Pdf motorrak 11 19kap by santi

Motorrak

11 BANAKETA AZTERTZEA ETA DOITZEA Hasierako jarduerak 1. Zer da doikuntza? 2. Non daude banaketaren zulo-markak? 3. Zenbat kilometroan behin aldatu behar da horzdun uhala? 4. Zeintzuk dira banaketa-diagramaren kotak? 5. Zergatik da beharrezkoa balbulak doitzea? 6. Zein metodo daude balbulak doitzeko?

Aurkibidea 1. Banaketa galgatzea 1.1. Horzdun uhala tenkatzea 1.2. Horzdun uhala kontserbatzea 2. Horzdun uhala ordeztea 2.1. Desmuntatzea 2.2. Muntatzea 3. Banaketa-kotak aztertzea 4. Balbulak doitzea 4.1. Balbulak gurutzagunearen bidez doitzea 4.2. Ihes-balbula irekita dagoela doitzea 4.3. Balbulak doitzeko modu praktikoa

Unitate hau amaitutakoan... 9

Banaketa-sistema galgatu eta doitu egingo duzu.

Motorraren gainean, banaketa-diagramaren kotak aztertuko dituzu.

Balbulak doitzeko metodoak ezagutuko dituzu.

Balbulak irekitzeko eta ixteko uneak kontrolatzen ditu banaketaren aginteak, baita balbulak irekita egoten diren angeluak ere. Angelu horiek fabrikatzaileak ezarritako banaketa-diagrama eratzen dute.

LANBIDE EKIMENA

221

Ibilgailuen Elektromekanika

Banaketa-sistema ondo muntatuta eta doituta badago, motorrak egoki jardungo du.

Espeka-ardatzaren kokapen-markak

Tenkagailua

Birabarkiaren kokapen-markak

11.1. irudia. DOHC banaketaren sinkronizazio-markak.

11.1 Edukien garapena Banaketa galgatzea Banaketa galgatzeko, birabarkiaren eta espeka-ardatzaren birak sinkronizatu egiten dira; hartara, balbulen mugimendua pistoiaren kokapenarekiko une egokian sortu, eta banaketa-sistema zehatz-mehatz betetzen da.

Galgatze-markak

1, 2 eta 3 galgatze-markak 6 Espeka-ardatzaren pinoia 4 Birabarkiaren pinoia 7 Injekzio-ponparen pinoia 5 Tarteko pinoia

11.2. irudia. Horzdun gurpilen bidezko banaketa, Diesel motorrean.

11.3. irudia. Kate-bidezko transmisioa (OHV sistema).

LANBIDE EKIMENA

222

Motorrak

Muntatze-kokapen zuzena bakarra izaten da, eta, normalean, horzdun gurpiletako marken bidez adierazten da.

Banaketa galgatzeko, marka horiek behar bezala kokatu eta transmisio-osagaia (pinoia, horzdun kate edo uhala) muntatu besterik ez dago.

Pinoiaren eta birabarkiaren markak aurrez aurre ipintzen direnean, 1 zenbakiko zilindroa goialdeko itopuntuan kokatuko da.

Horzdun gurpileko banaketa. Galgatze-markak bat etortzeko moduan muntatu behar dira pinoiak

(11.2. irudia). Injekzio-ponpa mugiarazten du 7 zenbakiko pinoiak, eta injekzio-ponpak ere banaketarekin sinkronizatuta bira egingo du. 9

Kate-bidezko transmisiodun OHV sistema. Bi pinoiak birarazi egin behar dira markak

lerrokatuta geratu arte (11.3. irudia). Bestalde, espeka-ardatzeko pinoia atera egin behar da, katea errazago muntatu ahal izateko. Ondoren, tenkagailua muntatu, bi birabarki-bira egin, eta ondoren markak bat datozela begiratu behar da. 9

Horzdun uhalaren bidezko transmisioa. Horzdun gurpilen markak eta erreferentzia finkokoak

elkarren aurrez aurre ipini behar dira (11.4. irudia). Uhala muntatzean, biraren noranzkoari erreparatu behar zaio (normalean gezien bidez adierazten da noranzkoa zein den). Uhalak kokapen-markak daramatzanean, horzdun gurpilen markekin lerrokatu behar dira. Ondoren, uhala tenkatu egin behar da, fabrikatzaileak adierazitako metodoari jarraiki.

3 4

3 2 1 1 Horzdun gurpiletako markak 2 Uhaleko markak 3 Marka finkoak 4 Muntaketa-norabideak

11.4. irudia. Horzdun uhalaren bidezko transmisioa.

Horzdun uhala tenkatzea

Uhala tenk egotea biziki garrantzitsua da. Tenkagailuak tenkatzen du uhala, eta, askotan, automatikoki dihardu malgukiak emandako indarraren eraginez. Beste batzuetan, ordea, tenkagailuaren kokapena erregulatu egin behar da, tentsio-puntu egokia lortu arte.

LANBIDE EKIMENA

223

Ibilgailuen Elektromekanika

Eskuz tenkatzea

Tenkagailuan jarduten da, uhala gehienez 90Âş okertzea lortu arte, atzamar erakuslearekin eta erpuruarekin helduta, bi gurpilen arteko erdibideko distantzian (11.5. irudia). Metodo hau erabiltzeko, esperientzia-apur bat behar da.

11.5. irudia. Uhalaren tentsioa eskuz egiaztatzea.

Tentsiometroa erabiltzea

Gehien-gehienetan ezinbestekoa da tentsiometroa erabiltzea. Hainbat eskalatako ereduak daude (11.6 eta 11.8. irudia), eta sarritan horien unitateak ez datoz bat. Horrenbestez, fabrikatzaileak gomendatutako marka erabili beharko da beti.

11.6. irudia. Bourroughs tentsiometroa.

Jakineko karga batean (edo alderantziz) uhalak duen flexioa neurtzen dute kalibratzaile horiek, eta hauxe izango da euren jardunbidea:

Tentsiometroa uhalaren gainean ipini behar da, fabrikatzaileak adierazitako lekuan (11.7. irudia).

Tenkagailua neurri egokia lortu arte doitu, eta, ondoren, blokeatu egin behar da.

Birabarkiari bi bira eginarazi ostean, tentsioaren balioa % Âą 10 perdoiaren barnean ote dagoen begiratu behar da, eta, ez badago, berriz ere doitu egin beharko da.

LANBIDE EKIMENA

224

Motorrak

Burroughs tentsiometroa (11.6. irudia). Bi gidari eta uhala tenkatzeko erdiko heldulekua ditu.

Indarra Newtonetan adierazten da, eta orratz batek gailuaren eskalan egindako desplazamenduaren bidez adierazten da.

1 Erreguladorea 2 Bultzagailua 3 Gidariak 4 Sentsorea A Kaptadorea B Bistaratzailea C Ahokadura kontrolatzeko xafla

1 Kaptadorea 2 Bistaratzailea 3 Uhalaren tenkagailua A

2 C

3 B

11.7. irudia. Tentsimetroaren erabilera.

11.8. irudia. Seem tentsiometroa.

Seem tentsiometroa (11.8. irudia). Kaptadorea (A) eta bistaratzailea (B) daramatza. Uhala kanpoko

gidarien (3) artean txertatu, eta bultzagailuak (2) bultzatu egingo du, botoia ukitzen denean (1). Doitze hori tentsio zehatz bat sortzeko gauzatzen da. Sentsoreak (4) uhalaren erreakzio-indarra atzeman, eta pantailan Seem unitateetan ikusteko moduko tentsio elektriko bilakatzen du uhalaren indarra. Eredu-xafla (C) du, tentsimetroa kalibratu ahal izateko. `

Horzdun uhala kontserbatzea

Horzdun uhalak, berez, ez du inolako mantentzerik behar, baina arrazoiren bat dela-eta desmuntatzen bada, egoera onean ote dagoen begiratzea komeni da. Bestalde, uhala erabiltzean ezinbestekoa da zenbait arreta-neurri hartzea, hala nola: 9

Uhala ez da okertu edo tolestu behar, 25 mm-tik beherako erradioan (11.9. irudia).

Ez da sekula uhalaren gainera gasolina, olioa, izotz-kontrakoa edo antzeko likidorik erortzen utzi behar.

Ez da inoiz ere disolbagarririk erabili behar uhala garbitzeko; eskuila leun batez garbituko da.

Uhal erabilia berriz ere muntatzen denean, jatorrizko funtzionamendu-norabide berbera ipini beharko zaio.

Uhalaren zaratak. Tentsio larregi nahiz gutxiegi duelako edo horzdun uhalak lerrokatuta ez

daudelako atera dezake zarata.

LANBIDE EKIMENA

225

Ibilgailuen Elektromekanika

Uhal hondatuta. Uhala desmuntatzean, goizegi hondatu dela erakusten duen zantzurik ageri bada

(zartadurak, hortz edo ertz higatuegiak, etab.), narriadura horren arrazoia topatu beharko dugu (11.10. irudia). Ziurrenik, hauetakoren bat izan daiteke: 9

Tentsioa gaizki doitu izana.

Gurpilak lerrokatuta ez egotea.

Tenkagailuaren gurpila edo ur-ponpa zurrunduta egotea.

Aireak kutsatzea, ihesak daudelako edo karkasa babeslea hondatuta dagoelako.

Edozelako narriadura-zantzurik agertuz gero, uhala aldatu egin beharko da, betiere, narriadura horren zergatiak topatuta eta konponduta.

11.9. irudia. Horzdun uhala kontserbatzea.

11.10. irudia. Uhal hondatua.

Horzdun uhala ordeztea Segurtasun-arrazoiak direla eta, uhal-mota hori duten motorren bizitzan gutxienez behin egin beharreko eragiketa da (gutxi gorabehera 100.000 km egiten dituen aldiro). Jarraian, motorra ibilgailuan muntatuta dagoela eragiketa hori nola egin azalduko dugu.

Horzdun uhala

Espeka-ardatzaren gurpila

Uhalaren estalkia Polea tenkatzailea

Malguki tenkatzailea Birabarkiaren polea

Birabarki-gurpila Uhalaren gidaria

11.11. irudia. Horzdun uhalaren bidezko transmisioaren osagaiak.

LANBIDE EKIMENA

226

Motorrak

Desmuntatzea

Bateria deskonektatu.

Ibilgailuaren aurrealdea altxatu eta altxagarria ipini.

Fabrikatzailearen argibideei jarraituta, uhala dagoen aldera jo ahal izateko kendu beharrezko osagaiak desmuntatu (motor euskarria, erradiadorea, gurpila, kableak, etab.).

Osagaien (alternadorearen, klimatizatzailearen, etab.en) uhala lasaitu eta atera.

Birabarkiaren polea atera (11.12. irudia).

Banaketa-estalkia desmuntatu (11.123 irudia).

Ateragailua

11.12 irudia. Birabarkiaren polea ateratzea.

11.13 irudia. Banaketa-estalkia desmuntatzea.

11.14 irudia. Galgatze-markak aurrez aurre ipintzea.

Banaketaren galgatze-markak aurrez aurre ipini (11.14. irudia): â&#x2C6;&#x2019;

5. martxa sartu, eta gurpil bat birarazi, birabarkiaren pinoien markak eta espeka-ardatzarenak dagozkien erreferentzia finkoekin lerrokatu arte.

â&#x2C6;&#x2019;

Zenbait motorretan, larakoen bidez lortzen da galgaketa-kokapena (11.15. irudia). Larako horiek birabarkian eta espeka-ardatzaren horzdun gurpilean sartzen dira, eragiketa gauzatu ahal izateko bi ardatzak blokeatuta egon daitezen.

LANBIDE EKIMENA

227

Ibilgailuen Elektromekanika

4 5 2 1 1 eta 2 Tenkagailuak 3 eta 4 Kokapen-larakoak

5 Tentsioa aztertzeko gunea 11.15. irudia. Larakoen bidezko galgaketa-kokapena.

Uhala lasaitu: â&#x2C6;&#x2019;

Arrabol tenkatzailearen finkapena lasaitu eta desplazatu, uhala lasaituta geratu arte.

â&#x2C6;&#x2019;

Atera uhala.

Muntatzea

Errespetatu uhalaren biraketa-noranzkoa. Normalean, gezien bidez adierazten da.

Gehienetan, sistema tenkatzailea aldatzea komeni da.

Galgatze-markek aurrez aurre jarraitzen dutela ziurtatu.

Muntatu horzdun uhala.

Tenkatu uhala: â&#x2C6;&#x2019;

Fabrikatzaileak adierazitako tentsiometroa erabilita, tenkagailuan jardun, harik eta neurri zuzena lortu arte. Finkatu tenkagailua (11.16. irudia).

11.16. irudia. Uhala tenkatzea.

LANBIDE EKIMENA

228

Motorrak

−

Bi birabarki-bira egin, eta, galgatze-puntura itzulitakoan, berriz ere tentsioari begiratu, eta, beharrezkoa balitz, zuzendu.

−

Uhalaren tentsioa aldatu egiten da apur bat tenperaturaren eraginez; horregatik, motorra hotz dagoela doitu behar da.

−

Diesel motorretan, injekzio-ponparen galgatzea aztertu, uhala aldatu ostean.

Banaketaren estalkia muntatu.

Gainerako elementuak desmuntatze-ordenaren alderantzizko ordenan muntatu.

Banaketa-kotak aztertzea Banaketako piezen higaduren eraginez –batik bat transmisio-sisteman pistoien artean edo tentsorean gertatzen den higaduren eraginez– banaketa-kotak aldatu, eta motorrak potentzia galtzen du. Jarraian, banaketa-diagraman aurreikusitako angeluak betetzen ote diren jakiteko metodo bat azalduko dugu. Kotak bolantearen kanpoaldetik markatuko dira. 9

Blokearen gainean indize finkoa ipiniko da, marka horietarako erreferentzia izan dadin.

GIP eta BIP zehaztu, eta bolantean markatuko dira (11.17. irudia-1). Eragiketa hori kulata

muntatu aurretik gauzatu behar da.

GIP

11.17. irudia. GIP zehaztea.

LANBIDE EKIMENA

229

Ibilgailuen Elektromekanika

−

Ipini erloju konparatzailea 1 zenbakiko pistoiaren gainean.

−

Biratu birabarkia noranzko zuzenean, pistoia GIP baino 8 edo 10 mm lehenago kokatu arte (x distantzia).

−

Kokapen horretan, bolantearen gainean indizearekin (I) bat datorren marka bat (A) egin, eta erlojua neurri doi batean kalibratu behar da. Azkenik, idatzi neurri hori.

−

Birabarkia bira egiten jarraitzen ari dela, pistoia GIPra igo, eta jaisten hasiko da.

−

Erlojuaren neurria aurretik hartutakoarekin bat datorrenean, beste marka bat egin (B) bolantean.

−

Laburbilduz: bolantean marka bat egin behar da pistoia igotzen denean, eta beste bat, GIPren distantzia berberera jaisten denean. Hortaz, GIP bi marken erdian egongo da zehatz-mehatz.

−

Zinta metrikoarekin A eta B marken arteko distantzia D neurtu (11.7. irudia - 2), erdialdea topatu, eta bolantean GIP (C) markatu.

−

Markatu BIP, 2. zenbakiko pistoiarekin gauza bera eginez.

−

Datu bera lor daiteke bolantearen perimetroa neurtuta eta GIPren arabera erdia kalkulatuta.

−

Kotak kulata desmuntatu gabe aztertzen badira, fabrikatzaileak adierazitako GIP markak erabil daitezke (11.18. irudia).

11.18. irudia. GIPren fabrika-markak.

Kulata muntatu, eta 1 zenbakiko zilindroaren balbulak doitu egin behar dira,

fabrikatzaileak ematen duen eta azterketa hori egiteko soilik erabiltzen den balio berezian oinarrituta. −

Take hidraulikoz hornitutako motorretan ezin da saiakuntza hori egin, motorra geldik dagoela, olio-presiorik ez baitago.

LANBIDE EKIMENA

230

Motorrak

Sarrera-balbularen irekitzeko eta ixteko puntuak markatu egin behar dira:

−

Sarrera-balbularen

malgukiaren

atxikitze-platertxoan

ipini

behar

erloju

konparatzailearen haztagailua (11.19. irudia).

11.19. irudia. Balbulak irekitzeko eta ixteko puntuak zehaztea.

−

Birabarkia motel-motel birarazi behar da, orratzaren mugimenduaren bidez balbula irekitzen noiz hasten den hautemateko (SIA kota); ondoren, puntu hori bolantean markatuko da (11.20. irudia).

11.20. irudia. Bolantean kotak markatzea.

−

GIP gaindituta, bira egiten jarraitu, BIP igaro arte. Balbulak mugitzeari uzten dion momentua hauteman behar da, puntu horrek adierazten baitu balbula itxita dagoela (SIAT kota); orduan, puntu hori bolantean markatuko da.

Ihes-balbularen irekitzeko eta ixteko puntuak markatu behar dira:

−

Ihes-balbularekin ere arestian azaldutako prozedura berberari jarraitu behar zaio, eta inertzia-bolantean IIA eta IIAT kotak markatu.

−

Marken arteko distantzia gradutan eman, eta lortutako diagrama zirkularra grafikoki adierazi behar da.

LANBIDE EKIMENA

231

Ibilgailuen Elektromekanika

Marken eta goiko nahiz beheko ito-puntuen arteko arkuak milimetrotan neurtu behar dira, eta, horretarako, bolantearen ingurura ondo egokitzen den zinta metrikoa erabiliko da.

Eragiketa guztiak ahal besteko doitasunez gauzatu behar dira. Milimetrotan neurtutako bolantearen perimetroa (p) 360º-koa denez, bi unitateen arteko baliokidetasuna (n) ezar daiteke:

p 360

; p = π · d;

n = 0,0028 p

Diametroaren arabera adierazita (d):

n =π⋅

d 360

; n = 0,0087 d

Jarduera ebatzia

Hauek dira motorraren bolantean markatutako balbula irekitzeko eta ixteko puntuak: IIA = 122 mm, BIP oinarri hartuta. IIAT = 25 mm, GIP oinarri hartuta. Zein balio izango du gradutan, bolanteak 240 mm-ko diametroa badu? Ebazpidea:

n = π · d / 360 = 240 · 3,14 / 360 = 2,1 mm 1º = 2,1 mm IIA = 122 / 2,1 = 58 º IIAT = 25 / 2,1 = 12º Ihes-angelua = 58º + 180º +12º = 250º Eskuratutako emaitzak motorraren jatorrizko diagramarekin egiaztatuko dira: 9

Angelu desplazatua:

−

Balbula irekitzeko angelu osoa mantendu egiten bada, baina mugituta agertzen bada (11.21. irudia – A), hauek izan daitezke arrazoiak: Pinoiak, katea edo banaketa-uhala higatzea. Tenkagailuak edo banaketaren galgaketak gaizki jardutea.

LANBIDE EKIMENA

232

Motorrak

GIP 12ºIIAT

IIAT

250º

IIAT

250º

230º

IIA 250º Ihesdiagrama zuzena

A. Angelu desplazatua

IIA = 58º IIAT = 12º

250º

IIA

58º

IIA A. Angelu txikia

IIA = 30º IIAT = 40º

IIA = 48º IIAT = 2º

11.21. irudia. Ihes-balbularen irekitze-angelua.

Angelu desberdina:

−

Irekitze-angelu osoa aldatu (handitu edo txikitu) egin bada (11.21. irudia. B), hauek izan daitezke arrazoiak: espekak gehiegi higatzea edo balbulak gaizki doitzea.

Sektore graduatuarekin aztertzea

Kotak aztertzeko prozesua erraztu egin daiteke sektore graduatua edukiz gero (11.22. irudia): 9

Blokean ipintzen da sektorea, 0 puntua bolantearen erreferentzia-markekin bat datorrela, 1 zenbakiko zilindroa GIPn dagoela.

Erreferentzia-marka horrek, zuzenean, koten balioa adieraziko du gradutan.

BIP oinarritzat hartuta neurtutako angeluak lortzeko, bolantearen erdialdetik pasatzen den erregela erabil daiteke. Erregela horrek diametroan eskalaren aurkakoa den puntua adieraziko du.

GIP 1

2 1 Sektore graduatua

2 Bolanteko marka 3 Erregela α Neurtutako angelua

BIP α’

11.22. irudia. Banaketa-diagrama aztertzeko sektore graduatua.

LANBIDE EKIMENA

233

Ibilgailuen Elektromekanika

Balbulak doitzea Balbularen zurtoinaren eta hura bultzatzen duen elementuaren (balantzinaren edo takearen) arteko lasaiera ezinbestekoa da beroak eragindako dilatazioa konpentsatzeko; horregatik, motorra hotz dagoela neurtu behar da. Balbulen lasaieraren balioa fabrikatzaileak ezartzen du, eta asko aldatzen da motorraren banaketa-motaren eta ezaugarri teknikoen arabera. Sarrerako balbulen lasaiera, oro har, 0,1 eta 0,4 mm bitartekoa da; iheseko balbulena, berriz, apurtxo bat handiagoa. Balbulak doitzeari ekin aurretik, ondoko datu hauek jakin beharko ditugu (11.23. irudia):

Aurrealdea

Ihesa

Sarrera 11.23. irudia. Balbulen eta zilindroen identifikazioa.

Motorrean 1 zenbakiko zilindroak duen posizioa. Ia motor guztietan, banaketaren aldetik hasi

behar da zilindroak kontatzean; zenbait marka salbuespen dira â&#x20AC;&#x201C;hala nola Renault edo Peugeotâ&#x20AC;&#x201C; banaketaren aurkako aldetik kontatzen baitute. 9

Pizteko edo injekzioko ordena. Lau zilindroko motorrean: 1-3-4-2. Zenbait markak, adibidez

Ford-ek, beste ordena hau erabiltzen dute:1-2-4-3. 9

Sarrerako eta iheseko balbulak identifikatzea. Kolektoreen kokapenaren bidez identifika

daitezke, eta, metodo hori erabili ezin bada, ondoko metodo hau erabil daiteke: motorra noranzko zuzenean birarazi behar da, zilindro baten bi balbulak itxita egon arte; kokapen horretatik aurrera, irekitzen den lehena ihes-balbula izango da. `

Balbulak gurutzagunearen bidez doitzea

Balbulak doitu ahal izateko, dagokion zilindroko balbulek erabat itxita egon behar dute. Kokapen hori bilatzeko, balbulen gurutzagunea erabiltzen da erreferentzia modura.

LANBIDE EKIMENA

234

Motorrak

Balbulak GIP inguruan gurutzatzen dira, ihesaren amaieran eta sarreraren hasieran; izan ere, jakineko angelu batean, bi balbulak irekita egoten dira, eta gurutzagune hori aise ikus daiteke balantzinak begi-bistan daudenean. 9

Zilindro-kopuru bikoitiko lerroko motorretan, pistoiak binaka mugitzen dira paraleloan, denbora desberdinetan.

Lau zilindroko motorrean, batetik, 1 eta 4 zenbakidunak eta, bestetik, 2 eta 3 zenbakidunak mugitzen dira paraleloan.

Sei zilindroko motorrean, berriz, hauek dira bikoteak: 1 eta 6, 2 eta 5, 3 eta 4.

Hortaz, lau zilindroko motorrean, 1 zenbakidun zilindroa gurutzagunean dagoenean, 4 zenbakiduna konpresio-amaieran egongo da, alegia, balbulak itxita.

1-3-4-2 pizte-ordena duen lau zilindroko motorrean, balbulak doitzea 9

1 zenbakiko zilindroaren balbula-gurutzagunea bilatu behar da: ihes-balbularen balantzinak

igotzen amaitzen duenean eta sarrera-balbula jaisten hasten denean, orduantxe gertatzen da gurutzagunea. 9

Alde batera eta bestera birarazi behar da, gutxi gorabehera gurutzagunearen erdibidea topatzeko.

4 zenbakiko zilindroaren balbulak erregulatu behar dira (11.24. irudia), eta, ondoren,

gainerako zilindroekin gauza bera egin, pizte-ordenari jarraituta.

Gurutzagunea

Doitu DOITU ZILINDROA BEHARREKO GURUTZAGUNEAN ZILINDROA 1

11.24. irudia. Balbulak gurutzagunearen bidez doitzea.

Ihes-balbula irekita dagoela doitzea

Balbula zanpatuaren sistema izenez ere ezagutzen da, eta hainbat fabrikatzailek gomendatzen dute. Metodo horren bidez, ziurtatuta dago doitu beharrekoa balbula abiarazten duen espeka zati irtenenarekin elkartzen dela bultzagailuaren aurkako norabidean; alegia, erabat itxita dagoela ziurtatuko da.

LANBIDE EKIMENA

235

Ibilgailuen Elektromekanika

Zilindro baten ihes-balbula ahal beste ireki, eta, orduan, sarrerako eta iheseko balbula bana doitu behar dira; balbula horietako bakoitza zilindro banari dagokio, eta bi zilindro horiek konpresioko eta espantsioko aldiak betetzen aritu behar dute une horretan, betiere pizte-ordenari jarraiki. Ondoko koadroan, prozesuaren arrazonamendua ikusten da.

0 180ยบ 360ยบ 540ยบ

1. zilindroa

2. zilindroa

3. zilindroa

4.zilindroa

Espantsioa

Ihesa

Konpresioa

Sarrera

GIP

BIP

GIP

Ihesa

Sarrera

Espantsioa

Konpresioa

BIP

GIP

BIP

Sarrera

Konpresioa

Ihesa

Espantsioa

GIP

BIP

GIP

Konpresioa

Espantsioa

Sarrera

Ihesa

BIP

GIP

BIP

720ยบ

1 zenbakiko zilindroaren ihes-balbula irekitze-posizioan ipini behar da (11.25. irudia).

3. zilindroa espantsioan egongo denez, bi balbulak itxita egongo dira; baina, hurrengo bira-erdian, ihes-balbula ireki egingo da. Hartara, sarrera-balbula besterik ez da egongo doikuntza egiteko kokaleku egokian.

4. zilindroa konpresio-aldian egongo da, eta aurreko arrazonamenduren antzekoari jarraiki ikus daitekeenez, ihes-balbulak ez du jardungo, ez aurreko biran ez hurrengoan ere; hortaz, balbula horixe doituko da. Gainerako zilindroetan, eragiketa bera egingo da, ondoko taulan adierazi bezala.

Balbula zanpatua I

Doitu

Ihes-balbula,

Doitu beharreko

erabat irekita

balbula

dagoela

Sarrera

Ihesa

11.25. irudia. Ihes-balbula irekita dagoela doitzea.

LANBIDE EKIMENA

236

Motorrak

Balbulak doitzeko modu praktikoa

Balantzinen estalkia atera behar da.

Doitu beharreko zilindroaren doikuntza-kokapenera iritsi arte birabarkia biratu egin behar da, arestian azaldutako metodoak erabiliz.

Motorra ibilgailuan muntatuta badago, trakzio-ardatzaren gurpila igo, bosgarren martxa sartu, eta dagokion noranzkoan birarazi behar da.

Unean dagoen lasaiera zuzena ote den begiratuko da. Horretarako, doitu beharreko neurriaren lodiera berbera duen xafla kalibratua hautatu, eta balbularen zurtoinaren eta balantzinaren artean txertatu behar da. Xaflak erresistentzia-apur batekin sartu behar du (ez gehiegi), bestela malgukia konprimitu egingo bailitzateke.

Xafla behartuegi edo lasaiegi sartzen bada, balbulak doitu egin behar direla adierazi nahi du horrek.

Finkatze-azkoina lasaitu eta doitze-torlojua birarazi egin behar da, lasaiera egokia lortu arte (11.26. irudia).

Ondoren, finkatze-azkoina estutu behar da, bihurkinaren laguntzaz torlojuari haren kokalekuan mugitu gabe eusten zaion bitartean.

Azkenik, prozesua ondo burutu dela begiratu egin behar da berriz ere, batzuetan, azkoina estutzean doitze-torlojuaren kokalekua mugitu egiten baita; eta, halakorik gertatuz gero, eragiketa berriz ere egin behar da.

11.26. irudia. Balbula torlojuaren eta finkatze-azkoinaren bidez doitzea.

Zirrindola kalibratuen bidez doitzea

OHC banaketa-sistemetan, espekak zuzenean eragiten dio balbularen gainean kokatutako takeari, eta, balbulak doitzeko, takearen eta espekaren artean tartekatzen diren zirrindola kalibratuak erabiltzen dira. Fabrikatzaileak hainbat lodieratako (0,05 mm-an behin aldatzen dira) ordezko zirrindolak ematen ditu. Lodiera aurpegietako batean dator grabatuta, eta aurpegi hori beherantz egongo da kokatuta, espeka ukituz egon ez dadin.

LANBIDE EKIMENA

237

Ibilgailuen Elektromekanika

Zirrindola kalibratua

11.27. irudia. Zirrindola kalibratuen bidez doitzea.

Jarduera ebatzia

Ebazpidea:

Lasaiera zuzena: 0,20 mm Lortutako lasaiera: 0,35 mm Muntatutako zirrindolaren lodiera: 3,5 mm 0,35 â&#x20AC;&#x201C; 0,20 = 0,15 mm 3,5 + 0,15 = 3,65 mm Ondorioz, 3,5 mm-ko zirrindola kendu, eta 3,65 mm-koa ipini behar da. Balbulak doitzeko, ondoko metodoari jarraitu behar zaio: 9

Balbula bakoitzaren lasaiera zenbatekoa den begiratu behar da, galgen edo xafla kalibratuen lasaiera erabilita.

Eskuratutako neurriak idatzi, eta zenbateko lodierak behar diren kalkulatu behar da.

Doitze-zirrindolak ordezteko ezinbestekoa da motor-marka bakoitzerako tresna egokia erabiltzea (11.28. irudia).

11.28. irudia. Doitze-zirrindolak ateratzeko tresna.

LANBIDE EKIMENA

238

Motorrak

Tresna horren bidez, takea bultzatu egin daiteke zirrindola askatzeko.

Zirrindola kalibratua ateratzeko, aliketak erabiltzen dira; ondoren, beste zirrindola bat sartu, eta tresna atera egiten da.

Lortutako lasaiera zuzena ote den begiratu behar da.

Doitze-lanak amaitutakoan, banaketaren estalkia ipini behar da juntura berriarekin.

HAINBAT HIZKUNTZATAN ERABILITAKO LABURDURAK Euskara

Gaztelania

Frantsesa

Alemana

Ingelesa

Italiera

GIP (Goiko ito-puntua)

PMS

PMH

TDC

PMS

BIP (Beheko ito-puntua)

PMI

PMB

BDC

PMI

IH (Injekzioaren hasiera)

INJ

INIEZ

7º28’

7º27’ GIP

56º

41º02’ BIP

11.29. irudia. Motorraren banaketa-diagrama egiaztatzeko balioak.

11.30. irudia. Motorraren balbula-lasaiera doitzeko eskuragarri dauden lodierak.

LANBIDE EKIMENA

239

Ibilgailuen Elektromekanika

Unitate didaktikoaren funtsezko ideiak

BANAKETA GALGATZEA

Irakurri eskuliburua markak identifikatzeko

Galgatze-markak aurrez aurre ipini, eta ondoren uhala edo katea desmuntatu

Muntatu uhala edo katea eta tenkagailua

Markak dagokien tokian daudela ziurtatu

Doitu uhalaren tentsioa

Aztertu uhalaren tentsioa

Bi birabarki-bira egin, eta begiratu galgatze-markak

Aztertu banaketa-koten angeluak

BALBULAK DOITZEA

Motorrean honakoak identifikatu: sarrerako eta iheseko balbulak, 1 zk.ko zilindroa eta pizte-ordena

Balbulen gurutzagunearen metodoaz doitzea

Motorra hotz dagoela doitzea

Eskuliburuan sarrerako eta iheseko balbula-lasaieraren balioari begiratu, baita doitze-metodo egokiena ere

Pizte-ordenari jarraituz doitzea

Ihes-balbula irekiaren metodoaz doitzea

Doitze bakoitzaren ondoren, berriro lasaiera neurtzea

LANBIDE EKIMENA

240

Motorrak

Unitate didaktikoaren jarduerak Aztertu zure ezagutzak. Adierazi ondoko galdera hauen erantzun zuzena 1. Galgatze-markak birabarkiaren pinoian aurrez aurre ipintzen direnean, non egoten da 1 zenbakiko pistoia? A. GIP baino gradu batzuk lehenago

B. GIPn

C. BIPn

D. GIP igarota

2. Zer neurtzen du tentsiometroak? A. Uhalak karga ezagun batean

B. Tenkagailuak jasango duen karga

duen flexioa C. Uhala 90ยบ-ko angelua tolesteko

D. Uhala estutzeko momentua

beharrezko indarra 3. Zein perdoi onartzen da banaketa-uhalaren tentsio doitzeko jardueran? A. % 5

B. % 10

C. % 20

D. % 25

4. Banaketaren galgaketa okerra bada A. Kotak aldatu egiten dira; ez, ordea, irekieraren guztizko angelua C. Irekiera-angelua eta kotak aldatzen dira

B. Irekieraren guztizko angelua aldatu egiten da; ez, ordea, kotak D. Ez dira aldatzen, ez kotak ez irekieraangeluak

5. Zilindroaren bi balbulak itxita badaude, eta birabarkia noranzko zuzenean birarazten badugu, zein irekiko da lehenik? A. Banaketa-motaren araberakoa

B. Sarrera-balbula

izango da C. Ihes-balbula

D. Balbula-gurutzagunea gertatzen da

LANBIDE EKIMENA

241

Ibilgailuen Elektromekanika

6. Zein alditan gertatzen da balbula-gurutzagunea? A. Konpresioaren ostean

B. Espantsioaren ostean

C. Ihesaren hasieran eta

D. Ihesaren amaieran eta sarreraren

sarreraren amaieran

hasieran

7. Takeak balbula-gurutzagunearen sistemaren bidez doitzeko A. 1 zk.ko zilindroaren balbulak

B. 1.zk.ko zilindroaren balbulak

gurutzagunean daudenean

gurutzagunean ipini, eta horiexek

doitzen dira 3. zk.ko zilindroak

doitzen dira

C. 1.zk.ko zilindroaren balbulak

D. 2.zk.ko zilindroaren balbulak

gurutzagunean ipini, eta 4

gurutzagunean ipini, eta 1 zk.koak

zk.koak doitzen dira

doitzen dira

8. Takeak ihes-balbula irekiaren metodoaren bidez doitzeko A. 1 zk.ko zilindroaren ihes-balbula ireki, eta3 zk.koak nahiz 4.zk.ko

B. 1 zk.ko zilindroaren ihes-balbula irekitzen da eta 4 zk.koak doitzen dira

ihes-balbula doitzen dira C. 1 zk.ko sarrera-balbula eta 3

D. 1 zk.ko zilindroaren ihes-balbula ireki,

zk.ko ihes-balbula doitzen dira,

eta 2 zk.ko sarrera-balbula eta 3 zk.ko

4. zk.ko ihes-balbula irekita

ihes-balbula doitzen dira

dagonean

LANBIDE EKIMENA

242

Motorrak

Jarduera praktikoak Begiratu dokumentazio teknikoan banaketaren galgatze-marken kokalekua, tenkagailu-mota eta doikuntza. Begiratu, halaber, balbulak doitzeko metodoa eta balioak eta banaketa-diagrama. 1. Galga ezazu banaketa: 9

Bat etorrarazi galgatze-markak eta muntatu transmisio-elementua.

Muntatu eta doitu tenkagailua.

Biratu birabarkia bi bira, eta begiratu markak bat ote datozen.

Praktikatu OHV, OHC eta DOHC sistemekin.

2. Aldatu eta tenkatu horzdun uhala: 9

Uhalera errazago jo ahal izateko beharrezko elementuak desmuntatu.

Bat etorrarazi galgatze-markak.

Lasaitu tenkagailua eta desmuntatu uhala.

Muntatu uhal berria, eta tenka ezazu tresna egokiaz.

Biratu birabarkia bi bira, eta begiratu uhalaren markak eta tentsioa.

Muntatu desmuntatutako osagai guztiak.

3. Aztertu banaketa-kotak, eta marraztu lortutako diagrama: 9

Zehaztu GIP eta BIP.

Doitu 1 zilindroaren balbulak, balio berezia erabiliz.

Markatu sarrera-balbularen irekitze- eta ixte-puntuak.

Finkatu koten angelua eta marraztu diagrama.

Alderatu lortutako banaketa-diagrama eta motorraren jatorrizko diagrama. Arrazoitu egon daitezkeen anomaliak.

4. Doitu balbulak, azaldutako metodoak erabilita: 9

Egin balbulen gurutzagunearen bidezko doiketa, lerroko lau zilindroko motorrean. Ipini 1 zenbakiko zilindroaren gurutzagunea, eta doitu 4 zenbakiko balbulak. Gauza bera egin gainerakoekin, pizte-ordenari jarraituz.

Egin Ihes-balbula irekiaren bidezko doiketa, lerroko lau zilindroko motorrean. Ireki ahal beste 1 zenbakiko zilindroaren ihes-balbula, eta doitu 3 zenbakiko sarrera-balbula nahiz 4 zenbakiko ihes-balbula. Jardun ezazu taulak adierazi bezala, eta pizte-ordena aintzat hartuta.

Praktikatu torlojuaren eta finkatze-azkoinaren sistemarekin, bai eta zirrindola kalibratuen sistemarekin ere.

5. Banaketa gaizki galgatzeak edo balbulak oker doitzeak zein ondorio ekarriko lizkioke motorrari?

LANBIDE EKIMENA

243

Ibilgailuen Elektromekanika

12 MOTOR-BLOKEA ETA ATZERAURRERAKO TRENA Hasierako jarduerak 1. Zein indar eragiten diete pistoiari eta birabarkiari? 2. Zer atorra-mota muntatzen dira blokean? 3. Zein ezaugarri izan behar ditu pistoiak? 4. Nola kontrolatzen da pistoien bero-dilatazioa? 5. Nola daude eratuta bielaren kojineteak eta bankada? 6. Zein da birabarkiaren egitekoa?

Aurkibidea 1. Indar-transmisioa 1.1. Pistoiari eragiten dioten indarrak 1.2. Pistoiaren abiadura 1.3. Birabarkiari eragiten dioten indarrak 2. Motor-blokea 2.1. Blokea fabrikatzea 2.2. Bankada 2.3. Zilindroak. 2.4. Zilindroak blokean eratzea 3. Pistoia 3.1. Eraketa 3.2. Jardunbide-baldintzak 3.3. Pistoiak fabrikatzea 3.4. Pistoi-motak 3.5. Pistoiaren segmentuak 3.6. Buloia 4. Biela

LANBIDE EKIMENA

244

Motorrak

5. Birabarkia 5.1. Esfortzuak 5.2. Eraketa 5.3. Fabrikatzea 5.4. Orekatzea 5.5. Bielako eta bankadako kojineteak 5.6. Inertzia-bolantea 5.7. Bibrazio-motelgailua

Unitate hau amaitutakoan... 1. Atzeraurrerako trenaren funtzioak eta hari eragiten dioten indarrak ezagutuko dituzu. 2. Motor-blokearen eraketa eta ezaugarriak aztertuko dituzu. 3. Atzeraurrerako trena osatzen duten ezaugarri eratzaileak ezagutuko dituzu. Egitura zurruna da motor-blokea, eta bertan muntatzen dira motorra eratzen duten osagai guztiak. Blokearen barnealdean, pistoien kokaleku diren zilindroak daude, baita bankada ere (horren gainean muntatzen da birabarkia). Atzeraurrerako trena, berriz, pistoiak, bielak eta birabarkiak osatzen dute, eta funtsezko egitekoa betetzen du motorrean; izan ere, errekuntzan lortutako energia birabarkira transmititu, eta biraketa-mugimendu bilakatzen du. Mugimenduak ibilgailua propultsatzeko biraketa--momentu erabilgarria ematen dio motorraren bolanteari. Unitate didaktiko honetan, osagai horietako bakoitzaren ezaugarriak eta jardunbidea aztertuko ditugu.

Pistoia Blokea Biela

Birabarkia

Bolantea Karterra

12.1. irudia. Motor-blokea eta atzeraurrerako trena.

LANBIDE EKIMENA

245

Ibilgailuen Elektromekanika

12.1 Edukien garapena Indar-transmisioa Atzeraurrerako trenak â&#x20AC;&#x201C;pistoiak, bielak eta birabarkiak osatutakoakâ&#x20AC;&#x201C; bitariko zeregina du: batetik, errekuntzan sortutako indarra transmititzea, eta, bestetik, pistoiaren atzeraurrerako mugimendua birabarkiren biraketa-mugimendu bilakatzea. (12.2. irudia).

GIP Mugimendu lerrozuzen aldakorra BIP

Mugimendu zirkular jarraitua

12.2. irudia. Pistoiaren, bielaren eta birabarkiaren mekanismoa.

Sistema buloian (A) eta erroan (B) artikulatzen da, eta birabarki-ardatza (C) da biraketa-zentroa. Pistoia zilindroaren barnean mugitzen da, mugimendu lerrozuzenean eta abiadura aldakorrean. Bielak birabarki-errora transmititzen du, eta, bertan, mugimendu zirkular jarraitu bilakatzen da. `

Pistoian eragiten duten indarrak

Errekuntzaren presioak bultzatuta, pistoiak behera egiten du, eta birabarkiak bultzatuta igotzen da, inertzia-bolanteak emandako indarrari esker. Mugimendu horietako bakoitzean, bielaren posizioa aldatu egiten denez, pistoian eragiten duten indarrek pistoia zilindroaren hormen gainean bermatzera behartzen dute. 9

Beheraldia. Pistoiaren buruan eragiten duen indarra buloiaren bidez transmititzen da bielara

(12.3. A irudia). Puntu artikulatu horretan, lortutako indarra (Fa) bitan zatitzen da: bata (F1) bielaren noranzko berean doa. Bestea (F2), berriz, pistoiaren desplazamenduarekiko zuta da, eta pistoia zilindroaren hormen gainean bermatzera behartzen du.

LANBIDE EKIMENA

246

Motorrak

Goraldia. Buloiak (12.3. B irudia) bitan banatzen den indarra jasotzen du: indarretako batek (F4)

pistoiaren desplazamenduaren norabide bera izango du; besteak (F3), ordea, â&#x20AC;&#x201C;laterala da eta pistoia zilindroaren hormen gainean bermatzera behartzen duâ&#x20AC;&#x201C; beheraldian zuen kontrako aldean izango du. Errekuntza-presioa

Konpresio-presioa

F4 F2

Fb F3

12.3. irudia. Pistoian eragiten duten indarrak.

Pistoia albotik bermatzen denez, zilindroa modu irregularrean higatu, eta obalazioa sortzen da. Higadura handiagoa da pistoiak espantsio-aldian behera egitean urratzen den aldean; izan ere, aldi horretan espantsio-aldian baino indar biziagoak daude. Obalazioarekin batera, konikotasuna ere sortzen da, pistoiak hartutako indarrak GIP inguruan biziagoak baitira eta, horrenbestez, higadura esparru horretan zilindroaren behealdean baino handiagoa baita. Zenbait kasutan, biela/biraderaren mekanismoa deszentratuta muntatzen da; halakoetan, pistoiaren luzetarako ardatza ez dator birabarkiaren biraketa-ardatzarekin bat, zilindroaren higadura bi aldeetan berbera izan dadin. Bi konponbide daude: erabiliena pistoiaren ardatza mugitzean datza (12.3. irudia); beste kasu batzuetan, berriz, birabarkiaren ardatza mugitzen da. Desplazamendu honen ondorioz, bielaren angelu-desbiderapena murriztu egiten da, goranzko ibiltartean, eta, beraz, pistoiaren albo-esfortzua txikiagoa da. Dena den, bielaren angelua handitu egiten da gorazko ibiltartean, baina, pistoiari eragiten dioten indarrak txikiagoak direnez, zilindroaren alboetako higadura orekatu egiten da.

Deszentratuta 12.3. irudia. Pistoiaren ardatza deszentratuta.

LANBIDE EKIMENA

247

Ibilgailuen Elektromekanika

Pistoiaren abiadura

Birabarki-bira bat lortzeko, bi ibiltarte burutu behar ditu pistoiak. Horietako bakoitzean, pistoiak azeleratu egiten du gehienezko abiadura lortu arte; gero, abiadura moteldu egiten da zerora iritsi arte, goiko eta beheko ito-puntuetan itzulbidea egiteko. Mugimendu aldakor hori oinarritzat harturik, pistoiaren batez besteko abiadura lor daiteke (abiadura pistoiaren ibiltartearen eta birabarkiaren bira-kopuruaren araberakoa izango da).

Vm =

2⋅L⋅n L⋅n = 60 30

Vm = pistoiaren batez besteko abiadura

L⋅n = = m/s 30

L = ibiltartea metrotan n = bira minutuko

Jarduera ebatzia

Demagun motorrak 78 mm-ko ibiltartea duela. Zein izango da pistoiaren batez besteko abiadura 5.000 b/min-tan? Ebazpidea:

L = 78 mm = 0,078 m Vm =

0,078 ⋅ 5.000 = 13 m / s 30

Pistoiaren abiadura handien eraginez, batetik, zilindroak higatu egiten dira, eta, horrez gain, bestetik, abiadura horiek inertzia-indar sendoak sortzen dituztenez, multzo osoari esfortzu handiak eginarazten diote. Pistoiaren batez besteko neurria 10-15 m/s-koa da, eta ez du inoiz 18 m/s-ko neurria gainditu behar, zilindroak behar baino lehenago higa ez daitezen. Pistoaren abiadura gehiegi handitu gabe bira-kopuru handia lortu ahal izateko, ibiltarte laburreko motorrak eraikitzen dira. Horietan, ibiltartea diametroa baino apur bat txikiagoa izaten da. Oro har, diametroaren neurriaren antzeko ibiltarteak erabiltzen dira, ibiltartea oso laburra denean zilindroak okerrago betetzen direlako. Horrenbestez, betetze egokiaren eta zilindro-higadura neurrizkoaren arteko oreka lortzen saiatzen dira fabrikatzaileak.

LANBIDE EKIMENA

248

Motorrak

Ibiltartearen eta diametroaren arteko erlazioa (L/D) 0,85 eta1,2 m/s bitartekoa izaten da (12.5. irudia).

GIP

GIP Ibiltartea (L) BIP

BIP

Ibiltarte luzea L/D > 1

Diametroa (D)

Karratua L/D = 1

Superkarratua L/D < 1

12.5. irudia. Ibiltartearen eta diametroaren arteko erlazioa.

Birabarkiari eragiten dioten indarrak

Palanka-besoaren luzera eta birabarkiaren erroari aplikatutako indarra biderkatuta lortutako emaitza da momentu eragilea, betiere, indar hori angeluzuzenean aplikatzen denean. Palankaren besoaren luzera eraginkorra (P) aldatu egiten da bielak birabarkiarekiko hartzen duen angeluaren arabera (12.6. B eta C irudiak). Horren eraginez, momentu eragilea irregularra da biraketan, eta bolantearen inertziarekin konpentsatu behar da. Erroari eragiten dion indarra (F) bitan banatzen da, eta bi indar horiek elkarzutak izango dira (12.7 irudia). Horietako bat (F1) birabarki-zirkuluarekiko tangentziala da, eta biraketari lana eskaintzen dio; besteak (F2), berriz, birabarkiaren bermeari eragiten dio, eta kojineteei esfortzu handia eginarazten die. Indar horietako bakoitzaren balioa aldatu egiten da erroaren angelua aldatu heinean. Pistoia GIPn dagoela, biela birabarki-besoarekin lerrokatuta geratzen da (12.6. irudia A); egoera horretan ez dago indar-unerik eta presio guztia erroen kojineteek, birabarki-bermeak eta buloiak hartzen dute. Gune hori gehiago higatzen da, eta, ondorioz, kojineteak obalatu egiten dira. Pistoiaren gainean egindako indarra ez da birabarkira osorik transmititzen; izan ere, aurrez ikusi dugunez, indarraren zati bat motorrak higatzen dituzten marruskadurei eta inertziei aurre egiteko erabiltzen da.

LANBIDE EKIMENA

249

Ibilgailuen Elektromekanika

Hona hemen higadura horietako zenbait: 9

Zilindroaren hormak higatu egiten dira, pistoien alboak hormetan ezartzen direnean.

Berme-kojineteak eta birabarki-erroak higatu egiten dira, aplikatzen zaizkien karga handien eraginez.

Pistoiaren abiadura handiak eragindako inertziaren ondorioz higadurak sortzen dira.

12.6. irudia. Palanka-besoaren aldaketa (P).

12.7. irudia. Birabarki-erroaren gaineko indarrak bereiztea.

Motor-blokea Motorraren osagai guztiei eusten dien gorputza edo oinarrizko egitura da motor-blokea (12.8. irudia). Zurruntasuna du ezaugarri nagusi, deformatu gabe esfortzu handiak jasateko gai izan behar baitu.

12.8. irudia. Motor-blokea.

Blokeak zilindroak eta bankada ditu (azken horren gainean bermatzen da eta bira egiten du birabarkiak).

