ڕێنووسی زمانى كوردی KURDISH DICTATION
زانـسـتـپـهروهرانـی كــورد www.ZKURD.org
Sarchia Banokay
نـاوەڕۆک پێشهکی بهشی یهکهم ،بنهماکان ئهلفبێ بزوێنهکان بزرۆکه ئهلفبێی التینی پیتهیارمهتیدهر بزوێن و نهبزوێن
بهشی دووهم ،پیتهئاڵۆزهکان ههمزه (ئـ) قرتاندنی (ئـ) کێشهی بزوێنی (وو) کێشهی بزوێنی (ە) کێشهی (ی) کێشهی بزوێنی (یی) کێشهی (ی)ی پێوهندی کێشهی (ی)ی سێیهم کهسی تاک کێشهی پیتی (ڕ) 2
بهشی سێیهم ،کێشه جۆربهجۆرهکان پێشگرهکان پێشگر و جێناوی لکاو فرمانی لێکدراو گهردانی فرمان (و)ی پێوهندی وشهی لێکدراو (ت)ی فرمان وشهی بیانی ئامراز و وشهی (تر) پاشگر +فرمانی (دا) کێشهی (له)
بهشی چوارهم ،بهراوردکاری (بێ) یان (بهبێ) ئاوهڵکار ڕاسپاردن
************************************* 3
پێشهکی "ڕێنووس" (املء | ،)dictationبهپێی یاسا و ڕێسای زمانهوانی ،فێرمان دهکات که وشهیهک به چهند شێوهی جۆربهجۆر نهنووسین .ئاخۆ ڕاسترتین وشه لهم پۆالنهی خوارهوه کامانهن؟:
(کار تێ کردن ،کار تێکردن ،کارتێکردن)( .کاری تێ کرد ،کاری تێکرد ،کاریتێکرد). (دهست لێدان ،دهست لێ دان ،دهستلێدان)( .دهستی لێ دا ،دهستی لێدا ،دهستیلێدا). (نان کردن ،نانکردن)( .نانی کرد ،نانیکرد). (ماڵ وێران کردن ،ماڵوێران کردن ،ماڵوێرانکردن ،ماڵ وێرانکردن). (نیه ،نی یه ،نییه ،نییه).
لهم وتارهدا ،ههوڵ دهدرێت بهگوێرهی بڕیارهکانی "کۆڕی زانیاریی کوردستان" و ،به لهبهرچاوگرتنی زانستی کۆمپیوتهر و ،به بهراوردکاری لهگهڵ زمانه زیندووه ئهورووپییهکاندا ،کۆمهڵێ یاسا و ڕێسا ڕوون دەکرێنهوه ،تا له ڕێنووسێکی بێههڵه نزیکرت بینهوه.
*************************************
ئهلفبێ ژمارهی پیتهکانی ئهلفبێی کوردی ( )٤٣دانهن و بریتین له: ئـ ـ ا ـ ب ـ پ ـ ت ـ ج ـ چ ـ ح ـ خ ـ د ـ ر ـ ڕ ـ ز ـ ژ ـ س ـ ش ـ ع ـ غ ـ ف ـ ڤ ـ ق ـ ک ـ گ ـ ل ـ ڵ ـ م ـ ن ـ و ـ ۆ ـ وو ـ ھ ـ ە ـ ی ـ ێ.
************************************* 4
بزوێنهکان بزوێن بهو دهنگانه دهوترێن که له کاتی بێژە (تلفظ)یاندا ،دهم و زار تۆزێ زیاتر دهکرێنهوه و زیاتر دهکێرشێن. بزوێنهکان جووڵه و بزواندن دهخهنه ناو وشهوه. بزوێنهکان لهڕاستیدا ( )٨دهنگن ،بهاڵم به ئهلفبێی سۆرانی (عهرهبی) تهنها ( )٧دهنگیان نیگار و پیتیان بۆ دانراوه و دهنوورسێن و بریتین له: (ا ـ و ـ ۆ ـ وو ـ ە ـ ی ـ ێ). یاسا( :ههر وشهیهکی کوردی النی کهم یهک بزوێنی تێدا بهکار دهچێت:).
(ناو )nawـ (کورد )Kurdـ (کۆمار )komarـ (سوور )sûrـ (بهرد )berdـ (کوردی )kurdîـ (سێ )sêـ (زانستپهروهر .)zanistperwer
*************************************
بزرۆکه ()i ههندێ وشهی کوردی ههن که له ڕواڵهتدا بزوێنیان تێدا نابیرنێ وهکوو( :بردن ،من ،ژن ،چل ،مردن ،بزن ،خسنت)، بهاڵم لهڕاستیدا دهنگی بزوێنیان تێدایه .ئهو بزوێنه له ئهلفبێی کوردیی التینیدا به پیتی ( )iدیاری کراوه ،بهاڵم له ئهلفبێی عهرهبیدا هیچ پیتێکی بۆ دانهنراوه ،دیار نییه و بزر بووه ،بۆیه ناوی نراوه( :بزرۆکه) .منوونه: (بردن ( ،)birdinمن ( ،)minژن ( ،)jinچل ( ،)çilمردن ( ،)mirdinبزن )bizinو (خسنت .)xistin وشهی "مشک" له ناوچه جۆربهجۆرهکانی کوردستاندا به دوو شێوازی ( )mişkو ( )mişikبێژە دهکرێت ،بهاڵم له ئهلفبێی عهرهبیدا ههر به یهک شێواز دهنوورسێت" :مشک". کهوا بێت ()٨ـەمین دهنگی بزوێنی کوردی به ئهلفبێی عهرهبی نانوورسێت و" ،بزرۆکه"یه.)i( .
************************************* 5
ئهلفبێی کوردی به التینی التان سهیر نهبێ ئهگهر بڵێین بۆ ئهوهی له ئهلفبێی کوردی که به پیتی عهرهبی دهنوورسێ ،باشرت تێ بگهن ،زۆر گرنگه ئهلفبێی کوردیی التینی بناسن .ئهم ئهلفبێیه بریتییه له: A-B-C-Ç-D-E-Ê-F-G-H-I-Î-J-K-L-M-N-O-P-Q-R-S-Ş-T-U-ÛV - W - X - Y - Z. بزوێنهکانی بریتین له ( )٨دهنگ و ههر ههشتهکهیان دهنوورسێنهوه.)E - Ê - I - Î - O - U - Û - A( : پاشکۆ :له ناوهڕاست و کۆتاییی وشهدا( :ڕ = )rrو (ڵ = .)ll (پهڕۆ = ( ،)perroکهڕ = )kerrیان (کهڵک = ( ،)kellkساڵ = .)sall پێویست ناکات له سهرهتای وشه به ئهلفبێی التینی ،بۆ نووسینی (ڕ) کهڵک له ( )rrوهرگرین ،چونکوو زۆر ناشیرین دێته پێش چاو ،بۆیه ههر ( )rبهسه .وهکوو( :ڕاز = ( ،)razڕێگا = ( ،)rêgaڕۆژ = .)rojبهاڵم زۆر گرنگه له سۆرانیدا ههموو پیتێکی سهرهتای وشه که به (ر) دهست پێ دهکات به (ڕ) بنوورسێن .منوونه :ڕێز ،ڕەش، ڕزگار.
