η ιδιαίτερη αρχιτεκτονική του Sou Fujimoto συγκριτική μελέτη με τον Άρη Κωνσταντινίδη ορφανίδου στεφανία // σιαμμάς μιχάλης 1
διδακτική ομάδα
τσουκαλά κυριακή παντελιάδου βούλα παντελίδου χαρίκλεια ακαδημαϊκό έτος
2013.2014
2θ1 05 αρχιτεκτονικές θεωρίες την περίοδο της νεωτερικότητας και της μετανεωτερικότητας 3
περιεχόμενα εισαγωγή.................................................................................................................................... σκιαγράφηση δύο αρχιτεκτόνων..................................................................... _Άρης Κωνσταντινίδης.................................................................................... _Sou Fujimoto..................................................................................................... συγκριτική μελέτη έργων του Sou Fujimoto και του Άρη Κωνσταντινίδη......................................................................................... _ το σπίτι διακοπών στην Ανάβυσσο και η κατοικία Ν στην πόλη Oita.......................................................... _ μελέτη για Παιδούπολη στη Θεσσαλονίκη και το Κέντρο Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για παιδιά στο νησί Hokkaido............................................................... συμπεράσματα................................................................................................................... βιβλιογραφία.......................................................................................................................
9 11 11 12 15 16 38 59 63 5
Η παγκόσμια μορφή απαιτεί την τακτοποιημένη αταξία ενός μορίου πρωτεΐνης. Julian Worral
7
εισαγωγή
Αντικείμενο αυτής της μελέτης είναι η ανάλυση και η σύγκριση επιλεγμένων έργων του Έλληνα αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη και του Ιάπωνα αρχιτέκτονα Sou Fujimoto με στόχο την εξαγωγή γενικότερων συμπερασμάτων που αφορούν τα κυριότερα χαρακτηριστικά της σκέψης τους ως προς το σχεδιασμό. Τα συμπεράσματα αυτά θα αντιπαρατεθούν με τις βασικές αρχές γύρω από τις οποίες συγκροτήθηκε και αναπτύχθηκε το μοντέρνο κίνημα στις αρχές και το μεταμοντέρνο στα τέλη του 20ού αιώνα, ούτως ώστε να βρεθούν τα σημεία εκείνα στα οποία οι προσεγγίσεις των δύο αρχιτεκτόνων συγκλίνουν ή αποκλίνουν μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο της σχέσης μοντέρνου και μεταμοντέρνου ρεύματος. Δίνοντας έμφαση στην ιδιαιτερότητα της αρχιτεκτονικής του Fujimoto, η οποία θεωρούμε ότι εντάσσεται στο μεταμοντέρνο κίνημα, αλλά ταυτόχρονα υιοθετεί ορισμένα στοιχεία από το μοντέρνο, επιχειρούμε να τη συγκρίνουμε με το έργο του Κωνσταντινίδη, λαμβάνοντας εκ των προτέρων υπόψη ότι μια κριτική σε απόλυτο βαθμό δεν είναι εφικτή. Αφενός, το μοντέρνο
κίνημα παρουσίασε μία πολλαπλότητα εκφάνσεων και διαφοροποιήσεων και ανέπτυξε αρχές κατά τη διάρκεια της ιστορίας του στις οποίες επιλεκτικά εστιάζουμε, κυρίως σε σχέση με τον ύστερο μοντερνισμό της δεκαετίας του ‘60 στην Ελλάδα. Αφετέρου, η ένταξη του Fujimoto στο μεταμοντέρνο γίνεται “πειραματικά” για τους σκοπούς αυτής της μελέτης, οπότε η ίδια αυτή υπόθεση θα τεθεί υπό διερεύνηση για να βρεθεί κατά πόσο μπορεί να θεωρηθεί έγκυρη. Αφού διερευνήσουμε το πως εντάσσονται οι δύο αυτές προσωπικότητες στα αρχιτεκτονικά ρεύματα και το γενικότερο πνεύμα της εποχής τους, θα αναζητήσουμε, τελειώνοντας, σχέσεις μεταξύ των αντιλήψεων τους για την αρχιτεκτονική και των ευρύτερων θεωρήσεων για τη φύση του υποκειμένου και της κατάστασης της γνώσης στις περιόδους της νεωτερικότητας και μετανεωτερικότητας. Για τις έννοιες αυτές θα βασιστούμε κυρίως στις αναλύσεις των Harvey, Lyotard, καθώς επίσης και το έργο άλλων φιλόσοφων (Nietzsche, Heidegger) και θεωρητικών (Saussure, Levi Strauss) όπως αυτό αναπτύχθηκε στα πλαίσια του μαθήματος.
