Հարօ Մհերեան, Գրաբարի Ձեռնարկ
Գրաբարի Գրային Համակարգը
ԳՐԱԲԱՐԻ ԳՐԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԸ 1.
Ըստ այսօրուայ ընդունուած տուեալներին, գրաբարի, այսինքն՝ 5-րդ դարի գրական հայերէնի,
գրութեան համակարգը՝ Մաշտոցեան այբուբենն է։ Մեզ հասած պատմական վկայութիւնների շնորհիւ, Մաշտոցեան այբուբենի մասին ունենք հետևեալ տեղեկութիւնները՝ 1.1.
Այբուբենը բաղկացած է 36 տառերից, որոնք են՝ Ա, Բ, Գ, Ե, Զ, Է, Ը, Թ, Ժ, Ի, Լ, Խ, Ծ, Կ, Հ, Ձ, Ղ, Ճ, Մ, Յ, Ն, Շ, Ո, Չ, Պ, Ջ, Ռ, Ս, Վ, Տ, Ր, Ց, Ւ, Փ, Ք։
1.2.
Ճշգրտուած է այբուբենի նշանների հերթականութիւնը և տառացի անունները (տե՛ս Աղիւսակ 1)։
1.3.
Յայտնի է նաև այն որ՝ տառերը բացի հնչիւնական արժէքներից ունեն թուանշանային արժէքներ (տե՛ս Աղիւսակ 1)։ Ա (ԱՅԲ) 1
Ժ
(ԺԷ)
10
Ճ
(ՃԷ)
100
Ռ
(ՌԱՅ)
1000
Բ
2
Ի
(ԻՆ)
20
Մ
(ՄԵՆ) 200
Ս
(ՍԷ)
2000
Գ (ԳԻՄ) 3
Լ
(ԼԻՒՆ) 30
Յ
(ՅԻ)
300
Վ
(ՎԵՒ)
3000
Դ (ԴԱՅ) 4
Խ
(ԽԷ)
40
Ն
(ՆՈՒ) 400
Տ
(ՏԻՒՆ) 4000
Ե
(ԵՉ)
5
Ծ
(ԾԱՅ) 50
Շ
(ՇԱՅ) 500
Ր
(ՐԷ)
5000
Զ
(ԶԱՅ) 6
Կ
(ԿԵՆ) 60
Ո
(Ո)
600
Ց
(ՑՈՅ)
6000
Է
(Է)
7
Հ
(ՀՈՅ)
70
Չ
(ՉԱՅ) 700
Ւ
(ՒԻՒՆ) 7000
Ը
(ԸԹ)
8
Ձ
(ՁԱՅ) 80
Պ
(ՊԷ)
800
Փ
(ՓԻՒՐ) 8000
Թ (ԹՈՅ) 9
Ղ
(ՂԱՏ) 90
Ջ
(ՋԷ)
900
Ք
(ՔԷ)
(ԲԵՆ)
9000
Աղիւսակ 1 - Այբուբենի տառերի հերթականութիւնը, անունները և թուանշանային արժէքները
1.4.
Համոզիչ պատմական վկայութիւններ ունենք Մաշտոցեան այբուբենի մասին իբրև գրաբարի (յատկապէս 5-րդ դարի Արարատեան բարբառի) կատարեալ հնչիւնային համակարգ, այն իմաստով որ՝ իւրաքանչիւր բարբառային հնչիւն ճշգրիտ կերպով համապատասխանում է մէկ տառի, և այբուբենը ամբողջութեամբ լրացնում է այդ ժամանակուայ բարբառային բոլոր հնչիւնները։
1.5.
Մեր Կարծիքով, տարակարծութիւններ կամ թերութիւններ կան հետևեալ տառերի ճշգրիտ հնչիւնների մասին՝ Ե, Է, Ո, Ւ, Յ, ինչպէս նաև Հ։
1.6.
Անորոշ է նաև թէ՝ ինչու Մեսրոպ Մաշտոցը տառերը անուանել է միավանկ ձևով, երբ մեզ յայտնի այդ ժամանակաշրջանի բոլոր այբուբենները չունեն այս ձևակերպումը։
1.7.
Անորոշութիւններ կան նաև Ւ տառի անուան և ձայնաւոր/բաղաձայն լինելու հանգամանքի մասին, և թէ ինչու Մեսրոպ Մաշտոցը «ու»-հնչիւնը չէ նշանակած մէկ տառի, երբ համոզիչ պատմական փաստեր կան որ հին հայերէնը պէտք է որ ունենար յստակ «ու» հնչիւն (այսինքն՝ IPA հնչիւնների ʉ կամ u հնչոյթը, IPA-ի ճշգրիտ հնչոյթները կարելի է ունկնդրել օրինակ՝ հետևեալ կայքում ipa/vowels)։
1.8.
Ըստ աւանդոյթի շեշտւում է նաև այն որ՝ Ե և Ը ձայնաւորները բառավերջում հանդէս չեն գալիս, իսկ Ա և Ո ձայնաւորները այդ դիրքում հանդիպում են շատ քիչ դէպքերում, և ընդհանրապէս որպէս կանոն լրացւում են Յ տառով (տե՛ս §2 «Գրաբարի Ձեռնարկ», Ա. Աբրահամեան, Երևան 1976)։
1.9.
Վերջերս պարզուել է նաև որ Մաշտոցեան տառերի ձայնաւորները թուով 8 հատ են ի հակասութիւն աւանդական ընդունուած կարծիքին։ Այս ուղղութեամբ դիտէ՛ք Սամուէլ Գրիգորեանի անվիճելի և ճշգրիտ վերլուծումը՝ «Հայերէնի Մաշտոցեան Այբուբենը Մաս Ա»։
2016 © hyspell.com
1
Հարօ Մհերեան, Գրաբարի Ձեռնարկ
1.10.