*************************************
پیتهیارمهتیدهر یاسا( :له زمانی کوردیدا دوو بزوێن بهدوای یهکرتدا نانوورسێن:). بۆ منوونه( ،یار) به التینی وا نانوورسێت )îar( :یان (.)iar ههروهها (وان) وا نانوورسێت )uan( :یان ( )ûanیان (.)oan بۆ ئهوهی دوو بزوێنهکه بهدوای یهکرتدا نهنووسین ،کهڵک له پیتێکی نهبزوێن وهردهگرین که یارمهتی دهدات دوو بزوێن پێکهوه نهنوورسێن .بهو پیتانه دهوترێن" :پیتهیارمهتیدهر" ،که بریتین له (ی )yو (و .)wبهمجۆره منوونهکانی سهرهوه ئاوا دهنوورسێن: (یار .)yar (وان .)Wan 6
(پیتهیارمهتیدهر) له ئهلفبێی التینیدا به پیتی ( )yو ( )wدیاری کراون .له ئهلفبێی عهرهبیدا (ی) و (و)یان بۆ بهکار دهچێت( :ی ( ،)yو ،)wههر چهند بۆ بزوێنهکانی ( îو )uش بهکار دهچن.
*************************************
ههم بزوێن و ههم نهبزوێن له ئهلفبێی عهرهبیدا پیتێکی تایبهت نییه که "پیتهیارمهتیدهر"ەکانی ( )yو ()wیان پێ بنوورسێتهوه .بۆ ئهو مهبهسته ههر کهڵک له پیتهکانی (ی) و (و) وهردهگیرێ که بۆ بزوێنهکانی ( )îو ()uش بهکار دهچن ،واته (ی) و (و) ههم بزوێنن و ههمیش نهبزوێن: (ی ( ،)yو ( ،)wی ( ،)îو .)u بزوێن( :ی ( ،)îسلێامنی ( .)Silêmanîتیر =.)tîr نهبزوێن( :ی ( ،)yکهی ( .)keyبهیت = .)beyt بزوێن( :و ( ،)uکول .)kul نهبزوێن( :و ( ،)wخهوتن .)xewtin جیاکردنهوهی بزوێن و نهبزوێن له ئهلفبێی التیندا زۆر ئاسانه ،چونکوو ههر دهنگێک پیتی تایبهمتهندی خۆی بۆ دانراوه .له ئهلفبێی عهرهبیدا چونکوو بزوێن و نهبزوێن پیتهکانیان جیا نهکراونهتهوه ،تۆزێ زهحمهته لێک جیا کرێنهوه ،بهاڵم ئهگهر پێش یان پاش ئهوان پیتێکی بزوێن ههبێت ئهوه ئهوان دهبنه نهبزوێن( :شایان ،)şayan (مهی ( ،)meyیانه ( ،)yaneکهوان ( ،)kewanشهو ( ،)şewورد .)wird
*************************************
7
ههمزه (ء) ههمزه ،له زمانی عهرهبی و فارسیدا ،له چهند شوێنێکی جۆربهجۆر بهکار دهچێت ،وهکوو( :أ إ أل إل ؤ ء ئ)، بهاڵم له زمانی کوردیدا تهنیا شێوازی (ئـ) بهکار دهبرێت ،ئهویش به مهبهستی ئهوهی نههێڵێ دوو بزوێن بهدوای یهکدا بنوورسێن. ههندێ له زمانزانان ههمزه به بزوێن دادهنێن و ،الی ههندێکیش به نهبزوێن دهنارسێت ،بهاڵم لهڕاستیدا کورد، ههمزهی به شێوازی (ئـ) بهکار هێنا و بڕیاری دا وهکوو (نهبزوێن)ێک چاوی لێ بکات ،بۆ ئهوهی نههێڵێ دوو بزوێن بهدوای یهکدا ،یان ههندێ بزوێن له سهرهتای وشهدا بنوورسێن ،منوونه: ناازاد = نائازاد او = ئاو ەو = ئهو ۆخهی = ئۆخهی ورووپا = ئورووپا ێجگار = ئێجگار
*************************************
قرتاندنی (ئـ) ههندێ جار ڕوو دهدات که وشهیهک وا به پیتێکی نهبزوێن کۆتاییی هاتووه ،وهکوو( :شهو ،)şewلهگهڵ وشهیهک که به (ئـ) دهستی پێ کردووه ،وهکوو (ئاههنگ ،)ahengپێکهوه کۆ دهبنهوه و وشهیکی نوێ پێک دههێنن که واتایهکی نوێرتی ههیه وهکوو: شهو +ئاههنگ = شهوئاههنگ .لێرهدا پێویست ناکات (ئـ) مبێنێتهوه و دهتوانین بیقرتێنین ،چونکوو پیتی پێش ئهو بزوێن نییه تا کێشه بێت .دهنووسین( :شهواههنگ) .ههروهها: کارئاسانی دهبێته :کاراسانی. ماڵئاوایی = مااڵوایی. 8
بانئهفشار = بانهفشار (ناوی گهڕهکێکه له شاری قهرسی شیرین له پارێزگای کرماشان). کارئهندامزانی = کارهندامزانی (.)physiology تووڵئامراز = توواڵمراز (( .)toolbarتووڵ ،شیش = ( ،)barئامراز ،کهرهسته = .)tool ههروهها: کهمهندام ،چاوهسمهر ،چاوهستێره ،گوڵهندام ،گوڵهستێره ،شێرهندام ،خاکهناز.
*************************************
کێشهی بزوێنی (وو) (وو )ûدهنگێکی بزوێنه و ههرگیز نابێ له سهرهتای وشهدا بنوورسێت .زۆر ههڵهیه بنووسی( :ووشه ،ûşeوورچ ،ûrçوون ،ûnووس ûsو هتد) ،بهڵکوو دهبێ به (و )wی نهبزوێن بنوورسێت ،چونکوو دوای ئهو پیته ،بزرۆکه ههیه ،کهوا بێت دوو بزوێن پێکهوه نانوورسێن و دهبێ وا بنوورسێن( :وشه ،wişeورچ ،wirçون ،winوس wis و هتد). بهاڵم له ناوهڕاست و کۆتاییدا دهنوورسێ( :سوور ( ،)sûrنوور ( ،)nûrچوو ( ،)çûتوو .)tû زۆر کهس به ههڵه دهنووسن" :کهرکوک ،مهحمود ،حوکومهت و هتد" .که ڕاستییهکهی ئاوایه :کهرکووک، مهحموود ،حوکوومهت و هتد".
*************************************
کێشهی بزوێنی (ە )e (ە )eسهرهڕای ئهوهی که دهنگێکی بزوێنه ،کردار (فعل )verbێکیشه که له "سێیهم کهسی تاک"دا ،واتای ()isی ئینگلیزی دهدات = could is It( :ههوا ساردە). له ئهلفبێی التیندا ،کرداری (ە )eبهجیا دهنوورسێت ،)e Hewa sard( :بهاڵم له ئهلفبێی عهرهبیدا ،دهلکێت به وشهکهی پێشیهوه( :ههوا سارده) .منوونهی تر :برامه ،هاوڕێمه ،کوڕە ،کچه ،پێنووسه ،دهسته ،ڕێزمانه ،کورده، بهرده. 9
*************************************
کێشهی (یه) جاری وایه وشهکهی پێش (ە) به پیتێکی بزوێن (ا ـ و ـ ۆ ـ وو ـ ە ـ ی ـ ێ)،کۆتاییی هاتووه ،وهکوو( :مامۆستا)، ئهو کاته ئیرت له جیاتیی (ە) دهنووسین (یه)( :مامۆستایه .)mamosta ye تێبینی :کرداری (یه)ش ههر وهکوو (ە) دهبێ بلکێرنێ به وشهکهی پێشیهوه( :مامۆستایه) ،نهک (مامۆستا یه). تهنانهت ئهگهر وشهکه به (یی)ش کۆتاییی هات ههر پێکهوه دهنووسێرنێت :ههروهها: (سپییه) ،نهک (سپیه ،سپییه ،سپی یه). (چییه) ،نهک (چیه ،چییه ،چی یه). (نییه) ،نهک (نیه ،نییه ،نی یه). (کوردییه) ،نهک (کوردییه ،کوردی یه). (سنهیییه) ،نهک (سنهیی یه ،سنهییه).