9
σκιαγράφηση δύο αρχιτεκτόνων
Άρης Κωνσταντινίδης Ο Άρης Κωνσταντινίδης γεννήθηκε στην Ελλάδα το 1913, σπούδασε αρχιτεκτονική στο Πολυτεχνείο του Μονάχου στη Γερμανία και στη συνέχεια επέστρεψε στην Αθήνα όπου και εξάσκησε το επάγγελμά του για το υπόλοιπο της ζωής του μέχρι το 1993. Παρόλο που ο ίδιος αποφεύγει να εντάσσει τον εαυτό του στα στερεότυπα των διεθνών ρευμάτων, η άμεση επαφή του με τις πιο σημαντικές αρχιτεκτονικές ιδέες εκείνης της εποχής, δηλαδή τις απόψεις του μοντέρνου κινήματος, άσκησε μία μόνιμη επιρροή στο έργο του με αποτέλεσμα να συγκαταλέγεται συμβατικά ανάμεσα στους κυριότερους εκπρόσωπους του μοντερνισμού στην Ελλάδα. Η αγάπη του ωστόσο για την ανώνυμη, λαϊκή αρχιτεκτονική τον ώθησε να αναζητήσει μία γέφυρα ανάμεσα στις διαρκείς αξίες της παράδοσης του τόπου και στον επίσης διαρκή Ελληνικό Μοντερνισμό, σε μια κορύφωση αυτού του νεωτερικού αρχιτεκτονικού ρεύματος την περίοδο των δεκαετιών του ’50 και του
’60, με αποτέλεσμα το έργο του να αποτελεί ένα κράμα μεταξύ των δύο. Η αρχιτεκτονική του έτσι στηρίζεται στην άνεση αλλά και τη λειτουργικότητα των χώρων, την ορθολογική διάταξη της κάτοψης, την ένταξη στο φυσικό περιβάλλον, την κατασκευαστική αρτιότητα και την ιδιαίτερη ανάδειξη κάθε κατασκευαστικού υλικού. Τα έργα του εκδηλώνουν αφενός μία βαθιά ευαισθησία για τον τόπο και τις ποιότητες, τις υλικότητες, και την ατμόσφαιρα του, αφετέρου μία αυστηρή, στυγνή ορθολογικότητα στη διαχείριση της γεωμετρίας και της σύνθεσης των αρχιτεκτονικών μορφών. Αυτό αντανακλάται και στην προσωπικότητα του, όπως αυτή διαγράφεται μέσα από τα γραπτά του τα οποία φανερώνουν έναν άνθρωπο ταυτόχρονα ευαίσθητο, συναισθηματικό, αλλά με «τετράγωνη», απόλυτη σκέψη και μία ακλόνητη εμμονή στις σταθερές προσωπικές του αξίες. Με αυτά τα στοιχεία διαμορφώνεται η σαφής και εντελώς προσωπική αρχιτεκτονική του γλώσσα, μέσα από την οποία χτίζει «Δοχεία Ζωής», όπως ορίζει ο ίδιος τα έργα του.
11
Sou Fujimoto Ο Sou Fujimoto ανήκει στη νεότερη γενιά των αρχιτεκτόνων της Ιαπωνίας. Γεννημένος το 1971 στο νησί Hokkaido της Ιαπωνίας, αποφοίτησε από την αρχιτεκτονική σχολή του Tokyo το 1994 και το 2000 ίδρυσε το δικό του γραφείο με την επωνυμία “Sou Fujimoto Architects”. Η ευαισθησία του για τις ανθρώπινες σχέσεις και η αγάπη του για τις φυσικές επιστήμες αποτυπώθηκε έντονα στο έργο του με αποτέλεσμα να καταξιωθεί γρήγορα σε παγκόσμιο επίπεδο ως ένας από τους πιο σημαντικούς αρχιτέκτονες του 21ου αιώνα.
Υπό την επιρροή του μεταμοντέρνου κινήματος στο οποίο και εντάσσεται, τα έργα του υιοθετούν μορφολογικά χαρακτηριστικά του μοντέρνου, θέτοντας ερωτήματα ως προς τη σκέψη πίσω από τον σχεδιασμό τους. Η αντίληψη ότι τα έργα του “καταδιώκουν τον κόσμο των αφηρημένων χώρων” που εγγράφονται στο “less is more” (το “λιγότερο είναι περισσότερο”) του Mies van der Rohe και περιμένουν να αναδειχθούν από την ομορφιά της λιτότητάς τους (Ito, 2009: 4), δεν ανταποκρίνεται πλήρως στην πραγματικότητα. Η αρχιτεκτονική του Fujimoto φαινομενικά εγγράφεται στην παράδοση των καθαρών, λευκών κύβων και φαίνεται να ανήκει στο ρεύμα του αφηρημένου μινιμαλισμού, ωστόσο, η βίωση των έργων του παραπέμπει σε ένα τελείως διαφορετικό αποτέλεσμα. Ο Fujimoto διερευνά το πώς θα έπρεπε να είναι η αρχιτεκτονική για “να αποκαταστήσει την ευαισθησία της ανθρώπινης ζωής”, πειραματιζόμενος με τις ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις και την επαναφορά των πρωτόγονων σχέσεων του ατόμου με τη φύση (ό.π.).
Οι σχέσεις αυτές απορρέουν από την ανάλυσή του σε σχέση με τα κυρίαρχα δίπολα εσωτερικού και εξωτερικού χώρου, ιδιωτικού και δημόσιου, κτισμένου και φυσικού περιβάλλοντος. Αντιλαμβανόμενος την ανεξαρτητοποίηση του πρωτόγονου ανθρώπου από τη φύση μέσω της αρχιτεκτονικής, θεωρεί ότι η εγκατάλειψη της σπηλιάς ή η κατάβαση από τα δέντρα τον οδήγησε στην κατασκευή κτιρίων, δηλαδή στην υιοθέτηση σταθερών κανόνων και ορίων που διαχωρίζουν στην πράξη το εσωτερικό από το εξωτερικό. Βάσει αυτής της παραδοχής, η αρχιτεκτονική που εφαρμόζει ο ίδιος προσπαθεί να ανατρέψει αυτά τα όρια και να δημιουργήσει μια νέα συνθήκη στις ανθρώπινες σχέσεις, που θα διέπεται από τη διάδραση με το έξω, μέσω της ασάφειας των ορίων. Στο πλαίσιο αυτό, οι σχέσεις και η ασάφεια, ενσωματώνονται μαζί με το τυχαίο και την επανάληψη ως χαρακτηριστικές ποιότητες στα έργα του, προσδίδοντάς τους μια ιδιάζουσα πολυπλοκότητα την οποία και θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε στη συνέχεια.