Գրաբարի Գրային Համակարգը
Սամուէլ Գրիգորեանը նաև ապացուցել է որ Մաշտոցեան այբուբենը դասաւորուած է որոշակի թուային օրինաչափութեան հաշուառումներով և ուրեմն՝ այսպիսի երևոյթ գնահատելի է միայն իբրև հեղինակային մտայղացման արտայայտութիւն։
Գրաբարի Նախնական Հնչիւնները 2.
Ըստ աւանդական տեսութեան, գրաբարը ունեցել է 6 ձայնաւորներ՝ Ա, Ե, Է, Ը, Ի, Ո, և 30 բաղաձայներ՝
Բ, Գ, Դ, Զ, Թ, Ժ, Լ, Խ, Ծ, Կ, Հ, Ձ, Ղ, Ճ, Մ, Յ, Ն, Շ, Չ, Պ, Ջ, Ռ, Ս, Վ, Տ, Ր, Ց, Ւ, Փ և Ք։ Սակայն, ինչպէս արդէն 1.7 կէտով ներկայացուեց, որ՝ տարակարծութիւններ կան Ւ տառի անուան և հնչիւնի և ՈՒ համադրութեան մասին։ Այս տեսութիւնը իրականում հակասում է 1.4 կէտում բերուած կանոնը և իբրև բացառութիւն ընդունում, որ Ւ տառը որոշ տեղեր հնչեցւում է բաղաձայն Վ տառի նման, իսկ այլ տեղեր (յատկապէս երկբարբառային ԻՒ դէպքում) իբրև ձայնաւոր զուտ ʉ հնչոյթը (մաքուր «ու»-հնչիւնը ըստ IPA օրինաչափութեան)։ Եւ հաւանաբար, ելնելով Յ > Ւ տառադարձութեան կանոնի (օրինակ՝ ինչպէս «լոյս» «լուսաւոր», ևայլն) և արդի հայերէնի Ւ տառի «վ» հնչիւնի վկայութիւնների հիման վրայ, յանգում Ւ տառի անուան երկու տարբերակներին՝ ՀԻՒՆ և ՎԻՒՆ։ Մինչդեռ ըստ տառերի անուան օրինաչափութեան, ինչպէս 35 միւս տառերը, Ւ տառի անունը նոյնպէս պէտք է համապատասխան տառով սկսէ, այսինքն՝ անունը ոչ ՀԻՒՆ է և ոչ էլ ՎԻՒՆ, այլ ՒԻՒՆ։ Նոյնպիսի խնդիր կայ Յ տառի դէպքում, որոշ տեղեր տառը հնչեցւում է Ե տառի նման, այլ տեղեր, յատկապէս բառասկզբում իբրև՝ Հ հնչիւն, իսկ բառավերջում բոլորովին անձայն։ Որոշ հեղինակներ նոյնիսկ կարծում են որ Է տառը գոյութիւն չունէր Մաշտոցեան նախնական այբուբենում, և դա յետագայում աւելացուել է, նշելու համար բառավերջում ԵՅ տառերի համադրման իբրև հակիրճ տարբերակ։ Վերջապէս գոյութիւն ունի նաև Ե և Ո տառերի մէկ տառ մէկ հնչիւն կանոնի բացառութիւն, այսինքն՝ Ե տառը հնչեցւում է «իե»՝ բառի սկիզբում (IPA-ի i ɪ երկբարբառ համադրութիւնը), և «է»՝ բառի միջում (IPAի e հնչոյթը)։ Նմանապէս Ո տառը հնչեցւում «վօ» սկզբում (IPA-ի vo երկբարբառ համադրութիւնը), և «օ»՝ բառի մէջ։ Եւ սա, երբ այբուբենը անպակաս պարունակում է այս նպատակի համար օգտագործելի Ի և Վ հնչոյթները։ Այսինքն՝ մի խօսքով ինչո՞ւ հանճարեղ Մեսրոպ Մաշտոցը չպիտի հասկանար որ, Ե և Ո երկբարբառային
հնչիւնաբանական
պատահականութիւնը
չէր
կարելի
լուծել
երկու
տառերի
համադրութեամբ, մինչդեռ մէկ մաքուր «ու» ձայնաւոր միօրինակ հնչոյթը պիտի պահանջէր երկու տառերի համադրում։ Այս հակասութիւնները մեզ տեղիք են տալիս յանգել այն եզրակացութեան, որ՝ այստեղ, աւանդական տեսութեան ինչ-որ ենթադրութիւններ չեն համապատասխանում իրականութեան։ Իրականում օգտագործելով Սամուէլ Գրիգորեանի ուսումնասիրութիւնը, տեսնում ենք որ՝ Մեսրոպ Մաշտոցը դիտաւորեալ թուային հաշուառումների հետքերով հետևեալ տեղեկութիւնն է մեզ փոխանցում՝ i) Այբուբենը բաժանւում է երկու խմբերի, առաջինում 28 բաղաձայններ, իսկ երկրորդ ինչ-որ ձայնաւորների խմբում հետևեալ 8 տառերը՝ Ա, Ե, Է, Ը, Ի, Ո, Յ և Ւ։ ii) Տառերի համակարգը` նշանների 36 թուով, հերթականութեամբ և անուններով՝ դասաւորուած է այնպիսի օրինաչափութեամբ, որպէսզի՝ (ա) տառերի կարգաթուային ընդհանուր գումարը հաւասարի 666, (բ) ձայնաւոր ենթախումբը ունենայ խորհրդաւոր թիւ ութը, (գ) այդ ձայնաւորների կարգաթուային գումարը հաւասարի պատահականութիւնից չափազանց հեռու՝ 111 թիւ, և բաղաձայնների համար ստանալով 555, (դ) անունների կարգաթուային գումարները պայմանաւորելով 36-ի բազմապատիկ. ձայնաւորների համար 36 x 22, բաղաձայններին 36 x 23։
2016 © hyspell.com
2
Հարօ Մհերեան, Գրաբարի Ձեռնարկ
Գրաբարի Գրային Համակարգը
Այս տուեալներից մեզ այժմ հետաքրքրում է ձայնաւորների մասին կէտը։ Հետևեալում ներկայացնում ենք գրաբարի մի հնչիւնական համակարգ, որը՝ մեր կարծիքով աւելի ճիշտ է համընկնում գրաբարի բառապաշարի վիճակագրական տուեալների հետ, և որտեղ՝ վերանում են վերում նշուած Ե, Ո, Յ և Ւ տառերի հետ կապուած բոլոր բացառութիւնները։ Ա
/ɑ/
Ժ
/ʒ/
Ճ
/ tʃ /
Ռ
/r/
Բ
/b/
Ի
/i/
Մ
/m/
Ս
/s/
Գ
/ɡ/
Լ
/l/
Յ
/ ɦi /
Վ
/v/
Դ
/d/
Խ
/χ/
Ն
/n/
Տ
/t/
Ե
/ iɪ /
Ծ
/ ts /
Շ
/ʃ/
Ր
/ɾ/
Զ
/z/
Կ
/k/
Ո
/ wo /
Ց
/ tsʰ /
Է
/e/
Հ
/h/
Չ
/ tʃʰ /
Ւ
/ʉ/
Ը
/ə/
Ձ
/ dz /
Պ
/p/
Փ
/ pʰ /
Թ
/ tʰ /
Ղ
/ ʟʁ /
Ջ
/ dʒ /
Ք
/ kʰ /
Աղիւսակ 2 - Այբուբենի տառերի հնչիւնական համակարգ (ըստ մեր տեսակէտին)
2.1.