LANBIDE EKIMENA

250

Motorrak

Blokearen goialdea zapala da erabat, juntura tartekatuta, kulatarekin hermetiko itxi dadin. Behealdean, berriz, koipeztatze-olioaren biltegi gisa diharduen karterra egoten da torlojuz lotuta. Blokearen barnean, oliorako kanalizazioak egin, eta hozketa-likidorako ganberak gordetzen dira. OHV banaketako motorretan, espeka-ardatza birabarkiarekiko paraleloan muntatzen da, eta blokean egindako marruskadura-kojineteen gainean bira egiten du. Blokearen forma eta neurria aldatu egiten da zilindroaren kopuruaren eta kokapenaren arabera, betiere, lerroko zilindroak, aurrez aurreko horizontalak ala V erakoak diren kontuan hartuta. `

Blokeak fabrikatzea

Blokea, gehienetan, pieza bakar batean eraikitzen da, galdaketaz. Blokea fabrikatzeko, grafito orritsudun burdinurtua erabili ohi da; izan ere, lehengai horrek, erresistentzia mekanikoko ezaugarri onak ditu, baita zurruntasuna eta beroa jasateko gaitasun handia ere. Oztoporik handiena, berriz, pisu handia izatea da. Horregatik, motorraren pisua murrizteko, aleazio arineko blokeak fabrikatzen dira, aluminioa eta silizioa erabiliz. Motor-mota horrek pisu txikia izateaz gain, bero-eroankortasun ona du; kontuan izan beharrekoa da baina, burdinurtuzko motorrak baino erresistentzia mekaniko eta zurruntasun txikiagoa duela eta errazago deformatzen dela. Lau aldiko motorretan, gehien bat, urez hoztutako blokea erabiltzen da. Zilindroen inguruan, hozketa-likidoa zirkulatzeko ganbera batzuk daude; likidoa, ondoren, kulatarantz eta handik erradiadorerantz igaroko da. Airez hoztutako blokea, berriz, zilindro independenteekin eraikitzen da, airea errazago igaro dadin. Horrez gain, hozte-hegatsak izaten dituzte, bero-trukea hobetu ahal izateko (16.3. irudia). Batik bat, aurrez aurreko zilindro horizontaleko motorretan erabiltzen da, baita zilindro-bolumen txikiko motozikleta-motorretan ere. `

Bankada

Birabarki-ardatzaren berme izango diren asentuek osatzen dute bankada. Blokearen zatia da; sendo lotzen zaio blokeari, eta erresistentzia handia ematen dioten nerbioekin indartuta dago (12.9. irudia).

LANBIDE EKIMENA

251

ÂŠ SEAT

Ibilgailuen Elektromekanika

12.9. irudia. Bost bermeko bankada.

Euskarri bakoitza bi zatitan banatuta dago, birabarkia errazago desmuntatu ahal izateko. Desmunta daitekeen erdiari bankadaren txapela edo estalkia deitzen zaio, eta zati horietako bakoitzak kojinete-erdia dauka. Aluminiozko blokeetan, estalki horiek ez dira independenteak izaten; aitzitik, pieza bakarrean (birabarki-bermeen karterrerdi deitutakoan) muntatzen dira, blokeari zurruntasun handiagoa emateko (12.10. irudia).

Blokea

Karterrerdia 12.10. irudia. Aleazio arineko blokea, karterrerdia duena.

Zilindroak

Blokea osatzen duten ataletatik garrantzitsuena dira zilindroak; izan ere, zilindroen iraunkortasunaren araberakoa da, hein handi batean, motorraren bizitza erabilgarria. Zilindroek errekuntzaren presio eta tenperatura altuak jasan behar izaten dituzte, baita pistoiaren eta segmentuen etengabeko marruskadura ere; horregatik, horiei guztiei aurre egiteko, zenbait ezaugarri izan behar dituzte, hala nola: 9

Higadura jasateko gaitasuna

Bero-eroankortasun ona

Marruskadura ezaugarri onak

LANBIDE EKIMENA

252

Motorrak

Zilindroen gainazaleko akaberak nolabaiteko zimurtasuna izan behar du, segmentuekiko marruskadura lubrifikatzen duen olioari eutsi hala izateko. Zilindroaren barne-mekanizatuari, berriz, gainazaleko esmerilatuarekin ematen zaio akabera, eta esmerilatu horrek 45 edo 60ยบ-ko maldako marradura sortzen du (12.11. irudia). Motorra errodajean dagoela, marradura higatu egiten da segmentuekiko marruskadura-gunean; hartara, zilindroa eta segmentuak ondo akoplatzen dira motorraren funtzionamenduko lehen kilometroetan.

12.11. irudia. Zilindroaren gainazaleko esmerilatua.

Zilindroak blokean eratzea

Automobilgintzako motorretan bi sistema erabiltzen dira: 9

Bloke integrala

Atorradun blokea

Estankotasunjuntura

Hozketaganbera

A bloke integrala

B Atorra lehorra

C Atorra hezea

12.12. irudia. Zilindro-motak.

LANBIDE EKIMENA

253

Ibilgailuen Elektromekanika

Bloke integrala

Zilindroak zuzenean lantzen dira blokearen materialean (12.12. irudia A), eta galdaketaren ostean mekanizatzen dira azken neurrira. Erruz erabiltzen da prozedura hau gaur egun. Bloke integrala konpontzeko, artezteko makina erabili beharko da. Atorradun blokea

Blokeko euren kokalekutik desmunta daitezkeen zilindro eratxikiak dira atorrak. Blokekoak ez beste materialekin â&#x20AC;&#x201C;ezaugarri hobeak dituztenekinâ&#x20AC;&#x201C; fabrikatu daitezke; horixe dute abantaila nagusia. Bestalde, matxuratuz edo higatuz gero, ez dira zertan konpondu behar, aise ordeztu baitaitezke. Atorradun blokea eratzea bloke integrala eratzea baino garestiagoa da. Atorrak bitarikoak izan daitezke: 9

Atorra lehorrak

Atorra hezeak

Atorra lehorrak horma meheko zilindroak dira; blokearen zuloetan tartekatuta muntatzen dira, eta zilindrorako barne-estalki moduko bat eratzen dute (12.12. B irudia). Finkatze-sistema horri esker, atorraren eta blokaren hormak elkar ukituz egongo direla bermatzen da, hozketa-likidoari beroa transmititzeko. Blokeenak baino material erresistenteagoekin fabrikatzen direnez, oso ohikoak dira Diesel motorretan. Atorra hezeek hozketa-likidoarekin zuzeneko harremana dute (12.12. C irudia). Erabateko zilindro desmuntagarria sortzen dute, blokea barnetik hutsik baitago. Blokeari ahokatzeko, estakontasun-junturak dituzten asentuetan ipintzen dira, ura olio-karterrera igaro ez dadin. Atorrak blokearen goi-planotik gailendu egiten dira apur bat; hartara, (12.13. irudiko X ) kulata estutzean, sendo finkatuta geratzen dira.

Juntura torikoa Blokea Atorra

12.13. irudia. Blokean atorra hezeak instalatzea.

LANBIDE EKIMENA

254

Motorrak

Aleazio arineko blokeetako atorrak

Aleazio arineko blokeetan, zilindroak eratzeko, aluminioa baino material erresistenteagoak erabili behar dira â&#x20AC;&#x201C;gehienetan, burdinurtua. Atorra desmuntagarri gisa instala daitezke, edo, bestela, presiopean txertatu. Galdaketa konposatuaren sistema ere erabiltzen da; sistema horren bidez, bi metalen ukipen-gainazalaren barrena burdina eta aluminioa galdatzea lortzen da; horrela, beroa ondo transmititzen duen lotura irmoa sortzen da.

Pistoia Pistoia zilindroaren barnean mugitzen den elementua da. Gasen errekuntzatik sortutako presioa zuzenean jaso, eta bielara transmititzen du buloiaren bidez. Lan hori eraginkortasunez egiteko, beste zenbait funtzio bete behar ditu pistoiak: 9

Gasak estanko mantendu behar ditu, pistoia mugitzean karterrera igaro ez daitezen; horrez gain, ez dio olioari errekuntza-ganberara igarotzen utzi behar.

Errekuntza-aldian jasotzen duen gehiegizko beroa zilindroko hormetara transmititu behar du, hozketa-sistemara bideratzeko.

Eraketa

Ondoko atal hauek ditu pistoiak (12.14. irudia): 9

Burua

Segmentuen gunea

Buloiaren kokalekua

Hegala edo zurtoina

Hegala

Buloiaren kokalekua

Segmentuen gunea

Pistoiaren burua

12.14. irudia. Pistoiaren eraketa.

LANBIDE EKIMENA

255

Ibilgailuen Elektromekanika

Pistoiaren goiko aldea da burua; erresistentzia mekaniko ona izan behar du, eta bero-eroankortasun egokia. Buruaren lodiera bi faktoreren araberakoa da, batetik, kanporatu beharreko bero-kopuruaren araberakoa eta, bestetik, jasan beharreko gehienezko presioaren araberakoa. Hainbat forma izan ditzake buruak: zapala edo apur bat sabeldua (barrurantz nahiz kanporantz) izan daiteke, errekuntza-ganberari forma egokia ematen laguntzeko. Beste zenbaitetan, ganbera osorik edo haren zati bat pistoi-buruan sartuta egoten da. Azken kokapen hori oso ohikoa da zuzeneko injekzioko Dieseletan, eta, motor horietan, errekuntza-ganberek askotariko formak izaten dituzte. Segmentuen gunean segmentuen kokalekuak edo kaxak daude, gehienetan konpresioko bi eta arraskako bat; horiez gain, zenbait Dieseletan, konpresioko beste bat ezarri ohi da. Arraska-segmentuaren kokaguneak pistoiaren barnealdearekin komunikatzeko zirrikitu bat edo zulotxo batzuk ditu, olioa kanporatzeko, eta, zenbaitetan, buloia koipeztatzeko. Pistoiaren atzeraurrerako mugimenduaren eraginez, kokalekuek segmentuaren kolpeak jasaten dituzte etengabe, eta asko higatzen dira. Dieseletako pistoietan â&#x20AC;&#x201C;indar handia jasan behar duteâ&#x20AC;&#x201C;, barnean txertatutako altzairuzko eraztunen bidez indartzen dira lehen segmentuko kokalekuak (12.15. irudia). Buloiaren kokalekua da pistoiaren atalik sendotuena, bielara indarra transmititzeaz atal horixe arduratzen baita. Buloiak gordetzen dituzten kuboek osatzen dute kokalekua, eta pistoi-buruaren kontra ipinitako nerbioen bidez sendotuta daude. Gutxi gorabehera pistoiaren grabitate-erdigunean kokatzen da; dena den, inoiz edo behin, zentrotik 0,5etik eta 2 mm-raino mugitzen da ardatza (12.4. irudia).

Pistoia

Sendotzeeraztuna Su-segmentua

Konpresiosegmentua Arraskasegmentua

12.15. irudia. Diesel motorraren sendotze-eraztuneko pistoia.

LANBIDE EKIMENA

256

Motorrak

Hegala edo zurtoina pistoiaren behealdea da, eta pistoia kulunkatu gabe goialdera eramateaz arduratzen da. Horretarako, murriztu egin behar da zilindroarekiko lasaiera. Otto motorretan ohikoa da buloiarekin lerrokatutako zonan, pistoiaren hegalean, pisua murrizteko beheraguneak egitea. `

Jardunbide-baldintzak

Pistoiek egundoko tenperatura eta presioa jasan behar dute lanean dihardutenean. Pistoiak lanean ari dela jasan behar duen tenperatura ez da berbera pistoiaren ataletako bakoitzean: burua eta buloiaren gunea dira beroenak, 250º eta 350º izaten baitituzte; hegalak, berriz, 150º C. Bero gehiena segmentuetatik ateratzen da, zilindroaren hormak ukituz daudelako; gainerakoa hegaletik ateratzen da. Gainelikatutako Diesel motorretan, pistoiek oso tenperatura altua izaten dutenez, hozketa-sistema behar da; sistema horretan, olio-zorrotada botatzen duen hornigailua ipintzen da, barrualdetik pistoiaren burura bideratuta (14.10. irudia). Errekuntzan lortutako presioa pistoi-buruaren gainazalari aplikatzen zaio. Adibide modura, 80 mm-ko diametroko pistoiari eragiten dion bat-bateko indar maximoa kalkulatuko dugu, motorraren errekuntza-presioa 40 barrekoa dela kontuan hartuta. F=P·s s=

p ⋅ D2 314 ⋅ 8 2 = = 50 cm 2 4 4

F = 40 · 50 = 2.000 N/cm2 `

Pistoiak fabrikatzea

Pistoien lan-baldintza gogorrak direla eta, zenbait ezaugarri izan behar dituzte ezinbestean: 9

Arintasuna

Osaera sendoa

Lerratze-ezaugarri onak

Dilatazio-koefiziente txikia

Bero-eroankortasun ona

LANBIDE EKIMENA

257

Ibilgailuen Elektromekanika

Pistoiak fabrikatzeko, gehien bat, aluminiozko aleazioak erabiltzen dira; izan ere, material horrek oso dentsitate txikia du, eta, hortaz, pisu txikia eta bero-eroankortasun ona. Otto motorretan, aluminio-siliziozko aleazioa erabiltzen da (silizioa % 12). Kobre- eta nikel-kopuru txikiak ere baditu. Material hori oso arina da, eta erresistentzia handikoa, gainera. Maskorreko galdaketaz lortzen da, eta, gero, tenplaketa-tratamendua ematen zaio, sendotasun eta higadura-erresistentzia handiagoa izan ditzan. Eskakizun handiko motorretan nahiz Diesel gainelikatuetan, pistoiak forjaz edo estanpazioz fabrikatzen dira, silizio-kopuru handiaz nahasita (% 25eraino). Aluminioarekin aleatutako silizio-kopurua handituta, pistoiak hobeto egingo dio aurre higadurari eta bero-dilatazioak behera egingo du; baina, mekanizazio-ezaugarriek behera egingo dutenez, halako pistoiak fabrikatzea garestiagoa da. Pistoi berriei gainazaleko tratamendua ematen zaie, lerratze-ezaugarriak hobetzeko, errodajea edo pistoiaren eta zilindroaren egokitze-prozesua laburtzeko asmoz. Tratamendu horretan, aluminioaren gainean eztainuzko edo berunezko geruza fina ipintzen da, murgilketa-sistemaren bidez. Halaber, grafitozko hautsa ere erabiltzen da, gainazala babestu eta lerratze ona eskaintzen baitu. `

Pistoi-motak

Pistoiak eratzeko modu asko dago, eta, usuenik, motor-motara eta jardunbide-egoerara egokitzen dira. Bero-dilatazioa kontrolatzeko metodoetan daude alde nabarmenenak (12.16. irudia). Pistoiaren bero-dilatazioa zilindroarenaren ia bikoitza dela kontuan hartuta eta, gainera, pistoiaren gunearen arabera dilatazioa aldatu egiten dela aintzat izanik, beharrezkoa da dilatazioa kontrolatzeko prozedurak erabiltzea, olio gehiegi kontsumitu gabe motorrak aleka hartzeko arriskurik egon ez dadin. Altzairuzko zerrendadun pistoi autotermikoa

Urez edo airez hoztutako lau aldiko motorretan erabiltzen da. Buloiaren gunean altzairuzko xaflak sartzen dira, altzairuaren eta metal arinaren dilatazio-koefizientearen eraginez bi metalezko gorputza osatzeko (12.17. irudia). Tenperaturak gora egiten duenean, zerrendek hartzen duten kurbatuaren eraginez, pistoiak buloiaren norabidean besterik ezin du dilatatu; hartara, marruskadura handieneko guneak â&#x20AC;&#x201C;alegia, buloiaren ardatzarekiko zutak direnakâ&#x20AC;&#x201C; ezin dira dilatatu.

LANBIDE EKIMENA

258

Motorrak

Hotza

Pistoi hotza

Pistoi beroa

Beroa Altzairuzko zerrenda

12.16. irudia. Pistoiaren dilatazioa.

12.17. irudia. Pistoi autotermikoaren efektu bimetalikoa.

Altzairu-eraztuneko pistoi autotermikoa

Buloiaren eta segmentu-gunearen arteko esparruan, 2 mm-ko lodierako altzairuzko eraztun horzdun bat edo batzuk txertatzen dira, eta eraztun horiek gune horretan gertatu ohi den dilatazioari eutsi egiten diote. (12.18. irudia).

Altzairuzko eraztuna

12.18. irudia. Altzairuzko eraztuneko pistoi autotermikoa.

Pistoi konpentsatzailea

Pistoi-mota horrek, hotzean, forma obalatua du, eta obaloaren diametro txikia buloiaren ardatzarekin bat dator. Tenperaturak gora egiten duenean, material asko dagoen gunea gehiago dilatatzen da, eta zirkulu-forma hartzen du funtzionamendu-tenperatura normala eskuratzen duenean.

LANBIDE EKIMENA

259

Ibilgailuen Elektromekanika

Pistoiaren segmentuak

Pistoian egindako kokalekuetan muntatzen diren eraztun elastikoak dira segmentuak (12.19. irudia). Hiru eginkizun betetzen dituzte nagusiki: 9

Gasak estanko daudela bermatzea

Beroa zilindrorantz ateratzea

Olioa errekuntza-ganberara igarotzen ez uztea

Su-segmentua Konpresiosegmentua Arraskasegmentua

12.19. irudia. Pistoiaren segmentuak.

Eginkizun horiek betetzeko, bi segmentu-mota daude: konpresio-segmentuak eta arraska-segmentuak edo olioa kontrolatzekoak. Konpresio-segmentuak

Zilindroarekin itxiera hermetikoa egiteaz eta bero gehiena kanporatzeaz arduratzen dira. Usuenik, bi konpresio-segmentu muntatzen dira (12.20. irudia), eta zilindro-bolumen handiko zenbait Dieseletan hiru. Lehen segmentuari su-segmentu deitzen zaio, errekuntzaren garra zuzenean jasotzen baitu. Pistoiaren goiko planoarekiko distantzia kalkulatzeko bi faktore hartzen dira kontuan, batetik ebakuatu beharreko bero-kopurua eta, bestetik, bere kokalekuan kedarra sortzeko arriskua (kedarrak blokeatu eta espantsioa galarazi egingo luke). Segmentuek aske mugitu behar dute euren kokalekuetan, eta, horretarako, bero-dilatazioa xurgatzeko gai den lasaiera axiala kalkulatu behar da. Beharrezkoa da, era berean, muturren artean irekiera egotea; hartara, dilatazioak eta higadurak gertatu arren, segmentuek uneoro zilindroaren hormetan presio erradiala egiten dutela ziurtatuko da (12.21. irudia).

LANBIDE EKIMENA

260

Motorrak

Su-segmentua Konpresiosegmentua Mota integraleko arraska-segmentua Oliokanporaketa

12.20. irudia. Zilindroan lanean diharduten segmentuak.

12.21. irudia. Segmentu-muturren arteko irekiera.

Arraska-segmentua

Azken segmentua da â&#x20AC;&#x201C;konpresio-segmentuen ostekoa, alegia (12.20. irudia). Zilindroaren hormetan geratutako olioa jasotzeaz arduratzen da, errekuntza-ganberara igaro ez dadin, bestela, erre eta kedar-biltegia sortuko litzakete. Arraska-segmentuak arrastatzen ez duen olioa konpresio-segmentuek jasotzen dute, eta olio-apur bat besterik ez da igarotzen, zilindroaren goialdea lubrifikatzeko. Jasotako olioaren zati bat pistoiaren barnealdera kanporatzen da, segmentuaren kokalekuaren barnean egindako zulo edo zirrikituetatik barrena, buloia koipeztatzeko. Arraska-segmentuek malguki hedatzailea izaten dute, eta, horri esker, zilindroa ukituz egoten dira. Segmentuen forma ohikoenak

Segmentuen atalak hainbat forma har ditzakeenez (12.22. irudia), muntatzeko kokapen jakin bat hartu behar da. Segmentuaren ebakidura Ebakidura angeluzuzena Barne-alakadun segmentu angeluzuzena Konikoa kanpoaldean Trapezoidala barnealdean Azazkal-segmentua Arraska integrala Hedatzailedun arraska Malgukidun arraska

12.22. irudia. Segmentu-motak.

LANBIDE EKIMENA

261

Ibilgailuen Elektromekanika

Kokapen hori marka baten bidez adierazten da (Top, C, etab.), eta pistoiaren bururantz begira egon behar du. 9

Sekzio angeluzuzeneko segmentua. Su-segmentu gisa erabiltzen da, eta ukipen-gainazal zabala duenez, estankotasuna erraztu egiten du eta beroa hobeto kanporatzen da (12.23. irudia).

Barne-alakadun segmentua. Pistoiren beheranzko ibiltartean, bihurritu egiten da apur bat, zilindroaren kontra makestuta geratzean, eta olio-arraskaren funtzioa betetzen du. Pistoiak gora egitean, berriz, presioaren eraginez, ohiko posizioa berreskuratu, eta estankotze-funtzioa betetzen du.

Kanpoalde konikoko segmentua. Su-segmentuaren azpialdean muntatzen da, eta aurrekoaren antzera dihardu: estankotzeaz gain, zilindro-hormetako olioa jasotzen du (12.24. irudia).

Marruskadura-azalera txikia duenez, errodajean berehala egokitzen zaio zilindroari.

Errekuntza-gasak

Zilindroa

Pistoia

Errekuntza-gasak

Pistoia

Olioa 12.23. irudia. Ebakidura angeluzuzeneko segmentua.

12.24. irudia. Kanpo-sekzio konikoko segmentua.

Azkazal-segmentua. Konpresio-segmentu gisa jarduteaz gain, gehiegizko olioa jasotzeaz arduratzen da.

Barnealde trapezoidaleko segmentua. Funtzionamenduan dagoela, bi noranzkoetan mugimendu kulunkaria hartzen duenez, ez da kedarra pilatu zaiolako bere kokalekuan katigatuta geratzen. Su-segmentu modura erabiltzen da Diesel motorretan (12.15. irudia).

Arraska-segmentuak. Integralak izan daitezke â&#x20AC;&#x201C;alegia, U formako ebakidura duen pieza bakarrean egindakoakâ&#x20AC;&#x201C; edo, bestela, hedatzailedunak, hainbat piezatakoak. Hainbat zulo dituzte olioa pistoiaren barrualdera igaro dadin (12.25. irudia).

Hiru ataleko segmentua. Arraska-segmentu honek hiru pieza ditu: bi uztai estu eta uztaiak kokalekuko hormen kontra itsatsita dauzkan hedatzailea (12.26. irudia).

LANBIDE EKIMENA

262

Motorrak

Olioa itzultzeko zuloa

Hedatzailea

Goialdeko uztaia

Zilindroa

Pistoia

Integral motakoa Olioa Alboko uztaiak

Behealdeko uztaia

Hedatzailea

12.25. irudia. Olioa harraskatzeko segmentuak.

12.26. irudia. Hiru ataleko olio-segmentuak.

Segmentuak fabrikatzea

Erabilitako materialak oso sendoa izan behar du, eta, era berean, marruskadurak eragindako higadurari aurre egiteko gai ere izan behar du; segmentuek, bestalde, oso elastikoak izan behar dute, zilindroaren aurka presio konstantea egiteko. Segmentuak fabrikatzeko, burdinurtua erabiltzen da karbonozko, siliziozko eta manganesozko aleazioarekin nahasita. Zenbaitetan, marruskadura-gunean molibdenozko geruza ezartzen zaie, lerradurako eta bero-eroankortasuneko ezaugarriak hobetzeko. Su-segmentuak, oso tenperatura altua jasan eta lubrifikazio txikia izaten dutenez, kromozko geruzaz babesten dira, geruza horri esker sendotasuna lortu eta lerradura-ezaugarriak hobeto egiten baititu. `

Buloia

Pistoiaren eta bielaren lotura artikulatzen duen pieza da. Haren gainean kargatzen da errekuntzaren presio guztia, ondoren birabarkira transmititzeko; horrenbestez, buloiaren osaerak oso sendoa izan behar du, baina baita arina ere, pistoiaren mugimenduetan inertziaren indarra ez bizitzeko. Barnealdea hutsik izaten du, eta kanpoko diametroa zilindroaren diametroaren (D) arabera kalkulatzen da (0,3 D eta 0,4 D bitartean). Buloia eraikitzeko, kromo-nikelaz nahasitako altzairuak erabiltzen dira, eta zementazioko gainazaleko tratamendua ematen zaio. Esfortzu handiko motorretako buloietan, berriz, kromo-aluminioz nahasitako altzairua erabiltzen da, eta nitrurazio-tratamendua ezartzen zaie, gainazalari ahal besteko sendotasuna emateko.

LANBIDE EKIMENA

263

Ibilgailuen Elektromekanika

Biela Pistoiak errekuntzan jasotako indarra birabarkira transmititzea da bielaren egitekoa (12.27. irudia). Abian dagoela, konpresioko, trakzioko eta flexioko esfortzu handiak jasan behar dituenez, oso zurruna izan behar du luzetara, eta ahalik eta pisu txikiena eduki.

Zorroa

Buloia

Konpresio-segmentuak

Koipeztatzesegmentua Buloi flotagarria

Biela

Pistoia Blokea Koipeztabidea Atorra lehorra

Biela

Kojinete-erdia

Birabarkia

Parekatzezenbakia

Plano inklinatuko txapela

12.27. irudia. Atzeraurrerako trenaren osagaiak.

Fabrikazioa

Bielak fabrikatzeko, manganesoz eta silizioz aleatutako karbono-altzairuak erabiltzen dira. Estanpazioz forjatzen dira, erresistentzia mekanikoa izan dezaten. Era berean, burdinazko eta grafito esferoidalezko burdinurtuz ere eraikitzen dira. Ondorengo mekanizatuak doitasun handia eskatzen du, bielaren buruaren eta oinaren arteko distantzia eta ardatzen arteko paralelismoak zehatzak izan daitezen. `

Bielaren osaera

Hauek dira bielaren osagaiak: bielaren oina –bertan kokatzen da buloia–, bielaren burua –birabarkira lotzen duena– eta buruaren eta oinaren lotunea den gorputza (12.28. irudia).

LANBIDE EKIMENA

264

Motorrak

Buloia

Bielaoina Bielari finkatutako buloia

Zorroa

Bielaren gorputza

Buloi flotagarria

Bira askea

Buloia

Zorroa

Buloia

Dilataziotorlojua Bielaburua Kojineteerdiak Biela-buruaren estalkia (txapela)

Presiopeko muntaketa

12.28. irudia. Bielaren osaera.

Segurtasun-eraztuna

12.29. irudia. Bielaren eta pistoiaren arteko giltzadura.

Biela-oina

Buloiaren bidez pistoia eta biela lotzen ditu, eta muntatzeko bi aukera daude (12.29. irudia): 9

Bielara finkatutako buloia. Bielaren oinean tartean sartuta muntatzen da buloia (12.29. A irudia), pistoiaren kokalekuan aske bira eginda. Erraz muntatzen da, biela-oinaren zorroa eta buloiaren segurtasun-eraztunak ezartzen ez baitira, eta jardunean ez du zaratarik egiten. Dena den, badu eragozpenik; izan ere, bielaren oinean tartekatu behar denez, biela berotu egin behar da, kokalekua dilatatzeko eta errazago muntatu ahal izateko.

Buloi flotagarria. Buloiak aske egiten du bira bi piezen artean â&#x20AC;&#x201C;alegia, pistoiaren eta bielaren artean (12.29. B irudia). Bielaren oinak brontzezko kojinetea du presiopean txertatuta. Kojinetea presioz koipezta daiteke, biela-burutik olioa garraiatzen duen kanalizazioaren bidez; bestela, arraska-segmentuko olioa eramaten da kojinetera, bielaren goialdean dagoen zulo konikoaren bidez. Buloia axialki mugitu eta zilindroaren hormen kontra talka egin ez dezan, buloiaren kokalekuaren ertzetan segurtasun-eraztun elastikoak ditu. Buloi flotagarriaren sistemari esker, marruskadurak eragindako higadura bi aldeen artean â&#x20AC;&#x201C;biela-oinaren eta pistoiaren arteanâ&#x20AC;&#x201C; banatzen da. Hotzean munta eta desmunta daiteke, eta eraztun elastikoak kendu besterik ez dago.

LANBIDE EKIMENA

265

Ibilgailuen Elektromekanika

Bielaren gorputza

T bikoitzeko ebakiduraz eraiki ohi da. Diseinu horrek erresistentzia handia ematen dio, konpresio-bidezko eta flexio-bidezko deformazioari aurre egin ahal izateko. Bielaren luzera zenbait faktorek finkatzen dute, hala nola pistoiaren ibiltarteak, transmititu beharreko esfortzuek eta motorraren biraketa-erregimenak. Bielaren burua

Bielaren buruan lotzen da biela birabarkiaren erroarekin. Errazago muntatu ahal izateko, torlojuz lotuko diren bi erditan banaturik fabrikatzen da; bielatik bereizten den piezari bielaren txapela edo estalkia deitzen zaio. Zati batek zein besteak aldeetako batean zenbaki bat izaten dute, nondik eta zein posiziotan muntatu jakiteko. Bielaren burua zilindroaren diametroa baino handiagoa denean, txapelaren eta bielaren arteko loturaren planoa makurtuta eraikitzen da, biela/pistoia multzoa errazago atera ahala izateko. Halakoetan, lotura-gainazalek ildaskak izaten dituzte, muntaketa-mota horretan sortu ohi diren zizailadura-esfortzuei aurre egin ahal izateko. Biela-buruaren barnean, marruskadurako bi kojinete-erdi egoten dira. Kojinete-erdi horiek kokapen-orpoa dute, behar bezala muntatu eta estalkia estutzean ondo finkatuta gera daitezen. Eskuarki, txapela lotzeko, dilatazio-torlojuak erabiltzen dira (12.30. irudia). Torloju-mota horrek diametro kalibratuko gunea duenez (nukleoaren diametroaren % 90a), estutzeko momentua aplikatzen zaionean, elastikoki deformatzen da, eta, horri esker, etengabeko trakzioa du, eta ezinezkoa da jasan beharreko kargen ondorioz torlojua lasaitzea edo haustea.

Nukleoaren Ă&#x2DC;

Kalibratuaren Ă&#x2DC;

12.30. irudia. Dilatazio-torlojua.

LANBIDE EKIMENA

266

Motorrak

Birabarkia Birabarkiak pistoiaren bultzada jasotzen du bielaren bitartez; orduan, indarren biraketa gertatzen da, eta biraketa hori errotazio-mugimendu bilakatuko da. Birabarkian sortutako momentuaren zatirik handiena lozagiara igarotzen da, motorreko bolantearen bidez, eta ia guztia ibilgailuaren indar propultsatzaile gisa erabiltzen da; zati txiki bat, berriz, gailu osagarriak (koipeztatze-ponpa, olio-ponpa, hozketa-sistema, sorgailua, etab.) egokitzeko erabiltzen da. `

Esfortzuak

Birabarkiak hainbat puntutan ezarrita egiten du bira, eta egiten duen lan-motarengatik hainbat esfortzu jasan behar ditu. Inertzia-bolanteak nahiz pistoiek â&#x20AC;&#x201C;konpresioan igotzen direneanâ&#x20AC;&#x201C; sortzen duten biraketarekiko erresistentzia jasan behar dute erro bakoitzean jasotzen dituen etengabeko bultzadek; horregatik, tortsioko eta flexioko esfortzuak agertzen dira. Birabarkian, halaber, bielaz eta pistoiaz osatutako multzoak bere atzeraurrerako mugimenduan sortzen dituen inertzia-indarrek jarduten dute. Gainera, bibrazioak eta marruskadurak eragindako higadura jasan behar ditu. Horiek guztiak kontuan hartuta, beraz, birabarkiak sendoa eta elastikoa izan behar du; era berean, higadurari aurre egiteko gai izan, eta berme-kopuru egokia eduki behar du. `

Eraketa

Ardatz ukondotua da birabarkia, eta bermeez, erroez, besoez eta kontrapisuez osatuta dago (12.31. irudia). Birabarkiaren bermeak. Errodamendu horietan egiten du bira birabarkiak; bankada-kojineteen gainean muntatzen dira blokean, eta birabarki-kopurua jasan beharreko kargen eta zilindro-kopuruaren araberakoa da. Lerroko motorretan, birabarkia ondo bermatuta dagoela jo daiteke, erroa bi aldeetan bermatuta dagonean; horrela ez denean â&#x20AC;&#x201C;esaterako, hiru bermedun lau zilindroko motorretanâ&#x20AC;&#x201C; behar bezala indartu behar da birabarkiaren egitura. Bolantea finkatzeko platera

Koipeztabideak Besoa

Bermea Kontrapisuak

Erroa

12.31. irudia. Birabarkiaren osaera.

LANBIDE EKIMENA

267

Ibilgailuen Elektromekanika

Birabarkiaren erroek biela-buruekin lotzen dute birabarkia, eta buru horien bidez jasotzen da birabarkia bultzatu eta birarazi egiten duen indarra; horrela, birabarkiak zirkulu bat irudikatuko du bere ardatzaren inguruan.

Besoak bermearen eta erroen arteko lotura dira.

Kontrapisuek birabarkiaren masak orekatzeko zeregina dute.

Muturretako batean, inertzia-bolantea finkatzeko platera du, eta, kontrako aldean, berriz, txabeta-bidez muntatuta, espeka-ardatza arrastatzeko pinoia dago baita osagarriak mugiarazteko polea ere. Kojineteak koipeztatzeko olioa presiopean iristen da bermeetara, eta birabarki-barnean egindako zuloaren bidez erroetara garraiatzen da. Bi muturretan, oliorako ixte-eraztunak daude, estankotasuna ziurtatzeko (12.32. irudia). Eraztun horiek metalezko egitura dute, sendoak izan daitezen eta euren kokalekuan ondo finka daitezen. Barneko zirkunferentzian, erradio-malgukiak eragindako presioaren ondorioz ardatzaren kontra aplikatzen den ixte-ezpaina du.

Egitura metalikoa Barneko aldea

Erradiomalgukia

Babesa

Ixte-ezpaina

12.32. irudia. Birabarkiaren oliorako ixte-eraztuna.

Fabrikatzea

Birabarkiak galdaketaz edo forjaz egin daitezke. Moldeko galdaketa usu erabiltzen da birabarkiak fabrikatzeko, forma konplexuak baitituzte. Galdaketako altzairuak erabiltzen dira, karbonoa, silizioa, kobrea, manganesoa eta kromoa aletuta. Birabarki forjatuei dagokienez, estanpazioaren bidez ematen zaie forma, eta erresistentzia-egitura lortzen da. Material gisa, kromoarekin, nikelarekin eta molibdenoarekin nahasitako altzairuak erabiltzen dira.

LANBIDE EKIMENA

268

Motorrak

Mekanizatu ostean, gogortzeko gainazal-tratamendua ematen zaie erroetan eta bermeetan. Horretarako, bi aukera daude: nitrurazio-metodoak erabiltzea –alegia, gainazaletik nitrogenoa gehitzea– edo, bestela, zementazioa erabiltzea, kanpoko geruzan karbonoa gehituta. Horrela, sendotasun paregabea eta higadurari aurre egiteko gaitasun aparta duten 0,5 eta 2 mm bitarteko sakonerak lortzen dituzte. `

Orekatzea

Kontuan izanda motorrean bira egiten duten atal guztietatik masarik eta luzerarik handiena birabarkiak duela, funtsezkoa da orekatuta egotea, bai estatikoki eta bai dinamikoki. Orekatze estatikoa lortzeko, birabarkiak libreki bira egin dezakeenean, pausagunean edozein kokapen hartzen duela kokatu behar dira masa guztiak biraketa-ardatzaren inguruan. Oreka estatikorik ez badago, pausagunean beti posizio berberean geratzeko joera hartzen du birabarkiak, grabitate-indarrak masa handieneko puntura erakartzen baitu. Orekatze dinamikoan, berriz, birabarkia biraraztean, mugimenduan dauden masa guztiek indar zentrifugoa egiten dute ardatzaren inguruan; horrela, masak bata bestearekin orekatu egiten dira; alegia, ardatzaren edozein punturekiko indarrak batuta, emaitza zero da beti. Birabarkia (12.33. irudia-A) estatikoki orekatuta dago; ez dinamikoki. Izan ere, m1 eta m2 masek bira egitean sortutako indar zentrifugoek birabarkia desorekatu egiten duten biraketa-momentua sortzen dute.

Oreka estatikoa eta desoreka dinamikoa F1 m1

m2 F2 Oreka estatikoa eta dinamikoa F’2 m‘2

m2 F2

F1 m1

m‘1 F’1

12.33. irudia. Birabarkia orekatzea.

LANBIDE EKIMENA

269

Ibilgailuen Elektromekanika

Masak orekatu egin dira (12.33. irudia-B), eta indar zentrifugoen arteko batuketaren emaitza zero da: (F1 + Fâ&#x20AC;&#x2122;2) â&#x20AC;&#x201C; (Fâ&#x20AC;&#x2122;1 + F2) = 0. Birabarkia mekanizatu ostean orekatzen da, makina bereziak erabilita: kontrapisuetatik materiala kentzen da oreka lortu arte. Inertzia-bolantea, lehenik, bereizirik orekatzen da, eta, gero, birabarkiarekin batera. Orekarik ez badago, batetik berme-kojineteek karga handiak jasan behar dituzte eta, bestetik, karrozeriara igarotzen diren bibrazioak sortzen dira.

12.34. irudia. Orekatze-ardatz kontrabirakariak.

Orekatze-ardatzak

Oro har, atzeraurrerako trenaren indarrak honela orekatzen dira, erroak egoki kokatuta eta birabarkiaren kontrapisuak behar bezala dimentsionatuta. Lerroko lau zilindroko motorren kasuan, zenbait bibrazio sortzen dira beti, birabarkia ondo orekatu arren, eta, indar horiek ezabatu ahal izateko, zenbait motorretan orekatze-ardatz kontrabirakariak ezartzen dira (12.34. irudia). Ardatz horiek blokearen alde banatan ezartzen dira, eta elkarrekiko aurkako noranzkoan egiten dute bira birabarkiaren abiadura bikoitzean. Ardatzen forma bereziari esker, desoreka eragiten duten indarren adinako indarrak eragiten ditu, baina indar horien kontrako noranzkoan, hartara bibrazioak ezabatu egiten baitira (12.35. irudia).

LANBIDE EKIMENA

270

Motorrak

P P F

2P = F P

F P

12.35. irudia. Bibrazioak sortzen dituzten indarren oreka.

Ardatzek birabarkiaren mugimendua horzdun uhalaren edo katearen bidez jasotzen dute. `

Bielako eta bankadako kojineteak

Birabarkia muntatzeko, marruskadura-koefiziente txikiko marruskadura-kojineteak erabiltzen dira; horregatik, presiopeko koipeztaketa beharrezkoa da, metalen artean ukitzerik egon ez dadin eta, hartara higadura murriztu dadin. Bai bankada-kojineteek –birabarkiak bira egiteko erabiltzen dituenak– bai biela-kojineteek –erroak bira egiteko erabiltzen dituenak– lan-baldintza latzak jasan behar dituztela kontuan hartuta, egoki jardungo dutela bermatzeko, honako ezaugarri hauek izan behar dituzte: 9

Aleka ez hartzeko aurre egiteko gaitasuna

Partikula solidoak txertatzeko erraztasuna

Erroaren formara egokitzeko erraztasuna

Bero-eroankortasun ona

Biela Kojinetea

Muntaketalasaiera

Birabarkia

12.36. irudia. Bielaren eta birabarkiaren arteko muntaketa-lasaiera.

LANBIDE EKIMENA

271

Ibilgailuen Elektromekanika

Kojinetearen eta erroaren artean muntaketa-lasaiera zehatz bat utzi behar da beti, dilatazioa xurga dezan eta olioaren zirkulazioa etengabekoa izan dadin (12.36. irudia). Lasaiera hori zehazteko, hainbat faktore hartu behar dira aintzat, hala nola kojinetearen materiala, diametroa eta bero-dilatazioa batetik, eta, bestetik, birabarkiaren biraketa-abiadura. Kojineteen osaera

Gehienetan, bi erditan banatzen dira, eta zati horietako bakoitzari kojinete-erdia edo zorro-erdia deitzen zaio. Kojinete-erdi bakoitzak altzairuzko oinarri erdizirkularra dauka, eta haren gainean ezartzen da marruskaduraren kontrako materiala. Erdietako batean zulo bat egiten da, olioa iristeko, eta eraztun-itxurako zirrikitu bat, olioa banatzeko. Kojinete bakoitzak, gainera, orpo bat dauka egoki kokatzeko eta muntatuta dagoela ibilgetzeko (12.37. irudia). Birabarkiak kojinete axialak ere baditu, lozagia abiaraztean sortutako esfortzuei eutsi ahal izateko. Modu axialean kokatzen dira banakadaren euskarri baten bi aldeetan (12.38. irudia).

Posizionamendu-orpoa Koipeztatzezirrikitua

Estalkia

Kojinete axialak

Altzairuzko oinarria

Marruskaduraren kontrako geruzak 12.37. irudia. Bi geruzako marruskadura-kojinetea.

Bankada-bermea

12.38. irudia. Kojinete axialen kokapena.

Kojineteetarako materialak

Marruskaduraren kontrako materiala hainbat metalen aleazioz egin daiteke; hona hemen metal horietako zenbait: 9

Metal zuria. Eztainuz eta berunez egindako aleazioa da; marruskadurari aurre egiteko

ezaugarri onak ditu; erresistentzia mekanikoa, ordea, txikia duenez, geruza finetan besterik ezin da erabili.

LANBIDE EKIMENA

272

Motorrak

Kobre-beruna. Material horrek egitura erresistentea du, kobreari eta berunaren marruskadura-

-aurkako ezaugarriei esker; aitzitik, ez da aise deformatzen, eta, hain gogorra denez, ez du partikulak txertatzen uzten. Aluminio-eztainua. Gaur egun usu erabiltzen da aleazio hau; kasu honetan aluminioak

ematen du erresistentzia; eztainuak, berriz, marruskadurarekiko erresistentzia; aurreko aleazioaren antzeko ezaugarriak ditu. Kojineteak hainbat geruzatan konfiguratzen dira: esate baterako, lehen geruza, altzairu-euskarriaren gainean, kobre-berunezkoa, eta horren gainean metal zuriko geruza fina, 0,01 eta 0,03 mm bitarteko lodierakoa. Metal zuria ere ipintzen da batzuetan aluminio-eztainuaren gainean. `

Inertzia-bolantea

Birabarkia birarazi egiten duten indarrak ez zaizkio birabarkiari etengabe aplikatzen; aitzitik, erro bakoitzak bultzada bat jasotzen du espantsioko ibiltartean, eta azeleratzeko joera hartzen du. Aldiz, birabarkiak konpresio-ibiltarte bakoitzean balaztatzeko joera hartu, eta bira irregularra sortzen du. Horrenbestez, bira erregulatzeko, birabarkiaren ertzean inertzia-bolantea muntatzen da (12.39. irudia). Masa itzeleko diskoa da inertzia-bolantea; bultzaden energia zinetikoa gordetzeko gaitasuna du, eta jarraian itzuli egiten du, energiarik sortzen ez duten aldiak burutzeko.

Horzdun koroa Finkatzetorlojuak

Bolantea

Birabarkia

12.39. irudia. Inertzia-bolantea.

Bolanteak motorraren martxa leundu egiten du, baina eragozpenen bat edo beste ere badu, pisu handia duenez, birabarkiari tortsio-esfortzuak eragiten baitizkio â&#x20AC;&#x201C;batik bat, urrutien dagoen zilindroaren bultzada jasotzen duenean. Horrez gain, ez du erregimen-aldaketa azkarrik egiten uzten; beraz, bolantea oso astuna bada, ezingo da ondo azeleratu. Funtsezkoa da, horrenbestez, bolantearen masa motorraren ezaugarrien arabera zehatz-mehatz kalkulatzea.

LANBIDE EKIMENA

273

Ibilgailuen Elektromekanika

Fabrikazioa

Burdinurtuz fabrikatzen da bolantea. Inguruetan, abio-motorraren pinoia engranatzeko erabiliko den horzdun koroa muntatzen da presioz, eta, kasu askotan, horrez gain, gurpil fonikoa ere ezartzen da injekzioko eta pizteko sistemen erregimen-kaptadorerako. Inertzia-bolantea, lehenik, bakarka orekatzen da, eta, gero, birabarkiarekin eta lozagiarekin batera. `

Bibrazio-motelgailua

Birabarkian sortzen diren gehiegizko tortsio-esfortzuak eta bibrazioak saihesteko, zenbait motorretan, inertzia-bolantearen kontrako muturrean bibrazio-motelgailua ezartzen da (12.40. irudia). Birabarkiari malgutasunez lotutako masa birakaria da gailu hori, eta, inertziari aurre egiteko gaitasunari esker, lerratze elastiko apur bat eskaintzen du, birabarkiaren tortsio-bibrazioak motel daitezen.

Disko lerragarriak Malgukia Marruskadura-gainazala

Ixteeraztuna Banaketa-pinoia Birabarkia 12.40. irudia. Bibrazioen motelgailua.

LANBIDE EKIMENA

274

Motorrak

Unitate didaktikoaren funtsezko ideiak

MOTOR-BLOKEA ETA ATZERAURRERAKO TRENA

MOTOR-BLOKEA

9 9 9

ATZERAURRERAKO TRENA

Burdinurtuzko blokea eta aleazio arineko blokea Bloke integrala Atorra hezeko blokea Atorra lehorreko blokea

Indar-transmisioak atzeraurrerako trenean sortzen dituen eraginak

Pistoia eta biela

Aluminiosiliziozko pistoia; arina, erresistentea eta bero-eroale ona Buloi flotagarriaren sistema Bielara finkatutako buloisistema Pistoien dilatazioa kontrolatzeko sistema Konpresioko segmentuak eta arraskasegmentuak

Frikzio-kojineteak

Koipeztatzeko eta dilatatzeko muntaketalasaiera Presiopeko koipeztatzea beharrezkoa Egokitze errazeko material bigunak erabiltzea Marruskaduraren kontrako bizpahiru geruzatan egituratzen dira

Birabarkia

Zilindroetako higadura irregularrak: obalazioa eta konikotasuna Birabarkikojineteetako eta bieletako higadurak Biraketamomentuaren transmisio irregularra Marruskadurak eragindako energiagalerak Inertzia-indar handiak pistoiaren abiadura biziarekin

Birabarkiaren ezaugarriak: sendotasuna eta elastikotasuna Erroak eta bermeak gogortzeko gainazaltratamendua Birabarkia orekatzea: estatikoki nahiz dinamikoki

LANBIDE EKIMENA

275

Ibilgailuen Elektromekanika

Unitate didaktikoaren jarduerak Aztertu zure ezagutzak. Adierazi ondoko galdera hauen erantzun zuzena 1. Zein higadura-mota sortzen du pistoia zilindroaren barrualde batean ezartzeak? A. Obalazioa

B. Konikotasuna

C. Lasaiera axiala

D. Deszentraketa

2. Pistoi batek 60 mm-ko ibiltartea du: zein da batez besteko abiadura 5.000 b/min-tan? A. 18 m/s

B. 15 m/s

C. 12 m/s

D. 10 m/s

3. Zein bloke-motatan ezartzen dira zilindroak blokearen materialean bertan? A. Atorra lehorreko blokean

B. Atorra hezeko blokean

C. Bloke integralean

D. Bankadadun blokean

4. Zein aleazio erabiltzen da gehienetan pistoiak fabrikatzeko? A. Aluminio eta magnesiozkoa

B. Aluminio eta siliziozkoa

C. Burdina eta aluminiozkoa

D. Burdina eta siliziozkoa

5. Zeintzuk dira pistoiaren segmentuen egitekoak? A. Pistoiaren eta zilindroaren arteko estankotasuna ziurtatzen dute C. Zilindroko olioa jasotzen dute

B. Pistoiko beroa kanporatu egiten dute D. Erantzun guztiak zuzenak dira

6. Nola deitzen da bielaren eta pistoiaren arteko lotura, segurtasuneko eraztun elastikoak eta biela-oinean zorroa dituena? A. Buloi flotagarria

B. Bielara finkatutako buloia

C. Buloi erdiflotagarria

D. Buloi artikulatua

LANBIDE EKIMENA

276

Motorrak

7. Birabarkiaren erroak eta bermeak gogortzeko zein gainazaleko tratamendu eman dakieke? A. Tenplaketa edo iraoketa

B. Altzairatua edo nikeleztatua

C. Leunketa edo lapeaketa

D. Nitrurazioa edo zementazioa

8. Marruskadura-kojineteak fabrikatzeko zein material erabiltzen da? A. Dilatazio-koefiziente txikiko metal

B. Marruskadura-koefiziente txikiko

gogor-gogorrak C. Marruskadura-higadurarekiko

metal bigunak D. Material plastikoak eta sintetikoak

erresistentzia handiko metalak

Irakasteko â&#x20AC;&#x201C; ikasteko jarduerak 1. Marraztu eskematikoki atzeraurrerako trena, eta goranzko nahiz beheranzko bidean pistoian eragiten duten indarrak adierazi. 2. Azal ezazu, aurreko marrazkiaren laguntzaz, zilindroa modu irregularrean higatzeko arrazoiak zein diren. 3. Batez besteko zein abiaduratan mugitzen da normalean pistoia? 4. Nola kalkulatzen da pistoiaren abiadura? 5. Zein harreman dute zilindroaren ibiltarteak eta diametroak? 6. Zein alde dago atorra lehorren eta atorra hezeen artean? 7. Zein da pistoiaren hegalaren edo zurtoinaren egitekoa? 8. Zein tenperatura izaten dituzte pistoiaren atalek? 9. Zergatik ematen zaie pistoi berriei lerratze-gaitasuna hobetzeko gainazaleko tratamendua? 10. Altzairuzko zerrendadun pistoi autotermikoan nola lortzen da dilatazioa kontrolatzea? 11. Zein da segmentuen egitekoa? 12. Azal ezazu arraska-segmentuak egiten duen lana. 13. Zein bi eratan lotzen dira pistoia eta biela? 14. Noiz esaten da birabarkia estatikoki orekatuta dagoela? 15. Deskriba itzazu birabarkiaren atalak. 16. Zein gogortze-tratamendu izaten dituzte birabarkiaren erroek eta bermeek? 17. Zergatik da beharrezkoa kojinetearen eta erroaren arteko muntaketa-lasaiera? 18. Zein osagai ditu metal zuriak? 19. Azal ezazu bi geruzako marruskadura-kojinetea nola osatuta dagoen. 20. Zein da inertzia-bolantearen funtzioa?