13
συγκριτική μελέτη έργων του Sou Fujimoto και του Άρη Κωνσταντινίδη Προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα την απλότητα και την πολυπλοκότητα της αρχιτεκτονικής του Sou Fujimoto, επιλέγουμε να αντιπαραθέσουμε δύο από τα έργα του με άλλα δύο αντίστοιχης λειτουργίας και κλίμακας έργα του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη, κατεξοχήν εκπρόσωπο του ύστερου μοντερνισμού στην Ελλάδα. Η κατοικία Ν στην Oita και το Κέντρο Ψυχιατρικής Αποκατάστασης Παιδιών στο Hokkaido της Ιαπωνίας αποτελούν δύο έργα της τελευταίας δεκαετίας του Fujimoto που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε σχέση με την κατοικία στην Ανάβυσσο και τη μελέτη για Παιδούπολη στη Θεσσαλονίκη αντιστοίχως, της δεκαετίας του ‘60 του Κωνσταντινίδη.
Οι συνθετικές αρχές, η ιεράρχηση των λειτουργιών, τα μορφολογικά χαρακτηριστικά και η επαναληψιμότητα αυτών ή των δομικών στοιχείων, η χρήση των ορίων και οι σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ του εσωτερικού και εξωτερικού χώρου, τίθενται στο επίκεντρο της έρευνάς μας, σε μια προσπάθεια να βρούμε συγκλίνοντα και αποκλίνοντα στοιχεία και πώς εν τέλει ο καθένας υιοθέτησε το δικό του προσωπικό λεξιλόγιο.
15
εξωτερική άποψη της κατοικίας διακοπών στην Ανάβυσσο πηγή: Κωνσταντινίδης (1981). Μελέτες και Κατασκευές
το σπίτι διακοπών στην Ανάβυσσο και η κατοικία Ν στην πόλη Oita Η κατοικία στην Ανάβυσσο θεωρείται ένα από τα κορυφαία έργα της αρχιτεκτονικής του Άρη Κωνσταντινίδη. Χτισμένο το 1962 με την προοπτική να χρησιμοποιηθεί ως σπίτι διακοπών, βρίσκεται δίπλα στη θάλασσα σε ένα μικρό βραχώδες ακρωτήριο, στη διαδρομή Αθηνών-Σουνίου. Με μια πρώτη ματιά, η κάτοψη του σπιτιού είναι το γυμνό διάγραμμα ενός τυπικού ορθογωνίου παραλληλόγραμμου. Σχηματίζεται από ελάχιστα στοιχεία, “όπως το πιο φυσικό πράγμα του κόσμου, χωρίς ούτε μία περίτεχνη μορφοπλαστική, τεχνολογική ή λόγια εκζήτηση” (Μπίρης, 2011). Η αρχιτεκτονική του αποτελεί γνήσια εντόπια ερμηνεία του διεθνούς μοντερνιστικού μανιφέστου «less is more», ως έκφραση της μέγιστης επίτευξης μέσω του “στοιχειώδους”.
κάτοψη της κατοικίας διακοπών στην Ανάβυσσο πηγή: Κωνσταντινίδης (1981). Μελέτες και Κατασκευές 17
εσωτερική άποψη της κατοικίας Ν στην Oita πηγή: περιοδικό Sou Fujimoto, 2G, 2009
Η κατοικία N αποτελεί αντιστοίχως ένα από τα πιο ιδιαίτερα έργα του Sou Fujimoto, που τοποθετείται στην πόλη Oita της νήσου Kyushu της Ιαπωνίας. Κατασκευασμένη το διάστημα 2006 με 2008, πρόκειται για μια κατοικία για δύο άτομα και έναν σκύλο. Με τη χρήση απλών μορφολογικών στοιχείων -τριών διαδοχικών λευκών κελυφών- αλλά με το παράδοξο στοιχείο της τοποθέτησής τους το ένα μέσα στο άλλο, ο Fujimoto δημιουργεί μια νέα συνθήκη αλληλεπίδρασης με το δομημένο περιβάλλον της πόλης. Κεντρική του ιδέα αποτελεί η κατάργηση των συμβατικών ορίων και σχέσεων μιας κατοικίας με τον αστικό ιστό στον οποίο εντάσσεται, η δημιουργία μιας ασαφούς, νεφελώδους κατάστασης, η οποία μεταλλάσσει την έννοια του μέσα και του έξω.
κάτοψη της κατοικίας Ν στην Oita πηγή: Fujimoto (2008). Primitive Future
19
σκίτσο ιεράρχησης χώρων της κατοικίας στην Ανάβυσσο και της κατοικίας Ν σε τομή
Μια πρώτη παρατήρηση από τη σύγκριση των δύο κτιρίων, αποτελεί η άρθρωσή τους βάσει μιας τριμερούς ιεράρχησης των χώρων. Στην κατοικία στην Ανάβυσσο, παρατηρείται μια λειτουργική διαβάθμιση από τον εξωτερικό υπόστεγο χώρο, στο εσωτερικό της κατοικίας και τέλος στον πιο προσωπικό χώρο του υπνοδωματίου, ο οποίος τοποθετείται έκκεντρα στη μια γωνία του σπιτιού. Αντιστοίχως, τα τρία κελύφη της κατοικίας Ν στην πόλη Oita, ορίζουν ξεκάθαρα σε πρώτο επίπεδο τα όρια του οικοπέδου -δημιουργώντας έναν καλυμμένο ημι-υπαίθριο κήπο-, σε δεύτερο επίπεδο τα όρια της κατοικίας και σε τρίτο τα όρια του πιο μικρού και προσωπικού χώρου, με τη διαφορά ότι αυτή η διαβάθμιση πραγματοποιείται συμμετρικά ως προς το κέντρο της κατοικίας.