Աղիւսակ
2-ը
ներկայացնում
է
այբուբենի
հնչիւնական
համակարգը
IPA
արժէքների
օրինաչափութեամբ (ի միջի այլոց, եթէ ընթերցողին անծանօթ են IPA հնչիւնական արժէքները, համապատասխան մատչելի մանրամասներ կ՚տրամադրուեն յաջորդ մի քանի տողերում)։ Աղիւսակում
մեր
առաջարկած
հնչիւնների
տարբերութիւնները՝
ի
դէմս
աւանդական
հնչիւնաբանութեան, ցուցադրուել են կարմիր գոյնով։ Այդ տառերն են՝ Ե, Ո, Յ, և Ւ, նաև Հ և Ղ։ 2.2.
Ե տառի մասին – Ե տառը այստեղ շեշտել ենք ոչ այնքան իբր նոր հնչիւնի առաջարկ բարձրացնելու, այլ՝ հետևեալ ճշգրտման պատճառաբանութեամբ. մեր կարծիքով Ե տառը հնչեցւում է իե, ոչ թէ միայն սկզբում կամ «ԵԱ» համադրութեան դէպքերում, այլ այդպէս պէտք է հնչեցուի ամենուրեք, անկախ բառի մէջ դիրքին, օրինակ՝ «Երկիր» իբրև «իերկիր», «կԵր» իբրև «կիեր», «ԵրԵք» իբրև՝ «իերիեք», ևայլն։ Մի խօսքով Ե տառի ամբողջ հնչիւնաբանական շփոթը պարզապէս հայերէնի ծագումնաբանօրէն յայտնի սղման կանոնի ազդեցութիւնն է, կամ առ հասարակ՝ ձայնային ալիքների համադրման ազդեցութիւն (նաև լեզուի և ատամնային շարժումների ազդեցութիւն), օրինակ՝ «ԵրԵք» բառը արագ հնչելիս լսւում կամ ստացւում է «իերեք»։ Այսինքն, մեր կարծիքն է որ Ե տառի՝ բառի սկիզբ կամ մէջ լինելու հնչիւնաբանական տարբերութիւնը պէտք չէ տրուի Մաշտոցեան այբուբենի նախնական հնչիւնաբանական իբրև կանոնադրութիւն։ Դա պարզապէս հետագայ զարգացման գործընթացների արդիւնքն է։
2.3.
Ղ տառի մասին – Ըստ ընդունուած աւանդական տեսակէտին, Ղ տառի հնչիւնը պատմականօրէն սկզբում ունեցել է կատկային թանձր Լ հնչիւնը (օրինակ՝ IPA-ի ʟ նման), և ժամանակի ընթացքին աւելի թանձրանալով վերածուել է Ղ հնչիւնի (այսինքն՝ IPA-ի ʁ հնչիւնի)։ Ըստ Հ. Աճառեանի՝ հնչիւնային այդ երևոյթը հայերէնում ձևաւորուել է 9-րդ դարում (տե՛ս Աճառեան, Հր. 1948. Հայկականք Զ. – Երբ Լ դարձաւ Ղ., ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտութիւնների, № 5 . pp. 33–40, pdf)։ Աճառեանի այս ուսումնասիրութիւնը բաւական կատարեալ լինելով հանդերձ փորձում է հաստատել մի քանի կարևոր կէտեր հնչիւնափոխութեան մասին. (1) այն որ Ղ (ʁ) հնչիւնը սկսել է տարածուել մօտաւորապէս 9-րդ դարում, (2) տարածման աղբիւրը եղել է Արարատեան դաշտի հիւսիսային կողմերից (իբր թէ թաթար-մոնղոլական կամ արաբական ազդեցութեան պատճառաւ), (3) փոփոխութեան պատճառը եղել է Ղ(ʁ)-հնչիւնի պակասը հայերէնի գրային կամ հնչիւնական համակարգի մէջ։
2016 © hyspell.com
3
Հարօ Մհերեան, Գրաբարի Ձեռնարկ
Գրաբարի Գրային Համակարգը
Մեր կարծիքով այս տեսակէտը այդքան էլ ճիշտ չէ։ Անշուշտ բոլորովին ընդունելի են (1) և (2) կէտերը, սակայն՝ իբրև դպրութեան օրինաչափութիւնների փոփոխութիւն։ Նաև, մեզ համար համոզիչ չէ փոփոխութեան պատճառը, այսինքն՝ (3)-րդ կէտը։ Եթէ հայերէնում հնչիւնը պակաս լինէր, ապա՝ պիտի որ նոր տառ ստեղծուէր, ինչպէս օրինակ՝ Ֆ տառի դէպքում (ի միջի այլոց, Աճառեանի այլ աշխատանքում, նա ընդունում է որ՝ ֆ-հնչոյթը միշտ եղել է հայերէնի որոշ բարբառներում)։ Եզրակացնելով, յայտնենք որ Ղ տառի օրինաչափութեան (և ոչ թէ հնչիւնի) փոփոխութիւնը արդիւնքն է ներազգային բարբառների և ընդհանրապէս գրական/խօսակցական հայերէնի փոփոխութիւնների ներազդեցութեան։ Համաձայն ենք նաև՝ Աճառեանի աշխատանքում նշուած Meillet-ին վերագրուած ձայնական օրէնքին, այն որ՝ բաղաձայնից առաջ գրեթէ միշտ լինում է Ղ և ոչ թէ Լ հնչոյթը, օրինակ՝ եղբայր, եղկ, աղբեւր, ևայլն։ Նաև, բառավերջում՝ ձայնաւորներից յետոյ ունենք թէ Լ և թէ Ղ, սակայն Յ-ից յետոյ միշտ Լ, օրինակ՝ այլ, փայլ, քայլ, նշոյլ, ևայլն, որոնք Յ ձայնի վերացման դէպքում վերածւում են Ղ-ի, օրինակ՝ այլ–աղաւաղել, նշոյլ–նշողել, յոյլ–յողալ, փայլ–փաղփաղիլ, թոյլ–թողուլ, ևայլն։ Իսկ բառավերջում բաղաձայնից յետոյ ունենք՝ Ղ և ոչ թէ Լ, օրինակ՝ անգղ, աստղ, արկղ, կոճղ, շիգղ, սինկղ, ևայլն։ Սակայն այս կանոնը ոչ մի լոյս չի սփռում Լ-ից դէպի կատկային Ղ-հնչիւնի վարկածի վրայ, ընդհակառակը դա կարող է նոյն զօրութեամբ ամրագրել հակառակ ուղղութեան վարկածը։ Օրինակ՝ քանի որ Vյղ համադրութիւնը (որտեղ V փոփոխականը ձայնաւոր է) դժուար արտասանութիւն ունի, հնուց դա արդէն վերածուել է Vյլ-ի, և յետ-գրաբարեան շրջանում արտացոլուել իբրև գրաբարի քերականական օրինաչափութիւն։ Յուշենք նաև, որ կան մի քանի Vյղ համադրութեամբ բառերի վկայութիւններ գրաբարում, օրինակ՝ լոյղ, ղոյղ և ճայղ («Որ կայր ՚ի ներքոյ նորա ՚ի լոյղ», տե՛ս, Նոր Բառգիրք Հայկազեան Լեզուի, Վենետիկ, 1836. Էջ 892)։ Ուսումնասիրելով ըստ օրս՝ մեզ յայտնի պատմական տեղեկութիւնները, միաժամանակ ընդունելով Լ և Ղ տառերի միջև ինչ-որ կախուածութիւն, կասկածի տակ է ընկնում այսօրուայ ընդուած Լ-ից դէպի Ղ-հնչիւնի վարկածը։ Իրականում, ըստ հետևեալ տուեալների աւելի հաւանական է հակառակ ուղղութեան վարկածը՝ (ա) գրաբարում մեզ հասած հայերէնի որոշ հինաւուրց բառերի երևոյթների առկայութիւնը, օրինակ՝ լինել/եղանել, ելունդն/եղունդն, ուլն/ուղն, ալի/աղի, իւղ, աւղ (օղ), եղէգ, ուղի, աղբեւր, եղծ, եղկ, եղբայր, եղջեւր, եղունգն, հեղեղ, նաև ողող/ուղխ/ոլոր, ողբ, ողն, ողջ, ողորմ, ևայլն, ցոյց են տալիս որ՝ Ղ (ʁ) հնչիւնը գրաբարեան շրջանից շատ աւելի վաղ ձևաւորուած հնչոյթ է, (բ)
հնչիւնաբանութեան տեսանկիւնից «լ» հնչիւնը «ղ»-ից աւելի բնական ու հեշտ է, և ուրեմն՝ աւելի հաւանական է որ հնչիւնափոխութիւնը հակառակ ուղղութեամբ ընթանար, այսինքն՝ Ղ-ից դէպի Լ։ Որպէս պարզ ապացոյց, յուշենք որ երեխան աւելի հեշտութեամբ է արտասանում «լ» հնչոյթը քան թէ «ղ»ն։ Որոշ լեզուներ պատմականօրէն դրսեւորել են «ղ» դէպի «յ» կամ «կ» հնչիւնափոխութիւնը, կամ «կ» դէպի «ղ»(ʁ) հնչիւնը, օրինակ՝ յունարէն և պարսկերէն, նոյնիսկ «ր» դէպի «ղ»(ʁ), սակայն ոչ «լ» դէպի «ղ»(ʁ) (մասնաւորապէս հին աշխարհի լեզուներում)։
(գ) հին աշխարհի այն լեզուները, որոնց հանդէպ անուանի հայագէտներ պատմականօրէն Լ/Ղ վերլուծական համեմատութիւններ են արել, իրականում չունեն «ղ»(ʁ) հնչիւն։ Օրինակ՝ ոչ ասորերէնը, ոչ հին եփրայերէնը, ոչ հին պարսկերէնը, ոչ էլ հին յունարէնը, ունեն «ղ»(ʁ) հնչիւնը։ Այդուհանդերձ, ենթադրենք եթէ՝ նախնական ժամանակներում օրինակ՝ երբ ձիթենու իւղը կամ աստղագիտութիւնը տարածւում էր միջագետքում, ո՞ր հնչիւնով պիտի
2016 © hyspell.com
4
Հարօ Մհերեան, Գրաբարի Ձեռնարկ
Գրաբարի Գրային Համակարգը
արձանագրուէր (սեպագիր կամ վանկագիր հնչիւններով), իւղ, աստղ, անգղ, ողջ, ողն, աւղ, և հայերէնի մի քանի այլ հնագոյն բառեր։ Կարծում ենք, բաւական ասուեց Ղ տառի մասին։ Վերջապէս, փաստի առաջ է այն որ՝ ըստ աւանդոյթի, ենթադրուել է որ Ղ-ն թանձր կատկային Լ-հնչիւն ունի ելնելով Մաշտոցեան այբուբենի կարգաւորման
և
համապատասխան
յունարէնի
և
ասորերէնի
գրութեան
համակարգերի
համեմատութեամբ, սակայն ոչ ոք չգիտէ թէ այդ կատկային թանձրութիւնը որքան թանձր էր, կամ արդեօք ի սկզբանէ դա հէնց «ղ»(ʁ) հնչիւնը չէր (գրային համակարգում ունենալով հանդերձ ՝ լհնչոյթի երկու այլ երանգային տարրեր՝ «յ» և «լ» հնչոյթները)։ Կասկածելի է նաև, նոյնիսկ՝ անունների համեմատութիւնը, Մաշտոցեանը «ղատ» է, իսկ յունարէնը և ասորերէնը «լամբդա» և «լամեդ»։ 2.4.
