν της θεραπεύεται με καθαρόν αέρα, καλή τροφήν και ανάπαυσην». Παράλληλα, ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός συμβούλευε τους ασθενείς με φυματίωση να είναι εύθυμοι και να έχουν θάρρος, να μην φιλούν ποτέ κανένα, να μην πίνουν οινοπνευματώδη. Οι συμβουλές τελείωναν με τις εξής προτάσεις: «οι φρόνιμοι δύσκολα γίνονται φθισικοί και δύσκολα αποθνήσκουν από την φθίσιν. Η θεραπεία της φθίσεως είναι ζήτημα υπομονής και θελήσεως». Η Γαλλία, η Γερμανία, η Ελβετία και οι άλλες ευρωπαϊκές χώρες είχαν ήδη αναπτύξει σανατόρια όπου εφαρμόζονταν αεροθεραπεία, υπερσιτισμός, ανάπαυση ενώ οι νοσηλευόμενοι διδάσκονταν τρόπους που θα περιόριζαν τη νόσο.

Γ. ΧΑΡΔΑΒΕΛΛΑ

Οι ελληνικές και ευρωπαϊκές επιστημονικές ιατρικές εταιρείες ανακοίνωναν ότι η κοινωνική πρόνοια και η βελτίωση των συνθηκών υγιεινής θα βοηθούσαν να εκλείψει η φτώχεια που οδηγεί στη φυματίωση. Δυστυχώς όλες οι διαπιστώσεις των επιστημονικών φορέων της εποχής δεν μπόρεσαν να κινητοποιήσουν την πολιτεία για την ίδρυση σανατορίων είτε λόγω οικονομικής δυσπραγίας είτε λόγω σημαντικών πολιτικών και εθνικών προβλημάτων της εποχής (ίδρυση ελληνικών σχολείων στην υπόδουλη Μακεδονία και Ήπειρο κ.ά). Το κράτος ήταν φανερό ότι αδυνατούσε να οργανώσει την κοινωνική πρόνοια. Η κοινωνία αναζητούσε για τον αντιφυματικό αγώνα στήριγμα στα μοναστήρια, στους λαϊκούς εράνους και στην ιδιωτική φιλανθρωπία.

Η ιδιωτική πρωτοβουλία στην οργάνωση του αντιφυματικού αγώνα. Η ίδρυση του σανατορίου «Σωτηρία» Δωρεές, κληροδοτήματα αλλά και έρανοι στις αρχές του 20ού αιώνα οδήγησαν στη συγκρότηση ομίλου κυριών με πρωτοβουλία της Σοφίας Σλήμαν μετά από προτροπή του γιατρού και οικογενειακού φίλου της οικογένειας των Σλήμαν Μ. Σακορράφου. «Όμιλος εκ κυρίων των οποίων προΐσταται η κα Σοφία Σλήμαν ανέλαβε ήδη τη σύσταση εταιρείας –γυναικείας ταύτης– υπό την επωνυμία «Η Σωτηρία» προκειμένου να προβεί σε λήψη μέτρων αμεσότερων». Η Σ. Σλήμαν επισκέφτηκε το δημοτικό νοσοκομείο «Η Ελπίς» όπου νοσηλεύονταν και φυματικοί. Οι εντυπώσεις που απεκόμισε από τους μικρούς χώρους και τις άθλιες συνθήκες νοσηλείας την οδήγησαν στην ίδρυση ενός ειδικού νοσοκομείου για πάσχοντες από φυματίωση που θα εξασφάλιζε όμως στοιχειώδεις όρους υγιεινής. Μέχρι το Μάιο του 1902, η Σοφία Σλήμαν και οι άλλες κυρίες της νεοσύστατης «γυναικείας» εταιρείας κατάφεραν να αποσπάσουν από την Ι. Μονή Πετράκη, δωρεά οικοπέδου 50 στρεμμάτων βορειοανατολικά της θέσεως «Γουδή». Τον Ιανουάριο του 1903 συνοδευόμενη από μηχανικούς πήγε στο Γουδή και επισκέ-

φτηκε την περιοχή που είχε παραχωρηθεί για την οργάνωση του φθισιατρείου. Μερικούς μήνες αργότερα τέθηκε από την ίδια ο θεμέλιος λίθος και άρχισε η κατασκευή του πρώτου κτιρίου που ονομάστηκε «Σωτηρία» με κόστος κατασκευής που ανήλθε στις 60.000 δρχ. και κάλυψε εξ’ ολοκλήρου η ίδια η Σοφία Σλήμαν. Στην τελετή της θεμελίωσης παρευρέθηκε η βασίλισσα Όλγα που είχε αναλάβει το ίδρυμα υπό την προστασία της και το 1905 εγκαινίασε το πρώτο κτίριο του σανατορίου που ονομάστηκε «Σωτηρία». Το επιστημονικό προσωπικό του αποτελούσαν ο καθηγητής της Κλινικής Παθολογίας Ν. Μακκάς, οι Μενέλαος Σακορράφος, Σπύρος Κανέλης και ο έμμισθος εσωτερικός γιατρός Αρτέμιος Μαρμαρινός. Η «Σωτηρία» διέθετε 40 κλίνες προορισμένες για τη νοσηλεία απόρων φυματικών. Τα πρώτα χρόνια της Σωτηρίας δεν ήταν εύκολα. Το φθισιατρείο λειτουργούσε περισσότερο σαν αστική καραντίνα και λιγότερο σαν θεραπευτήριο. Οι οικονομικοί του πόροι ήταν ελάχιστοι και σχεδόν αποκλειστικά στηριζόταν σε δωρεές. Περίμενε μέχρι το 1910 να εφαρμοστεί η πρόταση του 1ου Πανελληνίου Συνεδρίου κατά της Φυματίωσης (1909) για να λάβει την πρώτη κρατική ετήσια ενίσχυση των 5.000 δρχ., την ίδια χρονιά που η επιτροπή για τη συντήρηση των κήπων του Ζαππείου έλαβε ετήσια επιχορήγηση 20.000 δρχ. Η ανέγερση του δεύτερου περιπτέρου «Κυριαζίδειο» άρχισε αμέσως μετά την αποπεράτωση του πρώτου με δωρεά του αιγυπτιακού ομογενούς Απ. Κυριαζή. Το κτίριο αυτό δόθηκε σε λειτουργία το 1907 και περιλάμβανε 4 θαλάμους και προοριζόταν αρχικά για τη νοσηλεία ευπόρων φυματικών που πλήρωναν νοσηλεία και έτσι συνεισέφεραν στην δωρεάν νοσηλεία των απόρων ασθενών. Το 1908 το διοικητικό συμβούλιο αποφάσισε και άρχισε την ανέγερση του τρίτου κατά σειρά κτιρίου με το κληροδότημα του αιγυπτίου Νικολάου Άμπετ, το οποίο ονομάστηκε «Αμπέτειο», το πιο μεγάλο ως τότε και ίσως το πιο όμορφο κτίριο της Σωτηρίας. Το «Αμπέτειο» αποτελούνταν από 8 θαλάμους νοσηλείας και τα πρώτα χρόνια διέθετε 15 μόνο κλίνες για τη νοσηλεία φυματικών. Τα εγκαίνια αυτού του κτιρίου έγιναν τον Απρίλιο του 1909 με την παρουσία του Μητροπολίτη Αθηνών. Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

37

Γ. ΧΑΡΔΑΒΕΛΛΑ

Ταυτόχρονα, είχε αρχίσει και η δενδροφύτευση του ως τότε γυμνού από δένδρα οικοπέδου και μέχρι το 1908 φυτεύονται 7500 πεύκα και ευκάλυπτοι. Παρά τη λειψυδρία, η Σοφία Σλήμαν με προσωπικά διαβήματα στο Δήμαρχο και στο Υπουργείο των Στρατιωτικών, πέτυχε τη μεταφορά νερού στο Νοσοκομείο, με στρατιωτικά βυτιοφόρα. Το τέταρτο και πέμπτο περίπτερο «Μελά» και «Τριανταφυλλάκι» άρχισαν να λειτουργούν το 1910 και 1912 και προορίζονταν για τη νοσηλεία άπορων φυματικών. Μετά το 1910 το διοικητικό Συμβούλιο της Σωτηρίας μη μπορώντας να βασιστεί στην κρατική επιχορήγηση, στράφηκε στους λαϊκούς εράνους, σε φιλανθρωπικούς χορούς και άλλες εκδηλώσεις προκειμένου να εξασφαλίσει τη λειτουργία και τη συντήρηση του Νοσοκομείου. Η αστική τάξη ευαισθητοποιήθηκε και ενεπλάκη ενεργότερα με το ζήτημα του αντιφθισικού αγώνα. Ακολούθησε η κατασκευή και λειτουργία και άλλων περιπτέρων με χρήματα που προέρχονταν από την ιδιωτική πρωτοβουλία και από εράνους όπως το «Στρατιωτικό» που έγινε το 1913, το «Σπηλιοπούλειο» το 1914, το «Οικονόμειο» (1915) και άλλα. Από το 1919 το κράτος ανέλαβε οριστικά πλέον τη διοίκηση του Νοσοκομείου. Στο 8μελες διοικητικό συμβούλιο προεδρεύει μέχρι το θάνατό της η Σοφία Σλήμαν. Η συντριβή του ελληνικού αλυτρωτισμού με τη μικρασιατική καταστροφή και την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών που ακολούθησε, άλλαξε οριστικά το πολιτικό και κοινωνικό τοπίο της νεότερης Ελλάδας. Η άφιξη των προσφύγων και η παρατεινόμενη ανεπάρκεια της κρατικής μηχανής να αναλάβει την κοινωνική πρόνοια, μετέτρεψαν τη «Σωτηρία» σε ένα συνοθύλευμα από άθλιες παράγκες και παραπήγματα. Είναι η εποχή που το Νοσοκομείο στιγματίστηκε στη λαϊκή ψυχή σαν «πεθαμενατζίδικο», «κόλαση των ζωντανών», «ανθρώπινος στάβλος». Τα ξύλινα «συμμαχικά» παραπήγματα και κάποια πρόχειρα «ντεκέρ» του στρατού με τσίγκινες σκεπές, κλήθηκαν να στεγάσουν εκατοντάδες φυματικούς. Ακόμη περισσότεροι, οι πιο άτυχοι, έμειναν στο ύπαιθρο ή κατασκεύαζαν δικές τους πρόχειρες καλύβες ή και λαγούμια. Ο πόνος και ο θάνατος συγκατοικούσαν με την αναρχία και την εξέγερση. Η διοίκηση του Νοσοκομείου

38

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

αδυνατούσε να ελέγξει όσους το κατοικούσαν. Καιροσκόποι, άστεγοι και μικροπωλητές ανακατεύτηκαν με τους αρρώστους. Μέσα στους χώρους του φθισιατρείου και στα κοντινά κέντρα διασκέδασης, υπό τους ήχους των αμανέδων του χτικιού, ανθούσε το εμπόριο ναρκωτικών και η οργανωμένη πορνεία. Την αδιανόητη αυτή κατάσταση ανέλαβε να «εξυγιάνει» το καθεστώς της 4ης Αυγούστου ’36, επιλέγοντας έναν πραγματικό εμπειρογνώμονα της εποχής, τον Μάνθο Μεταλλινό. Ο Μεταλλινός γνώριζε όσο ελάχιστοι τα υγειονομικά προβλήματα της χώρας μετά την έλευση των προσφύγων. Απεσταλμένος της Κοινωνίας των Εθνών στη Μακεδονία, τη δεκαετία του ’20 οργάνωσε τη πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια περίθαλψη με τρόπο υποδειγματικό. Για τη δράση του αυτή κατέκτησε τη διεθνή αναγνώριση. Το 1936 διορίστηκε γενικός διευθυντής της «Σωτηρίας» με στόχο την αναμόρφωση και τον εκσυγχρονισμό της. Το νοσοκομείο έγινε νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου, κατεδαφίστηκαν όλα τα παραπήγματα και οι παράγκες ενώ απομακρύνθηκαν όλες οι πρόχειρες «συμμαχικές» κατασκευές και ο όλος χώρος περιφράχτηκε και φρουρούνταν. Το κράτος χρηματοδότησε την ανέγερση της «Χειρουργικής Κλινικής» ενώ ακόμη κτίστηκε το «Μέγα Λαϊκό», το «300 ανδρών», το «300 γυναικών» και ο «οίκος αδελφών». Τα υπερσύγχρονα νέα μαγειρεία με το μνημειακό «μπάουχαουζ» αρχιτεκτονικό τους ύφος, πλαισίωσαν τη «νέα» Σωτηρία που πλέον διέθετε 1800 κλίνες και μια ετήσια κρατική επιχορήγηση 20 εκατομμυρίων δραχμών. Η «Σωτηρία» από «πεθαμενατζίδικο» και από τόπος συσσώρευσης φθισικών, είχε μέσα σε λίγα χρόνια μεταμορφωθεί σε ένα σύγχρονο Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος. Η εικόνα που είχε η κοινωνία για το Σανατόριο θα άλλαζε με πιο αργούς ρυθμούς. Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, έφτασε κάποτε να δίνει κοντσέρτα της στους ανθισμένους κήπους του Νοσοκομείου μπροστά σε ένα πολυπληθές και ενθουσιώδες ακροατήριο. Μεταξύ των ελληνικών Σανατορίων, η «Σωτηρία» καθρέφτισε, στη διάρκεια ολόκληρου του 20ου αιώνα, τις εικόνες της ελληνικής κοινωνίας, όπως αυτές διαμορφώθηκαν, βίαια ή σταδιακά, στα όρια της πρωτεύουσας: φιλανθρωπία και ρομαντισμός, Μικρασία και

Γ. ΧΑΡΔΑΒΕΛΛΑ

περιθώριο, φασισμός και εμφύλιος, κράτος Πρόνοιας και χωνευτήρι των απόκληρων. Μέχρι σήμερα, τα παλιά κτίριά της, διαφόρων ρυθμών και εποχών, θυμίζουν καθώς ερειπώνονται ότι η «Σωτηρία» αποτελεί ένα ιδιαίτερο μνημείο της πρόσφατης Ελληνικής Κοινωνικής Ιστορίας.

Τα σανατόρια στην υπόλοιπη Ελλάδα και η εμφάνιση της κρατικής πρωτοβουλίας Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, η φυματίωση μετοίκησε από το ύπαιθρο στις ολοένα αυξανόμενες πόλεις, μαζί με τους εξαθλιωμένους εργάτες των νεοσυσταθέντων αστικών κέντρων. Έτσι η εξοχή μεταβλήθηκε σε χώρα καταφυγής και «θεραπείας», μακριά από τον ανθυγιεινό συνωστισμό και την αστική αιθαλομίχλη. Τα αριστοκρατικά θέρετρα και οι κορυφές των ευρωπαϊκών οροσειρών, φιλοξένησαν τα πρώτα ιδρύματα περίθαλψης των φυματικών, τα Σανατόρια ή Ασκληπιεία. Όμως, η πρόσβαση σε αυτά παρέμεινε επί δεκαετίες προνόμιο της μεγαλοαστικής τάξης: η ψυχαγωγία και η παρηγορητική «θεραπεία» της φυματίωσης συγχέονται και γενούν το ρομαντικό σκηνικό για μια ειδική λογοτεχνία, μυθιστορήματα όπως «Το φιλί των Λεπρών» του Φρανσουά Μωριάκ και «Το Μαγικό Βουνό» του Τόμας Μαν. Στην Ελλάδα, το πρώτο ορεινό σανατόριο ιδρύεται στα Χανιά του Πηλίου από τον γιατρό Γιώργο Καραμάνη, στα 1909. Το σανατόριο αυτό θα λειτουργήσει υποδειγματικά και χωρίς κρατική βοήθεια μέχρι το θάνατο του ιδρυτή του, στα 1963. Ο Καραμάνης οργάνωσε το σανατόριό του στα πρότυπα των κεντροευρωπαϊκών σανατορίων που γνώρισε από κοντά. Το καθημερινό πρόγραμμα, τα διαγράμματα νοσηλείας και ιατρικής παρακολούθησης των ασθενών και το διαιτολόγιο ήταν προσαρμοσμένα στα διεθνή πρότυπα. Το βιοχημικό εργαστήριο του σανατορίου διηύθυνε ο γιατρός Κωνσταντίνος Κούμουλος. Τα αποτελέσματα των εργαστηριακών εξετάσεων εθεωρούντο ο καλύτερος προγνωστικός δείκτης της εξέλιξης της φυματίωσης. Ως κριτήρια χρησιμοποιούνταν η λευκωματινοαντίδραση Roger, η καθίζηση ερυθρών αιμοσφαιρίων και

η ανεύρεση της μέσης τιμής των βάκιλλων των Κωχ. Στο πλευρό του Καραμάνη, η γυναίκα του Άννα, λόγια και φωτισμένη, ίδρυσε στα 1937 το πρώτο οργανωμένο πρεβανατόριο «Τα Χελιδόνια» –ένα πρότυπο αναρρωτήριο– σχολείο με τη συνεργασία των μεγάλων παιδαγωγών της εποχής. Στο τέλος της δεύτερης δεκαετίας του 20ού αιώνα αρχίζει να διαφαίνεται η πρόθεση του κράτους για ενεργό συμμετοχή στην υγειονομική περίθαλψη και την κοινωνική πρόνοια. Ιδρύεται έτσι το υπουργείο Περίθαλψης και τον Ιανουάριο του 1920 ψηφίζεται νόμος «περί ιδρύσεως αντιφυματικών ιατρείων, νοσοκομείων, αναρρωτηρίων και ορεινών θεραπευτηρίων» που προβλέπει πλήρη κρατικοποίηση του αντιφυματικού αγώνα. Το 1922, σε μικρό χρονικό διάστημα ιδρύονται περισσότερα από 100 λαϊκά ιατρεία και φαρμακεία καθώς και 32 προσφυγικά νοσοκομεία ενώ από το 1930 το κράτος αρχίζει να αναλαμβάνει με δικά του έξοδα την κατασκευή περιπτέρων στη «Σωτηρία». Η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων επιστρέφει στην εξουσία, στις 18 Αυγούστου 1928. Εκπονείται τότε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα για «την καταπολέμηση της φυματιώσεως» που παράγει σειρά νόμων και διαταγμάτων. Έτσι, με το Νόμο 3874 της 11.2.29, επιτράπηκε η παραχώρηση δασικών ή αφροτικών εκτάσεων για την ίδρυση νοσοκομείων φυματιώντων, σανατορίων και αεροθεραπευτηρίων. Ιδρύθηκαν σανατόρια στη θέση Πιέρα της περιφέρειας Κατερίνης, στη θέση Γιουριτζίκ Δράμας, στη περιφέρεια του νομού Σερρών, στο όρος Πάρνωνας στην Πελοπόννησο, στο νομό Μεσσηνίας, στη Μυτιλήνη, στην Κορφοξυλία της Αρκαδίας κ.ά. Ο καθηγητής Χρήστος Βάμβαλης σκιαγραφεί με 40χρονη γνώση το πρόβλημα της φυματίωσης στη Βόρεια Ελλάδα και την ίδρυση του Νοσοκομείου Παπανικολάου στο Ασβεστοχώρι της Θεσσαλονίκης. Έτσι, ξεκίνησε στα 1925 το «Νοσοκομείο Σανατόριο Ασβεστοχωρίου». Η προώθησή του λειτούργησε αποτελεσματικά και ενώ στην αρχή οι άρρωστοι δυσανασχετούσαν, στη συνέχεια άρχισε να υπάρχει μεγάλη ζήτηση κλινών. Και επειδή τα «συμμαχικά» δεν έφθασαν, δόθηκε το «δικαίωμα» σε όποιον, επίβουλο Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

39

Γ. ΧΑΡΔΑΒΕΛΛΑ

νοσηλείας να κτίζει μικρό δωμάτιο με φορητή τουαλέτα. Τα υπόλοιπα μέριμνα του κράτους. Συνέπεια, να γεμίσει ο χώρος με παραγκάκια. Η «κανονική» δόμηση, με κτίρια που υπάρχουν ακόμα, φαίνεται ότι άρχισε το 1928, όταν το ταμείο καπνεργατών έκτισε το πρώτο περίπτερο αποκλειστικά για καπνεργάτες. Με ταχύ ρυθμό κτίζονταν συνεχώς περίπτερα. Το 1933-34 μεταφέρθηκαν εδώ όλοι οι φυματικοί από την Καλαμαριά και το Χαρμανκιόϊ. Το 1936 άρχισε το κτίσιμο του πέτρινου κτιρίου, που θα αποτελούσε το κύριο κτίριο του Νοσοκομείου. Την ίδια χρονιά άρχισε και η δενδροφύτευση με πεύκα. Μέχρι τότε, την περιοχή κατείχε το πουρνάρι, η ρίζα του οποίου χρησιμοποιήθηκε σαν αντιφυματικό φάρμακο. Το 1925 άρχισε η ανέγερση σανατορίου στη θέση Κορφοξυλία του Μαινάλου. Το σανατόριο ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της Άννας Παπαδοπούλου, αδελφής του Παύλου Μελά, η οποία είχε το προσωνύμιο «η Μάνα του Στρατιώτη» λόγω των υπηρεσιών της ως αδελφή νοσοκόμος κοντά στους μαχητές των Βαλκανικών Πολέμων και της Μικρασιατικής εκστρατείας. Η ανέγερση χρηματοδοτήθηκε από εράνους της «Μάνας» στην Ελλάδα και στις ελληνικές παροικίες της Αιγύπτου και της Αμερικής. Χτίστηκε από Λαγκαδινούς μαστόρους. Την επίπλωση και τον εξοπλισμό προσέφεραν Αρκάδες ομογενείς εξ Αιγύπτου. Το σανατόριο άνοιξε την πύλη του τον Αύγουστο του 1930. παρείχε συνθήκες καλής διαμονής κα τα πλέον σύγχρονα μέσα παρακολούθησης και αντιμετώπισης της φυματίωσης. Είχε 37 δωμάτια, 60 κλίνες, κεντρική θέρμανση, λουτρά, αίθουσες ψυχαγωγίας, μεγάλες βεράντες αεροθεραπείας, μικροβιολογικά και ακτινολογικά μηχανήματα, χειρουργικές θαλάμους για την εφαρμογή πνευμονοθώρακα, συμπτυξιοθεραπείας, φρενικοεξαιρέσης και θωρακοπλαστικής. Το σανατόριο γρήγορα αντιμετώπισε πολλές δυσκολίες, τόσο λόγω της θέσης του, στην καρδιά της ορεινής Αρκαδίας, όσο και λόγω κακής οικονομικής διαχείρισης. Έτσι, διέκοψε την λειτουργία του στα 1940, αφήνοντας την Πελοπόννησο χωρίς το σημαντικότερο αντιφυματικό ίδρυμα. Στην Κρήτη, το σανατόριο των Χανίων ιδρύθηκε στα 1924 και στεγάστηκε σε κτίριο που οικοδομήθηκε με τοπική φορολογία σε μεγάλη έκταση (130.000 τ.μ.), στα περίχωρα