21
σκίτσο κάτοψης της κατοικίας στην Ανάβυσσο (αριστερά) και της κατοικίας Ν (δεξιά)
σκίτσο ιεράρχησης χώρων της κατοικίας στην Ανάβυσσο και της κατοικίας Ν σε κάτοψη 23
Ωστόσο, στην κατοικία Ν η άρθρωση πραγματοποιείται μέσω της ιδιότυπης επανάληψης των τριών κελυφών της, σε μια αρχιτεκτονική εκδοχή των ρώσικων κούκλων “matrioshkas”. Ως μια επαναλαμβανόμενη και αιώνια αλυσίδα σε κλίμακες κάθε φορά μικρότερες, αυτό το “μπλέξιμο” στην εννοιολογική δομή διατηρεί τις ιδέες του “όλου” και του “μέρους” σε διαφορετικά επίπεδα μέσα σε μια λογική ιεραρχία, η οποία δύναται “να ενεργοποιήσει χωρικές αλλαγές που χαρακτηρίζονται από μια εγγενή ασάφεια” (Worral, 2009: 14). Η ιδέα του box-in-a-box-in-a-box (το-κουτί-μέσα-στο-κουτίμέσα-στο-κουτί), φανερώνει εκ πρώτης όψεως μια
σαφή οριοθέτηση της περιοχής της κατοικίας, της ίδιας της κατοικίας και τέλος του χώρου στον οποίο το ζευγάρι τρώει και ξεκουράζεται. Ωστόσο, τα όρια αυτά διαρρηγνύονται από την επανάληψη μεγάλων ορθογώνιων ανοιγμάτων τοποθετημένα καθ’ όλη την επιφάνεια των τριών κελυφών. Σε μια φαινομενικά άτακτη τοποθέτηση που δεν υπακούει σε κάποιο κανόνα, δημιουργούν εναλλασσόμενα κάδρα και οπτικές φυγές, ενώ την ίδια στιγμή φιλτράρουν το φως του ήλιου δημιουργώντας “έναν τρισδιάστατο χώρο σκιάσεων και διαφανειών” (ό.π.).
σκίτσα όψεων της κατοικίας στην Ανάβυσσο (αριστερά) και της κατοικίας Ν (δεξιά) 25
Αντιθέτως, στην κατοικία στην Ανάβυσσο η επανάληψη εντοπίζεται μόνο στην τυποποίηση των δομικών στοιχείων, τα οποία οριοθετούν ξεκάθαρα τη λειτουργία των διαμορφούμενων χώρων. Σε αυτούς τους χώρους “βλέπεις ότι κάθε φορά επαναλαμβάνεται το ίδιο κατασκευαστικό στοιχείο”, ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο “το κτίριο, το χτίσμα έχει μια μουσικότητα, ένα μέτρο”, έναν κανόνα. Η χρήση του κανόνα στη διάταξη και την κατασκευή της κατοικίας μετατρέπεται σε κατεξοχήν χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής του Κωνσταντινίδη, όπως επισημαίνει και ο ίδιος: “..η αναζήτηση για το τέλειο, για το αληθινά αληθινό, οδηγεί σε ό,τι θα ήτανε ο τύπος ή ο κανόνας” (Κωνσταντινίδης, 1981: 259). Στόχος του είναι τα κτίρια να βγαίνουν ομοιότροπα και όχι ομοιόμορφα, ώστε να μοιάζουνε “μεταξύ τους σαν αδέρφια” (ό.π.). Η λιτή διάταξη, η κατασκευαστική ειλικρίνεια και η πειθαρχία, αποτελούν για τον ίδιο ποιότητες που δύνανται να συνδέσουν το κτίριο με το
φωτογραφία απέναντι
κατοικία στην Ανάβυσσο | πηγή: http://es.wikipedia.org/wiki/Mina_Loy
πνεύμα και την πλαστικότητα του τόπου. Η κατοικία στην Ανάβυσσο διαθέτει αυτά τα χαρακτηριστικά, συγκροτούμενη από την ιδέα ενός απλού “κουτιού”. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το κουτί ανάγεται σε πρωτογενές “τυπολογικό στοιχείο” για τον κατοικήσιμο χώρο, όπου με μια βασική συνθετική επεξεργασία, που ακολουθεί έναν αυστηρό κάνναβο και κινείται στα χνάρια της “αφαίρεσης” του μοντερνισμού, προσδίδει στο χτισμένο τα βασικά χαρακτηριστικά του “τύπου” (Μπίρης, 2011). Η τριμερής διάταξη του κλειστού, ημιυπαίθριου και υπαίθριου χώρου γεννιέται αυτόματα και αφουγκράζεται -κατά τον ίδιο- το ελληνικό τοπίο, το οποίο έχει ανάγκη το πρόστυλο, αυτόν τον ενδιάμεσο χώρο που είναι στεγασμένος αλλά ταυτόχρονα και ανοιχτός. Μια μετάβαση, ένα κατώφλι από τον εξωτερικό στον εσωτερικό χώρο ή το αντίστροφο, που ωστόσο έχει σαφώς διαχωρισμένα όρια.