Հ և Յ տառերի մասին – Սովորական դասագրքերում, այս տառերի հնչիւնների մասին մանրամասները դժբախտաբար չգիտես ինչու, միշտ անտեսուած են։ Տառերը միշտ ներկայացուած են մեղմ ասած՝ անգրագէտ կերպով, իբր թէ ունենք երկու հ-հնչիւններ, որոնցից մէկը իսկական Հ է, իսկ միւսը անպիտան մի տառ, որ՝ ըստ դիրքին հնչեցւում է՝ հ կամ իե, կամ աւելորդ անձայն մի տառ։ Իրականութիւնը սակայն, ինչպէս որ պիտի տեսնենք, բոլորովին այլ է։
Հ-ձայնի գլխաւոր երանգները երեքն են, թեթև (IPA-ի ɦ-ն, տե՛ս ɦ), թանձր (IPA-ի h-ն, տե՛ս h), և շատ թանձր (արաբերէնի կոշտ ح-հնչիւնի նման, կամ IPA-ի ħ-ն, տե՛ս ħ)։ Գրաբարի Հ-ն ունի թանձր հ-հնչիւնը, մի քիչ աւելի թանձր քան այսօրուայ արդի հայերէնի Հ-ից։ Սա է պատճառը որ՝ որոշ բարբառներում (օրինակ Վանի), Հ-ն փոխարինւում է Խ-ով (օրինակ՝ հաց/խաց, ևայլն)։ իսկ Յ-ն համադրումն է թեթև հ-հնչիւնի և ի-հնչիւնի, այսինքն՝ Յ-հնչիւնը միջին մի հնչիւն է Հ և Ի հնչիւնների միջև։ Սա է պատճառը որ՝ Մաշտոցեան այբուբենում, Յ-ն համարւում էր աւելի ձայնաւոր տառ քան բաղաձայն։ Յուշենք նաև, որ՝ Ի նախդիրի կանոնը ամրապնդում է այս վարկածը. ձայնաւորից առաջ սղուելով դրւում է իբրև միջին հնչոյթը՝ Յ, օրինակ՝ յառաջ, յաջող, ևայլն, իսկ բաղաձայնից առաջ, պահպանում Ի-հնչոյթը, օրինակ՝ ի վեր, ի դէպ, ևայլն։ 2.5.
Յ տառը իբրև ձայնորդ – Գրաբարում, Ե և Ը ձայնաւորները բառավերջում հանդէս չեն գալիս, իսկ Ա-ն և Ո-ն միայն հետևեալ հազուագիւտ դէպքերում՝ (ա) բայերի հրամայական եղանակի ներկայ ժամանակի եզակի թուի 2-րդ դէմքում, օրինակ՝ գրեա՛ (գրի՛ր), պատմեա՛ (պատմի՛ր), մատո՛ (մօտեցրո՛ւ), հասո՛ (հասցրո՛ւ), ևայլն, (բ) դերանունների դէպքում, օրինակ՝ սա, դա, նա, քո, նորա, ներա, դմա, նմա, ևայլն։ (գ) մէկ երկու բացառիկ բառերում, օրինակ՝ ահա, ապա, ևայլն։ (դ) օտար յատուկ անուններում, օրինակ՝ Ասիա, Արաբիա, ևայլն։ Սովորաբար, Ա և Ո ձայնաւորներից յետոյ, որպէս կանոն, բառավերջում հանդէս է գալիս Յ ձայնորդը, օրինակ՝ հայ, բայ, գոյ, խոյ, ակամայ, ազդոյ, ընծայ, ծառայ, երեկոյ, հալածոյ, հաճոյ, ևայլն։ Համեմատելու համար այս տուեալները մեզ հետաքրքրող Յ տառի խնդրի շուրջ, նկատենք որ՝ այստեղ երկու խնդիրներ կան. (1) Յ տառի հանդէս գալը բառավերջում, և (2) բառավերջում գտնուող Յ տառի ճշգրիտ հնչիւնը։
2016 © hyspell.com
5
Հարօ Մհերեան, Գրաբարի Ձեռնարկ
Գրաբարի Գրային Համակարգը
Առաջին խնդրի մասին մեր կարծիքը հիմք է ընդունում Յ տառի ձայնորդի դերը, մասնաւորապէս, իբրև երկար ձայնաւորների յանգման ձև։ Այս վարկածը ամրապնդւում է երբ վերլուծում ենք բացառութիւն հանդիսացող բառերի ցանկը։ Օրինակ՝ (ա)-դէպքում, բառը հրամայական եղանակ լինելով շեշտադրուել է, և այսպիսով ձայնի յանգումը կարճ ու կտրուկ լինելով, չի պահանջում Յ ձայնորդը։ (բ)-դէպքում, բացառութիւնները դերանուններ են որոնք օգտագործւում են առանձին անհոլով կերպով, ընդ որում, Յ ձայնորդը աւելորդ է։ Նոյն է դէպքը (գ) կէտի պարագայում։ (դ)դէպքի պարագայում, բացառութիւնները օտար բառեր լինելով դուրս են մնում գրաբարի հին կանոններից, այսինքն՝ սա արդէն յետագայ զարգացման խնդիր է (և ոչ թէ նախնական 5-րդ դարու կանոն)։ Գալով երկրորդ խնդրին, յիշենք որ՝ լեզուի դասագրքերը մեզ յուշում են որ՝ որոշ միավանկ բառեր, օրինակ՝ այ, հայ, նայ, վայ, բայ, ճայ, գոյ, խոյ, հոյ, քոյ, ևայլն, Յ-ի հնչիւնը IPA-ի j-հնչիւնն