40

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

της πόλης, στη θέση Άγιος Ιωάννης. Το κεντρικό κτίριο εγκαινιάσθηκε στις 30.11.1930 και είχε δυναμικότητα 130 κλινών. Αργότερα, στο κτίριο αυτό προστέθηκαν περίπτερα για το προσωπικό και τα μαγειρεία, καθώς και αίθουσα ψυχαγωγίας των ασθενών. Οι πιεστικές ανάγκες περίθαλψης των ασθενών του νομού ανάγκασε τον Δήμο Χανίων να χρησιμοποιήσει παλιό οίκημα στη θέση Καψαλώνα του κάμπου Χανίων, κοντά στο χωριό Νεροκούρου, για την απομόνωση των φυματικών ασθενών. Κατά τα δύο πρώτα έτη της λειτουργίας του, το σανατόριο είχε σοβαρά προβλήματα, όπως φαίνεται από δημοσιεύματα του τοπικού τύπου και σχετικές εκκλήσεις που υπογράφουν οι ασθενείς. Ένας εμπνευσμένος και ικανός διευθυντής, ο Γεώργιος Τσούρης, συμβάλλει τα μέγιστα στην οργάνωση και στην ομαλή λειτουργία του σανατορίου. Χρήματα από εράνους μεταξύ των Κρητών της Αμερικής χρησιμοποιήθηκαν τόσο για την μετέπειτα ίδρυση ενός σανατορίου στο Ηράκλειο Κρήτης, όσο και για την κτιριακή επέκταση του σανατορίου Χανίων. Στην Καβάλα, μετά την πρώτη διετία της βουλγαρικής κατοχής (1916-1918) και την άφιξη των ελλήνων προσφύγων, τόσο η πληθυσμιακή σύνθεση, όσο και η υγειονομική κατάσταση αναστατώθηκαν. Η πόλη δεν διέθετε κατάλληλη υποδομή για στέγαση, περίθαλψη και απασχόληση. Γύρω στα 1920 ιδρύθηκε η ιατρική Εταιρεία Καβάλας «Ο Ιπποκράτης». Οι υγειονομικές συνθήκες στα καπνεργοστάσια συνέβαλε τα μέγιστα στη μετάδοση της φυματίωσης. Ο Ιατρικός Σύλλογος ανέβαλε την ανέγερση μικρού οικήματος χωρητικότητας 15-20 κλινών, στην τοποθεσία όπου σήμερα βρίσκεται το παράρτημα του Γενικού Νοσοκομείου Καβάλας. Αρχικός σκοπός του ιδρύματος ήταν η προστασία των εγκαταλελειμμένων ασθενών με φυματίωση. Για τις πρώτες δαπάνες αναζητήθηκε ο οβολός των φιλάνθρωπων της πόλης μέσω δωρεών, χοροεσπερίδων, εράνων στους καπνεμπόρους και άλλους επαγγελματίες της περιοχής. Την ιατρική φροντίδα ανέλαβαν εκ περιτροπής και αφιλοκερδώς οι γιατροί του Συλλόγου. Στα 1937, το κτίριο ανακαινίσθηκε εκ βάθρων, αύξησε τη χωρητικότητά του σε 60 κλίνες, εξοπλίστηκε με ιατρικά μηχανήματα, απέκτησε κεντρική θέρμανση, έπιπλα, σκεύη και ρουχισμό. Προσ-

Γ. ΧΑΡΔΑΒΕΛΛΑ

λήφθηκε ιατρικό και παραϊατρικό προσωπικό. Το ίδρυμα τέλος μετονομάσθηκε «Ελπίς». Στη βορειοδυτική πλευρά του Ολύμπου, σε υψόμετρο 500 μέτρων, λειτούργησε από της 15 Νοεμβρίου 1936 το σανατόριο Πέτρας, με δύναμη 250 κλινών. Στην Αντίνισσα, στο όρος Όρθρυ, κοντά στη Λαμία, ιδρύεται στα 1935 σανατόριο από τους αδελφούς Μακρόπουλος, για τις αντιφυματικές ανάγκες της Φθιώτιδας. Ο Ιωάννης Μακρόπουλος, δήμαρχος Λαμίας και στη συνέχεια υπουργός Πρόνοιας, είχε ήδη αναγείρει το κτίριο πριν το 1928, αλλά κατά δήλωσή του, το κράτος ούτε ενδιαφέρθηκε να αναλάβει την αποπεράτωσή του και λειτουργία του, ούτε περάτωσε την κατασκευή του επαρχιακού δρόμου που θα οδηγούσε στο ίδρυμα. Το σανατόριο λειτούργησε τελικά από το 1935 με την επωνυμία «το Ορεινό Αντιφυματικό Αναρρωτήριο Αντινίσσης» και νοσήλευε περίπου 40 ασθενείς ετησίως. Το σανατόριο πυρπολήθηκε το 1944 από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής. Έχασαν την ζωή τους 36 ασθενείς. Το 1940 ολοκληρώθηκε το σανατόριο Τριπόλεως, στην περιοχή Μάκρης, κοντά στην πόλη. Το νέο σανατόριο ήταν εναρμονισμένο με τις απόψεις της εποχής περί νοσοκομείωνσανατορίων κοντά στα αστικά κέντρα και ομοίαζε αρχιτεκτονικά με το περίπτερο «Μέγα Λαϊκό» της «Σωτηρίας». Το σανατόριο αυτό λειτούργησε μετά τον πόλεμο. Αν και προβλέφθηκε από ειδικό διάταγμα το σανατόριο στην περιοχή Κράτηγο της Μυτιλήνης δεν ιδρύθηκε. Ωστόσο, κτίριο για την λειτουργία του σανατορίου είχε κτισθεί από τον Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιάκωβο στην Αγιάσο, από το 1929. Στο κτίριο αυτό λειτούργησε τελικά σανατόριο από το έτος 1937 υπό την επωνυμία «Θεραπευτήριο-Σανατόριο Λέσβου Η Υγεία». Το σύνολο των διατεθειμένων κλινών έφθανε τις 3.370, αριθμός που κρίνεται πολύ μικρός σε σχέση με τις υγειονομικές ανάγκες της χώρας. Ποσοστό μεγαλύτερο του ενός τρίτου των παραπάνω κλινών αποτελούσαν οι κλίνες της «Σωτηρίας». Σύμφωνα με έκθεση διευθυντή κλινικής της «Σωτηρίας» προς το Επιστημονικό Συμβούλιο του νοσοκομείου, οι ανάγκες της χώρας σε κλίνες για τη νοσηλεία φυματικών έφθαναν στα 1936 σε 1520.000.

Αντιφυματικά Ιατρεία Το 1907, Ο Πανελλήνιος Σύνδεσμος κατά της Φυματίωσης κατάφερε να ιδρύσει ένα αντιφυματικό ιατρείο στην οδό Πειραιώς 79, στην Αθήνα, το οποίο λειτούργησε με εθελοντική προσφορά εργασίας γιατρών. Η λειτουργία του πρώτου αυτού αντιφυματικού ιατρείου βασίστηκε σε δωρεές και σε πολύ μικρή συμβολική κρατική επιχορήγηση. Στο ιατρείο εξετάζονταν φυματικοί ασθενείς σε εξωτερική βάση, γίνονταν αντιφθισική διαπαιδαγώγηση, χορηγούνταν απολυμαντικά φάρμακα και πτυελίστρες. Σε συνεργασία με το ιατρείο αυτό, η φιλόπτωχος εταιρεία Κυριών μοίραζε σε οικογένειες φθισικών, γάλα, συσσίτιο και κουβέρτες. Στα 3 πρώτα χρόνια λειτουργίας του ιατρείου του συνδέσμου προσήλθαν 1525 ασθενείς. Το 50% από αυτούς έπασχε από φυματίωση πνευμόνων ή άλλων οργάνων και οι περισσότεροι από τους υπόλοιπους από άλλα νοσήματα του αναπνευστικού συστήματος. Οι μισοί περίπου ασθενείς ήταν από 20-30 ετών. Από τον Αύγουστο 1920 μέχρι τον Φεβρουάριο του 1921 ιδρύθηκαν αντιφυματικά Ιατρεία στον Πειραιά, στο Λαύριο, στη Λάρισα, στην Πάτρα, στα Χανιά, στο Ρέθυμνο και στο Ηράκλειο. Στα 1936 λειτουργούσαν τα Αντιφυματικά Ιατρεία Αθηνών, Πειραιώς, Θεσσαλονίκης, του «Ευαγγελισμού», Δράμας, Κορίνθου και Αμπελοκήπων Αθηνών. Στα αντιφυματικά ιατρεία έπρεπε να γίνεται η ανίχνευση νέων κρουσμάτων, η διάγνωσή τους και ο καθορισμός του τρόπου αντιμετώπισης της νόσου. Σκοπός επίσης των αντιφυματικών ιατρείων ήταν η διαπαιδαγώγηση του κόσμου για τη φυματίωση και η συνεργασία των επαγγελματιών ιδιωτών ιατρών στην αντιμετώπιση της νόσου. Τα νοσοκομεία, σανατόρια, πρεβαντόρια, παιδικά σανατόρια θα δέχονταν ασθενείς μετά από εξέταση στα αντιφυματικά ιατρεία.

Αντί επιλόγου Ο αντιφυματικός αγώνας από τις αρχές ως τα μέσα του 20ού αιώνα σημάδεψε τον ελληνικό λαό, διέσχισε τον κοινωνικό ιστό και διαμόρφωσε συμπεριφορές σηματοδοτώντας έτσι τον κοινωνικό χαρακτήρα της φυματίωσης. Ευαισθητοποίησε την ιδιωτική πρωτοβουλία Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

41

Γ. ΧΑΡΔΑΒΕΛΛΑ

και ενεργοποίησε αποτελεσματικά τον κατά τα άλλα δυσκίνητο κρατικό μηχανισμό. Στη βαθμιαία μεταβολή της ζοφερής εικόνας των αρχών του 20ου αιώνα όσον αφορά τη φυματίωση στον τόπο μας σημαντική ήταν η συμβολή της σταδιακής εφαρμογής των αντιφυματικών φαρμάκων από το τέλος της 4ης δεκαετίας. Τα αντιφυματικά φάρμακα που άλλαξαν ριζικά την πρόγνωση της νόσου και βράχυναν εντυπωσιακά το χρόνο νοσηλείας των ασθενών, η εισαγωγή νέων διαγνωστικών μεθόδων καθώς και η βελτίωση των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών συνέβαλλαν στη σταδιακή άμβλυνση του προβλήματος της φυματίωσης στη χώρα μας. Ο αντιφυματικός αγώνας καθιερώθηκε στη χώρα μας πολύ αργότερα με το νόμο 4053 του 1960, με λεπτομερή αναφορά στις αρχές του προγράμματος ελέγχου της φυματίωσης. Παρόλα αυτά, δεν υπήρξε σε γενικές γραμμές η πρέπουσα επίβλεψη εφαρμογής του ούτε ικανοποιητική επιτήρηση της νόσου και των μέτρων ελέγχου αυτής ενδεχομένως και λόγω της εισαγωγής των αντι-

φυματικών φαρμάκων στην καθημερινή κλινική πράξη. Το 2007 η Εθνική Επιτροπή Φυματίωσης του ΚΕΕΛΠΝΟ (Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων) με συντονιστή τον καθηγητή Πνευμονολογίας Σ. Κωνσταντόπουλο, ολοκλήρωσε την εκπόνηση του Εθνικού Προγράμματος Ελέγχου της Φυματίωσης (ΕΠΕΦ) με σκοπό τη βελτίωση της αντιμετώπισης της φυματίωσης στη χώρα μας. Είναι σύμφωνο με τους στόχους του Global Plan to Stop Tb 2006-2015 που θεωρεί την εκπόνησή του υποχρεωτική για κάθε χώρα και περιλαμβάνει γενικές αρχές και προτάσεις για την οργάνωση των υπηρεσιών και την εφαρμογή του. Το ΕΠΕΦ υιοθετήθηκε από το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης και εντάχθηκε στο Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Πρόληψη των Μεταδοτικών Νοσημάτων (2008-2012) που αποτελεί μέρος του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τη Δημόσια Υγεία. Ο έλεγχος της φυματίωσης αποτελεί παγκόσμια προτεραιότητα και πρέπει να προσελκύσει γενναία τεχνική και οικονομική υποστήριξη από την ελληνική και διεθνή κοινότητα. g

Βιβλιογραφία 1. Βεγκλίδης Ι.Ν. «Τι πρέπει να ξεύρη και πώς να ζη ο βρογχιτιδικός, ο ασθματικός, ο φυματικός». Εκδόσεις Γκρέκα. Αθήναι, 1930.

2. Κατής Κ. Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Αθηνών «Η Σωτηρία». Ιστορική μελέτη. Διδακτορική Διατριβή. Αθήνα, 1984.

3. Πανελλήνιος Σύνδεσμος κατά της Φυματιώσεως. Δεκάλογος κατά της φθίσεως. Αθήνα, 1901.

4. Ελληνική Πνευμονολογική Εταιρεία. Πρακτικά Μετεκπαιδευτικού Σεμιναρίου για τη Φυματίωση. Αθήνα, 1997.

5. Αποστόλου Ι, Λιάπης Γ, Γιαβρούτα Ε, Τρίμμη Α, Βουτυρίτσα Θ, Παππά Δ, Καραρρήρα Μ.Ε, Τρουμπούκη Α, Κουκοπούλου Μ, Ηλιοπούλου Β, Τσαπατώρης Β, Κυρίμη Α, Λεβαντής Δ. Φυματίωση. Διπλωματική εργασία. Σχολή Επαγγελμάτων Υγείας και Πρόνοιας. ΤΕΙ Αθηνών. Αθήνα, 2007.

6. Καραμάνης Γ. Εσωτερικός κανονισμός του Σανατορίου Πηλίου Η Ζωοδόχος Πηγή. Αθήνα 1993.

7. Γουργουλιάνης Κ. Το πρώτο Σανατόριο στο Πήλιο και ο

42

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

ιδρυτής του Γ. Καραμάνης. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 9:168-70, 1992.

8. Συμβουλίδης Δ. Προφύλαξις και καταπολέμισις της φυματιώσεως. Εκδόσεις Νέα Ελληνική Ηώς. Αθήναι, 1930.

9. Σακορράφος Μ.Μ. Η πνευμονική φυματίωσις. Εκδόσεις Δ. Ν. Τζάκα, Σ. Δελαγραμμάτικα. Αθήνα, 1928.

10. Εθνικό Πρόγραμμα Ελέγχου της Φυματίωσης, Παράρτημα σελ. 102-153. Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Πρόληψη των Μεταδοτικών Νοσημάτων 2008-2012. Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Αθήνα 2008 (www.ygeianet.gov.gr).

11. Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Πρόληψη των Μεταδοτικών Νοσημάτων 2008-2012. Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Αθήνα, 2008.

12. Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τα Μεταδοτικά Νοσήματα 2008-2012. Οικονομοτεχνική Μελέτη. Υπουργείο Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Αθήνα, 2008.

13. WHO, Weekly epidemiological record, 23 January 2004, No 4, 2004, 79, 25-40.

summary

Γ. ΧΑΡΔΑΒΕΛΛΑ

The implication of public and private initiative in the fight against tuberculosis in Greece during the period 1900-1950 1

G. Hardavella, Μ.D, M.Sc, Ph.D

1st Respiratory Medicine Department Medical School, Athens University, Athens Chest Disease Hospital “Sotiria”

This review aims in referring extensively into public and private initiative regarding the fight against tuberculosis in Greece during the period 1900-1950. All public and private efforts in establishing antituberculous practices and hospitals throughout Greece are mentioned thoroughly. g

Key words: tuberculosis, fight against tuberculosis, initiative.

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

43

περίληψη

Η ιατρική των Σταυροφοριών (1096-1193 μ.Χ.) Το 1096 μ.Χ. πολλοί Ευρωπαίοι, πλούσιοι και φτωχοί, απαντώντας στο κάλεσμα του Πάπα Ουρβανού Β΄, εγκατέλειψαν τις εστίες τους και πήγαν στην Παλαιστίνη για να επανακτήσουν την Ιερουσαλήμ από τους Άραβες. Οι ιατροί στις περιοχές που διοικούσαν οι Σταυροφόροι υπάκουαν σε αυστηρούς κανονισμούς. Εξετάζονταν λεπτομερώς για την επιστημονική τους επάρκεια ώστε να λάβουν έγγραφα που τους εξουσιοδοτούσαν να ασκούν την ιατρική μόνο στην πόλη που κατοικούσαν. Ιατροί που δεν είχαν στην κατοχή τους τέτοια πιστοποιητικά απομακρύνονταν βίαια από την πόλη. Οι ιατροί είχαν βαριά νομική ευθύνη όπως καταδεικνύεται από τη νομολογία της εποχής. Αν στην περίπτωση ενός σκλάβου ο ιατρός είχε να αντιμετωπίσει ένα βαρύ πρόστιμο, σε περίπτωση θανάτου ελεύθερου πολίτη, απειλούνταν με σωματική κακοποίηση ή και απαγχονισμό. Πολλές από τις ασθένειες των Σταυροφόρων, κυρίως σε περιόδους πολιορκιών, οφείλονταν στην κακή διατροφή και στην έλλειψη βιταμινών. Αν και στο πεδίο της μάχης οι Σταυροφόροι λάμβαναν λίγα μέτρα για την καταπολέμηση των ασθενειών, στην Ιερουσαλήμ ανέπτυξαν σπουδαίες υποδομές όπως το Νοσοκομείο του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη. Ο θεσμός των Νοσοκομείων δείχνει μια ξεκάθαρη τάση για μια πιο επαγγελματική και ικανοποιητική άσκηση της ιατρικής επιστήμης. Οι ιατρικές υποδομές στη Συρία και την Παλαιστίνη αυξήθηκαν και βελτιώθηκαν κατά τη διάρκεια της περιόδου των Σταυροφοριών. Παλαιά κέντρα ιατρικής γνώσης, επανδρωμένα με φημισμένους δασκάλους, συνέχισαν να ανθούν και να αναπτύσσονται. Παρόλα αυτά οι συνθήκες υγιεινής κατά τις εκστρατείες δε βελτιώθηκαν και μόνο δυο μεταφράσεις αραβικών κειμένων ανιχνεύτηκαν στην Παλαιστίνη και τη Συρία αυτή την περίοδο, με αποτέλεσμα η ελληνική και η αραβική γνώση, να διοχετεύονται στη Δύση μόνο μέσω της Ιταλίας και της Ισπανίας. g

1 Μπάτου Νίκη Γενικός ιατρός Π.Ι. Αγίου Αθανασίου-Κ.Υ. Διαβατών Θεσσαλονίκης

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Ιατρική, Σταυροφορίες

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Νίκη Μπάτου Γ. Μπάτου 11, Τ.Κ. 57013, Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκη Τηλ. 6977849726

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

45

Ν. ΜΠΑΤΟΥ

Το 1096 μ.Χ. πολλοί Ευρωπαίοι, πλούσιοι και φτωχοί, απαντώντας στο κάλεσμα του Πάπα Ουρβανού Β’, πήγαν στην Παλαιστίνη για να επανακτήσουν την Ιερουσαλήμ από τους Τούρκους, κηρύσσοντας Ιερό Πόλεμο στο Ισλάμ. Στα τέλη του 11ου αιώνα, ένα κύμα διανοητικής δραστηριότητας, γνωστό σαν Αναγέννηση του 12ου αιώνα, ξεκίνησε στη Δυτική Ευρώπη. Η ιατρική γνώση, έκανε αξιόλογες προόδους με την ανακάλυψη εκ νέου, κυρίως από μεταφράσεις Αράβων ιατρών, των αρχαίων ελληνικών ιατρικών κειμένων. Αυτές οι πληροφορίες φιλτράρονταν στην Ευρώπη από δύο σημεία συνάντησης Μωαμεθανών και Χριστιανών, τα Βασίλεια της Σικελίας και της Ισπανίας. Από τα κείμενα χρονικογράφων, ιστοριογράφων αλλά και απλών προσκυνητών στους Αγίους Τόπους καταδεικνύεται η επίδραση της μουσουλμανικής ιατρικής στη δυτική ιατρική κατά την περίοδο των Σταυροφοριών. Περιγράφονται οι ιατρικές υποδομές στην Παλαιστίνη και τη Συρία, η εκπαίδευση των ιατρών, οι προσαρμογές και οι νεωτερισμοί των Φράγκων στην καθημερινή πρακτική. Συστηματική ιατρική γνώση έφεραν στη Συρία και την Παλαιστίνη τον 5ο αιώνα οι Νεστοριανοί. Πρόκειται για χριστιανούς που εκδιώχθηκαν το 431 μ.Χ. από την Αλεξάνδρεια, που αποτελούσε κέντρο των ελληνικών γραμμάτων στον κλασσικό κόσμο. Κέντρα ιατρικών σπουδών, επανδρωμένα με Νεστοριανούς, συνέχιζαν να ανθούν στην Ιερουσαλήμ, την Αντιόχεια και την Τρίπολη κατά τη διάρκεια της λατινικής κατοχής της Συρίας και της Παλαιστίνης. Έτσι οι Φράγκοι, που αμέσως αναγνώρισαν την αξία αυτών των σχολών, είχαν εξασφαλισμένο τον εφοδιασμό τους με ικανούς ιατρούς. Οι ιατροί στις περιοχές που διοικούσαν οι Σταυροφόροι υπάκουαν σε αυστηρούς κανονισμούς. Στις Ασσίζες υπάρχουν τρία κεφάλαια που περιγράφουν τη διαδικασία απόκτησης άδειας άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος. Οι Άραβες αλλά και όλοι οι ιατροί που ζούσαν σε μουσουλμανικές χώρες, εξετάζονταν για την επιστημονική τους επάρκεια με το ίδιο τρόπο που εξετάζονταν και οι Φράγκοι ιατροί. Οι υποψήφιοι μετά την επιτυχία τους, λάμβαναν έγγραφα που τους εξουσιοδοτούσαν να ασκούν την ιατρική μόνο στην πόλη που κατοικούσαν. Ιατροί που δεν είχαν στην κατοχή