27
σχήμα 1. η διαλεκτική της κατοικίας με το αστικό περιβάλλον πηγή: Fujimoto (2008). Primitive Future
Στην κατοικία Ν αυτή η μετάβαση υφίσταται αλλά με διαφορετικούς όρους. Κανένας χώρος δεν αποτελεί εξολοκλήρου το μέσα και το έξω. “Αυτό το σπίτι δεν έχει πραγματικό εξωτερικό ή εσωτερικό χώρο” (Fujimoto, όπως αναφέρεται στον Worrall, 2009: 14), δεν είναι ούτε πόλη ούτε κατοικία. Ο αρχιτεκτονικός χώρος του Fujimoto διακατέχεται από μια ασάφεια, την οποία ο ίδιος την ορίζει ως “ενδιάμεσο” χώρο. Η κατοικία Ν συνιστά έναν τέτοιο χώρο, ένα χώρο που αποτελείται μόνο από διαβαθμίσεις “του ενδιάμεσου”. Όπως δηλώνει ο ίδιος: Πάντα είχα αμφιβολίες σχετικά με το διαχωρισμό των κατοικιών από τους δρόμους με έναν τοίχο και αναρωτήθηκα αν μια διαβαθμισμένη επικράτεια συνοδευόμενη από διαφορετικές έννοιες αυτής της απόστασης θα μπορούσε να αποτελεί μια εκδοχή. Για παράδειγμα, ένα μέρος μέσα στο σπίτι που είναι αρκετά κοντά στο δρόμο, ένα μέρος σχετικά μακριά από το δρόμο και ένας αυστηρά ιδιωτικός χώρος πολύ μακριά από το δρόμο (Fujimoto, 2009: 70).
σχήμα 2. “Το να ανυψώσεις έναν τοίχο είναι το να διχοτομήσεις ένα χώρο σε 0 και 1. Ωστόσο, ένας χώρος πρέπει να έχει πλούσιες διαβαθμίσεις μεταξύ του 0 και 1” | πηγή: Fujimoto (2008). Primitive Future
Αυτές οι διαβαθμίσεις των χώρων, όμως, δημιουργούν μια ασάφεια των ορίων, μετατρέπουν τη ζωή στο σπίτι σε μια προσομοίωση της ζωής ανάμεσα στα σύννεφα. Σε μια νεφελώδη κατάσταση, διακριτά όρια είναι αδύνατον να βρεθούνε. Σε μια ανατροπή των συμβατικών χώρων, ο εξωτερικός χώρος γίνεται αντιληπτός ως εσωτερικός και το αντίστροφο. Σε μια αναζήτηση της ιδανικής αρχιτεκτονικής, ο Fujimoto θεωρεί αυτή την αντιστροφή των σχέσεων ως χαρακτηριστικό δείγμα της κατασκευής της φωλιάς, όπου το εσωτερικό αποτελεί κατά κανόνα το εξωτερικό και το αντίστροφο. Στην ουσία, πρόθεσή του είναι να φτιάξει μια αρχιτεκτονική που δε σχετίζεται με το χώρο ή τη μορφή “παρά μόνο με την έκφραση της ποικιλίας του τι βρίσκεται μεταξύ του σπιτιού και του δρόμου” (ό.π.).
29
εσωτερική άποψη του House N πηγή: εσωτερική άποψη της κατοικίας Ν στην Oita πηγή: περιοδικό Sou Fujimoto, 2G, 2009
Το απρόβλεπτο και το τυχαίο έρχονται να συμπληρώσουν αυτή τη σκόπιμη ασάφεια. Η φαινομενικά τυχαία τοποθέτηση των ανοιγμάτων αποτελεί σίγουρα ένα εμφανές χαρακτηριστικό της κατοικίας Ν. Ένα δεύτερο στοιχείο, αποτελεί η θεώρηση του σπιτιού ως έναν κήπο, σε υβριδική κατάσταση. Κατά τον Fujimoto ο κήπος αποτελεί εν μέρει φυσικό και εν μέρει τεχνητό κατασκεύασμα. Είναι ένα μέρος στο οποίο “όλα μένουν απροσδιόριστα”. Μεταφράζοντας αυτή την ιδιαιτερότητα του κήπου στην αρχιτεκτονική, ο Fujimoto θεωρεί την “αρχιτεκτονική ως έναν κήπο με οροφή” και τον “κήπο μια αρχιτεκτονική χωρίς οροφή”. Αυτή τη μεταφορά προσπαθεί να εφαρμόσει σε πραγματικό επίπεδο και στην κατοικία Ν, με την πυκνή χρήση δέντρων και την “ακανόνιστη” διάταξη των ανοιγμάτων στο άνω μέρος των κελυφών να προσδίδει μια πολυπλοκότητα στο χώρο και να καθιστά τη βίωσή του μέρος της απρόβλεπτης ανάπτυξης της φύσης και των παιχνιδιών του φωτός.
Η πολυπλοκότητα αυτής της κατοικίας όμως, εκφραζόμενη μέσω της επανάληψης, της ασάφειας και του τυχαίου, αποτελεί ταυτόχρονα και μια διερεύνηση ως προς τις σχέσεις του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, του εξωτερικού και εσωτερικού περιβάλλοντος. Η αντίληψη ότι η πόλη και η κατοικία αποτελούν διαφορετικές προσεγγίσεις του ίδιου πράγματος, εκφράσεις του ίδιου υποκειμένου ή αλλιώς “έναν κυματισμό σε έναν αρχέγονο χώρο στον οποίο κατοικούν οι άνθρωποι” (Fujimoto, 2009: 70) εντάσσεται στη γενικότερη θεώρηση του Fujimoto για την αρχιτεκτονική και τη σχέση της με τη φύση. Μια θεώρηση που επιχειρεί να ανατρέψει τα υφιστάμενα όρια και να εκλάβει ως ένα σώμα τα επιμέρους στοιχεία, να συλλάβει το τέλειο σπίτι με τη χρήση μιας και μόνο μεθόδου που θα το καταστήσει ένα με το περιβάλλον στο οποίο εντάσσεται. Η “απαλότητα” των ορίων της κατοικίας, μέσω της εφαρμοζόμενης επανάληψης των κελυφών και των πολλαπλών ανοιγμάτων, επιδιώκει να εισάγει εν μέρει το στοιχείο του ατελείωτου, σε μια εναρμόνιση της κατοικίας με την ίδια την ιδέα του ατέρμονου σύμπαντος.