*************************************
کێشهی (ی) سهیری ئهم وشانه بکهن( :مهی ( ،)meyبی .)bî لهو دوو منوونهیهدا( ،ی )yنهبزوێنه و دهنگێکی کورته ،بهاڵم (ی )îبزوێنه و دهنگێکی درێژە ،گهر سهرنج بدهن دهبینن که له ئهلفبێی عهرهبیدا ،ههر دوو شێوهکهی (ی) وهکوو یهکن( :ی) ،بهاڵم له التینیدا دوو جۆرن ( )yو ( .)îواته له ئهلفبێی عهرهبیدا جیاکردنهوهی بزوێن و نهبزوێنی (ی) تۆزێ وردبوونهوهی دهوێ ،بهاڵم له التینیدا، دوو شێوازی جۆربهجۆرن و بهو جۆره جیاکردنهوهی بزوێن له نهبزوێن زۆر ساناتره. یاسا( :دوو دهنگی بزوێن بهدوای یهکرتدا نابێ بنوورسێن). 01
سهیری ئهم وشهیه بکهن( :کوردی ( + )kurdîەکان ( = )ekanکوردیهکان .)kurdîekan ئایا لهو نووسینهدا ههڵهیهکی گهورهمان نهکردووه؟ با ،ئهویش ئهوهیه که دوو بزوێنامن پێکهوه نووسیوه: (یه .)îeچار؟ دهبێ کهڵک له پیتهیارمهتیدهر وهرگرین و بنووسین( :کوردییهکان .)kurdîyekan له ئهلفبێی عهرهبیدا (ییـ) وهکوو یهکن ،بهاڵم لهڕاستیدا یهکهمیان بزوێنه و دووهمیان نهبزوێنه .ئهگهر سهیری التینییهکهی بکهین باشرت بۆمان ڕوونه .)îy( :بۆیه گهر بزانین به التینی چۆن دهنوورسێن ،زۆر بهئاسانی لێک جیا دهکرێنهوه.
*************************************
کێشهی بزوێنی (یی )î (یی )îدهنگێکی درێژە و بهداخهوه له ئهلفبێی عهرهبیدا هیچ پیتێکی جیاوازی بۆ دانهنراوه .ههندێ له نووسهران بۆ بزوێنی ( )îههموو کاتێ کهڵکیان له (یی) وهردهگرت ،تهنانهت له ناوهڕاست و کۆتاییی وشهشدا و، وا دهیاننوسی: (تییر ( ،)tîrسییر ( ،)sîrچییمهن ( ،)çîmenکوردیی ( ،)kurdîسیی ( ،)sîسلێامنیی ( ،)Silêmanîکفریی .)Kifrî بهاڵم چونکوو ناشیرین بوو ،له ناو نووسهر و خوێنهری کورددا جێی نهگرت و بهناچاری ههر یهک (ی) بۆی بهکار هێرنا( :تیر ( ،)tîrسیر ( ،)sîrچیمهن ( ،)çîmenکوردی ( ،)kurdîسی ( ،)sîسلێامنی ( ،)Silêmanîکفری .)Kifrî بهکارهێنانی (یی) :لهم شوێنانهدا کهڵک له (یی )yîوهردهگیرێ: (ڕەشایی ( ،)reşayîبهرایی ( ،)berayîدوایی ( ،)diwayîکۆتایی ( ،)kotayîپانایی ( ،)panayîشێنهیی ،)şêneyî (سنهیی ( ،)Sineyîههڵهبجهیی ( ،)Hellebceyîڕانیهیی ( ،)Ranyeyîورمێیی )Wirmêyîو (تهنیایی .)tenyayî
*************************************
00
(ی)ی پێوهندی (ی)ی پێوهندی ئهو دهنگی (ی)یهیه که دهکهوێته نێوان دوو ناو ،یان ناوێک و ئاوهڵناوێکهوه :مامۆستای قوتابخانه .کچی شۆخ. کێشهکه لهوهدایه کاتێ وشهیهک خۆی به (ی) کۆتاییی بێت ،وهکوو( :کوردی ،ئیسلمی ،کرماشانی ،سنهیی، کۆیهیی) ،ههندێ کهس ئیرت (ی)ی پێوهندییهکهیان لهبیر دهچێ بینووسن ،که ههڵهیهکی گهورهیه .بۆ منوونه لهباتیی "یهکێتی نیشتامنی کوردستان" دهبێ بنوورسێت" :یهکێتیی نیشتامنیی کوردستان". دهبێ وردبین بین و نههێڵین (ی)ی پێوهندی بقرتێرنێت ،لهم منوونانهی خوارهوهدا (ی)ی پێوهندی ڕەچاو کراون: داری سهوز ،قوتابخانهی سهرهتاییی کچان ،کۆماری ئیسلمیی ئێران ،کرماشانیی دڵسۆز ،پهپوولهی خۆشهویستیی من ،کۆیهییی هونهرمهند ،زاراوهی ههورامیی کۆن.
*************************************
(ی)ی سێیهم کهسی تاک ههندێ له جێناوه لکاوهکان بریتین له: ...مان ...م ...تان ...ت ...یان ...ی وهکوو: خواردمان خواردم خواردتان خوارت خواردیان خواردی
02
جێناوی لکاوی سێیهم کهسی تاک (ی)یه .له کاتی گهردانکردنی ئهو دۆخهدا ،ئهگهر "بنه"ی کردارهکه خۆی به (ی) کۆتاییی هات( ،ی)ی جێناوی لکاو لهبیر مهکهن ،منوونه: پرسیامن پرسیم پرسیتان پرسیت پرسییان پرسیی دهبێ وا بنوورسێن :من پرسیم ،تۆ پرسیت ،ئهو پرسیی( .نهک ئهو پرسی). منوونهی تر: (دزین ،بڕین ،کڕین ،گۆڕین ،نووسین) ،که له سێیهم کهسی تاکدا دهبنه (ئهو دزیی ،ئهو بڕیی ،ئهو کڕیی ،ئهو گۆڕیی ،ئهو نووسیی).
*************************************
کێشهی پیتی (ڕ) "ڕ" دهنگێکی گڕە که له سهرهتا و ناوهڕاست و کۆتاییی وشهدا دێت:
ڕاز ،ههڕا ،مهڕ.
تێبینی :نابێ (ڕ)ی گڕ لهگهڵ (ر)ی ساده تێکهڵ بکرێت. یاسا( :ههموو دهنگێکی (ڕ) له سهرهتای وشهدا گڕە و دهبێ به (ڕ)ی گڕ بنوورسێت ،نهک به (ر)ی ساده). ههندێ کهس له سهرهتادا بهشێوهی (ر) دهینووسن و هێامکهی بۆ دانانێن( .ر) دهنگێکی سادهیه و زۆر جیاوازه له (ڕ) .له سهرهتای وشهدا ههموو دهنگی (ڕ)ی زمانی کوردی ،گڕە ،دهبێ ههموو کاتێ به هێامکهیهوه بنوورسێت .نابێ بوترێت" :ئێمه دهزانین ههموو دهنگێکی سهرهتا گڕە ،کهوا بێت با به (ر) بنوورسێت و خۆمان تێی دهگهین که گڕە". تهنانهت لهناو تهختهکلیلی کوردیشدا دوگمهیهک بۆ (ڕ) دیاری کراوه ،زۆر سهیره بێین دوگمهیهکی تر لهباتیی ئهو دوگمهیه بهکار بهێنین که دهنگێکی تره! ڕاست ،ڕێگا ،ڕۆخ ،ڕژد ،ڕەنج ،ڕزگار ،ڕەش ،ڕەنگ ،ڕۆڵه. 03
کێشهی پێشگرهکانی (ههڵ ،دا ،ڕا ،وهر ،دهر) ئهم پێشگرانه کاتێ دهچنه سهر چاوگ یان فرمان یان ههر شێوازێکی تر ،پێیانهوه دهلکێن بهمهرجێ جێناوی لکاو نهکهوتبێته نێوان پێشگر و وشهکهی دوای خۆی .وهک: چاوگ: ههڵ :ههڵکردن ،ههڵگرتن ،ههڵکورمان ،ههڵکێشان ،ههڵبڕین ،ههڵخسنت. دا :دابڕان ،داخسنت ،داڕمان ،داگرتن ،داکردن ،دابهزین ،داخورپان. ڕا :ڕاگرتن ،ڕاکێشان ،ڕاپهڕین ،ڕاخسنت ،ڕاگوێزان ،ڕاگواسنت. وهر :وهرگرتن ،وهرسووڕان ،وهرگهڕان. دهر :دهرکردن ،دهرهێنان ،دهربڕین ،دهرخسنت ،دهرپهڕاندن.