46

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

τους τέτοια πιστοποιητικά απομακρύνονταν βίαια από την πόλη. Οι ιατροί είχαν βαριά νομική ευθύνη όπως καταδεικνύεται από τη νομολογία της εποχής. Ο ιατρός δικαζόταν για αμέλεια και όφειλε να αποζημιώσει τον αφέντη ενός σκλάβου, αν ο σκλάβος πέθαινε τρεις μέρες μετά την οικονομική συμφωνία, παρά τις αντίθετες διαβεβαιώσεις του ιατρού ή αν ο σκλάβος πέθαινε κατά την εκτέλεση μιας ιατρικής πράξης ακόμη και αν αυτή αφορούσε την εγκάρσια, αντί της διαμήκους διάνοιξης ενός αποστήματος. Στις Ασσίζες ένα ολόκληρο κεφάλαιο ασχολείται με την αποζημίωση ενός σκλάβου που πέθαινε εξαιτίας λανθασμένης θεραπευτικής αγωγής. Ο ιατρός όφειλε να αποζημιώσει τον αφέντη με την αξία του σκλάβου, αν είχε χρησιμοποιήσει καθαρτικά και «θερμά» φάρμακα σε διάρροια και νοσήματα θερμής φύσεως ή «ψυχρά» φάρμακα σε νοσήματα ψυχρής φύσεως. Η θεραπεία ήταν βασισμένη στην ιπποκρατική ταξινόμηση των νοσημάτων σε υγρά και ξηρά, θερμά και ψυχρά. Ο ιατρός όφειλε να χορηγεί φάρμακο αντίθετης φύσης από την ασθένεια. Αν στην περίπτωση ενός σκλάβου ο ιατρός είχε να αντιμετωπίσει ένα βαρύ πρόστιμο, σε περίπτωση θανάτου ελεύθερου πολίτη εξαιτίας ιατρικού λάθους, απειλούνταν με σωματική κακοποίηση ή και απαγχονισμό. Παρόλα αυτά είχε το δικαίωμα να υπερασπιστεί τον εαυτό του και να αθωωθεί, αν αποδείκνυε ότι ο ασθενής είχε κάνει κατάχρηση αλκοόλ και βλαβερών τροφών, παρά τις απαγορευτικές ιατρικές οδηγίες. Οι Άραβες ιατροί κατέγραφαν τις οδηγίες τους ώστε σε περίπτωση θανάτου του ασθενή, ο επικεφαλής τους να κρίνει βάσει αυτών, αν υπήρξε αμέλεια. Άραβες ιατροί όπως ο Ali Ibn-Rabban, o Rhazes και ο Avicenna περιελάμβαναν στα βιβλία τους κεφάλαια για την επίδραση του κλίματος, του νερού και των εποχών του χρόνου στην υγεία, αποδεικνύοντας το ενδιαφέρον του μουσουλμανικού μεσαιωνικού κόσμου για τα ιατρικά θέματα. Η γνωριμία των Φράγκων με αυτές τις ιατρικές εργασίες έγινε αργότερα. Ο Gilbertus Anglocus, που σπούδασε στο Salerno ή το Montpellier παρακολούθησε την Τρίτη Σταυροφορία. Στο βιβλίο που έγραψε πολύ αργότερα, υπάρχουν κε-

Ν. ΜΠΑΤΟΥ

φάλαια αφιερωμένα στην υγιεινή, που είχε δανειστεί από τον Rhazes, ο οποίος είχε επηρεαστεί από τον Παύλο τον Αιγινήτη, τελευταία πηγή γνώσης του οποίου ήταν ο Διοκλής. Οι Χριστιανοί αμελούσαν την ταφή των νεκρών πολεμιστών σε αντίθεση με τους Μουσουλμάνους που απομάκρυναν τα πτώματα ζώων και ανθρώπων για λόγους υγιεινής. Ο ανώνυμος συγγραφέας του Gesta Francorun (Τα κατορθώματα των Φράγκων) που αποτελεί την επίσημη ιστορία της Α’ Σταυροφορίας αναφέρει ένα γεγονός που αντικατοπτρίζει τη στάση των Φράγκων στη δημόσια υγεία. Στην Αντιόχεια το 1098 μ.Χ., οι Τούρκοι βγήκαν από την πόλη, συγκέντρωσαν τα πτώματα των νεκρών συμπατριωτών τους και τα έθαψαν, από σεβασμό αλλά και από το φόβο μετάδοσης ασθενειών. Οι Χριστιανοί μόλις άκουσαν ότι πολύτιμα αντικείμενα θάφτηκαν μαζί τους, τους ξέθαψαν, πήραν ότι πολύτιμο υπήρχε και τους πέταξαν σε ένα λάκκο. Οι συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης, που επικρατούσαν στα πλοία που τους μετέφεραν στους Αγίους Τόπους, ήταν απαράδεκτες με αποτέλεσμα πολλοί πολεμιστές να φτάνουν άρρωστοι στον προορισμό τους. Πολλές από τις ασθένειες των Σταυροφόρων, κυρίως σε περιόδους πολιορκιών όπως αυτή της Άκρα (1189-1191 μ.Χ.), οφείλονταν στην κακή διατροφή και στην έλλειψη βιταμινών. Η διαφορετικότητα ανάμεσα στην αραβική και τη δυτική ιατρική αποτυπώνεται ξεκάθαρα στα Απομνημονεύματα που έγραψε λίγο πριν το θάνατο του το 1180 μ.Χ., ένας Άραβας ευγενής από τη Shaizar, o Usamah Ibn Munqidh. Εκεί αναφέρεται η περίπτωση ενός χριστιανού ιατρού του Thabit, που κλήθηκε να θεραπεύσει έναν ιππότη με απόστημα στο μηρό και μια γυναίκα με νοητικές διαταραχές. Ο Thabit τοποθέτησε στο μηρό ένα κατάπλασμα για την παροχέτευση του αποστήματος ενώ υπέβαλε τη γυναίκα σε δίαιτα, ακολουθώντας τις αρχές της ιπποκρατικής ιατρικής. Ένας νεοφερμένος Φράγκος ιατρός αμφισβήτησε τις γνώσεις του Thabit και είπε στον ιππότη ότι θα πέθαινε αν δεν του έκοβαν το πόδι με αποτέλεσμα το θάνατό του μετά τον ακρωτηριασμό. Για τη γυναίκα ισχυρίστηκε ότι είχε εισχωρήσει ο διάβολος μέσα της. Έκανε μια σταυροειδή τομή στο κρανίο, αφαίρεσε το δέρμα

και έτριψε αλάτι πάνω στο τραύμα με αποτέλεσμα η γυναίκα να πεθάνει αμέσως. Επίσης αναφέρει την περίπτωση ενός ιερωμένου που κλήθηκε να φροντίσει έναν άρρωστο ιππότη. Με κερί έφραξε τη μύτη του λέγοντας ότι ήταν τέτοιος ο πόνος του ασθενή που ο θάνατος ήταν προτιμότερος. Αν και στο πεδίο της μάχης οι Σταυροφόροι λάμβαναν λίγα μέτρα για την καταπολέμηση των ασθενειών, στην Ιερουσαλήμ βρήκαν σπουδαίες υποδομές. Ο θεσμός των Νοσοκομείων δείχνει μια ξεκάθαρη τάση για μια πιο επαγγελματική και ικανοποιητική ιατρική θεραπεία. Αναφέρεται ένα Νοσοκομείο για τους φτωχούς στη Νότια Ιερουσαλήμ που πιθανόν να εγκαθίδρυσε ο Καρλομάγνος και ένα νοσοκομείο-ξενοδοχείο στην Ιερουσαλήμ όπου συγκέντρωναν τους φτωχούς ασθενείς από τους δρόμους και τα χωριά για να τους φροντίσουν. Πρόκειται για μετεξέλιξη ξενώνα που ιδρύθηκε από τους εμπόρους του Amalfi πριν το 1070 μ.Χ. Αξιοθαύμαστη υπήρξε η αρχιτεκτονική του κτιρίου, ο πλούσιος εξοπλισμός και οι 1000 περίπου κλίνες του. Επρόκειτο για ένα κτίριο που αποτελούνταν από διάφορες πτέρυγες και μερικές ανοιχτές, μικρές αυλές για την είσοδο φωτός και αέρα. Ο Ιωάννης Φωκάς εντυπωσιάστηκε από την ποικιλομορφία των περίπου 2000 ασθενών, ανδρών και γυναικών που φιλοξενούσε. Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων παραχώρησε χώρο έξω από τα τείχη στους Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη, για την ταφή των νεκρών ασθενών (περίπου πενήντα ανά εικοσιτετράωρο). Στον Κανονισμό του Νοσοκομείου υπήρχε ένα κεφάλαιο για τη φροντίδα του ασθενή. Ο ασθενής πριν οδηγηθεί στο κρεβάτι του έπρεπε να εξομολογηθεί τις αμαρτίες του σε έναν ιερωμένο. Η βασική ιδέα ήταν ότι έπρεπε να καλύπτονται οι σωματικές και οι πνευματικές ανάγκες των ασθενών και η φύση ανενόχλητη να ασκεί τη θεραπευτική της δράση. Διάταγμα επέβαλε την επάνδρωση του Νοσοκομείου με τέσσερις σοφούς ιατρούς, ικανούς να εξετάζουν ούρα, να διαγιγνώσκουν διαφορετικές ασθένειες και να χορηγούν τα κατάλληλα φάρμακα. Άλλα διατάγματα εξασφάλιζαν την άνετη διαβίωση των πασχόντων. Τα κρεβάτια έπρεπε να είναι μεγάλα και αναπαυτικά και να έχουν τα δικά τους κλινοσκεπάΤόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

47

Ν. ΜΠΑΤΟΥ

σματα. Σε κάθε ασθενή παραχωρούνταν δερμάτινος μανδύας, μπότες και καπέλο. Υπήρχαν ξεχωριστές κλίνες για τα βρέφη που γεννιόταν στο νοσοκομείο. Μονές εκτός Αγίων Τόπων υποχρεώνονταν σε ετήσιο φόρο προς όφελος του Νοσοκομείου και των ασθενών. Οι μονές της Γαλλίας όφειλαν να στέλνουν 100 σεντόνια και οι μονές της Κωνσταντινούπολης 200. Η μονή της Τρίπολης και η μονή της Τιβεριάδας εξασφάλιζαν τις απαιτούμενες ποσότητες ζάχαρης για την παρασκευή σιροπιών και φαρμάκων. Ακόμη και ο ίδιος ο Saladin εντυπωσιάστηκε από τη φροντίδα που πρόσφεραν τα Τάγματα στους ασθενείς. Όταν κατέλαβε την Ιερουσαλήμ το 1187 μ.Χ. επέτρεψε την εκκένωση των Νοσοκομείων και την παραμονή δέκα αδελφών ώστε να φροντίσουν τους ασθενείς που ήταν αδύνατο να μεταφερθούν. Η οργάνωση του Νοσοκομείου του Αγίου Ιωάννη ήταν αποφασιστικής σημασίας. Όταν οι Ιππότες αποκλείσθηκαν από τους Τούρκους στη Μάλτα το 1565 μ.Χ., απέφυγαν τις ασθένειες που είχαν δραστικά αποδυναμώσει τους πολυάριθμους αντιπάλους τους, χάρις στις γνώσεις υγιεινής και περίθαλψης των ασθενών που διέθεταν. Το Τάγμα του Αγίου Λαζάρου ιδρύθηκε τον 4ο αιώνα για να φροντίζει τους λεπρούς. Το πρώτο νοσοκομείο του ήταν στην Καισάρεια. Κατά τη διάρκεια των Σταυροφοριών το Τάγμα ενοποίησε τα στρατιωτικά με τα ιατρικά του καθήκοντα. Διαχειριζόταν τριών ειδών ξενώνες: έναν για τη φροντίδα των λεπρών, ένα για τη φροντίδα των τραυματισμένων και εγκαταλελειμμένων στρατιωτών και ένα για να καταλύουν οι προσκυνητές.

Η ίδρυση του Τάγματος των Τευτόνων επικυρώθηκε από τον Πάπα το 1192 μ.Χ. Κατά την πολιορκία της Άκρα κάποιοι Σταυροφόροι από τη Βρέμη, έστησαν μια σκηνή από τα πανιά ενός πλοίου για να φροντίζουν τους ασθενείς συμπατριώτες τους. Στη συνέχεια ανέλαβαν το Νοσοκομείο της Αγίας Μαρίας στην Ιερουσαλήμ και μετονομάστηκαν σε Τάγμα του Νοσοκομείου της Αγίας Μαρίας των Γερμανών της Ιερουσαλήμ. Η προσφορά των Ναϊτών Ιπποτών στη φροντίδα των τραυματιών είναι άγνωστη γιατί όλα τα ντοκουμέντα του Τάγματος έχουν εξαφανιστεί. Εικάζεται ότι έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στην αποκατάσταση της υγείας των τραυματισμένων αδελφών αφού κύριος στόχος του Τάγματος, ήταν να διατηρεί ένα σώμα δυνατών πολεμιστών. Οι ιατρικές υποδομές στη Συρία και την Παλαιστίνη αυξήθηκαν και βελτιώθηκαν κατά τη διάρκεια της περιόδου των Σταυροφοριών. Παλαιά κέντρα ιατρικής γνώσης, επανδρωμένα με φημισμένους δασκάλους, συνέχισαν να ανθούν και να αναπτύσσονται. Οι Φράγκοι Σταυροφόροι πολύ γρήγορα εμπιστεύτηκαν τους έμπειρους ντόπιους ιατρούς σε ζωτικά θέματα υγείας γεγονός που αποδεικνύει την επιστημονική τους επάρκεια. Οι συνθήκες υγιεινής κατά τις εκστρατείες δε βελτιώθηκαν ιδιαίτερα και μόνο δυο μεταφράσεις αραβικών κειμένων ανιχνεύτηκαν στην Παλαιστίνη και τη Συρία αυτή την περίοδο. Έτσι η θεωρία ότι η δυτική ιατρική δεν προόδευσε αρκετά από τους Σταυροφόρους εγκαταστάθηκε στην Ανατολή. Η ελληνική και η αραβική γνώση συνέχισαν να διοχετεύονται στη Δύση μόνο μέσω της Ιταλίας και της Ισπανίας. g

Βιβλιογραφία 1. Ambroise, The crusade of Richard Lionheart, New York, 1941.

2. Anonymous, Gesta Francorum, London, 1962.

3. Anonymous Pilgrims, Pilgrimages, 1894.

4. Fetellus, Pilgrimage, London, 1896.

5. Theoderich, Pilgrimage, London, 1896.

6. William of Tyre, A History of Deeds done beyond the Seas, New York, 1943.

7. DelaVille Le Roulx J., Les Hospitaliers en Terre Sainte et a Chypre, Paris, 1904.

48

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

8. Helyst P., Histoire des Ordres monastiques, Paris, 1714.

9. Campbell D., Arabian Medicine, London, 1926.

10. Talbot C.H., Medicine in Medieval England, London, 1967.

11. Hume E.E., Medical work of the knights Hospitallers of saint John of Jerusalem, Baltimore, 1940 12. Maalouf A., Οι Σταυροφορίες από τη σκοπιά των Αράβων, Αθήνα, 1983.

13. Angus Konstam, Ιστορικός Άτλας των Σταυροφοριών, Αθήνα, 2006.

summary

Ν. ΜΠΑΤΟΥ

Medicine in the Crusades (1096-1193 AD) 1

N. Batou

In 1096 a lot of Europeans, rich or poor, abandoned their hometowns and went to Palestine to regain Jerusalem from the Arabs.

Doctors in the regions which were governed by Crusaders, obeyed to very strict regulations. Their scientific adequacy and sufficiency was tested in detail, so that they could be provided with documents which gave them the authority to practice medicine only in the place they lived. Doctors who did not possess such documents were violently sent away from the towns they lived.

Doctors had significant legal responsibility, as this can be proved by the legislation of that time. In case of a dead slave the doctor had to pay a high fine, in case of death of a free citizen the doctor was physically abused or hanged.

A lot of Crusaders’ diseases, mainly in siege periods, were due to malnutrition or lack of vitamins. Although in the battlefield Crusaders did not take significant measures to fight diseases, in Jerusalem they developed important facilities like the Saint John Religious Order Hospital. The hospital institution shows a clear tendency to a more proficient and satisfactory practice of medical science.

Medical facilities in Syria and Palestine increased and improved during the Crusades. Previous centres of medical knowledge, manned by famous teachers, continued to flourish and develop. Despite these, the hygienic conditions during the Crusades did not improve and only two translations of Arabic texts were found in Palestine and Syria that period and as a result Greek and Arabic knowledge reached West only via Italy and Spain. g

Key words: medicine, Crusades.

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

49

περίληψη

Τα Βυζαντινά Νοσοκομεία Στις βυζαντινές ιστορικές πηγές καταγράφεται ένας μεγάλος αριθμός φιλανθρωπικών ιδρυμάτων («Νοσοκομεία ή Ξενώνες»), τα οποία ήδη από τον 4ο αιώνα πρόσφεραν ιατροφαρμακευτικές υπηρεσίες στους ασθενείς των μεγάλων πόλεων της αυτοκρατορίας (Κωνσταντινούπολη, Αντιόχεια, Αλεξάνδρεια). Τα περισσότερα από αυτά ιδρύονταν συνήθως με τη δαπάνη αυτοκρατόρων όπως ο Ιουστινιανός, ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός ο Ισαάκιος Κομνηνός, ανωτάτων οφικκιούχων ή και μοναχών «προς σωτηρίαν της ψυχής τους» αλλά συντηρούνταν από την εκκλησία και λειτουργούσαν υπό την εποπτεία των επισκόπων και με τη βοήθεια των ιερέων, διακόνων και διακονισσών, των μοναχών αλλά και των πιστών. Φημισμένα νοσοκομεία της εποχής ήταν ο Ξενώνας της μονής του Παντοκράτωρος και ο Ξενώνας του Σαμψών στην Κωνσταντινούπολη αλλά και ο Ξενώνας της μονής της Κοσμοσώτειρας στις Φέρες του Έβρου. Από τους βίους των μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας πληροφορούμαστε ότι πολλοί από αυτούς, όπως ο Μέγας Βασίλειος, ο Ιωάννης Χρυσόστομος, ο Ιωάννης ο Ελεήμων, ο Θεοδόσιος, ο Ανδρέας Ιεροσολυμίτης, κ.ά. ίδρυσαν νοσοκομεία και περνούσαν μεγάλο μέρος της μέρας τους επισκεπτόμενοι ασθενείς και παρέχοντες σ’ αυτούς πρακτική βοήθεια και ηθική στήριξη. Ο Μέγας Βασίλειος ίδρυσε «καταγώγια προς περίθαλψιν των ασθενών», τα οποία και εφοδίαζε με το αναγκαίο ιατρικό και βοηθητικό προσωπικό. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος ίδρυσε διάφορα νοσοκομεία και αφιέρωνε πολλές ώρες «προς επίσκεψιν των νοσούντων». Τα περισσότερα λαϊκά νοσοκομεία βρίσκονταν έξω από τον περίβολο μοναστηριών και συντηρούνταν από αυτά, ενώ εντός του περιβόλου υπήρχαν και νοσοκομεία προορισμένα αποκλειστικά για μοναχούς ασθενείς. Στη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού μερικοί ξενώνες στην Κωνσταντινούπολη προσέφεραν υψηλού επιπέδου υπηρεσίες υγείας από ειδικούς που σήμερα ονομάζουμε «επαγγελματίες υγείας». Συχνά ήταν διώροφοι και

1 Μπάτου Νίκη Γενικός ιατρός Π.Ι. Αγίου Αθανασίου Κ.Υ. Διαβατών Θεσσαλονίκης

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Βυζαντινά Νοσοκομεία, 4ος αιώνας μ.Χ.

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Νίκη Μπάτου Γ. Μπάτου 11, Τ.Κ. 57013, Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκη Τηλ. 6977849726

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

51

περίληψη

Ν. ΜΠΑΤΟΥ

Συνέχεια προηγούμενης σελίδας

διέθεταν διάφορα εξειδικευμένα τμήματα όπως π.χ. χειρουργικό, γυναικολογικό, οφθαλμολογικό, όπου νοσηλεύονταν ασθενείς που έπασχαν από ποικίλα παθολογικά νοσήματα, τραυματίες, εγκαυματίες και χειρουργημένοι, ενώ περιλάμβαναν και ένα ναό, συνήθως αφιερωμένο στους Αγίους Αναργύρους, για να εκκλησιάζονται οι τρόφιμοι. g

Στις βυζαντινές ιστορικές πηγές (κείμενα βυζαντινών ιστορικών και χρονογράφων, συλλογές βυζαντινών νόμων, μεσαιωνικά γλωσσάρια, συγγράμματα και λόγοι των πατέρων της εκκλησίας) καταγράφεται μεγάλος αριθμός φιλανθρωπικών ιδρυμάτων («Νοσοκομεία ή Ξενώνες»). Τα ιδρύματα αυτά από τον 4ο μ.Χ. αιώνα πρόσφεραν ιατροφαρμακευτικές υπηρεσίες στους ασθενείς των μεγάλων πόλεων της αυτοκρατορίας (Κωνσταντινούπολη, Αντιόχεια, Αλεξάνδρεια). Τα περισσότερα λαϊκά νοσοκομεία στη Βασιλεύουσα και στα μεγάλα επαρχιακά κέντρα κατά τους βυζαντινούς χρόνους δεν ήταν ανεξάρτητοι, αυτοτελείς οργανισμοί αλλά εξαρτώνταν άμεσα από τις μονές που τα συντηρούσαν. Νοσοκομεία υπήρχαν και εντός του περιβόλου των μονών, τα όμως οποία προορίζονταν αποκλειστικά για μοναχούς ασθενείς. «Καταπαθών γαρ αδελφών κτίσαντες δια Θεόν οίκημα αναπαύσεως εις υποδοχήν και ανάκλησιν και των νοσημάτων αυτών επιμέλειας εκτός δήλα δη του μεγίστου της μονής περιβόλου και εντός του θριγγίου της εκτός γεγονυίας περιφερείας του κτίσματος» Τυπικό Μονής Κοσμοσώτειρας Τα περισσότερα λαϊκά ή μοναστικά νοσοκομεία ιδρύονταν με δαπάνη αυτοκρατόρων ή ανωτάτων οφικκιούχων «προς σωτηρίαν της ψυχής των». Συντηρούνταν από την εκκλησία και λειτουργούσαν υπό την εποπτεία των επισκόπων. Στη λειτουργία τους συνέβαλαν ιερείς, διάκονοι και διακόνισσες, μοναχοί αλλά και πιστοί. Εκτός από τους απλούς πολίτες και οι βασιλείς προικοδοτούσαν τα νοσοκομεία εκδίδοντας σχετικά χρυσόβουλα. Ο Τιβέριος ανανέωσε πολλούς ξενώνες και ο Μαρκιανός