LANBIDE EKIMENA

277

Ibilgailuen Elektromekanika

13 PISTOIA, BIELA, BIRABARKIA ETA BLOKEA AZTERTZEA Hasierako jarduerak 1. Nola hautematen dira konpresio-ihesak? 2. Nola aztertzen da zilindroen obalazioa eta konikotasuna? 3. Nola lortzen da birabarkiaren eta bere kojineteen arteko muntaketa-lasaiera? 4. Nola muntatzen da bielan tartekatzen den buloia? 5. Zein da marruskadura-kojineteak matxuratzeko arrazoirik ohikoena? 6. Nola zehazten da zilindroaren artezte-neurria? 7. Zein egiaztatze egin behar dira atorra hezeak muntatzeko?

Aurkibidea 1. Matxurak eta horien ondorioak 1.1. Konpresio-presioa neurtzea 1.2. Emaitzak ebaluatzea 2. Pistoiak, bielak eta birabarkia desmuntatzea 2.1. Biela/pistoia multzoa ateratzea 2.2. Birabarkia ateratzea 2.3. Biela/pistoia multzoa desmuntatzea 3. Pistoiak, bielak, birabarkia eta blokea aztertzea 3.1. Pistoiak aztertzea 3.2. Bielak aztertzea 3.3. Birabarkia aztertzea 3.4. Motor-blokea aztertzea 4. Motorra muntatzea 4.1. Birabarkia muntatzea 4.2. Pistoia bielaren gainean muntatzea 4.3. Biela/pistoia multzoa muntatzea

LANBIDE EKIMENA

278

Motorrak

Unitate hau amaitutakoan... 9

Atzeraurrerako trena eta motor-blokea osatzen duten elementuak egiaztatu eta neurtu egingo dituzu.

Egiaztapenean lortutako balioak aztertuko dituzu, konpondu edo ordeztu beharreko elementuak zeintzuk diren finkatzeko.

Dokumentazio teknikoan adierazitako prozedurei eta arauei jarraituta, motorra muntatu egingo duzu.

Eragiketa bakoitzean beharrezkoak diren segurtasun-arauak ezarriko dituzu.

Elementu-multzo horrek esfortzu handiak jasan behar dituenez, elementuon higadura ere beste horrenbestekoa da; izan ere, abian dagoela, tenperatura altuak, presio altuak eta marruskadura sendoak jasaten ditu. Unitate didaktiko honetan, bada, higaduren neurketa, elementu bakoitzaren egoeraren azterketa eta elementuak konpontzeko metodoak izango dira hizpide.

Segmentuak Juntura

Ixte-eraztunari eusteko tapa

Biela eta pistoia

Muturreko plaka

Motorblokea

Ixte-eraztuna

Bielakojineteak

Bolantea

Birabarkia Bankada-kojineteak Bankada -txapela Kojinete axialak 13.1. irudia

LANBIDE EKIMENA

279

Ibilgailuen Elektromekanika

13.1 Edukien garapena Matxurak eta horien ondorioak Atzeraurrerako treneko elementuei eta zilindroei eragiten dieten matxurek ondorio larriak dituzte motorraren funtzionamenduan: 9

Zilindroak. Zilindroaren goialdea gehiago higatzen da, pistoian jarduten duten indarrak GIPn

handiagoak direlako. Gainera, gune hori ez da oso koipeztatuta egoten eta oso tenperatura altuak jasaten ditu. Higaduraren eraginez, zilindroa obalatu egiten da, eta kono-forma hartzen du; ondorioz, motorraren errendimendua murriztu, eta olio-kontsumoa handitu egiten duten konpresio-ihesak sortzen dira. Hona hemen zilindroak bizkorrago higatzeko zergatiak: −

Motorra hotzean abian jartzea; izan ere, oso nahaste aberatsak erabiltzen da, eta, gasifikatu gabeko erregai gehiegi dagoenez, olioa disolbatu eta gune hori ez da lubrifikatzen.

−

Olioa eta iragazkia gomendatutako momentuetan ez aldatzea.

−

Kalitatezko edo biskositate egokiko oliorik ez erabiltzea.

−

Hauts atmosferiko handiko inguruetan motorra abian izatea.

−

Motorra bira-kopuru handian erabiltzea, pistoiaren abiadura handia bada higadura ere handitu egiten baita.

Pistoiak. Pistoiko kalteak, gehien bat, koipeztatze-faltarengatik edo hozte-sistemako akatsak

eragindako gehiegizko beroarengatik gertatzen dira, eta higadura handiak sortzen dira berme-gunean –alegia, buloi-ardatzarekiko gune zutean. Pistoi-buruko kalteen zergatia, gehienetan, hauetakoren bat da: pizte-sistemak gaizki jardutea eta leherketa sortzea, hau da, motorra bere kabuz piztea. 9

Segmentuak. Higatutako segmentuen, zilindrora gaizki egokitutakoen edo elastikotasunik

gabekoen eraginez, konpresioa galdu eta olio gehiegi kontsumitzen da. Su-segmentuan tenperatura altua denean, olioa erre, eta hondakinak segmentuaren kokalekuan geratzen dira; kedar gehiegi pilatuz gero, segmentua blokeatu eta haren jardunbidea eragotz dezake. Bestalde, segmentuen lasaiera handiegia denean, olioa sartu egiten da errekuntza-ganberara.

LANBIDE EKIMENA

280

Motorrak

Kojineteak. Koipeztatze-falta da marruskadura-kojineteak matxuratzeko arrazoi ohikoena.

Lubrifikazioa behar bestekoa ez bada (hodiak buxatu egin direlako edo muntaketa-lasaiera txikiegia delako), gehiegizko higadura sortzen da. Higadura horrek, berriz, tenperatura altxarazi egiten du, kojinetearen materiala urtu arte; orduan, kojinetea erroari soldatuta geratzen da edo, bestela, material urtua galdu egiten da, eta biela urtuaren zarata bereizgarri hori sortzen da. Biziki garrantzitsua da erroaren eta kojinetearen arteko muntaketa-lasaiera zuzena dela ziurtatzea, hala baldin bada, piezen artean olio-geruza sortzeko adinako olio-kopurua sartuko baita eta piezak ez baitira higatuko. Aldiz, lasaiera gehiegizkoa bada, zarata handitu, eta olio-presioa murriztu egingo da. Koipeztatze-olioa behar bezala iragazi ez delako olioarekin batera beste partikula batzuk sartzen direnean, orduantxe sortzen dira gehienetan erroetako marrak. 9

Biela. Bielak, deformatuta badago, gaizki ezarriko du pistoia zilindroan, eta, ondorioz,

konpresioa galdu eta zilindroan nahiz birabarkiaren erroan higadura irregularrak sortuko dira. 9

Birabarkia. Marruskaduraren eraginez, erroak eta bermeak higatzen dira gehien. Birabarkia

elastikoa izaten da, abian dagoela jasan beharreko flexioak eta tortsioak xurgatu ahal izateko, baina, hala ere, betiko deforma daiteke, eta ardatzean eszentrikotasuna eragin. `

Konpresio-presioa neurtzea

Motorra desmuntatu aurretik egiten da saiakuntza hori, segmentuen, zilindroen eta balbulen higaduraren eraginez errekuntza-ganberetan ihesik ote dagoen hautemateko. Jakin badakigu jada zer-nolako garrantzia duen konpresio-presioak, motorraren errendimendua ona izan dadin. Konpresio-ganberan ihesak gertatzen direnean, motorrak potentzia galdu eta erregai nahiz olio gehiago kontsumitzen duela igartzen da. Saiakuntza hori egiteko, konpresografoa erabiltzen da; tresna horrek orratzaren bidez hautematen du presioa, eta grafiko bat irudikatzen du paper milimetratuko txartelean. Motorraren zilindro-kopurua adina grafiko emango dizkigunez, grafikoetako emaitzak elkarren artean erka ditzakegu (13.2. irudia). Grafikoen txartela

Orratz higigarria

Presio-konoa

13.2. irudia. Konpresografoa.

LANBIDE EKIMENA

281

Ibilgailuen Elektromekanika

Motorra funtzionamendu-tenperatura normalean dagoenean soilik neurtu behar da konpresioa: motorra abian jarri, eta funtzionatzen utzi behar da, haizagailu elektrikoa gutxienez behin konektatu arte. Orduan motorra geldiarazi, eta hozten utzi gabe, jardunbide hauei jarraitu behar zaie: 9

Bujiak atera (berogailuak edo injektoreak, Diesel motorra bada). Pizte-zirkuitua eta gasolina-injektoreak elektrikoki deskonektatu behar dira, erre gabeko erregairik katalizatzaileraino iritsi ez dadin.

Abioa segundo batzuez abiarazi, errekuntzatik gera daitezkeen hondarrak haizatzeko.

Aplikatu konpresografoaren konoa bujiaren zuloan presioa eginez (13.3. irudia) (Dieseletan konexio hariztatua erabiltzen da, konpresio altua baitu).

Ireki gas-tximeleta ahal beste, eta abiarazi abio-motorra birabarkiak 6-8 bira egin arte. Begiratu gailuko orratzak aurrera nola egiten duen, maximora iritsi arte.

Errepikatu eragiketa bera gainerako zilindroetan, motorraren biraketa-iraupenari gutxi gorabehera eutsita (zilindro bakoitzeko aurrerarazi konpresioaren txartela).

13.3. irudia. Konpresografoa ezartzeko era.

Emaitzak ebaluatzea

Saiakuntzan lortutako emaitzak fabrikatzaileak emandakoekin alderatu behar dira. Otto motorretan, konpresio-presioak 8tik 13 barrerainokoak dira; Dieseletan, berriz, 14tik 25erainokoak, motorraren konpresio-erlazioaren arabera. Balio altuak lortzea bezain garrantzitsua da zilindro guztietan balio berberak izatea, birabarkian eragiten duten errekuntza-indarrak orekatuta daudela adierazten baitu. Gehienez jota, 2 barreko presio-diferentzia onartzen da. Lortutako emaitzetan, presioak baxuak baina bateratuak direnean, gehienetan, kilometro ugariko motorren higadurarengatik gertatuko da hori, eta, halakoetan, zilindroak artezteko aukera hartu behar da aintzat.

LANBIDE EKIMENA

282

Motorrak

Zilindro batean edo gehiagotan 2 barretik gorako aldea dagoenean, presio-ihes hori zerk sortzen duen aurkitu behar da ezinbestean. Errekuntza-ganberako konpresio-galerak segmentuen eta zilindroaren artean sor daitezke, balbulen asentuen bidez nahiz kulata-junturaren bidez. Ihesa non dagoen jakiteko hainbat modu dago; esate baterako, bujiako zulotik ganberara motor-olio apur bat sartzea eta, jarraian, berriz ere konpresio-saiakuntza egitea. Olioak segmentuen eta zilindroaren lotura estaltzen duenez, bigarren saiakuntza horretan presioak gora egin badu, horixe izango da ihesaren jatorria. Aldiz, presioak bere horretan jarraitzen badu, seguruenik ihesa balbuletan dagoela adierazi nahiko du horrek. Presio baxua ondoz ondoko bi zilindrotan badago, bi zilindroen artean ihesak egon daitezke kulata-junturatik. Kasu horretan, burbuilak atzeman daitezke hozte-likidoan, motorra abian dagoela. Kulata-juntura hermetiko ote dagoen ziurtatzeko, pistoi bakoitza banan-banan GIPn ipini behar da, balbulak itxita daudela, eta, ondoren, bujiaren zulotik airea presiopean sartu (5 barretan, gutxi gorabehera). Orduan, espantsio-tangan burbuilarik ageri ote den begiratu behar da. Presio-ihesaren jatorria non dagoen zehaztuta, motorra desmuntatzeari eta konpontzeari ekingo zaio.

Pistoiak, bielak eta birabarkia desmuntatzea Askotan, motor-blokea xasisetik atera gabe desmunta daitezke elementu horiek. Horretarako, ibilgailua jasogailuan ipini, eta kulata nahiz karterra desmuntatuko dira; hartara, goialdetik pistoietara jo ahal izango dugu, eta behealdetik, berriz, birabarkira. Elementu guztiak â&#x20AC;&#x201C;zilindro-blokea barneâ&#x20AC;&#x201C; aztertu nahi baditugu, motorra atera egin beharko dugu ezinbestean. Hortaz, 7. unitate didaktikoaren 2. puntuan adierazitakoari jarraitu beharko zaio, eta, ondoren, kulata desmuntatu, 3. puntuko jarraibideen arabera. Euskarri birakarian ipinitakoan, olioa hustu, eta motorrari bira-erdia emango zaio, karterra eta koipeztatze-ponpa atera ahal izateko. Espeka-ardatza blokean muntatuz gero, tope-plaka desmuntatu eta atera egin beharko da.

LANBIDE EKIMENA

283

Ibilgailuen Elektromekanika

Desmuntatzeari ekin aurretik, elementuek blokean zein kokapen duten idaztea komenigarria da. Erreferentzia hauek erabil daitezke: bolantearen aldea, banaketaren aldea, olio-iragazkiaren aldea, etab. (13.4. irudia). Piezak desmuntatu ahala, batetik, euren kokapena adierazten duen zenbakia ezarriko zaie, eta, bestetik, muntatzeko modua adierazten duen erreferentzia ipiniko da.

Bolantearen aldea

A Banaketaren aldea

Buloia

Iragazkiaren aldea

Blokea

Biela-zenbakia

13.4. irudia. Elementuek blokean duten kokapena.

Biela/pistoia multzoa ateratzea

Lehenik eta behin, biela/pistoia multzoak blokean zein kokapen duen jaso behar da. Ondoren, 1 zk.ko pistoiaren biela-txapela desmuntatu (13.5. irudia), eta multzoa bultzatu egin behar da, zilindroaren goialdetik atera dadin; beharrezkoa bada, esku batekin mailuaren kirtenaz kolpeak jo dakizkioke, eta bestearekin pistoia jaso (13.6. irudia). Multzoa kanpoan dela, kojinete-erdiak desmuntatu, euren kokapena adierazi, eta zein egoeratan dauden begiratuko dugu. Ondoren, txapel bakoitza dagokion bielan muntatuko dugu, alde batean dituzten zenbakiak parekatuta (13.7. irudia); markarik ez badute, punta-zizelaren bidez markatuko ditugu (13.8. irudia). Azkenik, gainerako multzoak desmuntatu, eta dagokien moduan ordenatuko ditugu (13.9. irudia). Atorra heze desmuntagarrien kasuan, biela/pistoia multzoa atorrarekin batera atera behar da; ondoren, atorrak markatu eta blokean zein kokapen duten jasoko dugu idatziz.

LANBIDE EKIMENA

284

Motorrak

13.5. irudia. Bielaren txapela desmuntatzea.

13.6. irudia. Biela/pistoia multzoa ateratzea.

13.7. irudia. Bielan eta kojinetean markak parekatzea.

13.8. irudia. Bielan eta bere tapan markak estanpatzea.

13.9. irudia. Biela/pistoia multzoa ordenatuta.

Birabarkia ateratzea

Lehenik eta behin, inertzia-bolantea desmuntatu behar da; horretarako baina, aldez aurretik bolanteak birabarkiarekiko zein kokapen duen markatu behar da, gerora, muntatze-lanetan, multzoaren oreka ez apurtzeko. Bolante batzuek muntaketa-posizio bakarra onartzen dute. Ondoren, birabarkiaren muturretik ixte-eraztunari eusteko tapa atera behar da. Bankadaren txapelen kokapena idatziz jaso, eta, jarraian, pixkanaka-pixkanaka lasaitu behar dira, adierazitako ordenan (13.10. irudia), banan bana euren kojinetearekin batera atera daitezen (13.11. irudia).

LANBIDE EKIMENA

285

Ibilgailuen Elektromekanika

10.10. irudia. Bankada-estalkiak lasaitzeko ordena.

13.11. irudia. Bankadaren estalkia ateratzea.

Birabarkia eta kojinete axialak atera behar dira. Ondoren, kojinete-erdiak euren kokalekutik

desmuntatu, eta euren kokapena markatu egin behar da (13.12. irudia). Desmuntatutako pieza guztiak disolbatzailearekin garbitu, eta presiopeko airez lehortu behar dira. Koipeztatze-hodietan putz egingo dugu, buxatuta ez daudela ziurtatzeko.

13.12. irudia. Kojinete-erdien eta bankada-estalkien multzoa.

Biela/pistoia multzoa desmuntatzea

Lehenik, segmentuak atera behar dira ateragailuaren bidez, beharrezkoa besterik ez irekita, hautsi ez daitezen (13.13. irudia). Burutik gertuen dagoenetik hasi, eta koipeztatzekotik amaitzen da. Segmentu guztien muntaketa-posizioa zein den jasoko da.

13.13. irudia. Segmentuak ateratzea.

LANBIDE EKIMENA

286

Motorrak

Jarraian, kokalekuetan atxikita geratutako kedarrak garbitu beharko dira, tresna egokia baliatuta â&#x20AC;&#x201C; segmentu-zati batekin ere garbitu daiteke (13.14. irudia).

13.14. irudia. Kedarra garbitzea.

Pistoiarekiko bielaren kokapena

idatziz

jaso ostean,

biela

desmuntatzeari ekingo

zaio,

akoplamenduaren arabera: 9

Buloi flotagarria. Segurtasuneko eraztun elastikoak atera, eta buloiari bultza egin behar zaio;

litekeena da erresistentzia apur bat egitea, eta halakoetan diametro egokiko mandrila akoplatu beharko zaio (13.15. irudia), eta esku batekin mailuaz kolpeak jo, bestearekin pistoiari eusten zaion bitartean. Ez da sekula ere gainazal gogorrean bermatu behar, markarik gera ez dadin. 9

Bielan sartutako buloia. Kasu horretan, beharrezko bitarteko guztiak eskura izan behar dira:

prentsa eta mandrila, pistoia desmuntatzeko, eta berotzeko plaka muntatzeko (13.16. irudia).

Zentratze-gidariak

Zentratzailea

Buloia

Mandrila Bermeeraztunak Eusteoinarria

Erauzteko mandrila

13.15. irudia. Buloia ateratzeko mandrila.

13.16. irudia. Pistoia muntatzeko eta desmuntatzeko tresnak.

Pistoia prentsaz desmuntatzen da: V erako euskarrian ipini, eta bultzagailua presionatu egin behar da, buloia atera arte (13.17. irudia). Zenbait motorretan, pistoiak desmuntatutakoan, aldatu egin behar dira nahitaez, buloiak, prentsaz ateratzean, deformatu egiten baitira eta, beraz, berriz erabili ezin baitira. Desmuntatutakoan, osagai guztiak ordenatu eta markatu egin behar dira (13.18. irudia).

LANBIDE EKIMENA

287

Ibilgailuen Elektromekanika

13.17. irudia. Bielan txertatutako buloia ateratzea.

13.18. irudia. Biela/pistoia multzoak desmuntatuta.

Buloia muntatu ahal izateko, bielaren gaineko buloiaren kokalekua dilatatu egin behar da. Horretarako, berogailu-xaflaren bidez bielaren oina berotu egin behar da (13.19. irudia) 230Âş inguruko tenperatura lortu arte. Tenperatura egokian ote dagoen hautemateko, bielaren oinaren gainean galdatzeko eztainu-zati bat ipini behar da, eta eztainua galdatzen denean, orduantxe izango du bielak tenperatura egokia (13.20. irudia).

13.19. irudia. Bilaren oina berotzea, ondoren buloia muntatu ahal izateko.

13.20. irudia. Eztainuak salatzen du tenperatura egokia ote den.

Beste metodo bat erabilita, bielaren buruan pintura termokromatikoa ipintzen da, eta muntatze-tenperaturara iritsita, beste kolore bat hartuko du pinturak, â&#x20AC;&#x201C;esate baterako, hori izatetik beltz izatera igaroko da. Une horretara iritsita ipini behar da biela pistoian, eta buloia ondo koipeztatuta bertan sartu eskuaz presio eginez. Bizkor jardun behar da, biela hoztu ez dadin. Buloia sartzeko, zentratze-mandrila erabiliko da (13.15. irudia). Horretarako, pistoian berme-eraztuna duen euskarri bat ipini behar da, buloiari tope egin eta bere kokalekuan zentratuta gera dadin (13.16. irudia); horrenbestez, ondo begiratu beharko da biela muntatzeko kokapena pistoiarekiko zuzena ote den.

LANBIDE EKIMENA

288

Motorrak

Pistoiak, bielak, birabarkia eta blokea aztertzea Motorrak egoki jardun dezan osagai horiek ondo egotea horren garrantzitsua izanik, zehatz-mehatz aztertu eta zorrotz hartu behar zaizkie neurriak â&#x20AC;&#x201C;batik bat, presioaren, marruskaduraren edo tenperatura altuaren ondorioz gehien higatzen diren esparruetan. Horrez gain, mugimenduan dauden piezen arteko lasaiera datu teknikoetan adierazitako perdoi-mugen barnean dagoela ziurtatu behar da. Pieza horiei hainbat neurketa-mota egiten zaizkie, hona hemen ohikoenak: 9

Obalazioa. Guztiz biribila den elementua inguruetan irregularki higatu eta forma obala hartzen

duenean gertatzen da. Obalazioa neurtzeko, 180Âş-ko plano erradial berean bi diametro erkatzen dira; edo, bestela, hiru diametro 120Âş gradutan. Obalazioa, esate baterako, zilindroetan, erroetan eta birabarkiaren bermeetan gertatzen da. 9

Konikotasuna. Guztiz biribila den elementua higatu eta kono-enborraren itxura hartzen duenean

gertatzen da. Konikotasuna neurtzeko, zilindroaren bi muturretako diametroak alderatzen dira, luzetarako plano berbera hartuta. Esaterako, zilindroetan gertatzen da konikotasuna, eta, noizean behin, birabarkiaren erroetan. 9

Eszentrikotasuna. Ardatzak bira egiteko darabiltzan berme-puntuen arteko lerrokatze faltari

deitzen zaio. 9

Muntaketa-lasaiera. Bi piezen arteko tartea da muntaketa-lasaiera (erroaren eta kojinetearen

artekoa, zilindroaren eta pistoiaren artekoa...) Pieza horiek bata bestearen barnean muntatuta egoten dira, eta, normalean, bata finkoa eta bestea mugigarria izaten da. Tarte horren neurria bi piezen diametroen arteko aldea da. 9

Lasaiera axiala. Ardatzaren norabidean nahiz luzetara piezak duen lasaiera da.

Hauek dira piezak neurtzeko beharrezko tresnak: oinarri magnetikoko erloju konparadorea, alexometroa eta hainbat neurritako mikrometroen multzoa, horiek guztiak, gutxienez, 0,01 mm-ko baliokoak. Horiez gain, lautasun-erregela eta lodiera kalibratuko galga-sorta ere beharko dira. Ezinbestekoa da hartutako neurriak zehatzak direla ziurtatzea, eta, zalantzarik badago, hobe da neurriak berriro hartzea, harik eta emaitzez erabat ziur egon arte. Azkenik, kalteak balioztatu, eta nola konpondu erabaki beharko da.

LANBIDE EKIMENA

289

Ibilgailuen Elektromekanika

Pistoiak aztertzea

Lerratze-guneen egoera aztertzeko (buloiarekiko perpendikularrak), aleka hartu ote duten edo lubrifikazio-faltarengatik gehiegi marruskatu ote diren begiratu behar da. Era berean, hauek kontuan hartu beharko dira: 9

Pistoien pisuen arteko aldea. Balantzaz baliaturik pistoi bakoitza pisatu, eta bata bestearekin

alderatu behar dira. Oro har, 4 g-rainoko pisu-aldea onartzen da, alde horretatik gora birabarkia desorekatu eta bibrazioak sorrarazten baitituzte. 9

Pistoiaren diametroa. Pistoiak erabat zilindrikoak ez direnez, diametroa fabrikatzaileak

adierazitako gunetik neurtu behar zaie beti (13.21. irudia).

13.21. irudia. Pistoiaren diametroaren neurketa.

Fabrikatzaileak halakorik zehaztu ez badu, pistoiaren diametroa buloiarekiko trabeska neurtu behar da, buloiaren altuera berean. Pistoiak mikrometroarekin neurtzen dira hotzean (20 ÂşC-tan, gutxi gora behera). Zilindroarekiko muntaketa-lasaiera diametroaren araberakoa da, eta 0,02tik 0,05 mm-ra bitartekoa da. Horrenbestez: Zilindroaren diametroa â&#x20AC;&#x201C; Pistoiaren diametroa = Muntaketa-lasaiera

Zilindroak arteztu egin behar badira, pistoien jatorrizko diametroa gainditzen duten neurriko pistoiak ezartzen dira. Pistoi horiek, gehienetan, bizpahiru neurrikoak izaten dira, adibidez: + 0,25;

+ 0,50;

+ 0,75

Atorra desmuntagarriak arteztu ezin direnez, narriatuz gero, atorren eta pistoien multzo osoa aldatu behar da.

LANBIDE EKIMENA

290

Motorrak

Buloia aztertzea 9

Buloiaren diametroa. Mikrometroaz neurtzen da, eta arrastoak edo higadura-zantzuak ote

dituen begiratu behar da. 9

Pistoiko kokalekuaren diametroa. Alexometroaz neurtzen da luzetara zein zeharka, obalatuta

ote dagoen hautemateko. 9

Buloiaren eta bere kokalekuaren arteko muntaketa-lasaiera kalkulatu behar da, diametroen arteko aldeari begiratuta.

Segmentuak aztertzea 9

Segmentu bakoitzaren lodiera neurtu behar da mikrometroaz, higatuta ote dauden

begiratzeko. 9

Muturren arteko irekiera aztertu behar da. Horretarako, segmentua zilindroaren barnean sartu,

eta pistoiaren buruarekin bultza egin behar zaio, horizontal jar dadin. Irekieraren neurria galgaren bidez hartuko da (13.22. irudia).

Muturren arteko irekieraneurriak, zilindroaren diametroaren araberakoak Galga Segmentua

Ă&#x2DC; Zilindroa (mm)

Irekiera (mm)

60 - 80 80 - 100 100 - 150

0,20 - 0,25 0,25 - 0,30 0,30 - 0,40

13.22. irudia. Segmentuaren muturren arteko irekiera.

Segmentuak bere artekan duen lasaiera axiala aztertu behar da; horretarako, segmentuak

euren kokalekuan muntatu, edo, besterik gabe, arteketan sartu behar dira galgaren laguntzaz (13.23. irudia).

13.23. irudia. Segmentuaren lasaiera axiala.

LANBIDE EKIMENA

291

Ibilgailuen Elektromekanika

` 9

Bielak aztertzea

Bielen pisuen arteko aldea. Balantzaren laguntzaz, biela guztien arteko pisua alderatzen da,

eta gehienezko aldeak ezin du 6 g-tik gorakoa izan. 9

Bielaren ardatzak lerrokatzea. Buloia bielaren oinean sartu, eta egiaztagailuaren gainean

muntatzen da, gailu horren bidez ardatzen arteko paralelotasun-falta (13.24. irudia) eta tortsioa (13.25. irudia) neurtzeko.

13.24. irudia. Biela-ardatzen arteko paralelotasuna.

Biela-oinaren

kojinetearen

obalazioa

13.25. irudia. Bielaren gorputzaren tortsioa.

aztertzea

(muntaketa

flotagarriarekin

soilik).

Alexometroaz neurtzen da, trabeska nahiz luzetara, eta obalazioa kalkulatzen da. 9

Buloiarekiko muntaketa-lasaiera neurtzea, diametroen arteko diferentziaren bidez.

Zorroa mugitu ez dela eta koipeztatze-zuloak bat datozela egiaztatzea.

Biela-oineko zorroa aldatu egin behar bada, diametro egokiko egozkailua erabiliko da desmuntatzeko nahiz muntatzeko, txertatuta baitago. Muntatutakoan, koipeztatze-zuloa egin, eta behin betiko neurrian otxabutzen da. Ondoren, ardatzen arteko lerrokatzea eta buloiarekiko muntaketa-lasaiera aztertuko dira berriz. 9

Biela-buruaren obalazioa. Kojinete-erdiak dagokien tokian akoplatu, txapela muntatu eta

dagokion momentuaz estutzen da. Ezinbestekoa da kojinete-erdiak sendo finkatuta daudela egiaztatzea. Alexometroaz diametroa neurtuko da luzetara zein trabeska, eta obalazioa bi diametro horien arteko diferentzia izango da (0,03 mm gehienez). Higadura gehiegizkoa dela ikusiz gero, kojineteak aldatu egingo dira. Kojinete-erdiak aztertzea

Begiratua eman behar zaie kojinete-erdiei (13.26. irudia), marruskaduraren kontrako materialaren geruza ba ote duten jakiteko eta arrastorik edo aleka-zantzurik ez dutela ziurtatzeko; bestela, aldatu egin beharko dira. Anormaltasunik badago, arrazoiak askotarikoak izan daitezke, hala nola koipeztatze-falta edukitzea, olioa zikin egotea, muntaketa-lasaiera okerra izatea edo kojinetea nahiz finkatze-orpoa deformatuta egotea.

LANBIDE EKIMENA

292

Motorrak

13.26. irudia. Higadurako kojinete-erdiak.

` 9

Birabarkia aztertzea

Erdiko bermearen eszentrikotasuna. Muturreko bi bermeetan â&#x20AC;&#x201C;V erako euskarrietanâ&#x20AC;&#x201C; ezarri

behar da birabarkia (13.27. irudia). Ondoren, erloju konparadorearen haztagailua erdiko bermearen gainean ezarri, eta bira osoa ematen zaio. Orratzaren gehienezko desbideraketa izango da eszentrikotasuna, eta ez du sekula 0,04 mm-ko neurria gainditu behar.

13.27. irudia. Birabarkiaren eszentrikotasuna.

Birabarkiaren eta bolantearen oreka estatikoa. Inertzia-bolantea birabarkiaren gainean

muntatu, eta errodamenduko euskarriaren gainean ipini behar da, aske bira egin dezan. Mugitu gabe egon beharko du, nonahi kokatzen dela ere, eta, kokaleku berean gelditzeko joera badu, desorekatuta dagoela esango da. Erroen eta bermeen egoerari begiratua eman behar zaio: distiratsu egon behar dute, arrastorik

edota gehiegizko higadurako zantzurik gabe. Halakorik agertuz gero, dagokion kojinetea eta koipeztatze-hodia ere aztertu beharko dira. 9

Erroen eta bermeen obalazioa. Mikrometroaren laguntzaz, luzetarako diametroen bi neurri

hartu behar dira: horietako bat, higadura handieneko norabidean (13.28. irudia). Ondoren, diametroak elkarrekin alderatu behar dira, eta obalazioa 0,04 mm-tik gorakoa ez dela ziurtatu.

13.28. irudia. Erroen eta bermeen obalazioa eta konikotasuna.

LANBIDE EKIMENA

293

Ibilgailuen Elektromekanika

Erroen eta bermeen konikotasuna. Mikrometroaren laguntzaz, erro eta berme bakoitzaren

muturretako diametroak neurtu behar dira, eta konikotasuna 0,03 mm-tik gorakoa ez dela ziurtatu. 9

Erroen muntaketa-lasaiera. Erroaren diametro txikiena eta biela-buruaren kojinetearen

handiena elkarrekin alderatuta lortzen da. 9

Bermeen muntaketa-lasaiera. Bermearen diametro txikiena eta bankada-kojinetearen

handiena elkarrekin alderatuta lortzen da. Erroen nahiz bermeen eta dagozkien kojineteen arteko muntaketa-lasaiera 0,02tik 0,06 mm-rainokoa da, eta ez du sekula ere 0,15 mm baino handiagoa izan behar. Kojineteetakoren batek aleka hartu duela antzemanez gero, horren zergatiak topatu behar dira berehala. Dena den, eskuarki, koipeztatze-faltaz gertatzen dela kontuan harturik, lubrifikazio-hodiak garbitu, eta kojinete-multzo osoa berritu egin beharko da. 9

Birabarkiaren kojinete axialen lodiera. Mikrometroaz neurtu, eta datu teknikoetan ezarritako

mugen barnean daudela ziurtatu behar da. Muntaketa-lasaiera hari kalibratuarekin aztertzea

Desmunta daitezkeen kojineteetan (hala nola, biela-oinekoetan edo bankadakoetan) lasaiera neurtzeko metodo azkarra da hari kalibratuarena. Jakineko diametroko plastiko deformagarriz egindako kordoia da Plastigage hari kalibratua. Kojinetearen eta erroaren arteko zanpaketaren eraginez deformatuko da kordoia, eta deformazio horrexek adieraziko digu lasaiera erradiala zenbatekoa den. Bankada-kojineteen lasaiera aztertzeko, bankada-kojineteen artean ipini behar da birabarkia. Hari

kalibratuko zati bat bermeetako bakoitzaren gainean ipiniko da noranzko axialean (bermearen luzera baino apur bat txikiagoa izan behar du) (13.29. irudia).

Hari kalibratua

13.29. irudia. Hari kalibratua ezartzea.

LANBIDE EKIMENA

294

Motorrak

Ondoren, tapak dagozkien kojinete-erdiekin muntatu behar dira, eta euren momentuaz estutzen dira. Eragiketa horretan, birabarkiak ez du bira egin behar. Estalkiak ateratakoan, haria zapalduta dagoela ikusiko da. Orduantxe alderatu behar dira hariak hartutako zabalera eta zorroan inprimatuta duen eskalaren neurriak –zorro horretan adierazten da, halaber, banakada-kojineteei dagokien lasaiera (13.30. irudia).

Hari kalibratua

Egiaztatze-eskala

13.30. irudia. Erradio-lasaiera egiaztatzea.

Biela-buruaren kojineteak aztertzeko ere, urrats berberak egin beharko dira. Birabarkia arteztea

Bermeek edo erroek alaka hartu dutelako arrastoak badituzte edo 0,05 mm-tik gora higatu badira, arteztu egin beharko dira. Eragiketa hori lantegi espezializatuetan egiten da, horretarako artezketa-makina bereziak behar baitira: bira-kopuru handian bira egin eta ale xehe-xeheko esmeril-harriak dituzten makinak, hain zuzen ere. Bermeei eta erroei azala gogortzeko egiten zaien tratamenduan 0,08tik 1 mm-rainoko sakonerako geruza ezartzen zaiela kontuan hartuta, artezketak ez du sekula lodiera hori gainditu behar. Artezketa-neurria zehazteko, batetik, birabarkia neurtzean topatutako gehienezko higadura hartzen da oinarritzat eta, bestetik, eskuragarri dauden ordezte-kojineteen diametro arinduak. Diametroen arintze-neurriak hazbetetan adierazten dira normalean, edo, bestela, milimetrotan duten neurri baliokidean. Jatorrizko neurria oinarritzat hartuta, hauek dira azpineurri ohikoenak: –0,005’’

–0,010’’

–0,020’’

–0,030’’

LANBIDE EKIMENA

295

Ibilgailuen Elektromekanika

Hauexek izango lirateke, berriz, neurri horien milimetrotako baliokideak, hurrenez hurren: –0,127 mm

–0,254 mm

–0,508 mm

–0,762 mm

Adibide modura, birabarkia artezteko aukeren koadro hau ikusiko dugu. Birabarki horrek, zehazki, 52 mm-ko jatorrizko diametroa du bermeetan, eta kojineteekiko muntaketa-lasaiera 0,05 ± 0,02 mm-koa da.

Artezketa

Ø Bermea

Ø Kojinetea

Muntaketa-lasaiera

52,05

0,05 ± 0,02

–0,127

51,873

51,923

0,05 ± 0,02

–0,254

51,746

51,796

0,05 ± 0,02

–0,508

51,492

51,542

0,05 ± 0,02

–0,762

51,238

51,288

0,05 ± 0,02

Erro guztiak neurri berberera arteztu behar dira, eta 0,005 mm-ko perdoia eman akaberan. Arteztu ostean, muntaketa-lasaierari erreparatu beharko zaio. Hagitz garrantzitsua da ukondoen eta erro edo bermeen arteko lotura-erradioei beren horretan eustea. Birabarkiaren lasaiera axiala aztertzeari ekiteko, bere momentuaz muntatu eta estutu ostean, erloju konparadorea ipintzen zaio birabarki-ardatzaren muturretako batean, eta bihurkinarekin palanka egiten zaio, alde batera mugiarazteko, eta erlojuan erreferentzia bat ipintzen da. Birabarkia kontrako noranzkoan mugitu, eta erlojuan lasaiera axialaren neurria irakurriko da (0,05tik 0,30 mm-ra bitartekoa izan behar du) (13.31. irudia). Neurria zuzena ez bada, kojinete axial horiek lodiera egokia duten beste batzuekin ordeztu beharko dira. Azkenik, birabarkiaren oliotarako ixte-eraztuna ordeztuko da bolantearen aldetik. Horretarako, ixte-eraztuna egozkailu edo bihurkinarekin atera (13.32. irudia), eta ixte-eraztun berria ipiniko da haren euskarrian, diametro egokia duen tresnaz lagunduta (13.33. irudia).

13.31. irudia. Birabarkiaren lasaiera axiala.

13.32. irudia. Ixte-eraztuna ateratzea.

13.33. irudia. Ixte-eraztuna ordeztea.

LANBIDE EKIMENA

296

Motorrak

Inertzia-bolantea egiaztatzea

Lozagia-diskoarekiko marruskadura-gainazala aztertu behar da; ildaska sakonak baditu, arteztu egin beharko da, gainazala erabat lau uzteko. 9

Abioko horzdun koroa. Hortzak higatuta badaude, ordeztu egin beharko dira. Koroa atera ahal

izateko, brontzezko egozkailuarekin kolpeak joko zaizkio inguruan; ondoren, koroa berria ipintzeko, sopleteaz berotuko da dilatatu arte. Azkenik, berriz ere brontzezko egozkailuarekin kolpeak joko zaizkio behin betiko kokapena har dezan. Prozesu horretan guztian, muntaketa norabidea errespetatu behar da beti. 9

Bolantearen kopadura. Bolantea motor barnean, birabarkiaren gainean muntatu ostean, erloju

konparadorea ezartzen da, haren haztagailua bolantearen gainazal lauaren kanpoaldeko guneren bat ukitzen duela; orduan, bira oso bat eginarazi, eta gehienezko kopadura 0,06 mm-tik gorakoa ez dela egiaztatu egin behar da (13.34. irudia).

13.34. irudia. Bolantearen kopadura aztertzea.

Motor-blokea aztertzea

Blokearen egoera orokorrari begirada bat eman behar zaio, zulo hariztatuen eta gainazal mekanizatuen egoera aztertzeko. 9

Blokearen goi-gainazala aztertzea. Lehenik eta behin, blokearen gainazalari atxikitako juntura-

-hondarrak kendu behar dira espatularen laguntzaz (13.35. irudia), gainazala lau ote dagoen begiratu ahal izateko. Lautasuna aztertzeko, lodiera kalibratuko galga edo erregela erabiltzen da, eta, tresna horren bitartez, gainazal guztia aztertuko da luzetara nahiz trabeska (13.36. irudia). Galgak 0,05 mm-koa izan behar du, betiere datu teknikoetan beste neurri bat adierazten ez bada. Burdinurtuzko blokeak deformatu egiten dira maiz, eta, arteztu behar izatekotan, kontu egin ahalik eta material-kopuru txikiena kendu behar zaiola.

LANBIDE EKIMENA

297

Ibilgailuen Elektromekanika

13.35. irudia. Blokearen gainazala garbitzea.

13.36. irudia. Blokearen lautasuna egiaztatzea.

Blokearen goi-gainazalaren eta pistoi-buruaren arteko distantzia. Diesel motorretan,

beharrezkoa da distantzia egiaztatzea, blokea lautu egin denean edota pistoi berriak muntatu direnean, muntatu beharreko kulata-junturaren lodiera zehazteko. Fabrikatzaileak hainbat lodieratako kulata-juntura ematen ditu, batetik, distantzia hori zuzentzeko eta, bestetik, konpresio-erlazioa nahiz balbulen eta pistoiaren arteko hurbiltasuna ez aldatzeko. 9

Bankada-kojineteen obalazioa. Kojinete-erdiak ezarri, euren estalkiak ipini eta euren

momentuaz estutu behar dira. Alexometroarekin kojineteen diametroa neurtu behar da, horizontalki nahiz bertikalki, eta bi diametroen arteko diferentziaren bidez ikusiko da obalaziorik ba ote dagoen (gehienezko aldeak 0,04 mm-koa izan behar du). Kojinetearen diametro maximoaren eta bermearen diametro minimoaren arteko aldea da birabarkiaren bermearekiko muntaketa-lasaiera.

Kojineteen gehienezko higadura, berriz, topatutako gehienezko diametroaren eta jatorrizko diametroaren arteko aldea izango da. Zilindroak neurtzea

Zilindroek izandako higadura balioztatzeko, zilindroaren neurri estandarra edo jatorrizko diametroa hartzen da erreferentzia gisa. Neurri hori ez da bakarra bloke bakoitzean; aitzitik, fabrikatu

ostean, zilindroak neurtu eta sailkatu egiten dira, 0,01 mm-ko multzo mailakatuetan. Ikus dezagun adibide hau:

Mota Zilindroaren diametroa

79,50etik 79,51ra

79,51tik 79,52ra

79,52tik 79,53ra

13.37. irudia. Markaren kokapenak zilindro-mota adierazten du.

LANBIDE EKIMENA

298

Motorrak

Zilindro bakoitza 1, 2 edo 3 motari ote dagokion blokean adierazten da eskuarki (13.37. irudia). Neurtze-prozesua honako hau da:

Zilindro bakoitzaren mota hautatu ostean, zilindro guztien diametroak neurtzeari ekin behar zaio. Horretarako, erloju konparadorea, alexometroa â&#x20AC;&#x201C;neurtu beharreko zilindroari egokitzen zaion egokigailua daramanaâ&#x20AC;&#x201C; eta mikrometroa erabiliko dira. Mikrometroa zilindroaren jatorrizko neurrira egokitu, eta alexometroaren haztagailuan doitu behar da. Posizio horretan, erlojuaren esfera mugitu egin behar da, orratza 0 zenbakiarekin bat etorri arte, neurriak alderatzeko erreferentzia horixe izango baita. Alexometroa zilindroan sartu eta kulunkatu egin behar da; erlojuaren esferaren albo batera eta bestera mugituko da orratza, eta noranzkoz aldatzen duen puntua izango da gutxieneko irakurketa, alegia bilatzen ari garen diametroa (13.38. irudia).

Trabeska Luzetara 10 mm

A B Erdigunea C

10 mm

13.38. irudia. Alexometroaren erabilera.

13.39. irudia. Zilindroak neurtzea.

Irakurketa hori aurrez finkatutako 0 horrekin alderatu behar da, eta bien arteko neurri-diferentzia izango da zilindroaren higadura. Zilindro guztietan hiru altueratan neurria hartu behar dira: lehenengoa, zilindroaren goi-gainazaletik 10 mm inguruan; bigarrena, erdialdera, eta, hirugarrena, zilindroaren beheko ertzetik 10 mm-ra, luzetara (L), eta beste hiru blokearekiko trabeska (T) (13.39. irudia). Azkenik, emaitzak idatziz jaso. Luzetarako diametroaren eta trabeskako diametroaren arteko gehieneko diferentzia izango da obalazioa. Normalean, goialdean egoten da gehienezko obalazioa, eta trabeskakoa izaten da

gehienezko diametroa.

LANBIDE EKIMENA

299

Ibilgailuen Elektromekanika

Konikotasuna, berriz, gainazal berberetik neurtutako goialdeko eta behealdeko diametroen arteko

gehieneko diferentzia da. Adibide gisa, 79,51tik 79,52ra bitarteko jatorrizko zilindroan lortutako neurriak azalduko ditugu. T

Obalazioa

79,64

79,58

0,06

79,57

79,54

0,03

79,54

79,53

0,01

Konikotasuna

0,10

0,05

Gehienezko higadura:

79,64 mm â&#x20AC;&#x201C; 79,52 mm = 0,12 mm

Gehienezko obalazioa:

79,64 mm â&#x20AC;&#x201C; 79,58 mm = 0,06 mm

Gehienezko konikotasuna:

79,64 mm â&#x20AC;&#x201C; 79,54 mm = 0,10 mm

Zilindroak arteztea

Lehenik eta behin, datu teknikoetan fabrikatzaileak gehienez onartutako higadura-neurria begiratu behar da. Datu hori adierazten ez bada, 0,10 mm hartuko da neurritzat. Higadura handiagoa bada, atorrak arteztu edo aldatu egin behar dira, zilindro-motaren arabera. Zilindroak artezteko edo mandrinatzeko, doitasun zehatzeko makina handiak erabiltzen dira. Ebakitzeko erremintak euskarri zurruna du, bibraziorik egin ez dezan; abiadura bizian egiten du bira, eta ebakidura-sakonera txikiekin lan egiteko gai da. Zilindroak arteztean, ahalik eta material gutxien kendu behar da, eta zilindroaren diametroa ordezko pistoien diametrora egokitu behar da, pistoiaren eta zilindroaren arteko muntaketa-lasaiera aldatu gabe: Artezte-neurria = Pistoiaren diametroa + Muntaketa-lasaiera

Fabrikatzaile bakoitzak pistoien bizpahiru neurri handitu eskaintzen ditu. Esaterako: + 0,25 mm

+ 0,50 mm

+ 0,75 mm

Arestian neurtutako zilindroak, adibidez, 0,12 mm-ko gehienezko higadura du, eta + 0,25 mm-ko pistoirako arteztuko litzateke.

LANBIDE EKIMENA

300

Motorrak

Zilindroaren jatorrizko diametroa:

79,51tik 79,52 mm-ra

Pistoiaren jatorrizko diametroa:

79,47tik 79,48 mm-ra

Muntaketa-lasaiera:

79,52 â&#x20AC;&#x201C; 79,48 = 0,04 mm

Pistoi berriaren diametroa:

79,48 + 0,25 = 79,73 mm

Artezte neurria:

79,73 + 0,04 = 79,77 mm

Arteztu ostean, pistoi berria gain-neurrian muntatu, eta pistoiaren eta zilindroaren arteko muntaketa-lasaiera aztertuko da, datu-teknikoetan adierazitako perdoi-mugen barnean dagoela ziurtatzeko. Atorra lehorrak ordeztea

Atorra lehorrak txertatuta muntatzen dira; desmuntatzeko, beraz, ateragailua edo atorraren diametrora egokitutako prentsa hidraulikoa behar da (13.40. irudia).

13.40. irudia. Atorra lehorra ateratzea.

Atorra berriak muntatu aurretik, euren kanpo-diametroaren eta zilindroaren barne-diametroaren arteko aldea zuzena dela begiratu behar da. Diferentziaren balioa 0,03tik 0,04 mm-ra bitartekoa izaten da; hortik behera, kanpo-diametro handitua duten atorrak erabiliko dira. Atorra lehorrak muntatzeko, honako prozesu honi jarraituko zaio: 9

Bi piezen gainazala lubrifikatu, eta atorra blokeko kokalekuan ipini.

Prentsa ezartzea, atorraren kanpoko nahiz barneko diametroetara egokitzen den tresna ipinita.

Presioa sekula ere 50.000 N (5.000 kg/cm2) baino handiagoa ez dela kontrolatu.

Muntatzea amaituta, presio-kolpea jo, ondo kokatuta dagoela ziurtatzeko. Inoiz ere ez gainditu aurrez adierazitako presioa.

Fabrikatzaileak muntaketari buruz emandako jakineko jarraibideak begiratu eta bete.

Atorra sartutakoan, behin betiko diametrora arteztu.

LANBIDE EKIMENA

301

Ibilgailuen Elektromekanika

Atorra hezeak ordeztea

Pistoiarekin batera aldatu behar dira atorra hauek. Behin betiko muntatu aurretik, atorrak euren kokalekuetan sartu behar dira blokean, junturarik gabe, eta blokearen gainazaletik zenbat ateratzen diren egiaztatu (0,03tik 0,20 mm-ra bitartean). Erloju konparadorea erabili behar da, tresna egokiarekin (13.41. irudia).