فرمان: ههڵ :ههڵگره ،ههڵخه ،ههڵمهخه ،ههڵکشێ. دا :دانێ ،دامهبڕە ،دابهزێنه .داگره. ڕا :ڕاکێشه ،ڕاپهڕێنه ،ڕامهپهڕێنه .ڕاگره. وهر :وهرگره ،وهرسووڕێنه ،وهرگهڕێ ،وهرچهرخێ. دهر :دهربێنه ،دهرخه ،دهرکه ،دهرچۆ.
دۆخی تر: ههڵکشاو ،ههڵخراو ،ههڵنهکشاو ،ههڵخزێرناو .دانراو ،داسهپاو ،دابڕاو .ڕاپهڕێرناو ،ڕاپهڕیو ،ڕاگوێزراو ،ڕاکشاو. وهرگیراو ،وهرگرتوو ،وهرگرته ،وهرسووڕاو ،وهرگێڕاو .دهرهێرناو ،دهرخراو ،دهرکراو ،دهرچوو.
04
پێشگر و جێناوی لکاو ئهگهر جێناوی لکاو (...م... ،ت... ،ی... ،مان... ،تان... ،یان) کهوته نێوان پێشگر و فرمانهکهی دوای خۆی ئهوا بهجیا دهنوورسێن و جێناوهکه به پێشگرهوه دهلکێرنێ: ههڵ :ههڵم گرن ،ههڵت گرن ،ههڵیان کێشن ،ههڵامن مهواسن ،ههڵتان بڕن. دا :دامان نهنایه ،دایان خهن ،دای بڕە. ڕا :ڕایان دهگرن ،ڕام کێشه ،ڕاتان پهڕێنن ،ڕاشیان پهڕێنن. وهر :وهرمان گرتایه ،وهری نهگری ،وهریان سووڕێنه ،وهرمان گهڕێنه. دهر :دهریان پهڕاندین ،دهری خه.
*************************************
گیروگرفتی فرمانی لێکدراو (فعل مرکب )compound verb
فرمانی لێکدراو بهو فرمانانه دهوترێن که له دوو یان چهند وشه پێک هاتوون .وهک( :ڕێک +کهوتن = ڕێککهوتن)( ،پێک +هێنان = پێکهێنان). ئهم فرمانانه ئهگهر له دۆخی چاوگدا بن پێکهوه دهنوورسێن ،وهک :ڕێکخسنت ،شهڕکردن ،کۆڵنهدان، خهباتکردن ،تااڵنکردن ،تێکدان ،سهربڕین. ئهگهر له دۆخه جۆربهجۆرهکانی فرمان (ئێسته ،ڕابردووی ساده ،ڕابردووی گێڕاوهیی ،ڕابردووی دوور) بهکار بربێن بهجیا دهنوورسێن: ئێسته :ڕێک دهخهم ـ ڕێک دهخهی ـ ڕێک دهخات ـ ڕێک دهخهین ـ ڕێک دهخهن ـ ڕێک دهخهن. ڕابردووی ساده :ڕێکم خست ،ڕێکت خست ـ ڕێکی خست ـ ڕێکامن خست ـ ڕێکتان خست ـ ڕێکیان خست. ڕابردووی گێڕاوهیی :ڕێکم خستووه ـ ڕێکت خستووه ـ ڕێکی خستووه ـ ڕێکامن خستووه ـ ڕێکتان خستووه ـ ڕێکیان خستووه. ڕابردووی دوور :ڕێکم خستبوو ـ ڕێکت خستبوو ـ ڕێکی خستبوو ـ ڕێکامن خستبوو ـ ڕێکتان خستبوو ـ ڕێکیان خستبوو. 05
ئهگهر له دۆخهکانی تردا بن ههروهکوو دۆخی چاوگ پێکهوه دهنوورسێن :پێکهاتن ،پێکهاتوو ،پێکهاته ،پێکهێرناو. سهرکهوتن ،سهرکهوتوو. منوونهی تری گهردان (ترصیف)ی فرمان (فعل): فرمان (فعل) له دۆخی چاوگ (مصدر)دا پێکهوه دهنوورسێت :ڕوونکردنهوه .بهاڵم له دۆخهکانی تردا جیا دهکرێنهوه: تاک ،دۆخی ئێسته :ڕوونی دهکهمهوه ،ڕوونی دهکهیتهوه ،ڕوونی دهکاتهوه. کۆ ،دۆخی ئێسته :ڕوونی دهکهینهوه ،ڕوونی دهکهنهوه ،ڕوونی دهکهنهوه. تاک ،ڕابردووی ساده :ڕوونم کردهوه ،ڕوونت کردهوه ،ڕوونی کردهوه. کۆ ،ڕابردووی ساده :ڕوومنان کردهوه ،ڕوونتان کردهوه ،ڕوونیان کردهوه. تاک ،ڕابردووی گێڕاوهیی (نقلی) :ڕوونم کردبووهوه ،ڕوونت کردبووهوه ،ڕوونی کردبووهوه. کۆ ،ڕابردووی گێڕاوهیی :ڕوومنان کردبووهوه ،ڕوونتان کردبووهوه ،ڕوونیان کردبووهوه. تاک ،ڕابردووی دوور :ڕوونم کردبوو ،ڕوونت کردبوو ،ڕوونی کردبوو. کۆ ،ڕابردووی دوور :ڕوومنان کردبوو ،ڕوونتان کردبوو ،ڕوونیان کردبوو.
*************************************
کێشهی (و)ی پێوهندی (بهیهکهوهبهستن) پیتی (و )andوشهیهکی سهربهخۆیه و دهبێ سهربهخۆ ههڵسوکهوتی لهگهڵدا بکرێ و نهڵکێندرێ به وشهکانی پێش و پاشی خۆی. بۆ منوونه دهبێ بنوورسێ: (من و تۆ) نهک (منو تۆ) یان نهک (منو تۆ). (سهر و ماڵ) نهک (سهرو ماڵ) یان نهک (سهروو ماڵ). (هیوا و ئاوات) نهک (هیواو ئاوات). 06
سهرنج :منوونهکانی سهرهوه ههر کامهیان سێ وشهی جیاوازن و پێکهوه مانایهکی نوێ پێک ناهێنن و ههر بهتهنیا مانای خۆیان پاراستووه و جیاوازییان ههیه لهگهڵ وشهی لێکدراو که له خوارهوه باسیان دهکرێ.