է (տե՛ս j), իսկ երբ բառը բազմավանկ է և վերջացող վանկը այս միավանկ բառերից չէ, ապա՝ Յ-ն բոլորովին անձայն է, չի հնչեցւում, օրինակ՝ ակամայ, ազդոյ, ընծայ, ծառայ, երեկոյ, հալածոյ, հաճոյ, լումայ, ծնծղայ, խաբեայ, ևայլն։ Մեր կարծիքն է սակայն, որ՝ 5-րդ դարու գրաբարում բառավերջում Յ-ն միշտ հնչում էր, և միօրինակ նոյն Հ–Յ–Ի միջին հնչիւնով (ճիշտ այնպէս ինչպէս 2.4 կէտում բացատրեցինք)։ Եզրափակելով այս մասը, աւելացնենք որ բառավերջում Յ ձայնորդի առկայութիւնը, հաւանաբար՝ մնացորդ է նախագրաբարեան վանկային հինաւուրց (արխայիկ) գրութեան համակարգից (մանրամասներ յաջորդ մասում)։ Հայերէնում կան նաև բազմաթիւ բառեր որոնք վերջանում են Հ ձայնով, օրինակ՝ պահ, մահ, աշխարհ, ահ, գոհ, ևայլն։ Ի միջի այլոց ոյ, այ, և ի, կազմում են նաև սեռական հոլովի վերջաւորութիւններ, և ըստ որոշ հեղինակների է=եյ։ Մի խօսքով, հին հայերէնում տեսնում ենք միօրինակ ձայնաւորների յանգման պատկեր, ըստ որու՝ բառավերջում հանդէս են գալիս (ներկայացուած բացառութիւններով) միայն՝ Ի/Յ կամ Ւ ձևերը, այսինքն՝ ի, ոյ, այ, եյ(է), ու, աւ, եւ և իւ։ Հետաքրքիր է նաև այն իրողութիւնը, որ՝ Յն նաև երբեմն փոխարինւում է Ւ-ով, օրինակ՝ յոյզ/յուզիչ, գոյն/գունաւոր, ևայլն։ 2.6.
Ո և Ւ տառերի մասին – Ընդունուած աւանդական տեսակէտը Ւ տառի մասին, հետևեալն է. քանի որ արդէն՝ գրաբարում կայ Վ (IPA-ի v) հնչիւնը, իսկ արդի հայերէնում Ւ-ն հնչեցւում է մի տեսակ վհնչիւն, որոշ հեղինակներ, չգիտես ինչու, եզրակացնում են թէ իբր Ւ-ն գրաբարում ունեցել է wհնչիւն։ Մինչդեռ, իրականում «իւ» և «եւ» երկբարբառների հնչիւնական վիճակագրական տուեալները հայերէնի բառապաշարի մէջ, վխտում են որ Ւ-ն ունի և պէտք էր ունենար ուղիղ և մաքուր «ու» (այսինքն՝ IPA-ի ʉ) հնչիւնը։ Սա է շփոթը, որ՝ չգիտենք նոյնիսկ Ւ տառի անունը, Հիւն է թէ Վիւն, իրականում, ոչ Հիւն է ոչ էլ Վիւն, այլ Ւիւն, որը՝ 5-րդ դարում հնչեցւում էր «ու»-իւն։ Ընդունելով այս իրականութիւնը, անշուշտ վիճարկելի է դառնում թէ՝ ինչո՞ւ Մաշտոցը պիտի ՈՒ համադրութիւնը գործի դնէր եթէ արդէն Ւ-ն մենակ ունէր «ու»-հնչիւն։ Սակայն, մոռանում ենք որ սա էլ է իր հերթին՝ ենթադրութիւն և շփոթ, ի՞նչ հիմք ունենք ենթադրելու որ՝ ՈՒ-ն 5-րդ դարում հնչեցւում էր «ու»։ Իրականում, այսօրուայ հնչիւնների աւանդական հիմքերի վրայ, արդեօք՝ տրամաբանակա՞ն է ենթադրել՝ Ո+Ւ = vo+w = «ու»։ Սա անհեթեթութիւն է Մաշտոցեան այբուբենի «մէկ տառ մէկ հնչիւն» կարգախօսի դէմ։ Որոշ հեղինակներ, աւելի խոհեմ գտնուելով, ընդունում են, որոշ վերապահումներով, որ՝ ՈՒ համադրութիւնը պէտք էր հնչեցուեր ոչ թէ vo+w կամ u(«ու») այլ՝ o+u։ Այս վարկածը աւելի մօտ է իրականութեան։ Անցնենք այս առումով միւս հարցին՝ Ո տառի 5-րդ դարու բուն հնչիւնի շուրջ։ Ո տառի հնչիւնի մասին ընդունուած տեսակէտը հետևեալն է. բառի սկզբում Ո-ն հնչում է vo (վօ), այլապէս o, օրինակ՝ որտեղ իբրև «վօրտեղ», որոշ իբրև «վօրօշ», ևայլն։ Մեր կարծիքը՝ 5-րդ դարու
2016 © hyspell.com
6
Հարօ Մհերեան, Գրաբարի Ձեռնարկ
Գրաբարի Գրային Համակարգը