Erloju konparadorea

Diametro-mota

Egiaztagailua Estankotasun-juntura Junturarik gabe

Atorra lehorra Blokea

13.41. irudia. Atorraren blokearekiko altuera.

13.42. irudia. Atorra eta haren juntura ezartzea.

Mailakatuta geratzeko moduan ipini behar dira, altuera handienetik txikienera, 1 zenbakikotik hasita. Egiaztatu alboz alboko bi atorren arteko diferentzia ez dela 0,05 mm baino handiagoa. Kokapen horri esker, atorra guztiak modu berean lotuta egongo dira, kulata estutzen denean. Atorra erabili berberak muntatzen badira, desmuntatu aurretik zuten kokapen berberean ipini beharko dira guztiak. Muntatzean, juntura torikoak euren kokalekuetan ipini behar dira, oso kontuz, ezarritakoan bihurrituta gera ez daitezen (13.42. irudia).

Motorra muntatzea Motorra muntatzean, juntura eta ixte-eraztun guztiak ordeztu behar dira, baita egoera txarrean dauden torlojuak eta zirrindolak ere. Bestalde, fabrikatzaileak gomendatutako zigilatze-produktuak eta lubrifikatzaileak erabili behar dira beti. `

Birabarkia muntatzea

Bankada-kojineteetako eta estalkietako kokalekuak ondo garbitu behar dira. Ondoren, kojinete-erdi guztiak dagokien tokian ipini behar dira, kokapen-orpoa eta koipeztatze-zuloak bat datozela kontu eginez, eta kokalekuetan behar bezala sartzen direla ziurtatu behar da.

LANBIDE EKIMENA

302

Motorrak

Kojinete axialak ezarri eta marruskaduraren kontrako materiala eta arteka kanporantz geratzen

direla begiratu behar da (13.43. irudia). Jarraian, kojineteak ondo koipeztatu, eta birabarkia ipini behar da. Birabarkiak ez du bira egin behar, kojineteak mugi ez daitezen. Bankada-estalkiak dagokien lekuan eta posizioan ipini behar dira. Giltza dinamometrikoaz

dagokien momentura estutu, eta birabarkiak aske eta erregularki bira egiten ote duen eta aldi berean erresistentzia-apur bat egiten ote duen begiratu behar da (13.44. irudia).

13.43. irudia. Kojinete axialak ipintzea.

Ondoren, birabarkiaren lasaiera axiala aztertu behar da. Birabarki berriaren ixte-eraztuna bere euskarriaren gainean ezarri eta bere junturarekin muntatu behar da. Inertzia-bolantea muntatzeko, berriz, desmuntatzean egindako markarekin bat datorrela ziurtatu behar da, eta torlojuak dagokien parean estutu (13.45. irudia).

13.44. irudia. Bankada-estalkien estutze-ordena.

13.45. irudia. Inertzia-bolantea muntatzea.

LANBIDE EKIMENA

303

Ibilgailuen Elektromekanika

Pistoia bielaren gainean muntatzea

Lehenik eta behin, bi piezak egoki kokatu, buloia sartu eta segurtasun-eraztunak muntatu behar dira. Buloia bielaren gainean interferentziaz muntatuta badago, unitate didaktiko honetako 3. puntuan adierazitako moduan jardun beharko dugu. Segmentuak pistoiaren gainean muntatzen dira, aliketa hedatzaileak erabilita. Lehenik,

segmentuak koipeztatu, eta, ondoren, dagokien ordenan eta kokalekuan ipini behar dira. Top marka â&#x20AC;&#x201C; edo bestelakoren batâ&#x20AC;&#x201C; pistoiaren bururantz kokatu behar da beti (13.46. irudia). Segmentuen irekiguneek ez dute lerrokatuta geratu behar. Hiru segmentuen irekiguneak 120Âş-ra ipini behar dira, eta ahal dela ez dute buloiaren gunearekin bat etorri behar. Kojinete-erdiak bielaren buruaren eta txapelaren gainean ezarri behar dira (13.47. irudia).

13.46. irudia. Segmentuak ezartzea.

13.47. irudia. Bielaren kojinete-erdiak ipintzea.

Biela/pistoia multzoa muntatzea

Pistoiak eta zilindroak motor-olio ugarirekin lubrifikatu behar dira. Uztaia erabilita segmentuak estutu, eta multzoa blokearen gainaldetik sartu behar da, desmuntatu aurretiko modu berberean. Ondoren, mazoaren kirtenarekin pistoia bultzatu behar da, eta bielaren burua egokiro kokatu, erroarekin ondo ahoka dadin (13.48. irudia). Motorrari buelta eman; birabarkiaren erroa koipeztatu, eta bielaren txapela egokiro kokatu behar da, alde batean inprimatuta dituen zenbakiekin bat etorriz. Azkenik torlojuak dagokien momentuaz estutu behar dira (13.49. irudia).

LANBIDE EKIMENA

304

Motorrak

13.48. irudia. Biela/pistoia multzoa sartzea.

13.49. irudia. Bielaren txapela estutzea.

Gainerako multzoekin ere eragiketa hori bera egin behar da. Muntatuta daudela, birabarkiak erregularki eta puntu gogorrik gabe bira egin ote dezakeen begiratu behar da. Diesel motorretan, pistoiak blokearen goi-gainazalarekiko zenbateko altuera duen begiratu beharko da, kulata-junturaren lodiera zehaztu ahal izateko. Bestalde, blokean espeka-ardatza badago, muntatu eta ardatzaren lasaiera axiala aztertu behar da. Koipeztatze-ponpa eta karterra juntura berriarekin muntatu behar dira. Ondoren, motorrari buelta eman, eta kulata nahiz banaketa-sistema muntatu behar dira 10. unitate didaktikoko 3. puntuari jarraiki. Banaketa galgatzeko, berriz, 11. unitate didaktikoko azalpenei jarraitu behar zaie. Motorrean honako elementu hauek muntatuko dira: 9

Elikadurako eta abioko gailuak

Alternadorea eta abio-motorra

Lozagia eta abiadura-kaxa

Ekipo motopropulsatzailea ibilgailuaren gainean muntatuko da, 7. unitate didaktikoko 2. puntuan

adierazitako urratsen aurkako prozesuari jarraituta. Muntatzen amaitutakoan, olio lubrifikatzailea sartu, eta hozte-zirkuitua bete eta purgatu egin behar da. Jarraian, motorra abiarazi, eta modu erregularrean, zarata arrarorik atera gabe eta olioko edo hozte-likidoko ihesik gabe bira egiten duela ziurtatu behar dugu.

LANBIDE EKIMENA

305

Ibilgailuen Elektromekanika

Motorra berotzen denean, olio-presioari eta tenperaturari erreparatu behar zaie, adierazle horietakoren bat piztuz gero, motorra berehala gelditu, eta adierazlea zergatik piztu den begiratu behar dugu lehenbailehen. Erregimen-tenperaturara iritsitakoan (alegia, haizagailu elektrikoa konektatzen denean), pizte- eta elikatze-sistemak doituko ditugu –injekzio-sistema Diesel motorretan. Azkenik, ibilgailuarekin proba-ibilbidea egingo dugu, dena behar bezala dagoela egiaztatzeko.

NEURRIEN PERDOIA ETA EGIAZTAPENEN BATEZ BESTEKO BALIOAK Egiaztapenak

Batez besteko balioak

Maximoak

PISTOIA Pisu-aldea Buloia/biela-oina lasaiera erradiala Pistoia/zilindroa lasaiera

0,01 – 0,03 mm 0,02 –0,05 mm

4g 0,08 mm 0,10 mm

SEGMENTUAK Muturren arteko irekiguneak Alboko lasaiera

0,20 – 0,50 mm 0,01 –0,05 mm

0,80 mm 0,10 mm

BIELAK Pisuen arteko aldea Obalazioa (biela-burua) Erroarekiko lasaiera erradiala Erroarekiko lasaiera axiala BIRABARKIA Erdiko bermearen eszentrikotasuna Bermeen eta erroen obalazioa Bermeen eta erroen konikotasuna Artezteko higadura-muga Lasaiera erradiala Lasaiera axiala

0,02 – 0,06 mm 0,10 –0,30 mm

0,02 – 0,05 mm 0,05 –0,30 mm

6g 0,03 mm 0,15 mm

0,04 mm 0,04 mm 0,03 mm 0,05 mm 0,15 mm

BOLANTEA Kopadura

0,06 mm

BLOKEA Lautasuna Bankada-kojineteen obalazioa

0,05 mm 0,04 mm

ZILINDROAK Obalazioa Konikotasuna Artezteko higadura-muga

0,05 mm 0,05 mm 0,10 mm

Datu horiek gutxi gorabeherakoak dira, eta fabrikatzailearen datu teknikoak ez dakizkigunean besterik ez ditugu erabiliko.

LANBIDE EKIMENA

306

Motorrak

Ø Ø 53,655

+0,019 mm 0

206,98 ± 0,05 mm

ØA

ØB

– 0,009 45

– 0,025

ØB

– 0,009

44,7

a–b

– 0,025

49,981

1,817 ± 0,003 mm

1,829 ± 0,003 mm

1,967 ± 0,003 mm

0,3 mm

2,40 mm

+ 0,252

+0,013 0

23,6

+ 0,352 mm

23,6

+0,016 0

+ 0,452 mm

23,6

+ 0,200

+ 0,300

+ 0,400

2,50 mm

2,55 mm

2,60 mm

0 → 3 gr

mm MINI

Ø 48,655

– 0,016

0,007 mm

C C=

– 0,016

0,007 mm

0,1

Ø 19,463

0 mm

MAXI

126,8 ± 0,07 mm mm

Motorraren datu teknikoak, birabarkiari eta bielei buruzkoak.

LANBIDE EKIMENA

307

Ibilgailuen Elektromekanika

Unitate didaktikoaren funtsezko ideiak KONPONKETA-MOTA

EGIAZTAPENA

(egiaztapenaren emaitzen arabera)

PISTOIAK ETA BIELAK 9

Pistoia/zilindroa multzoaren muntaketa-lasaiera

Zilindroak arteztea eta pistoiak ordeztea

Segmentu-muturren arteko irekigunea

Bielak eta pistoiak ordeztea

Biela-buruaren kojineteen egoera

Biela-buruen kojineteak ordeztea

Erdiko bermearen eszentrikotasuna

Bermeen eta erroen higadura

Birabarkia ordeztea

Erroen muntaketa-lasaiera

Bermeen muntaketa-lasaiera

Birabarkiaren erroak eta bermeak arteztea, eta kojineteak ordeztea

Lasaiera axiala

Kojinete axialak ordeztea

Zilindroen obalazioa eta konikotasuna

Zilindroak arteztea edo atorrak ordeztea

Bankada-kojineteen higadurak

Bankada-kojineteak ordeztea

Blokearen goi-gainazala

Blokearen gainazala arteztea

BIRABARKIA

ZILINDRO-BLOKEA

Zilindroa arteztu egin behar bada, pistoiarekiko muntaketa-lasaierari bere horretan eutsi behar zaio: artezte-neurria = pistoiaren diametroa + muntaketa-lasaiera

BIRABARKIA ETA BOLANTEA MUNTATZEA

Muntatu beharreko piezak ondo koipeztatu

Birabarkia muntatu, eta txapelak euren momentuaz estutu. Birabarkiak bira egiten duela egiaztatu.

Bankada-estalkien eta kojinete-erdien muntaketakokapenari eutsi

Muntaketa-kokapenari eutsi

Inertzia-bolantea muntatu

Birabarkiaren muturrak ixte-eraztun berriekin estankotu

BIELA/PISTOIA MULTZOAK MUNTATZEA

Biela eta pistoiaren arteko muntaketakokapenari eutsi

Pistoia bielaren gainean muntatu

Segmentuak dagokien kokapenean muntatu

Multzoaren muntaketakokapenari eutsi

Biela/pistoia multzoak dagokien zilindroetan muntatu

Gomendatutako estutzemomentuak ezarri

LANBIDE EKIMENA

308

Motorrak

Unitate didaktikoaren jarduerak Aztertu zure ezagutzak. Adierazi ondoko galdera hauen erantzun zuzena 1. Zein baldintza behar dira konpresio-presioa neurtzeko?

A. Motorra bero eta gas-tximeleta

B. Motorra bero eta gas-tximeleta

itxita C. Pizte-sistema eta injektoreak

erabat irekita D. Motorra hotz eta gas-tximeleta

konektatuta

irekita

2. Nondik izan ohi dira konpresio-ihesak?

A. Balbula, pistoi eta karterretik

B. Bielaren eta pistoiaren oin-segmentuetatik

C. Balbula, hozte-ganbera eta

D. Segmentu, balbula eta kulata-

karterretik

-junturatik

3. Zein gunetan neurtzen da pistoiaren diametroa?

A. Buloiaren norabide berean, haren

B. Segmentuen gunean

gainetik C. Buloiarekiko trabeska, haren

D. Edozein gunetan, zilindrikoa baita

parean 4. Nola aztertzen da birabarkiaren eszentrikotasuna?

A. Erdiko bermean erloju konparatzailea erabiliz C. Lautasuneko erregela eta galga erabiliz

B. Mikrometroarekin bi diametro elkarzut neurtuz D. Erloju konparatzaileaz eta alexometroaz

5. Nola lortzen da birabarkiaren berme baten eta bankada-kojinetearen arteko muntaketa-lasaiera?

A. Bi diametro elkarzut alderatuta

B. Bermearen gutxienezko eta kojinetearen gehienezko diametroak alderatuta

C. Birabarkiaren ertzean bermatutako erloju konparatzailearen bidez

D. Bi elementuen artean galga sartuta

LANBIDE EKIMENA

309

Ibilgailuen Elektromekanika

6. Zer neurtzen da hari kalibratuaren bidez?

A. Lasaiera axiala

B. Obalazioa

C. Konikotasuna

D. Muntaketa-lasaiera

7. Zein da zilindroaren artezte-neurria, pistoi handituak 80,50 mm eta muntaketa-lasaierak, berriz, 0,05 mm neurtzen duela kontuan hartuta?

A. 80,55

B. 81

C. 85,5

D. 80,45

8. Nola neurtzen da zilindroen konikotasuna?

A. Diametro elkarzutak hiru mailatan neurtuz C. Hiru diametro plano berean

B. Diametro handiena jatorrizkoarekin alderatuz D. Sei diametro elkarzut alderatuz

neurtuz

LANBIDE EKIMENA

310

Motorrak

Jarduera praktikoak Pistoietan, bieletan, birabarkian eta zilindro-blokean, dokumentazio-teknikoan gomendatutako arauei eta jardunbideei jarraitu beharko zaie. Har itzazu neurri guztiak doi-doi. 1. Zilindroen konpresio-presioa neur ezazu: 9

Eraman motorra bere funtzionamendu-tenperaturara.

Atera bujiak eta ezarri konpresografoa.

Abiarazi abio-motorra, konpresio-grafikoak lortzeko.

Ebaluatu emaitzak eta hauteman konpresio-galeren jatorria.

2. Atera ezazu motorra eta desmuntatu kulata: 9

Ipini ibilgailua beso-jasogailuan edo asto-gainean.

Jarraitu dokumentazio teknikoan gomendatutako desmuntazte-prozesuari.

Atera multzo motopropultsatzailea eta ezarri euskarri birakariaren gainean.

Bat etorrarazi banaketa-markak, lasaitu tenkagailua eta kendu espeka-ardatzaren gurpil horzdunaren uhala.

Lasaitu kulata-torlojuak estutze-ordena berean, eta atera kulata.

3. Desmunta itzazu pistoiak, bielak eta birabarkia: 9

Kendu olioa, eta kendu karterra eta koipeztatze-ponpa.

Desmuntatu biela-txapelak, atera biela/pistoia multzoak eta desmuntatu kojineteak.

Atera segmentuak eta desmuntatu biela/pistoia multzoa.

Desmuntatu inertzia-bolantea eta ixte-eraztuna birabarki-muturretik.

Desmuntatu bankada-txapelak eta atera birabarkia.

Desmuntatu bankadako kojinete-erdiak eta kojinete axiala.

Garbitu desmuntatutako pieza guztiak.

4. Azter itzazu pistoietan: 9

Pistoien arteko pisu-aldea.

Pistoiaren diametroa.

Zilindroarekiko muntaketa-lasaiera.

Buloiaren eta bere kokalekuaren arteko muntaketa-lasaiera.

Segmentu bakoitzaren lodiera.

Segmentu-muturren arteko irekigunea.

Segmentu bakoitzak bere kaxan duen lasaiera axiala.

LANBIDE EKIMENA

311

Ibilgailuen Elektromekanika

5. Aztertu bieletan: 9

Bielen pisuen arteko aldea

Biela-ardatzen lerrokatzea

Biela-oinaren kojinetearen obalazioa

Buloiarekiko muntaketa-lasaiera

Biela-buruaren obalazioa

Kojinete-erdien egoera

6. Begiratu birabarkian: 9

Erdiko bermearen eszentrikotasuna

Birabarkiaren eta bolantearen orekatze estatikoa

Erroen eta bermeen obalazioa

Erroen eta bermeen konikotasuna

Erroen muntaketa-lasaiera

Bermeen muntaketa-lasaiera

Birabarkiaren kojinete axialen lodiera

Birabarkiaren artezte-neurria

Birabarkiaren lasaiera axiala

Hari kalibratuaren muntaketa-lasaiera

7. Begiratu motor-blokean: 9

Blokearen goi-gainazala

Bankada-kojineteen obalazioa

Bankada-kojineteen eta birabarki-bermearen lasaiera

Zilindroen obalazioa

Zilindroen konikotasuna

Zilindroen artezte-neurria

LANBIDE EKIMENA

312

Motorrak

8. Idatz itzazu lortutako balioak. Lehenik, datu teknikoetan ageri diren jatorrizko balioak jaso, eta ondoko taula hauetan azterketetan lortutako emaitzak idatzi.

Ø Izendatua =

PISTOIAK

Ø Ø Izendatua =

ZILINDROAK Obal.

Obal.

Konik. Pistoi-zilindro lasai.

Biela-buruaren Ø izendatua =

BIELAK S

Konik.

Konik. S

Konik.

Obal.

Bankada-bermearen Ø izendatua =

BANKADA

Konik. S

Z Konik.

Obal.

Bermeen Ø izendatua = Erroen Ø izendatua = Lasaiera axiala =

Bermeak

BIRABARKIA

Konik. S

Konik.

Obal.

Erroak

Lasai errad.

Obal.

Lasai errad. Obal. = Obalazioa

Konik. = Konikotasuna

S = Eskuinaldea

Z = Ezkerraldea

LANBIDE EKIMENA

313

Ibilgailuen Elektromekanika

Lor itzazu muntaketa-lasaiera, obalazio eta konikotasun maximoak. Horretarako, aldera itzazu zuk lortutako datuak datu teknikoekin, eta zein elementu konpondu edo ordeztu behar den jakingo duzu. 9. Muntatu motorra eta ezarri ibilgailuan: 9

Ezarri bankadako kojinete-erdiak eta kojinete axialak.

Kokatu birabarkia, ipini bankada-estalkiak eta estutu dagokion momentuaz.

Begiratu birabarkiaren lasaiera axialari.

Muntatu inertzia-bolantea.

Muntatu pistoiak bielen gainean eta ipini segmentuak.

Muntatu kojinete-erdiak biela-buruan.

Muntatu motorraren gainean biela/pistoia multzoak.

Estutu bielaren txapelak, eta ziurtatu birabarkiak modu erregularrean bira egiten duela.

Muntatu koipeztatze-ponpa eta karterra.

Muntatu kulata eta banaketa-sistema.

Muntatu elementu osagarriak.

Muntatu multzo motopropultsatzailea ibilgailuan.

10. Doitu ezazu motorra, abian jarri eta ondo dabilela ziurtatu: 9

Bete koipeztatze- eta hozte-zirkuituak

Doitu elikatze- eta pizte-sistemak

Begiratu motorra egoki ote dabilen

11. Aipa itzazu atzeraurrerako trenaren osagaiei eta zilindroei kalte egin diezaieketen matxurak.

LANBIDE EKIMENA

314

Motorrak

III. GAI-MULTZOA Labainketako eta hozketako sistemak

LANBIDE EKIMENA

315

Ibilgailuen Elektromekanika

14 LABAINKETA-SISTEMA Hasierako jarduerak 1. Zergatik da beharrezkoa labainketa? 2. Nola sailkatzen dira olioak? 3. Nola dago eratuta koipeztatze-zirkuitua? 4. Zer ponpa-mota erabiltzen dira motorra koipeztatzeko?

Aurkibidea 1. Labainketa 1.1. Marruskadura-motak 1.2. Koipeztatze-olioaren eginkizunak 2. Motor-olioa 2.1. Oliorako gehigarriak 2.2. Biskositatea 2.3. Olioen sailkapena 3. Motorra labaintzeko sistema 3.1. Presiopeko koipeztatzea 3.2. Koipeztatze-olioa hoztea 3.3. Nahaste-bidez koipeztatzea 3.4. Presiopeko koipeztatze-zirkuituko osagaiak 3.5. Karterraren aireztapen-sistema

Unitate hau amaitutakoan... 9

Motorreko labainketa-eginkizuna zein den jakingo duzu.

Koipeztatze-olioen ezaugarriak eta sailkapena aztertuko duzu.

Presiopeko koipeztatze-sistemaren osaera eta jardunbidea ezagutuko dituzu.

LANBIDE EKIMENA

316

Motorrak

Motorraren marruskadura-gainazalek elkar uki ez dezaten, labainketa-sistema eduki behar du motorrak ezinbestean. Elementu mugigarrien artean geruza lubrifikatzailea ezarrita marruskadura murriztea da sistema horren helburua; hartara, metalak olioan lerratuko dira, elkar ukitu gabe. Lubrifikatzaileak, halaber, beste eginkizun batzuk ere betetzen ditu: errekuntza-ganbera hoztu, garbitu eta itxi egiten du. Zeregin horretan jasan behar dituen egoera latzei aurre egin ahal izateko, kalitateko eta biskositateko ezaugarri egokiak izan behar ditu lubrifikazio-sistemak.

Balantzin-ardatza Espeka -ardatza

Iragazkia Birabarkia Ponpa

14.1. irudia. Presiopeko engranaje-sistema.

14.1 Edukien garapena Labainketa Motorraren osagai mugigarriak elkarrekin marruskatzean, higadurak, berotzeak eta potentzia-galerak sortzen dira. Elkar marruskatzen duten gainazalen artean erresistentzia sortzen da, eta ez die osagaiei lerratzen uzten. Erresistentzia hori itsasgarritasun-mailaren eta ukipen-presioaren araberakoa da. Erresistentzia-indar horrek bero bilakatuko den energia mekaniko ugari xurgatzen du, eta, bero gehiegi sortzen bada, bero horrek hainbat kalte eragin ditzake motorrean, hala nola marruskadura-gainazalak galdatzea edo aleka hartzea.

LANBIDE EKIMENA

317

Ibilgailuen Elektromekanika

Mugitzen ari diren metalek zuzenean elkar uki ez dezatela edo, ukipena egotekotan, ahalik eta txikiena izan dadila, horixe da labainketaren zeregin nagusia. Bi pieza mugigarriren arteko muntaketa-lasaieraren tartea koipeztatze-olioak hartzen du (14.2. irudia). Olio hori gainazaletara itsatsi, eta geruza lubrifikatzailea sortzen da; horrela, bi piezen gainazalak oliotan lerratzen dira, elkar ukitu gabe. Gune horretan sortzen den beroa olioak berak kanporatuko du, etengabe joan-etorrian aritzen baita.

Kojinetea

Ardatza

Olio-geruza

14.2. irudia. Kojineteko olio-geruza.

Marruskadura-motak

Marruskaduraren eraginak apaldu egiten dira, erabilitako materialak lerratze-ezaugarri onekoak badira eta gainazal-akabera egokiak badituzte. Osagaien artean geruza lubrifikatzailea dagoen ala ez dagoen aintzat hartuta, hiru marruskadura-mota bereizten dira (14.3. irudia): 9

Marruskadura biguna

Marruskadura erdibiguna

Marruskadura idorra

Ardatza

Kojinetea Marruskadura idorra Metalek elkar ukitzen dute

Ardatza

Kojinetea

Olio-geruza

Marruskadura erdibiguna Ukipen-gune batzuk ditu

Kojinetea

Olio-geruza

Marruskadura biguna Ez dago ukipenik

LANBIDE EKIMENA

318

Motorrak

14.3. irudia. Marruskadura-motak.

Marruskadura bigunean, bi gainazalen arteko olio-geruzari esker, erabat bereizirik egoten dira

gainazalok. Ia ukipenik ez dagoenez, marruskadurarik eta tenperatura-igoerarik ere ez da sortzen. Motorraren presiopeko koipeztatze-guneetan egon ohi da marruskadura-mota hori: birabarkiaren berme eta erroetan, espeka-ardatzaren bermeetan eta balantzin-ardatzean. 9

Marruskadura erdibigunean, berriz, gainazaletan itsatsitako olio-geruza ez da oparoa eta

uniformea, eta metalen artean marruskadura-apur bat sortzen da, baita, ondorioz, higadura ere. Segmentuaren eta zilindroaren goialdean, hain zuzen, marruskadura-mota hori gertatzen da, esparru horretara olio gutxi iristen delako. Kojineteetan ere sortzen da, motorra hotzean abiarazten denean, lehen uneetan olioa oso lodi dagoelako eta koipeztatze-presio nahikorik ez dagoelako. 9

Marruskadura idorrean, osagaien artean oliorik ez dagoenez, osagaien gainazalek elkar

ukitzen dute zuzenean, eta, ukipenaren ondorioz sortutako tenperatura altuek hainbat kalte eragin ditzakete, hala nola osagaiak gehiegi dilatatzea, aleka hartzea edo metalak galdatzea. Koipeztatze-sisteman hutsegiteren bat sortu denean soilik gertatzen da marruskadura idorra, eta, horren ondorioz, kaltetutako piezak desegin ere egin daitezke. Horrenbestez, ezinbestekoa da ukipenean dauden gainazalak etengabe labain egotea. Marruskadura-kojineteek iraunkorki jaso behar dute olioa presiopean; era berean, beste zenbait gunek ere â&#x20AC;&#x201C;hala nola zilindroen hormek edo balbuletako gidariekâ&#x20AC;&#x201C; etengabe olioztatuta egon behar dute. ` 9

Koipeztatze-olioaren eginkizunak

Marruskadura eta galera mekanikoak murriztu egiten ditu, ukipen-gainazalen artean geruza bat olio lubrifikatzaile ipinita.

Koipeztatze-guneak hoztu egiten ditu, olioak beroa xurgatu eta karterreraino eramaten baitu han hoztu dadin.

Segmentuen eta zilindroaren arteko estankotasuna handitu, eta konpresioa hobetu egiten du.

Kojineteek jasaten dituzten esfortzuak moteldu eta apaldu egiten ditu.

Marruskadurak eragindako higaduran sortutako partikulak garbitu eta garraiatu egiten ditu, baita errekuntzan sortutako kedar-hondarrak ere.

Motor-olioa Motorrean erabilitako lubrifikatzaileek tenperatura altuak eta oso presio handiak jasaten dituzte, eta, baldintza horien pean, olioak geruza lubrifikatzaile fina eratu behar du, gainazaletan itsatsita, beroan biskositatea mantentzeko eta motorra hotzean abiarazteko moduko jariakortasuna izateko. Olioak, gainera, zilindroetako hormetan, kojineteetan eta gainerako elementu metalikoetan sor litekeen korrosioari egin behar dio aurre. Errekuntza-ganberara igarotzen den olioa bujietan, balbuletan eta segmentuetan hondakinik utzi gabe erre behar da.

LANBIDE EKIMENA

319

Ibilgailuen Elektromekanika

Lubrifikatzaileak lanerako duen ingurumenak eragin handia du bere ezaugarrietan; horregatik, esate baterako, uraren kutsadurak, azido korrosiboek, segmentuetako ihesetatik ateratako erregaiak eta tenperatu altuek olioaren iraunkortasuna mugatu egiten dute. Gehigarriak erabiliz gero, lubrifikatzaileen funtzionamendu-ezaugarriak hobetu eta bizitza erabilgarria luzatu egiten dute. % 100

% 75 Gehigarriak Sintetikoa

% 50

Minerala % 25

0 Minerala

Erdisintetikoa

Sintetikoa

14.4. irudia. Olio lubrifikatzaileen motak eta osaera.

Gaur egun, hiru motako olio lubrifikatzaileak erabiltzen dira motorretan: olio minerala, olio sintetikoa eta olio erdisintetikoa (14.4. irudia). 9

Olio minerala jatorri mineraleko hainbat hidrokarburoz osatzen da, eta petrolio gordina fintzeko

prozesuaren bidez lortzen da. 9

Olio sintetikoa, berriz, produktu kimikoa da; sintetizazio-prozesuen bidez lortzen da, osagaien

molekula-egitura aldatuta eta nahi ez diren partikula mineralak ezabatuta. Olio sintetikoek ezaugarri bikainak dituzte jardun-baldintza gogor-gogorrak jasan behar dituzten prestazio altuko motorretan erabiltzeko. Luzaro irauten dutenez, olioa aldatzeko denbora-tarteak ere luzeagoak dira, eta olio horien kostu handia orekatzen du horrek. Hona hemen olio sintetikoen abantaila nagusiak: −

Jariakortasun ona tenperatura baxuetan (motorra hotzean abiarazten laguntzen du).

−

Oso biskositate egonkorra, tenperatura altuetan nahiz baxuetan (erabilera-tartea zabaldu egiten du horrek).

−

Tenperatura altuetan oxidazioari aurre egiteko gaitasuna (bizitza erabilgarria luzatu egiten du).

−

Marruskadura apaltzeko gaitasuna (energia-galerak eta higadura murriztu egiten ditu).

−

Garbigarri eta sakabanatzaile aparta, metaketak eratzeko joera txikikoa, gainera.

Olio erdisintetikoak oinarri minerala du, eta oinarriari olio sintetikoko kopuru zehatz bat

gehitzen zaio; izan ere, olio horri esker, olio mineralaren ezaugarriak hobetu egiten dira.

LANBIDE EKIMENA

320

Motorrak

Oliorako gehigarriak

Olio mineral puruei kalitatea hobetzeko gehitzen zaizkien konposatu kimikoak dira gehigarriak. Hona hemen garrantzitsuenetariko zenbait: Antioxidatzaileak. Olioa airea ukituz dagoenean oxidazioz narriatzeko duen joera apaldu

egiten dute. Antikorrosiboak. Motorrean tenperatura altuetan sortzen diren azidoek olioa ukituz dauden

pieza metalikoak kaltetzen dituzte, eta gehigarri hauen egitekoa, hain zuzen, azido horiek neutralizatzea da. Garbigarriak. Hodiak eta gainazalak garbitu, eta ez dute lohizko edota bernizezko metaketa

solidorik eratzen uzten. Sakabanatzaileak. Karterreraino igaro diren partikulak eta hondakinak pilatzea saihesten

dute, eta esekiduran mantentzen ditu olioa aldatu arte. Bestelako

gehigarriak

ere

eransten

zaizkio;

horietako

batzuek,

tenperatura-aldaketetan

biskositatearen jarrera orekatzea dute helburu; beste zenbaitek, berriz, presio altuei hobeto aurre egiteko balio dute, baita olioaren ezaugarri lubrifikatzaileen iraupena luzatu eta itsasgarritasuna hobetzeko ere. Olioak dituen gehigarri guztiek erabilerako eta biskositateko ezaugarriak zehazten dituzte. `

Biskositatea

Biskositatea da olio lubrifikatzaileen ezaugarri garrantzitsuenetarikoa, eta likidoetako molekulen barne-marruskaduraren eraginez likidoak ez lerratzeko hartzen duen jarrera ematen du aditzera (kontzeptu hau ez da dentsitatearekin nahasi behar, azken horrek pisuaren eta bolumenaren arteko erlazioa adierazten baitu). Marruskadura-gainazalen artean sartzen den olio-geruzaren erresistentzia aldatu egiten da biskositatearen arabera. Olioa oso likatsua bada, presio handiak jasateko gai den geruza lubrifikatzailea eratuko du; nekez zabalduko da, ordea, koipeztatze-guneetaraino. Aitzitik, hodietatik ondo hedatzen fluidoak erresistentzia txikiagoko geruza lubrifikatzailea eratuko du. Tenperatura-aldaketek eragin nabarmena dute olioaren jariakortasunean; horrela, olioak biskositate handia izaten du tenperatura baxua denean; berotutakoan, aldiz, jariakor bilakatuko da. Karterrean, olioaren tenperatura 0ยบ C-en azpitik egon daiteke motorra abian jartzen denean, eta 80-90ยบ C-ra igo daiteke motorra funtzionamenduko erregimen-tenperaturan dagoenean. Egoera horretan, olioak ezaugarri lubrifikatzaileak mantendu egin behar ditu; hortaz, olioaren kalitatea hainbat eta hobea izango da, tenperatura-aldaketen aurrean bere biskositatea zenbat eta egonkorragoa izan.

LANBIDE EKIMENA

321

Ibilgailuen Elektromekanika

Olioen sailkapena

Olio lubrifikatzaileak sailkatzeko bi alderdi hartuko dira aintzat: 9

Biskositatea

Zerbitzu-baldintzak

Bi sailkapenak elkarren osagarri dira, horietako bakoitzak oinarrian ezaugarri bat baitu, eta biak dira kontuan hartzekoak olio-mota aukeratzeko garaian. Biskositatearen araberako sailkapena

Nazioartean gehien erabiltzen den sistema SAE sailkapena da (Society of Automotive Engineers “Automobilgintzako Ingeniarien Iparramerikako Elkartea”). SAE sailkapenak biskositatea eta erabilera-tenperatura lotzen ditu, baina ez du olioaren kalitateari buruzko informaziorik ematen. Sailkapenak hamar SAE gradu ditu, eta horietako lehen seiek –0tik 25era– W letra daramate (winter adierazteko, alegia, negua). Gradu horiek hauxe ematen dute aditzera: zein tenperatura minimorekin erabil daitekeen olioa biskositate-maila egokia galdu gabe –alegia, olioa hodietatik presio egokian ibiltzeko gai dela eta, beraz, koipeztatze-puntuetara bizkor iristeko gai dela bermatuta, motorra hotzean abiarazi ahal izateko. Lau unitateko eskalak, 20tik 50era bitartekoak, biskositateak tenperatura altuan (100º C-tan neurtuta) zer-nolako jarrera duen adierazten du.

SAE BISKOSITATEAREN SAILKAPENA SAE graduak

Erabilerako tenperatura minimoa

– 30 ºC

– 25 ºC

10 W

– 20 ºC

15 W

– 15 ºC

20 W

– 10 ºC

25 W

– 5 ºC

Biskositatea 100 ºC-tan

Jariakorra

Erdijariakorra

Erdidentsoa

Dentsoa

LANBIDE EKIMENA

322

Motorrak

Olio gradubakarrak eta graduanitzak

Olio gradubakarrek biskositateko zenbaki edo gradu bakarra dute, eta olioak ondo jarduteko zein tenperatura-mugaren barnean egon behar duen adierazten dute. Tenperatura-aldaketa nabarmenik gabeko guneetarako egokia da olio-mota hori; bestela, graduazio desberdina erabili beharko da neguan eta udan. Esate baterako, 10 W-ko SAEa eta 40 W-ko SAEa, hurrenez hurren. Olio graduanitzek (14.5. irudia) erabilera-muga zabalagoa dute, gehigarriak dituztelako eta, beraz, tenperatura-aldaketen aurrean biskositatea orekatuago mantentzen dutelako.

Biskositatea

Erreferentzia SAE W

Erreferentzia SAE

Graduanitzak Gradubakarrak

Biskositate erabilgarriko gunea

Likatsuegia

Jariakorregia

Olioaren tenperatura ºC

14.5. irudia. Tenperaturaren araberako biskositatea, olio gradubakar eta olio graduanitzetarako.

Olio graduanitzek bi biskositate-gradu dituzte: batak tenperatura hotzean olioak duen jarrera adierazten du, eta besteak, berriz, tenperatura beroko jarrera. Esate baterako, tenperatura –5 ºC-tik 35 ºC-ra doan eremuan, SAE 20 W –40-ko olioa erabili beharko litzateke; izan ere, hotzetan SAE 20 W gisa dihardu, eta beharrezko jariakortasuna du abioan; berotan –alegia, 60 eta 85 ºC bitarteko tenperaturatan– SAE 40 W gisa dihardu, eta ez da jariakorregi bilakatzen. Udako tenperatura 40 ºC-tik gorakoa bada eta neguan –15 ºC-ra irits badaiteke, SAE 15 W –50-eko olioa da gomendagarriena; esparru hotz-hotzetan, berriz, SAE 5 W –30-eko olioa erabil daiteke. Zerbitzu-egoeren araberako sailkapena

Kalitateak sailkatzeko, olioarekin saiakuntzak egin behar dira, bai laborategian bai motorrean bertan, bankuan nahiz jardunean.

LANBIDE EKIMENA

323

Ibilgailuen Elektromekanika

Saiakuntza hauetan hainbat alderdi hartzen dira aintzat, hala nola tenperatura altuetan oxidazioari aurre egiteko gaitasuna, hondakin-metaketen kontrola, biskositate egonkorra, tenperatura baxuetako jariakortasuna, eta isurpen kutsagarrien kontrola. Hauek dira olio lubrifikatzaileen kalitatea zehazten eta sailkatzen dituzten organismoak: API, Estatu Batuetan eta ACEA Europan. Bestalde, beste zenbait erakundek â&#x20AC;&#x201C;hala nola armadak edo automobil-markekâ&#x20AC;&#x201C; euren olio-markak eta kalitate-mailak eratu ohi dituzte. Kalitate-mailak aldian behin berritzen dira, motor berrien beharrizanak asetzeko eta kutsaduraren aurkako azken arauak betetzeko. Olio-ontzian, SAE biskositate-maila eta API nahiz ACEA zerbitzu-sailkapenak adierazten dira. API sailkapena

Ia olio-fabrikatzaile guztiek API (American Petroleum Institute) sailkapena erabiltzen dute. Motorraren funtzionamendu-ezaugarriak eta zerbitzu-mota hartzen ditu aintzat API sailkapenak, eta bi sailetan bereizten ditu olioak: 9

S saila, Otto motorretarako

C saila, Diesel motorretarako

Hainbat kasutan, olio berak bi sailen ezaugarriak betetzen ditu. Otto motorretarako API kategoriak SA, SB, SC (1967), SD (1971), SE (1979), SF (1988), SG (1993) kategoriak zaharkituta geratu dira, eta, gaur egun, honakoak daude indarrean: SH (1996), SJ (1997) eta SL (2001). Kategoria horiek urteen joan-etorrian garatu egin dira, eta sortutako kategoria bakoitzak aurrekoen kalitatea gainditu egiten du. Parentesien artean, kategoria horietako bakoitza baliozkotu zen urtea adierazten da, eta olioa urte horretan edo aurrekoetan egindako motorretan erabil daitekeela adierazten du. Berrienak aurreko guztiak ordez ditzake, beraz. Esate baterako, ibilgailuaren eskuliburuan API SH edo SJ gomendatzen bada, API SL olioa ere erabili ahal izango da, azken horrek kontrol zorrotzagoak gainditu baititu.

LANBIDE EKIMENA

324

Motorrak

Diesel motorretako API kategoriak CA, CB, CC, D eta CE kategoriak zaharkituta daude gaur egun. Gaur egun hauek daude indarrean: CF, CF-2, CF-4, CG-4, CH-4, CI-4. Horietako bakoitzak Diesel motor-mota bakoitzak (atmosferikoak, turboelikatuak, zuzeneko edo zeharkako injekziokoak, bi edo lau aldikoak, etab.) funtzionatzeko dituen jakineko ezaugarriei erantzuten die. Komenigarria da ibilgailuaren fabrikatzailearen gomendioei jaramon egitea, motor-mota bakoitzera hobekien egokitutako olioa aukeratzeko.

DIESELETARAKO API KATEGORIEN ERABILERA-EZAUGARRIAK Kategoria

Urtea

1994

Zuzeneko injekzioko Dieseletarako. Egokia da % 0,5 sufre baino gehiagoko erregaia erabiltzen duten motorretarako.

CF-2

1994

Zerbitzu zorrotza jasaten duten bi aldiko Dieseletarako.

CF-4

1990

Biraketa-abiadura handia izaten duten lau aldiko Diesel atmosferiko nahiz gainelikatuetarako.

CG-4

1995

Biraketa-abiadura handiko eta zerbitzu zorrotzeko Dieseletarako. Egokia da 1994ko kutsaduraren aurkako arauak betetzen dituzten motorretarako. CD, CE eta CF kategoriak ordezten ditu.

1998

Abiadura handiko lau aldiko Dieseletarako. Gas-isuriei buruzko azken arauak betetzen ditu. Egokia da % 0,5 sufre baino gutxiagoko erregaietarako. CD, CE, CF-4 eta CG-4 kategorien ordez erabil daiteke.

CH-4

CI-4

Zerbitzua

Abiadura handiko EGR balbuladun Dieseletarako. 2002an onartutako kutsaduraren aurkako arauak betetzen ditu. CH4arekin alderatuta, oxidazioaren kontrako babesa, higadura-murriztapena eta biskositate-egonkortasuna hobetu egiten ditu.

ACEA sailkapena

ACEA

Europako

Automobil-egileen

Elkartea

(Asociation

des

Constructeurs

Europeen

d’Automóviles); 1996an eratu zen, eta CCMC (The Comittee of Common Market Constructors) erakundea ordeztu zuen. ACEA estandarrek motorretako koipeztatze-olioak hiru taldetan sailkatzen ditu. Horietako bakoitza motor-mota baterako da: A letra gasolina-motorretarako, B letra zerbitzu arineko Diesel motorretarako eta E letra zerbitzu astuneko Diesel motorretarako.

LANBIDE EKIMENA

325

Ibilgailuen Elektromekanika

A gasolina-motorrak

B zerbitzu arineko Diesel motorrak

E zerbitzu astuneko Diesel motorrak

A 1 – 96/98

B 1 – 96/98

E 1 – 96

A 2 – 96/98

B 2 – 96/98

E 2 – 96

A 3 – 96/98

B 3 – 96/98

E 3 – 96

A4–

B4 – 98

E 4 – 98

A 5 – 02

B5 – 02

E 5 – 99

Sail bakoitza hainbat kategoriatan bereizten da. Saileko letraren ondoan, goranzko ordena, kalitate-maila adierazten duen zenbakia eta kategoriaren zaharberritze-urtea ageri dira. Kategoria bakoitzaren azken urteak aurrekoak ordezten ditu; esate baterako, motorrean B2-96 kategoriako olioa erabiltzea gomendatzen bada, B2-98koa ere erabil daiteke. Zenbaki txikiak dituzten olioak erabilera generikokoak dira, neke ertaineko motorretarako aproposak. Kategoria ertain eta altuak kalitate hobeagoko olioak dira, funtzionamendu-egoera gogorretarako egokiak. Bestalde, 5. kategoriak, azken belaunaldiko olioak sailkatzen ditu; olio-mota horiek, batetik, luzatu egiten dute olioa aldatzeko denbora-tartea; bestetik, motorraren higadura leundu eta, gainera, ez dituzte horren isuri kutsagarriak sortzen. Azkenik, A4 ezaugarriko olioak gasolinazko zuzeneko injekzioko motorretarako erabiltzen dira. Gerta liteke olio horietako zenbait jakineko motor batzuetan erabiltzeko aproposak ez izatea; beraz, fabrikatzaileak gomendatutako olio-mota erabili behar da. Beste zenbait sailkapen AEBetako arau militarra.

Gasolina: MIL-L-46152 C, MIL-L-46152 D/E Diesel: MIL-L-2104 E, MIL-L-2104 F Volkswagen-ena

Gasolina: VW 500.00, VW 501.01 Diesel eta gasolina: VW 505.00 Mercedes Benz-ena

Gasolina: MB 226.1 Diesel: MB 228.1, MB 228.3 Diesel eta gasolina: MB 227.1

LANBIDE EKIMENA

326

Motorrak

Motorra labaintzeko sistema Lubrifikatu beharreko azalak olioz hornitzea da labainketa-sistemaren helburua; horretarako, gaur egun, bi sistema erabiltzen dira: 9

Presiopeko koipeztatzea, motor gehienetan modu orokorrean erabilitakoa.

Erregaiarekin nahasita egindako koipeztatzea, zilindro-kopuru txikiko bi aldiko motorretan erabilitakoa. `

Presiopeko koipeztatzea

Sistema honetan (14.6. irudia) presiopeko olioa lubrifikatu beharreko motorretara eraman behar da. Gune horietatik ateratzen den olioa beste osagai batzuk koipeztatzeko erabiltzen da, osagai horien azalak inpregnatuta, olioaren itsaste-ezaugarriak aprobetxatzeko. Olioa motorraren behealdeko karterrean pilatu (9), eta ponpak xurgatzen du (2), hodietatik igarotzeko presioa sortzen duen olioan murgildutako aurre-iragazkiaren bidez (1). Jarraian, ezpurutasunak bereizteko, iragazkitik igarotzen da (5), eta, ondoren, motor-blokean kokatutako hoditeria nagusira joaten da (6). Bertatik, presiopean koipeztatzen diren puntu guztietara zabaltzen da, eta gainezka egiten duen olioa karterrera lerratzen da berriro. Ponparen irteeran deskarga-balbula (4) dago, gehienezko koipeztatze-presioa mugatzeko.

4 1

2 1 Xurgatze-iragazkia 2 Ponpa 3 Transmisio-pinoia

4 Deskarga-balbula 5 Iragazkia 6 Hodi nagusia

7 Manokontaktua 8 Itzulera-hodiak 9 Karterra

14.6. irudia. Presiopeko koipeztatze-zirkuitua.

LANBIDE EKIMENA

327

Ibilgailuen Elektromekanika

Presiopean koipeztatzen diren osagaiak 9

Birabarkiaren bermeak eta erroak

Espeka-ardatzaren bermeak

Balantzin-ardatza

Biela-oina eta buloia (zenbait motorretan soilik)

Hodi nagusia bankada-berme guztiekin lotuta dago (14.7. irudia); bertatik, erroetara igarotzen da, birabarkiaren barnean egindako hodien bidez, biela-buruaren kojineteak lubrifikatzeko. Presiopean koipeztatutako biela-oinean, bielaren gorputz-barnetik hodia egiten da zorroraino, buloiarekin artikulazioa lubrifikatuta. Hodi nagusia espeka-ardatzaren bermeekin ere lotuta dago, baita balantzin-ardatzarekin ere; azken hori hutsik dagoenez, olioa barnetik igaro daiteke, eta balantzinetako bakoitzaren mugimendua lubrifikatzen duten zuloak ditu. Gainelikatutako motorretan, gainera, turbokonpresorea lubrifikatzen du.

3 7

6 2

1 1 Ponpa 2 Deskarga-balbula 3 Trukagailu-iragazkia

4 Turbokonpresorea 5 Presio-transmisorea 6 Tenperatura-transmisorea

7 Pistoia hozteko hornigailua 8 Euste-trenkada 9 By-pass balbula

14.7. irudia. Olio-hozkailua duen koipeztatze-zirkuitua eta turbokonpresoreen lubrifikazioa.

Koipeztatze-presioak, gainera, take hidraulikoak (14.9. irudia â&#x20AC;&#x201C; 14) olioztatzeko eta banaketa-katearen (14.9. irudia â&#x20AC;&#x201C; 11) tenkagailuari eragiteko erabiltzen da.

LANBIDE EKIMENA

328

Motorrak

Presiopeko koipeztatze-sistemak argizko ohartarazlea dauka tresnen taulan, zirkuituan presioa falta dela jakinarazteko, eta, batzuetan, karterreko olio-maila adierazteko. Motor batzuek, gainera, presio-manometroa eta olioaren tenperatura-adierazlea ere izaten dute. Inpregnazio-bidezko koipeztatzea

Olioak gainezka egiten duenean, batik bat mugimenduan dauden piezetan, olioa zabaldu, eta motorraren barne-osagai guztiak inpregnatzen dituen lainoa sortzen da. Inpregnazioz ondoko elementuak koipeztatzen dira: 9

Zilindroak

Buloia eta biela-oina

Balbula-gidariak eta takeak

Banaketaren katea edo pinoiak

Motor-barneko beste edozein osagai

Zilindroetako hormetan ezartzen den olioa segmentuek arrastatzen dute, errekuntza-ganberara irits ez dadin. Arraska-segmentuak edo koipeztatze-segmentuak, bere pistoiko kokalekuak bezalaxe, zuloak ditu. Olioa kanporatzea da bere egitekoa, eta olio horren zati bat buloia lubrifikatzeko erabiliko da. Balantzinek, takeek eta balbulek osatutako multzoa balantzin-ardatzetik gainezka egiten duen olioarekin koipeztatzen da, edo, bestela, espeka-ardatzarekin kulatan kokatuta badago. Koipeztatze-olioa banaketa-karterreraino iristen da, transmisioa kate-bidez edo pinoi-bidez egiten denean, eta, horretarako, olioa sartzeko eta drainatzeko zuloak daude. Pinoiak eta banaketa-katea inpregnatuta geratzen dira bira egiten dutenean. Olio-ihesik gerta ez dadin, kanpoalderekin komunikatzen duten lotura guztiek estankotasun-junturak edo ixte-eraztunak dituzte. `

Koipeztatze-olioa hoztea

Koipeztatze-olioaren hozte-eginkizunak garrantzi handia du gaur egungo motorretan, oso tenperatura altuak sortzen baitituzte. Olioa karterrean hozten da, abioko haizeaz. Eginkizun hori hobetu egin daiteke, beroa hobeto kanporatzeko hozte-hegatsak dituzten aluminiozko karterrak erabilita. Nolanahi ere, neke handiko motorretan olioa gehiegi berotu ohi denez, aluminiozko karterrak hozte-gaitasuna galdu egiten du, baita lubrifikazio-gaitasuna ere, oso jariakor bilakatzen baita. Halakoetan, olio-hozkailuak beharrezkoak dira.

