Over een lokaal beleid voor cultuur en vrijetijdsbesteding
Vlabra’ccent Asse, 18 maar 2016
Prof. Dr. Guy Redig VUB Psychologie & Educatiewetenschappen Agogiek
Vooraf – ter inleiding
Dank voor de kans Een erg subjectief verhaal Kritisch gekleurd door • Eigen ervaringen • Academisch werk
Het menu
1. Synthese onderzoek (1995 – 2000) de rol van de lokale ambtenaar (jeugd.. cultuur/sport) en zijn beleid 2. Kritische reflecties, zestien jaar later 3. Cultuur- en vrijetijdsbeleid? Voorstel inhoudelijke begrenzing
Ambtenaren: een voorondersteld belang
Hypothese: de ambtenaar is (steeds meer) een belangrijke en aparte actor, gesitueerd in een actief & participatief beleidsnetwerk
Ambtenaren: een voorondersteld belang
Twee expliciete opdrachten: 1. Het stimuleren, activeren, begeleiden van sociale leerprocessen in beleidsnetwerken: de burger (individueel en in groep) wordt meer handelingsbekwaam en betrokken. 2. Het werken aan een proces van integraal participatiemanagement waarbij de beleidsactoren in een beleidsnetwerk een gemeenschappelijk beleidsproject construeren
Anatomie van lokaal beleid: de actoren en hun systemen Verkozen
Politiek: wetgevend Politiek: uitvoerend overheid
experts
Vereni
C/J/S
gingen
raad
burgers
Cultuur gemeentelijk vrijetijdsbeleid
Burgers als individu en informele groepen stemmers
vrijetijds dienst
administratie
experts
politici Overheid/ algemeen
Burgers /particulier
expertocratie democratie
middenveld
burgers Gemeenschappelijk beleidsproject
ambtenaren
ou d
eb
reu k
lijn
Ambtenaren: een netwerkmakelaar
Sterke communicatievaardigheid VAARDIGHEDEN
Empathie voor soorten ratio’s en belangen Strategisch vernuft: onderhandelaar
Functievereisten netwerkmakelaar
Expert lokale situatie POSITIONERING
Aanvaard (geliefd‌) door lokale actoren Centrale plaats in het netwerk
Ambtenaren & participatief project
Niet participeren
PARTICIPATI E Deelnemen wel participeren Deelhebben
PARTICIPATIECONTINUĂœM
Ambtenaren & participatief project Non participatie
Niet weten, kennen, kunnen, mogen
Zich afkeren & isoleren, neen zeggen, afweren, verzetten, alle interactie weigeren … voor zover mogelijk
Participatie = deelnemen
Participatie
continuüm
= deelhebben
-
je neemt je deel
-
je hebt je deel
-
je bent een belanghebbende of stake holder
-
je bent mede-eigenaar, dus een share holder
-
je bent eerder een klant of gebruiker
-
je bent een partner, een metgezel
Je neemt deel aan een “andermans” project, verdeelde verantwoordelijkheid.
Je hebt een gedeeld project, er is een gedeelde verantwoordelijkheid.
Je hebt een contractenrelatie
Een partnershiprelatie
Wij en zij: andere belangen
WIJ-project, gezamenlijk
DEELMAKEN als ambtelijke doelstelling
Ambtenaren & participatief project VERDEELDE VERANTWOORDELIJKHEID “Hun” zaak Wij & zij-zaken
GEDEELDE VERANTWOORDELIJKHEID “Onze” zaak Gezamenlijke zaken
Contracten aanpak Doelgroep = stake holder Klantrelatie
Partnerschap aanpak Doelgroep = share holder Mede-eigenaarschap
AMBTELIJKE DOELSTELLING
Ambtenaren & participatief project Participatie = deelnemen
Participatie = deelhebben
- de burger neemt zijn deel
- de burger heeft zijn deel
- de burger is belanghebbende of stake holder
- de burger is mede-eigenaar, dus een share holder
- de burger is klant
- de burger is partner
Verdeeld project, verdeelde verantwoordelijkheid voor de publieke zaak
Gedeeld project, gedeelde verantwoordelijkheid voor de publieke zaak.