52

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

ανήγειρε νοσοκομείο στην Κωνσταντινούπολη. Ο Ιουστινιανός έκτισε προς χάριν του Οσίου Σαμψών που τον θεράπευσε από λιθίαση του ουροποιητικού, ξενώνα μεταξύ των ναών της Αγίας Σοφίας και της Αγίας Ειρήνης «λίαν φιλοκάλως και μεγαλοπρεπώς πλουσιοπαρόχως αυτόν δια χρημάτων και κτημάτων προικοδοτήσας». Σε αυτό τον ξενώνα που αναδείχθηκε σε «περίδοξον ιατρείον», κατέφευγαν πάσχοντες εκ «πολυειδών» νοσημάτων, ιδίως οφθαλμικών. Ο Ξενώνας του Σαμψών λειτούργησε μέχρι τον 13ο αιώνα. Ο ίδιος αυτοκράτορας εξάλλου, έκτισε και άλλο ξενώνα στην Αντιόχεια τον οποίο στήριζε οικονομικά με το ποσό των τεσσάρων χιλιάδων νομισμάτων ετησίως. Ο Ιουστινιανός επίσης είχε θεσπίσει νόμο σύμφωνα με τον οποίο όποιος άφηνε τον Χριστό κληρονόμο, η περιουσία του δωρίζονταν στο ξενώνα της πόλεως από όπου κατάγονταν. Οι βυζαντινοί χρονογράφοι αναφέρουν ότι ο Θεόφιλος μετέτρεψε ένα κτίριο της εποχής του Μεγάλου Κωνσταντίνου σε ξενώνα και ότι ο Ρωμανός ο Λεκαπηνός ίδρυσε πολλά «ενδιαιτήματα ασθενούντων» για τη σωτηρία της ψυχής του ενώ ο Κωνσταντίνος ο Μονομάχος «συνήψε νοσοκομείον πολλής επιμελείας ανάμεστον» αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο. Η Άννα Κομνηνή στην Αλεξιάδα μας πληροφορεί ότι ο πατέρας της Αλέξιος ίδρυσε νοσοκομείο για την περίθαλψη εκτός των άλλων «τυφλών, χωλών και άχειρων». Ο ξενώνας κάηκε κατά τη Στάση του Νίκα, ανακαινίστηκε από το βασιλιά «κάλλει μεν κατασκευής αξιώτερον, πλήθει δε οικιδίων παρά πολύ μείζω» για να πυρποληθεί τελικά 32 έτη μετά το 565 μ.Χ. Ο Ιωάννης Β’ Κομνηνός ίδρυσε το 1136 μ.Χ. τον Ξενώνα της Μονής του Παντοκράτορος δίπλα στην ομώνυμη μονή στην Κωνσταντινούπολη, ίδρυμα ανεξάρτητο και αυτοδιοίκητο

Ν. ΜΠΑΤΟΥ

ώστε να επιτελεί απρόσκοπτα το έργο του, προσφέροντας στους πάσχοντες επιμελημένη νοσηλεία και διατροφή. Ο Ξενώνας διέθετε 50 κλίνες διατεταγμένες σε πέντε θαλάμους («ορδίνους») και αποτελούνταν από πέντε τμήματα: χειρουργικό, οφθαλμολογικό, γυναικολογικό, παθολογικό και ψυχιατρικό. Σε περίπτωση υπερπληρώσεως του νοσοκομείου, κάθε τομέας διέθετε επιπλέον μια κλίνη («παρακράββαττον») για την εισαγωγή των έκτακτων περιστατικών. Το νοσοκομείο παράλληλα διέθετε και εξωτερικά ιατρεία στα οποία υπηρετούσαν τέσσερις ιατροί – δυο ειδικευμένοι στη χειρουργική και δυο στην παθολογία, επικουρούμενοι από αντίστοιχο βοηθητικό προσωπικό. Επίσης υπήρχαν λουτρά, πλυντήρια, φούρνος, μαγειρείο και μύλος. Σύμφωνα με τον κανονισμό κάθε χρόνο έπρεπε να γίνεται αντικατάσταση των φθαρμένων κλινοσκεπασμάτων και να ανανεώνεται το μαλλί των μαξιλαριών. Το Τυπικό, δηλ. ο γραπτός κανονισμός λειτουργίας της μονής καθόριζε ακόμη και τα γεύματα που έπρεπε να λαμβάνει καθημερινά ο ασθενής, καθώς και τη χορήγηση ενός νομίσματος για την αγορά οίνου και της πρόσθετης τροφής που επιθυμούσε. Ως αυτοκρατορικό πρότυπο ίδρυμα το νοσοκομείο απασχολούσε μεγάλο αριθμό ιατρικού προσωπικού. Υπήρχαν δυο ιατροί διευθυντές, δύο αρχίατροι, μια γυναίκα ιατρός, οκτώ βοηθοί, πέντε φαρμακοποιοί και μια μαία. Δυο θεραπευτές ιατροί είχαν αναλάβει την παρακολούθηση καθενός από τους πέντε τομείς επιβλέποντας τη νοσηλεία, τη φροντίδα των ασθενών αλλά και τη διατροφή τους. Το έργο τους συνεπικουρούσαν τρεις τακτικοί βοηθοί ιατροί («υπουργοί έμβαθμοι»), δυο έκτακτοι βοηθοί ιατροί («υπουργοί περισσοί») και δυο υπηρέτες (νοσοκόμοι) σε κάθε έναν από τους τέσσερις ανδρικούς ορδίνους. Το γυναικείο τομέα στελέχωναν γυναίκες ιατροί («ιάτραινες») και αντίστοιχοι βοηθοί ιατροί του ίδιου φύλου («υπούργισσες»). Την όλη εποπτεία του ιδρύματος ασκούσαν δύο «πριμικήριοι», υψηλόβαθμοι ιατροί που επισκέπτονταν καθημερινά στις κλινικές τους ασθενείς και έλεγχαν τη διατροφή τους. Εκτός του ιατρικού προσωπικού, ο Ξενώνας του Παντοκράτορα απασχολούσε πέντε φαρμακοποιούς («πημεντάριοι»), από τους οποίους ο ένας ήταν επικεφαλής («επιστήκων του πημέντου»), δυο τακτικοί

(«πημεντάριοι έμβαθμοι») και δυο πρόσθετοι («περισσοί»). Διαχειριστές των νοσοκομείων ήταν οι «ξενοδόχοι» ή «νοσοκόμοι» που αποτελούσαν μέλη του κλήρου, διάκονοι ή ιερείς. Υπήρχε και το διοικητικό προσωπικό, λογιστές («οπτίωνες»), πλύντριες («σαπωνίστριαι»), φύλακες, θυρωροί («οστιάριοι»), μάγειροι, προμηθευτές («οψωνιάτορες»), οικονόμοι («μειζότεροι»), αρτοποιοί («μαγκίπισσαι»), τεχνίτες (χαλκοματάς, λεβητάριος, ακονιστής εργαλείων), αναγνώστες, ιερείς, νεκροθάφτες και καθαριστές. Ο Ρώσος ιστορικός Ουσπένσκυ τονίζει ότι «Το νοσοκομείο του Παντοκράτορος είναι το συγκινητικότερο ίσως παράδειγμα, που μας άφησε η ιστορία, για τις ανθρωπιστικές αντιλήψεις της βυζαντινής κοινωνίας». Ο Ισαάκιος Κομνηνός, γιος του Αλεξίου Α’ Κομνηνού, ίδρυσε το 1152 μ.Χ. τον Ξενώνα της Μονής της Κοσμοσώτειρας στις Φέρρες του Έβρου. Κατά το Τυπικό της Μονής, το νοσοκομείο διέθετε 36 κλίνες. Ο Μανουήλ Α’ Κομνηνός (1143-1180 μ.Χ.) σπούδασε αλλά και άσκησε την ιατρική στους ξενώνες του Βυζαντίου, εξετάζοντας προσωπικά τους ασθενείς και χορηγώντας πρωτότυπα φαρμακευτικά σκευάσματα που ο ίδιος παρασκεύαζε. Αλλά και οι αυτοκράτειρες και βασίλισσες του Βυζαντίου ελάμβαναν μέριμνα για τους νοσούντες. Η Πλακίλλα, σύζυγος του Αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α’, περιποιούνταν η ίδια τους ασθενείς εκτελώντας καθήκοντα που θα άρμοζαν σε υπηρέτρια, ενώ η Ελένη, σύζυγος του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου ίδρυσε ξενώνα, «τα Ελένης», στην Κωνσταντινούπολη. Ο μοναδικός αυτοκράτορας που κράτησε δυσμενή στάση απέναντι στα ευαγή ιδρύματα και τους ξενώνες ήταν ο Νικηφόρος Φωκάς που απαγόρευσε «δια νεαράς» την κατασκευή νέων και την επισκευή παλαιών. Οι βίοι των μεγάλων πατέρων της Εκκλησίας αναφέρουν ότι πολλοί από αυτούς, όπως ο Μέγας Βασίλειος, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, ο Ιωάννης ο Ελεήμων, ο Θεοδόσιος, ο Ανδρέας ο Ιεροσολυμίτης κ.ά ίδρυσαν νοσοκομεία και περνούσαν μεγάλο μέρος της μέρας τους επισκεπτόμενοι ασθενείς και παρέχοντες σε αυτούς πρακτική βοήθεια και ηθική στήριξη. Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

53

Ν. ΜΠΑΤΟΥ

Στη Βασιλειάδα του Μεγάλου Βασιλείου υπήρχε νοσοκομείο, γηροκομείο, πτωχοκομείο, ορφανοτροφείο, λεπροκομείο. Ο Μέγας Βασίλειος ίδρυσε «καταγώγια προς περίθαλψιν των ασθενών», τα οποία εφοδίαζε με το αναγκαίο ιατρικό και βοηθητικό προσωπικό μετέχοντας και ο ίδιος στη φροντίδα των πασχόντων. Όπως παρατήρησε ο Γρηγόριος ο Θεολόγος «ενταύθα νόσος φιλοσοφείται και συμφορά μακαρίζεται και το συμπαθές δοκιμάζεται». Ο Ιωάννης Χρυσόστομος ίδρυσε διάφορα νοσοκομεία και διέθετε μέρος της ημέρας «προς επίσκεψιν των νοσούντων και απευθύνων λόγους παραμυθητικούς». Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, κατά το βιογράφο του, «προσείχεν ασθενών θεραπείαις και επισκέψει». Ο Ιωάννης ο Ελεήμων εξάλλου ίδρυσε νοσοκομεία στην Αλεξάνδρεια τα οποία επισκέπτονταν δυο ή τρεις φορές την εβδομάδα. Ο Άγιος Θεοδόσιος ίδρυσε δυο νοσοκομεία, ένα για ασθενείς μοναχούς και ένα για λαϊκούς. Ο Θεόδωρος ο Στουδίτης συχνά επισκέπτονταν το νοσοκομείο της μονής δίνοντας οδηγίες και διαταγές στους νοσοκόμους και επιβάλλοντας τους ποινές, όπως η νηστεία και η ξηροφαγία, σε αυτούς που αμελούσαν τα καθήκοντά τους. Κοινό χαρακτηριστικό των ξενώνων ήταν ότι βρίσκονταν πίσω από το καθολικό της μονής και διέθεταν προθάλαμο. Συχνά ήταν διώροφοι και το εξωτερικό τους το χαρακτήριζε η απλότητα και δεν είχε ιδιαίτερες καλλιτεχνικές αξιώσεις. Η τοιχοδομία τους αποτελούνταν από κανονικούς λίθους μεταξύ των οποίων υπήρχαν τεμάχια πλίνθων, όπως συνηθιζόταν κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Το σχέδιό τους ήταν τετράγωνο με εσωτερικό τετρακιόνιο που υποβάσταζε υψηλό τρούλο που χρη-

σίμευε για την έξοδο καπνού, από την εσωτερική εστία μαγειρέματος και παρασκευής φαρμάκων («άρουλα» – υποκοριστικό του λατινικού ara που σημαίνει εστία, βωμός). «Και άρουλαν μεγάλην εν η δέον τα των ασθενών έψειν μαγειρεύματα, θερμά τε ποιείν και άλλα τα προς την εκείνων παράκλησιν». Τυπικό Ευεργέτιδος Γύρω από την άρουλα βρισκόταν τα «χαμόκουμβα», όπως τα αποκαλεί ο Πορφυρογέννητος ή οι «κράββατοι των νοσοκομουμένων» πάνω στα οποία υπήρχαν «τζόλιον εν, πιλωτόν (δηλ. στρώμα) μετά προσκεφαλαίου και εφάπλωμα. Κατά δε το χειμώνα λοονίκια δύο (δηλ. μάλλινα σκεπάσματα)». Τη νύχτα ο φωτισμός του νοσοκομείου γινόταν «δια ακοιμήτων κανδηλών». Στα Τυπικά αναφέρεται πλήθος σκευών που χρησιμοποιούνταν στα νοσοκομεία «αποκείσονται δε και τρουλλία χαλκά (δηλ. δοχεία) και κακάβια του μαγειρείου και έτερα μικρά των σκευασιών και μοχλία και όλμοι εις την του ξενώνος χρείαν και λέβηςμέγας εις και μικρός έτερος». Συχνά τα νοσοκομεία περιελάμβαναν και ένα ναό «εκκλησία του ξενώνος», συνήθως αφιερωμένο στους ιατρούς Αγίους Αναργύρους Κοσμά και Δαμιανό, για να εκκλησιάζονται οι τρόφιμοι και να εκτείθενται οι νεκροί μέχρι την ταφή τους. Η ιστορία των βυζαντινών νοσοκομείων αποκαλύπτει καθαρά ότι η χριστιανική φιλανθρωπία και η επιστημονική ιατρική, είχαν συνδυαστεί τέλεια στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, όπου καθ’ όλη τη διάρκεια των μέσων χρόνων το ιατρικό επάγγελμα διατήρησε την ισχύ του. g

Βιβλιογραφία 1. Κουκουλές Φ., Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, Αθήνα, 1955.

2. Κουρούσης Σ. Το επιστολάριον Γεωργίου Λακαπηνού Ανδρονίκου Ζαρίδου και ο ιατρός-ακτουάριος Ιωάννης Ζαχαρίας, Αθήνα, 1984.

54

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

3. Θεοδώρητος Κύρου, Εκκλησιαστική Ιστορία 5, 18 [PG 82 (1864) 1237].

4. Α.Κ. Ορλάνδου, Μοναστηριακή Αρχιτεκτονική, Αθήνα 1927.

5. Άννα Κομνηνή, Αλεξιάδα.

Ν. ΜΠΑΤΟΥ

summary

6. Λασκαράτος Ι., Ιστορία της ιατρικής, Αθήνα, 2003.

7. Πεντόγαλος Γ., Οι περιθωριακοί στο Βυζάντιο, Αθήνα, 1993.

8. Pollak K., Η ιατρική στην αρχαιότητα, 413-438, 2005.

9. Castiglioni A., Ιστορία της ιατρικής, Αθήνα, 1961.

10. Gautier P., “Le typicon du Christ Sauveur Pantocrator”, REB 32 1-145, 1974.

11. Miller T., Η γέννηση του νοσοκομείου στη βυζαντινή αυτοκρατορία, Αθήνα, 1998.

Hospitals in Byzantium 1

N. Batou

In byzantine historical sources a great number of charitable institutions (“Hospitals” or “xenones”) is registered.

Since the 4th century AD these institutions had been offering medical services to patients of large cities of the empire (Konstantinople, Antioch, Alexandria). Most of the hospitals were usually established by emperors like Justinian, Ioannis Komninos II, Isaacios Komninos and by supreme officials or monks “to save their souls” but they were maintained by church and were functioning under the supervision of priests, deacons and deaconesses and also believers. Famous hospitals of that era were the Xenon of Pantokratoros Monastery, the Xenon of Samson in Konstantinople and also the Xenon of Kosmokratira’s Monastery in Feres of Ebro.

From the lives of great fathers of church we are informed that a lot of them like Basilios the Great, Ioannis the Chrysostome, Theodosius, Andrew from Jerusalem and others established hospitals and spent a lot of hours during the day visiting patients and provided them with practical help and psychological support. Basilios the Great founded “haunts to relieve the patients”, which he supplied with the necessary stuff (doctors and assistants). Ioannis the Chrysostome founded a lot of hospitals and spent a lot of hours in visiting patients.

Most of the popular hospitals were out of the monastery yards and were maintained by them whereas in the monastery yards there were hospitals for sick monks. During Justinian’s reign some “xenones” in Konstaninople provided high quality health services by specialists who today are called specialists of health. They were usually two floor buildings and had different specialized sections (surgical, gynecological, ophthalmic) where patients suffering from different pathological diseases, injured, burned or having been operated were nursed. g

Key words: hospitals in Byzantium, 4th century AD.

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

55

περίληψη

Από την ιστορία της Παιδιατρικής στην Πάτρα: Περικλής Αθαν. Οικονομόπουλος (1861-1957)

Η ιστορία της Παιδιατρικής στην Πάτρα άρχισε το 1894 με την ενεργό και δημιουργική παρουσία του λογίου Γιατρού και πρώτου Διδάκτορα της Παιδιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Περιλέους Αθαν. Οικονομοπούλου. Γεννήθηκε στο χωριό Σκούπι του τ. Δήμου Παΐων της Επαρχίας Καλαβρύτων. Τα εγκύκλια μαθήματα άκουσε στα Καλάβρυτα. Πήρε το Πτυχίο της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1885. Ανεκηρύχθη Διδάκτωρ της Παιδιατρικής υπό την εποπτεία του Καθηγητού Αναστασίου Ζίννη το 1886 με θέμα «Η προφύλαξις εκ της φυματιώσεως των Παίδων». Ως έφεδρος ανθυππίατρος έλαβε μέρος στη μάχη της Κούτρας το 1886 και διακρίθηκε για τον ηρωισμό του. Το 1891-1894 μετεκπαιδεύτηκε στο Παρίσι στην Κλινική MARFAN. Στην Πάτρα εξήσκησε την Παιδιατρική και Παθολογία για μία Τεσσαρακονταετία (18941934). Εργάστηκε σαν Γιατρός των προσφύγων με αυτοθυσία από το 1922-1927. Στο Β΄ Πανελλήνιο Συνέδριο στις 15-5-1927 ετιμήθη για το μέχρι τούδε έργο του. Υπήρξε παράδειγμα ήθους και ιατρικής δεοντολογίας για τους νεότερους συναδέλφους. g

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: παιδίατρος, Πάτρα, παιδική θνησιμότητα, αρχές 20ού αιώνα.

1 Χ.Θ. Οικονομόπουλος1 Παιδοχειρουργός

1 Α. Χρ. Οικονομοπούλου2 Ιατρός 1Τακτικό

Μέλος του Αμερικανικού Κολλεγίου των Χειρουργών (FACS), τ. Επιμελητής των Πανεπιστημίων Harvard, TUFTS, Boston και Mc Gill. Πρόεδρος της Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας

2Υπεύθυνη

του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Ιατρικής, Υποψήφια Διδάκτωρ της Ιστορίας της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ειδικευομένη Χειρουργός στη Β΄ Χειρουργική Κλινική του Τζανείου Γενικού Νοσοκομείου Πειραιά και Τακτικό μέλος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, της Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας, της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, της Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών και της Ελληνικής Εταιρείας Ιστορίας της Παιδιατρικής.

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Χρήστος Οικονομόπουλος Κ. Τσαλδάρη 2 Άνω Ηλιούπολη, Τ.Κ. 163 42 Τηλ.: 210 9929754 Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

57

Θ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣ, Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μετά την Εθνική Παλληγγενεσία και την οργάνωση του Νέου Ελληνικού Κράτους, η πρωτεύουσα της Αχαΐας, η μεγάλη και ακμαία στο εξαγωγικό εμπόριο πόλη της Πάτρας, η πολιτισμένη και χαρούμενη «Καστροπολιτεία» των Λογίων και των Πολιτικών, η φημισμένη «Ιατρούπολη», είχε μείνει δραματικά πίσω στην ανάπτυξη της Παιδιατρικής (Εικόνα 1). Μέχρι το έτος 1900 στην Πάτρα μοναδικός Παιδίατρος ήταν ο Περικλής Αθαν. Οικονομόπουλος, Διδάκτωρ της Παιδιατρικής του Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών (1886) με τριετή μετεκπαίδευση στο Παρίσι. Ήταν ο πρώτος Παιδίατρος που εγκαταστάθηκε στην Πάτρα και άνοιξε ιατρείο το 1894.1 Έκτοτε εξασκούσε την Παιδιατρική ευδοκίμως μία ολόκληρη Τεσσαρακονταετία με γνώσεις και με τον προσήκοντα ζήλο και αλτρουισμό, μέχρι το 1934, που συνταξιοδοτήθηκε.

Η γέννηση του, η ανατροφή του και οι σπουδές του στην Ιατρική Ο Περικλής Αθαν. Οικονομόπουλος γεννήθηκε το 1861 στο χωριό Σκούπι (Πάος) του τ. Δήμου Παΐων της πολύφημης, μαρτυρικής επαρχίας των Καλαβρύτων, που ανέδειξε πολλούς ήρωες, μάρτυρες και επιστήμονες.2 Απεβίωσε το 1957 στην Αθήνα σε ηλικία 96 ετών με πλήρη πνευματική διαύγεια, περιστοιχιζόμενος από τα παιδιά του Χριστόδουλο, Γε-

νικό Διευθυντή Εθνικής Τραπέζης Αθηνών, Θρασύβουλο, Αρεοπαγίτη, Σόλωνα Διευθυντή του Τελωνείου Ηρακλείου Κρήτης και μετέπειτα Πειραιώς και Άννας Μουσουργού, καθηγήτριας Γαλλικής και Αγγλικής, καθώς και από τις νύφες και τα εγγόνια του. Ο πατέρας του ήταν ευσεβής και ευκατάστατος έμπορος ίππων τους οποίους έφερνε από το Βουκουρέστι μέσω Τεργέστης στην Πάτρα, όπου τους μεταπουλούσε. Η μητέρα του Δροσούλα ήταν ευσεβεστάτη, από αρχοντική οικογένεια της Δημητσάνας. Ήταν μια φωτισμένη εμπειρική Μαία που την αποκαλούσαν «Τρανή Μαμή» και «Πέτυχη Μαμή» που εξασκούσε αφιλοκερδώς και με επιτυχία τη Μαμική Τέχνη. Η θεοσεβής αυτή Μαία είχε φέρει στο φως της ζωής χιλιάδες φτωχά Ελληνόπουλα σε χρόνους χαλεπούς. Ο Περικλής Αθ. Οικονομόπουλος μεγάλωσε και ανετράφηκε με ανεξικακία, μακροθυμία και μητρική μεγαλοψυχία μαζί με τα αδέλφια του τον Αριστείδη, τον Κωνσταντίνο, τον Ασημάκη και τον Χρίστο (Εικόνα 2). Τα εγκύκλια μαθήματα άκουσε στα Καλάβρυτα. Σπούδασε την Ιατρική στην Αθήνα και έλαβε το πτυχίο της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1885 με το βαθμό «ΛΙΑΝ ΚΑΛΩΣ» (Εικόνα 3). Το 1886 ανηγορεύθη Διδάκτωρ της Παιδιατρικής υπό την επίβλεψη του Καθηγητή της Παιδιατρικής και Κοσμήτορα της Ιατρικής Σχολής Αναστασίου Ζίννη (Εικόνα 4). Εξεπόνησε τη Διδακτορική του Διατριβή με θέμα «Η προφύλαξη εκ της φυματιώσεως των παίδων» με τον βαθμό «ΚΑΛΩΣ».

Εικόνα 1 58

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Η Πάτρα στις αρχές του 20ού αιώνα.

Θ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣ, Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΥ

Εικόνα 2

Το πατρικό σπίτι του ιατρού Περικλή Οικονομόπουλου.

1885-1886 δόκιμος έφεδρος ανθιππίατρος, διακριθείς στη μάχη της Κούτρας για ηρωική πράξη Από 21 Οκτωβρίου 1885 μέχρι 21 Ιουνίου 1886, υπηρέτησε ως δόκιμος έφεδρος ανθιπ-

Εικόνα 4

Άδεια ασκήσεως ιατρικού επαγγέλματος του ιατρού Περικλή Οικονομόπουλου ως διδάκτορα Παιδιατρικής.