*************************************
وشهی لێکدراو (مرکب)
ههندێ جار دوو یان چهند وشه ،که ههر کامهیان بۆ خۆی واتایهکی ههیه ،پێکهوه کۆ دهبنهوه و سهرجهم واتایهکی نوێرت پێک دههێنن ،بهم متوربهبوونه دهڵێن (وشهی لێکدراو) .وشهی لێکدراو دهبێ بلکێن به یهکهوه و نابێ بهجیا بنوورسێن و ،به چهند شێوه پێک دێن: .١بێ هیچ یارمهتییهک: جاری وایه "وشهی لێکدراو" ،بێ هیچ یارمهتییهک دروست دهبێت و تهنیا وشهکان پێکهوه دهلکێن: ڕەش +ماڵ = ڕەش ماڵ ،که پێکهوه واتایهکی تر پێک دههێنن و ئهو کاته دهبێ پێکهوه بنوورسێن :ڕەشامڵ. خوێندن +گه = خوێندنگه. زانست +پهروهر = زانستپهروهر. پاش +بنهما = پاشبنهما. کتێب +خانه = کتێبخانه. مهله +گه = مهلهگه. .٢به یارمهتیی پیتی (و): جاری وایه "وشهی لێکدراو" ،به یارمهتیی پیتی (و) پێکهوه دهلکێن: ئاڵ +و +گۆڕ = ئاڵوگۆڕ. مشت +و +مڕ = مشتومڕ. ئهلف +و +بێ = ئهلفوبێ. دهنگ +و +باس = دهنگوباس. 07
.٤به یارمهتیی پیتی (ە): جاری وایه "وشهی لێکدراو" ،به یارمهتیی پیتهبزوێنی (ە) پێکهوه دهلکێن: بهرد +ە +قارهمان = بهردهقارهمان. گوڵ +ە +گهنم = گوڵهگهنم. بهرز +ە +فڕ = بهرزهفڕ. ئاگر +ە +دیوار = ئاگرهدیوار.
منوونهی تری وشهی لێکدراو: خۆترنجێنهر ،خۆکوژ ،بهردباران ،کاروبار ،ئهلفوبێ ،هاتوچۆ ،زانستپهروهر ،زانستخواز ،ئازادیخواز ،واڵتپارێز، سێشهممه ،ڕاستهوخۆ ،نیشتامنپهروهر ،گوڵهگهنم ،ڕێنووس ،باوکمردوو ،یهکگرتوو ،ئاڵوگۆڕ ،ڕۆژنامهنووس، ههواڵنێر ،پهیامنێر ،بهرزهفڕ ،جهرگبڕ ،مناڵپارێز ،چهمچهماڵ ،بێکهس ،جێبهجێ ،دهستبهجێ ،کانیکهوه ،ههڵگورد، تاقبۆستان (تاقۆسان) ،ملهوڕ ،تهختهکلیل ،پاشبنهما ،بنکهدراوه ( ،)databaبهستهێڵ ( ،)dashڕوومێز (،)desktop زانیارینامه ( ،)encyclopediaئاگرهدیوار.
*************************************
پیتی (ت) له کۆتاییی فرماندا پیتی (ت) له کۆتاییی فرماندا ههم دهتوانرێ بنوورسێ و ههمیش دهتوانرێ نهنوورسێت ،وهکوو: (دێ و دهڕوا) یان (دێت و دهڕوات). (نان دهکا) یان (نان دهکات).
************************************* 08
وشهی بیانی ههر وشهیهکی بیانی هاتبێته ناو کوردییهوه دهبێ به ڕێنووسی کوردی بنوورسێت یان ئهگهر پێویست بوو وهکوو خۆی بنوورسێتهوه دهبێ بخرێته ناو دوو کهوانهوه.
ئهڵاڵ ،قهڵهم ،ئهکبهر. له زمانی کوردیدا به (مذهب) دهڵێن "ڕێباز".
*************************************
ئامرازی (تر) و وشهی (تر) ئامرازی بهراوردکردن (تر ،ترین) دهبێ بلکێن به وشهکانی پێشیانهوه ،وهکوو: جوان :جوانرت ،جوانرتین گهرم :گهرمرت ،گهرمرتین. وشهی (تر) به واتای (دی ،دیکه) وشهی (تر) وشهیهکی سهربهخۆیه و دهبێ بهجیا بنوورسێت: کابرایهکی تر ،شهوێکی تر ،نووسهرێکی تر.
************************************* 09
پاشگرهکانی (دا ،ڕا ،وه ،هوه) دهبێ بلکێن به وشهکانی پێشیانهوه ،وهکوو: دا :له ماڵدا چاوم پێ کهوت. ڕا :له کوێڕا هاتی؟ وه :له کوێوه بۆ کوێ؟ وه :له ههوهڵهوه بیگێڕەوه. فرمانی (دا) وشهی (دا) که ڕابردووی (دان ،دایین)ـە جیاوازیی ههیه لهگهڵ پاشگری (دا) و ،دهبێ بهجیا بنوورسێت: له ماڵدا نامهکهم پێ دا( .نهک پێدا). له کوردستاندا الوان گوێیان له دوژمن نهدا( .نهک دوژمننهدا ،نهک دوژمن نه دا). بهڵێنم دا سبهی بیبینم( .نهک بهڵێمندا). ئاخری وهاڵمی دایهوه( .نهک وهاڵمیدایهوه).
*************************************
کێشهی (له) (له) ،ههندێ جار سهربهخۆ دهنوورسێت" :شۆڕش له کوردستاندا گهرمه". ههندێ جار دهلکێ به وشهکهی پاشیهوه و وشهیهکی لێکدراو پێک دێنێ( :لهگهڵ ( ،)withلهسهر ( ،)onلهژێر .)underلهو دۆخانهدا نابێ به دوو وشه جیا کرێنهوه و بنوورسێ( :له گهڵ ،له سهر ،له ژێر). (له) ،ههندێ جار لهگهڵ (ئهوێ) و (ئێره) کۆ دهبێتهوه و ئهو کاته( ،ـه) و (ئـ) دهقرتێرنێن: له ئهوێ = لهوێ. له ئێره = لێره. 21
*************************************
(بێ) یان (بهبێ)؟ لێرهدا دهمانهوێ بهراوردکارییهک لهگهڵ زمانه ئهورووپییهکاندا بکهین ،بۆ ئهو مهبهسته باشرته به منوونهیهک دهست پێ بکهین: جیاوازیی (بێکار) لهگهڵ (بێ کار) له چیدایه؟ لکاندن یان نهلکاندنی (بێ) به وشهکهی پاشی خۆیهوه بهتهواوی واتای وشهکه دهگۆڕێ: ئهو پیاوه دوو ساڵ بێکار بوو. بێ کار ژیان ئهستهمه .دهکرێ ئاواش بینووسینهوه :بهبێ کار ژیان ئهستهمه. ههر کاتێ ناوێکت ههبوو و خاوهنێتییهکی لێ سهندرابێتهوه (بێ) دهلکێنین به سهرهتای وشهکهوه: بێباوک ،بێخانوو ،بێکهس ،بێواڵت ،بێنیشتامن ،بێپاره ،بێتام: واته :کهسێ که باوکی نییه .کهسێ که خانووی نییه و هتد. ئهم مهبهسته ،له زمانه ئهوڕووپییهکاندا ،زۆر جار به پاشکۆیهک که دهلکێ به وشهکهوه دیاری دهکرێت: بێخانوو = homeless بێتام ،بێچێژ = tasteless که جیاوازیی ههیه لهگهڵ (:)without بێ تۆ ناچم بۆ ئهوێ = you without there I do not go (بێـ)...less( = )... (بێ ،بهبێ) = ()without
*************************************
20
ئاوهڵکار (قید)
کاتێ وشهیهک چۆنێتیی (کار ،فرمان ،کردار = فعل)ێک ڕوون کاتهوه پێی دهوترێ ئاوهڵکار (قید) .منوونه: ئاسۆ بهخێرایی قسهی دهکرد( .چۆن قسهی کرد؟ "بهخێرایی") سۆما بهتووڕەیی وهاڵمی دایهوه( .چۆن وهاڵمی دایهوه؟ "بهتووڕەیی") النه بهئهسپایی هاتهوه( .چۆن هاتهوه؟ "بهئهسپایی). ئهوهی لێرهدا جێگای سهرنجڕاکێشانه ،ئهوهیه که "به" دهلکێ به ئاوهڵناوهکهی پاشیهوه و ،نابێ لێک دوور خرێنهوه .منوونهی تر: بهجوانی ،بهشادی ،بهبهرزی ،بههێواشی ،بهتوندی. ئهم شێوازه له زمانی ئینگلیزیدا ( )lyدهگرێت و دهلکێ به ئاوهڵناوهکهوه( :بهسهختی .)hardly
22
خـــاڵــبــەنــدی
23
نـــــــاوەڕۆک پێشهکی یهکهم :خاڵ (). دووهم ـ جووتخاڵ (): سێیهم ـ بۆر ()، چوارهم ـ خاڵبۆر (؛) پێنجهم ـ نیشانهی پرس (؟) شهشهم ـ نیشانهی سهرسوڕمان (!) حهوتهم ـ جووت کهوانهی بچووک « » ههشتهم ـ جووته کهوانهی گهوره ( ) نۆیهم ـ هێڵ یان تهقهڵ (ـ) دهیهم ـ سێ خاڵ ()... یانزهیهم ـ بۆشایی ()space دوازدهیهم ـ هێڵی الر ( )\( ،)/و پیتی (ر)
24
پێشهکی له نووسینی دهقێکدا ،سهرهڕای ڕەچاوکردنی کۆمهڵێ یاسا و ڕێسای نووسین ،نووسهر دهبێ ڕەچاوی یاساکانی خاڵبهندیش بکات .دهقێ که خاڵبهندی تێیدا ڕەچاو نهکرابێ ،دهبێته هۆی سهرلێشێواندن له خوێنهر و ،له ئهنجامیشدا ،بهههڵهتێگهیشنت له نوورساوهکه.