Een contractenmaatschappij
Een partnershipsamenleving Integraal participatiemanagement, hybride democratie, interactief beleid
Ambtenaren: compositie van vier rollen De ambtenaar situeren op twee assen: As 1: tussen een strategisch en een communicatief uiterste. - strategisch: sterk instrumenteel, doelgericht, product staat centraal. De loyaliteit zit bij het “systeemâ€?, vertrekt vanuit een verdeelde verantwoordelijkheid. Burger = klant, deel nemer, stake holder. Sluit aan bij de klassieke representatie democratie. - communicatief: sterk op proces, begeleidend. Loyaliteit zit bij cliĂŤnt/doelgroep, vertrekt vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid. Burger is partner, deelhebber, share holder. Sluit aan bij het integraal participatie management en hybride democratie.
Ambtenaren: compositie van vier rollen
De ambtenaar situeren op twee assen: As 2: tussen een bestendigend en een innovatief uiterste. - bestendigend: gericht op dienstverlening, het organiseren van acties en programma’s. Eerder behoudend, routinegericht‌ - innovatief: gericht op actie, verandering, sterk naar buiten, wars van routine‌
Ambtenaren: compositie van vier rollen Innovatief Homo faber
Strategisch handelen verdeeld project
2
4
Communicatief
3
gedeeld = gemeenschappelijk project
1
Systeem Instrumentele ratio
Leefwereld
Bestendigend Homo civis
Communicatieve ratio
Ambtenaren: compositie van vier rollen Rol 1
Rol 1: de administrator, de klassieke ambtenaar, de uitvoerder Bestendigend, beschouwend, routinegericht. Hij vormt de combinatie van een strategisch ambtenaar, werkend vanuit de visie van een verdeelde verantwoordelijkheid met een bestendigende, weinig handelings- en veranderingsgerichte attitude. Zijn loyaliteit ligt duidelijk bij het systeem, de hiĂŤrarchie. Voorbeelden: ambtenaren aan de balies van de meeste gemeentelijke diensten.
2
4
1
3
Ambtenaren: compositie van vier rollen Rol 2
Rol 2: de beleidsondernemer, de beleidsagoog, de publieke manager Hij is innovatief, veranderingsgericht maar steunt op de visie van de verdeelde verantwoordelijkheid. Zijn attitude is overwegend strategisch. Productie is zijn doel. Zijn loyaliteit gaat overvloedig naar zijn wettelijke werkgever, de hogere ambtenaren en de politici, alhoewel hij minder gevoelig zelfs eerder wars is voor hiĂŤrarchie. Voorbeelden: managers van regiediensten, gemeentelijke sportcentra. In de 'nieuwe' stijl aangeworven topambtenaren.
2
4
1
3
Ambtenaren: compositie van vier rollen Rol 3
Rol 3: de dienstverlener, organisator, programmator, hulpverlener. Hij is overwegend bestendigend, beschouwend en routinegericht. Zijn loyaliteit gaat grotendeels naar zijn cliĂŤntsysteem, minder naar zijn hiĂŤrarchie of het overheidssysteem. Dit komt vooral door zijn nadruk op een communicatieve, interactieve benadering. Hij steunt op de visie van een gedeelde verantwoordelijkheid. Processen zijn belangrijker dan producten.
2
4
1
3
Voorbeelden: sociale diensten, programmamakers op jeugd- en cultuurdiensten, vooruitgeschoven maatschappelijke bureaus (wijkcentra, dienstencentra ...).
Ambtenaren: compositie van vier rollen ROL 4
Rol 4: de sociale ondernemer, de participatiemanager, de sociaal-agogische ambtenaar, de leerbegeleider. Hij is innovatief, veranderingsgericht en betrokken bij het project van de hybride of participatieve democratie, dus het overheidsbeleid als een gedeelde verantwoordelijkheid. Zijn loyaliteit gaat vooral naar zijn cliĂŤntsysteem, maar eigenlijk naar een beleidsproject dat hij via een netwerksturing genereert. Hij is daarom erg communicatief en op interactie met diverse netwerken gericht. Voorbeelden: jeugdconsulent, cultuurbeleidscoĂśrdinator.