πίατρος στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο της Λάρισας (Εικόνα 5). Νεαρός τότε ανθιππίατρος έλαβε μέρος στη μάχη της Κούτρας στην Ελληνοτουρκική μεθωριακή γραμμή στη Θεσσαλία, όπου με ηρωισμό και αυταπάρνηση μετέφερε από το πεδίο της μάχης τον θανάσιμα τραυματισθέντα ηρωικό Ταγματάρχη Λώρη στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο της Λάρισας. Για την ηρωική αυτή πράξη του παρασημοφορήθηκε.

1887-1889 Εργάστηκε σαν Γενικός Γιατρός στην ιδιαιτέρα του πατρίδα Σκούπι και τα γύρω χωριά του Δήμου Παΐων βοηθούμενος από τη Μαία μητέρα του

Εικόνα 3

Το πτυχίο του ιατρού Περικλή Οικονομόπουλου.

Το 1887-1889 κατόπιν ζωηρής επιθυμίας της μητέρας του Δροσούλας με έδρα το πατρικό του σπίτι (Εικόνα 2) εξάσκησε την Παιδιατρική, την Παθολογία, τη Μαιευτική και τη Χειρουργική (ένα είδος Γενικού Γιατρού). ΕπισκεΤόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

59

Θ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣ, Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΥ

Πριν ολοκληρώσει την τριετή εκπαίδευσή του, εκπόνησε εργασία με τίτλο «Hygiéné del’ Enfance».

Η επάνοδος και η εγκατάσταση το 1894 στην Πάτρα. Ο γάμος και η δημιουργία οικογένειας. Η επιτυχής εξάσκηση της Παιδιατρικής και Παθολογίας

Εικόνα 5

Ο ιατρός Περικλής Οικονομόπουλος ανθιππίατρος.

πτόταν τα γύρω χωριά του Δήμου Παΐων ανταποκρινόμενος πρόθυμα στα καλέσματα των αρρώστων, έφιππος με λευκό άλογο, που του είχε χαρίσει ο πατέρας του Αθανάσιος. Μετά τη διετία στο χωριό ο Περικλής έχοντας έφεση για ανώτερη μόρφωση στην Παιδιατρική, γνωρίζοντας δε άριστα τη Γαλλική γλώσσα, ζήτησε το 1889 από τον μεγαλύτερο ευκατάστατο αδερφό του Αριστείδη να μετεκπαιδευτεί στην Παιδιατρική στο Παρίσι.

1891-1894 Μετεκπαίδευση στο Παρίσι με σύσταση του Προέδρου του Ιατρικού Σώματος των Πατρών για μία τριετία στην Κλινική MARFAN Στην Πάτρα, ο τότε Πρόεδρος του Ιατρικού Σώματος (Ιατρικός Σύλλογος δεν είχε ιδρυθεί ακόμη) Ιωάννης Βέρροιος που είχε σπουδάσει στο Παρίσι εντυπωσιάστηκε από την φυσική ευφυΐα, το ήθος και την έφεση για ανώτερες σπουδές του νεαρού Ασκληπιάδη Περικλή και έγραψε θερμή συστατική επιστολή στον Καθηγητή Marfan, που έγινε αμέσως δεκτός.

60

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Το χρόνο της επιστροφής του παντρεύτηκε τη Βασιλική, θυγατέρα το λοχαγού Ιωάννη Χριστοδούλου από τα Δαρδανέλια και άνοιξε σύγχρονο Παιδιατρικό και Παθολογικό Ιατρείο στο ισόγειο του σπιτιού του στην οδό Κορίνθου 214, στο κέντρο της Πάτρας. Το 1895 απέκτησε τον πρωτότοκο γιο του, τον οποίο βάφτισε ο ευεργέτης του, ο Πρόεδρος Ιωάννης Βέρροιος και του έδωσε το όνομα Ναπολέων-Ιωάννης. Ατυχώς το αγόρι αυτό πέθανε το 1913 από άγνωστη αιτία. Ο πατέρας του συντετριμμένος χάραξε στον τάφο του το επίγραμμα του Δάντη3 «Ον οι Θεοί φιλούσι αποθνήσκει νέος, το γαρ θανείν ουκ αισχρόν, αλλ’ αισχρώς θανείν».

Τα τρία μεγάλα κακά της πατραϊκής κοινωνίας τα χρόνια της «Καλής Εποχής» (1880-1920) και η δημιουργία του θεσμού της «Αφανούς Φιλανθρωπίας» των Οικονομοπουλαίων Την πόλη της Πάτρας την εποχή εκείνη την χαρακτήριζαν τρία μεγάλα κακά: α) η ευημερία των πλουσίων και η σκανδαλώδης κοινωνική ζωή τους, β) η μεγάλη δυστυχία των φτωχών και η εξαθλίωσή τους από τις αρρώστιες και την ανεπαρκή διατροφή (πείνα) και γ) η ασυνήθιστη πληθώρα των Γιατρών. Την Πάτρα την αποκαλούσαν «Ιατρούπολη» με έξαρση τις διενέξεις και τις πολλές αντιδεοντολογικές έριδες μεταξύ των Γιατρών για τον προσεταιρισμό των πλούσιων ασθενών (έμπορων, εισαγωγέων κλπ.).4 Ο Περικλής Αθ. Οικονομόπουλος από χαρακτήρος απείχε από παρόμοιες έριδες και αναξιοπρεπείς συμπεριφορές. Είχε στρέψει την προσοχή του στις φτωχογειτονιές της Πάτρας προσπαθώντας να τις βελτιώσει με υγειονομικά μέτρα, αφού είχε διατελέσει κατά 3Ο

Δάντης εγεννήθη στη Φλωρεντία το έτος 1261 μ.Χ. και απέθανε στη Ραβέννα το έτος 1321 μ.Χ., όπου και ετάφη.

Θ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣ, Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΥ

περιόδους ως κατ’ επιλογήν Αστίατρος (Εικόνα 6). Τα παιδιά της φτωχολογιάς τότε τα μάστιζε η φυματίωση, η ελονοσία, ο τυφοειδής πυρετός, οι γαστρεντερίτιδες, οι δυστροφίες, η ανεπαρκής διατροφή, η άθλια υπόδυση και ένδυση κλπ. Ο Περικλής εκτός από τη δωρεάν φροντίδα των φτωχών παιδιών, φρόντισε να τους εξασφαλίσει και την υγεία με εμβόλια τα οποία φρόντιζε να τους τα παραχωρεί δωρεάν. Μετά τον θάνατο του γιου του, ο αδερφός του γεροΧρίστος, θεωρούμενος ως λαϊκός «άγιος» στο χωριό, έπεισε τους ευκατάστατους ανεψιούς του Μιχάλη και Αριστοτέλη (Τέλη), μεγαλομετόχους της εταιρείας Αυστρο-Αμερικάνα των υπερωκεανίων που μετέφεραν χιλιάδες μετανάστες στην Αμερική (Εικόνα 7). Τη θέσπιση από την οικογένεια των Οικονομοπουλαίων ενός πρωτοποριακού θεσμού για τις πολύ φτωχές οικογένειες της Πάτρας, το θεσμό που εμπνεύστηκε ο γερο-Χρίστος, τον ονόμασε «Αφανής Φιλανθρωπία». Ο θεσμός αυτός λειτούργησε μέσα στην οικογένεια με απλό τρόπο από το 1913 έως το 1922 ως εξής: Ο Περικλής επειδή σαν γιατρός, Παιδίατρος, γνώριζε τις πάμφτωχες οικογένειες στην Πάτρα, που είχαν πολλά παιδιά, κάθε μήνα έπρεπε να δίνει στον Τέλη τα ονόματα και τη διεύθυνση τριών φτωχών οικογενειών υπό εχεμύθεια, στους οποί-

Εικόνα 7

Ευχαριστήρια επιστολή του Δημάρχου Πατρέων για την οικονομική προσφορά Οικογένειας Οικονομόπουλου στην ανέγερση του Ιερού Ναού του Αποστόλου Ανδρέα στην Πάτρα.

ους ο Τέλης έστελνε δωρεάν τρόφιμα, φάρμακα και ρουχισμό, χωρίς ποτέ οι ευεργετηθέντες να μάθουν τον αποστολέα. Το μυστικό ήταν πιο αυστηρό και από το μυστικό της Φιλικής Εταιρείας. Επίσης έπρεπε να στέλνουν μία φορά το μήνα έναν νέο από τα Καλαβρυτοχώρια δωρεάν στην Αμερική σαν μετανάστη.

Η έλευση της πλημμυρίδας των προσφύγων στην Πάτρα από τη Μικρά Ασία και η ανθρωπιστική φροντίδα του «Γιατρού των Προσφύγων Περικλή Α. Οικονομοπούλου

Εικόνα 6

Ο ιατρός Περικλής Οικονομόπουλος.

Η μεγάλη θλίψη της Μικρασιατικής Καταστροφής είχε πολύ ευαισθητοποιήσει τον Περικλή Οικονομόπουλο, που νυχθημερόν αγρυπνούσε προσφέροντας τις ιατρικές γνώσεις του ιδίως στα προσφυγόπουλα. Ο Περικλής ήταν Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

61

Θ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣ, Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΥ

Εικόνα 8

Επιστήμονες της αστικής τάξης των Πατρών.

πολύ οργανωτικός στο οξύ αυτό πρόβλημα και έδινε προτεραιότητα στην υγιεινή διαβίωση των προσφύγων, ώστε να αποφευχθούν επιδημίες που θα αποδεκάτιζαν ιδίως τα παιδιά. Όλοι οι πρόσφυγες ενθυμούνται με συγκίνηση τον αγαθό Ιατρό Περικλή Οικονομόπουλο για τις τόσο άοκνες προσπάθειές του γι’ αυτούς.

σπουδαίο Αρχείο. Ατυχώς στην κατοχή, οι κατακτητές Ιταλοί επέταξαν το αρχοντικό του σπίτι, πήραν όλη τη βιβλιοθήκη και τα έπιπλα ως λεία πολέμου! Αυτό συνεκλόνισε τον Περικλή και έφυγε απελπισμένος από την Πάτρα και διέμενε μετά την κατοχή στο σπίτι του γιου του Χριστοδούλου, Γενικού Διευθυντή της Εθνικής Τραπέζης στην Αθήνα.

Ο Περικλής Αθ. Οικονομόπουλος ως λόγιος Ιατρός

Επιλεγόμενα

Ο Περικλής εκτός από την Παιδιατρική, είχε ασχοληθεί πολύ με τη μελέτη της αρχαίας Ελληνικής γλώσσας. Γνώριζε την αρχαία Ελληνική γλώσσα όσο κανείς άλλος Γιατρός και είχε πολλούς φίλους φιλολόγους, Καθηγητές του Πανεπιστημίου και Ακαδημαϊκούς, τους οποίους συχνά φιλοξενούσε στο σπίτι του, όπως τον Γεώργιο Χατζηδάκι, Ακαδημαϊκό, τον Παναγιώτη Λορεντζάτο, τον Φαίδωνα Κουκουλέ, τον Κ. Άμαντο, τον Μ. Γερουλάνο, τον Κ. Σάββα, τον Θ. Ζαΐμη, τον Γ. Σκλαβούνο, τον Σπύρο Καλιάφα και άλλους. Ο Περικλής είχε μία από τις πιο πλούσιες βιβλιοθήκες στην Ελλάδα, με όλους τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, παλαιών εκδόσεων Λειψίας και Παρισίων και

62

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Ο Περικλής Α. Οικονομόπουλος επί μία Τεσσαρακονταετία (1894-1934) εξάσκησε την Παιδιατρική και την Παθολογία με τους υψηλούς κανόνες της ηθικής και της Ιατρικής Δεοντολογίας. Ήταν πράος, μειλίχιος και εξέταζε τα βρέφη και τα παιδιά με τρυφερότητα και αγάπη, δείχνοντας την αναγκαία κατανόηση προς τους αγωνιούντες γονείς. Όλοι μιλούσαν για τη μόρφωσή του, την ανθρωπιά του και την υψηλή κοινωνική του ευαισθησία για τους αρρώστους και τους φτωχούς. Ποτέ δεν κηλίδωσε την προσωπικότητά του με ύβρεις, έριδες και αντιδεοντολογικές συμπεριφορές. Όλα αυτά τα χρόνια, η ενάρετη ζωή του θεωρείται ως υποθήκη για τους νέους συναδέλφους, γιατί ήταν ένα υπό-

Θ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣ, Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΥ

δειγμα καλού και αγαθού Γιατρού. (Εικ.9) Τελευταία παραθέτω το λακωνικό σημείωμα που έγραψε ο Άδωνις Κύρου Διευθυντής στην εφημερίδα του «Εστία» την επομένη του θανάτου του Περικλή Οικονομόπουλου.

Νεκρολογία Περικλής Αθ. Οικονομόπουλος «Εις εκ των ολίγων απομεινάντων, αντιπροσωπευτικός τύπος του δευτέρου ημίσεως του παρελθόντος αιώνος, ο Περικλής Οικονομόπουλος, γεννηθείς το 1861, μετέστη εις την αιωνιότητα ειρηνικώς και χριστιανικώς μετά μακραίωνα βίον, άνοσος, διατηρήσας ακεραίας τας πνευματικάς και σωματικάς δυνάμεις του μέχρι τελευταίας στιγμής. Ιατρός εν Πάτραις επί μακρά έτη, υπηρέτησεν αφιλοκερδώς την κοινωνίαν, φιλόπατρις, μεταλοϊδεάτης, απηλλαγμένος προλήψεων, γέννημα και θρέμμα των φιλελευθέρων ιδεών της Γαλλικής Επαναστάσεως και του δεκάτου ενάτου αιώνος γνήσιος αντιπρόσωπος, μορφώσεως τεραστίας και του Έλληνος λόγου χειριστής απαράμιλλος. Συνδεθείς μετά σεμνής κόρης των Πατρών, της Βασιλικής θυγατρός Ιωάννου Χριστοδούλου, λοχαγού του πεζικού, συνέζησεν αρμονικώς επί πεντήκοντα και επέκεινα έτη,

ασχοληθείς μετ’ αυτής εις την ανατροφήν των τέκνων των. Μεταλαμπάδευσεν εις αυτά τας γνησίας αρχάς του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και φιλοσοφίας, μεριμνήσας όπως απαλλάξη ταύτα πάσης δεισιδαιμονίας και ελεύθερα πνεύματα τα παραδώση εις την Κοινωνίαν και την Πατρίδα και καλούς και χρησίμους πολίτας τα καταστήση. Ήσκησε την αρετήν ως έργον και την ιατρικήν φιλανθρώπως. Ηυτύχησε να ίδη πραγματοποιούμενα τα όνειρα της Πατρίδος μέχρι κεραίας, υπηρετήσας ταύτην πιστώς από της μάχης της Κούτρας το 1885, ότε, νεαρός έφεδρος ανθυπίατρος τότε, διεκόμισεν εκ του πεδίου της μάχης τον θανασίμως τραυματισθέντα ηρωικόν ταγματάρχην Λώρην, μέχρι του πρώτου παγκοσμίου πολέμου και με πόνον ψυχής είδε την κατέρρευσιν του μεγάλου ονείρου το 1922 προσπαθών να εύρη ανακούφισιν εις την παντί τρόπο περίθαλψιν των συρρευσάντων κατά μυριάδας προσφύγων εκ της γης της Ιωνίας. Οι πρόσφυγες των Πατρών θα ενθυμούνται τον αγαθόν ιατρόν. Η γη των Αθηνών εδέχθη την σορόν του την 24ην Ιουνίου 1957. Ας είναι αιωνία η μνήμη του, ας αναπαύεται άξιος αξίως και ο μακρός, ενάρετος και πλήρης δράσεως βίος του ας είναι υπόδειγμα φωτεινόν εις τους φιλοπάτριδας νέους της αγίας ημών πατρίδος».

Βιβλιογραφία 1. Νικόλαος Μπεράτης: Ιστορία της Παιδιατρικής στην Πάτρα. 4 η Ημερίδα Ιστορία της Παιδιατρικής. Χωρέμειο Ερευνητικό Ινστιτούτο, Σάββατο 28 Μαρτίου 2009.

2. Χρήστος Θ. Οικονομόπουλος: “Ένας Λαϊκός Άγιος”, Εκδ. Τήνος, Αθήνα, 1995.

3. Αλέκος Μαρασλής: Ιατρική και Γιατροί στην Πάτρα, Αθήνα 1978.

4. Αλέκος Μαρασλής, Πάτρα 1900, Πάτρα 1978.

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

63

summary

Θ. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΣ, Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΠΟΥΛΟΥ

Pericles A. Oeconomopoulos, M.D. (1861-1957) 1 1

Chris T. Oeconomopoulos, M.D. Alexadra Ch. Oeconomopoulou, M.D.

This paper is an attempt to present and outline the personality of the first Pediatrician who practiced Pediatrics in the City of Patras, Achaya Greece since 1894 up to 1934.

He was born in the small village Skoupi of Kalabryta in 1861. He graduated from the University of Athens Medical School in 1885. He also received the Diploma Doctor of Pediatrics in 1886. He had his postgraduate Studies in Paris-France from 1891-1894 in the Clinic of Professor MARFAN. When he returned to Patra the Infant’s health was his priority and his major achievement was the reduction of the high Infant Mortality.

Dr. Pericles A. Oeconomopoulos was a pleasant, active and friendly man and was well known for his kindness, his moral standards and his humility. He was an example to the young Doctors of General Practice. g

Key words: pediatrician, Patras, child mortality, early 20th century.

64

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

περίληψη

Ο ιατρός Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας Ο Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας γεννήθηκε από Ελληνορθοδόξους γονείς στη σκλαβωμένη πόλη των Ιωαννίνων το 1868 και εκπαιδεύθηκε στην Ελληνορθόδοξο Παιδεία και Αγωγή. Σπούδασε στο «Κλεινόν Άστυ» αφού εισήχθηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αποφοιτήσε από την Πρότυπη Ζωσιμαία Σχολής Ιωαννίνων με Άριστα, κατέστη υπότροφος της πόλης των Ιωαννίνων. Ανεκηρύχθηκε Διδάκτωρ Ιατρικής με βαθμό Λίαν Καλώς. Άσκησε την Ιατρική στην Παραμυθία Θεσπρωτίας Ηπείρου Ελλάδος όπου διακρίθηκε για τη φιλάνθρωπη δράση και την ανιδιοτελή κοινωνική του προσφορά. Υπηρέτησε στο Νοσοκομείο Χατζηκώστα Ιωαννίνων δωρεάν με τον συμπολίτη του ιατρό Πισπυρή όπου και ανταπόδωσε την υποτροφία της πόλης των Ιωαννίνων, όπου διακρίθηκε για την αφιλοχρήματη ιατρική και κοινωνική δράση, συμμετέχων στην Κοινότητα, τους παιδευτικούς και εκλογικούς Αγώνες και στα δρώμενα της σκλαβωμένης πατρίδας και συνέβαλε τα μέγιστα στη διατήρηση της Ελληνορθοδόξου ταυτότητας και φρονήματος και ιδιοπροσωπίας των σκλαβωμένων αδελφών. Ίδρυσε και οργάνωσε την Αδελφότητα Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ, την οποία επλούτισε με Βιβλιοθήκη, Μουσείο, Αίθουσαν διαλέξεων 500 θέσεων, φιλόπτωχο και φιλάνθρωπο ταμείο. Κατέλειπε εξ περισπούδαστα έργα ανέκδοτα ιστορικού, ιατροκοινωνικού, ομολογιακού περιεχόμενου περί ύπαρξης Θεού και ψυχής. Απεβίωσε την ημέρα της απελευθέρωσης της πατρίδας του από τους Τούρκους την 21η Φεβρουαρίου 1913 μη συμμετέχων στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων για την οποία αγωνίστηκε. g

1 Απ. Ι. Πάσχος Δρ. Παθολόγος – Πυρηνικός ιατρός

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: ιατρός, Ελληνορθόδοξος, ανιδιοτελής.

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Απ. Ι. Πάσχος Μέτσοβο Ιωαννίνων, Τ.Κ. 44200 Fax: 2656041273 Κινητό: 6944745303

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

65

Α. ΠΑΣΧΟΣ

Ο Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας γεννήθηκε το 1868 στα Ιωάννινα Ηπείρου από γονείς Ελληνορθοδόξους όπου εκπαιδεύεται στην Ελληνορθόδοξη Παιδεία και Αγωγή και αποφοιτά από το Πρότυπο Γυμνάσιο, τη Ζωσιμαία Σχολή Ιωαννίνων. Το 1885 μένει ορφανός από πατέρα, μεταβαίνει και ζει με τον θείον του από τη μητέρα του Λεόντιο Επίσκοπο Κίτρους Μακεδονίας όπου εκτελεί χρέη Γραμματέα και συγχρόνως υπηρετεί ως Ελληνοδιδάσκαλος στο Βογατσικόν Μακεδονίας. Επιστρέφει στην πόλη των Ιωαννίνων και βρίσκει τη μητέρα να έχει πεθάνει. Διορίζεται Διευθυντής της Κολυνδρίου Αστικής Σχολής, όπου γίνεται κάτοχος της Εκκλησιαστικής Μουσικής. Το 1889 μεταβαίνει στο «Κλεινόν Άστυ», περνά στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου λαμβάνει υποτροφία 60 δραχμών, δηλαδή τρία χρυσά εικοσάφραγκα ανά μήνα, ως Αριστούχος από την Πόλη των Ιωαννίνων. Την 15η Ιουνίου 1893 αναγορεύεται Διδάκτωρ Ιατρικής με τον βαθμόν Λίαν καλώς. Την 14η Νοεμβρίου παντρεύεται την Καλλιόπη, την οποία αφήνει έγκυο και μεταβαίνει στο Παρίσι, για περισσότερες σπουδές στην Ιατρική, μέσω Πρεβέζης, Πάργας, Κερκύρας, Βρινδησίου. Τον Απρίλιο 1894 αδυνατεί να μελετά και διαβάζει και ψάλλει ύμνους-τροπάρια από την Ιερά Σύνοψη. Την 18η Ιουνίου, γράφει στο ημερολόγιό του, καταλαμβάνεται από σκέψεις μελαγχολίας “ουχί εκ φιλοζωÀας… αφού δεν εγνώρισα τα τόσον εξυμνούμενα αγαθά …Μετά από 16 έτη πλάνητα και στενόχωρον βίον… αγνοώ ότι υπάρχουν άνθρωποι, οίτινες συντονίζοντες την τύχην τους μετά λατρείας προσώπων, δύνανται να ώσιν και επί μέρους ευτυχείς μακράν του ετέρου ημίσεώς των …Ιδού ο λόγος όστις με κάνει φιλόζωον. Γυνή έγκυος δεκαεπτά μόνον ιδούσα ανοίξεις^ την αφήνω να στενοχωρείται. Η κόρη αυτή δεν είδεν ακόμη τίποτε εκ των χειρών μου. Την μεταβάλλω εις γυναίκα, την αφήνω βάρος εν τη κοιλία, την αφαιρώ τα χρήματά της …δεν ζητώ την ζωήν διά τον εαυτόν μου, εξαρτώνται πλέον δύο εξ εμού …1 Όντως θαυμαστή ανθρώπινη εξομολόγηση και τοποθέτηση εκ βαθέων του ανθρώπου και προσώπου ιατρού

66

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Στεφάνου Δημ. Σαλαμάγκα για τα της ζωής του. Ο βαθύς γνώστης της Ιατρικής της εποχής του Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας επιστρέφει το 1897 από το Παρίσι στην πατρίδα του και ασκεί την ιατρική στην Παραμυθία Θεσπρωτίας Ηπείρου. Τον Σεπτέμβριο του 1897 ζητεί και προσλαμβάνεται αμισθί στο Νοσοκομείο Χατζηκώστα Ιωαννίνων όπου με τον συμπολίτη ιατρό Πισπυρή και με τη συνεχή εμμελή προσπάθεια και φροντίδα μειώνει τα έξοδα λειτουργίας του Νοσοκομείου. Το έτος 1898 αναμιγνύεται στους αγώνες της Κοινότητος με αρθρογραφίας στις εφημερίδας ΑΡΜΟΝΙΑ της Σμύρνης, ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ της Κωνσταντινουπόλεως κ.ά. Την 3 η Μαρτίου 1900 καταλαμβάνει τη θέση Εφόρου κορασίων της Κοινότητος. Την 14η Δεκεμβρίου, λογω των συνεχιζομένων αιμοπτύσεων, μεταβαίνει στο Νταβός της Ελβετίας και επανέρχεται το 1906.2 Το έτος 1909 αναμιγνύεται εις τους παιδευτικούς και εκλογικούς Αγώνας ανιδιοτελώς. Το έτος 1911 αναλαμβάνει, κατόπιν εκλογής Επίτροπος του Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου Αγοράς των Ιωαννίνων και αυξάνει τα έσοδα και μειώνει τα έξοδα. Την 11 η Μαρτίου 1911 ιδρύει και οργανώνει με τους συμπολίτες του την Αδελφότητα Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ, την οποία αναδεικνύει πρότυπο Ελληνορθόδοξο Κέντρο με βιβλιοθήκη, αίθουσαν διαλέξεων και κηρύγματος 500 θέσεων, μουσείο, με φιλάνθρωπο και φιλόπτωχο προσφορά. Παρά την εργώδη δυναμική του ιατρική και κοινωνική προσφορά ο επιφανής άνθρωπος και ιατρός γράφει και καταλείπει περισπούδαστα έργα πνοής ως είναι: 1. Νους υγιής εν σώματι υγιεί (21 Μαρτίου 1911) 2. Ιστορικόν σημείωμα ‘’Ο Νεομάρτυς Γεώργιος ο εξ Ιωαννίνων.