LANBIDE EKIMENA

329

Ibilgailuen Elektromekanika

Olio-hozkailuak

Olioa hozteko erabiltzen diren bero-trukagailuak bitarikoak izan daitezke: 9

Ura/olioa trukagailuak

Airea/olioa trukagailuak

Ura/olioa trukagailua (14.8. irudia) erabiltzen da gaur egun gehien. Gailua iragazki-sarreran muntatzen da, eta bi ganbera ditu, independenteak izanik ere kontaktuan daudenak. Horietako bakoitzetik hozte-likidoa eta koipeztatze-olioa igarotzen dira hurrenez hurren, eta ibilbide horretan tenperaturak trukatu egiten dituzte. Karterretik datorren olioa trukagailutik igarotzen da lehenik, gero iragazkitik, eta, azkenik, koipeztatzera bideratzen da.

3 1

1 Kartutxo iragazlea 2 Trukagailua 3 Hozte-likidoaren sarbidea eta irtenbidea 4 Olio-sarbidea 5 Olio-irtenbidea hodi nagusirantz

14.8. irudia. Ura/olioa trukagailua.

Trukea motorra hotz zein bero dagoela gauzatzen da; hozte-likidoa azkarrago berotzen denez, urak berotu egiten du olioa. Erregimen-tenperatura hartutakoan, aldiz, olioak berotuko du ura. Sistema honi esker, azkarrago iristen da funtzionamendu-tenperaturara (70etik 90 ÂşC-ra), jariakortasuna hobetu, eta olioaren tenperatura egonkor mantentzen da. Airea/olioa trukagailua (14.9. irudia â&#x20AC;&#x201C; 6) koipeztatze-olioa zirkulatzeko erradiadorea da; horrela, abioko aireak eta haizagailuarenak olioa hoztu egiten dute. Olioa erradiadorera igarotzeko bidea balbula termostatikoak kontrolatzen du (14.10. irudia); motorra bero dagoela besterik ez da irekitzen balbula, eta erradiadorera igarotzen den olio-kopurua erregulatzen du, haren tenperatura oinarritzat hartuta.

LANBIDE EKIMENA

330

Motorrak

1 Olio-mailaren adierazlea 2 Olio-bahea 3 Olio-iragazkia 4 Gehiegizko presioaren balbula 5 Olio-ponpa 6 Olio-erradiadorea 7 Birabarkia 8 Olio-manometroa 9 Espeka-ardatza 10 Orekatze-ardatza 11 Kate-tenkagailua 12 Olio-termostatoa 13 Kopa-takea 14 Olioaren noranzko bakarreko balbula 15 Pistoia hozteko balbula 16 Pistoia 17 Olioaren tenp.-adierazlea (VarioCam-erako)

14.9. irudia. Koipeztatze-zirkuituaren eskema.

Bloketik

Trukagailura

Trukagailutik

Blokera

Iragazkia

Balbula termostatikoa

14.10. irudia. Airea/olioa trukagailu termostatikoaren desbideratzailea.

Pistoiak hoztea

Errendimendu handiko motorretan edo zuzeneko injekzioko Dieseletan â&#x20AC;&#x201C;errekuntza-ganbera pistoian dutenetanâ&#x20AC;&#x201C;, beste hozte-aldi bat gehiago behar da pistoien gunean. Horretarako, zenbait hornigailu ezartzen dira zilindroaren behealdean (14.6. irudia â&#x20AC;&#x201C; 7 eta 14.10. irudia); hornigailuek olioa jaso egiten dute hodi nagusitik, eta zorrotada jarraitua bideratzen dute pistoiaren barnealdetik hondorantz. Sistema horren bidez, pistoi-buruaren tenperatura apaldu egiten da.

LANBIDE EKIMENA

331

Ibilgailuen Elektromekanika

Oliohornigailua

14.11. irudia. Pistoia hozteko olio-hornigailua.

Nahaste-bidez koipeztatzea

Olio lubrifikatzailea % 2 eta % 4 bitarteko proportzioan nahasten da erregaiarekin. Sistema hori erabili ahal izateko, bi aldiko motorra eduki behar da, eta olioarekin nahasitako erregaiak birabarkiaren karterretik igaro behar du zilindroan onartu aurretik (14.12. irudia).

Olioa eta erregaia nahastuta

14.12. irudia. Nahaste-bidez koipeztatzea.

Olioa, astunagoa denez, ibilbidean topatzen dituen elementuetara itsatsita geratzen da (alegia, zilindrora, birabarkira eta bielaren buru-oinetara). Olioaren zati bat errekuntza-ganberara igarotzen da, eta, bertan, zilindroaren goialdea lubrifikatzen da; gainerakoa, berriz, erre egiten da erregaiarekin batera. Olio horiek garbi erre behar dute, hondakin solidorik utzi gabe, ez bujietan, ez segmentuetan ez eta leiho edo ihes-hodietan. Birabarkiaren bermeek nahiz bielaren erroek errodamenduen baitan egiten dute bira, presiopeko koipeztatzerik behar ez dutelako.

LANBIDE EKIMENA

332

Motorrak

Olioa erregaiarekin biltegian bertan nahas badaiteke ere, motor horiek, gaur egun, nahasgailua izaten dute, eta olio-proportzio egokia ematen du automatikoki, bira-erregimenaren eta motor-kargaren arabera. `

Presiopeko koipeztatze-zirkuituko osagaiak

Presiopeko

koipeztatze-zirkuituak

ondoko

osagai

hauek

ditu:

karterra,

deskarga-balbula,

manokontaktua, olio-ponpa eta iragazkia. Karterra

Motorraren behealdean dago kokatuta, eta, olio-biltegia izateaz gain, hozkailu moduan ere badihardu, abioko haizea jasotzen baitu. Normalean, lodiera txikiko txapaz eratu ohi da, baina, bero-kopuru handiagoa kanporatu behar denean, aluminioz eraikitzen da hozte-hegatsak gehituta. Huste-tapoia eta maila kontrolatzeko hagatxoa izaten ditu. Barnealdean, trenkadak (14.7. irudia â&#x20AC;&#x201C; 8) ditu, maniobra bortitzetan olioaren mugimenduari eusteko; izan ere, bat-bateko azelerazioek, balaztadek edo kurba itxi-itxiek hornidurarik gabe utz dezakete ponpa. Lur orotarako zenbait ibilgailuk eta kirol-automobilek horrelako mugimendu bortitzak maiz jasan behar dituztenez, karter lehorraren sistema erabili ohi da ibilgailu horietan. Sistema horretan, ponpa osagarriak karterretik olioa jaso, eta olio-elikadurarako bereziki prestatutako tangara igarotzen da, olio-hornidura bermatuta egon dadin, lur orotarako ibilgailuen inklinazio-angeluak zeinahi direla ere edo kirol-automobilen luzetarako nahiz zeharkako azelerazioak edozein direla ere. Olio-ponpa

Olioa koipeztatze-puntuetara iristen dela ziurtatzeko beharrezko presioa eta emaria sortzeaz arduratzen da. Birabarkitik jasotzen du mugimendua â&#x20AC;&#x201C;edo espeka-ardatzetik, blokean kokatuta doanean. Ponpak, gainera, xurgatze-iragazkia eta deskarga-balbula izaten ditu. Hauek dira gehien erabiltzen diren ponpa-motak: 9

Engranaje-ponpa

Errotore-ponpa

Barne-engranajetako edo igitaiko ponpa

LANBIDE EKIMENA

333

Ibilgailuen Elektromekanika

Engranaje-ponpa Elkar engranatzen duten bi pinoiz dago osatuta (14.13. irudia). Pinoi eragileak motorraren mugimendua jasotzen du ardatzaren bidez, eta pinoi eraginera transmititzen du. Bi pinoiak karkasaren barruan kokatzen dira (14.14. irudia); karkasaren barrualdea pinoien formara erabat egokitzen dira, eta bi ganbera bereizi ditu, bata karterrarekin lotutako xurgatze-ganbera eta bestea hodi nagusiarekin lotutako presio-ganbera.

1 Bulkada-ardatza 2 Olio-ponparen kaxa 3 Olio-ponparen horzdun gurpilak 4 Deskarga-balbuladun olio-ponparen estalkia 5 Pistoia 6 Malgukia 7 Torlojua 8 Presiopeko olioaren tutua 9 Juntura

Presioganbera Pinoi eragina Pinoi eragilea

Xurgatzeganbera

14.13. irudia. Engranaje-ponparen despiezea.

14.14. irudia. Engranaje-ponparen funtzionamendua.

Hauxe da funtzionamendua: pinoiek kontrako noranzkoan bira egin, eta karkasaren hormen eta hortzen artean eratutako guneetara eramaten dute olioa; hartara, karterreko olioa xurgatzen duen depresioa sortzen du xurgatze-ganberan. Irteera-ganberan olioa pilatzen denean sortzen da koipeztatze-presioa. Ponpa-mota horretan, emaria handitu egiten da, hortz-kopurua txikitu egiten bada, hortzen arteko tartea handituta, bira bakoitzean olio gehiago garraia baitezake. Hortz-kopurua murrizteko, profil bereziak diseinatzen dira pinoien hortzetarako. Engranaje-ponpak osaera xumea du, baina, bira-kopurua txikia denean, xurgatze-gaitasuna ere txikia izaten du.

LANBIDE EKIMENA

334

Motorrak

Errotore-ponpa Ponpa honek noranzko berean bira egiten duten bi errotore ditu: bata barnekoa eta bestea kanpokoa (14.15. irudia). Erdiko errotorea da eragilea, eta ardatzetik jasotzen du mugimendua. Errotore eragina lobuluak ditu barnealdean, eta ponparen gorputzarekin doituta egiten du bira. Barne-errotoreak kanpokoak baino hortz bat gutxiago dauka; horrela, bi ganbera sortzen dira: bata, xurgatze-ganbera eta bestea presio-ganbera. Errotore eragina Presioganbera

Xurgatzeganbera Errotore eragilea

Xurgatzea

Deskarga

14.15. irudia. Errotore-ponpa.

Errotoreen biren eraginez, xurgatze-ganbera handitu, eta karterreko olioa xurgatu egiten du. Kanporatze-ganberan, espazioa murriztu egiten da, eta olioak, presioz, koipeztatze-hodietarantz bulkada jasotzen du. Presio altuak sortzeko gaitasuna da, hain zuzen, ponpa honen ezaugarri nagusia. Barne-engranajeko ponpa Igitai-ponpa ere deitzen zaio (14.16. irudia), bi engranaje eszentrikoen artean sortutako gunea hartzen duen gorputzaren forma dela-eta. Orokorrean, birabarkiaren ertzean muntatzen da, eta erdialdeko pinoa zuzenean mugiarazten du (pinoi hau kanpoaldeko pinoiarekin engranatuta dago).

Deskarga

Xurgatzeganbera

Presio-ganbera

Xurgatzea

Pinoi eragina

Pinoi eragilea

14.16. irudia. Igitai-ponpa.

Engranaje-ponpen antzeko funtzionamendua du, baina, honako honetan, pinoiek noranzko berean egiten dute bira. Olioa bi hortzen arteko gunetik igarotzen da xurgatze-ganberatik presio ganberara. Ponpa-mota horrek olio-emari egokia ematen du, baita bira-kopurua txikia denean ere.

LANBIDE EKIMENA

335

Ibilgailuen Elektromekanika

Deskarga-balbula

Ponpak sortutako emaria eta presioa bira-kopuruarekin proportzionalki handitzen da. Erregimen berbererako, emaria aldatu egin daiteke olioaren biskositatearen arabera â&#x20AC;&#x201C;alegia, olioa berotzen denean, jariakorrago bihurtu eta presioak apur bat behera egiten du. Baldintza horiek guztiak kontuan izanik, ponpa dimentsionatu egin behar da, erralentian, olioa bero dagoela (80 ÂşC inguru) presio nahikoa izango duela ziurtatzeko. Bira-kopurua handia denean, presioak gehiegizkoa dira, eta ezinbestekoa da presio horiek murriztea, koipeztatzeari abantailarik gehitzen ez diotelako eta, aitzitik, motorraren potentzia xurgatu egiten dutelako. Horrenbestez, beharrezkoa da presioa mugatzeko balbula edo deskarga-balbula ipintzea. Deskarga-balbula, gehienetan, ponpan bertan ezartzen da, kanporatze-hodian, hain zuzen ere; hartara, etengabe hautemango du irtengunean dagoen presioa. Osaera xumea du (14.17. irudia); enbolo batek eta indar zehatz batean tenkatuta geratzen den malgukiak osatzen dute. Bestalde, malgukiak eta enboloak eratutako multzo horrek karterrerantz doan deskarga-hodi bat buxatzen du.

Motorraren abiadura txikia denean

iragazkirantz

ponpatik Motorraren abiadura handia denean

karterrerantz 14.17. irudia. Deskarga-balbula.

Hauxe da funtzionamendua: ponparen presioa malgukiarena baino txikiagoa denean, balbula itxita geratzen da, eta olio guztia hodi nagusirantz mugitzen da. Bira-kopurua handitu heinean, presioak ere gora egin, eta balbula ireki egiten da, olioaren zati bat karterrera itzularazita. Aldiz, presioak handitzen jarraitzen badu, balbulak atzera egin, eta, olio gehiago deskargatzen denez, presioa apaldu egiten da. Motorreko koipeztatze-presioa 0,5etik 1 barrera bitartekoa da; motorra erregimen-tenperaturan dagoenean, berriz, gehienezko presioa 3tik 5 barrerainokoa da.

LANBIDE EKIMENA

336

Motorrak

Olio-iragazkia

Motorra lubrifikatzen duen olioak garbi egon behar du uneoro. Iragazkia koipeztatze-zirkuituan ezartzen da, kedarraren ezpurutasunei, karraka-hautsei eta karterrera igarotako beste edozein partikulari eusteko. Olioa, lehenik, partikula lodienak bereizten dituen xurgatze-iragazkitik igarotzen da; ondoren, ponpatik iragazki nagusira igaro, eta, behar bezala garbitzen da bertan. Olio-iragazkia seriean edo zirkuituarekin deribazioan instala daiteke. Serieko iragazkia Iragazkia seriean ezartzeko sistema (14.18. irudia â&#x20AC;&#x201C; A) erabiltzen da automobilgintzako motorretan gehien. Ponpatik ateratzen den olio guztiak iragazkitik igaro behar du, olioa erabat garbi egon dadin. Iragazte-metodo honek by-pass balbularekin kontrolatutako deribazio-hodia du (14.19. irudia). Iragazkia zikinegia dagoelako buxatu egiten bada, baliteke olioa ezin igaro ahal izatea. Halakorik gertatuko balitz, ponparen presioak balbula ireki, eta koipeztatzeko olioa iragazkitik pasa gabe desbideratuko luke. Balbula hori, oro har, iragazkiaren barruan txertatuta dator, erabili eta botatzeko kartutxozkoa denean.

Serieko iragazkia

Deribazioko iragazkia

14.18. irudia. Olio-iragazkia instalatzea.

LANBIDE EKIMENA

337

Ibilgailuen Elektromekanika

Deribaziozko iragazkia Iragazkia hodi nagusiaren deribazioan instalatzen denez (17.18. irudia â&#x20AC;&#x201C;B), olioaren zati bat besterik ez da iragazkitik igarotzen, eta, bertatik, karterrera itzultzen da. Sistema honen helburua ez da zuzenean koipeztatzera doan olioa iragaztea, baizik eta karterrean gordetako olioa iragaztea. Horrenbestez, mantsoago baina eraginkorrago garbitzen da olioa, material iragazle finagoa erabil baitaiteke. Sistema honi esker, olioak ez du inolako oztoporik hodietara jotzeko, iragazkiak eragindako presio-beherakadarik ez duelako. Badu, ordea, eragozpenik; izan ere, gerta liteke koipeztatzeko bidaltzen duen olioa garbi ez egotea. Sistema hori olio-emari oparoa behar duten zilindro-kopuru handiko motorretan erabiltzen da. Olio-iragazkia Gai iragazlea paper porotsuz edo zuntz bereziz eginda dago; karkasaren barruan ipintzen da (14.19. irudia), eta akordeoi-modura tolesten da, hartzen duen espazioa murrizteko. Gai iragazkorra kalkulatzeko, kontuan izan behar da, batetik, olioa igarotzeko ahalik eta traba gutxien jarri behar duela eta, bestetik, erresistentzia gainazal iragazlearen eta poroen tamainaren araberakoa dela. Iragazkiek, bestalde, 0,001 mm-rainoko partikulei euts diezaiekete.

Koipeztatze-zirkuiturantz Olio-ponpatik Gai iragazlea

Gaia By pass balbula Olio-isuria Olio-isuria, by-pass balbula irekita dagoenean

14.19. irudia. Erabili eta botatzeko kartutxoaren iragazkia.

Iragazkitik igarotzen den olioa albotik sartu, inguru guztia hartu eta erdialdetik ateratzen da zikinkeriari eutsiko dion gai iragazlea igarota. Fabrikatzaileak gomendatutako denbora-tarteetan aldatu behar da iragazkia: gutxi gorabehera 15.000 km egiten den aldiro edo urtean behin, arauzko olio-aldaketarekin batera.

LANBIDE EKIMENA

338

Motorrak

Iragazkia, gehienetan, erabili eta botatzeko kartutxoen motakoa izan ohi da, eta, ordeztu ahal izateko, desmuntatu, eta, eskuz estututa, ordezkoa ipini besterik ez dago. Iragazki desmuntagarria gutxiago erabiltzen da; kasu horretan, karkasa bera desmuntatu eta gai iragazlea aldatzen da (14.20. iragazkia).

1 15 2 3

14 13

8 1 Azkoina 2 Zirrindola 3 Segurtasun-balbula 4 Juntura torikoa 5 Kartutxo iragazlea 6 Junturako zirrindola 7 Malgukia

8 Eraztuna 9 Torlojua 10 Junturako zirrindola 11 Zirrindola 12 Metalezko ontzia 13 Juntura torikoa 14 Euskarria 15 Eraztun torikoa

14.20. irudia. Iragazki desmuntagarria.

Labainketa-zirkuituko puntu zehatz batzuetan, noranzko bakarreko balbulak ezartzen dira, motorra geldik dagonean oliorik deskarga ez dadin, bestela motorrak koipeztatze-falta izango lukeelako. Ponparen irteeran edo iragazkian ipintzen da balbula-mota hau, olioari eusteko. Horrez gain, take hidraulikoak muntatu direnean, kulatan ere ipin daiteke (14.9. irudia â&#x20AC;&#x201C; 14), olioz hustu ez daitezen. Manokontaktua

Hodi nagusian dago, eta zirkuituko presio-falta hautemateaz arduratzen da. Presioz diharduen etengailu elektrikoa da (14.21. irudia), eta tresna-taulan dagoen lanpara ohartarazlearen zirkuitua ireki eta itxi egiten du.

LANBIDE EKIMENA

339

Ibilgailuen Elektromekanika

Lanpara adierazlea

Malgukia

Masarako kontaktua Mintza

Olio-presioa 14.21. irudia. Olio-presioaren manokontaktua.

Presiorik ez dagoenean, malgukiak masarako kontaktua itxi, eta lanpara piztu egiten da. Aldiz, koipeztatze-presioa mintzean ezartzen denean, malgukiaren indarra gainditu, eta kontaktua ireki egiten da; lanpara, berriz, itzali egiten da. Motorra abian dagoela, etengailua presio minimo zehatz batean itxi (0,3tik 0,5 barrera), eta lanpara piztu egiten da, presioa falta dela ohartarazteko. Kasu horretan, motorra berehala gelditu egin behar da, matxura handiagorik gerta ez dadin. Zenbait

ibilgailutan,

manometroa

instalatzen

presioa

adierazteko,

eta

halakoetan,

manokontaktuaren ordez, presio-transmisorea ezartzen da. `

Karterraren aireztapen-sistema

Konpresiotik eta errekuntzatik sortutako gasak, segmentuetatik ihes egindakoak, karterreraino igarotzen dira. Gas horiek, karterraren barruan kondentsatzen den ur-lurrunarekin batera, olioa kutsatu eta bere bizitza erabilgarria laburtu egiten dute. Erruz erabilitako motorretan, ihesek karterraren barneko presioa handitu egiten dute, eta horrek pistoien mugimenduari kalte egin, eta junturak nahiz ixte-eraztunak honda ditzake. Gainera, ez da gas horiek kanpora ateratzen utzi behar, oso kutsagarriak baitira. Karterraren aireztatze-sisteman, karterretik datozen gasak sarrera-kolektoreraino bideratzen dira, zilindroan erre daitezen (14.22. irudia).

LANBIDE EKIMENA

340

Motorrak

Aire-iragazkia

Karburagailua

Aire freskoa Karterreko gasa

14.22. irudia. Karterraren aireztatze-zirkuitua.

Gasak xurgatzean olioa ere arrastatzen denez, iragazki dekantatzailea ipintzen da zirkuituan, olioa bereizi eta berriz ere karterrera itzul dadin. Nolanahi ere, olio-apur bat errekuntza-ganberara igaroko da ezinbestean; ez da, ordea, inondik inora kaltegarria, zilindroaren goialdea lubrifikatzeko balio baitu.

LANBIDE EKIMENA

341

Ibilgailuen Elektromekanika

Unitate didaktikoaren funtsezko ideiak

Motorrean dituen eginkizunak

9 9 9 9 9

Presiopeko koipeztatze-sistema

LABAINKETA-SISTEMA

Marruskadura murriztu Hoztu Estankotasuna hobetu Esfortzuak apaldu eta leundu Partikulak garbitu eta karterrera garraiatu

OLIOAK

Osaera

9 9 9

Sailkapena

9 9 9 9

Olio mineralak Olio sintetikoak Olio erdisintetikoak Oliotarako gehigarriak

Biskositatearen arabera

9 9

Olio-ponpen hainbat mota Zirkuituan deskarga-balbulak duen egitekoa Olio-iragazketa Olio-hozketa Presiopeko koipeztatzeguneak Karterreko gasen aireztapena

Zerbitzubaldintzen arabera

SAE biskositategraduak Olio gradubakarrak eta graduanitzak

9 9

API kategoriak ACEA kategoriak

LANBIDE EKIMENA

342

Motorrak

Unitate didaktikoaren jarduerak Aztertu zure ezagutzak. Adierazi ondoko galdera hauen erantzun zuzena 1. Zein da lubrifikazioaren egiteko nagusia? A. Presiopeko olioa motor guztira garraiatzea C. Zilindroetako hormak lubrifikatzea

B. Mugitzen diren metalen arteko zuzeneko ukipena murriztea D. Olioa garbi eta hotz edukitzea

2. Nola deitzen zaio marruskadura-gainazalak olio-geruzaz bereizten dituen labainketa-motari? A. Marruskadura biguna

B. Marruskadura erdibiguna

C. Marruskadura idorra

D. Erantzun guztiak zuzenak dira

3. Zein da hodiak garbitzen dituen eta metaketa solidoak edota lohiak sortzerik uzten ez duen olio-gehigarria? A. Sakabanatzailea

B. Garbikaria

C. Antioxidatzailea

D. Antikorrosiboa

4. Nola sailkatzen dira motorreko olioak? A. Dentsitatearen eta SAE graduen bidez C. Biskositatearen eta erabilera-

B. Otto eta Diesel motorretarako ote den D. Graduanitzetan eta gradubakarretan

-baldintzen bidez 5. SAE graduko sailkapenak: A. Olioari egiten zaizkion probak zehazten ditu C. Olioaren kalitatea adierazten du

B. Zein motorretan erabil daitekeen adierazten du D. Biskositatea eta erabilera-tenperatura erlazionatzen ditu

LANBIDE EKIMENA

343

Ibilgailuen Elektromekanika

6. API sailkapena bi sailetan bereizten da: A. G saila Otto motorretarako eta D Dieseletarako C. S saila Otto motorretarako eta C Dieseletarako

B. A saila Otto motorretarako eta B Dieseletarako D. H saila Otto motorretarako eta J Dieseletarako

7. Zein olio-hozkailu erabiltzen dira koipeztatze-zirkuituetan? A. Ura/olioa eta airea/olioa trukagailua

B. Airea/aire eta aire/ura trukagailua

C. Kulatatik igarotzean hozten dira

D. Aire egokitua

8. Seriean ezarritako olio-iragazkia duen koipeztatze-zirkuituan: A. Olioa koipeztatze-zirkuitutik igarotzen da eta gero iragazkitik C. Ponpatik ateratzen den olio-zati

B. Ponpatik ateratzen den olio guztia iragazkitik igarotzen da D. Iragazkia karterrean egoten da

bat.soilik igarotzen da iragazkitik

Ikasteko â&#x20AC;&#x201C; irakasteko jarduerak Adieraz itzazu motorrean gerta daitezkeen marruskadura-motak. 1. Zein egiteko ditu koipeztatze-olioak? 2. Aipa itzazu oliorako gehigarrien hiru mota? 3. Zein eginkizun dute gehigarri sakabanatzaileek? 4. Aipa itzazu SAE biskositate-gradu guztiak. 5. Zein ezaugarri dituzte olio graduanitzek? 6. Diesel motorretarako API kategorietako olioen artean, zeintzuk daude gaur egun indarrean? 7. Nola sailkatzen dira olioak ACEA estandarren arabera? 8. Adieraz itzazu presiopean koipeztatzen diren motorraren osagaiak. 9. Zergatik da olio-hozketa beharrezkoa? 10. Azal ezazu ura/olioa trukagailuaren jardunbidea. 11. Nola hozten dira pistoiak koipeztatze-olioarekin? 12. Azal ezazu engranaje-ponparen jardunbidea. 13. Zein da deskarga-balbularen egitekoa? 14. Zein segurtasun-gailu dituzte zirkuituarekin seriean instalatutako iragazkiek? 15. Zergatik da beharrezkoa karterra aireztatzea?

LANBIDE EKIMENA

344

Motorrak

15 LABAINKETA-SISTEMA MANTENTZEA ETA AZTERTZEA Hasierako jarduerak 1. Zer eragiketa hartzen ditu aintzat labainketa-sistemaren mantentze-lanak? 2. Nola hautatzen da motorrerako olio egokia? 3. Zer azterketa egin behar dira koipeztatze-zirkuituaren egoera orokorra zein den jakiteko? 4. Nola aztertzen da olio-ponpa?

Aurkibidea 1. Mantentzea 1.1. Olio-maila kontrolatzea 1.2. Olioa eta iragazkia aldatzea 2. Labainketa-sistema aztertzea 2.1. Koipeztatze-presioa aztertzea 2.2. Ponpa eta deskarga-balbula desmuntatzea eta aztertzea

Unitate hau amaitutakoan... 9

Labainketa-sistemaren mantentze-eragiketak egingo dituzu.

Labainketa-sistema osatzen duten elementu guztiak aztertuko dituzu.

Azterketetan lortukoa emaitzak analizatuko dituzu, zein elementu konpondu edo aldatu behar diren jakiteko.

Eragiketa bakoitzean eskatutako segurtasuneko nahiz ingurumen-babeseko arauak beteko dituzu.

Labainketa-olioak eta iragazkiak iraupen mugatua dutenez, aldian behin aldatu egin behar dira, karterrean beti olio garbia egon dadin eta olioak bere kalitateari eta biskositateari euts diezaion. Labainketa-sistemaren egoera aztertu behar badugu, lehenik eta behin, olioaren presioari begiratuko diogu, eta, saiakuntza horretako emaitzaren arabera, koipeztatze-zirkuituan anormaltasunik ba ote dagoen jakin ahal izango dugu.

LANBIDE EKIMENA

345

Ibilgailuen Elektromekanika

Betetze-tapoia Juntura aldatu, narriatua badago Olio-ponparen aginte-pinoia

Olio-mailaren haga Olio-iragazkia Gailuaren laguntzaz lasaitu Eskuz estutu

Olio-presiorako etengailua Olio-ponpa Aztertu engranajeak Olio-presioa erregulatzeko balbula Ponpa finkatzeko torlojua

Karterraren haizebidea Olio-presioaren transmisorea Estalkia finkatzeko torlojua Juntura Aldatu

Karterra finkatzeko torlojua

Husteko tapoia

15.1. irudia. Labainketa-sistemaren osagaiak.

15.1 Edukien garapena Mantentzea Olioa, erabili heinean, hondatu egiten da, eta ezaugarri lubrifikatzaileak galdu egiten ditu; gainera, errekuntzan, olio-kopuru bat desagertu egiten da. Motorra ondo labaintzen dela ziurtatzeko, karterreko jatorrizko olio-maila mantendu egin behar da, eta gomendatutako denbora-tarteetan aldatu. Iragazkiak olioaren zikinkeriak jasotzen ditu, baina, zikinkeria batzean, erresistentzia handitu eta zirkuituko presioak behera egin dezakeenez, iragazkia ere aldian behin aldatu egin behar da. Olioaren mantentze-lanen barnean, eragiketa hauek daude: 9

Olio-maila kontrolatzea

Olioa aldatzea

Iragazkia aldatzea

LANBIDE EKIMENA

346

Motorrak

Olio-maila kontrolatzea

Horretarako ezarritako hagaren bidez kontrolatzen da, eta olio-mailak hagaren ertzean markatutako maximoaren eta minimoaren artean egon behar du beti. Olio-maila kontrolatu ahal izateko, lehenik eta behin, ibilgailua gainazal lauan ezarri, eta motorra gelditu ostean minutu batzuk itxaron behar da, harik eta olio guztia karterreraino xukatu arte. Orduan, haga atera, eta bertan dagoen olioa garbitu egin behar da. Ondoren, berriz ere, sartu eta atera egin behar da haga, olioak zer marka uzten duen ikusteko. Olio-maila gutxieneko mugatik behera badago, beharrezko olio-kopurua gehitu egin beharko da. Gaur egun, ibilgailu askok olio-mailaren zunda dute karterrean, erabiltzaileari olioa noiz aldatu behar duen adierazteko. Olio-maila behean denean, balaztatze zakarretan edo bihurgune itxietan ponpa behar bezala ez elikatzea gerta liteke eta, ondorioz, zirkuitua aldi batez presiorik gabe geratzea ere bai. Olio-maila gehiegizkoa izateak ez du inolako abantailarik; aitzitik, halakoetan, olio gehiago kontsumitzen da; izan ere, olio gehiago astindu eta lainoztadura koipetsuagoa denez, errekuntza-ganberara olio-kopuru handiagoa igarotzen da segmentuetatik eta karterreko haizegailutik. Olio-kontsumoa

Aurrez ikusi dugunez, motorrak, zahartu ahala, olio gehiago kontsumitzen du; izan ere, lasaiera handiagoa denez, errekuntza-ganberara olio gehiago igarotzen da, batik bat segmentuen eta zilindroaren artetik eta balbula-gidarietatik. Hona hemen olio gehiegi kontsumitzeko beste zenbait zergati: 9

Oso olio jariakorra edo kalitate txarrekoa erabiltzea.

Olioaren tenperatura altuegia izatea.

Kedarra pilatu delako segmentuak euren kokalekuetan blokeatuta geratzea.

Onargarritzat jotzen da 1.000 km egiten den aldiro edo erregaiaren % 1 kontsumitzen den aldiro litro bat olio kontsumitzea. Zenbateko hori baina, gehienezko kopurutzat hartu behar da, normalean gutxiago kontsumitzen baita. Esate baterako, 2.000 cm3-tik beherako zilindro-bolumena duten motorrek, batez beste, Âź eta Â˝ litro olio kontsumitzen dute 1.000 km-an behin. Motorrak olio-kontsumo erregularra izan behar du beti, eta, erregulartasun hori aldatzen bada, aldaketa horren zergatia aurkitu egin beharko da aurrez aipatu ditugunen artean; horretarako, lehenik eta behin, junturetan edo ixte-eraztunetan egon daitezkeen ihesak topatu beharko dira.

LANBIDE EKIMENA

347

Ibilgailuen Elektromekanika

Motorrak zenbat olio kontsumitzen duen zehatz-mehatz jakiteko, honako saiakuntza hau egin daiteke: 9

Motorra funtzionamendu-tenperaturan jarri (haizegailu elektrikoa konektatu), eta olioa atera. Olio hori ontzi garbi batean jaso, eta 15 minutuz xukatzen utzi.

Olioa baskula doian pisatu, eta idatziz pisu zehatza jaso; gero, olioa motorrera bota behar da ostera ere.

Ibilgailuarekin 300â&#x20AC;&#x201C;500 km inguru ibili ostean, olioa ontzi berera atera, eta denbora-tarte berberean xukatzen utzi.

Berriz ere baskulan pisatu. Olio garbia probeta graduatuan ezarri, ontzira bota, ibilbide hori egin aurretik idatziz jasotako pisura iritsi arte.

Gehitutako olio-kopuru hori izango da ibilitako kilometro horietan motorrak kontsumitu duen olioa, eta, datu horiek oinarritzat hartuta, aise kalkulatuko dugu motorrak zenbat olio kontsumituko lukeen 1.000 km eginda. `

Olioa eta iragazkia aldatzea

Fabrikatzaileak mantentze-eskuliburuan adierazten du zenbatean behin aldatu behar diren olioa eta iragazkia, eta, normalean, 10.000tik eta 15.000 km-ra bitartean egin behar dira aldaketak, edo, bestela, urtean behin, gutxienez. Kilometro-kopurua zehazteko, zenbait aldagai hartzen dira aintzat: motor-mota, erabilitako olioaren ezaugarriak eta ibilgailuaren erabilera-baldintzak, hain zuzen. Olioa azkar batean narriatzen duten egoera kaltegarriak 9

Ibilbide laburrak egitea, motorra hotz dagoela

Ibilgailuarekin hirian ibiltzea, eta motorra maiz geldiaraztea

Motorra karga handiekin abian jartzea

Karterrerantz gas-ihesak egotea

Ibilgailuarekin hauts ugariko inguruetan ibiltzea

Motorrak gehiago irauteko olioa labainketa-egoera onean mantentzea horren garrantzitsua izanik, olioa aldatzeko aldiak laburtu egiten dira, motorrak aipatu berri ditugun egoera horietakoren batean badihardu. Erabili beharreko olioaren kalitatea fabrikatzaileak adieraziko du, motor-mota eta erabilerako egoera aintzat hartuta. Olioaren kategoria zehazteko, API edo ACEA sailkapenak edo mantentze-eskuliburuan jasotako besteren bat hartuko da oinarritzat.

LANBIDE EKIMENA

348

Motorrak

Demagun gasolinazko motorrerako API-SJ edo ACEA A3-98 kategoriako olioa gomendatzen dela; orduan, olioa hautatzeko garaian, olio-ontziaren etiketan horietako kategoriaren bat edo hortik gorakoren bat adierazten dela begiratu beharko dugu. Diesel motorrek kategoria gehiago dituzte erabilgarri, eta, horietako bakoitzerako gehigarri zehatz batzuk erabiltzen direnez, gomendatutako kalitateko olioa erabili beharko da beti. Esate baterako, bira-kopuru handiko turbodiesel motorrean API CG-4 edo ACEA B3-96 erabil daiteke â&#x20AC;&#x201C;alegia, CCMC PD-2/G5 olioaren baliokidea. SAE biskositatea zehazteko, motorra zein giro-tenperaturatan erabiliko den hartzen da kontuan (15.2. irudia). Olio graduanitz hauek erabiltzen dira maizenik: 15W-50, 20W-40 edo 20W-50. Muturreko tenperaturak dituzten klimetan, biskositate egokiko olioak hautatu beharko dira.

ÂşC

ÂşF

A: potentzia handiko olioak eta olio arinak B: Olio graduanitzak C: Olio gradubakarrak 15.2. irudia. Tenperatura-mugak, SAE biskositatearen arabera.

Motorra bero dagoela ateratzen da olioa, jariakorrago dagoenez errazago husten baita. Hauxe da prozedura: 9

Karterreko tapoia kendu (15.3. irudia), eta zenbait minutuz xukatzen utzi.

Giltza erabilita, iragazkia lasaitu (15.4. irudia) eta atera. Motorrean iragazkiaren euskarria garbitu, iragazki berriaren juntura olio garbiarekin koipeztatu, eta, eskuz estututa, berriro hariztatu. Karterraren tapoia estankotasun-zirrindola berriarekin ezarri eta estutu. Jakineko olio-kopuruaz bete, eta, minutu batzuk igarota, olio-mailari begiratu.

Olio erabilia kutsagarria denez, ez da sekula estoldatik bota behar, ezta edozein lekutan utzi

behar ere. Biltegi aproposean gorde behar da, baimendutako erakundeek indarrean dauden arauei jarraiki trata dezaten.

LANBIDE EKIMENA

349

Ibilgailuen Elektromekanika

15.3. irudia. Olioa hustea.

15.4. irudia. Iragazkia ateratzea.

15.5. irudia. Iragazkiaren juntura lubrifikatzea.

Labainketa-sistema aztertzea Erabilitako olioaren kalitatea nahiz lubrifikazio-sistemaren egoera onak izatea ezinbestekoa da motorrak luzaroago iraun eta ondo jardun dezan. Labainketa-sistemaren egoera orokorra zer-nolakoa den jakiteko, zirkuituko olioaren presioaren saiakuntza egiten da. `

Koipeztatze-presioa aztertzea

Eragiketa hau burutu ahal izateko, 0tik 10 barrerainoko graduazioko manometroa eta hainbat egokigailu erabili behar dira (15.6. irudia). Hodi nagusian dagoen manokontaktua atera, eta haren ordez manometroa konektatu behar da egokigailu aproposa erabilita (15.7. irudia).

15.6. irudia. Olio-presioa aztertzeko manometroa eta egokigailuak.

15.7. irudia. Olioaren presioa neurtzea.

Motorra abian jarri, eta hala mantendu, erregimen-tenperaturara iritsi arte. Presioa, lehenik, erralentian dagoela hartu, eta, ondoren, fabrikatzaileak adierazitako erregimenean dagoela.

LANBIDE EKIMENA

350

Motorrak

Adibidez: 9

Erralentiko gutxieneko presioa 0,5 bar.

3.000 b/min-ko presioa 3tik 5 barrera.

Gero, motorra gelditu, manometroa desmuntatu, eta, haren ordez, manokontaktua hariztatu juntura berriarekin; ondoren, olio-mailari begiratu. Azkenik, alderatu zuk lortutako emaitzak eta fabrikatzaileak emandakoak. Presioa baxua izateko zergati posibleak 9

Olio-ponpa, narriaduren edo ihesen eraginez, egoera txarrean egotea.

Deskarga-balbulak gaizki funtzionatzea. Malgukiak indarra galtzea, edo pistoia gaizki ixtea.

Bankada-kojineteko eta bielako lasaierak gehiegizkoak izatea.

Iragazkia buxatuta egotea, seriean muntatuta dagoenean.

Olioa kalitate txarrekoa edo biskositate desegokikoa izatea.

Presioa altua izateko zergati posibleak 9

Deskarga-balbula akastuna izatea. Pistoiak aleka hartzea.

Hoditeria buxatuta egotea.

Iragazkia buxatuta egotea, deribazioan muntatuta dagoenean. `

Ponpa eta deskarga-balbula desmuntatzea eta aztertzea

Olioa hustu, karterra desmuntatu eta ponpa atera. Ponpa birabarkiaren muturrean muntatuta dagoenean (igitai-ponpa, adibidez), bertara jo ahal izateko, lehenik eta behin, osagarrien polea eta banaketako uhala edo katea atera beharko dira, eta, ondoren, ponpa eta xurgatze-iragazkia. Olio-ponpa aztertzea

Estalkia desmuntatu, eta, ponpa-motaren arabera, pinoiak edo errotoreak atera (15.8. eta 15.9. irudia). Osagai guztiak garbitu, presiopeko haizeaz lehortu eta euren egoera aztertu. Karkasa gehienetan aluminiozkoa izaten denez, errazago higatzen da; horregatik, pinoiekin marruskaduran dagoen estalkia xehe-xehe aztertu behar da, baita ardatzak bira egiteko duen zorroa ere.

LANBIDE EKIMENA

351

Ibilgailuen Elektromekanika

1 Xurgatze-iragazkia 2 Larakoa 3 Topea 4 Malgukia 5 Deskarga-balbula 6 Ponpa

15.8. irudia. Engranaje-ponpa.

Ponparen gorputza Mailahagaren gidaria

Pinoi eragina

Juntura

Estalkia Pinoi eragilea

Ixteeraztuna

Juntura Deskargabalbularen pistoia Malgukia Topea Eusteko klipa

Xurgatze-iragazkia 15.9. irudia. Igitai-ponpa.

Ponparen mekanismoan gehiegizko lasaierak badaude, ponpaketa-gaitasuna galtzen du, eta ez da behar adinako presioa emateko gai. Halakoetan, ponpa osorik aldatu beharko da. Horretarako, pinoiak edo errotoreak sartu behar dira ponpa-gorputzaren kokalekuan, eta lodiera egokiko galgak erabilita, honako azterketa hauek egin behar dira.

LANBIDE EKIMENA

352

Motorrak

Engranaje-ponpa 9

Pinoiek ponparen gorputzarekin duten lasaiera erradiala (15.10. irudia – A).

Pinoien lasaiera axiala, estalkiaren tokian lautasun-erregela ipinita (15.11. irudia – B).

Pinoien hortzen arteko lasaiera, horien arteko tarteetan galga sartuta.

B A

15.10. irudia. Lasaiera erradiala.

Lasaiera

15.11. irudia. Lasaiera axiala.

Onargarria (mm) Gehienezkoa (mm)

Lasaiera erradiala

0,10 – 0,20

0,25

Lasaiera axiala

0,02 – 0,10

0,15

Hortzen arteko lasaiera

0,05 – 0,10

0,20

Pinoi eragilearen ardatzaren eta bere karkasako zorroaren lasaiera aztertu. Lasaiera 0,10 mm-tik gorakoa bada, olio-ihesak eta presio-galerak gertatuko dira. Errotore-ponpa 9

Kanpo-errotorearen eta ponpa-gorputzaren arteko lasaiera erradiala (15.12. irudia).

Errotoreen lasaiera axiala, estalkiaren tokian lautasun-erregela ipinita.

Erdiko errotoreko hortzen eta kanpoko errotoreko lobuluen arteko lasaiera (15.13. irudia).

15.12. irudia. Lasaiera erradiala.

15.13. irudia. Hortzen arteko lasaiera.

LANBIDE EKIMENA

353

Ibilgailuen Elektromekanika

Lasaiera

Onargarria (mm)

Gehienezkoa (mm)

Lasaiera erradiala

0,10 – 0,20

0,25

Lasaiera axiala

0,05 – 0,10

0,15

Lobuluen arteko lasaiera

0,10 – 0,15

0,25

Ardatzeko lasaiera

0,10

Barne-engranajeetako ponpa (igitai-ponpa) 9

Kanpo-pinoiaren eta ponparen gorputzaren arteko lasaiera erradiala (15.14. irudia).

Pinoien lasaiera axiala, estalkiaren tokian lautasun-erregela ipinita (15.15. irudia).

Pinoietako hortzen eta igitai-gorputzaren lasaiera (bi aldeetatik) (15.16. irudia).

15.14. irudia. Lasaiera erradiala.

15.15. irudia. Lasaiera axiala.

15.16. irudia. Hortzen eta igitai-gorputzaren arteko lasaiera.

Lasaiera

Onargarria (mm)

Gehienezkoa (mm)

Lasaiera erradiala

0,10 – 0,15

0,20

Lasaiera axiala

0,25 – 0,75

0,10

Hortzen arteko lasaiera

0,10 – 0,20

0,30

Azterketa amaitutakoan, berriz ere muntatu beharko da ponpa. Deskarga-balbula Deskarga-balbula ponparen gorputzean muntatuta egon ohi da. Orokorrean, ez du erregulazio-sistemarik, eta, behar bezala funtzionatzeko, malgukiak jatorrizko elastikotasunari eta indarrari eutsi behar die. Balbula kontuz desmuntatu behar da, malgukia konprimatuta baitago, eta pistoiarekin batera atera behar da.

LANBIDE EKIMENA

354

Motorrak

Pistoia edo balbula-bola aztertu, eta gogortze-zantzurik ba ote duen eta bere kokalekuan ondo lerratzen ote den begiratu. Malgukiaren elastikotasuna aztertu, hutsean duen altuera neurtuta. Altuera txikiagoa bada, elastikotasuna galdu egin duela esan nahi du horrek, eta multzo osoa aldatu egin beharko da. Daturik eskura izanez gero, malgukia presiopean aztertu (15.16. irudia).

40,2

22,5

21 kg 4,6 Âą 0,15 kg 5 Âą 0,15

15.17. irudia. Deskarga-balbulako malgukiaren azterketaren adibidea.

Multzoa muntatu, piezetako bakoitza lubrifikatuta, eta ponpa motorrean ezarri. Azkenik, karterra juntura berriarekin muntatu, eta olio-zirkuituaren presioa aztertu behar da berriro.

LANBIDE EKIMENA

355

Ibilgailuen Elektromekanika

Unitate didaktikoaren funtsezko ideiak

LABAINKETA-SISTEMA AZTERTZEA

Koipeztatze-presioa okerra izateko zergati posibleak zehaztea

Olioa eta iragazkia aldatzeko denboratarteak errespetatzea

Koipeztatze-presioa aztertzea

Ponpa eta deskarga-balbula aztertzea

Anomaliarik badago, ponpa eta deskarga-balbula aldatzea

Olioa eta iragazkia aldatzea

Kalitate eta biskositate egokiko olioa erabiltzea

Olio-kontsumoa aztertzea

LANBIDE EKIMENA

356

Motorrak

Unitate didaktikoaren jarduerak Aztertu zure ezagutzak. Adierazi ondoko galdera hauen erantzun zuzena 1. Motorraren zein gunetan kontsumitzen da batik bat olioa? A. Birabarkian eta segmentuetan

B. Segmentuetan eta espeka-ardatzean

C. Karterrean eta kulata-junturan

D. Segmentuetatik eta balbula-gidarietatik

2. Olioaren SAE biskositatea hautatzeko, ezaugarri hau hartuko da aintzat: A. Ingurumen-tenperatura

B. Motorraren tenperatura

C. Jardunbide-baldintzak

D. Urtean egindako kilometroak

3. Nola finkatzen da olioaren iragazkia? A. Giltza dinamometrikoaz

B. Eskuz estutzen da

C. Gomendatutako biraketa-momentua

D. Giltza ingelesaz

emanda 4. Non muntatu ohi da manometroa koipeztatze-presioa neurtzeko? A. Iragazkiaren lekuan

B. Manokontaktuaren lekuan

C. Karterrean

D. Kulatan

5. Zergatik gerta daiteke koipeztatze-zirkuituaren presioa behar adinakoa ez izatea? A. Ponpa edo deskarga-balbula gaizki daudelako C. Olioa oso jariakor dagoelako

B. Kojineteetako lasaierak gehiegizkoak direlako D. Erantzun guztiak zuzenak dira

6. Nola aztertzen da pinoien lasaiera axiala koipeztatze-zirkuituan? A. Kalibrearen zuntzaz

B. Erloju konparatzaileaz

C. Lautasun-erregelaz eta lodiera-

D. Mikrometroaz

-galgaz

LANBIDE EKIMENA

357

Ibilgailuen Elektromekanika

7. Zer aztertzen da engranaje-ponpan? A. Pinoien lasaiera erradiala eta axiala

B. Erloju konparatzailea

C. Ardatzeko obalazioa eta lasaiera

D. Hortzen eta igitai gorputzaren arteko

axiala

lasaiera eta lasaiera erradiala

8. Iragazkia buxatu egin bada: A. Olioa ponpatik karterrera igaroko da

B. Olioak birabarkitik soilik zirkulatuko du

C. By-pass balbula ireki eta olioak

D. Zirkuitua oliorik gabe geldituko da

iragazi gabe zirkulatuko du

LANBIDE EKIMENA

358

Motorrak

Jarduera praktikoak 1. Aztertu koipeztatze-zirkuituko presioa: 9

Atera manokontaktua eta instalatu manometroa.

Ipini motorra funtzionamendu-tenperaturan.

Neurtu presioa, batetik erralentian dagoela eta, bestetik, datu teknikoetan adierazitako bira-kopurua duenean.