ئهو نیشانانهی له خاڵبهندیدا زۆر بهکار دهبرێن بریتین له: .١خاڵ ،که بهم شێوهیهیه.).( : .٢جووتخاڵ ،که بهم شێوهیهیه.):( : .٤بۆر ،که بهم شێوهیهیه.)،( : .٣خاڵبۆر ،که بهم شێوهیهیه( :؛). .٥نیشانهی پرس ،که بهم شێوهیهیه( :؟). .٦نیشانهی سهرسوڕمان ،که بهم شێوهیهیه.)!( : .٧جووت کهوانهی بچووک ،که بهم شێوهیهیه.» « : .٨جووت کهوانهی گهوره ،که بهم شێوهیهیه.) ( : .٩هێڵ یان تهقهڵ ،که بهم شێوهیهیه( :ـ). .١١سێ خاڵ ،که بهم شێوهیهیه.)...( : .١١بۆشایی. .١٢هێڵی الر ( )\( ،)/و پیتی (ر):
*************************************
25
یهکهم :خاڵ (:). خاڵ لهم شوێنانه دادهنرێت: .١له کۆتاییی ههموو ڕستهیهکدا ،جگه له پرس و سهرسوڕمان ،وهک:
نهورۆز یهکهم مانگی کوردییه. دوێنێ نامهکهم نووسی.
.٢له دوای یهکهم ،یا یهکهم و دووهم پیتی ناوێک که پێش ناوهێنانی پاشناوهکهی بکهوێت، وهک:
ع .شهرهفکهندی. م .م .بهدرخان.
.٤بۆ کورتکردنهوهی ههندێ پیشه و نازناو و ڕێکهوت ،دوای یهکهم پیت دادهنرێ ،وهک:
پێغهمبهر (د .خ( .).پێغهمبهر دروودی خودای لێ بێ). پ .عیزهدین مستهفا ڕەسووڵ( .پرۆفیسۆر عیزهدین مستهفا ڕەسووڵ). د .سۆران( .دوکتۆر سۆران). مادهکان ٧١١ساڵ پ .ز( .پێش زایین) سهریان ههڵدا.
.٣دوای سهردێڕ خاڵ دانانرێ ،مهگهر له چهند ڕسته پێک هاتبێت. .٥ههندێ جاریش له جیاتیی نیشانهی سهرسوڕمان له دوای ئهو ڕستانهی دادهنرێ که داواکارییان تێدایه ،وهکوو: وهاڵمهکانتان بهراورد بکهن. .٦ئهوڕۆکه کاتێ له پرۆگرامێکی وهک ( )Wordبتهوێ دێڕەکانت به ژماره دیاری بکهی، خۆی ئۆتۆماتیک پاش ژمارهکان خاڵ دادهنێ ،وهک: .١مرۆڤ بۆی ههیه بیروڕای خۆی دهربڕێ. .٢کهس بۆی نییه بیروبۆچوونی کهسێ بخاته ژێر پرسیارهوه. .٤ههموو کهسێ مافی یهکسانی ههیه له کۆمهڵگادا. 26
سهرنج :خاڵ ،دهبێ بلکێرنێ به وشهکهی پێشیهوه و بۆشاییی ههبێ لهگهڵ وشهی دوایدا.
*************************************
دووهم ـ جووتخاڵ (:): جووتخاڵ لهم شوێنانه دادهنرێت: .١له پێش ئاخاوتنێکهوه که وهک خۆی بگێڕدرێتهوه ،یان بگوترێت ،وهک: ئاسۆ وتی« :من خهڵکی کوردستانم». .٢له دوای وشهیهک یان باسێک ،که پێویستی به تهفسیر و ڕاڤه و لێکدانهوه بێت ،وهک: میرنشینه کوردییهکان بریتی بوون له :ئهردهاڵن ،سۆران ،بادینان ،بابان ،ههکاری و بۆتان. .٤پێش هێنانهوهی منوونه ،له بری( :بۆ وێنه ،وهکوو ،بۆ منوونه ،)...لهم دۆخهدا دهتوانرێت تهقهڵێکیش دوای جووتخاڵهکه دابرنێت ،وهکوو: ئاسامنی ئهدهبی کوردی پڕە له ئهستێرهی درهوشاوه :نالی ،مهحوی ،گۆران ،هێمن و هتد. .٣زۆر جار له نێوان کاتهکانی کاتژمێرێکدا هێامی جووتخاڵ بهکار دهچێ ،وهکوو١١:٢١:٢٢ : (کاتژمێر ١١و ٢١خولهک و ١٢چرکه). سهرنج :جووتخاڵ ،دهبێ بلکێرنێ به وشهکهی پێشیهوه و بۆشاییی ههبێ لهگهڵ وشهی دوایدا.
*************************************
27
سێیهم ـ بۆر (:)، بۆر نیشانهی پشوویهکی کورته ،لهو شوێنه دادهنرێ که وا له ڕستهکه بکات ئاسان بخوێرنێتهوه ،ڕوون بێت و بهباشی تێ بگهیهنرێ .بۆر ،چارهسهرێکی باشه بۆ ڕستهی دوورودرێژی پشووبڕ. وه لهم شوێنانه دادهنرێ: .١له دوای ناوی بانگکراوهوه ،وهک: کچینه ،ههوڵ بدهن ،به ههوڵدان دهگهنه ئامانج. .٢له نێوان جێگر و جێلێگیراودا ،وهک: مهستوورهی کوردستانی ،هۆنهر و مێژوونووس ،له ڕۆژههاڵتی کوردستاندا دهژیا. .٤لهو شوێنانهی که ژماردن و دووپاتبوونهوهی تێدایه ،وهک:
خوێ ،ڕۆن ،پیاز و برنج ههموو ئهو شتانهیه که پێویسنت. زانیارییهکی باش ،باشی ههبوو.
.٣بۆ جیاکردنهوهی وشهی سهرسوڕمان و وشهی بانگلێکراو له ڕستهدا ،وهک:
ئۆف ،چ ههوایهک! پێنووسهکهم بدهرێ ،ئاسۆ.