31
άποψη του εσωτερικού της κατοικίας Ν από το δρόμο πηγή: περιοδικό Sou Fujimoto, 2G, 2009
Σε αυτή την ενότητα πόλης - κατοικίας, τα συναισθήματα που απορρέουν από τη φθίνουσα ένταση των ορίων είναι αυτά που ορίζουν τις σχέσεις του εσωτερικού και του εξωτερικού χώρου, της αίσθησης του ατελείωτου, παρά η ίδια η μορφή. Η κατοικία Ν, ενταγμένη στον αστικό ιστό, προβάλλει ξεκάθαρα -σχεδόν επιδεικτικά θα μπορούσαμε να πούμε- με το εξωτερικό της κέλυφος να περιβάλλει τα όρια του οικοπέδου, να είναι κάτασπρο και να φτάνει το ύψος των εφτάμιση μέτρων σχεδόν. Η ύπαρξη των μεγάλων ανοιγμάτων της, ωστόσο, ακυρώνει σχεδόν αυτόματα την επιβολή του όγκου της, το βλέμμα διαφεύγει προς το εσωτερικό και η “σύγχυση” ορισμού των χώρων που περικλείει είναι εμφανής. Μια ιδιότυπη διαλεκτική του μέσα και του έξω αναπτύσσεται σε αυτή την περίπτωση, φανερώνοντας έμπρακτα το σκοπό του αρχιτέκτονα για μια εγγενή ασάφεια του χώρου.
η γειτονιά της κατοικίας Ν πηγή: περιοδικό Sou Fujimoto, 2G, 2009
33
Σε μια αντίστοιχη πρόθεση εναρμόνισης με το περιβάλλον, αλλά με διαφορετικούς χειρισμούς, αντιμετωπίζει την κατοικία και ο Κωνσταντινίδης. Δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη σχέση με το τοπίο επιδιώκει το έργο του να δένει με τον τόπο, να “υφαίνεται” με αυτόν χωρίς να αφήνει ίχνη, να στέκει σωστά χωρίς να ενοχλεί ή να τραυματίζει, χωρίς “να γυρεύει να προβληθεί προκλητικά ούτε και να εντυπωσιάσει επιδεικτικά (Κωνσταντινίδης, 1981: 261).
Η πλήρης ενσωμάτωση του χτισμένου με τον τόπο, αποτελεί κατά τον ίδιο την ουσία της αρχιτεκτονικής˙ μιας αρχιτεκτονικής που δημιουργεί κατασκευές “που να ζούνε με το τοπίο” και τον άνθρωπο να “κατοικεί” το τοπίο του. Τοπίο, άνθρωπος και αρχιτεκτόνημα αποτελούν ένα σώμα -όπως και στην περίπτωση του Fujimoto-, με το “δίκιο του τόπου”, το πνεύμα του τόπου να συνιστούν τον πυρήνα της αρχιτεκτονικής σκέψης του Κωνσταντινίδη.
φωτογραφία απέναντι
κατοικία στην Ανάβυσσο πηγή: Κωνσταντινίδης (1981). Μελέτες και Κατασκευές
35
Η κατοικία στην Ανάβυσσο, έργο με μια απολύτως προσωπική σφραγίδα του δημιουργού του, αποτελεί κάτι παραπάνω από ένα “κουτί”. Είναι ένας “πυκνωτής νοημάτων” (Μπίρης, 2011) όπου η αρχιτεκτονική μετατρέπεται σε μια οικουμενική πρόταση για τη ζωή, τον τόπο, τον κόσμο. “Ποιητής των υλικών”, όπως τον αποκάλεσε ο Τάσος Μπίρης, ο Κωνσταντινίδης χειρίζεται επιδέξια τις υφές καταφέρνοντας να εισάγει το υπερβατικό, το καθαρό πνεύμα των ιδεών. Χρησιμοποιώντας υλικά που βρίσκονται στο ίδιο το φυσικό τοπίο -την πέτρα, το μπετόν, το ατσάλι, το σίδερο- καταφέρνει να τα ταιριάξει αρμονικά μεταξύ τους, ώστε στο τέλος το τοπίο και το αρχιτεκτόνημα να δεθούν “σε μια συγκινητική ενότητα”, σε μια αληθινή αρχιτεκτονική που “μπορεί να κάνει ακόμα πιο όμορφη και τη φύση” (Κωνσταντινίδης, 1981: 272). Η κατοικία στην Ανάβυσσο, καταφέρνει απόλυτα αυτό το αποτέλεσμα. Κατασκευασμένη από πέτρα και εμφανές μπετόν, μονώροφη και μικρή σε μέγεθος, καταφέρνει να ενσωματωθεί πλήρως με το βραχώδες γκρίζο τοπίο στο οποίο βρίσκεται, σε μια γλυκιά ισορροπία με τη φύση που παραπέμπει ταυτόχρονα σε έναν μοναχικό τρόπο ζωής. κατοικία στην Ανάβυσσο πηγή: Κωνσταντινίδης (1981). Μελέτες και Κατασκευές
37
μελέτη για Παιδούπολη στη Θεσσαλονίκη και το Κέντρο Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για παιδιά στο νησί Hokkaido
Η Παιδούπολη στη Θεσσαλονίκη αποτελεί μία μελέτη του Άρη Κωνσταντινίδη η οποία είναι δημοσιευμένη στο βιβλίο του «Μελέτες και Κατασκευές» και παρότι δεν υλοποιήθηκε ποτέ, επιλέχθηκε για τη συγκεκριμένη σύγκριση γιατί παρουσιάζει χαρακτηριστικά ανάλογα με το αντίστοιχο έργο του Sou Fujimoto (Κέντρο Ψυχιατρικής αποκατάστασης για παιδιά, Hokkaido, Ιαπωνία). Πρόκειται για ένα μεγάλης κλίμακας συγκρότημα που λειτουργεί ως κέντρο διαμονής και εκπαίδευσης για παιδιά και περιλαμβάνει όλες τις απαραίτητες υποδομές για την καθημερινότητά τους (δωμάτια, αίθουσες διδασκαλίας, γήπεδο, εργαστήρια, αίθουσα εστίασης, ιατρείο, εκκλησία κλπ). Η γενική