Presioa okerra izateko zergati posibleen arrazoiak azaldu.

2. Desmuntatu eta aztertu olio-ponpa eta deskarga-balbula: 9

Hustu olioa, desmuntatu karterra eta atera ponpa.

Desmuntatu estalkia, atera pinioak edo errotoreak eta garbi itzazu.

Muntatu pinioak edo errotoreak karkasan, eta aztertu: â&#x2C6;&#x2019;

Pinoien lasaiera erradiala.

â&#x2C6;&#x2019;

Pinoien lasaiera axiala.

â&#x2C6;&#x2019;

Pinoi-hortzen arteko lasaiera.

Aztertu malgukia eta deskarga-balbulako pistoia.

Muntatu ponpa.

3. Aldera itzazu zuk lortutako datuak eta datu teknikoak, kaltetutako osagaiak konpondu, doitu edo aldatu egin behar ote diren erabakitzeko. 4. Muntatu ponpa, olioz bete, iragazki berria ipini eta begiratu olio-mailari: 9

Muntatu ponpa eta karterra.

Aldatu iragazkia eta bota kalitate egokiko olioa.

Kontrolatu olio-maila.

5. Begiratu berriro koipeztatze-presioari. Horretarako, 1. puntuan egindako moduan aztertu beharko da presioa.

LANBIDE EKIMENA

359

Ibilgailuen Elektromekanika

6. Kontrolatu olio-kontsumoa, ibilgailuak 300 km egin ostean: 9

Motorra bero dagoela, atera olioa.

Pisatu, eta bota berriz ere motorrera.

Ibili 300 km, atera olioa berriro, eta pisatu ostera ere.

Neurtu probetan hasierako eta ibilbide-osteko pisura iristeko beharrezko olio-bolumena. −

Olio-kontsumoa 1.000 km-an hauxe izango da:

−

1.000 ⋅ kontsumitutako cm 3 = cm 3 300

Pisuaren arabera ere kalkula daiteke, olioak 0,88 g/cm3-ko pisu espezifikoa baitu. Demagun 300 km-tan 85 g kontsumitzen duela.

Kontsumoa =

85 = 0,32 l / 1.000 km 0,88 ⋅ 300

7. Egin presiopeko koipeztatze-zirkuituaren marrazki eskematikoa, osagai guztiak sartuta. 8. Aipa itzazu labainketa-sistemak gaizki jarduteko zergatiak.

LANBIDE EKIMENA

360

Motorrak

16 HOZTE-SISTEMA Hasierako jarduerak 1. Zein da hozte-sistemaren egitekoa? 2. Zein hozketa-mota erabiltzen dira gaur egun motorretan? 3. Zeintzuk dira ur-bidezko hozte-sistemaren osagaiak? 4. Nola erregulatzen da likido hoztailearen tenperatura? 5. Zergatik da beharrezkoa izotz-kontrako likidoa?

Aurkibidea 1. Hozketaren funtzioa 1.1. Bero-transmisioa 1.2. Hozketa 2. Aire-bidezko hozketa 3. Ur-bidezko hozketa 3.1. Ur-ponpa 3.2. Erradiadorea 3.3. Termostatoa 3.4. Haizagailua 3.5. Likido hoztailea 3.6. Ur-bidezko hozketaren abantailak eta eragozpenak

Unitate hau amaitutakoan... 9

Motorrean hozte-sistemaren zeregina zein den jakingo duzu.

Motorretan erabilitako hozte-sistemen osaera eta jardunbidea aztertuko dituzu.

Hozte-zirkuituko osagai bakoitzaren egitekoa zein den jakingo duzu.

Hozte-sistemaren bidez, beharrezko bero-kopurua ateratzen da, motorrak funtzionatzeko tenperatura egokia izan dezan eta, hartara, osagaiei kalterik eragin gabe motorraren gehienezko errendimendua lor dadin. Beroa kanporatzeko, airea eta likido hoztailea erabiltzen dira. Ur bidezko hozte-sisteman, ponpa batek mugitzen du likidoa, eta erradiadorean hozten da.

LANBIDE EKIMENA

361

Ibilgailuen Elektromekanika

Tenperatura erregulatzeko bi gailu daude: batetik, termostatoa –motorra azkar batean berotzeaz arduratzen dena–, eta, bestetik, haizagailua –aire-emaria dosifikatuta likido hoztailearen tenperatura mantentzen duena.

Espantsioandela Erradiadorea

Haizagailu elektrikoa Termostatoa

Ur-ponpa

Termokontaktua

Berogailua

16.1. irudia. Likido-bidezko hozte-sistema.

16.1 Edukien garapena Hozketaren funtzioa Bero-errendimendu ona lortzeko, oso tenperatura altua sortzen da errekuntza-prozesuetan (2.000 ºC-tik gora egin dezake bat-batean). Erretako gasen espantsio-aldian nahiz kanporatze-aldian eta gas freskoak sartzeko aldian bero horren kopuru zehatz bat kanporatu egiten bada ere, tenperaturak oso altua izaten jarraitzen du, eta dilatazio nahiz deformazio sendoak eragin ditzake horrek, motorrean hozte-sistemarik ez badago. Kalterik handiena errekuntza-ganberatik hurbilen dauden elementuek jasotzen dute; alegia, zilindroaren goialdeak, pistoi-buruak, kulatak eta balbulek –ihes-balbulak, bereziki. Izan ere, beroa osagai horietatik igarotzen da, baina osagaiok kalterik ez jasateko adinako bero-kopurua kanporatu egin behar da; horrexegatik, bero-eroale onak izan behar dute osagai horiek. Hona hemen motorraren zenbait osagairen funtzionamendu-tenperatura:

Ihes-balbula

750 ºC

Kulata

300 ºC

Sarrera-balbula

350 ºC

Segmentuak

250 ºC

Pistoi-burua

350 ºC

Zilindroak

200 ºC

LANBIDE EKIMENA

362

Motorrak

Bero-transmisioa

Gorputz solidoetatik, likidoetatik eta gasetatik transmititzen da beroa, elementu beroenetik hotzago dagoenera beti, elementuen tenperatura orekatu arte. Jakineko gorputz bati tenperatura zehatz bateraino hoztu arte kendu behar zaion bero-kopurua (Q) zenbait faktoreren araberakoa da, hain zuzen ere, masaren (m), gorputzaren bero espezifikoaren (C) eta lortu nahi den tenperatura-aldearen (â&#x2C6;&#x2020; t) araberakoa. Q=mÂˇâ&#x2C6;&#x2020;t Bero espezifikoa (C) 1 kg-ko masa duen gorputza 1 gradu igotzeko beharrezko bero-kopurua da. Bero-kopurua (Q) kilojouletan (kJ) adierazten da, eta tenperatura, ostera, Kelvin gradutan (K). Hozte-sistemak, batez beste, beroaren % 30 kanporatzen du (16.2. irudia). Ihes-gasetatik, berriz, beroaren % 30etik % 35era kanporatzen da; beraz, sortutako beroaren % 35â&#x20AC;&#x201C;40 inguru besterik ez da lan bilakatzen. Kopuru horri, gainera, galera mekanikoak kendu behar zaizkio (% 10 gutxi gorabehera).

Erregaiaren guztizko energia (% 100)

% 30-35 ihes-gasak Lan eraginkorra % 25-30

% 30 hoztesistema % 10 bero-galerak

16.2. irudia. Motorreko energia-galerak.

Hozketa

Bitarikoa da hozte-sistemaren helburua: batetik, motorraren osagaiek kalterik ez izateko tenperatura-muga zehatz batzuen artean edukitzea, eta, bestetik, errekuntzan lortutako beroa ondo aprobetxatzea. Jarduneko tenperatura egokiari erregimen-tenperatura deitzen zaio, eta motorrak errendimendu ona izateko baldintza aproposenak dauden momentuari dagokio. Hozte-sistemaren egitekoa, hortaz, tenperatura hori azkar lortzea eta mantentzea izango da, ingurumeneko baldintzak direnak direla ere. Erregimen-tenperaturatik behera, erregaiak ezin du ondo gasifikatu, eta lubrifikazioa eskasegia da, olioa likatsuegi baitago.

LANBIDE EKIMENA

363

Ibilgailuen Elektromekanika

Erregimen-tenperaturatik gora, berriz, zilindroak okerrago kargatzen dira, eta, Otto motorrak euren kabuz pizteko arriskua handitu egiten da. Bestalde, olio lubrifikatzailea jariakorregia izaten denez, azkarrago hondatzen da, eta, horrez guztiaz gain, motorrak deformazioak izateko edo aleka hartzeko arriskua sortzen da. Motorrak hozteko erabili ohi diren sistemak bitarikoak izan daitezke: 9

Aire-bidezko hozketa

Ur-bidezko hozketa

Aire-bidezko hozketa Hozketa-mota honetan, motorrak zuzenean transmititzen dio beroa hura ukituz dagoen aireari. Motor horietako blokeak zilindro independenteak ditu, airea errazago sar dadin. Inguruan, berriz, hegatsak ditu, zilindroaren nahiz kulataren azalera zabaltzeko; izan ere, horrela, aire--kopuru handiagoa egongo da gune beroekin kontaktuan (16.3. irudia).

Hozketa-hegatsak

16.3. irudia. Airez hoztutako motorra.

Hegatsak motorrean ezartzen dira modu uniformean, eta hainbat forma izan ditzakete, motorraren ezaugarrien eta kanporatu beharreko bero-kopuruaren arabera: esate baterako, kulatan eta zilindroaren goialdean, hegatsak handiagoak dira; zilindroaren behealdean, aldiz, txikiagoak.

LANBIDE EKIMENA

364

Motorrak

Kanporatutako bero-kopurua azaleraren araberakoa izateaz gain, motorretik dabilen airearen bolumenaren araberakoa ere bada. Aire-horniketa bitara egin daiteke: 9

Abioko aire-bidezko hozketa erabiliz

Behartutako aire-bidezko hozketa erabiliz

Abioko aire-bidezko hozketa maiz erabiltzen da motozikletetan, horietan abioko airea

motorraren gune beroetan erraz sar daitekeelako. Metodo horixe da, gainera, errazena, ez baitu inolako mekanismo lagungarririk behar. Badu, ordea, eragozpenik; izan ere, hozketa irregularra izaten da, abioko abiaduraren mendekoa delako. 9

Behartutako aire-bidezko hozketa, berriz, scooter motako zenbait motozikletatan eta

airea behartuta besterik sar ez daitekeen automobiletan ezarri ohi da. Birabarkitik mugitzen den haizagailuak aire-korrontea sortu, eta zilindroetaraino iristen da korrontea (16.4. irudia); horrela, motorrak zenbat eta bira gehiago egin, hainbat eta handiagoa izango da aire-emaria, eta motorra hainbat eta hobeto hoztuko da. Sistemak termostatoa izan dezake, motorraren tenperaturaren arabera tranpen bidez zilindroetara doan aire-emaria erregulatzeko.

Hartunesareta

Sarrerako aire-iragazkia

Haizagailua 16.4. irudia. Behartutako aire-bidezko hozte-sistema.

Aire-bidezko hozketa-sistemaren abantailak eta eragozpenak

Abantaila eta eragozpen hauek ditu sistema honek: Abantailak 9

Soiltasuna da abantaila nagusia; izan ere, horrela, matxura gutxiago, pisu txikiagoa eta fabrikatzeko nahiz mantentzeko kostu txikiagoa eragiten ditu.

Erregimen-tenperatura azkarrago lortzen da, eta, ondorioz, hotzeko funtzionamenduaren higadurak murriztu egiten dira.

Tenperaturak altuago mantendu, eta errendimendu teknikoa handiagoa izaten da.

LANBIDE EKIMENA

365

Ibilgailuen Elektromekanika

Eragozpenak 9

Tenperaturak altuagoak izanik, piezen arteko muntaketa-lasaiera handitu egin behar da; bestalde, motorra bere kabuz pizteko arriskua bizitu, eta zilindroak betetzeko gaitasuna okerragoa da.

Motorra zaratatsuagoa da, zarata apaltzen duen ur-ganberarik ez dagoelako; are gehiago, hegatsek zarata hori ozendu egiten dute.

Zilindro-bolumen txikiko eta ertaineko bi edo lau aldiko motorrak dituzten motozikletetan erabiltzen da aire-bidezko hozte-sistema. Automobiletan, ordea, gutxi erabiltzen da, ur-bidezko hozte-sistemak abantaila handiagoak baitauzka.

Ur-bidezko hozketa Ur-bidezko hozte-sistemak uretan oinarritutako likidoa erabiltzen du, motorreko beroa ateratzeko eta erradiadoreraino eramateko, han airera atera dadin. Likido hoztailea motorraren eta erradiadorearen arteko zirkuitu itxitik mugitzen da (16.5. irudia). Likido hori ponpa zentrifugoak bultzatu, eta blokeko zilindroen inguruetan egindako ganberetatik nahiz kulatetatik ibilarazi egiten du, errekuntza-ganberak inguratuta. Bero-kopuru zehatz bat, likidora igaro, eta likidoarekin erradiadorera pasatzen da; orduan, erradiadorearen barnetik dabilela, bertako aireari transferitzen dio beroa. Aire-korronte hori haizagailuak eta abioko haizeak sortzen du, eta, likidoa hozten denean, motorrera itzultzen da, berriz ere ibilbideari ekiteko.

Erradiadorea

Haizagailua

Motorra

Termostatoa

Ur-ponpa Ur-ganberak

16.5. irudia. Ur-bidezko hozketa-sistema.

Likidoa erradiadoretik igarotzean, 5 eta 8 ÂşC bitarteko tenperatura-aldea sortzen da motorraren irteeraren eta sarreraren artean; materialek, beraz, ez dute bero-tentsio handirik jasaten.

LANBIDE EKIMENA

366

Motorrak

Hozte-likidoa beste helburu batzuetarako ere erabil daiteke: 9

Bidaiari-lekua berotzeko

Sarrera-kolektorea berotzeko

Koipeztatze-olioa hozteko

Aldagailu automatikoko olioa hozteko

Ur-bidezko hozte-zirkuituak elementu hauek ditu: 9

Ponpa

Erradiadorea

Termostatoa

Haizagailua

Likido hoztailea

Ur-ponpa

Ur-ponpak hozte-likidoa bultzatu, eta zirkuitutik mugitzen du. Zentrifugoa da, eta uhalaren bidez jasotzen du birabarkiaren mugimendua. Bira-kopurua zenbat eta handiagoa izan, hainbat eta bero handiagoa sortuko du motorrak. Ponpak igorritako likido-emaria ere oparoagoa izaten denez, hozte-gaitasuna handiagoa izaten da. Ur-ponpa (16.6. irudia) aginte-ardatzaz (7) osatuta dago; ardatz horrek bola-kojineteen baitan (8) egiten du bira, eta kuboan (6) muntatzen den polearen bidez jasotzen du mugimendua. Ardatzaren beste aldean, errotorea edo turbina dago (3), eta bertako hegatsek likidoa mugiarazi egiten dute. Multzo osoa ponparen gorputzean muntatuta egoten da (5), eta gorputzaren eta ardatzaren artean ihesik egon ez dadin, estankotasun-junturak ezartzen dira (1 eta 2).

1 eta 2 Estankotasuneko eraztun lerrakorrak

3 Turbina

4 Gomazko ixte-eraztuna duen marruskadura4

eraztuna 5 Ponparen gorputza 6 Ponparen polea-abatza 7 Ponparen aginte-ardatza

8 Ponpa-kojinetea 2 16.6. irudia. Hozte-ponparen sekzioa.

LANBIDE EKIMENA

367

Ibilgailuen Elektromekanika

Ur-ponpa blokearen gainean muntatu ohi da, zilindroen maila berean hain zuzen, erradiadoretik datorren likidoa motorraren barnera bultzatzeko. Kokapen horri esker, ponpa beti likido-mailatik behera egoten da, eta elikadura etengabekoa izaten da. Ur-ponpa abiarazteko, osagarrien uhala edo banaketa-uhala erabil daitezke. Osagarrien uhala trapezoidala izan daiteke edo poli V izeneko motakoa. Uhal trapezoidala (16.7. irudia) alboetako batetik egokitzen zaio polearen eztarriari, eta hondoan

tartea uzten du, ziriztatu ahal izateko, indar-transmisioa ziurta dadin. Lasaierarik ez badago, uhala labaindu egingo da. Poli V uhala (16.8. irudia) lauagoa da, eta luzetarako zenbait hodi ditu. Oso malgua da; trakzioari

primeran aurre egiten dio, eta bi aldeetatik balia daiteke. Gaur egun, halako uhal--motak erruz erabiltzen dira osagarrien uhal gisa. Ur-ponpaz gain, beste hainbat osagarri ere abiarazten ditu, hala nola alternadorea, aire egokiturako konpresorea, direkzio lagunduko ponpa, etab.

ongi

gaizki

Lasaiera

Kautxuzko aglomeratua

Zuntzezko kordoiak 16.7. irudia. Uhal trapezoidalaren muntaia.

Olanazko gainazala

Kautxuzko nerbioak

16.8. irudia. Poli V uhalaren egitura.

Erradiadorea

Likidoaren eta airearen artean beroa trukatzen du erradiadoreak. Motorrak likido hoztaileari transmititzen dion bero-kopuru zehatz bat airera igarotzen da erradiadoretik igarotakoan. Abioko haizea hartzeko moduan kokatzen da ibilgailuan, eta, osagarri modura, haizagailua ipintzen zaio aire-korrontea jaso dezan. Erradiadorearen eragingarritasuna, batetik, airearekin harremanetan dagoen azaleraren araberakoa da, eta, bestetik, beroa transmititzeko koefizientearen araberakoa.

LANBIDE EKIMENA

368

Motorrak

Erradiadorean, batetik, motorreko likidoaren sarrerako eta irteerako hartuneak dituzten bi biltegi daude (16.9. irudia), eta, bestetik, erradiadorearen beraren gorputza (16.10. irudia); bertan daude likidoa zirkulatzeko hodiak, bi biltegiak lotzen dituztenak. Hodien artean hegatsak soldatzen dira, airearekiko ukipen-azalera handitzeko.

Gainpresioko hodia

Goi-biltegia

Erradiadorearen tapoia Erradiadorearen gorputza

Behe-biltegia 16.9. irudia. Erradiadorearen osaera.

Erradiadorearen hodiak eta hegatsak letoizkoak edo kobrezkoak izan daitezke, nahiz eta gaur egun gehienak aluminioz fabrikatzen diren, metal hori bero-eroale ona eta arina baita eta fin-fin ijetz baitaiteke. Garai batean, letoi-txapaz egiten ziren biltegiak; gaur egun, ordea, gehienetan plastikozkoak dira, eta juntura tartekatuz lotzen dira (16.11. irudia).

Hodia

Andela Juntura Muntaiaplaka Gorputza

Hegatsak

16.10. irudia. Erradiadorearen gorputza.

16.11. irudia. Erradiadorearen andela muntatzea.

Erradiadoreak emari bertikalekoak edo zeharkako emarikoak izan daitezke, likidoak erradiadorearen barnealdean hartzen duen noranzkoaren arabera. Emari bertikalekoetan, biltegiak goialdean eta behealdean daude, eta likidoa goitik behera doa. Zeharkako emarikoetan, berriz, biltegiak aldeetan egoten dira, eta likidoa horizontalki mugitzen da (16.12. irudia). Automobiletako behealdeko aurrealdera egokitu daitezke; horixe da euren abantaila, eta, gaur egun, arrazoi aerodinamiko nahiz diseinuzkoengatik erabiltzen dira.

LANBIDE EKIMENA

369

Ibilgailuen Elektromekanika

Gehien baliatzen diren erradiadoreak zeharkako emarikoak dira, aluminiozko hodi eta hegatsekoak eta plastikozko andelekoak. Horren guztiaren emaitza multzo sendo eta arina da, beroa transmititzeko ezaugarri onekoa. Erradiadorearen eta motorraren arteko lotura-hodiak zuntz lotuneak dituzten gomazko zorroak dira, beroari aurre egiteko gaitasun handikoak eta malguak. Erradiadorearekiko motorraren mugimendua eta bibrazioak xurgatzen ditu, eta zorroen estankotasuna briden bidez segurtatzen da. Motorraren ezaugarrietara egokitutako hozte-sistema lortzeko, erradiadorearen dimentsioak nahiz ponparen emaria kalkulatzen dira.

16.12. irudia. Zeharkako emariko erradiadorea.

Hozte-zirkuitu presurizatua

Hozte-zirkuitua erabat hermetikoa da; likido hoztailez betetzen da, eta airea atera egiten da. Likidoa, berotzen denean dilatatu egiten denez, barne-presioa handitu egiten da; hoztutakoan, berriz, uzkurtu egiten da. Bolumen-aldaketa hauek orekatzeko, zirkuituan biltegia edo espantsio-ontzia ipintzen da (16.13. irudia) erradiadorearekin komunikatuta. Gainpresioko eta depresioko balbula bana arduratzen da likidoaren sartu-irteerak kontrolatzeaz, eta bata zein bestea erradiadorearen tapoian edo espantsio-ontziko bertako tapoian egoten da.

Erradiadorea

Espantsioontzia Hozgarri hotza

Hozgarri beroa

16.13. irudia. Espantsioko andela.

LANBIDE EKIMENA

370

Motorrak

Gainpresioko balbularen tara 1 eta 1,6 bar bitartekoa da, motor-motaren arabera, eta, horri esker, 110Âş-tik 120Âş-rainoko tenperatura lortzen da irakinaldirik gabe. Depresio-balbula 0,1â&#x20AC;&#x201C;0,2 barreko presio negatiboaz irekitzen da. Espantsioko ontziak duen likidoaren maila bolumenaren erdira iristen da gutxi gorabehera, erradiadoretik doan likidoa onartu ahal izan dezan. Erradiadorearen tapoiaren gaineko balbulak Likidoa berotzen denean (16.14. irudia), presioa handitu eta balbula ireki egiten da (A); orduan, likidoa lurrun-modura igarotzen da espantsio-andelera, lotura-hodiaren bidez.

Presio-balbula

Depresio-balbula

16.14. irudia. Erradiadoreko tapoiaren gaineko balbulak.

Likidoaren tenperaturak behera egiten duenean, bolumena uzkurtu, eta hutsunea sortzen da zirkuituaren barruan. Une horretan, depresio-balbula ireki (B), likidoa erradiadorera itzuli, eta presioa bere onera dator. Espantsio-hodia atmosferarekin komunikatuta dagoenez, presio-maila aldatzen denean barneko presioa ez da aldatzen. Espantsio-andelaren gaineko balbulak Kasu honetan (16.15. irudia) biltegia ere presurizatuta geratzen da; hartara, erradiadoreko likidoa iristen denean, maila igo eta barne-presioa sortzen da. Balbularen taratze-presioa gainditzen bada, balbula (C) ireki, eta airea kanpora irteten da. Hozgarria hoztu heinean, presioaren eraginez likidoa erradiadorera itzultzen da.

16.15. irudia. Espantsio-andelaren tapoiaren gaineko balbulak.

LANBIDE EKIMENA

371

Ibilgailuen Elektromekanika

Espantsioan airea kanporatu bada, hutsunea sortu, eta kanpoalderekin komunikatuta dagoen depresio-balbula irekiko da (D); horrela, barneko presioa lehengo egoerara itzuliko da. Modu honetara, zirkuituko presioari muga zehatz batzuen barnean eusten zaio, likidorik galdu gabe. `

Termostatoa

Motorra hotz dagoela abian jartzen denean sortzen dira higadura handienak, eta orduantxe, halaber, kontsumitzen da erregai gehien. Horrenbestez, ezinbestekoa da motorra abian dagoela erregimen-tenperatura (80º–90º C bitartean) ahalik eta azkarren lortzea, eta horretarako ezartzen da, hain zuzen ere, termostatoa hozte-zirkuituan. Termostatoak motorraren eta erradiadorearen artean likidoak egiten dituen joan-etorriak kontrolatzeko balbula du; horrela, likido hoztaileak tenperatura egokia duenean (85 ºC inguru), balbula ireki egiten da, likidoari erradiadorera igarotzen uzteko. Osaera eta jardunbidea

Argizaria duen eta hermetikoki itxita dagoen kapsulaz osatuta dago (16.16. irudia). Barnealdean haga bat izaten du, gomazko mintzaz inguratuta, eta beste muturretik, termostatoaren karkasan bermatzen da haga. Kapsulari lotuta, balbula ezartzen da, eta motorra hotz dagoela itxita egoten da, malgukiaren indarraren bidez.

Haga

Airea purgatzeko balbula

Karkasa

Balbula Malgukia Kapsula

Argizaria

16.16. irudia. Termostatoa.

Argizariak

dilatazio-koefiziente

altua

du,

eta

horretan

oinarritzen

termostatoaren

funtzionamendua: likidoarekin kontaktuan egonda, kapsulako argizaria berotu eta zabaldu egiten da, eta horren bidez sortutako indarrak kanporantz bultzatzen du haga, baina, muturrean tope egiten duenez, kapsula mugitu, eta, malgukiaren indarra gaindituta, balbula ireki egiten du.

LANBIDE EKIMENA

372

Motorrak

Oro har, balbula 80–86 ºC-tan hasten da irekitzen, eta 95–100 ºC-ra iritsita erabat ireki, eta 7–8 mm mugitzen da bi kokapenen artean. Termostatoaren bidez kontrolatutako zirkuituak honela dihardu: Likido hoztailearen tenperatura baxua denean, termostatoak itxita edukitzen du likidoa erradiadorera igarotzeko bidea (16.17. irudia –A); likidoa, beraz, motorraren barnetik besterik ez dabil, eta azkar berotzen da (16.18. irudia). Irekitze-tenperatura lortzen duenean, balbula irekitzen hasten da pixkanaka-pixkanaka ibilbide osoa egin arte (16.17. irudia – B). Modu berberean erregulatzen da erradiadorera hozteko igarotzen den likido-kopurua. Giro-tenperatura oso baxua bada eta likido hoztailearen tenperaturak behera egiten badu, termostatoak erdizka ixten du balbula, eta likidoaren kopuru zehatz bat besterik ez da erradiadorera bideratzen; gainerakoak, ostera, motorraren barnean joan-etorrian jarraituko du. Horrela, erregimen-tenperaturari eutsi egiten zaio, motorra abian dagoen bitartean.

Erradiadorera 4 3 2

Termostatoa

By-pass-a

Motorretik 1 Erradiadorea By-pass-a

1 Termostatoaren kutxa 2 Juntura 3 Termostatoa 4 Estalkia

16.17. irudia. Termostatoaren jardunbidea.

Ur-ponpa

Urganberak

16.18. irudia. Termostatoa, erradiadorerako igarobidea ixten ari dela.

Haizagailua

Haizagailuak ematen duen aire-korronteari ibilgailuak abian dagoela sortutako korrontea gehitu ondoren, bi korronteak elkar hartuta erradiadoretik igaro, eta likido hoztailearekin trukatzen dute tenperatura (16.19. irudia).

LANBIDE EKIMENA

373

Ibilgailuen Elektromekanika

Haizagailu elektrikoa

16.19. irudia. Erradiadorean muntatutako haizagailu elektrikoa.

Haizagailua, oro har, plastikoz eratzen da, eta ematen duen aire-emaria zehazteko, zenbait faktore hartu behar dira kontuan: haizagailuaren diametroa, pala-kopurua, palen inklinazioa eta biraketa-abiadura. Palak asimetrikoki kokatuta daude, bira-kopurua handia denean burrunbarik ez sortzeko. Haizagailua erradiadorearen aurrean (haize-emailea) nahiz atzean (xurgatzailea) koka daiteke, eta sortzen duen korronteak erradiadorea igaro, eta motorreranzko bidean, kanpoko osagaiak aireztatzen ditu. Noizean behin, haizagailua biltzen duen estalkiaren bidez bideratzen da airea, hor zehar barreia ez dadin. Aire-korrontearen emariak eta abiadurak zehazten dute erradiadoreari zenbat bero kentzen zaion. Haizagailua, beraz, motorraren tenperatura erregulatzeko erabiltzen da, eta, horrexegatik, likido hoztailearen tenperaturaren arabera egokitu behar da, motorraren bira--kopurua bazter utzita. Haizagailu elektrikoa

Motor elektrikoaren bidez mugitzen delako deitzen zaio horrela haizagailuari (16.20. irudia), eta motorraren potentzia haizagailuaren ezaugarrien araberakoa izango da (80tik 150 W-eraino). Ibilgailuak haize egokitua badu, potentzia hori hirukoiztu egiten da (300etik 400 W-eraino).

Motor elektrikoa Haizagailua

Estalkia

16.20. irudia. Haizagailu elektrikoaren osagaiak.

LANBIDE EKIMENA

374

Motorrak

Haizagailua automatikoki konektatzen eta deskonektatzen da, eta, horretarako, 90–98 ºC-tan konektatzeko eta 82–90 ºC-tan deskonektatzeko taratuta dagoen termoetengailua darabil. Horrela, 5–8 ºC-ko alde horri esker, ez da etengabe pizten eta itzaltzen aritzen. Elektrizitate-zirkuituaren (16.21. irudia) osagaiak termokontaktua, errelea eta motor elektrikoa bera dira. Berotzean okertu egiten den eta kontaktu elektrikoa ixten duen osagai bimetalikoa du termokontaktuak. Estankotasun-junturarekin hariztatuta muntatzen da, erradiadorearen irteera--biltegian, eta ertzetako bat likidoan urperatuta dago, haren tenperatura hauteman ahal izateko. Jardunbidea Zirkuitu elektrikoa kontaktu-giltzaren bidez elika daiteke, baita zuzenean bateriatik bertatik ere. Likido hoztailea finkatutako tenperaturara iritsi arte, termokontaktua irekita egoten da, eta motorrak ez du korronterik jasotzen. Tenperatura horretara iritsitakoan, ordea, termokontaktua itxi egiten da; errelearen aginte-zirkuitua aktibatu, eta bertako kontaktu nagusiak itxi egiten dira; horrela, haizagailuaren motorra elikatu egiten da. Likido hoztailea aurrez adierazitako deskonexio-baliotik gora dagoen heinean egongo da haizagailua abian; horrela, tenperatura erregulatuta egongo da, eta haizagailua beharrezkoa denean soilik egongo da abian.

1 Haizagailu-elektrikoa 2 Erradiadorea 3 Termokontaktua 4 Aginte-errelea 5 Babes-fusiblea 6 Espantsio-andela

16.21. irudia. Haizagailu elektrikoaren osagaiak.

LANBIDE EKIMENA

375

Ibilgailuen Elektromekanika

Haizagailu elektrikoaren aukerako muntaketa-sistemak Motor-motaren arabera (gasolina, turbodiesela, etab.) nahiz ibilgailuaren osagaien arabera (aire egokitua) motorraren hozketa-beharrak askotarikoak direnez, gaur egun, bi abiaduratan abiaraz daitezkeen haizagailu bat edo bi ezartzen dira. Bi abiadurako gailuak jardunbide mailakatutako termokontaktu bikoitzaren bidez kontrolatzen dira. Irudian (16.22. irudia) mota honetako haizagailu elektrikoaren eskema elektrikoa irudikatzen da.

470 774

470 Fusiblea 774 Elikadura-errelea 850

635 Haizagailu elektrikoa 788 Erresistentzia 850 Termokontaktu bikoitza 1. kontaktua 1. abiadura

788

2. kontaktua 2. abiadura 635

16.22. irudia. Bi abiadurako haizagailu elektrikoaren eskema elektrikoa.

Jakineko tenperaturara iritsita, lehen kontaktua (1) itxi egiten da, eta haizagailu elektrikoa serieko erresistentziaren bidez elikatzen da (788). Likidoaren tenperatura handitu heinean, bigarren kontaktua (2) ere itxi egiten da. Haizagailuaren motorrak, orain, bateriatik jasotzen du zuzenean korrontea, erresistentziatik igaro gabe; horrela, motorrak azkarrago egiten du bira. Haizagailu elektrikoa muntatzeko hainbat modu dago: 9

Abiadura bakarreko haizagailua.

Bi abiadurako haizagailua. Haizagailuak motel diharduela, likido hoztailearen tenperaturak,

esaterako, 100 ยบC gainditzen badu, bigarren abiadura (azkarragoa) konektatuko da.

LANBIDE EKIMENA

376

Motorrak

Jardunbidea mailakatutako bi haizagailu. Haizagailu bakoitzak motor bana dauka, eta modu

independentean egiten dute lan. Gehienetan, bakar bat egoten da abian, eta, aurrez finkatutako tenperatura-muga (100 ยบC ingurukoa) gainditzen denean, biak pizten dira. 9

Uhalez lotutako bi haizagailu (16.23. irudia). Motorretako batek haizagailu bat mugitu, eta

haizagailuak uhalaren bidez biraketa transmititzen dio beste motorrari. Abiadura bakarrekoak nahiz bikoak izan daitezke.

1 Erradiadorea 2 Uhal trapezoidala 3 Eraztun gidaria 4 Haizagailurako motorra 5 Haizagailu osagarria 6 Itxigailuaren euskarria 7 Likido hoztailerako goi-hodi malgua 8 Hodien konektore terminala 9 Likido hoztailerako behe-hodi malgua 10 Termoetengailua

16.23. irudia. Uhalaz lotutako bi haizagailuren sistema.

Akoplamendu likatsuko haizagailua

Sistema honen bidez, haizagailuak bi biraketa-abiadura ditu, erradiadoretik igarotzen den airearen tenperaturaren arabera. Gailua (16.24. irudia) ur-ponparen ardatzean muntatuta dagoenez, erradiadorea zeharkatzen duen airea jasotzen du. Haizagailuak birabarkiaren poleatik jasotzen du mugimendua, uhalaren bidez, eta, ardatza eta haizagailua elkarri lotzeko, silikonazko olioa erabiltzen da.

Haizagailua

Polea

Ur-ponpa

Akoplagailu likatsua

16.24. irudia. Akoplamendu likatsuko haizagailua.

LANBIDE EKIMENA

377

Ibilgailuen Elektromekanika

Osaera eta jardunbidea Haizagailua barne-errotoreaz osatuta dago (16.26. irudia), eta ardatzetik polearen mugimendua jasotzen duten paletak ditu errotore horrek. Errodamenduan bira egiten duen karkasari lotuta egoten da haizagailua, eta barnealdean, batetik, akoplamendu-ganbera eratzen da, eta, bestetik, ganbera horretara sartzen den silikona-olioa kontrolatzen duen gailua. Mekanismoak bi xafla ditu: lehena, banatzailea da, eta sarrera-zuloak ditu; bigarrena, berriz, malguki bimetalikoari lotutako xafla mugikorra da, eta zuloak ireki ala itxi egiten ditu, erradiadoretik datorren airearen tenperaturaren arabera. 9

Erradiadoretik igarotzen den airearen tenperatura jaisten denean (16.25. irudia), malguki

bimetalikoaren indarraren eraginez, xafla mugikorrak itxita edukitzen ditu sarrerako zuloak. Egoera horretan, errotorearen paletek silikonazko olioa akoplamendu-ganberatik kanpo ateratzen dute zuloaren eta itzulera-hodiaren bidez (16.26. irudia). Oliorik ez badago, lerradura gertatzen da, eta, ondorioz, haizagailuaren abiadura txikia da: esate baterako, ardatzak 3.000 bira minutuko egiten dituenean, haizagailuak 800 bira egingo ditu minutuko. Xafla banatzailea

Karkasa

Malguki bimetalikoa

Lamina mugikorra (beroa)

Xafla mugikorra (hotza) Sarrera-zuloa

Itzulera-zuloa

16.25. irudia. Sarrera-zuloa ireki eta ixteko eragiketak. Sarrera-zuloa Paletak

Errotorea

Xafla banatzailea

Errotorea

Xafla mugikorra Malguki bimetalikoa Errodamendua Karkasa Itzulera-zuloa 16.26. irudia. Akoplatzaile likatsuaren osaera.

LANBIDE EKIMENA

378

Motorrak

Erradiadoretik igarotzen den airearen tenperatura altua denean (16.25. irudia), malguki

bimetalikoak xafla mugigarria mugitu, eta sarrerako zuloak desestali egingo ditu; orduan, silikonazko olioa akoplamendu-ganberatik ibiliko da, errotorearen bi paletek bultzatuta (16.28. irudia). Orain, motorraren eta karkasaren arteko lerradura txikiagoa denez, haizagailuaren abiadura handitu egiten da. Esate baterako, ardatzak minutuko 3.000 bira ematen baditu, haizagailuak minutuko 2.000 bira emango ditu (16.29. irudia), eta abiadura hori nahikoa da erradiadoreko likidoa hozteko.

16.28. irudia. Olio-sarrera irekita.

Haizagailuaren abiadura

16.27. irudia. Olio-sarrera itxita.

Ardatzaren abiadura (b/min) Zuzeneko akoplamendua Beroa Hotza 16.29. irudia. Haizagailuaren eta ardatzaren abiaduren arteko erlazioa.

Tenperatura-adierazlea

Motorrak ezarri zaizkion tenperatura-mugak gaindi ez ditzan kalkulatzen da hozte-sistema; izan ere, muga horiek gaindituz gero, matxura larriak gerta daitezke, hala nola aleka hartzea, kulata deformatzea, etab.

LANBIDE EKIMENA

379

Ibilgailuen Elektromekanika

Tenperatura-adierazlea kaptadoreaz eta neurgailuaz osatuta dago. Tenperaturaren arabera balio

ohmikoa aldatzen duen termorresistentzia da kaptadorea, eta termostato-kaxaren gainean ipintzen da (16.30. irudia – 1). Sarrerako eta irteerako tentsioaren arteko diferentzia kontaktu-giltzaren bidez elikatzen denean, tenperaturaren balioa islatzen du. Informazioa tresna-taulan dagoen neurgailura igarotzen da, eta neurgailuak gailu elektromagnetiko baten bidez, likido hoztailearen tenperatura adierazten du. Horrez gain, argizko adierazlea piztu egiten da motorraren tenperatura altuegia denean (105 eta 115 ºC bitartean).

1 Tenperatura adierazten duen termorresistentzia 2 Argi-ohartarazleko termokontaktua 3 Purgadorea 16.30. irudia. Termostato-kaxa.

Zenbait ibilgailutan, argizko ohartarazlea besterik ez da muntatzen. Ohartarazleak termokontaktua edukitzen du –haizagailu elektrikoa abiarazten duenaren antzekoa– eta, maizenik, termostatoaren kutxan muntatzen da (16.30. irudia – 2). Taratze-tenperaturara iritsiz gero, lanpara elikatzen duen zirkuitua itxi, eta taularen ohartarazlea piztu egingo da. Osagarri modura, likido hoztailearen mailaren adierazgailua ezar daiteke, bere detektagailua espantsio-andelean edo erradiadorean ipinita. `

Likido hoztailea

Likido hoztaile modura ur purua erabiltzeak zenbait eragozpen sortzen ditu; horietatik handiena 0 ºC-tik behera izoztea da; izan ere, izoztutakoan, uraren bolumena handitu, eta zirkuituan matxurak gerta daitezke, esate baterako, zilindro-blokean edo erradiadorean pitzadurak sor daitezke. Horrez gain, urak motorraren zati metalikoak herdoildu egiten ditu, eta, kare-kopuru handia duenez, beroa transmititzeko gaitasuna murrizten duten inkrustazioak sortzen dira.

LANBIDE EKIMENA

380

Motorrak

Izotz-kontrako likidoa

Motorretan erabilitako hozte-likidoari izotz-kontrakoa deitzen zaio, horixe baita bere egiteko ezagunena. Uraz gain, beste zenbait gehigarri ditu osagai modura, ondoko ezaugarri hauek lortu ahal izateko: 9

Izozte-puntua apaltzea

Metalak korrosiotik babestea

Aparra sortzea saihestea

Gehigarri nagusia izotz-kontrakoa da, glizerinaz eta alkoholez osatutakoa. Etilen glikola da gehien erabiltzen den produktua. Izozte-puntuari dagokionez, osagai horren ehunekoaren arabera zehazten da, eta gainerako gehigarrien –korrosio-kontrako eta apar-kontrako gehigarrien– kopuruak txikiagoak izaten dira.

IZOTZ-KONTRAKO GEHIGARRIAREN EHUNEKOAREN ARABERAKO IZOZTE-PUNTUA Izozte-kontrako purua (%)

Izozte-puntua (ºC)

–10

–18

–30

–36

Eremu epeletan, –18 ºC-ko (% 33) babesa erabiltzea gomendatzen da; oso eremu hotzetan, berriz, –36 ºC-koa (% 50). Izotz-kontrako likidoak prestatuta merkaturatzen dira, eta ontziaren kanpoaldean adierazten dira likidoaren izozte-tenperatura eta ezaugarriak. Likidoa egoera onean mantentzeko, bizpahiru urtean behin aldatzea gomendatzen da. `

Ur-bidezko hozketaren abantailak eta eragozpenak

Hozketa eraginkorragoa eta uniformeagoa eskaintzen du, eta horixe da, hain zuzen, sistema honen abantaila, horri esker motorraren tenperatura egonkorragoa izaten baita. Eragozpenak ere baditu; izan ere, osagai gehiago dituenez, pisu handiagoa izaten du, eta matxurak eragiteko arriskua handitu egiten du.

LANBIDE EKIMENA

381

Ibilgailuen Elektromekanika

–15 ºC → –37 ºC

7 +

= 4,8 l 88 ºC

1 Termostatoa 2 Tenperatura gehiegizkoa dela adierazteko argi-ohartarazlea 3 Tenperatura-adierazlea 4 Termokontaktua 5 Espantsio-andela 6 Erradiadorea 7 Berogailua

110 ºC

90–95 ºC

3 5

4 1 bar

16.31. irudia. Hozte-zirkuituaren jardunbide-ezaugarriak.

LANBIDE EKIMENA

382

Motorrak

Unitate didaktikoaren funtsezko ideiak

HOZTE-SISTEMA

LIKIDO-BIDEZKO HOZKETA

AIRE-BIDEZKO HOZKETA

Sistemaren osaera

Motorraren tenperatura egonkortzeko gailua

Ur-ponpa zentrifugoa

Termostatoa

Emari bertikaleko edo

Haizagailu

zeharkako emariko

elektrikoa eta

erradiadorea

termokontaktua

Espantsio-andela

Akoplamendu

duen zirkuitu

likatsuko

presurizatua

haizagailua

Likido hoztailearen ezaugarriak

Izozte-puntu baxua

Korrosioaren kontrako babesa

Aparraren kontrako babesa

LANBIDE EKIMENA

383

Ibilgailuen Elektromekanika

Unitate didaktikoaren jarduerak Aztertu zure ezagutzak. Adierazi ondoko galdera hauen erantzun zuzena 1. Batez beste zein tenperatura lor dezake kulatak, motorra abian dagoela? A. 300 ยบC

B. 500 ยบC

C. 1.000 ยบC

D. 100 ยบC

2. Zer bero-kopuru kanporatzen da hozte-sistematik? A. % 5

B. % 10

C. % 20

D. % 30

3. Nola deitzen zaio motorraren jardunbide-tenperatura egokiari? A. Hozte-tenperatura

B. Tenperatura espezifikoa

C. Erregimen-tenperatura

D. Termostatoaren tenperatura

4. Aire-bidezko hozte-sisteman zein da hozketa-hegatsen egitekoa? A. Aire-emaria handitzea

B. Airearekiko ukipen-gainazala handitzea

C. Airea motorretik igaroaraztea

D. Hozketa-airea iragaztea

5. Zein gainpresiotan ireki daiteke espantsio-andelaren balbula? A. 0,1 eta 3 bar bitartean

B. 1 eta 1,6 bar bitartean

C. 3 eta 5 bar bitartean

D. 10 eta 15 bar bitartean

6. Hozte-zirkuituko zein osagai arduratzen dira motorraren erregimen-tenperatura lortzeaz eta mantentzeaz? A. Termostatoa eta haizagailua

B. Erradiadorearen tapoia eta ponpa

C. Espantsio-hodia eta osagarrien

D. Termokontaktua eta tapoiaren

uhala

balbulak

LANBIDE EKIMENA

384

Motorrak

7. Zein osagaik konektatzen eta deskonektatzen du haizagailu elektrikoa? A. Termostatoak

B. Gainpresioko balbulak

C. Termokontaktuak

D. Termorresistentziak

8. Zein izozte-puntu dauka likido hoztaileak, % 50 izozte-kontrako likido puruz osatuta badago? A. –10 ºC

B. –26 ºC

C. –30 ºC

D. –36 ºC

Ikasteko–irakasteko jarduerak 1. Zer da motorraren erregimen-tenperatura? 2. Zein abantaila eta eragozpen ditu aire-bidezko hozketa-sistemak? 3. Azal ezazu aire behartuzko hozketa-sistemaren jardunbidea. 4. Nola dago eratuta eta zein egiteko du aire-bidezko hozketa-zirkuituaren ponpak? 5. Zein bi erradiadore-mota dago eta zer material erabiltzen dira horiek eratzeko? 6. Motorrean likidoa sartzen eta ateratzen denean, zein da sarrerako eta irteerako tenperaturen arteko aldea? 7. Zein eginkizun du espantsio-andelak zirkuituan? 8. Azal ezazu haizagailu elektrikoaren jardunbidea. 9. Zein dira haizagailu elektrikoa konektatzeko eta deskonektatzeko ohiko tenperaturak? 10. Zein eginkizun du termostatoak zirkuituan? 11. Batez beste, zein tenperaturatan hasten da termostatoa irekitzen? 12. Azal ezazu akoplamendu likatsuko haizagailuaren funtzionamendua. 13. Zein ezaugarri izan behar ditu likido hoztaileak? 14. Izozte-kontrako likido puruaren zein ehuneko behar da –18 ºC-ko izozte-puntua lortzeko?

LANBIDE EKIMENA

385

Ibilgailuen Elektromekanika

17 HOZTE-SISTEMA AZTERTZEA Hasierako jarduerak 1. Zein dira hozte-sistemari eragiten dioten matxura-zantzu ohikoenak? 2. Zergatik berotu daiteke gehiegi motorra? 3. Zein da zirkuituan ihesak hautemateko prozedura? 4. Nola aztertzen da termokontaktua? 5. Nola betetzen eta purgatzen da zirkuitua?

Aurkibidea 1. Hozte-sistemako matxurak 2. Azterketak 2.1. Zirkuituaren estankotasuna 2.2. Tapoiaren balbulak 2.3. Termostatoa 2.4. Ur-ponpa 2.5. Haizagailu elektrikoa eta termokontaktua 2.6. Likido hoztailea aztertzea eta aldatzea

Unitate hau amaitutakoan... 9

Hozte-zirkuitua eta haren osagaiak aztertzen jakingo duzu.

Azterketetan lortuko emaitzak analizatuko dituzu, zein elementu konpondu edo aldatu behar diren jakiteko.

Beharrezko segurtasuneko nahiz ingurumen-babeseko arauak beteko dituzu.

Elementu hauek arduratzen dira motorra egoki hozteaz: ur-ponpa, termostatoa, erradiadorea, espantsio-andela, haizagailua eta likido hoztailea. Horietako bakoitzak zeregin zehatz bat betetzen du zirkuituan, eta, osagaietakoren batean edozelako anormaltasunik gertatuz gero, sistema osoaren jardunbide orokorrean izango du eragina anormaltasun horrek.

LANBIDE EKIMENA

386

Motorrak

Jarraian, ur-bidezko hozte-sistemaren multzo osoa eta osagai guztiak banan-banan aztertzeko prozesuak azalduko ditugu xehe-xehe.

Espantsio-andela Zirkuituaren estankotasuna eta biltegiko tapoiaren balbula aztertu

Erradiadorea

Haizagailu elektrikoaren aginte--termoetengailua Begiratu haizagailu elektrikoa zein tenperaturatan konektatzen eta deskonektatzen den

Zorroa Haizagailu elektrikoa

Juntura Aldatu

Ur-ponpa Aztertu ardatzak leun bira egiten ote duen Uhal trapezoidala Aztertu narriatuta ote dagoen. Tenkatu uhala

17.1. irudia. Hozte-sistemaren osagaiak.

17.1 Edukien garapena Hozte-sistemako matxurak Tresna-taularen tenperatura-adierazleak hozte-sistemaren jardunbideari buruzko informazioa eskaintzen du, eta kontuan hartu behar da tenperatura normaletik gorako nahiz beherako tenperaturak osagairen bat oker dagoela adierazi ohi duela. Tenperatura gehiegizkoa dela adierazteko argia pizten bada, motorra berehala gelditu behar da, bestela kalte larriak sor baitaitezke. Kalte horiek, eskuarki, kulata-junturaren estankotasunari eragiten diote, ixte-planoa deformatu egiten baita, baina, muturreko egoeretan, pistoiek aleka har dezakete, dilatazioa gehiegizkoa izan delako.

LANBIDE EKIMENA

387

Ibilgailuen Elektromekanika

Hona hemen hozte-sistemari dagozkion matxura-zantzuak: 9

Hozte-likidoak ihes egitea

Motorra gehiegi berotzea

Motorrak erregimen-tenperaturara iristeko denbora gehiegi behar izatea `

Hozte-likidoak ihes egitea

Likido-ihesak, maizenik, leku hauetan gertatzen dira: 9

Zorroetako lotura-puntuetan edo zorroetan bertan, pitzadurak sortu direlako.