3. Η φιλοσοφία παρά τω λαώ, απολογία περί υπάρξεως του Θεού και της ψυχής κατά των σαθρών διδασκαλιών του υλισμού και σοσιαλισμού. 4. Το μυστήριον της Μακροβιότητος. Ιατροκοινωνική μελέτη, περιγράφουσα τας νέας ιδέας της Διαιτητικής (21η Μαρτίου 1911).

5. Ανακαινισθήσεται ως αετού η νεότης μου (23η Ιανουαρίου 1912). 6. Θρησκευτικό – επιστημονικό βιβλίο με συνεργασία του ιατρού Χαρησιάδη 1906.

Α. ΠΑΣΧΟΣ

Ο Επίσκοπος Ευλόγιος Κουρίλας Μητροπολίτης Κορυτσάς Ηπείρου, βαθύς των πραγμάτων αγωνιστής, γράφει για το βαθύ Ελληνορθόδοξο ιατρό “νέος Γαληνός ανεφάνει εν ταις εσχάταις ημέραις, εν τη Εστία των Ελλήνων Γραμμάτων, πόλιν των Ιωαννίνων, η γεραρά φιλοσοφική μορφή του Ιωαννίτου Ασκληπιάδου Στεφάνου Σαλαμάγκα”.3 Ο επιφανής ιατρός Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας αποκαλείται από τον Γεώργιον Οικονόμου στην εφημερίδα των Ιωαννίνων ΚΡΑΥΓΗ “η ψυχή του Συλλόγου, Η ΘΕΟΤΟΚΟΣ ήτο ο αείμνηστος ιατρός Σαλαμάγκας, ο οποίος αρμονικότατα συνεδύαζε επιστήμην και θρησκευτικήν πίστιν”.4 Την 16η Ιανουαρίου 1911 ο ταλανιζόμενος ιατρός δημοσιοποιεί ομολογία με τίτλον “χάριν του ονόματος της οικογενείας μου…” στην οποίαν διαβάζει και διαπιστώνει κανείς ότι όντως ο ιατρός Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας ανταπέδωσε την υποτροφία της πόλης των Ιωαννίνων στο ακέραιο, δεδομένου ότι ζήτησε να υπηρετήση στο Νοσοκομείον Ιωαννίνων Χατζηκώστα αμισθί, μαζί με τον συμπολίτη ιατρό Πισπυρή. Εργαζόμενος ανιδιοτελώς μειώνει τα έξοδα του Νοσοκομείου. Ακόμη υπηρετεί και προσφέρει υπηρεσίες δωρεάν στις Εκκλησίες και τα φιλανθρωπικά ιδρύματα και την Κοινότητα των Ιωαννίνων, παρά τις συκοφαντίες των λίγων ιδιοτελών συμπολιτών του.5 Μνημειώδης είναι η επιστολή του ανθρώπου Ελληνορθοδόξου ιατρού Στεφάνου Δημ. Σαλαμάγκα, με την οποίαν ζητά: «επί του τάφου μου να τεθή μικρόν ξύλινον κιβούριον, όμοιον με τα κιβούρια των αδελφών χριστιανών. Να είναι όμως η επάνω σανίδα κά-

ρυνη, να χρωματισθή άνευ ελαίου και επ΄ αυτής να σκαλισθή και μαυρισθώσιν ανεξιτήλως τα επόμενα: “Μία θρησκευτική Εφημερίς υπενθυμίζει εις έκαστον πόθεν έρχεται και που υπάγει, τουτέστιν την αληθή σημασίαν της ζωής του. Βαθμηδόν εξαγνίζει τον άνθρωπον και εισάγει εις την οικογένειαν την ευδαίμονα. Ουδεμία Χριστιανική Οικογένεια πρέπει να μείνει άνευ θρησκευτικής εφημερίδος “Σταγόνες ύδατος πέτρας κυλαίνουσι”. Έκαστος τάφος πρέπει να λέγη κάτι εις τους επιζώντας, ο ιδικός μου θέλω να λέγη αυτά».6 Όντως τα παραπάνω αποτελούν αξιολόγη σημαντική υποδειγματική παρακαταθήκη για τους συγχρόνους Ελληνορθοδόξους. Ο Στέφανος Δημ. Σαλαμάγκας αντίκρυσε, αλλά δεν χάρηκε την απελευθέρωση της ιδιαιτέρας του πατρίδας, της πόλης των Ιωαννίνων την 21η Φεβρουαρίου 1913, αφού απεβίωσε την ίδια μέρα, αλλά ασφαλώς “έφυγε” από αυτόν τον κόσμο ικανοποιημένος και ευχαριστημένος ότι έπραξε τα κατά δύναμη για τον εαυτό του και τον πλησίον του. Και τούτο, διότι, στο έργο “23η Ιανουαρίου 1912 ολίγας ημέρας ανά την Ελβετίαν” καταλήγει “σημείωσον τα εις σήμερον λεγόμενα και επιτελούμενα και όταν τα ίδης εκπληρούμενα, αν θέλης, φρόντισον τότε να τα διαδώσης, διότι υπάρχει άνωθεν πάντων, εις Παντοδύναμος και πολυεύσλαχνος Θεός”. Είναι όντως μοναδικό πραγματιστικό μήνυμα προς όλους τους γηγενείς Ελληνορθοδόξους – και όχι μόνο – και ιδιαιτέρως προς τους ελλόγους, εμμελείς Ελληνορθοδόξους λειτουργούς της Τέχνης του γηγενούς Έλληνα προγόνου, Πατέρα της Ιατρικής και Μεγάλου Ιπποκράτη.7 g

Βιβλιογραφία 1. Σαλαμάγκας Δημ. Στέφανος. Ημερολόγιον Αύγουστος 1895.

Eις τόμον 5ον Δημητρίου Σαλαμάγκα Ιωάννινα, 12-18, 1959.

2. Μαυροκορδάτου Ελπινίκη. Λεύκωμα Η ΗΠΕΙΡΟΣ, 97, 1912.

3. Κουρίλας Ευλόγιος, Επίσκοπος Κορυτσάς. Περιοδικόν ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ, 1098, 1955.

4. Οικονόμου Αθ. Γεώργιος. Παλιές Γιαννιώτικες Ιστορίες, εφημερίς Κραυγή Ιωαννίνων 13-4-1937.

5. Σαλαμάγκας Στεφ. Δημήτριος. Άπαντα, Τόμοι 5, Ιωάννινα, 1959.

6. Σαλαμάγκας Δημ. Στέφανος. Ημερολόγιον, Ιωάννινα, 21η Μαρτίου 1911.

7. Σαλαμάγκας Δημ. Στέφανος. Ανακαινισθήσεται ως αετού η νεότης μου. Ανατύπωσις εις Τόμον 5ον Απάντων Δημητρίου Σαλαμάγκα 21-31, 1959.

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

67

summary

Α. ΠΑΣΧΟΣ

Doctor Stephanos Dim. Salamangas 1

A. Pasxos

STEPHANOS D. SALAMANGAS was born in 1868 from native greek-orthodox parents in Ioannina, Epirus Greece. He received the greek-orthodox education in the same city. Ηe studied in the university of Athens (Ph.D. in Medicine). He practiced medicine in Paramythia and Ioannina, and he developed remarkable unselfish social action. g

Key words: medical doctor, Greek Orthodox, selfless.

68

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

περίληψη

Αρίστος Γ. Θούας: «Ο γιατρός των φτωχών και των γενναίων»

Ανάμεσα στις μορφές των γιατρών με πλούσια κοινωνική, ιατρική και ανθρωπιστική δράση, που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη ζωή και στην υγεία του λαού της ορεινής Πελοποννήσου, ξεχώριζε αυτή του χειρουργού Αρίστου Θούα (1915-1947). Πρωτότοκος γιος του γιατρού Γεωργίου, βαθιά πολιτικοποιημένος, ανέπτυξε έντονη επιστημονική και πολιτιστική δραστηριότητα. Εκφράζει την προσωπικότητα του γιατρού, πιστού στα ιδανικά του Ιπποκρατικού όρκου. Στο Σύνταγμα Πατρών, πήρε την εντολή να παρουσιασθεί ο εικοσιεξάχρονος γιατρός Αρίστος, για να υπηρετήσει στην πρώτη γραμμή του Μετώπου. Με την κήρυξη του πολέμου από την Γερμανία εναντίον της Ελλάδος, ο γιατρός διδάχτηκε κάτι που αγνοούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή: Ότι ο άνθρωπος σε παρόμοιες περιστάσεις μακρόχρονης έντασης επιστρατεύει δυνάμεις, που δε φαίνονταν ότι υπάρχουν ή δημιουργεί καινούριες, πρωτόγνωρες συνθήκες άμυνας, για να μην καταρρεύσει. Μετατέθηκε στην Κόρινθο, συνεχίζοντας την ανιδιοτελή προσφορά του προς όλους, μια μέρα τραυματίστηκε σοβαρά μετά από πτώση, καθώς βιαζόταν να συνδράμει έναν επιληπτικό στρατιώτη. Διαπιστώθηκε, ότι ο θάνατός του οφείλεται σε ένα τυχαίο τραγικό ατύχημα. Η διάγνωση δεν ήταν έγκριτη με αποτέλεσμα να επέλθει το ιατρικό λάθος, ωστόσο ακόμα και σήμερα υποστηρίζεται ότι δολοφονήθηκε εξαιτίας των πολιτικών του πεποιθήσεων. g

1 Ι. Κόνιαρη Ιατρός Περιφερειακού Ιατρείου Λειβαρτζίου

1 Μ. Διαλούπη Εκπαιδευτικός

1 Νικόλαος Ραζής Γενικός Ιατρός - Διευθυντής Κέντρου Υγείας Κλειτορίας

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Α. Θούας, Νοσοκομείο Λειβαρτζίου, οικογένεια Θούα.

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Ν.Χ. Ραζής Κέντρο Υγείας Κλειτορίας, Τ.Κ. 25007, Κλειτορία Αχαΐας Τηλ. 26920-31207 fax: 26920-31617 κιν. 6932-468208

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

69

Ι. ΚΟΝΙΑΡΗ, Μ. ΔΙΑΛΟΥΠΗ, Ν. ΡΑΖΗΣ

Στις μνήμες όσων έζησαν σε παλαιότερες εποχές, κυριαρχούν οι μορφές των γιατρών με πλούσια κοινωνική-ιατρική και ανθρωπιστική δράση, που διαδραμάτισαν σημαντικούς ρόλους στη ζωή και στην υγεία του λαού της ορεινής μοραΐτικης υπαίθρου. Στην ιστορία έμεινε το όνομα του Γιώργη του Θούα, που είχε κάνει το σπίτι του νοσοκομείο δωρεάν νοσηλείας, στο Λειβάρτζι των Καλαβρύτων. Ακόμη και από τους γειτονικούς νομούς, της Κορινθίας, Μεσσηνίας και Ηλείας συνέρεαν, εκεί, κάθε μέρα άρρωστοι με τα υποζύγιά τους και γινόταν έτσι σωστό πανηγύρι. Ο γιος του Αριστείδης ή αλλιώς Αρίστος, γιατρός και αυτός ακολουθώντας τα χνάρια του πατέρα του, γεννήθηκε το 1915 και πέθανε στην Κόρινθο τις 25 Δεκεμβρίου 1947. Αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή Αθηνών και ειδικεύτηκε στη Χειρουργική. Ο Αρίστος, που παρουσιάζεται στην παρούσα μελέτη, χωρίς να είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο τελευταίος γιατρός, που επιτέλεσε και θα επιτελεί το ανθρωποσωτήριο λειτούργημα, ενδεικτικά εκπροσωπεί, εξιδανικεύει, αποθεώνει και… εξαϋλώνει το πρόσωπο, το χαρακτήρα και την προσωπικότητα του γιατρού, του υπηρέτη του Ιπποκράτη. Προβάλλεται η γαλήνια μορφή του στα μάτια και στη θύμηση του κόσμου, που είδε από τα χέρια του τη γιατρειά, που ηγείται πλειάδας άλλων γαλήνιων μορφών και που θα είναι το σημείο αναφοράς στη μνήμη τους με τον “κωδικό”: «ο γιατρός των φτωχών και των γενναίων». Γιατί δεν έφταιξε εκείνος, που γεννήθηκε φτωχός και γιατί, ο φτωχός μπορεί να είναι κι εκείνος άνθρωπος, με όλα τα χαρακτηριστικά της ανθρωπιάς: εργατικός, έξυπνος, θρησκευόμενος, δίκαιος, πατριώτης, μαχητής και τραυματίας πολέμων χωρίς σύνταξη. Εκτός από «γιατρός των φτωχών» είναι και «γιατρός των γενναίων». Των ανθρώπων εκείνων που θυσιάστηκαν για τα ιδανικά τους: για την πατρίδα, για την πίστη, για την οικογένεια, για τους θεσμούς, για τη Δημοκρατία και το καθήκον, για τα όσια και τις εστίες τους, για τις πεποιθήσεις και τα ιερά τους. Το καθήκον του γιατρού είναι διπλό γιατί πρέπει να θεραπεύει όλους τους ανθρώπους, στις εσωτερικές συγκρούσεις και στους εμφυλίους σπαραγμούς, σε όποιο στρατόπεδο και αν ανήκουν. «Όποιος και αν νικήσει εγώ τα μαύρα θα τα

70

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

φορέσω» έλεγε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Άσχετα σε ποιο στρατόπεδο βρισκόταν: δεξιά, αριστερά, ουδέτερα. Ο γιατρός, όμως, ποτέ δεν υπήρξε προδότης του όρκου, όπου και αν βρέθηκε, όπου κι αν τον ανάγκασαν να βρεθεί. Γενναίος ήταν και ο συμπατριώτης του Γιώργης Ανδριόπουλος που αναφέρεται μεταξύ άλλων Καλαβρυτινών γιατρών. Μπόρεσε ο «γιατρός των φτωχών και των γενναίων» να τους δει όλους με τα μάτια, με την καρδιά και την ψυχή του Ιπποκράτη και τήρησε τον όρκο, που έδωσε: «…Ορκίζομαι στον Απόλλωνα τον ιατρό και στον Ασκληπιό και στην Υγεία και στην πανάκεια και σ’ όλους τους θεούς επικαλούμενος την μαρτυρία τους, να τηρήσω πιστά κατά τη δύναμη και την κρίση μου αυτόν τον όρκο μου αυτόν τηρήσω πιστά και δεν τον αθετήσω, είθε ν’ απολαύσω για πάντα την εκτίμηση όλων των ανθρώπων για την ζωή μου και για την τέχνη μου…», όρκος του Έλληνα γιατρού των αρχαίων, που μπόρεσε να δει όλους τους ανθρώπους ίδιους – και τους δούλους και τους ελεύθερους και τους πλούσιους και φτωχούς. Κάνει στο ακέραιο το ιατρικό του καθήκον ο «περίφημος, ο ξακουστός γιατρός», αλλά από κει και ύστερα… νίπτει τας χείρας του και λέει: «Ό,τι πει ο Θεός», γιατί πιστεύει στο Θεό ο γιατρός βλέποντας το θαύμα της ζωής. Βλέπει τα συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού, την αρμονική λειτουργία τους και τα εκατομμύρια των συμπτώσεων και συγκυριών, που συμβαίνουν για να ζει ο άνθρωπος, και που καμία επιστήμη δε μπορεί να βάλει σε τά-

Εικόνα 1

Γ. Θούας με υιούς Αρίστο και Χαράλαμπο.

Ι. ΚΟΝΙΑΡΗ, Μ. ΔΙΑΛΟΥΠΗ, Ν. ΡΑΖΗΣ

Εικόνα 2

Ανατομικοί άτλαντες οικογένειας Θούα.

ξη και σε έλεγχο τις ζωτικές λειτουργίες και ομολογεί ότι μόνο σε θαύμα οφείλεται η ζωή. Η σειρήνα του πολέμου, που εδώ και χιλιάδες χρόνια ταλανίζει τον κόσμο και καταστρέφει κάθε έργο προόδου και πολιτισμού, σήμανε εκείνο το πρωινό της 28ης Οκτωβρίου 1940. Στη μεγαλούπολη της Πελοποννήσου, Πάτρα, στο ομώνυμο Σύνταγμα, πήρε την εντολή να παρουσιασθεί ο εικοσιεξάχρονος γιατρός Αρίστος, για να προωθηθεί στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Οι τραυματίες με ελαφρά και με βαριά τραύματα καταφθάνανε συνεχώς στο «χειρουργείο». Ραγδαίες ήσαν και οι εξελίξεις στην αριστερή πτέρυγα του μετώπου με την είδηση της κήρυξης πολέμου από τη Γερμανία εναντίον της Ελλάδος. Εκεί έμαθε ο γιατρός κάτι, που δεν ήξερε μέχρι εκείνη τη στιγμή: Ότι ο άνθρωπος σε παρόμοιες περιστάσεις μακρόχρονης έντασης επιστρατεύει δυνάμεις, που δε φαίνονταν ότι υπάρχουν ή δημιουργεί καινούριες, πρωτόγνωρες συνθήκες άμυνας, για να μην καταρρεύσει. Έφερε και τα διακριτικά του αξιωματικού ο Αρίστος: το αστέρι του ανθυπολοχαγού, το διακριτικό του στρατιωτικού γιατρού με το φίδι του Ιπποκράτη και το εθνόσημο με το στέμμα στο πηλήκιό του, όντας σίγουρος ότι θα σέβονταν την ιδιότητά του ως γιατρού και δεν θα τον πείραζαν ούτε οι Γερμανοί ούτε οι Ιταλοί στο δρόμο. Βαριά λέξη η κατοχή. Την είχε νιώσει στις πλάτες του ο λαός για πολλούς αιώνες. Από τους Τούρκους τετρακόσια χρόνια και τώρα από τους Γερμανούς και τους Ιταλούς. Η πείνα

Εικόνα 3

Δείγματα από φαρμακείο Νοσοκομείου Θούα.

και οι αρρώστιες θερίζουν και τα κάρα του δήμου μαζεύουν κάθε πρωί τους πεθαμένους Αθηναίους, που πεθαίνουν κάθε νύχτα, το 1941, από την πείνα. Μόνη ελπίδα των πεινασμένων ανθρώπων είναι η ύπαιθρος: τα χωριά τα πεδινά με τη σταφίδα και το λάδι και τα ορεινά με τη μπομπότα και τα κτηνοτροφικά προϊόντα. Ούτε ν’ αρρωστήσει κανείς δεν τόλμαγε στα χωριά, που μένανε αποκλεισμένα για βδομάδες με το βαρύ χειμώνα. Κόντεψε να μείνει στο δρόμο ο Αρίστος ένα χειμωνιάτικο απόγευμα με βαρύ χιονιά, όταν τον ειδοποιήσανε ότι στο διπλανό χωριό κινδυνεύει μια κοπέλα, που γεννάει, να χάσει το μωρό της και να χαθεί και εκείνη μαζί του. Είχε υπολογίσει πολύ σωστά ότι θα αντιμετώπιζε σοβαρές δυσκολίες σ’ αυτόν τον τοκετό. Το διαπίστωσε με την πρώτη ματιά: το παιδί όχι μόνο ήταν μεγάλο αλλά ερχόταν και ανάποδα. Θεωρητικά ήξερε ότι ο μαιευτήρας σε τέτοιες περιπτώσεις δεν έχει παρά “ν’ ανοίξει την κοιλιά” της μάνας και…από “το παράθυρο” να φέρει στον κόσμο και να παρουσιάσει στους φυσικούς του γονείς τον καινούριο επισκέπτη. Τότε, δεν ήταν άγνωστη η ιατρική εκείνη μέθοδος. Όμως, δεν ήταν διαδεδομένη στην ύπαιθρο χώρα, γιατί δεν υπήρχαν τα κατάλληλα μέσα για μια τέτοια σοβαρή εγχείριση, μακριά από το νοσοκομείο, σ’ ένα χωριό αποκλεισμένο από τα χιόνια. Αλλά και ο Ιπποκράτης στην αρχαιότητα δεν είχε τις ιδανικές προϋποθέΤόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

71

Ι. ΚΟΝΙΑΡΗ, Μ. ΔΙΑΛΟΥΠΗ, Ν. ΡΑΖΗΣ

Εικόνα 4 Μερική άποψη εξεταστηρίου Θούα.