.٥بۆ دابڕینی زنجیره وشهیهک له یهکرت ،که دوو دوو و پێکهوه بهکار هێرنابن ،وهک: پێشمهرگه به برسییهتی و تینوویهتی ،به هیلکی و ماندوویهتی ،کۆڵی لێ نادات. .٦له دوای گێڕانهوهیهکی ڕاستهوخۆ ،بۆ منوونه ئهگهر قسهکهر ،قسهیهکی کۆنی خۆی بگێڕێتهوه ،وهک: خۆم وتم" ،چێکردنی ماڵپهڕ زۆر ئهستهم نییه".
28
.٧له پێش ئامرازی لێکدهری (وه ،یا ،یان)ەوه ،به مهرجێک نهکهوتبێته سهرهتای ڕستهوه، وهک:
نه تۆ هاتبووی بۆ کۆبوونهوهکه ،وه نه ئاراسی هاوڕێت. یا نامهکه بنووسه ،یان پهڕتووکهکه بخوێنهرهوه.
.٨له دوای وشهی (بهڵێ ،نه و نهخێر)ەوه ،وهک:
بهڵێ ،نامهکهم نارد. نه ،لهو کاتهدا ناتوانم بهشدار بم.
.٩له باتیی فرمانێک بۆ ئهوهی دووپات نهبێتهوه ،وهک: من دهچم بۆ سلێامنی و ئهویش ،بۆ ههولێر. .١١له ڕستهی لێکدراودا ،دهتوانرێت له بری ئامرازی لێکدهری (و) بهکار بهێرنێت ،وهک: شنۆ ویستی بچێ بۆ شایی ،جلی لهبهر کرد ،خۆی ڕازاندهوه ،تهلهفۆنی له هاوڕێکانی کرد، یهکیان گرت ،خۆیان گهیانده شایییهکه. .١١دهتوانرێ له بری (که)ی لێکدهر له ڕستهدا بهکار بهێرنێت ،وهک:
پێم خۆشه ،پێکهوه بچین بۆ سینهما. سوپاست لێ دهکهم ،سهرت لێ دام.
سهرنج :بۆر ،دهبێ بلکێرنێ به وشهکهی پێشیهوه و بۆشاییی ههبێ لهگهڵ وشهی دوایدا.
************************************* 29
چوارهم ـ خاڵبۆر (؛): خاڵبۆر بۆ وچانگرتنێکی درێژتر له بۆری ساده ،بهکار دههێرنێت .زۆر جار ،لهو ڕستانهی که زۆر لێک نزیکن له باتیی خاڵ دادهنرێ ،وهک: لهم سااڵنهی دوایییهدا ،کوردێکی زۆر پهڕیوهی ههندهران بوون؛ کوردهکان دهتوانن سوودێکی زۆر به گهلهکهیان بگهیهنن.
*************************************
پێنجهم ـ نیشانهی پرس (؟): نیشانهی پرس ،دهخرێته کۆتاییی ئهو ڕستانهی که پرسیاریان تێدایه ،وهک: .١پێنووسهکهت چی لێ کرد؟ .٢ئایا دهزانی یهکهم ڕۆژنامهی کوردی چ ساڵی دهر چوو؟
*************************************
شهشهم ـ نیشانهی سهرسوڕمان (!): ئهم نیشانهیه ههم بۆ سهرسوڕمانه ،ههم بۆ ئهمرکردن یان داواکردنه. .١له کۆتاییی ئهو وشانه ،یان ئهو ڕستانهی که سهرسوڕمان ،یان پهژارهیی ،یان ههستێکی دهروونیی تێدایه ،بهکار دههێرنێت ،وهک:
چ ههستێکی بهسۆز! چهند دهنگت خۆشه! ئای! ئهوه لێرهیت! ئۆخهی! ئااڵی کورد ههڵکرا. ئای لهو مانگه! چ جوانه! 31
.٢ههندێ جار له کۆتاییی ئهو ڕستانهی که فرمانپێدان یان داواکردنیان تێدایه ،بهکار دهبرێ، وهک:
بڕۆ دهرهوه! دهرگاکه داخه! بهجێم مههێڵه!
*************************************
حهوتهم ـ جووت کهوانهی بچووک « »: ههندێ جاریش هێامی " " له جیاتیی جووت کهوانهی بچووک بهکار دهبهن و ،لهم شوێنانه بهکار دهبرێ: .١کاتێ مبانهوێ گرنگیی تایبهتی بدهین به وشهیهک ،یان دهستهواژهیهک ،یان ڕستهیهک، دهیخهینه ناو ئهو هێامیانهوه ،وهکوو:
زانایان «زمان» به کۆڵهکهی نهتهوه دادهنێن. من "مێژوو" به چرای تاریکستانی داهاتوو دهزانم. کاتێ بتوانین «ئهلفبێ جۆربهجۆره کوردییهکان» بکهین به «یهک ئهلفبێ» ،ئهو کاته گهلێ کێشهمان چارهسهر دهبێت.
.٢وتهیهک که ڕاستهوخۆ دهگێڕدرێتهوه و ناشکێرنێت و دهستکاری ناکرێ ،دهخرێته ئهو ناوهوه ،وهک:
پیاوه گهنجهکه وتی" :ڕاست دهکهی ،ئێمه یارمهتیت دهدهین ،من ڕابین هوودم". قازی موحهممهد ،چاونهترس ڕووی تێ کردن« :ئێوه ئهمڕۆ قازی موحهممهدێک دهکوژن ،سبهینێ له ههر دڵۆپه خوێنێکی من ،سهدان قازی موحهممهدی تر سهر ههڵدهدهن».
30
سهرنج :ئهگهر ڕستهکه به خاڵ ،بۆر ،هێامی پرسیار ،هێامی سهرسوڕمان و هتد کۆتاییی هات ،ئهوانهش دهخرێنه ناو کهوانهکانهوه.
*************************************
ههشتهم ـ جووته کهوانهی گهوره ( ): جووت کهوانهی گهوره به چهند مهبهستێک بهکار دهچێ: .١وشهیهک ،یان ڕستهیهک دهخرێته نێوانی ،که واتایهکی تایبهتیی تری ههبێت ،وهک:
پیرهمێرد (حاجی تۆفیق) له وهرگێڕانی هۆنراوهدا ،دهستێکی بااڵی ههبوو. شاری سلێامنی (که کهوتۆته دامێنی چیای ئهزمهڕ) سلێامن پاشای بابان بنیادی ناوه.
.٢وشهی بێگانه ،وهک:
ئاگرهدیوار ( )firewallپێش به خۆترنجێنهران دهگرێ بۆ ناو کۆمپیۆتهرهکهت. میری (حکومت) فرمانی کاولکردنی ناوچهکهی زوو دهرکردبوو. بۆ نووسین به کوردی پێویسته تهختهکلیل ()keyboardێکی کوردی دامهزرێنی.
.٤ساڵی دهستپێک و کۆتاییی ڕووداوێ ،یان ساڵی لهدایکبوون و کۆچکردنی کهسێ ،وهک:
سنووری دهوڵهتی حهسنهوی ( ٩٣١ـ )١١١٣که پاره و پوولیشیان ههڵکهندبوو، ههمهدان ،مههاباد ،کرماشان و شارهزوور بوو. حهمه پاشا ( ١٧٨٤ـ ،)١٨٣٦که به پاشای کۆره بهناوبانگه ،توانیی له ساڵی ١٨٢١دا سهربهخۆییی کوردستان له ڕەواندز ڕاگهیهنێ.
32
تێبینی :کهوان که دادهخرێ نابێ بکلێرنێ به وشهکهی پاشیهوه ،بهاڵم ئهگهر وشهکه هێشتا تهواو نهبوو دهبێ بلکێت به کهوانهوه ،وهک:
ئهمساڵ (حج)ێکی کرد. وشهی ()fileیان له کوردیدا کرد به «پهڕگه».
سهرنج :وشهکانی ناو کهوانهکان نابێ لهگهڵ کهوانهکاندا بۆشایییان ههبێ.