Erradiadorean, hodiak zulatu egin direlako edo gorputzaren eta biltegien artean estankotasunik ez dagoelako.

Berogailuan, motor-barnean.

Ur-ponpan, ardatzaren ixte-eraztunetik edo blokearekin lotzeko junturatik.

Kulata-junturan, euste-torlojuak blokera behar bezala estutu ez direlako edo kulataren gainazala deformatu egin delako. Ihesak zilindroen barnean gertatzen dira. `

Motorra gehiegi berotzea

Arrazoiak honako hauek izan daitezke: 9

Likido hoztailearen maila txikiegia izatea, galerak gertatu direlako.

Termostatoak gaizki jardutea. Irekitzen ez bada edo erdizka irekitzen bada, ez da erradiadorera behar adina likido igaroko.

Haizagailu elektrikoa aktibatzen duen termokontaktuak gaizki jardutea.

Erradiadorea kanpotik zikin egotea eta apur bat buxatuta egotea.

Ur-ponparen uhala lasai edo hautsita egotea.

Hozte-zirkuituari ez dagozkion beste zergati batzuk, hala nola, pizte-unea atzeratuta egotea edo nahastea pobrea izatea â&#x20AC;&#x201C;Otto motorretan. `

Motorrak erregimen-tenperaturara iristeko denbora gehiegi behar izatea

Oro har, termostatoa ondo ixten ez denean eta motorra hotz dagoela likidoa erradiadorera igarotzen uzten duenean, motorrak denbora gehiago behar izaten du erregimen-tenperaturara iristeko. Termokontaktua betiko itxita geratu delako haizagailu elektrikoa etengabe abian dagoenean ere horixe bera gertatu ohi da.

LANBIDE EKIMENA

388

Motorrak

Azterketak Hauek dira hozte-zirkuituan aztertu beharrekoak: 9

Zirkuituaren estankotasuna

Tapoiaren balbulak

Termostatoa

Ur-ponpa

Haizagailu elektrikoa eta termokontaktua.

Likido hoztailearen azterketa eta aldaketa `

Zirkuituaren estankotasuna

Motorra hotz dagoela neurtu behar da likidoaren maila. Espantsio-andelean likido hoztaileak MIN markatik zentimetro gutxi batzuk gorago egon behar du, betiere MAX marka gainditu gabe. Maila baxuagoa bada, zirkuituan dagoen likidoaren kalitate bereko likidoarekin bete behar da; ez da sekula urez bete behar, izotz-kontrako likidoaren ezaugarriak apaldu egiten baititu. Likidoa maiz aldatu behar baldin bada, galeren jatorria zein den topatu beharko da. Ihes handiak aise topa daitezke, likidoak utzitako arrastoari jarraituta. Ihes txikiak aurkitzeko, ordea, eskuzko ponpaz osatutako tresna erabiltzen da. Tresna horrek manometroa du, eta zenbait egokigailu, erradiadorearen edo espantsio-andelaren tapoian ipintzeko. Estankotasuna aztertzea

Erradiadoretik, edo bestela espantsio-hoditik, tapoia atera, eta, haren ordez, aztergailua ipini behar da (17.2. irudia).

17.2. irudia. Zirkuituaren estakontasuna aztertzea.

Motorra erregimen-tenperaturara igo behar da (haizagailu elektrikoa konektatuta), eta, ondoren, geldiarazi.

LANBIDE EKIMENA

389

Ibilgailuen Elektromekanika

Jarraian, aztergailuarekin ponpatu behar da, tapoiaren balbularen taratze-presiotik gora 0,1 barreko presioa lortu arte. Esate baterako, balbula hori 1,2 barrean irekitzen bada, manometroa 1,3 barrera igo behar da. Motorrak presioari bere horretan eusten diola egiaztatu behar da. Presioak behera egiten badu, ihesa topatu behar da: zorroetan egon daiteke, erradiadorean, berogailuaren aerotermoan edo ur-ponpan. Ihesa aurkitutakoan, kaltetutako osagaia desmuntatu, eta aldatu egin beharko da; ondoren, berriz ere olioz bete, eta zirkuitua purgatu. Kanpoko ihesik topatuz gero, ihesa kulata-junturatik sortzen ote den begiratu behar da. Kulatatik sortutako barne-ihesen zantzuak 9

Likido hoztailean olioa egotea

Koipeztatze-olioan likidoa egotea

Motorra abian dagoenean, ihes-hoditik likidoa ateratzea

Aurreko zantzu horietakoren bat sortuz gero, motorra abian jarri behar da, tapoia espantsio--biltegitik edo erradiadoretik atera, eta konpresioan burbuilarik sortu ote den begiratu. Ihesa dagoela egiaztatuz gero, kulata ondo estututa ote dagoen begiratu behar da, eta, estutu ostean ihesak jarraitzen baldin badu, kulata desmuntatu, lautu eta juntura berriaz muntatu beharko da. `

Tapoiaren balbulak

Tapoiaren balbula gaizki badago, zirkuitua ez da presurizatzen eta likidoak ihes egiten du. Presioko eta depresioko balbulak erradiadorearen tapoian egon badaitezke ere, gaur egun, maizenik, espantsio-andeleko tapoian muntatzen dira. Horretarako, tapoia gailuaren gainean muntatu (17.3. irudia), eta ponpatu egiten da balbularen taratze-presioa lortu arte (1etik 1,6 barrera), Âą 0,1 barreko perdoia onartzen dela kontuan hartuta, eta, ongi ez badago, tapoia aldatu egin beharko da. Era berean, gomaren juntura ere aldatu egin beharko da, egoera onean ez badago.

LANBIDE EKIMENA

390

Motorrak

Tapoia

17.3. irudia. Tapoiaren balbulak aztertzea.

Termostatoa

Balbula hau motorreko likidoari erradiadorerantz igarotzen uzteaz arduratzen da; beraz, gaizki badihardu eta itxita geratzen bada, motorra gehiegi berotzen da. Bestalde, beti irekita baldin badago, denbora gehiago beharko du erregimen-tenperatura erdiesteko. Lehenik eta behin, termostatoa bere kokalekuan bertan desmuntatu behar dugu; ondoren, likidoa maila egokiraino hustu, estalkia bereizi eta atera egin beharko dugu (17.4. irudia).

Termostatoa

Juntura 17.4. irudia. Termostatoa desmuntatzea.

Termostatoa aztertzeko, ontzi bat urez bete, termostatoa bertan sartu, eta berotu egingo dugu (17.5. irudia). Termometroaz, tenperatura kontrolatuta, gertakizun hauei erreparatuko diegu: 9

Zein tenperaturatan hasten den irekitzen (80–86 ºC).

Zein tenperaturatan erabat irekitzen den (95–100 ºC).

Balbularen ibilbidea zenbatekoa den (17.5. irudia) (7–8 mm).

Datu horiek termostatoan inprimatuta egon ohi dira, eta guk lortutako balioak zuzenak ez badira, aldatu egin beharko ditugu. Azkenik, termostatoari juntura berria ipini, zirkuitura likidoa bota, eta purgatu egin beharko dugu.

LANBIDE EKIMENA

391

Ibilgailuen Elektromekanika

7â&#x20AC;&#x201C;8 mm

Termometroa

17.5. irudia. Termostatoa aztertzea.

17.6. irudia. Termostato-balbula irekita.

Ur-ponpa

Ponpako matxura ohikoenak bitarikoak izaten dira: aginte-ardatzaren ixte-eraztunetik likidoak ihes egitea, edo, bestela, zaratak sortzea â&#x20AC;&#x201C;gehienetan, errodamenduek gaizki dihardutelako. Ponpa aldatzea

Lehenik, blokearen nahiz erradiadorearen hozte-likidoa hustu egin behar da (17.7. irudia).

Hustetapoia

Erradiadoreko giltza 17.7.irudia. Zirkuitua hustea.

Ondoren, eragintza-uhala lasaitu eta atera. Polea desmuntatu (17.8. irudia). Ponparen gorputzeko finkatze-torlojuak bloketik kendu, eta ponpa atera. Ardatzak leun bira egiten ote duen eta likido-ihesen zantzurik dagoen begiratu behar da. Gehienetan, ponpa-multzoa ez da konpontzen, eta, anomaliarik egonez gero, ordeztu egin beharko da guztiz. Ponpa berria muntatu. Estankotasun-juntura ondo finkatu, produktu zigilagarria erabilita.

LANBIDE EKIMENA

392

Motorrak

Polea muntatu, eta uhal berria ipini, zaharra gaizki badago.

Polea

Ponpa-multzoa 17.8.irudia. Ur-ponpa.

Ondoren, uhala tenkatu egin behar da, fabrikatzaileak gomendatutako tentsiometroa (17.9. irudia) kontrol-puntu egokian ezarrita (17.10. irudia).

A B C E 1 17.9. irudia. Uhaletarako tentsiometroak.

17.10. irudia. Osagarrien uhala.

Tentsiometrorik eskura ez badugu, uhala tenkatu, harik eta erpuruaz uhalean presioa eginez 5etik 15 mm-ra bitartean (poleen arteko distantziaren arabera) mugitu arte. Ondoren, zirkuitua bete eta purgatu. Uhal trapezoidalak berriak direnean, luzatu egiten dira apur bat. Hortaz, tenkatu egin beharko ditugu, motorra abian jarri denetik 10 minutu igarota. `

Haizagailu elektrikoa eta termokontaktua

Termokontaktua, gogora ekarriko dugunez, haizagailu elektrikoa konektatzen eta deskonektatzen duen etengailu termikoa da. Aztertu ahal izateko, motorra abian jarri, eta haizagailu elektrikoa pizteko tenperatura lortu arte itxarongo dugu (17.11. irudia). Zentzuzko denbora-tartea igarota, espantsio-hodian maila igo egin dela antzematen bazaio eta haizagailu elektrikoa konektatuta ez badago, ondoko proba hau egin beharko da:

LANBIDE EKIMENA

393

Ibilgailuen Elektromekanika

Termokontaktuaren terminalak atera, eta euren artean konektatu behar dira; motorrak funtzionatzen badu, termokontaktua aztertu. Aldiz, funtzionatzen ez badu, haizagailuaren motorra aztertu.

17.11. irudia. Haizagailu elektrikoa aztertzea.

Termokontaktua aztertzea

Termokontaktua urez betetako ontzian apur bat murgildu behar da, (17.12. irudia), ohmetroa terminaletara konektatu ahal izateko moduan. Ondoren, ura berotu, eta, bitartean, termometroaz tenperatura hartu behar da. Konexio-tenperatura lortzen denean, ohmetroa erresistentzia mugagabea markatzetik zero erresistentzia markatzera igaro ote den begiratu behar da. Ondoren, ura hozten utzi, eta deskonexio-tenperaturara iritsita, ohmetroak berriz ere erresistentzia mugagabea markatzen duela ziurtatu. Ezarritako balioak betetzen ez badira, termokontaktua aldatu egin beharko da.

Temokontaktua Termometroa

17.12. irudia. Termokontaktua aztertzea.

LANBIDE EKIMENA

394

Motorrak

Motor elektrikoa aztertzea

Motorraren bi terminalak zuzenean bateriatik elikatu behar dira, eta kasu hauek gerta daitezke: 9

Motorrak ez du funtzionatzen, eta aldatu egin behar da.

Motorrak funtzionatzen du. Orduan, fusiblea eta errelea aztertu, eta ondo elikatzen ote den begiratu beharko da. Horrez gain, instalazio guztiko kable-sistema aztertu beharko da.

Motorrak ez du biraketa-abiadura nahikoa lortzen. Halakoetan, serieko amperemetroa konektatu behar da (17.13. irudia), motorrak duen kontsumoa fabrikatzaileak adierazitako balioarekin alderatzeko, eta kontsumo hori zuzena ez bada, motorra aldatu egin beharko da.

17.13. irudia. Motor elektrikoa aztertzea.

Likido hoztailea aztertzea eta aldatzea

Likido hoztailea egoera onean mantendu behar da, izozteen kontra erabat babestuta egon dadin eta korrosioaren kontrako ezaugarriak gorde ditzan. Likido hoztailea aztertzeko, likidoaren egoerari erreparatu behar zaio, erradiadorearen tapoitik edo espantsio-andeletik. Zehatzago esateko, oxidoaren eraginez zikindu ez dela eta oliorik edo erregai-hondarrik ez duela begiratu behar da â&#x20AC;&#x201C;kulata-junturan ihesen bat dagoela adieraziko luke horrek. Likidoaren egoera egiaztatzeko, izotz-kontrako likidoaren kontzentrazioa neurtu behar da.

Dentsimetroa Termometroa

17.14. irudia. Izotz-kontrako likidoaren kontzentrazioa.

LANBIDE EKIMENA

395

Ibilgailuen Elektromekanika

0 ÂşC-TIK BEHERAKO ZENTIGRADUAK

TERMOMETRO-BIDEZKO IRAKURKETA

DENTSIMETRO-BIDEZKO IRAKURKETA

BABES ZUZENDUA, GRADUTAN ADIBIDEA

Termometro bidezko irakurketa: 60 Dentsimetro bidezko irakurketa: 10

â&#x20AC;&#x201C;15 ÂşC -rainokobabesa

17.15. irudia. Babes-gradua adierazteko taula.

Prozedura horretarako, dentsimetroz eta termometroz osatutako tresna erabiltzen da (17.14. irudia). Likidoaren langin bat hartu, eta lortutako dentsitateko nahiz tenperaturako balioekin, likido hoztailearen babes-gradua zein den jakin ahal izango dugu, 17.15. irudiko taula oinarritzat hartuta. Likidoaren ezaugarriak apaldu egiten dira erabili ahala; horregatik, fabrikatzaileek 60.000 km-an behin edo 2 urtean behin aldatzea gomendatzen dute. Zirkuitua hustea eta garbitzea

Ipini ontzi bat likidoa jasotzeko; kendu betetzeko tapoia eta lasaitu purgadorea. Likidoa husteko, sistema batzuek iturria dute erradiadorearen behealdean, eta torlojuz lotutako tapoia blokean (17.7. irudia). Beste zenbaitetan, nahikoa da erradiadorearen behealdeko haga deskonektatzea. Hustutakoan, garbitu zirkuitua ur gardenaz. Huste-iturria irekita eduki behar da, eta mahukaz betetze-ahotik urez hornitzen da zirkuitua, erabat garbi atera arte. Orduan, huste-iturria itxi; zirkuitua beteta dagoenean motorra abian jarri, eta erralentian zenbait minutuz abian eduki behar da. Jarraian, ura hustu, eta oso zikin ateratzen bada, hasieratik errepikatu beharko da eragiketa. Denboraren joan-etorrian, ganberetan eta erradiadorean karea atxikitzen da, eta, horren eraginez, batetik, erradiadoreak beroa transmititzeko duen gaitasuna murriztu egiten da, eta, bestetik, blokearen eta kulataren arteko igarobideak estutu egiten dira. Karea ezabatzeko, urez eta produktu desinkrustatzaileren batez osatutako nahastez bete behar da zirkuitua. Soda kaustikoa duten produktuek eta osagai alkalinoek aleazio arinei eraso egiten dietenez, ez dira aluminiozko erradiadoreak erabili behar, ihesak sor baitaitezke; bestalde, fabrikatzaileak adierazitako nahaste-proportzioa bete beharko da beti.

LANBIDE EKIMENA

396

Motorrak

Motorra nahaste horrekin abian edukiko da 20ren bat minutuz; gero, hustu, eta jarraian, urez xehe-xehe garbitu beharko da. Zirkuitua betetzea eta purgatzea

Lehenik, erradiadorearen eta blokearen tapoiak ipini behar dira. Ondoren, purga-torlojuak ireki (17.16. irudia). Eskuarki, hiru purgadore ditu: 9

Bata erradiadorearen goialdean

Bestea termostatoaren kaxan

Hirugarrena, berogailuaren hagetako batean

Berogailuaren agintea gehienezko tenperaturan jarri behar da, errazago bete dadin. Ondoren, zirkuitua poliki-poliki bete, espantsio-andeletik. Likidoa burbuilarik gabe ateratzen hasten denean, purga-torlojuak itxi egin behar dira, baxuenetik hasita, garaien dagoeneraino. Espantsio-andelaren maila doitu, eta tapoia ipini behar zaio. Gero, motorra abiarazi, eta haizagailu elektrikoa konektatu arte itxaron beharko da. Erregimen-tenperaturan, maila MAX markatik gora dagoela begiratu behar da, eta, jarraian, motorra geldiarazi; hoztutakoan, MAX eta MIN marken artean egon beharko du likidoak (17.17. irudia); bestela, doitu egin beharko da maila. Motorra bero dagoela likidoa gehitu beharko balitzaio, poliki-poliki egin beharko litzateke, motorraren tenperatura bortizki ez aldatzeko, aldaketa bortitzek tentsio termikoak eragin baititzakete. Nolanahi ere, kontuan izan, zirkuitua betetzeko eta purgatzeko, fabrikatzaileak adierazitako argibide zehatzei jarraitu behar zaiela beti.

Purgak

17.16. irudia. Purga-torlojuak.

17.17. irudia. Espantsio-ontziko maila-markak.

LANBIDE EKIMENA

397

Ibilgailuen Elektromekanika

Unitate didaktikoaren funtsezko ideiak

HOZTE-SISTEMA AZTERTZEA

Likido hoztailearen ihesak hautematea

Presurizazio-balbulak aztertzea

Ur-ponparen eta termostatoaren egoera aztertzea

Haizagailu elektrikoaren eta termokontaktuaren egoera aztertzea

Gaizki dagoen edozein osagai ordeztea

Likido hoztailearen egoera hautematea

Zirkuitua betetzea eta purgatzea

LANBIDE EKIMENA

398

Motorrak

Unitate didaktikoaren jarduerak Aztertu zure ezagutzak. Adierazi ondoko galdera hauen erantzun zuzena 1. Nola aztertzen da likido hoztailearen kontzentrazioa? A. Zirkuituan 2 barreko presioa ezarriz

B. Espantsio-ontzian mailari begiratuta

C. Densimetroa eta termostatoa erabiliz

D. Likidoa zikin ez dagoela eta ezpurutasunik ez duela begiratuta

2. Likido hoztaileak 30 ºC-tan dentsimetroko irakurketan 20ko balioa badu, zenbateko babes-gradua dauka? A. –17 ºC-koa

B. –14 º C-koa

C. –10 ºC-koa

D. 0 ºC-koa

3. Termostatoa guztiz ixten ez bada, zer eragin dezake horrek motorrean? A. Motorra gehiegi berotzea

B. Motorrak erregimen tenperaturara iristeko denbora gehiago behar izatea

C. Ur-ponpak hutsik jardutea

D. Zirkuitua ez presurizatzea

4. Espantsio-ontziaren tapoian duden balbulak egoera txarrean badaude A. Zirkuitua ez da presurizatzen

B. Likidoak ihes egiten du

C. Aurreko bi erantzunak zuzenak dira

D. Erantzun guztiak okerrak dira

5. Estankotasuna aztertzeko, airea ponpatzen da zirkuituaren barnealdera A. Balbularen taratze-presiotik gora, 0,1

B. 2,5 barreko presioraino

barreko presioraino C. Balbularen taratze-presiotik behera,

D. Termostatoa ireki arte

0,5 barreraino

LANBIDE EKIMENA

399

Ibilgailuen Elektromekanika

6. Termokontaktuak A. Ur-ponpa konektatzen du

B. Erradiadorean dagoen likidoa berotzen du

C. Likidoa erradiadorera igarotzeko

D. Erradiadorearen elikadura ireki edo

bidea ireki edo itxi egiten du

itxi egiten du

7. Non ipini ohi dira hozte-zirkuituko purgadoreak? A. Erradiadorearen goialdean

B. Termostato-kaxan

C. Berogailuaren hagetako batean

D. Aurreko erantzun guztiak zuzenak dira

8. Zenbatean behin komeni da likido hoztailea aldatzea? A. 100.000 km-an behin edo 5 urtean

B. 15.000 km-an behin edo urtean behin

behin C. 60.000 km-an behin edo 2 urtean

D. Ez dago zertan aldatu

behin

LANBIDE EKIMENA

400

Motorrak

Jarduera praktikoak 1. Aztertu hozte-zirkuituko estankotasuna: 9

Ezarri aztergailua erradiadoreren ahoan edo espantsio-ontzian.

Ipini motorra erregimen tenperaturan eta, ondoren, geldiaraz ezazu.

Ponpatu taratze-presiotik gora, 0,1, barreko presioraino.

Begiratu presioari eusten ote dion.

Presioak behera egiten badu, topatu ihesa non dagoen.

2. Aztertu tapoi-balbulak: 9

Ipini dagokion tapoia tresnan.

Ponpatu balbularen taratze-presiora iritsi arte.

Dagokion presioan irekitzen ez bada, aldatu tapoia.

3. Hustu zirkuitua: 9

Atera huste-tapoia.

Hustu erradiadorea iturritik edo behealdeko haga kenduta.

Jaso likidoa ontzi batean.

4. Desmuntatu eta aztertu termostatoa: 9

Atera termostatoa bere kokalekutik.

Murgildu urez betetako ontzi batean, eta berotu ezazu.

Sartu termometroa eta begiratu: −

Irekitzen hasten den tenperatura.

−

Irekitzen amaitzen duen tenperatura.

−

Balbularen ibilbidea.

−

Datu horiek zuzenak ez badira, aldatu termostatoa.

LANBIDE EKIMENA

401

Ibilgailuen Elektromekanika

5. Aldatu ur-ponpa: 9

Atera eragintza-uhala eta polea.

Desmuntatu ponpa.

Muntatu polea eta ponpa berria dagokion junturarekin.

Ipini eta estutu uhala.

6. Aztertu haizagailu elektrikoa eta termokontaktua:

Begiratu ea konexio-tenperaturara iritsitakoan haizagailu elektrikoa abian jartzen den.

Aztertu termokontaktua:

−

Murgildu urez betetako ontzian, eta berotu.

−

Begiratu zein tenperaturatan konektatzen eta deskonektatzen den.

Aztertu haizagailu elektrikoa: −

Elika ezazu bateriatik zuzenean, eta aztertu ondo funtzionatzen ote duen.

−

Amperemetroa erabilita, begiratu motorrak zenbat kontsumitzen duen.

−

Aztertu kable-sistema, fusiblea eta errelea.

7. Zirkuitua bete eta purgatu: 9

Ipini huste-tapoiak, eta ireki purgadoreak.

Bete pixkanaka-pixkanaka zirkuitua, espantsio-andeletik.

Itxi purgadoreak, likidoa burbuilarik gabe ateratzen hasten denean.

Doitu espantsio-andeleko maila, MAX eta MIN marken artean egon dadin.

8. Ipini motorra abian, eta begiratu ea hozte-zirkuituak ondo diharduen: 9

Abiarazi motorra, eta itxaron harik eta haizagailu elektrikoa konektatu arte.

Ziurtatu motorra bero dagoenean hodiaren maila MAX markatik gora dagoela.

Hozten utzi, eta ziurtatu maila MAX eta MIN marken artean geratzen dela.

Jarraitu beti fabrikatzailearen argibide zehatzei.

9. Egin haizagailu elektrikoaren zirkuitu elektrikoaren eskema. 10. Aipa itzazu hozte-sistema likidoak gaizki jarduteko zergati posible guztiak.

LANBIDE EKIMENA

402

Motorrak

VI. GAI-MULTZOA Bi aldiko motorrak eta motor birakariak

LANBIDE EKIMENA

403

Ibilgailuen Elektromekanika

18 BI ALDIKO MOTORRA Hasierako jarduerak 1. Zenbat ibiltarte erabiltzen ditu bi aldiko motorrak ziklo bat burutzeko? 2. Nola trukatzen dira gasak bi aldiko motorrean? 3. Zein da karterraren egitekoa? 4. Zein ibilgailuk eta makinak erabiltzen dute bi aldiko motorra?

Aurkibidea 1. Ezaugarri orokorrak 2. Bi aldiko Otto motorra 2.1. Osaera 2.2. Bi aldiko lan-zikloa 2.3. Zilindroan gasak trukatzea 2.4. Ekorketa-motak 2.5. Bi eta lau aldiko Otto motorren arteko alderaketa 3. Bi aldiko motorraren osagai nagusiak 3.1. Pistoia 3.2. Biela 3.3. Birabarkia 3.4. Motor-blokea eta karterra 3.5. Kulata 4. Bi aldiko Diesel motorra 4.1. Lan-zikloa 4.2. Eraketa-ezaugarriak

Unitate hau amaitutakoan... 9

Bi aldiko motorren jardunbidea eta ezaugarri nagusiak ezagutuko dituzu.

Gasak leihoetatik nola trukatzen diren aztertuko duzu.

Bi aldiko motorren eraketa-ezaugarriak ezagutuko dituzu.

LANBIDE EKIMENA

404

Motorrak

Bi aldiko motorrak zikloa birabarki-bira bakarrean gauzatzen duenez, pistoia GIPtik igarotzen den bakoitzean errekuntza gertatzen da, eta, beraz, lau aldiko motorrak baino bi aldiz bulkada--kopuru handiagoa lortzen du. Aitzitik, denbora gutxiago igarotzen du aldi bakoitzean, eta, ondorioz, zilindroak okerrago betetzen dira. Zilindroan kokatutako pistoiaren desplazamenduaren bidez kontrolatutako leihoetatik trukatzen dira gasak; horrenbestez, ez da banaketa-sistemarik erabiltzen, eta soiltasun mekaniko hori da, hain zuzen ere, motor honen ezaugarri nagusietako bat. Bi aldiko Otto motorrak zilindro-bolumen txikietan besterik ez dira erabiltzen, lau aldiko motorrak errentagarri ez diren kasuetan, zehazki. Bi aldiko Dieselak, aldiz, zilindro-bolumen eta potentzia handiko motorrak dira, eta itsasoko propultsioan erabiltzen dira.

Errekuntza-ganbera

Hozte-hegatsak Karterrerako sarbidea

Ihesa

Transferentzia 18.1. irudia. Bi aldiko Otto motorra.

18.1 Edukien garapena Ezaugarri nagusiak Bi aldiko motorrak pistoiaren bi ibiltartetan (180潞路2) gauzatzen du lan-zikloa, eta ibiltarte horietan burutzen ditu sarrerako, konpresioko, espantsioko eta iheseko prozesuak. Hortaz, lan--ibiltarte bat betetzen da birabarki-bira bakoitzeko, eta horixe da, hain zuzen, lau aldiko motorrekiko alde nagusia, azken horiek ibiltarte eragilea lortzeko bi birabarki-bira (180潞路4) behar baitute. Biraketa-kopuru berbera egiteko, bi aldiko motorren errekuntza-prozesua lau aldikoen bikoitza da, eta, horrek, teorian, bi aldiko motorren potentzia ere bikoiztu egin beharko balu ere, benetan ez da halakorik gertatzen; izan ere, lau aldikoen denbora-erdia dute gasak zilindroan trukatzeko, eta errendimendu bolumetrikoa nabarmen okertzen du horrek.

LANBIDE EKIMENA

405

Ibilgailuen Elektromekanika

Karga berritzea

Zilindroan karga berritzeko modua da bi aldiko motorren beste ezaugarri garrantzitsu bat. Prozesu horrek ekorketa du izena, gasak zilindroan presiopean sartu eta gas freskoek gas erreak kanporatu egiten baitituzte. Ekorketarako beharrezko presioa, eskuarki, gasak karterrean konprimituta lortzen da (gas horiek gero zilindrora igaroko dira). Zilindro-bolumen handiko Diesel motorretan, konpresore bolumetrikoa edo turbokonpresorea erabiltzen da. Zilindroan ezarritako leihoetatik sartzen eta kanporatzen dira gasak, eta pistoiaren desplazamenduaren bidez kontrolatzen dira sarbidea nahiz irteera. Bi aldiko motorrek Otto zikloari nahiz Diesel zikloari jarraiki jardun dezaketen arren, gaur egun automobilgintzan erabiltzen diren bi aldiko motor gehienak Otto ziklokoak dira, eta zilindro--bolumen txikiko motozikletetan muntatzen dira, horietan garrantzitsuena mekanika erraza eta fabrikazio-kostu txikia baitira. Bi aldiko Dieselak biraketa-abiadura txikian diharduten zilindro-bolumen handiko motorrak dira, eta itsasoko propultsiorako erabiltzen dira, baita motor geldikor modura ere.

Bi aldiko Otto motorra Mota honetako motorrek, gehienetan, ez dute 350 cm3-ko zilindro-bolumena gainditzen, eta motozikletetan, ziklomotorretan nahiz karel-kanpoko motorretan erabiltzen dira; horiez gain, zenbait makina abiarazteko ere baliatu ohi dira, esaterako: motozerrak, belarra mozteko makinak eta elektrizitate-sorgailuak abiarazteko. Airez nahiz urez hoztu daitezke, eta, motorra koipeztatzeko, olioa eta erregaia nahasten dira. Banaketa-sistemarik ez dutenez, gasak leihoetatik trukatzen dituzte, eta karterretik igarotzean hartutako presioari esker ekortzen dira gas erreak. Bestalde, gasolinaz eta airez osatutako nahastea kontsumitu, eta pizte-sistema elektrikoa erabiltzen dute. `

Osaera

Bi aldiko motorrak (18.2. irudia) atzeraurrerako trena du, eta tren hori pistoiaz, bielaz eta birabarkiaz osatuta dago. Kulata oso sinplea da, balbularik ez duelako, ezta hodirik ere, eta bujia besterik ez da ezartzen errakuntza-ganberaren erdialdean. Zilindroaren behealdean, hiru leiho egiten dira, gasak horietatik trukatzeko:

LANBIDE EKIMENA

406

Motorrak

IL: Ihes-leihoa. SL: Karterrerako sarrera-leihoa. TL: Transferentzia-leihoa, karterra zilindroarekin komunikatzen duena.

SL TL

IL 1 Konpresioa eta karterrerako sarrera 2 Piztea eta espantsioa 3 Ihesa eta zilindro-karga 4 Ekorketa IL Ihes-leihoa SL Karterrerako sarrera-leihoa TL Transferentzia-leihoa

18.2. irudia. Bi aldiko Otto motorraren lan-zikloa.

Iheseko eta transferentziako leihoak (18.3. irudia) jakineko modu batean ezartzen dira zilindroan, pistoiak behera egindakoan lehenik iheseko leihoa irekitzeko, eta ondoren transferentziakoa irekitzeko. Pistoiak gora egindakoan, alderantziz jokatuko du; horrenbestez, pistoiak ihes-leihoa erabat estaltzen duenean abiatzen da konpresioa.

GIP L’

BIP Ihesa

Transferentzia 18.3. irudia. Iheseko eta transferentziako leihoen kokapena.

Bi aldiko motorren konpresio-erlazio efektiboa kalkulatzeko, kontuan hartu behar da zilindroaren unitate-bolumena (Vu) pistoiaren ibiltarte erabilgarria (L’) neurtuta lortzen dela, eta ibiltarte erabilgarria, kasu honetan, ez dela BIPen abiatzen, baizik eta ihes-leihoko punturik gorenean:

Vu =

π ⋅ D2 ⋅ L' 4

Rc =

Vu ' + Vc Vc

LANBIDE EKIMENA

407

Ibilgailuen Elektromekanika

Motor hauen karterrak ez du koiperik, eta hermetikoa da; izan ere, bertan konprimitzen dira sarrera-gasak, gero transferentzia-leihotik zilindrora ponpatzeko. Pistoiak, beraz, hiru zeregin betetzen ditu: 9

Sarrerako eta itxierako leihoak kontrolatzen ditu desplazamenduan.

Errekuntza-ganberaren goialdetik gasak konprimitzen ditu.

Karterraren behealdetik gasak aurrekonprimitzen ditu. `

Bi aldiko lan-zikloa

Lan-zikloa pistoiaren bi ibiltartetan betetzen da, eta horietan gauzatu behar da jardunbide-prozesu guztia. Lehen aldia 9

Ihesaren amaiera edo ekorketa

Karterrerako sarrera

Konpresioa eta piztea

Pistoia gorantz egiten hasten da BIPn (18.2. irudia â&#x20AC;&#x201C; 4), eta erretako gasak ihes-leihotik ateratzen dira, karterretik datozen gas freskoek ekortuta. Pistoiak transferentzia-leihoa (1) ixten duenean, hutsunea sortzen da karterrean; sarrera-leihoa irekitzen denean, aldiz, karterra bete egiten da airezko eta gasolinazko nahaste freskoz. Ihes-leihoa itxi, eta konpresioa abiatzen da. Pistoia GIPra iritsi aurretik, bujian txinparta sortu, eta konprimitutako nahasteak erretzeari ekiten dio. Bigarren aldia 9

Espantsioa

Ihesa

Karterraren aurrekonpresioa

Zilindroaren karga

GIP gainditu ostean (18.2. irudia â&#x20AC;&#x201C; 2), gasen espantsioak presio sendoa sortu, eta pistoiak behera egiten du. Lehenik iheseko leihoa ireki, eta gasak ziztu bizian ateratzen dira, oraindik zilindroaren barnealdean dagoen presioren eraginez. Aldi berean, pistoiaren behealdeak karterrean sartutako nahastea konprimitu egiten du. Jarraian, transferentzia-leihoa irekitzen da, eta gasak bertatik ateratzen dira karterretik zilindrora, 0,4 eta 0,8 barreko presiopean, eta ekorketaren efektua sortzen da (4), alegia, gas freskoek erretako gasak bultzatzen dituzte iheseko leihorantz.

LANBIDE EKIMENA

408

Motorrak

Pistoiak, BIPra iristen denean, goranzko ibiltarteari ekiten dio, eta prozesua errepikatu egiten da. Zikloa bi ibiltartetan gauzatzen denez, birabarki-bira bakoitzeko bulkada edo lan-ibiltarte bat lortzen da. Lan-diagrama

Zilindroaren barnean, funtzionamendu-zikloan dagoela, presio-balioak eta bolumenak nola eboluzionatzen duten erakusten du lan-diagramak (18.4. irudia).

P 1 Transferentzia-leihoa ixtea 2 Ihes-leihoa ixtea 3 Piztea 4 Gehienezko errekuntza-presioa 5 Ihesa irekitzea 6 Transferentzia-leihoa irekitzea P0 Presio atmosferikoa P1 Errekuntza-presioa P2 Ihesa irekitzean sortutako presioa L Ibiltartea LI Ihes-leihoa TL Transferentzia-leihoa PA Pizte-aitzinapena

PZ P0 PA

L GIP

TL BIP

18.4. irudia. Lan-diagrama.

BIPtik abiatuta, pistoiak, gorantz egiten duen ibiltartean, lehenik transferentzia-leihoa ixten du (1), eta, ondoren, ihesekoa (2). Ondoren, gas-konpresioa abiatzen da: bolumena murriztu; presioa, aldiz, handitu, eta erregaia piztu egiten da (3) pistoia GIPra heldu aurretik. Aurrerapen horrek errekuntzak hedatzeko behar duen denbora orekatu egiten du; hartara, pistoiak GIP apur bat gainditu duenean lortzen da gehienezko presioa (4). Presio hori pistoiaren buruari aplikatu, eta beherantz bultzatzen du; orduan, bolumena handitu, eta zilindro-barruko presioa murriztu egiten da pixkanaka, 5. puntuan iheseko leihoa ireki eta erretako gasak kanporatu arte. 5â&#x20AC;&#x201C;6 tartearen iraupena zehatz-mehatz kalkulatuta dago, presioak karterrean konprimitutako gas freskoa transferentzia-leihotik zilindroan sartu ahal izateko behar adina jaisteko astia izan dezan. 6. puntutik 1.era, berriz, ekorketa burutzen da, eta erretako gasak kanporatu egiten dira. Ondoren, 1. puntura iritsita, transferentzia-leihoa ixten da lehenik, eta ihesekoa gero.

LANBIDE EKIMENA

409

Ibilgailuen Elektromekanika

Motor honetan, zilindroaren barruan energia transformatzeko egiten den prozesua lau aldiko motorraren prozesuaren antzekoa da (1. unitate didaktikoaren 5. puntuan jorratutakoa), baina zilindroan gasak trukatzeko modua dute funts-funtsetik desberdin. `

Zilindroan gasak trukatzea

Bi aldiko motorretan, sarrerako eta iheseko prozesuak ia une berean eta birabarki-biraren angelu estuan egin behar izateak muinetik baldintzatzen du gasak trukatzeko eragingarritasuna. Arrazoi horrexegatik zilindroak ez dira lau aldiko motorretan bezain ongi betetzen eta errendimendu bolumetrikoa ere ez da horren ona izaten. Gasak zilindro barrura xurgatuko dituen depresiorik ez dagoenez, presiopean sartu behar dira gasak karterretik; orduan, ekorketa-efektua sortu, eta efektu horrexen bidez kanporatzen dira erretako gasak. Bestalde, transferentzia-leihoa itxi ostean ihes-leihoa irekita egoten denez, gas freskoen kopuru txiki bat galdu egiten da ezinbestean. Nahastea karterrera sartzeko leihoa

Airez eta gasolinaz osatutako nahastea â&#x20AC;&#x201C;karburagailuak prestatutakoaâ&#x20AC;&#x201C; sarrera-leihotik sartzen da karterrera (18.5. irudia), eta, pistoiak gorantz egitean, hutsunea sortzen da bertan; orduan, leihoa berehala ireki, eta nahastea barrura sartzen da. Pistoiak behera egiten duenean, leihoa itxi, eta nahastea konprimitu egiten da.

Errekuntza-ganbera

Sarreraleihoa

Ihes-leihoa

Transferentzia-leihoa 18.5. irudia. Karterrean nahastea sartzea.

Sistema xume horrek, dena den, badu eragozpenik; izan ere, pistoiak behera egiten duenean, gasek atzera egin dezakete kanporanzko bidean, leihoa itxi aurretik. Biraketa-abiadura txikietan gertatu ohi da halakorik, pistoiak leihoa behar bezain azkar ixten ez duenean.

LANBIDE EKIMENA

410

Motorrak

Gasak karterrean sartzeko prozesua nabarmen hobetzen da, sarrera-hodian balbula bat ezarri, eta balbula horren bidez gasak karburagailutik karterrerako noranzkoan soilik igaro daitezkeenean eta, gasak kontrako noranzkoa hartzen badu, leihoa ixten denean. Balbula hori mihi-motakoa nahiz birakaria izan daiteke, baina, gaur egun, lehenengo hori â&#x20AC;&#x201C;alegia, mihi-balbulaâ&#x20AC;&#x201C; erabiltzen da usuenik. Mihi-balbularen (18.6. irudia) euskarrian zenbait xafla fin edo mihi ezartzen dira, ertzetako batetik finkatuta, alde batera baskulatu ahal izateko. Goialdean topeak dituzte, euren ibiltartea mugatzeko.

Mihiak

Topeak Euskarria

18.6. irudia. Mihi-balbulak.

Karterraren sarrera-hodian kokatzen dira (18.7. irudia); horrela, pistoiak gora egitean sortutako depresioaren eraginez, karterra ireki egiten da, eta presioa kanpokoarekin berdintzen denean, itxi egiten da, hartara, gasek, konprimitutakoan, ezin dute atzerantz egin. Zenbait sistematan, bibrazio-ganbera ezartzen da, balbula ixtean atzera egiten duen nahastea jasotzeko, karburagailutik berriro igaro ez dadin eta bere aberastasuna gal ez dezan.

2 3

1 Mihi-balbula 2 Bibrazio-ganbera 3 Karburagailua

18.7. irudia. Mihi-balbula duen sarrera-leihoa.

Balbularen mihiak, biraketa-abiadura handian eraginkorra izateko, funtsezko bi ezaugarri izan behar ditu: malgutasuna eta erresistentzia. Bi ezaugarri horiek lortzea baina, gaitza da; izan ere, mihia sendoa denean (biraketa-abiadura handia jasateko gai) ez da oso malgua izaten, eta, aitzitik, oso malgua denean, biraketa-abiadura handian hautsi egin daiteke.

LANBIDE EKIMENA

411

Ibilgailuen Elektromekanika

Mihiak fabrikatzeko, altzairua erabili ohi da, eta, zenbaitetan, baita plastikoa ere. Altzairuak xafla fin-finak, malgutasun eta erresistentzia handikoak egiteko aukera ematen du, eta horrela eratutako balbulak, gehienetan, eraginkorrak izaten dira biraketa-abiadura txikian nahiz ertainean; biraketa-abiadura handia denean, ordea, xaflak ezin dio irekiera-maiztasun biziari eutsi; izan ere, mihien gainean topeak ezarri ohi dira, mihien mugimendua mugatzeko eta euren kurba finkatzeko, hausteko arriskurik egon ez dadin. Sarrera-leihoa irekitzea eta ixtea ez da soilik pistoiaren mugimenduaren mendekoa, aitzitik, karterrean dagoen presioaren araberakoa ere bada; hartara, karterra hobeto betetzen da, balbulen mugimendua biraketa-kopurura hobeto egokitzen delako, eta, horrela, motorraren errendimendu bolumetrikoa hobetu egiten da. Iheseko eta transferentziako leihoak

Zilindroa gas freskoekin betetzeko eta erretako gasak kanporatzeko zereginak transferentziako eta iheseko leihoen ardura dira hurrenez hurren. Leihoak zilindroan nola kokatzen diren (18.8. irudia), halakoak izango dira gas-trukea egiteko erabil daitezkeen angeluak. Pistoiaren desplazamenduaren bidez balbulak zein puntutan irekitzen eta ixten diren zehatz-mehatz kalkulatu behar da, motorraren ezaugarriak aintzat hartuta; izan ere, puntu horien arabera finkatuko da karterra hobekien betetzeko biraketa-abiadura eta, ondorioz, motorraren erantzunik onena.

Transferentzia

Ihesa

Sarrera

18.8. irudia. Leihoak zilindroaren gainean nola kokatzen diren.

Oso biraketa-abiadura handiko motorretan, angeluak handiagoak izango dira, erabilgarri dagoen debora-tarte txikia orekatzeko, eta kontuan hartu behar da beti BIP aurretik sarrera irekitzeko aitzinapena 90Âş-tik gorakoa izatea sekula ez dela komeni, bestela espantsio-ibiltartea gehiegi laburtu eta errekuntzako energiaren zati bat galdu egiten baita. Pistoiak iheseko leihoa irekitzen duenetik transferentziakoa ireki arte, birabarki-biraren 10Âş eta 15Âş bitartean igaro behar dira, zilindroaren barnean presioa jaisteko astia egon dadin, eta karterretik etorritako gas freskoak erretakoak ekortzeko sartu ahal izan daitezen. Presioak behar beste behera egiten ez badu, gas erreak karterrean sartuko dira transferentzia-hodia irekitzen denean, eta gasak gaizki trukatuko dira.

LANBIDE EKIMENA

412

Motorrak

Gas-trukea prozesu irekia da, hots, ihes-leihoa irekita egoten da, zilindroa betetzen den bitartean. Erretako gasak presioz ateratzen direnez, uhinak sortzen dira; uhinek ihes-hoditik aurrera jotzen dute, hodiaren muturrarekin talka egin arte, eta zilindroaren noranzkoan ateratzen dira. Iheseko prozesu oszilakor horrek eragina du gas freskoak zilindroan sartzeko prozesuan; izan ere, iheseko leihoa irekitzen denean, gasak kanporantz bultzatzen dira, baina uhinaren itzulerak kontrako noranzkoan bultzatzen ditu gasak; horregatik, ihes-leihoa itxi baino lehen, iheserantz arrastatzen ari diren gas freskoak berriz ere zilindroan sartzeko erabil daiteke bulkada hori. Bi aldiko motorretan, gas-masaren mugimenduak egoki sinkronizatzea oso garrantzitsua da, ekortze-prozesua eraginkorra izan dadin. Presio-uhinaren desplazamendu-abiadura konstantean denez, oszilazioen maiztasuna, batik bat, ihes-hodien formaren eta neurriaren araberakoa izango da. Motorreko erregimena zenbat eta handiagoa izan, orduan eta laburragoa da ihes-leihoa irekita dagoen denbora-tartea, eta, horrenbestez, abiadura-tarte zehatz bateko oszilazio-eraginak besterik ezin dira egoki koordinatu. Ihes-sistemaren neurriak ez dira aldatu behar, motorrerako, kontsumorako eta zaratarako kaltegarriak baitira. Banaketa-diagrama

Banaketa-diagrama simetrikoa da (18.9. irudia), pistoiak leihoak eginda irekitzen eta ixten baititu, BIPtik gorantz nahiz beherantz ibiltarte bera eginda.

Piztea GIP

Konpresioa

Espantsioa

Ihesa irekitzea

Ihesa ixtea

Karterra konprimitzea

Karterraren depresioa

BIP Transferentzia

Ihesa

18.9. irudia. Bi aldiko motorraren banaketa-diagrama simetrikoa.

LANBIDE EKIMENA

413

Ibilgailuen Elektromekanika

Pistoiak lan-ibiltartean behera egiten duenean irekitzen dira leihoak; irekiera aurreratu egiten bada, lortutako lan erabilgarria txikiagoa izango da, baina gasak trukatzeko angelu erabilgarriak handitu egiten direnez, errendimendu bolumetrikoa ere hobetu egiten da. Aldiz, leihoak beranduago irekitzen badira, efektua kontrakoa izango da; beraz, erdibideko konponbide bat lortu beharko da bi posizioen artean, betiere motorraren ezaugarriak aintzat hartuta. Ihesak BIPrekiko duen irekitze angelua 75etik 85º-ra bitartekoa da oso biraketa-abiadura handiko ibilgailuetan; 55–75º bitartekoa, berriz, biraketa-abiadura txikian eta ertainean ondo betetzea beharrezkoa duten motorretan. Iheserako angelu erabilgarria, batez beste, 120º–160º bitartekoa izaten da, eta 24º gutxiagokoa zilindroa kargatzeko. Lau aldiko motorrarekin alderatuta, angelu horiek murritzak dira oso, eta, beraz, errendimendu bolumetrikoa okerragoa izaten da. `

Ekorketa-motak

Ekorketa egiteko denbora-tarte labur horretan, zilindroa ondo betetzea eta gas erreak egoki kanporatzea lortu behar da, ahal dela, gas freskorik ihes egin gabe; eta horretarako guztirako, batetik, ekorketa-korrontea behar bezala bideratu behar da eta, bestetik, ez da gas freskoak eta gas erreak elkarrekin nahasten utzi behar. Hauek dira bi aldiko Otto motorretan erabilitako prozedurak (18.10. irudia): 9

Zeharkako ekorketa

Begiztako ekorketa edo Schnurle begizta

BIP

BIP T

T Zeharkako ekorketa

T Transferentzia I Ihesa

T Begiztako ekorketa

18.10. irudia. Ekorketa-prozedurak.

LANBIDE EKIMENA

414

Motorrak

Zeharkako ekorketa

Transferentzia-leihoa eta ihes-leihoa parez pare ezartzen dira. Pistoi-buruan deflektorea ipintzen da. Sarrerako korrontea desbideratu egiten du eta ibilbidea ihes-leihoan bukatzen da, zilindroa goitik behera ekortuta. Prozedura hori gaur egun ia ez da erabiltzen, gas fresko ugarik ihes egiten baitu eta deflektoreak pistoian arazo termikoak eragiten baititu. Begiztako ekorketa

V. Schnurle alemaniarrak sortu zuen, eta bere izena ezarri zion. Gaur egun gehien erabiltzen den sistema da; 2â&#x20AC;&#x201C;5 transferentzia-leiho ditu, iheseko leihoaren alde banatan kokatuta (18.11. irudia). Sarrerako hodiei dagokienez, sartutako gas freskoak gorantz bidaltzeko moduan daude kokatuta. Goialdean, leiho bakoitzetik heldutako ekorketa-korronteek bat egin, eta jaisteari ekiten diote, bidean gas erreak ihes-leihora bultzatuta.

Ihesleihoa

Transferentzialeihoak Sarrera

18.11. irudia. Leiho anitzeko begizta-ekorketa.

Sistema honen bidez behar bezala ekortzen dira gasa erreak, eta gas fresko gutxi galtzen dira, zilindroaren goialdean gas erreen gune txiki bat ekortu gabe geratu arren. Pistoiaren burua zapala izan daiteke. `

Bi eta lau aldiko Otto motorren arteko alderaketa

Bi aldiko Otto motorra osaera xumekoa da: ez du banaketa-sistemarik ez eta presiopeko koipeztatze-zirkuiturik ere. Horrelako motorrak fabrikatzea nahiz mantentzea merkeagoa denez, motor egokiak dira zilindro-bolumen txikietarako; izan ere, 150 cm3-tik beherako zilindro--bolumena duten lau aldiko motorrak errendimendu txikikoak eta garestiagoak izaten dira. Erregai-kontsumo espezifikoa handiagoa da bi aldiko motorretan, errendimendua hobetzeko biraketa-abiadura handia behar dutelako; izan ere, biraketa-abiadura motelean erregaiak erre gabe ihes egiten du ihes-hoditik, sarrera-aldiaren ostean ixten baita.