ιδέα της σύνθεσης διαβάζεται εύκολα ως μία διάθεση «απόθεσης» των επιμέρους κτιριακών όγκων που απαρτίζουν το σύνολο του κτιριολογικού προγράμματος στο φυσικό υπόβαθρο με τέτοιο τρόπο ώστε να απλώνονται άνετα και να δένονται φυσικά με το τοπίο. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην υπεροχή του υπαίθριου χώρου έναντι του κτισμένου, με τη διαμεσολάβηση ενδιάμεσων στοών για τη σύνδεσή τους˙ μία τυπολογία που διέπει και το γενικότερο πνεύμα της σχολικής αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου στην Ελλάδα (εδώ βέβαια σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα).
σχέδιο απέναντι
τοπογραφικό σχέδιο Παιδούπολης στη Θεσσαλονίκη πηγή: Κωνσταντινίδης (1981). Μελέτες και Κατασκευές
39
κάτοψη του Κέντρου Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για Παιδιά πηγή: περιοδικό Sou Fujimoto, 2G, 2009
Στο Κέντρο Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για παιδιά του Sou Fujimoto στο Hokkaido η αντιμετώπιση του κτιριολογικού προγράμματος γίνεται με μία πολύ ισχυρή κεντρική ιδέα και μία εξίσου ισχυρή υλοποίηση της. Όπως το θέτει ο ίδιος, στο έργο αυτό προσπαθεί να δέσει σε μία ενιαία ατμόσφαιρα την άνεση και οικειότητα ενός χώρου κατοίκησης με την πολυπλοκότητα μίας πόλης (Sou Fujimoto, 2008). Για να το πετύχει αυτό, σκορπίζει σε φαινομενικά τυχαίες μεταξύ τους θέσεις εικοσιτέσσερις πανομοιότυπους λευκούς κύβους -στην πραγματικότητα τοποθετημένους με σκέψη και ακρίβεια- οι οποίοι περιλαμβάνουν τις λειτουργίες του κέντρου που απαιτούν κάποια ιδιωτικότητα ή απομόνωση (κοιτώνες παιδιών, δωμάτια προσωπικού, κουζίνες, υγροί χώροι, ιατρείο κλπ). Μεταξύ αυτών, ο ακανόνιστος ενδιάμεσος χώρος, στεγασμένος αλλά σε μεγάλο ύψος, είναι ένα μέρος όπου τα παιδιά συμμετέχουν στις κοινές δραστηριότητες του φαγητού, του παιχνιδιού και της ξεκούρασης σε μεγάλα καθιστικά και χώρους εστίασης. Το έργο αυτό, παρά τη θραυσματική του σύλληψη, ειδωμένο σαν σύνολο στο περιβάλλον τοπίο του παρουσιάζει μία πολύ συνεκτική και συμπαγή δομή που προσομοιάζει με αυτήν ενός μικρού χωριού. μακέτα του Κέντρου Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για Παιδιά πηγή: περιοδικό Sou Fujimoto, 2G, 2009 41
προοπτικές απεικονίσεις της μελέτης για Παιδούπολη στη Θεσσαλονίκη πηγή: Κωνσταντινίδης (1981). Μελέτες και Κατασκευές
γενική άποψη του Κέντρου Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για Παιδιά πηγή: http://www.archdaily.com/8028/children%E2%80%99s-center-for-psychiatric-rehabilitation-sou-fujimoto/
43
σκίτσο γενικής διάταξης Κέντρου Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για Παιδιά
σκίτσο γενικής διάταξης μελέτης για Παιδούπολη στη Θεσσαλονίκη
Από το κοινό έδαφος μεταξύ των έργων θα σταθούμε για αρχή στα χαρακτηριστικά που περιγράφουν τη συνολική δομή των δύο αυτών «συστημάτων», με την έννοια των συμπλεγμάτων που αποτελούνται από επιμέρους στοιχεία. Συναντάμε εδώ ξανά το στοιχείο της τυχαιότητας στον Sou Fujimoto, που όπως είπαμε εφαρμόζεται σχεδιαστικά στη διαδικασία της τοποθέτησης των όμοιων κυβικών όγκων που αποτελούν το μοναδιαίο στοιχείο-cluster της σύνθεσης. Οι μικρές μετατοπίσεις και περιστροφές των κύβων δημιουργούν την αίσθηση ότι οι θέσεις τους έχουν προκύψει από μία εντελώς φυσική ή άτακτη διαδικασία, σαν ζάρια ριγμένα πάνω σε ένα ταμπλό. Όπως επισημαίνει ο ίδιος, χρειάστηκε ένας πολύ εντατικός, ακριβής και κοπιαστικός σχεδιασμός για να φτιάξει τελικά ένα απρόβλεπτο, ένα «καταλάθος», ένα χώρο που είναι σαν να μην έχει σχεδιαστεί καθόλου. Μία βιαστική ματιά στη γενική διαμόρφωση του συγκροτήματος της Παιδούπολης του Κωνσταντινίδη προδίδει αρχικά μία παρόμοια πρόθεση.