*************************************
نۆیهم ـ هێڵ یان تهقهڵ (ــ): ئهم نیشانهیه لهم شوێنانهدا بهکار دههێرنێت: .١بۆ جیاکردنهوهی دوو کهسی گفتوگۆکهر ،بۆ ئهوهی هێنده نهنوورسێ "وتی" ،وهک: سۆز ڕووی کرده ئاکۆ و وتی: ـ ئاکۆ ،گوێت له سهربازهکانه؟ ـ بهڵێ ،دیاره ههر به دوامان دهگهڕێن. ـ تۆ بڵێی مباندۆزنهوه؟ ـ خهمت نهبێ ،ناتوانن. ـ ئهگهر کوژرام ،دڵنیا به له گۆڕیشا ههر خۆشم دهوێی. .٢دهتوانرێ له بری ئهو کهوانه گهورهیه بهکار بهێرنێ که له خاڵی یهکهمی جووته کهوانهی گهورهدا باسامن کرد ،وهک:
پیرهمێرد ـ حاجی تۆفیق ـ له وهرگێڕانی هۆنراوهدا ،دهستێکی بااڵی ههبوو. دهتوانی ههرچهنده میوه ـ جگه له مۆز ـ پێت خۆشه ،بخۆی و ،سهرهڕای ئهوهش کێشهکهت دابهزێ.
33
.٤له نێوان ژماره و ژمێرراودا ،ئهگهر کهوته سهرهتای ڕستهوه ،ههر چهند دهکرێ خاڵیش دابرنێ ،وهک: ههندێ له مهرجهکانی باڵوبوونهوهی بابهت بریتین له: ١ـ بابهتهکه دهبێ سوودگهیهنهر بێت. ٢ـ ڕەچاوکردنی ڕێنووسی کوردی. ٤ـ ڕەچاوکردنی خاڵبهندی. ٣ـ سهرچاوهکان دهبێ دیاری کرێن. وهک ومتان دهشکرێ خاڵ دانێین: .١بابهتهکه دهبێ سوودگهیهنهر بێت. .٢ڕەچاوکردنی ڕێنووسی کوردی. .٤ڕەچاوکردنی خاڵبهندی. .٣له کۆتاییی دێڕێکدا ئهگهر ههموو وشهکه جێی نهبووهوه و ویستت بهشێک له وشهکه ههر لهو دێڕە بنووسی تهقهڵ دادهنێی ،وهک: ..............................ڕێباــ زهکان ...........................
تێبینی :لهم شوێنانه تهقهڵهکه بێ بۆشایی دهنوورسێ:
کاتی ئاوهاڵبوون١٢ :ـ.١٦ له ههفتهیهکدا ٧ـ ٨میل ڕا دهکات.
*************************************
34
دهیهم ـ سێ خاڵ (:)... ئهم «سێ خاڵ»ە له بری وشه ،یان ڕسته ،که قرتێرناوه ،به مهبهستی کورتکردنهوه ،بهکار دهبرێ ،وهک:
من سنه ،کرماشان ،مههاباد ،سلێامنی ،کهرکووک و ...م چاو پێ کهوتووه. له کوردستاندا نهوت ،ئاسن ،زێڕ ،زیو ،گۆگرد و ...دهست دهکهوێ. بیستووته ...؟ فریام کهون! فریام کهون! فر...
سهرنج :ئهگهر له نیوهی وشهکهدا پێویست به "سێ خاڵ" ههبوو ئهوه دهلکێ به وشهکهوه ئهگینا دهبێ سهربهخۆ بنوورسێ.
*************************************
یانزهیهم ـ بۆشایی (:)space به مهودای نێوان دوو وشهی سهربهخۆ دهڵێن «بۆشایی» .ئهمه زیاتر له نووسین به کۆمپیۆتهر و کهرهستهی نووسین زۆر گرنگه .سهیری ئهم منوونهیه بکهن: (ئااڵی شهکاوه ـ ئااڵیشهکاوه) له یهکهمدا بۆشایی ههیه ،له دووهمدا بۆشایی نییه .دیاره ئهوهی یهکهم ڕاسته. یان ههندێ جار لهو شوێنانهی که پێویست به «بۆشایی» ناکات ،بۆشایی دادهنێن ،وهکوو: "له گه ڵ" که دهبێ بنوورسێ "لهگهڵ". نووسهر دهبێ بزانێ له چ شوێنێکدا "بۆشایی" پێویسته ،یان پێویست نییه ،ئهگینا وشهکان واتای ههڵه دهدهنه دهستهوه و تێگهیشتنیان قورس دهبێت.
35
سهیری چهند منوونهیهک بکهن:
(باسکرا) دهبێ بۆشاییی ههبێ( :باس کرا). (وامهکه) دهبێ بۆشاییی ههبێ( :وا مهکه). (جێیهێشت) دهبێ بۆشاییی ههبێ( :جێی هێشت). (خۆشمدهوێی) دهبێ بۆشاییی ههبێ( :خۆشم دهوێی).
تێبینی( :و)ی پهیوهندی ،وشهیهکی سهربهخۆیه و دهبێ ههموو کاتێ لهگهڵ وشهکانی پێش و پاشیهوه بۆشاییی ههبێت:
(کرێکارو وهرزێر) دهبێ بۆشاییی ههبێ( :کرێکار و وهرزێر). (گڕو تین) دهبێ بۆشاییی ههبێ( :گڕ و تین).
وشهی لێکدراو نابێ بۆشاییی ههبێ ،وهک:
(خۆل کێش) نابێ بۆشاییی ههبێ( :خۆڵکێش). (وێنه کێش) نابێ بۆشاییی ههبێ( :وێنهکێش). (سکااڵ نووس) نابێ بۆشاییی ههبێ( :سکااڵنووس). (له گهڵ) نابێ بۆشاییی ههبێ( :لهگهڵ). (جێ ژوان) نابێ بۆشاییی ههبێ( :جێژوان). (باوک مردوو) نابێ بۆشاییی ههبێ( :باوکمردوو).
لهم هۆنراوهیهی مامۆستا هێمندا ،دهبینن که دانانی بۆشایی له (کهماڵ)دا چهنده ماناکه دهگۆڕێ: کهماڵت بێ کهماڵت بۆ چییه لهو شاره وێرانه؟ کهماڵی دهوڵهمهندی دی ،گوڵم نهیویست کهماڵی من که دیاره دهبێ ئاوا بنوورسێ: که ماڵت بێ ،کهماڵت بۆ چییه لهو شاره وێرانه؟ که ماڵی دهوڵهمهندی دی ،گوڵم نهیویست کهماڵی من
************************************* 36
دوازدهیهم ـ هێڵی الر ( )\( ،)/و پیتی (ر): .١بۆ نووسینی ڕێکهوت که به ژماره دهنوورسێ ،کهڵک له هێڵی الری ( )/وهردهگرین، وهک :شاری کهرکووک له ٢١١٤/٣/١١ڕزگار کرا. .٢بۆ نووسینی «دابهشکردن» له ناو دهقێک که پیتی تێدا بهکار چووه ،کهڵک له هێڵی الری (\) وهردهگرین ،وهک :خێراییی تێشک ( ٤١١ههزار کم\چرکه)دایه. .٤پیتی (ر) له ناو ژمارهدا له جیاتیی (ممیز) بهکار دهچێ ،وهک: ٢٤ر١٣٨ -ر١٢
ڕەچاوکردنی خاڵبهندی دهبێته هۆی ئهوهی که نووسهر مهبهستهکهی بهباشی بگهیهنێته خوێنهر و ،خوێنهریش به ههڵه له مهبهستهکه تێ نهگات.
37
سەرچیا خورشید بەنۆکەیی:)PDF( ئامادەکردنی بەشێوەی پەرتووک www.facebook.com/SarchiaKhursheed www.google.com/+SarchiaKhursheed
4102
38