LANBIDE EKIMENA

415

Ibilgailuen Elektromekanika

Bi aldiko motorraren gehienezko errendimendu bolumetrikoak ez du % 70 gainditzen; lau aldikoa, ordea, % 90eraino irits daiteke, zilindroa betetzeko angelu erabilgarria bi aldiko motorretan nabarmen laburragoa baita. Bi aldiko motorren biraketa-momentua lau aldikoena baino uniformeagoa da, pistoiak bulkada-kopuru bikoitza jasotzen duelako, eta, beraz, biraketa-abiadura bizian potentzia ere handiagoa delako. Aitzitik, bi aldiko motorrak energia asko galtzen du, batetik, nahastea karterretik zilindrora ponpatzeko lan asko xahutzen delako eta, bestetik, espantsio-ibiltartea laburtu egin behar delako eta, beraz, ekorketa egiteko presioaren zati bat ihesetik deskargatzen delako. Laburbilduz, bi aldiko motorrak errendimendu txikia du â&#x20AC;&#x201C;mekanikoa zein bolumetrikoaâ&#x20AC;&#x201C;, baina, trukean, lau aldikoaren lan-ibiltarte bikoitza egiten du, eta biraketa-momentu nahiz potentzia egokia lortzen du.

Bi aldiko motorraren osagai nagusiak Jarraian, bi aldiko motorraren osagaien eraketa-ezaugarri garrantzitsuenak izango ditugu aztergai. `

Pistoia

Bi aldiko motorraren pistoiak neke handiak jasan behar ditu, lau aldiko motorrean baino bi aldiz lan-ibiltarte gehiagori aurre egin behar baitio. Tenperatura altura iritsi ohi da, eta, beraz, asko dilatatzen denez, zilindroarekiko muntaketa-lasaiera zabalagoa behar du. Dilatazioa modu kontrolatuan egiteko diseinu aproposa du; pistoi-buruak beroaren zatirik handiena hartzen duenez, gune horretako diametroa magalekoa baino txikixeagoa izaten da; gainera, forma apur bat obalatua izaten du, pistoia hotz dagoenean. Tenperatura hartu ahala, buloiaren luzetarako diametroa gehiago dilatatzen da, metal-kopuru handiena gune horretan pilatzen baita; horrenbestez, funtzionamendu-tenperaturan dagoenean, pistoiak erabateko forma zilindrikoa hartzen du, eta atorrari beharrezko lasaieraz ondo doitzen zaio. Pistoia (18.12. irudia) aluminiozko eta siliziozko aleazioz egiten da, eta motor-mota guztietan erabili ohi da aleazio hori, arina, erresistentea eta bero-eroale ona delako, nahiz eta dilatazio-koefiziente altua eduki.

LANBIDE EKIMENA

416

Motorrak

18.12. irudia. Pistoiaren ebakidura.

Deflektoredun antzinako pistoiak erabiltzeari utzi egin zaio; izan ere, material asko pilatzen zen bero gehien jasaten duen gunean, eta beroak pistoi-burua deformatu egiten zuen. Gaur egun, begiztako ekorketari esker, gasak zilindroan sartu orduko bideratuta egoten dira jada, leihoen inklinazio egokiaren bidez; beraz, buru lauko pistoia erabil daiteke (fabrikatzeko errazagoa), bero kargak modu uniformeagoan banatzeko. Pistoia estankoa izatea lortzeko, bi konpresio-segmentu ezartzen dira normalean. Olioaren arraska-segmenturik ez dute behar motor hauek; izan ere, olioa erregaiarekin nahasita sartzen da, eta beharrezko kopuru zehatza besterik ez da zilindroaren hormetan itsasten, alegia, sekula ez da gehiegizko kopurua itsasten, presiopeko koipeztaketa-sisteman gerta daitekeen bezala. Segmentuek pistoirantz bideratuta egon behar dute, betiere euren muturrek leihoekin bat egin gabe, leihoetara sartzeko aukerarik egon ez dadin, bestela kalte larriak sor baitaitezke. Jardunean daudela errotaziorik ez sortzeko, zenbait ziri ipini behar dira euren kokalekuetan, ibilgetuta gera daitezen (18.13. irudia).

Zilindroa

Segmentua

Ziria

Pistoia

18.13. irudia. Kokapen-ziriko segmentua.

LANBIDE EKIMENA

417

Ibilgailuen Elektromekanika

Biela

Bielak (18.14. irudia) kanpoko formak biribilduak eta leunak ditu, gas-korronteak ahalik eta eragozpen gutxien izan dezan.

Pistoia Orratz-errondamendua Buloia Euste-eraztuna Biela

Koipeztatzeko zirrikitua

18.14. irudia. Bielaz eta pistoiaz osatutako multzoa.

Bi aldiko motorretako bielen artikulazioek arrabol-kojineteak edo orratzak dituzte, marruskadura-kojineteak eduki beharrean (18.15. irudia) â&#x20AC;&#x201C;eta horixe da, hain zuzen, motor--mota horietako bielen ezaugarri aipagarrienaâ&#x20AC;&#x201C;; izan ere, marruskadura-kojineteek presiopeko koipeztatze-sistema beharko lukete behar bezala jarduteko; errodamenduek, aldiz, olio gutxirekin lan egin dezakete.

Buloia

Orratzkojineteak

Biela

Erroa

18.15. irudia. Orratz-kojineteak dituen bielaren burua eta oina.

Biela-buruaren artikulazioan, gehien bat, orratzezko errodamendua erabiltzen da; izan ere, kojinete-mota horrek oso ondo egiten die aurre esfortzu erradialei, presioa ondo banatzeko gainazal zabala baitu. Biela-oinean, buloiarekiko artikulazioa orratzezko nahiz marruskadurako kojineteen bidez egin daiteke, jasan behar dituen esfortzuen arabera.

LANBIDE EKIMENA

418

Motorrak

Birabarkia

Birabarkiak (18.16. irudia) bola-errodamenduetan egiten du bira, hartara, jasan behar dituen esfortzu erradialei nahiz axialei aurre egiteko gai baita.

Orratz errodamendua Biela

Kontrapisua

Erroa

Zirrindola

Bola-errodamendua Erretena 18.16. irudia. Bielak eta birabarkiak osatutako multzoa.

Karterretik igarotzean nahasteak izaten duen koipearen bidez lubrifikatzen dira errodamenduak â&#x20AC;&#x201C; biela-kojineteak bezalaxe. Karterraren hermetikotasuna bermatzeko, errodamenduek zigilatuta egon behar dute, bertan nahastea eratu aurretiko konpresioa egiten baita. Kojineteak presiopean txertatzen dira birabarkiaren bermeetan, eta, desmuntatu ahal izateko, ateragailu egokia erabili behar da; muntatzeko, berriz, berotzea da onena, hartara dilatatu egingo delako. Birabarkiaren kontrapisuek disko osoak eratzen dituzte, eta, bolante eragilearen egitekoa betetzen dute. Kontrapisuak orekatuta egon daitezen, jakineko leku batzuetako masa ezabatzeko zuloak izaten dituzte diskoetan, eta zulo horiek, gero, material arinen batekin estaltzen dira. Biela atera ahal izateko, birabarkiak desmuntagarria izan behar du; eta, horretarako, erroa bere kokalekuetan (kontrapisuetan kokatutakoak) txertatuta ezartzen da, prentsa eta tresna egokia erabilita atera ahal izateko. Gutxienez, kontrapisuetako bat bereizi egiten da, erroaren muturretako bat libre uzteko eta bielaren burua nahiz orratzen kojinetea atera ahal izateko. Muntatutakoan, birabarkiaren bermeak A, B, C eta D diametroetan egoki lerrokatuta daudela begiratu behar da (18.17. irudia).

18.17. irudia. Birabarkia lerrokatzeko modua kontrolatzea.

LANBIDE EKIMENA

419

Ibilgailuen Elektromekanika

Motor-blokea eta karterra

Zilindroa burdinurtuz eratzen da, eta presiopean txertatzen da blokean; azken hau, normalean, aleazio arinekoa izaten da, eroankortasun termiko ona baitu (18.18. irudia).

Atorra

18.18. irudia. Blokean txertatutako atorra.

Atorraren hormek arteztu ahal izateko â&#x20AC;&#x201C;eta, beharrezkoa bada, ordeztu ahal izatekoâ&#x20AC;&#x201C; moduko lodiera dute. Atorra aldatu ahal izateko, gehien-gehienetan, blokea 300 ÂşC ingurura heldu arte berotu behar da, errazago atera dadin. Muntatzeko, berriz, prentsa erabili behar da, leihoetako zuloak bat datozela kontu eginez. Zilindroan tenperatura-alde nabarmenak egoten dira, leihotik gertuko guneak gehiegi berotzen direlako eta sarrerakoak, aldiz, hoztuta egoten direlako. Tenperatura-alde horren eraginez sortutako tentsio termikoek zilindroa deforma dezakete. Bi aldiko motorrean, pistoiaz bereizitako bi ganbera estanko sortzen dira bata, zilindroan eta bestea karterrean. Karterra aleazio arinekoa da; ez du oliorik, eta birabarkira nahiz kontrapisuetara egokitutako tamaina du, bolumen txikia izan dezan. Karburagailuarekin komunikatuta dago sarrerako leihoaren bidez, eta zilindroarekin transferentziaren bidez. Bi erdiz edo karter-erdiz osatuta dago (18.19. irudia) eta erdi horiek torlojuz lotuta daude, elkarren artean juntura bat tartekatuta; aldeetan, birabarkiaren kojineteen kokalekuak dituzte; kojineteak kanpoko pistan txertatzen dira presiopean, eta errazago muntatzen dira aldez aurretik kokalekua berotuta. Karterra mihiztatzean, arreta bereziz zaindu behar da hermetikotasuna, bai junturan bai errodamenduen ixte-eraztun estankoetan.

LANBIDE EKIMENA

420

Motorrak

Ezkerreko karter-erdia

Birabarkia Errodamendua Erretena Eskuineko karter-erdia

18.19. irudia. Karterrak eta birabarkiak osatutako multzoa.

Kulata

Kulataren zeregin nagusia, bi aldiko motorretan, errekuntza-ganbera eta bujia gordetzea da. Gehienetan, aleazio arinez eratzen da, eta kanpoaldean izango duen forma hozte-sistemaren araberakoa da. Airez hoztutako kulatek hegatsak izaten dituzte; urez hoztutakoek, berriz, likidorako hodiak dituzte. Bestalde, termostatoa ere kulatan ezartzen da batzuetan (18.20. irudia).

Kulata-juntura Termostatoa

Bujia

Kulata

Blokeko juntura

Juntura torikoa

Zilindroa

Pistoia

18.20. irudia. Urez hoztutako kulata eta zilindroa.

Errekuntza ganberak, normalean, forma erdiesferikoa izaten du. Balbularik ez dutelako eratu daitezke mota horretako ganberak; izan ere, horrela, bolumenarekin erkatuta gainazal txikia dute, eta, ezaugarri horri esker, errekuntza-prozesua egoki gauzatzen da eta konpresio--erlazioak altuak izaten dira. Ganbera-mota horiei diametroa murriztu egiten zaie, inguruan pistoi-buruaren eta kulataren arteko espazioa murrizten duen ertza ezarrita. Horrela, nahastea ganberaren zentrora mugituko da eta, jasoko duen turbulentzia bortitzaren bidez, errekuntza azkarra eta osoa lortuko du (18.21. irudia).

18.21. irudia. Ertzean jangunea duen errekuntza-ganbera.

LANBIDE EKIMENA

421

Ibilgailuen Elektromekanika

Kulata blokeari finkatzeko, 4 edo 6 torloju erabiltzen dira, eta bi piezen arteko estankotasuna lortzeko, kulata-juntura txertatzen da bi piezen artean. Kulata-juntura horrek kobre-xaflazko estalkia edukitzen du bi aldeetatik.

Bi aldiko Diesel motorra Bi aldiko Diesela itsasoko propultsiorako besterik ez da erabiltzen ia, eta zeregin horretarako aski egokia da, mekanikoki xumea delako eta gutxi kontsumitzen duelako. Bi aldiko Dieselak zilindro-bolumen handiko motorrak dira, eta 35.000 kW-etik gorako potentzia izaten dute. Astiro egiten dute bira (80 eta 200 b/min bitartean); hortaz, gasak egokiro ekortzeko behar adina denbora dago. Zilindroan airea sartzeko beharrezko presioa, karterretik jaso beharrean, turbokonpresoreak ematen du edo, bestela, konpresore bolumetrikoak. Dieseletan ihes-hoditik ez da erregairik galtzen ekorketa-amaieran, airea besterik ez baita sartzen.

Zilindro-kopurua

Potentzia (kW)

11.600

23.200

34.800

Diametroa (mm) = 900

Pisua (t)

605

1.010

1.395

Ibiltartea (mm) = 2.180

L (mm)

10.935

17.095

23.335

A (mm)

12.039

D (mm)

4.780

Zilindroa

Biraketa-erregimena 97 b/min

18.22. irudia. Zilindro-bolumen handiko bi aldiko Diesel motorraren ezaugarriak.

Lan-zikloa

Bi aldiko Diesel motorraren jardunbide-zikloak baditu Otto motorraren zikloarekiko zenbait alde, batik bat, ekorketa egiteko moduan; horri gainera, ezagun ditugun beste zenbait desberdintasun gaineratu behar zaizkio, hala nola erregaiaren elikadurarena edo errekuntza abiatzeko moduarena.

LANBIDE EKIMENA

422

Motorrak

Lehen aldia 9

Ekorketa-amaiera.

Konpresioa eta injekzioa.

BIPtik abiatuta, pistoiak igotzeari ekiten dio ekorketaren azken fasea gauzatzen den bitartean (18.23. irudia â&#x20AC;&#x201C;B). Sarrerako eta iheseko leihoak itxi, eta zilindroan gordetako airea konprimitu egiten da. Pistoia GIPra iritsi baino lehen, erregaia injektatu, eta su hartzen du, errekuntza-ganberan konprimitutako aire beroarekin kontaktuan.

1 3 4 2 5 1 Turbokonpresorea 2 Sarrerako airearen hozkailua 3 Pistoia

6 7

4 Ihes-leihoak 5 Sarrera-leihoak 6 Mihi-balbulak 7 Biela-gurutzeta

18.23. irudia. Gainelikatutako bi aldiko Diesel motorra.

Bigarren aldia 9

Espantsioa

Ihesa

Zilindroa betetzea

GIPn, errekuntzan sortutako presioa pistoiaren buruari ezartzen zaio, eta beherantz egiteari ekiten dio espantsioan (18.23. irudia â&#x20AC;&#x201C; A). Ondoren, ihes-leihoa ireki, eta presioa hustu egiten da; jarraian, sarrera-leihoa ireki, eta airea sartzen uzten du, puzte-ponpak bultzatuta, 1etik 1,4 barrera bitarteko presioaz. Aireak gas erreak ekortu egiten ditu zilindroaren barnealdean, eta ihes-leihotik kanporatu egiten ditu; era berean, ponpak emandako airearen zati bat ere kanporatu egiten du, ekorketa erabatekoa dela ziurtatzeko; gainera, pistoiak gora egin eta leihoak itxi arte luzatzen da ekorketa.

LANBIDE EKIMENA

423

Ibilgailuen Elektromekanika

Eraketa-ezaugarriak

Motor hauetako gehienek ihes-gasen bidez eragindako turbokonpresorea erabiltzen dute ekorketa-ponpa gisa; hortaz, bero-trukagailuak behar dituzte airea zilindroan sartu aurretik hoztu ahal izateko. Sarrera-leihoen atarian xafla-balbulak ezartzen dira, eta balbula horiek itxita egoten dira presioa sarrerakoa baino handiagoa den bitartean. Ihesetik presioa deskargatutakoan, ordea, ekorketa--airea sartzen hasten da, ihes-leihoak zuzenean egoki bideratuta (18.24. irudia). Fenomeno horri zirkuitulaburra deitzen zaio, eta bitariko helburua du: batetik, gas erreak guztiz ezabatzea, eta, bestetik, pistoi-burua nahiz zilindroaren barnealdea hoztea.

Konpresore bolumetrikoa

Sarrerako eta iheseko leihoak

18.24. irudia. Begiztako ekorketa eta Roots motako konpresore bolumetrikoa duen motorra.

Elementu mugigarriak oso handiak eta astunak direnez, biraketa-erregimen motel-motela behar dute; erregimenak, gainera, ia erabat konstantea izan behar du prozesu osoan; horrekin guztiarekin, baldintza apartak lortzen ditu gas erreak kanporatzeko eta aire freskoz ondo betetzeko. Horrenbestez, motor horien kontsumo espezifikoa oso txikia izaten da; potentzia, aldiz, handia. Ekorketa ekikorrontea edo isuribakarra

Bi aldiko Dieseletan, hainbat ekorketa-mota erabiltzen dira, hala nola begiztako ekorketa eta zeharkakoa. Dena den, ekorketa ekikorrontea edo isuribakarra da erabilienetakoa, oso emaitza onak lortzen baititu (18.25. irudia).

LANBIDE EKIMENA

424

Motorrak

Ihes-balbula

Turbokonpresoreare n puzte-presioa

Pistoia

Sarrera-leihoak

18.25. irudia. Ihes-balbuladun ekorketa ekikorrontea.

Sistema horrek ihes-balbulak ezartzea eskatzen du, banaketa-sistemaren osagai guztiekin gainera; eta horrek sistemaren mekanika konplikatu egiten duenez, bi aldiko motorraren funtsezko abantailetako bat â&#x20AC;&#x201C;alegia, soiltasunaâ&#x20AC;&#x201C; ezabatu egiten du. Sarrerako leihoak zilindroaren behealdean egoten dira, eta jakineko modu batean bideratuta daude, sartutako aire-korrontea zirkuluan mugitu eta zilindroa tangentzialki behetik gora ekor dezan. Ihes-balbula espantsioaren amaieran presioa deskargatu ahal izateko garaiz irekitzen da, eta bertatik kanporatzen dira gasak; ondoren, pistoiak sarrera-leihoak estali eta berehala itxiko da balbula. Ihesaren irekitze- eta ixte-puntuak ez dira pistoiaren desplazamenduaren araberakoak; aitzitik, angelu aproposenak aukeratzeko bide ematen du, lau aldiko motorretan bezalaxe. Kasu honetan, ihesari dagokion banaketa-diagrama asimetrikoa izan daiteke. Ihes-balbulari esker, ekorketa oso eraginkorra izaten da; gainera, ihes-leihorik ez dagoenez, errekuntzako presioa hobeto aprobetxatzen da, espantsio-ibiltartea luzatu egiten baita. Abantaila horiek, usuenik, berdindu egiten dute balbulak ezarri behar izateak sortutako konplexutasun mekanikoa.

LANBIDE EKIMENA

425

Ibilgailuen Elektromekanika

Unitate didaktikoaren funtsezko ideiak

Lan-zikloa Bi aldiko Diesel motorra

BI ALDIKO MOTORRA

Ezaugarriak

Turbokonpresoreko ekorketa

Oso biraketaerregimen motela

Osagai handi eta astunak

Ezaugarriak

Osagaiak

Pistoiaren bi ibiltarteko lanzikloa

Leiho-bidezko gas--trukea.

Nahastearen aurrekonpresioa karterrean.

Ibiltarte efektiboaren araberako konpresioerlazioa

9 9

Ziri-bidez ibilgetutako segmentudun pistoiak. Buloian orratzkojineteak dituen biela eta erroa. Birabarki desmuntagarria. Bolaerrodamenduetan egiten du bira. Airez edo urez hoztutako blokea. Hermetikoki itxitako karterra

Jardunbidea

Gas-trukea

Lanzikloa.

Landiagrama

9 9

Errendimendu ona eta kontsumo txikia

Sarrera-leihoan mihi-balbulak duen egitekoa. Transferentzialeihoarekiko ihes-leihoaren kokalekua. Leihoek zilindroan duten kokapenak zehazten du banaketadiagrama. Begiztaekorketaren abantailak

LANBIDE EKIMENA

426

Motorrak

Unitate didaktikoaren jarduerak Aztertu zure ezagutzak. Adierazi ondoko galdera hauen erantzun zuzena 1. Nola deitzen zaio gasek karterretik zilindrora igarotzeko erabiltzen duten leihoari? A. Transmisio-leihoa

B. Sarrera-leihoa

C. Transferentzia-leihoa

D. Ihes-leihoa

2. Pistoiaren ibiltarte erabilgarriaren zein neurri erabiltzen da bi aldiko motorren konpresio-erlazio efektiboa kalkulatzeko? A. Transferentzia-leihoa ixten denetik

B. Ihes-leihoa ixten denetik GIPra

GIPra C. Pistoi-burutik GIPra

D. BIPtik GIPra

3. Bi aldiko Otto motorretan zerk bultzatzen ditu gas freskoak zilindrorantz? A. Karterrean sortutako presioak

B. Pistoiaren beherakadak sortutako hutsuneak

C. Ihes-gasak irtetean sortutako

D. Iheseko konpresioak

hutsuneak 4. Zein da mihiaren egitekoa sarrera-leihoan? A. Gasak transferentzia-leihora igarotzeko bidea ixten du C. Sarrera eta ihesa elkarrekin lotzen

B. Gasari karterrera doanean soilik uzten dio D. Ihes-gasak ekortzen ditu

ditu igortzen, eta itxi egiten da kontrako noranzkoan doanean 5. Nola deitzen zaio sarrerako gasen bultzadaz gas erreak iheserantz bultzatzen dituen efektuari? A. Transferentzia

B. Turbulentzia

C. Ihesa

D. Ekorketa

LANBIDE EKIMENA

427

Ibilgailuen Elektromekanika

6. Nola saihesten da segmentuen muturrak zilindroaren leihoetan sartzea? A. Segmentuak buloitik behera ipinita

B. Segmentuak pistoian presiopean muntatuta

C. Segmentuak ziri-bidez ibilgetuta

D. Bi aldiko motorretan ez dira segmentuak ezartzen

7. Zertarako ipini behar dira ixte-eraztunak birabarkiaren errodamenduen ondoan? A. Motorrean zikinkeriarik ez sartzeko

B. Karterretik oliorik ez ateratzeko

C. Abiadura-kaxan olioa ez sartzeko

D. Karterraren hermetikotasunari eusteko

8. Bi aldiko Diesel motorretan ez da karterrean aurrekonpresiorik egiten. Nola sartzen da, orduan, airea zilindroan? A. Turbokonpresorearen bidez

B. Presiopeko airezko ponparen bidez

C. Pistoiaren beherakadaren bidez

D. Ekorketaren turbulentziaren bidez

Jarduera praktikoak 1. Bi aldiko Otto motorra desmuntatzea 9

Desmuntatu karburagailua eta mihi-balbula.

Atera torlojuak kulatatik ordena zuzenean.

Kendu kulata, juntura eta zilindroa.

Atera segurtasun-eraztunak, desmuntatu buloia eta kendu pistoia.

Desmuntatu segmentuak.

Kendu transmisio-estalkia.

Desmuntatu lozagia, abiadura-aldagailua eta transmisio-uhala.

Desmuntatu haizagailua eta plater magnetikoa.

Lasaitu eta atera bi karter-erdiak lotzen dituzten torlojuak.

Bereizi bi karter-erdiak, ateragailua erabilita.

Atera biela/birabarkia multzoa, errodamenduak eta ixte-eraztunak.

Desmuntatu birabarkia prentsaren bidez.

Atera biela eta orratz-kojinetea.

Garbitu desmuntatutako pieza guztiak.

LANBIDE EKIMENA

428

Motorrak

Desmuntatutako osagai guztien egoera aztertu beharko da, dokumentazio teknikoan gomendatukoa prozedurei jarraiki. Horretarako, lortutako balioak jatorrizkoekin alderatu beharko dira, kaltetutako osagaiak konpondu ala aldatu egin behar ote diren erabakitzeko. 2. Bi aldiko motorraren konponketa ohikoenak 9

Birabarkiaren errodamenduak eta ixte-eraztunak aldatzea.

Biela-errodamenduak aldatzea.

Zilindroa arteztea.

Pistoia eta segmentuak aldatzea.

3. Bi aldiko Otto motorra muntatzea 9

Muntatu orratz-errodamendua eta biela erroaren gainean. Armatu birabarkia, prentsa erabilita.

Egiaztatu birabarkiaren ardatzak ondo lerrokatuta daudela.

Estutu

karter-erdien

torlojuak

banan-banan,

birabarkiaren

errodamenduak

hobeto

akoplatzeko. 9

Muntatu pistoia bielan, bere kokapena errespetatuta.

Ibilgetu segmentuak euren kokalekuan, ziriak erabiliz.

Muntatu zilindroa eta kulata juntura berriekin.

Estutu kulatako torlojuak ordena zuzenean eta adierazitako parean.

Muntatu gainerako elementuak, desmuntatze-ordenaren aurkakoari jarraituta.

LANBIDE EKIMENA

429

Ibilgailuen Elektromekanika

19 WANKEL MOTOR BIRAKARIA Hasierako jarduerak 1. Zergatik deitzen zaio motor honi motor birakaria? 2. Zein lan-ziklo erabiltzen du motor honek jarduteko? 3. Zenbat ziklo burutzen dira errotore-bira bakoitzeko? 4. Zein sistema erabiltzen du motor birakariak gasak trukatzeko?

Aurkibidea 1. Ezaugarriak 2. Eraketa 3. Motor birakariaren funtzionamendua

Unitate hau amaitutakoan... 9

Motor birakariaren ezaugarri nagusiak ezagutuko dituzu.

Motor birakariaren eraketa-ezaugarriak aztertuko dituzu.

Motor birakariaren jardunbide-zikloa ezagutuko duzu.

Wankel motor birakariak pistoi triangeluarrean sortzen du zuzenean biraketa-mugimendua, eta pistoiak karkasaren barruan egiten du bira, bestelako atzeraurrerako mugimendurik gabe. Lau aldiko zikloko jardunbidea duenez, 120Âş-an behin lortzen da bulkada; bestela esan, hiru leherketa eragiten ditu errotore-bira bakoitzeko.

ÂŠ MAZDA CORPORATION

Gasak leihoen bidez trukatzen dira, eta errotorearen erpinek kontrolatzen dituzte leiho horiek.

LANBIDE EKIMENA

430

Motorrak

19.1 Edukien garapena Ezaugarriak Pistoi birakariko Wankel motorra barne-errekuntzako motor termikoen taldekoa da, eta lau aldiko zikloko jarduna du. Biraketa-mugimendua pistoitik edo errotoretik eskuratzen du zuzenean, eta horixe da, hain zuzen ere, motor honen ezaugarri nagusia. Pistoia triangeluarra da, eta bere hiru ganbera erradialetan ondoz ondo sortutako errekuntzak bultzatuta egiten du bira. Errotorearen bira batean sarrerako, konpresioko, espantsioko eta iheseko prozesuak burutzen dira, errotorearen hiru aldeetako bakoitzean. Hiru zilindroko lau aldiko motorraren antzera jarduten du, baina motor birakarian hiru leherketa sortzen dira bira bakoitzean. Atzeraurrerako pistoiko motorrean mugimendu lerrozuzena lortzen da joan-etorrian, eta mugimendu hori, gero, biraketa bihurtzen da biela eta biraderaren mekanismoari esker. Pistoiaren atzeraurrerako mugimenduaren bidez sortutako indarrek higadura irregularrak eta desorekak eragiten dituzte, eta, horiek, era berean, bibrazioak sortzen dituzte motorrean. Motor birakariak, aldiz, abantaila nabarmenak ditu eremu horretan; izan ere, leunago dihardu, eta, horregatik, bira-kopuru handiagoa lor dezake. Errotorearen biraketak kontrolatutako leihoen bidez gauzatzen dira sarrerako eta iheseko prozesuak; ez da banaketa-sistemarik erabiltzen, beraz. Motor birakaria mekanikoki soil-soila da, eta pieza gutxi batzuk besterik ez ditu mugimenduan edukitzen.

Eraketa

ÂŠ MAZDA CORPORATION

Motor birakariaren osaera, 19.2. irudian ikus dezakegunez, oso xumea da.

19.2. irudia. Wankel motor birakariaren osagaiak.

LANBIDE EKIMENA

431

Ibilgailuen Elektromekanika

Motorraren blokea edo karkasa (19.3. irudia) aleazio arinez fabrikatzen da. Barnealdean atorra edukitzen du, eta errotorearekiko marruskadura-gainazal gisa dihardu.

ÂŠ MAZDA CORPORATION

Sarrera

Ihesa

19.3. irudia. Epitrokoide-formako karkasa.

Higadurari aurre egiteko gaitasuna hobetzeko, material gogortuko geruza ezartzen zaio kromomolibdenoari, ezaugarri autolubrifikatzaileak ematen dituen grafitozko estaldura gehituta. Atorraren barne-formari kurba epitrokoide deitzen zaio, eta, hari esker, errotoreak barnealdean bira egin, eta hiru erpinak atorra etengabe ukituz egoten dira. Karkasan, norabide erradialean, sarrerako eta iheseko leihoak daude, eta horietatik trukatzen dira gasak. Zenbaitetan, sarrerako leihoa alde batean ipintzen da. Bujiak leihoen aurkako aldean kokatzen dira. Kanpoaldean, berriz, hozte-likidorako ganberak ezartzen dira. Juntura tartean jarri karkasari torlojuz lotutako saihetseko bi piezen bidez itxita geratzen da blokea (19.4. irudia).

Hozteganberak

Alde bateko sarrera-hodia Bujiak ÂŠ MAZDA CORPORATION

Pinoi finkoa

19.4. irudia. Saihetseko piezak eta karkasa.

Errotoreak prisma triangeluarraren forma du; hiru aldeak ganbilxeak izaten dira (19.5. irudia), eta,

aldeetako bakoitzean, bainu-ontzi luzangaren formako errekuntza-ganbera ezartzen zaio; guztira, beraz, hiru errekuntza-ganbera ditu, eta hiru zilindro independenteko motorraren antzera dihardu; izan ere, aldeetako bakoitzean, lan-zikloaren lau aldiak gauzatzen dira errotore-bira batean.

LANBIDE EKIMENA

432

Motorrak

Errekuntzaganbera

ÂŠ MAZDA CORPORATION

Barnehortzak

19.5. irudia. Errotorea.

Errotorearen erdialdean, barne-hortzak dituen zuloa dago, eta zuloaren aldeetako bat karkasaren albo batean finko dagoen pinoi batekin engranatuta dago. Engranaje horrek errotorearen berme gisa jarduten du, atorra epitrokoidearen barnean biraketa eszentrikoa manten dezan. Zuloaren barnean ardatz eragilea dago (19.6. irudia), muturretan saihetseko piezetan kojineteen

ÂŠ MAZDA CORPORATION

gainean bermatuta. Ardatzari finkatuta, errotoreen zuloetan ahokatzen diren espekak daude.

19.6. irudia. Errotore bikoitzerako ardatz eragilea.

Errotoreak eta ardatz eragileak espekaren bidez transmititzen dituzte indarrak, eta errotoreak bira egitean espeka bultzatzen du; horrenbestez, espeka-ardatzak atzeraurrerako pistoidun motorreko birabarkiak bezalaxe dihardu. Gehienetan, bi edo hiru errotoreko motorrak eratzen dira, errotore bakoitzeko 600etik 700 cm3--ra bitarteko zilindro-bolumenekoak. Segmentuen bidez lortzen da errotorea bira egiten ari dela hiru ganberak estanko egotea (19.7. irudia).

Alboko segmentuak

Erpineko segmentuak

LANBIDE EKIMENA

433

Ibilgailuen Elektromekanika

19.7. irudia. Errotorearen estankotasun-osagaiak.

Errotorearen erpinak artekatuta egoten dira, segmentuei leku egiteko (19.8. irudia). Izkinetan, zenbait buloi ezartzen dira, atorraren hormetan angelu aproposenean egokituta biraketa txiki bat egin ahal izateko. Segmentuaren mutur batean pieza axiala ipintzen da; pieza hori alboarekin ziriztatu, eta segmentua ahokatuta mantentzen du etengabe. Ahokatze erradiala hobetu egiten da hiru piezen segmentuen bidez (19.8. irudia).

Segmentuaren kokapena biraketa-unean Segmentua

Pieza axiala

Hedatzaileak

19.8. irudia. Bi piezako estankotasun-segmentua.

Bi piezako segmentuak

Hiru piezako segmentuak

19.9. irudia. Hiru piezako segmentua.

Era berean, errotorearen alboak estankotu egin behar dira, eta, horretarako, albo banatan hiru erregleta ezartzen dira, dagokien zirrikituetan sartuta eta karkasako albo-hormak ukituz egoteko malguki hedatzailez hornituta. Errekuntza-ganberek hutsune txiki bat izaten dute errotorearen albo bakoitzeko erdialdean, eta

errotorea gehienezko konpresio-kokapenean dagoenean lortzen duen bolumena da hutsune horien bolumena (19.10. irudia). Ganberen gainazala oso handia da bolumenarekin erkatuta, eta su-fronteak ibilbide luzeak egiten ditu gasek su hartzen dutenean. Nahastea behar bezala erre dadin, bi bujia erabili ohi dira, elkarren artean 15â&#x20AC;&#x201C;20Âş bitarteko aldea dutela.

19.10. irudia. Errotorea gehienezko konpresioko kokapenean.

Hozteko eta koipeztatzeko sistemak atzeraurrerako pistoidun motorretan ezartzen direnen antze-

koak dira, zenbait ezaugarri berezi eduki arren. Hozte-likidorako ganberak behar bezala banatuta daude karkasaren inguruan (19.11. irudia), eta errekuntza egiten den esparruan neurri handiagoa izaten dute.

LANBIDE EKIMENA

434

Motorrak

Alboko gainazala

Hozte-ganberak

Erpinaren segmentua

Trokoidearen gainazala Errotorea Alboko segmentua Olioaren ixte-eraztuna

Saihetseko pieza

Karkasa

19.11. irudia. Motor birakariaren elementuen kokapena.

Errotoreak beroa kanporatzeko zailtasunak izaten dituenez, barnealdetik hoztu behar da, koipeztatze-olioaren bidez. Olioa gehiegi berotu ez dadin, presiopeko koipeztatze-zirkuituak bero-trukagailua izaten du, eta, bertako termostatoaren bidez, hoztu beharreko olio-kopurua erregulatzen da. Segmentuak lubrifikatzeko, erregaiari olioa gehitzen zaio, motorraren biraketa-kopuruaren eta kargaren arabera olio-kopurua dosifikatzen duen gailua erabilita. Errotoretik atorraren hormetan olio-kopuru zehatz bat injektatzea da beste sistema bat.

Motor birakariaren funtzionamendua Triangelu-formako errotoreak ardatz eragilean edo biraketa-momentuaren irteera-ardatzean kokatutako espekaren baitan egiten du bira. Biraketan, errotorearen hiru erpinak kurba epitrokoidearen formako atorraren barnealdeko gainazalar ukitzen dute etengabe. (19.12. irudia).

Errotorearen barne-hortzak

Pinoi finkoa

Ardatz eragilearen eszentrikotasuna

Kurba epitrokoidea sortzen duen erradioa

19.12. irudia. Trokoidearen barneko errotorearen bira eszentrikoa.

LANBIDE EKIMENA

435

Ibilgailuen Elektromekanika

Errotorearen barne-hortzak pinoi finkoarekin engranatuta egoten dira; eta barne-hortzek orbitak egiten dituzte pinoiaren inguruan. Errotorearen bira ardatz eragilera transmititzen da, espekaren bidez; hartara, errotorearen bira bakoitzeko ardatz eragileak hiru bira egiten ditu (barne-hortzek hiru orbita egiten dituzte pinoi finkoaren inguruan), edo, bestela esan, errotoreak 120º egiten duenerako, ardatz eragile edo irteera-ardatzak 360º egin du bira. Esate baterako, motorra 3.000 b/min-ra iristen denean, errotorea 1.000 b/min-ra besterik ez da iristen. Ondorioz, momentu eragilea uniformeagoa da, eta gas-trukea egiteko denbora-tarte luzeagoa dago. Errotorearen eta karkasaren artean sortutako hiru ganberetako bakoitzean, lau aldiko zikloa gauzatzen da errotore-bira banako; alegia, hiru ziklo oso, bira bakoitzeko. Horrenbestez, errotoreak bulkada jasotzen du 120º-an behin (360º-an behin, ardatz eragilean). 19.13. irudian, motor birakariaren jardunbidea ageri da atzeraurrerako pistoia duen motorrarekin erkatuta. Grafikoaren kurbetan ikus daiteke bi motorren arteko irteera-ardatzen biraketa--graduen aldea. Atzeraurrerako pistoidun motorrean, ziklo osoa burutzeko, birabarkiak 720º egin behar du (bi bira). Motor birakarian, aldiz, ardatz eragileak hiru ganberetako bakoitzean ziklo osoa gauzatzeko 1.080º egin behar du (hiru bira), eta denbora-tarte horretan errotoreak 360º (bira bat) egiten du.

Atzeraurrerako pistoia duen motorra SARRERA KONPRESIOA ESPANTSIOA 0º

180º

360º

540º

IHESA

SARRERA KONPRESIOA 720º

900º

1.080º Atzeraurrerako motorra Motor birakaria

0º 0º

540º

270º KONPRESIOA

SARRERA 90º

810º ESPANTSIOA

180º

1.080º IHESA

270º

360º

Ardatz eragilearen biraketa Errotorearen biraketa

19.13. irudia. Motor birakariaren jardunbide-zikloa, atzeraurrerako motorrarekin erkatuta.

LANBIDE EKIMENA

436

Motorrak

Karkasaren barruan errotoreak egiten duen mugimenduak ganberen bolumena aldarazi egiten du, eta, horrela, horietako bakoitzean prozesu ezberdina gauzatzen da aldi berean. 19.13. irudian ikus daitekeenez, errotore-biraren lehen 90ยบ-etan, AC aldean erregaia sartu egiten da, AB aldean konpresioa eta espantsioa gauzatzen dira, eta BC aldean, azkenik, ihesa egiten da. Jardunbide-zikloa zehatzago aztertzeko asmoz, bira batean aldeetako batek burutzen duen prozesuaren jarraipena egingo dugu. `

Sarrera

A erpinak sarrera-leihoa irekitzen duenean sartzen da airea erregaia nahastea. Errotorearen desplazamenduak pixkanaka-pixkanaka handitzen du ganberaren bolumena, eta gas-freskoz betetzen da, C erpinak leihoa itxi arte. `

Konpresioa

Sartutako nahastea AC aldearen ganberetan itxita geratzen da, eta, une horretan, haren bolumena txikitu eta gasak konprimitu egiten dira. Gehienezko konpresiora heldu aurretik, aurrerapen apur baten bidez, nahastea piztu egiten da bujietan sortutako txinpartaren eraginez, eta errekuntza abiatzen da. `

Espantsioa

Errekuntzaren eraginez, presioak azkar gora jo eta errotoreari bira egiten lagundu egiten dio; bitartean, gasak espantsioan egoten dira, A erpina ihes-leihoa ireki arte. `

Ihesa

Ihes-leihoa irekitzen denean, erretako gasak abiadura bizian kanporatzen dira, espantsioaren hondar-presioaren eraginez. Errotorearen birak murriztu egiten du ganberaren bolumena, C erpinak ihes-leihoa gainditzen duenean prozesua burutu arte. Motor horiek gasak trukatzeko duten eragingarritasuna, bi aldiko motorretan gertatzen zen bezalaxe, leihoen kokapenaren araberakoa da. Izan ere, leihoek finkatzen dute motorrak hainbat arlotan izango duen jokabidea; hala nola, bira-kopuru txikian edo ertainean motorra gas freskoz nola betetzen den edo bira-kopuru handian elastikotasunik galdu gabe prestazio onak eskaintzen ote dituen. Motor birakarietan maiz erabiltzen da turbokonpresore-bidezko gainelikadura.

LANBIDE EKIMENA

437

Ibilgailuen Elektromekanika

Ganberen bolumena

Ganberen gehienezko bolumena (19.14. irudia) edo unitate-bolumena (Vu) kalkulatzeko, eszentrikotasuna (e) –ardatz eragilearen zentroaren eta errotore-zentroaren arteko distantzia–, erradioa (R) –errotorearen zentroaren eta erpinaren arteko distantzia– eta ganberaren zabalera (b) hartzen dira aintzat.

Vu = 3 ⋅ 3 ⋅ R ⋅ e ⋅ b

e Eszentrikotasuna R Errotorearen erradioa b Ganberaren zabalera 19.14. irudia. Ganberaren bolumena kalkulatzeko neurriak.

Jarduera ebatziak

Kalkula ezazu Wankel motor honen zilindro-bolumena, neurri hauek dituela kontuan hartuta: Eszentrikotasuna (e) = 15 mm Erradioa (R) = 105 mm Ganbera-zabalera (b) = 80 mm Vu = 3 ⋅ 3 ⋅ 10,5 ⋅ 1,5 ⋅ 8 = 654,7 cm 3

Ebazpidea:

Bi errotore dituenez, hauxe izango da guztizko zilindro-bolumena: V = 654,7 ·2 = 1.309,4 cm3

LANBIDE EKIMENA

438

Motorrak

Momentu eragilea

Errotorea ardatz eragilearen espekan bermatuta dago. Errekuntzaren presioa errotorearen saihetsari ezarri eta zuzenean aplikatzen da espekan (19.15. irudia). Presioaren indarra (PG) bi norabidetan banatzen da: bata ardatz eragilearen zentrorantz (Pb) eta, bestea, errotorearen biraren norabidean (Ft) â&#x20AC;&#x201C; azkeneko indar horrexek bultzatuko du errotorea. Momentu eragilea formula honen bidez zehazten da: M = Ft Âˇ e

Pb e F1

Irteera-ardatzaren biraketa-zentroa e

F1 Pb PG

19.15. irudia. Momentu eragilea, ardatz eragilean eta birabarkian.

Banaketa-diagrama

19.16. irudiaren banaketa-diagramak zikloaren aldi bakoitzari dagozkion angeluak adierazten ditu. Sarreraren nahiz ihesaren hasierako eta amaierako puntuak leihoen kokapenaren araberakoak dira, eta errotorearen erpinetako batek finkatzen ditu, bira osoa egiten duen aldiro. II

Sarrera SI Konpresioa

SIR

SIR Sarrera irekitzea

Ihesa

SI Sarrera ixtea P Pizte-aitzinapena

IA Espantsioa

IA Ihesaren aitzinapena II Ihesa ixtea A Erpina gehienezko konpresioko kokapenean

19.16. irudia. Banaketa-diagrama.

LANBIDE EKIMENA

439

Ibilgailuen Elektromekanika

Ikus daitekeenez, jakineko angelu batean, sarrerako eta iheseko prozesuak une berean burutzen dira. Ondoren, espantsioaren ostean, errotorearen erpinak agerian uzten du iheseko leihoa lehenik, eta sarrerakoa gero; horrenbestez, bi leihoak irekita egoten dira, hurrengo erpinak lehenik ihesa eta gero sarrera itxi arte. Errotorea gehienezko konpresioko kokapenean jartzen denean, errekuntza-ganberaren bolumena minimoa da (puntu hori GIPri dagokio atzeraurrerako pistoidun motorrean), eta puntu horrekiko aurrerapenaren bidez pizten da erregaia. Motor birakarien abantailak eta eragozpenak

Biraketa zuzenean pistoian sortzen da motor birakarietan, eta horixe da, hain zuzen, motor--mota horren abantaila nagusia; izan ere, horri esker, oso biraketa-momentu uniformea lortzen da, eta motorrak ia bibraziorik gabe dihardu bira-kopuru handian. Pieza mugigarri gutxi-gutxi erabiltzen ditu; izan ere, ez du behar birabarkirik, bielarik, pistoirik, balbularik (ezta espeka-ardatzik ere), eta, horrenbestez, mekanikoki xume-xumea da, pisu arinekoa eta, gainera, potentzia espezifiko handikoa (kW / L). Motor birakariak badu, ordea, eragozpenik ere, hala nola karga partzialetan erregai asko kontsumitzea. Eragozpen hori gainditzeko, leiho erradialez gain, alboko zenbait leiho ezartzen dira; leiho horiek sarrera aldakorreko sistemaren bidez elikatzen dira, eta, horri esker, aldi bakoitzeko karga erregulatu egiten da motorraren bira-kopuruaren arabera. Bestalde, segmentuek nekez lortzen dute ganberetan estankotasuna ona eta iraupena luzea izatea; horregatik, eragozpen horri aurre egiteko, batetik marruskadura txikiko segmentuak diseinatzen dituzte, eta, bestetik, higadurari aurre egiteko gaitasun handiagoko materialak baliatzen dira, eta, neurri horiei esker, nabarmen apaldu da arazoa. Gaur egun fabrikatzen diren Wankel motor birakarien garapen-maila, bai prestazioei bai fidagarritasunari begira, atzeraurrerako pistoidun motorraren garapen-mailaren parekoa da. Hala ere,

ÂŠ MAZDA CORPORATION

oraindik, urri erabiltzen da motor-mota hau automobilgintzan.

19.17. irudia. Mazda motor birakaria 20B-REW motakoa, hiru errotore eta bi turbokonpresorekoa.

LANBIDE EKIMENA

440

Motorrak

Unitate didaktikoaren funtsezko ideiak

WANKEL MOTOR BIRAKARIA

Motor birakarien ezaugarriak

9 9 9

Pistoi birakaria, atzeraurrerako mugimendurik gabea. Gasak leihoen bidez trukatzea. Errotorearen bira bakoitzeko hiru ziklo oso. Errotorearen bira bat eta ardatz eragilearen hiru bira parekoak dira

Motor birakariaren osagaiak

9 9 9 9 9

Motor birakariaren jardunbidea

Karkasaren barneforma epitrokoidea da. Errotoreak prisma triangeluarraren forma du. Errotoreak estankotasun-osagaiak ditu. Ardatz eragilea espekaduna da. Pinoi finkoko saihetspiezak ditu

9 9 9

Lau aldiko lan-zikloa. Banaketa-diagrama. Ganberen bolumena eszentrikotasunaren, erradioren eta errotore-zabaleraren araberakoa da

LANBIDE EKIMENA

441

Ibilgailuen Elektromekanika

Unitate didaktikoaren jarduerak Aztertu zure ezagutzak. Adierazi ondoko galdera hauen erantzun zuzena 1. Motor birakarian zenbat lan-ziklo lortzen dira errotore-bira batean? A. Ziklo-erdia

B. Ziklo bat

C. Bi ziklo

D. Hiru ziklo

2. Nola trukatzen dira gasak motor birakarian? A. Balbula-bidezko banaketa-sistemaren bidez C. Espeka-ardatzaren eta balantzinen

B. Errotoreak kontrolatutako leihoen bidez D. Sistema elektronikoaren bidez

bidez 3. Errotorearen erpinak etengabe ukituz egoteko bide ematen duten atorraren barnealdeko formari nola deitzen zaio? A. Epitrokoidea

B. Eliptikoa

C. Oboidea

D. Epizikloidala

4. Non kokatzen da ardatz eragilearen espeka? A. Saihetseko piezaren errodamenduan

B. Errotorearen erdiguneko zuloan

C. Errotorearen barne-hortzetan

D. Birabarkian

5. Ardatz eragileak 1.500 b/min egiten dituenean, zein abiaduratan bira egiten du errotoreak? A. 500 b/min-tan

B. 1.000 b/min-tan

C. 3.000 b/min-tan

D. Birabarkian

6. Zein pinoirekin engranatzen dira errotorearen barne-hortzak? A. Ardatz eragilearen pinoiarekin

B. Espeka-ardatzaren pinoiarekin

C. Birabarkiaren pinoiarekin

D. Saihetseko piezan dagoen pinoi finkoarekin

LANBIDE EKIMENA

442

Motorrak

7. Zeri deitzen zaio errotorearen eszentrikotasuna? A. Ardatz eragilearen eta errotorearen

B. Errotorearen erpinak bira batean

zentroen arteko distantziari

egiten duen distantziari

C. Errotorearen erdigunearen eta

D. Bi leihoen arteko distantziari

erpinaren arteko distantziari 8. Zein abantaila ditu motor birakariak? A. Biraketa pistoitik lortzen da

B. Biraketa-momentu uniformea eta bira-

zuzenean, bibraziorik gabe C. Pieza mugigarri gutxi eta pisu arina

-kopuru handia du D. Aurreko erantzun guztiak zuzenak

dira

Ikastekoâ&#x20AC;&#x201C;irakasteko jarduerak 1. Zeintzuk dira motor birakariaren osagai mugigarriak? 2. Zein osagairen bidez lortzen da errotorearen bira? 3. Zein transmisio-erlazio dago errotorearen eta ardatz eragilearen artean? 4. Bira batean zein prozesu gauzatzen dira errotorearen alde batean? 5. Zenbat segmentu behar dira ganberen estankotasuna bermatzeko? 6. Nola lubrifikatzen dira segmentuak? 7. Zergatik ipintzen dira bi pizte-bujia zenbait motor birakaritan? 8. Nola gauzatzen dira jardunbide-zikloko lau aldiak? 9. Marraz ezazu motor birakariaren banaketa-diagrama. 10. Kalkula ezazu hiru errotoreko motorraren zilindro-bolumena, neurri hauek dituela aintzat hartuta: R = 100 mm e = 14 mm b = 75 mm

LANBIDE EKIMENA

443

LANBIDE EKIMENA