σεις και όμως άσκησε την ιατρική που αποτέλεσε τη βάση της Ιατρικής Επιστήμης σ’ όλο τον κόσμο και έμεινε στην ιστορία. Και αργότερα, παρ’ όλο που δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις, έτσι είχε γεννηθεί και ο Καίσαρας. Με υφαρπαγή του εμβρύου και από το όνομά του ονομάστηκε «καισαρική τομή». Με πρωτόγνωρη τόλμη πραγματοποίησε καισαρική. Λίγα μονάχα λεπτά χρειάστηκε να περάσουν για ν’ ακουστεί ένα δυνατό κλάμα από ένα μεγαλόσωμο τεσσάρων κιλών αγόρι. Περίοδος πυρετώδους προετοιμασίας, οργάνωσης και σχεδιασμού της Εθνικής Αντίστασης ήταν το 1942. Στο Αναρρωτήριο της 3ης Ταξιαρχίας του βουνού, που είχε μόνο έναν «κωδικό» αριθμό και δεν ανέφερε όνομα, πήρε εντολή να παρουσιαστεί εντός τριών ημερών ο Αρίστος. Ο σύνδεσμος, που του παρέδωσε τη διαταγή, δεν του έδωσε πληροφορίες για την έδρα του Αναρρωτηρίου. Μετά από λίγους μήνες τον ειδοποίησαν ότι θα πρέπει να υπηρετήσει στον ΕΛΑΣ. Δεν είχε φανταστεί ότι ο ΕΛΑΣ είχε τόσο πολύ ανδρωθεί και έδινε τόσες και τέτοιες μάχες με αποτέλεσμα να έχει τόσους πολλούς τραυματίες και αρρώστους που έχουν ανάγκη τις υπηρεσίες του. Για πρώτη φορά χρησιμοποίησε τον αιθέρα ως αναισθητικό στην αδερφή του, η οποία είχε την ατυχία να πάθει ειλεό. Τότε ο Αρίστος επινόησε μια πρωτότυπη μέθοδο για να έχει άπλετο

72

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

φως και να κάνει την επέμβαση: στο καμαράκι του σπιτιού του, που είχε μετατρέψει σε χειρουργείο και ήταν όλο τζαμαρία, έβαλε εξωτερικά λάμπες Lux θυέλλης, επειδή δεν υπήρχε ηλεκτρικό ρεύμα και υπήρχε κίνδυνος ν’ αναφλεγεί ο αιθέρας. Πέτυχε για πρώτη φορά μια τέλεια νάρκωση πραγματοποιώντας μια άψογη επέμβαση. Ακολούθησαν πολλές επιτυχημένες επεμβάσεις, εφαρμόζοντας αρκετές φορές πρωτοποριακές μεθόδους παρά τα περιορισμένα μέσα της εποχής, με αποτέλεσμα η φήμη του να εξαπλωθεί σχεδόν σε όλη την Πελοπόννησο. Πόσο αποτελεσματικά, όμως μπορεί ο γιατρός να αντιμετωπίσει μια κατάσταση, που αφορά στην υγεία του πληθυσμού μιας ολόκληρης επαρχίας, όταν όσο καλός γιατρός και αν είναι, το κράτος δεν του παρέχει τα εχέγγυα και τα απαραίτητα για την επιτέλεση του λειτουργήματός του καθώς και τα κίνητρα και τα μέσα για να υπηρετήσει τον ασθενή στην ύπαιθρο; Κάτω από αντιφατικές συνθήκες και ποικίλες αντιξοότητες έζησε και έδρασε ο αγωνιστής γιατρός της Πελοποννήσου το 1945, πάντα βοηθώντας τον πάσχοντα συνάνθρωπο πέρα από κάθε κοινωνική και πολιτική προκατάληψη. Η τελευταία εγχείριση, που έκανε ο Αρίστος στην κλινική του πατέρα του, ήταν σε ένα δεκάχρονο αγόρι, το Νικολάκη. Ένα χτύ-

Ι. ΚΟΝΙΑΡΗ, Μ. ΔΙΑΛΟΥΠΗ, Ν. ΡΑΖΗΣ

Εικόνα 5

Τμήμα Ιατρικής Βιβλιοθήκης Οικογένειας Θούα.

πημα στο στήθος από πέσιμο απ’την κορφή της συκιάς, του δημιούργησε αιμάτωμα, που εξελίχθηκε σε απόστημα και επιδείνωσε τη κατάστασή του τόσο, που οι γονείς τρομοκρατήθηκαν. Ο Αρίστος πρώτη φορά αντιμετώπιζε τέτοια σοβαρή περίπτωση σε αιμάτωμα και απόστημα στο στέρνο του παιδιού που κόντευε να φτάσει στο διάφραγμα. Αναγκάστηκε να προσπελάσει το στέρνο για να ανοίξει και να καθαρίσει τη μολυσμένη περιοχή στο στήθος του παιδιού. Έβαλε το εγχειρισμένο παιδί στο κρεβάτι και έμεινε κοντά του δύο ολόκληρα μερόνυχτα παρακολουθώντας την πορεία και την εξέλιξη της υγείας του. Το παιδί τελικά άνοιξε τα μάτια του, είδε τους γονείς του και μαζί και το χαμογελαστό πρόσωπο του γιατρού. Δεν ξέχασε ποτέ ο Νίκος εκείνη την εικόνα σε ολόκληρη την υπόλοιπη ζωή του, που κράτησε μόνο σαράντα τέσσερα χρόνια. Λίγο αργότερα μετατέθηκε στην Κόρινθο. Εκεί ανέπτυξε μεγάλη κοινωνική και πολιτιστική δραστηριότητα, θεραπεύοντας και βοηθώντας χωρίς διακρίσεις όσους είχαν ανάγκη, με αποτέλεσμα σύντομα να εξαπλωθεί η φήμη του και να γίνει αγαπητός σε όλους. Μια

μέρα τραυματίστηκε σοβαρά πέφτοντας από τη σκάλα του Φρουραρχείου καθώς βιαζόταν να βοηθήσει έναν επιληπτικό στρατιώτη. Η αγωνία των Κορίνθιων για την αποκατάσταση της υγείας του κορυφώθηκε κάνοντας την οδύνη τους αβάσταχτη την στιγμή που πληροφορήθηκαν το θάνατό του. Έχει διαπιστωθεί ότι ο θάνατός του οφείλεται σε ένα τυχαίο, ένα τραγικό ατύχημα. Άλλοι, όμως, ακόμα και σήμερα υποστηρίζουν ότι: «επειδή είχε υπηρετήσει στο πρώτο Αντάρτικο και ήταν κομμουνιστής… γι’ αυτό τον σκότωσαν». Το συμπέρασμα, βέβαια, των γιατρών, χειρουργών και παθολόγων, που ρωτήθηκαν σχετικά με το περιστατικό, είναι: ότι «ήταν ένα ύπουλο χτύπημα και όχι μια απλή κάκωση και κανένας, ούτε και ο ίδιος ο ασθενής, πιθανώς δεν υποψιάστηκαν ότι είχε υποστεί ρήξη ο σπλήνας, ώστε να γίνει άμεσα επέμβαση και να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά ο τραυματισμός χωρίς δυσάρεστες συνέπειες. Η διάγνωση δεν ήταν έγκαιρη με αποτέλεσμα να επέλθει το ιατρικό λάθος». Συνεχιστές της Ανθρωπιστικής Ιδέας, πιστοί στον Όρκο τους, αφοσιωμένοι εργάτες της Ιατρικής Επιστήμης, που παραμέρισαν χρώματα, ιδεολογίες, εθνικότητες, δογματικές διαφορές, τάσεις και συστήματα, ακολουθούν και θα ακολουθούν και οι γιατροί – ιεραπόστολοι της εποχής μας, που μεταφέρανε μηνύματα ελπίδας και αισιοδοξίας στους αρρώστους ως την άκρη της Γης. Ξεπέρασαν τις διαφορές που επινόησε η ανθρώπινη άνοια και δώσανε ανάσα ζωής στο παιδάκι με την κοιλίτσα του πρησμένη από την πείνα που ζει στα βάθη της Αφρικής και της Ασίας με αποτέλεσμα να γίνουν οι «Γιατροί χωρίς Σύνορα». Γίνανε οι συνεχιστές του ανθρωποσωτήριου έργου των αθάνατων συναδέλφων τους, που πάνω από τη φιλοσοφία της ζωής τοποθέτησαν και ενστερνίστηκαν τη σωτηρία και τη θυσία για την ανθρώπινη ζωή. g

Βιβλιογραφία 1. Λυγέρης Α.Δ., «Αρίστος Γ. Θούας: ο γιατρός των φτωχών και των γενναίων», αυτοέκδοση, Κόρινθος, 2009.

2. Ραζής Χ.Ν., Βλαδίμηρος Ε.Λ., Ριζόπουλος Χ.Α.: «Γιατροί του παρελθόντος με πλούσια κοινωνική και πολιτιστική δράση», αυτοέκδοση, Αροανία, 2006-2007.

3. Ανέκδοτα αρχεία από « Νοσοκομείο Γ. Θούα», Λειβάρτζι, 1900.

4. Δημοτικά αρχεία κοινότητας Λειβαρτζίου, 1912-1914.

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

73

summary

Ι. ΚΟΝΙΑΡΗ, Μ. ΔΙΑΛΟΥΠΗ, Ν. ΡΑΖΗΣ

Aristos Thouas: “The doctor of the poor and the brave ones” 1 I. Koniari, M. Dialoupi, N. Razis Among the doctors with significant social, medical and humanistic contributory act that played a vital role in the public health of the mountainous Peloponnese was the surgeon Aristos Thouas (1915-1947), the first son of doctor George Thouas. He was an exceptional physician devoted to Hippocrates principles. At the age of 26, he was asked to serve as a solitary doctor at the fields of the war. At the start of the second world war in Greece, he was taught that every human being under unfavorable circumstances finds an internal strength in order not to survive.

Then, he was sent to Korinthos’s army, where he was severely injured while he was trying to save an epileptic soldier. The treatment was not the proper and his death was attributed to medical error. Nevertheless, until today, it is believed that he was killed because of his political views. g

Key words: Α. Thouas, hospital in Libartzi village, Thouas’ family.

74

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

περίληψη

Η συμβολή των Ελλήνων ιατρών Εμμανουήλ Τιμόνη και Ιάκωβου Πυλαρινού στην ενεργητική ανοσοποίηση κατά της ευλογιάς Η ευλογιά είναι μια μολυσματική ασθένεια που προσβάλλει αποκλειστικά τον άνθρωπο και προκαλείται από δυο ιούς, είτε τον Variola major ή τον Variola minor. Πιστεύεται ότι πρωτοεμφανίστηκε περίπου το 10.000 π.Χ. Πρώτοι που ασχολούνται επιστημονικά με την εφαρμογή του εμβολιασμού για την προστασία από την ευλογιά, είναι οι Έλληνες ιατροί Εμμανουήλ Τιμόνης (1669-1720) από τη Χίο και Ιάκωβος Πυλαρινός (1659-1718) από το Ληξούρι Κεφαλληνίας. Ο Επτανήσιος επιστήμονας ήρθε σε επαφή με τον σύγχρονό του Χίο ιατρό, Εμμανουήλ Τιμόνη όπου επινόησαν μιας νέα μέθοδο που αφορούσε τον σκαριφισμό, τη διαδικασία δηλαδή λήψης υγρού από φλύκταινες ευλογιάς και στη συνέχεια εγκεντρισμός ή εμφύτευσής του σε δέρμα υγιών παιδιών. Σήμερα η ευλογιά ιδιαίτερα με τη συμβολή των Τιμόνη και Πυλαρινού (ως πρωτοπόρων ερευνητών ενεργητικής ανοσοποίησης) έχει εξαφανισθεί. Το 1967, η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας άρχισε εκτεταμένη καμπάνια εμβολιασμού και στις 8 Μαΐου 1980 ανακοινώθηκε η εξάλειψή της. Η κλινική περιγραφή της νόσου απουσιάζει από τα σημερινά ιατρικά συγγράμματα. g

1 Α. Αρβανίτης Ιατρός Γενικής Ιατρικής Γενικό Νοσοκομείο Πατρών “Ο Άγιος Ανδρέας”

1 Μ. Χρονοπούλου Ιατρός Γενικής Ιατρικής, Γενικό Νοσοκομείο Πατρών “Ο Άγιος Ανδρέας”

1 Ν. Ραζής Γενικός Ιατρός – Διευθυντής Κέντρο Υγείας Κλειτορίας

Ελληνικές λέξεις-κλειδιά: Πυλαρινός, Τιμόνης, ευλογιά, εμβολιασμός.

Υπεύθυνος Αλληλογραφίας: Ν.Χ. Ραζής Κέντρο Υγείας Κλειτορίας Τ.Κ. 25007, Κλειτορία Αχαΐας Τηλ. 26920-31207, fax: 26920-31617, κιν. 6932-468208

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

75

Α. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ, Μ. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, Ν. ΡΑΖΗΣ

Η ευλογιά είναι μια μολυσματική ασθένεια που προσβάλλει αποκλειστικά τον άνθρωπο και προκαλείται από δυο ιούς, είτε τον Variola major ή τον Variola minor.1 Η ασθένεια είναι γνωστή και με τη λατινική ονομασία Variola, που παράγεται από το λατινικό various, που σημαίνει “με στίγματα” (στη συγκεκριμένη περίπτωση τα εξανθήματα που εμφανίζονται με την ασθένεια). Η ευλογιά πιστεύεται ότι άρχισε να προσβάλλει τον άνθρωπο περίπου το 10.000 π.Χ.2 Η ασθένεια σκότωνε περίπου 400.000 Ευρωπαίους κάθε χρόνο κατά το 18ο αιώνα (ανάμεσα στους οποίους πέντε εν ενεργεία μονάρχες) και ήταν υπεύθυνη για το ένα τρίτο του συνόλου των τυφλώσεων. 3 Ένα ποσοστό ανάμεσα στο 20-60% όσων προσβάλλονταν – και πάνω από το 80% των παιδιών – πέθαιναν.4 Η ευλογιά ήταν επίσης υπεύθυνη για την κατάρρευση του πολιτισμού των Ίνκα καθώς και της αποδυνάμωσης της αυτοκρατορίας των Αζτέκων, όπως και για το θάνατο ενός πολύ μεγάλου αριθμού ιθαγενών της βόρειας Αμερικής. Ο αριθμός των θυμάτων ήταν τεράστιος και η εξάπλωση της ευλογιάς ταχύτατη γιατί η ασθένεια ήταν άγνωστη στην αμερικανική ήπειρο^ την έφεραν εκεί οι Ισπανοί κονκισταδόρες. Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα υπολογίζεται ότι η ευλογιά προκάλεσε 300-500 εκατομμύρια θανάτους.5,6 Στις αρχές της δεκαετίας του '50 υπολογίζεται ότι εμφανίζονταν περίπου 50 εκατομμύρια περιστατικά κάθε χρόνο παγκοσμίως.7 Το 1967, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας υπολόγιζε ότι εκείνη τη χρονιά 15 εκατομμύρια άνθρωποι προσβλήθηκαν από την ασθένεια και 2 εκατομμύρια πέθαναν.7 Μετά από επιτυχημένα προγράμματα εμβολιασμού κατά τη διάρκεια των 19ου και 20ού αιώνα, ο ΠΟΕ ανακοίνωσε την εξάλειψη της ευλογιάς το 1980. Μέχρι σήμερα, η ευλογιά είναι η μοναδική νόσος του ανθρώπου που έχει εξαλειφθεί πλήρως.8 Η δυνατότητα να προφυλαχθεί κανείς από την ευλογιά με τον ενοφθαλμισμό πύου από άτομο που πάσχει, δηλαδή ο ευλογιασμός, ήταν γνωστή από τα αρχαία χρόνια. Φαίνεται ότι ο πρώτος που εξάσκησε την τέχνη του ενοφθαλμισμού ήταν ένας Ινδουιστής ιατρός (Hindu physician),9 o Dhanwantari που έζησε περίπου το 1500 π.Χ.

76

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

Εικόνα 1

Bruce, James (1730-94).

O James Bruce στο βιβλίο του «Voyages to the sources of the Nile» (1790), αναφέρει ότι είχε δει γυναίκες από την Αραβία να ενοφθαλμίζουν τα παιδιά τους εναντίον της ευλογιάς και ότι το έθιμο είχε παρατηρηθεί προ αμνημονεύτων χρόνων.10 Περιπτώσεις ενοφθαλμισμού από τότε αναφέρονται στο Asshantee, στην Αραβία, στην Τρίπολη, στην Τυνησία, στη Σενεγάλη, στην Κίνα, στην Περσία, στο Θιβέτ, στην Τουρκία. Στην Κίνα η μέθοδος του ενοφθαλμισμού ήταν χαρακτηριστική: τοποθετούσαν εσχάρες από τις φλύκταινες της ευλογιάς μέσα στη μύτη υγιούς ανθρώπου με σκοπό να τον προφυλάξουν από τη μόλυνση.11 Ωστόσο από τους πρώτους που ασχολούνται επιστημονικά με την εφαρμογή του εμβολιασμού για την προστασία από την ευλογιά, είναι οι Έλληνες ιατροί Εμμανουήλ Τιμόνης (1669-1720) από τη Χίο και Ιάκωβος Πυλαρινός (1659-1718) από το Ληξούρι Κεφαλληνίας.13 Αν και η «ασιομανία» του δυτικού κόσμου θέλει τους Κινέζους να ανακαλύπτουν πρώτοι πως η επάλειψη με υγρό από φλύκταινες ευλογιάς προκαλούσε στους υγιείς σχετική ανοσία από τη νόσο, είναι γεγονός ότι και άλλοι λαοί που ασχολούνταν με την εκτροφή βοοειδών, όπως οι κάτοικοι της Θεσσαλίας και

Α. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ, Μ. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, Ν. ΡΑΖΗΣ

Εικόνα 2

Αυτό το πρώιμο κινέζικο σκίτσο απεικονίζει μια βελόνα ευλογιασμού.12

της Μακεδονίας, είχαν κάνει την ίδια παρατήρηση. Αυτήν την πρωτόγονη πρακτική έλαβε κατ’ αρχήν υπόψη του ο Κεφαλλονίτης ιατρός Ιάκωβος Πυλαρινός όταν, στις αρχές του 18ου αιώνα και ενώ βρισκόταν στην υπηρεσία του Οθωμανού Σουλτάνου, άρχισε να ασχολείται με την αντιμετώπιση της ευλογιάς. Κατόπιν, ο Επτανήσιος επιστήμονας ήρθε σε επαφή με τον σύγχρονό του Χίο ιατρό, Εμμανουήλ Τιμόνη που διεξήγαγε σχετική έρευνα. Τα αποτελέσματα της δικής του έρευνας και την επινόηση μιας νέας μεθόδου, αυτής της έγχυσης, εξέδωσε ο Πυλαρινός στα 1715 στη Βενετία, ενώ ο Τιμόνης είχε προβεί σε σχετική ανακοίνωση προς τη Βασιλική Ιατρική Εταιρεία του Λονδίνου από το 1713. Αργά, αλλά σταθερά, η νέα μέθοδος άρχισε να κερδίζει έδαφος, με τα Επτάνησα να βρίσκονται στην πρωτοπορία της εφαρμογής της. Όταν, στα 1796 ο Βρετανός Εδουάρδος Ζέννερ εξέδωσε το έργο του περί ευλογιάς, στην πραγματικότητα δεν έκανε τίποτε άλλο από το να βελτιώσει απλώς τη μέθοδο των Πυλαρινού και Τιμόνη. Εν τούτοις, η σχετική καθυστέρηση των Βορειοευρωπαίων στο να αποδεχτούν και να εφαρμόσουν τη μέθοδο των Ελλήνων ιατρών, οδήγησε στο να θεωρείται διεθνώς ο Ζέννερ ως ο πατέρας του δαμαλισμού. Κι όμως, η αναγνώριση της προσφοράς του Ιάκωβου Πυλαρινού και του Εμμανουήλ Τιμόνη, δεν είναι ζήτημα εθνικής υπερηφάνειας, αλλά απόδοσης τιμών σε εκεί-

νους που προσέφεραν ανεκτίμητες υπηρεσίες στην ανθρωπότητα. Απόδειξη, πάντως για την ευρεία διάδοση του δαμαλισμού στα Επτάνησα πολλά χρόνια πριν τον Ζέννερ, αποτελεί και η έκκληση από πλευράς της Επτανησιακής Εκκλησίας στα 1779 για γενικό δαμαλισμό των παιδιών προς αντιμετώπιση της επιδημίας που έπληξε τότε τα νησιά. Η μέθοδος αυτή εφαρμοζόταν και στη λαϊκή ιατρική και αφορούσε τον σκαριφισμό, τη διαδικασία δηλαδή λήψης υγρού από φλύκταινες ευλογιάς και στη συνέχεια του εγκεντρισμού ή εμφύτευσής του σε δέρμα υγιών παιδιών. Ο Τιμόνης δημοσίευσε τις παρατηρήσεις του στο «Historia variolarum quae per incisionen excitantur» στην Κωνσταντινούπολη το 1713 και μέσω του φίλου του ιατρού J. Woodword τις ανακοίνωσε επίσημα στη Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου «Αn account on history of the procuring the smallpox by infection or inoculation” που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Philosophical Transactions, Vol. XXIX, Λονδίνο 1714. Ο Πυλαρινός δημοσίευσε τις δικές του παρατηρήσεις στη Βενετία το 1715, στο «Nova et tuta Variola Excitandi per Transplantationem Methodus, Nuper Inventa and in usum tractu” που σημαίνει «Νέα και ασφαλής μέθοδος της ευλογιάς δια μεταμφυτεύσεως, νεωστί εφευρεθείσα και εις χρήσιν αχθείσα ήτις ορθώς του λοιπού τα σώματα φυλάσσει απρόσβλητα Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

77

Α. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ, Μ. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, Ν. ΡΑΖΗΣ