2
4
1
3
Ambtenaren: evenwicht tussen vier rollen Er is een evenwicht binnen een dienst: samenstelling van team, staf… Er is een persoonlijk evenwicht, in de figuur van de bijv. cultuurbeleidscoördinator. Hierbij laveert zij tussen de vier roldisposities. Zij maakt haar eigen compositie. Bij het kiezen van “een” evenwicht speelt de NORMATIEVE PROFESSIONALITEIT
Ambtenaren: evenwicht door normatieve professionaliteit Toenemende spanningsverhouding tussen systeem en leefwereld: normatieve professionaliteit wordt hier beschreven als: een reflexieve verhouding tot de inhoudelijke vragen en dilemma’s die in de praktijk van het werk naar voren komen : de contextualiteit en eigen betekenisgeving onderwerpen elke zgn. deskundigheid of wetenschap aan radicale kritiek. De systematische inperking van de eigen handelingsruimte van de professional: normatieve professionaliteit beschrijft als de mogelijkheid en noodzaak voor een reflexieve omgang met de normatieve lading die het werk onontkoombaar bezit en met de verantwoordelijkheid die werkers hebben voor de manier waarop zij daar praktisch inhoud aan geven. Deze beschrijving duidt meteen op de afhankelijkheid van de normatieve professionaliteit van de communicatieve inbedding.
Ambtenaren: compositie van vier rollen
2 Entrepreneur manager, publiek ondernemer
STRATEGISCHE AMBTENAAR efficiëntie = product loyaliteit = opdrachtgever
1 Rentmeester onzichtbaar ambtenaar
hybride participatieve democratie interactieve beleidsvoering innovatief, agogisch, veranderingsgericht
NORMATIEVE PROFESSIONALITEIT
bestendigend, dienstverlenend
4 Sociaal ondernemer participatiemanager procesbegeleider
COMMUNICATIEVE AMBTENAAR efficiëntie = proces loyaliteit = cliëntsysteem
3 Dienstverlener organisator onzichtbaar
Ambtenaren: creatie van een gedeeld maatschappelijk beleidsproject
De ambtenaar maakte een persoonlijke synthese als redacteur en inspirator van het specifieke beleidsplan
Er ontstaat een specifiek beleidsproject, een sectoraal maatschappelijk project, een beleidsplan als resultaat van een open, communicatief en participatief proces
Beleidsnetwerk: de ambtenaar is netwerkmakelaar, stimuleert en begeleidt de betrokkenheid van actoren: communicatiemager en procesbegeleider
Het beleidsplan is een ambtelijk project: het belangrijkste referentiepunt voor loyaliteit en toewijding vd ambtenaar
23
Ambtenaren: creatie van een verdeeld maatschappelijk beleidsproject - ritualisering Creatie van een eigen, ambtelijk project Een persoonlijke synthese van de ambtenaar
Loyaliteit aan de persoonlijke normativiteit
(of beleidselite)
Krachteloos netwerk. Participatief beleid als rite. Interactief beleid beperkt tot legitimering
Toenmalige conclusies (2000) • • • •
de ambtenaar in een beleidsnetwerk als één van de vier structurele actorgroepen ambtenaar is hierin (toenemend) een belangrijke en specifieke actor maar toegenomen verantwoordelijkheid van alle actoren en meteen ook een even zo sterke interdependentie.
• vier rollen in één compositie: inzicht in het complexe functioneren • klemtoon op de rol als participatiemanager en actief netwerker • in combinatie met andere rollen en functies • een grote mate van zelfsturing • normatieve professionaliteit als een bruikbare toets Enkel door investering in de kracht van zijn netwerk zal het maatschappelijke project dat hieruit ontstaat ook bijdragen tot een nieuwe, vitale, interactieve democratische gemeenschap
Toenmalige conclusies (2000) • een historisch belangrijk moment. Het zgn. Vlaams model in een nog niet gestabiliseerde ontmoeting • botsing tussen twee verschillende visies op de rol van een lokale overheid: de zgn. gemeenschapsvisie (zuiders) versus de functionele visie (noordelijk) • toch bepleit(t)en we het behoud van een gemeenschapsbenadering omdat deze nauw aansluit bij het gemeenschappelijke element dat een belangrijke voorwaarde is voor een nieuw overheidsproject • er is amper sprake van een geïntegreerd maatschappelijk beleidsproject in de gemeenten • dit in tegenstelling tot specifieke, sectorale maatschappelijke beleidsprojecten, waarbij specifieke beleidsnetwerken leiden naar eigen beleidsplannen
Deel 2 En nu‌ 2016? Kritische reflecties
Enkele ontwikkelingen
Oprukkende managerial aanpak • • • • • • •
Efficiëntie als leidmotief Schaalvergroting van diensten Introductie van het MAT Integratiebeweging: de BBC Autonomisering van ambtenaren en diensten Objectivering van HR-beleid Meten is weten
Enkele ontwikkelingen Geen Vlaamse betutteling • Weg met de planlast • Het bannen van plannen Financiële krampen ….dus krimpen • Wat doen we nog zelf… • Wat laten we aan anderen • … met hoeveel steun?