բուն հնչիւնի մասին, մի քիչ այլ է. եթէ իսկապէս՝ Ո-ն vo արտասանութիւն ունէր, ինչո՞ւ հանճարեղ Մաշտոցը ներառնելով հանդերձ Վ հնչիւնը, չնկատեց vo ձայնի երկհնչիւն բաղադրութիւնը։ Այս հանելուկը ունի միայն մէկ ելք, որ՝ Ո տառի հնչիւնը չունի իր նման ոչ մի ձայն այբուբենի միւս տառերում, և հնչիւնը սահուն մէկ ձայնաւորի հնչոյթ է։ Միւս կողմից հիմնուելով մեր շրջանի հին լեզուներից մեզ հասած տուեալների վրայ, օրինակ՝ խեթերէնի, աքքադերէնի, ասորերէնի, հին յունարէնի (տե՛ս Ϝ-digamma, w), հին հայերէնը պէտք էր որ ունենար մի տեսակ w հնչոյթ։ Եւ իսկապէս, ամբողջ հանելուկը լուծւում է եթէ ենթադրենք, որ՝ Ո-ն գրաբարեան նախնական շրջանում ունեցել է՝ ոչ թէ vo այլ wo հնչիւն (o-ն շատ կարճ)։ Ընդունելով այս լուծումը, պարզ է դառնում հետևեալը՝ (1) ՈՒ համադրութեան նախնական հնչիւնը՝ Ո+Ւ = wo+ʉ է։ (2) Ո տառի նախնական հնչիւնը ամենուրեք հնչում էր wo, և քանի որ՝ w հնչոյթը արտասանւում է առանց վերի առջևի ատամները ներքևի շրթունքին դպչելու գործողութեան, ձայնարկութիւնը կատարւում է չափազանց սահուն, այնպէս որ բառը արագ արտասանելիս բառամիջում wo/o տարբերութիւնը չի լսւում։ Մինչդեռ vo հնչելու համար անհրաժեշտ է ատամների դպչելու շարժումը, ասպիսով ընդհատելով ձայնարկութիւնը (բառամիջում), օրինակ՝ փորձէք «որոշ» բառը արտասանել wo+ր+wo+շ և vo+ր+vo+շ տարբերակներով։ Հաւանաբար, սա է եղել պատճառը, որը՝ հետագայում երբ պատմականօրէն Ո/(wo)-ն արդէն հնչիւնափոխուել է vo-ի, ստիպել բառամիջում Ո-ի հնչիւնի նկատմամբ՝ մասնաւոր կանոն որդեգրուի։ Ամրապնդելու համար Ո-ի մասին մեր լուծումը, ներկայացնենք հին հայերէնի բառերից հետևեալ օրինակները՝ ուր և ուլ։ Դժբախտաբար, Աճառեանը իր արմատական բառարանում՝ ուր բառի մասին գրելիս անտեսում է նախագերմանական լեզուների վկայութիւնները (տե՛ս Աճառեան, էջ 613)։ Այս բառը ունի գրեթէ նոյնպիսի հնչող տարբերակներ այդ հնդևրոպական լեզուներում, օրինակ՝ where (անգլերէն), woher (գերմաներէն), waar (հոլանդերէն), wou (լուքսեմբերգերէն), þar (իսլանդերէն), hvor (նորուեկերէն), ևայլն։ ինչպէս տեսնում ենք, աւելի հին գերմանական շերտերում, բառը սկսում է w հնչիւնով։ «ուլ» բառի դէպքում, Աճառեանը աւելի մանրամասն է քննարկել (տե՛ս Աճառեան, էջ 591), սակայն, մենք բոլորովին էլ համաձայն չենք` «ուլ» բառի նախնական polo ձևի ենթադրութեան, այլ՝ իրականում «ուլ» բառը, մեր վարկածի ընթերցմամբ՝ (այսինքն՝ wo+ʉ+լ), հէնց ամենահին ձևն է, որմէ սերած են բոլոր հնդևրոպական տարբերակները (ներառեալ հնդևրոպական լեզուների ինչ-որ՝ նախամայր կոչեցեալ լեզուն)։ Պատկերը աւելի ճշգրտւում է Աճառեանի մէջբերած, գերմաներէն լեզուներում բառի տարբերակները՝ fula, folo, fulïn, fohlen, fűllen, fole, նկատի առնելով՝ հին յունականից սերած ՝ լատիներէն F-հնչիւնը։ Նաև, ունենք շումերական վկայութիւններ մ.թ.ա. 2500 թուականից, օրինակ՝ UHUL (U8+HUL2), նոյն հայերէնի ուլ իմաստով (օրինակ՝ տե՛ս Փեննսիլվանիայի Շումերական Բառարան)։ Աւելին, աքքատերէն ulin, նշանակում է ուլենի։ Քանի որ սեպագիր (յատկապէս շումերակրամ) նշանագրերի հնչիւնները երբեմն բազմաթիւ են, մեզ յայտնի չէ թէ U8 սեպագիրը ո՞ր u երանգը կամ հնչիւնը ունի, սակայն այն որ ունենք UHUL (երբ արդէն կան բազմաթիւ ul-բառեր սեպագիր արձանագրութիւններում), հաւանական է որ՝ հնչիւնը ուղիղ «ուլ» չէ, այլ՝ «ու»-ի մի այլ երանգ։
2016 © hyspell.com
7
Հարօ Մհերեան, Գրաբարի Ձեռնարկ
Գրաբարի Գրային Համակարգը