από τοιαύτης μολύνσεως». Η εργασία εγκρίθηκε αμέσως από την Ιερά Εξέταση και η μέθοδος του εμβολιασμού γενικεύθηκε στην Ιταλική χερσόνησο. Η εργασία αυτή δημοσιεύθηκε με αντίστοιχη μετάφραση στην ελληνική γλώσσα το 1952 στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών από τους Κ.Ν. Αλιβιζάτο και Γ.Κ. Πουρναρόπουλο. 14 Όπως επισημαίνουν οι καθηγητές Χρήστος Μπαρτζώκας και Σπύρος Μαρκέτος σε σχετικό άρθρο τους στο Journal of Medical Biography, η εργασία αυτή του Πυλαρινού επανεκδόθηκε το 1718 στη Νυρεμβέργη και το 1721 στην Ολλανδία. Ο Πυλαρινός στη μελέτη του αυτή, ομολογεί ότι αρχικά είχε ενδοιασμούς για τη μέθοδο αυτή επειδή εφαρμοζόταν από τις πρακτικές γυναίκες της λαϊκής ιατρικής. Ο σκαριφισμός εφαρμοζόταν στην Ελλάδα και κυρίως στη Θεσσαλία από όπου εξαπλώθηκε στην Κωνσταντινούπολη, στην οποία εφαρμοζόταν μετά από μιας μεγάλης έκτασης επιδημία ευλογιάς. Όμως στο εισαγωγικό κείμενο της μελέτης του προς τον αναγνώστη ομολογεί ότι «νικηθείς υπό της λογικής και της εμπειρίας, αποβαλών πάσαν επιφύλαξιν, προσεχώρησα εις θαυμασμόν (της μεθόδου)». Μετά τις δημοσιεύσεις των Τιμόνη και Πυλαρινού, σημαντική ήταν και η συμβολή της Lady Wortley Montague, συζύγου του Άγγλου πρέσβη στην Τουρκία Edward Wortley Montague, η οποία αφού ενημερώθηκε για τον εμβολιασμό από τον Τιμόνη και εμβολίασε το γιο της, με επιστολές της το 1717 βοήθησε στη δημοσιοποίηση στην Αγγλία της εφαρμογής του εμβολιασμού. Χαρακτηριστικά, παρατίθεται μία από τις σπουδαίες επιστολές της Λαίδης στη φίλη της Sarah Chiswell (Ανδριανούπολη 1η Απριλίου 1717): «…Θα σου αναφέρω κάτι για το οποίο θα ήθελες να βρίσκεσαι εδώ. Η ευλογιά παρ’ ότι τόσο διαδεδομένη και θανατηφόρος, εδώ είναι αβλαβής, με την εφαρμογή της μεθόδου του «σκαριφισμού», έτσι τον ονομάζουν. Υπάρχει μια ομάδα γυναικών, μεγάλης ηλικίας που ασχολούνται με αυτή την επέμβαση, κάθε φθινόπωρο και συγκεκριμένα τον Σεπτέμβρη όταν έχει υποχωρήσει η ζέστη. Οι οικογένειες ενημερώνουν σχετικά με το αν κάποιο μέλος τους πάσχει από ευλογιά, στη συνέχεια γίνονται ομάδες γι’ αυτό το σκοπό και όταν συγκεν-

78

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

τρώνονται (συνήθως 15-16 άτομα μαζί), η γυναίκα έρχεται με μια καρυδόφλουδα γεμάτη από υλικό μολυσμένο από ευλογιά και σε ρωτάει ποια φλέβα επιθυμείς να ανοιχτεί. Αμέσως σχίζει στο σημείο που έχει υποδειχθεί με μια μεγάλη βελόνα (που δεν πονάει περισσότερο από ένα απλό τσίμπημα) και τοποθετεί όσο περισσότερο μολυσμένο υλικό μπορεί στην κεφαλή της βελόνας και μετά αποκαθιστά το τραύμα με μια φλούδα. Μ’ αυτό τον τρόπο ανοίγει 4 ή 5 φλέβες. Οι Έλληνες έχουν την προκατάληψη να ανοίγουν ένα σημείο στη μέση του μετώπου, από ένα σε κάθε βραχίονα και ένα στο στήθος, ώστε να σχηματισθεί το σχήμα του σταυρού. Όλ’ αυτά δεν είναι επικίνδυνα, αφήνουν ελάχιστες ουλές και δεν γίνονται σ’ αυτούς που είναι προληπτικοί οι οποίοι προτιμούν να γίνεται ο σκαριφισμός στα πόδια ή σε μέρος του χεριού που είναι καλυμμένο. Τα παιδιά και οι νέοι ασθενείς είναι καλά για το υπόλοιπο της ημέρας και παίζουν μαζί. Στη συνέχεια κάνουν πυρετό και παραμένουν στο κρεβάτι για 2 ημέρες και σπάνια για 3. Στο πρόσωπό τους σπάνια υπάρχει σημάδι και σε 8 ημέρες είναι τόσο καλά όσο πριν αρρωστήσουν. Κάθε χρόνο χιλιάδες άτομα υποβάλλονται σ’ αυτή την επέμβαση και ο Γάλλος πρέσβης λέει χαρακτηριστικά ότι εδώ παίρνουν την ευλογιά σαν μια παραλλαγή του όπως παίρνουν το νερό σε άλλες χώρες. Δεν έχει αναφερθεί περίπτωση κάποιος να έχει πεθάνει απ’ αυτό και πρέπει να πιστέψεις ότι είμαι εξαιρετικά ικανοποιημένη από την ασφάλεια αυτού του πειράματος, και μάλιστα έχω σκοπό να το εφαρμόσω στον αγαπημένο μου μικρό γιο. Εφ’ όσον είμαι καλή πατριώτισσα, θα διαδώσω αυτή τη χρήσιμη ανακάλυψη στην Αγγλία και δε θα παραλείψω να γράψω σε μερικούς από τους γιατρούς μας γι’ αυτή την ευεργεσία για την ανθρωπότητα…».15 Σήμερα η ευλογιά ιδιαίτερα με την συμβολή των Τιμόνη & Πυλαρινού (ως πρωτοπόρων ερευνητών ενεργητικής ανοσοποίησης) έχει εξαφανισθεί. Το 1967, η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας κήρυξε πόλεμο ενάντια στην ευλογιά με στόχο την οριστική της εξαφάνιση μέσω ενός προγράμματος μαζικών κι εντατικών εμβολιασμών. Η νίκη ανακοινώθηκε στις 8 Μαΐου 1980. Η κλινική περιγραφή της νόσου απουσιάζει από τα σημερινά ιατρικά συγγράμματα. g

Α. ΑΡΒΑΝΙΤΗΣ, Μ. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, Ν. ΡΑΖΗΣ

Βιβλιογραφία

summary

1. Ryan KJ, Ray CG (editors). Sherris Medical Microbiology, 4th ed., McGraw Hill. ISBN 0838585299, 525–8, 2004.

2. Barquet N, Domingo P. "Smallpox: the triumph over the most terrible of the ministers of death". Ann. Intern. Med. 127 (8 Pt 1): 635–42, 1997.

3. Behbehani AM. "The smallpox story: life and death of an old disease". Microbiol Rev 47 (4): 455–509,1983.

4. Riedel S. "Edward Jenner and the history of smallpox and vaccination". Proc (Bayl Univ Med Cent) 18 (1): 21–5, 2005.

5. Koplow, David A. Smallpox: the fight to eradicate a global scourge. Berkeley: University of California Press. ISBN 0520-24220-3 2003.

6. How Poxviruses Such As Smallpox Evade The Immune System, ScienceDaily, February 1, 2008.

7. Smallpox. WHO Factsheet, 2007.

8. De Cock KM. "(Book Review) The Eradication of Smallpox: Edward Jenner and The First and Only Eradication of a Human Infectious Disease". Nature Medicine 7: 15–6.

DOI:10.1038/83283, 2001.

9. http://www.worldwideschool.org/library/books/tech/medicine/EdwardJennerAndVaccination/Chap1.html.

10. Bruce, James, Travels to Discover the Source of the Nile, In the Years 1768, 1769, 1770, 1771, 1772 and 1773. Five Volumes, G.G.J. and J. Robinson, London, 1790.

11. Μ. Μάνδυλα – Κουσουνή «Οδοιπορικό στην ιστορία των εμβολίων», Ιατρικά Χρονικά Β.Δ. Ελλάδος, Τόμος 3, Τεύχος 1, Ιανουάριος 2003.

12. American Medical Association,The History of Inoculation and Vaccination for the Prevention and Treatment of Disease, 1913.

13. Δημ. Καραμπερόπουλος, «Η πρώτη επιστημονική εφαρμογή του εμβολιασμού από τους Έλληνες ιατρούς Εμμ. Τιμόνη και Ιακ. Πυλαρινό (αρχές 18ου αιώνα)» Δελτίο Α Παιδιατρικής Κλινικής Πανεπιστημίου Αθηνών.

14. Μichael Schwandt ‘The big whoop? Pertussis, vaccination, and public opinion’. Proceedings of the 13th Annual History of Medicine Days, WA Whitelaw-March 2004.

15. http://ezine.phorum.gr/index.php?itemid=70.

The contribution of Greek doctors Emmanuel Timoni and Jacob Pylarinou on active immunization against smallpox 1 A. Arvanitis, M. Chronopoulou, N. Razis Smallpox is a contagious disease that affects only humans and is caused by two viruses, either the Variola major or Variola minor. It is believed that it first appeared approximately 10,000 BC. The first to deal with the vaccination against smallpox, were the Greek physicians Emmanouil Timonis (1669-1720) from Chios and Iacovos Pilarinos (1659-1718) from Lixouri Cephalonia. The scientist from Eptanisos contacted the practitioner of Chios, where they devised a new method involving the skarifism, making the process liquid from smallpox pustules and then ingraftment or implantation of skin in healthy children.

Today, smallpox especially from the contribution of the Timonis & Pilarinos (as leading researchers active immunization) has disappeared. In 1967, the World Health Organization began an extensive campaign of vaccination and on 8 May 1980 announced the eradication. The clinical description of the disease is absent from the current medical literature. g

Key words: Pilarinos, Timonis, smallpox, vaccination.

Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

79

Newsletter Greek Gastroenterology Group Σεπτέμβριος 2009 Το Ευρωπαϊκό δίκτυο για τη Γαστρεντερολογία στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα (European Society for Primary Care Gastroenterology), συμμετείχε και φέτος στο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Γενικής Ιατρικής που πραγματοποιήθηκε στη Βασιλεία της Ελβετίας από 16 έως 19 Σεπτεμβρίου 2009. Το δίκτυο πραγματοποίησε ένα προσυνεδριακό σεμινάριο με σχετικά με κοινά γαστρεντερολογικά θέματα που απασχολούν τους Γενικούς Ιατρούς. Το σεμινάριο είχε διάρκεια 6 ωρών. Οι θεματικές ενότητες που αναπτύχθηκαν ήταν: Γαστροοισοφαγική Παλινδρομική Νόσος

Prof. Lars Agréus (Σουηδία)

Σύνδρομο Ευερεθίστου Εντέρου

Dr. Niek de Wit (Ολλανδία)

Γαστρεντερικός καρκίνος

Prof. Roger Jones (Αγγλία)

Φλεγμονώδεις νόσοι εντέρου

1 Ε. Οικονομίδου 1 Χ. Λιονής

Prof. Pali Hungin (Αγγλία)

Δυσπεψία

Ηπατίτιδες

1 Φ. Αναστασίου

Prof. Christos Lionis (Ελλάδα) Prof. Greg Rubin (Αγγλία)

Κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου παρουσιάσθηκαν κλινικές περιπτώσεις προσαρμοσμένες στο περιβάλλον της Π.Φ.Υ. υπό την προεδρία του καθηγητή Γενικής Ιατρικής και γραμματέα της Ένωσης Jean Muris και τη συνδρομή μέλους του United European Gastroenterology Federation (UEGF). Το ESPCG είναι από τριετίας συνδεδεμένο μέλος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Γαστρεντερολογίας (United European Gastroenterology Federation) το οποίο και επιχορήγησε το προσυνεδριακό σεμινάριο. Από πλευρά Ελλάδας, το σεμινάριο Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

81

ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

αυτό παρακολούθησαν τρεις Γενικοί Γιατροί, μέλη της Ελληνικής ομάδας του Ευρωπαϊκού αυτού δικτύου. Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο πραγματοποίησε επίσης την ετήσια συνάντησή του στις 17 Σεπτεμβρίου όπου συζητήθηκαν τα τρέχοντα θέματα και η οικονομική ατζέντα. Από διετίας έχει θεσπισθεί χρηματική ενίσχυση ύψους 3.000 ευρώ σε νέους γιατρούς που κάνουν έρευνα στον τομέα της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας σε θέματα σχετικά με το γαστρεντερικό. Πληροφορίες για τη συμμετοχή στην προκήρυξη του 2009 μπορεί να πάρει κανείς από τη νέα δικτυακή σελίδα της Εταιρείας: www.espcg.eu. Κατά τη διάρκεια της ετήσιας συνάντησης συμφωνήθηκε η δημιουργία μιας νέας θέσης στο διοικητικό συμβούλιο την οποία θα κατέχει νέος γενικό γιατρός με ενδιαφέρον πάνω στα γαστρεντερολογικά θέματα, με στόχο την κινητοποίηση νέων γενικών γιατρών στον τομέα. Για το 2009-2010 έγινε πρόταση από τον πρόεδρο του Δικτύου, καθηγητή Lars Agreus, στη συνέλευση, να εκπροσωπείται αυτή η θέση από την ιατρό Γενικής Ιατρικής Φωτεινή Ανα-

82

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

στασίου, μέλος της Εθνικής Ομάδας για τη Γαστρεντερολογία και μέλος του ESPCG από 5ετίας. Μετά από αυτήν την εξέλιξη ουσιαστικά η Ελλάδα εκπροσωπείται από 2 μέλη, τον καθηγητή Χρήστο Λιονή και την ιατρό Φωτεινή Αναστασίου. Για όσους Γενικούς Γιατρούς ενδιαφέρονται να γίνουν μέλη της Εταιρείας ESPCG και κατά συνέπεια μέλη του εθνικού δικτύου (Greek gastroenterology Group) υπό την αιγίδα της ΕΛΕΓΕΙΑ, παρακαλούνται να στείλουν επιστολή με τα στοιχεία τους (όνομα, ιδιότητα, τόπο εργασίας, τηλέφωνο και διεύθυνση, ηλεκτρονική και σπιτιού) στην κυρία Diana Balk (espcg@hetnet.nl) γραμματέα της Ευρωπαϊκής Εταιρείας με κοινοποίηση στις κυρίες Ειρήνη Οικονομίδου (roikonomidou@yahoo.gr) και Φωτεινή Αναστασίου (fanast@hotmail.com) για την ταυτόχρονη ένταξη στην εθνική ομάδα. Παρακαλούνται όσα μέλη δεν έχουν γραφτεί στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο ή είχαν γραφτεί παλαιότερα να προβούν στην ίδια διαδικασία ώστε να καταγραφούν από το Δίκτυο και να μπορούν να λαμβάνουν τις ενημερώσεις εγκαίρως στις νέες τους διευθύνσεις. g

Κατηγορίες άρθρου Η "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" δέχεται για δημοσίευση πρωτότυπα κείμενα Επιστημόνων Υγείας, τα οποία κατατάσσονται στις εξής κατηγορίες: • Άρθρα σύνταξης (έως 2000 λέξεις).

• Ερευνητικά άρθρα (έως 5000 λέξεις).

• Ανασκοπήσεις (έως 5000 λέξεις).

• Ερευνητικά πρωτόκολλα (έως 2000 λέξεις).

• Κείμενα γνώμης (έως 2000 λέξεις).

• Σύντομες ερευνητικές αναφορές (έως 1500 λέξεις).

• Κείμενα ομοφωνίας (έως 2500 λέξεις).

• Αναφορές περιπτώσεων (έως 1500 λέξεις).

• Αναφορές περιπτώσεων (έως 1500 λέξεις).

• Γράμματα του εκδότη (έως 500 λέξεις).

• Βιβλιοκρισίες (έως 500 λέξεις). Ένα σύνολο κειμένων, που αφορούν ένα συγκεκριμένο γνωστικό τομέα της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, μπορεί να συγκροτεί Αφιέρωμα. Εκτός των κειμένων που αναφέρονται στις παραπάνω κατηγορίες στην "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" δημοσιεύονται και άρθρα της Συντακτικής Επιτροπής, καθώς και κείμενα που αποσκοπούν στην παρουσίαση, σχολιασμό και κριτική αξιολόγηση συγκεκριμένων γεγονότων, άρθρων και εκδόσεων σχετικών με την Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Την ευθύνη της συγγραφής των άρθρων αυτών ή κειμένων έχουν μόνο τα μέλη της Συντακτικής Επιτροπής ή επιστήμονες μετά από ειδική πρόσκληση. Επίσης στην "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" δημοσιεύονται και γράμματα που απευθύνονται στη Συντακτική Επιτροπή, τα οποία αναφέρονται σε παρατηρήσεις, κλινικές και ερευνητικές εμπειρίες ή σχολιάζουν τη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία. Την ευθύνη για τη δημοσίευση των κειμένων αυτών έχει ο Διευθυντής Σύνταξης και η Συντακτική Επιτροπή. Τόμος 21 • Τεύχος 3 • Ιούλιος - Σεπτέμβριος 2009

83

ΟΔΗΓΙΕΣ THΣ ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΤΩΝ ΕΚΔΟΤΩΝ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ

Διαδικασία αξιολόγησης Τα άρθρα όλον των κατηγοριών εκτός από τις βιβλιοκρισίες γίνονται δεκτά για δημοσίευση μόνο μετά από θετική κρίση τους από κριτές με τους οποίους συνεργάζεται το περιοδικό. Κάθε κείμενο που αποστέλλεται στην "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" διαβιβάζεται στους κριτές, χωρίς να γνωστοποιούνται τα ονόματα των συγγραφέων. Τα σχόλια και οι παρατηρήσεις των κριτών στη συνέχεια, με την ευθύνη της Γραμματείας Σύνταξης του περιοδικού, επιστρέφονται στους συγγραφείς, προκειμένου αυτοί να προσαρμόσουν ανάλογα το κείμενό τους πριν τη δημοσίευση. Σε περίπτωση ασυμφωνίας των κριτών, το κείμενο θα αξιολογείται από την ίδια τη Συντακτική Επιτροπή. Τα ονόματα όλων των επιστημόνων που διετέλεσαν κριτές θα δημοσιεύονται σε ειδική σελίδα στο τελευταίο τεύχος κάθε χρόνου.

Περιγραφές κειμένου Όλα τα υποβαλλόμενα άρθρα στην "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας", θα πρέπει ν’ ακολουθούν τις οδηγίες που δημοσιεύει η International Commitee of Medical Journal Editors με τίτλο: "Unitom Requirements for Manuscripts Subuitted to Biomedical Journals" (http://www.icuje.org). Από το περιοδικό "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας" έχουν υιοθετηθεί οι οδηγίες της Παγκόσμιας Εταιρείας Ιατρικών Εκδόσεων (World Association of Medical Editors, http://www.mame.org//pubethicrecom.htm). Τα κείμενα, τα οποία δέχεται η "Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας", θα πρέπει να ακολουθούν τις παρακάτω προδιαγραφές.

• Να είναι γραμμένα στην επίσημη δημοτική γλώσσα και με το μονοτονικό σύστημα, δακτυλογραφημένα στη μια όψη της σελίδας, σε διπλό διάστημα και με λευκό περιθώριο 3 εκατοστών σε όλες τις πλευρές τους. Να είναι δακτυλογραφημένα στην μια όψη της σελίδας με διάστημα 3 εκατοστά και με γραμματοσειρά Times New Roman, μέγεθος 12 και διπλό διάστημα.

• Η πρώτη σελίδα του κειμένου πρέπει να περιλαμβάνει: α) τον τίτλο (με πεζά γράμματα), β) τα ονόματα των συγγραφέων (με πεζά γράμματα ενώ αναγράφονται τα αρχικά των ονομάτων και τα πλήρη επώνυμα με αριθμητικούς εκθέτες οι οποίοι σε υποσημείωση παρουσιάζουν την ιδιότητα του κάθε συγγραφέα), γ) το επιστημονικό κέντρο στο οποίο έγινε η εργασία, δ) 3-5 πρόσθετους όρους σχετικά με το θέμα και οι οποίοι είναι υιοθετημένοι από το Medical Subject Headings (Bethesda Md, 1966, http://nih.gr/mesh), ε) τη διεύθυνση και το τηλέφωνο ενός από τους συγγραφείς, ο οποίος θα είναι υπεύθυνος για την αλληλογραφία με το περιοδικό.

• Σε ξεχωριστή δεύτερη σελίδα πρέπει να γράφεται η ελληνική περίληψη του κειμένου (προηγείται η έν-

84

Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας

δειξη ΠΕΡΙΛΗΨΗ), η οποία δε θα πρέπει να έχει έκταση μεγαλύτερη των 300 λέξεων.

• Μετά το κείμενο σε ξεχωριστή σελίδα θα πρέπει να γράφεται η αγγλική περίληψη του κειμένου, η οποία δε θα πρέπει να έχει έκταση μεγαλύτερη των 300 λέξεων. Προηγούνται η λέξη SUMMARY, η αγγλική μετάφραση του τίτλου, οι λέξεις PRIMARY HEALTH CARE... και τα ονόματα των συγγραφέων χωρίς τίτλο ή ιδιότητα.

• Οι βιβλιογραφικές παραπομπές, ελληνικές και ξένες, στο κείμενο θα πρέπει να είναι πρόσφατες, από αναγνωρισμένα περιοδικά ή συγγράμματα, να είναι αριθμημένες και ν’ ανταποκρίνονται στο βιβλιογραφικό κατάλογο, ο οποίος θα πρέπει να γράφεται σε ξεχωριστή σελίδα μετά το γράψιμο της αγγλικής περίληψης. Στο βιβλιογραφικό κατάλογο οι παραπομπές θα πρέπει ν’ ακολουθούν τη σειρά με την οποία παρουσιάστηκαν στο κείμενο. Καθεμιά από αυτές θα πρέπει να περιέχει στη σειρά τα αρχικά των ονομάτων και τα επώνυμα των συγγραφέων, τον τίτλο της εργασίας, το όνομα του περιοδικού σύμφωνα με το σύστημα της WHOCISO/R4), τον τόμο, την πρώτη και την τελευταία σελίδα του άρθρου, καθώς και το έτος δημοσίευσης. Όταν πρόκειται για συγγράμματα ή μονογραφίες, εκτός από τους συγγραφείς, το έτος έκδοσης και τον τίτλο, πρέπει να γράφονται και ο αριθμός και τα στοιχεία έκδοσης (εκδοτικός οίκος, πόλη). (υπόδειγμα βιβλιογραφίας: Biziagos E, Moschandrea J, Kouroumalis ΕΑ. Prevalence of hepatitis Β and C markers in volunteer blood donors in Crete. A 5year study. J Viral Hepat, 6:243-248, 1999.).

• Οι πίνακες και τα σχήματα ακολουθούν το βιβλιογραφικό κατάλογο και θα πρέπει να παρουσιάζονται σε χωριστές σελίδες, να φέρουν λατινική αρίθμηση, η οποία θα πρέπει ν’ ανταποκρίνεται στις παραπομπές του κειμένου, καθώς και τις απαραίτητες επεξηγήσεις.

• Οι συγγραφείς θα πρέπει να δηλώνουν της συγκρινσή ενδιαφέροντος (conflist of interest) εφ’ όσον υυπάρχει στο τέλος του υποβαλλόμενου άρθρου (http://www.mame.org).

• Όλα τα κείμενα θα πρέπει να υποβάλλονται ηλεκτρονική μορφή, και θα υποβάλλονται στις διευθύνσεις lionis@galinos.med.uoc.gr ή tasrom@yahoo.com.uk Οι συγγραφείς θα πρέπει να δεσμεύονται στην επιστολή τους ότι η εργασία δεν έχει υποβληθεί ή δεν έχει δημοσιευθεί εν όλω ή εν μέρει σε άλλο περιοδικό, ότι όλοι οι συγγραφείς είναι σύμφωνοι με την αποστολή της και σε περίπτωση αποδοχής της για δημοσίευση, τα συγγραφικά δικαιώματα εκχωρούνται στο περιοδικό. Η Συντακτική Επιτροπή διατηρεί το δικαίωμα αποσύρσεως μιας εργασίας εφόσον αυτή έχει σταλεί και σ' άλλο περιοδικό. g