Enkele gevolgen…
Het ontstaan van A en B-elftallen
• Het MAT als bureaucratische elite • De B’s voor het benenwerk • Het wegknippen levendige netwerken
De reproductie van het productiesysteem • Aanwervingen in functie van wat? • Welke ambtelijke profielen zijn (on)gewenst?
Enkele gevolgen… Beleid als antithese voor politiek: • Nomologen versus teleologen? • Visie en lange termijn? • De mallemolen van het politiek bedrijf Planlast: systematische creatie van een mythe? • De Vlaamse overheid als vijand? • Het geïntegreerd plan: de echte mythe? • Zonder plan? Bent u een kieken?
Enkele gevolgen… Ambtelijke autonomie… hoe bedoelt u? • De politiek op het veld, verschuiving van expertise? • De ambtenaar als koelie De overheid als (on)verlicht despoot • De denigratie van het middenveld? • Unheimlichkeit zu partizipieren? • Krachteloze communicatienetwerken
Kortom: Bent u nog een pinguïn? De pinguïn… levend in twee zeer verschillende maar noodzakelijke biotopen: • Het water: zwierig, snel en elegant. Noodzakelijk om te eten, om te overleven • Het land: beetje statisch, misschien wat potsierlijk… maar nodig voor de voortplanting
De ambtenaar als pinguïn Het water:
het veld de verenigingen, de mensen de collega’s buiten de overheid Rondzwemmen Netwerken Flaneren, discussiëren, dialogeren Organiseren van communicatie COMMUNICATIEVE VOORHOEDE
Het land:
Het gemeentelijke apparaat met collegae en politici De administratieve zaken, nota’s, bonnen, verslagen… Vergaderen, overleggen Beleidsvoorbereiding/uitvoering expert BELEIDSAANSPRAKELIJKHEID
Tenslotte…. Wat is er van u gekomen? Wie bent u eigenlijk? • Waarschijnlijk een wat organisch gegroeide taak • Effect van voorgaande ontwikkelingen allerlei • Een coördinerende en integrerende logica • Of een korset van uitvoerend werk? Wat doet u eigenlijk? • Het beleid voor wat: cultuur, kunsten vrijetijdsbesteding, participatie, educatie, bibliotheekwerk…? • Administratief stroomlijnen en alsmaar programmeren? • Wat beheersen van een potpourri (?) van actoren, gebruiken, systemen, instrumenten enz.
Tenslotte…. Met wat bent u bezig? Facilitator of doe-het-zelver • Ondersteunen, stimuleren en kansen geven aan… • … of eerder zelf doen, programmeren Planner of uitvoerder • Welke plaats en invloed binnen BBC? • Denker • … of doener… welk (on)evenwicht
Tenslotte…. Waarmee bent u bezig? Waar is uw maatschappelijk project • Communicatieve voorhoede • … of informatieve achterhoede • Participatief & sociaal ondernemer • … of beheerder/manager? • Civil servant • … of enkel cultureel vakmens
Tenslotte…. Wat is er van de cultuur of vrijetijdsambtenaar? In alle eerlijkheid: het is een zootje. Hoewel dat op zich niet problematisch is. Toch mijn voorstel tot begrenzing, een missie: Het cultuur- en vrijetijdsbeleid van de gemeente is het geheel van participatieve & communicatieve beleidsinspanningen dat mensen, groepen, gemeenschappen binnen de gemeente optimale kansen biedt (prikkelt, uitdaagt, ondersteunt…) om zelfgekozen en niet commerciële culturele projecten zowel het smaken als het maken te ontwikkelen, ongeacht de sector, de methode, het thema, de doelgroepen of de doelstellingen … en met bijzondere aandacht voor uitsluiting en achterstelling
Tenslotte
Herkende u zich ergens, soms of nooit? Als kieken of pinguïn? meewarig of ontstemd? ‌ Benieuwd naar uw reacties, met dank voor het luisteren