Վերջապէս «ուլենի» բառի վերաբերեալ ունենք բաւական համոզիչ տարբերակներ գերմանական լեզուներում, օրինակ՝ wool (անգլերէն), wull (հին անգլերէն), wol (հոլանդերէն), wolle (գերմաներէն), ևայլն։ Ո հնչիւնի մասին եզրափակելով՝ յուշենք նաև, Աճառեանի իրաւացի եզրակացութիւնը, որ՝ 5-րդ դարում Ո-ն չէր կարող հնչել vo, այն ակնյայտ պատճառաւ, որ՝ որդի կամ ոսկի բառերը ստանում են «յ» և ոչ թէ «ի» նախդիրը, այսինքն՝ յորդի և յոսկւոյ (տե՛ս Հ. Աճառեան, Լիակատար Քերականութիւն Հայոց Լեզուի, հատոր VI, Երևան 1971, էջ 600)։ Սակայն, Աճառեանի սոյն տրամաբանութիւնը չի կարող ժխտել կէտ (2)-ի սահուն ձայնաւոր՝ wo հնչիւնի վարկածը։ Աճառեանի տրմաբանութեան հիմքն է հետևեալը. այբուբենում արդէն դասուած է «Վ» տառը և ուրեմն՝ «վ»-հնչոյթը, իբրև բաղաձայն, դիցուք Ո-ն vo հնչէր, ապա՝ կ՚ունենայինք բաղաձայնով սկսող որդի բառ, ուրեմն՝ նախադրութիւնը պէտք էր լինէր «ի որդի» և ոչ թէ «յորդի»։ Կրկնելով այս տրամաբանութիւնը սահուն ձայնաւոր՝ wo հնչման վարկածի դէպքում, պարզ կ՚դառնայ, նախ և առաջ այն որ՝ w հնչոյթը իբրև առանձին տառ տեղ չի գտել Մաշտոցեան այբուբենի մէջ, ուստի չի կարող նոյնիսկ դասուել իբրև գրութեան համակարգի տարր, ուր մնաց այդ համակարգում իբրև բաղաձայն տառ։ 2.7.
ԵՒ, ԻՒ և ԱՒ համադրութիւնների մասին – Ընդունելով նախորդ մասերում կառուցուած հնչիւնական համակարգը, պարզւում է՝ ԵՒ, ԻՒ և ԱՒ համադրութիւնները ունեն հետևեալ ձայնային տրոհման պատկերը՝ ԵՒ = Ե + Ւ = iɪ + ʉ = /իե/ + /ու/, ԻՒ = Ի + Ւ = i + ʉ = /ի/ + /ու/, ԱՒ = Ա + Ւ = ɑ + ʉ = /ա/ + /ու/։ Այս պատկերից պարզ է դառնում թէ ինչու ԵՒ համադրութիւնից հնչիւնափոխութեան զարգացում է եղել դէպի ԻՒ, օրինակ՝ աղբեւր – աղբիւր, առեւծ – առիւծ, ևայլն։ Աւելացնենք միայն այն որ՝ բառերի ԵՒ տարբերակները՝ հայերէնի աւելի հին շերտ են ներկայացնում։ ԱՒ համադրութիւնը մօտաւորապէս՝ հակառակ ձայնարկութիւնն է Ո-հնչիւնին, այսինքն՝ եթէ Ո-ն wo է, ապա՝ ԱՒ-ն ow-ի մի տեսակ երանգ է։ Պարզւում է որ հին հայերէնը, ոչ մաքուր o է ունեցել, ոչ էլ նոյնիսկ
ow,
ամենմօտը
եղել
է
ɑʉ
(=/աու/)։
Անշուշտ,
նախամաշտոցեան
գրութեան
համակարգերում պէտք էր որ O նշանագիր եղած լիներ, այսպիսի նշաններ կան նոյնիսկ ժայռապատկերներում։ Հայերէնում կան բառեր որոնք՝ իմաստով նկարագրում են բոլորակի նմանութիւն, իսկ բառը, զարմանալիօրէն՝ սկսում է O նշանով, օրինակ՝ օղ, օղակ, օձ, օձիք (թէև գրաբարեան շրջանում դրանք գրւում էին աւղ և աւձ)։ Հին լեզուներում, ow կամ մաքուր o հնչիւն չունենալը իւրայատուկ չէ միայն հին հայերէնին, նոյն է իրավիճակը ասորերէնի, հին լատիներէնի (էտրուսկաներէն), հին պարսկերէնի, հին եգիպտերէնի և աքքադերէնի։ 2.8.
Յ և Ւ տառերի յարաբերութիւնը – Մի այլ վարկած թէ ինչո՞ւ այբուբենում բացառութիւն է կազմում Ւ տառի անուանումը։ Ւ-ն միակ տառն է որու անուան մասին երկու տարբերակ կայ՝ Ւիւն (/վիւն/) և Յիւն (/հիւն/)։ Թէև ինչպէս տեսանք մաս 1-ում, Սամուէլ Գրիգորեանի անվիճելի վերլուծումը և հաստատումը որ՝ Ւ նշանի նախնական անունը Ւիւն էր, հասկանալի է սակայն՝ թէ ինչո՞ւ Յիւն անունը ևս շրջանառութեան մէջ է դրուած հայերէնի գրականութեան մէջ։ Պատճառը հին հայերէնից մնացած քերականական բացառութիւնների շարքում, հոլովի կամ խոնարհման ենթակայ՝ ԱՅ և ՈՅ համադրութիւնների փոխարինելիութիւնն է համապատասխան՝ ԱՒ և ՈՒ համադրութիւններով, օրինակ՝ մայր – մաւր (մօր), հայր – հաւր (հօր), եղբայր – եղբաւր (եղբօր), յոյզ – յուզել, գոյն – գունաւոր, ոյժ – ուժեղ, ևայլն։
2016 © hyspell.com
8