Ωστόσο η διάταξη των κοιτώνων φανερώνει ότι έχει γίνει βάσει ενός κανόνα, που ορίζει ότι οι μονάδες αυτές αναπτύσσονται σε δυάδες εκατέρωθεν ενός βασικού άξονα – οδού. Οι μικρές γωνιακές αποκλίσεις μεταξύ τους θεωρούμε ότι οφείλονται είτε στην ιδιαίτερη μορφολογία του εδάφους και άρα γίνονται προς συμμόρφωση με τις υψομετρικές καμπύλες, είτε –εφόσον οι «κάτοικοι» του χώρου είναι παιδιά- σε μία προσπάθεια χαλάρωσης της αυστηρότητας που θα επέβαλλε μία ορθοκανονική διάταξη. Όσον αφορά τις κτιριακές μονάδες των κοινόχρηστων λειτουργιών, παρότι δεν ανταποκρίνονται σε κάποιον εμφανή κανόνα, η χωροθέτηση και η διάταξή τους παίζει πολύ σημαντικό ρόλο και θα μας βοηθήσει στην ανάλυση κάποιων άλλων εννοιών σε επόμενο στάδιο.
45
ενδεικτικές κατόψεις μονάδων στο Κέντρο Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για Παιδιά (πάνω) και στη μελέτη για Παιδούπολη στη Θεσσαλονίκη (κάτω)
Και στις δύο περιπτώσεις είναι ξεκάθαρο ότι ο δομημένος χώρος σχηματίζεται μέσω της επανάληψης μίας βασικής μονάδας˙ το «ζάρι» του Fujimoto και τις τυποποιημένες πτέρυγες κοιτώνων του Κωνσταντινίδη. Η επανάληψη όμως αυτή φαίνεται να πηγάζει από δύο τελείως διαφορετικές προθέσεις οι οποίες είναι και θεμελιώδεις για την κατανόηση της σκέψης του κάθε αρχιτέκτονα. Σε πρώτη ανάλυση, παρατηρεί κανείς ότι ο κύβος του Fujimoto είναι και στις 24 επαναλήψεις του μία πανομοιότυπη μορφή, εξωτερικά τουλάχιστον, ανεξαρτήτως της λειτουργίας του, ασχέτως δηλαδή αν είναι κοιτώνας παιδιών, ιατρείο ή γραφείο διευθυντή. Ωστόσο, οι κύβοι που αποτελούν κοιτώνες παρουσιάζουν έναν αριθμό παραλλαγών με διαφορετική μεταξύ τους εσωτερική διαμόρφωση, ενώ οι ομάδες κύβων με συγγενικές λειτουργίες διαρθρώνονται κάθε φορά με διαφορετικό τρόπο. Στις πτέρυγες του
Κωνσταντινίδη, αντιθέτως, η επανάληψη γίνεται επειδή ακριβώς έχει βρεθεί αυτή η σωστή, η ιδανική τυπολογία της μονάδας-κοιτώνα όπου οι θέσεις υπνοδωματίων – καθημερινού - WC είναι τυποποιημένες και παγιωμένες. Εκεί που στον Κωνσταντινίδη η επανάληψη σημαίνει τυποποίηση και ομοιομορφία, στον Fujimoto σημαίνει διαφορετικότητα και αλλαγή: τελικά, ο λόγος που ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας χρησιμοποιεί εσκεμμένα το ίδιο στοιχείο είναι για να ενδυναμώσει την εντύπωση ότι αυτό είναι ένα αντικείμενο ευμετάβλητο, που κινείται και στροβιλίζεται στο χώρο σαν να δέχεται επιρροές από άγνωστες δυνάμεις. ..οπότε ήρθε και η στιγμή που φάνηκε πως το αληθινό, στη δουλειά μου, δεν είναι παρά εκείνο που μπορεί να επαναλαμβάνεται και να ξαναγίνεται, σα να ξαναγεννιέται..(Κωνσταντινίδης, 1981)
υπνοδωμάτιο καθιστικό υγροί χώροι σκίτσο διάρθρωσης λειτουργιών στη μελέτη για Παιδούπολη στη Θεσσαλονίκη (αριστερά) και στο Κέντρο Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για Παιδιά (δεξιά)
47
Οι προηγούμενες παρατηρήσεις εισήγαγαν έμμεσα και το ζήτημα της ιεράρχησης μεταξύ των μερών της σύνθεσης. Στην Παιδούπολη, εύκολα φαίνεται ο σαφής διαχωρισμός στη χωροθέτηση από τη μία των κεντρικών κοινόχρηστων χώρων, οι οποίοι αναπτύσσονται γύρω από τη μεγάλη πλατεία που αναμφίβολα αποτελεί το κέντρο στη σύνθεση, και από την άλλη της σειράς των κοιτώνων που προκύπτουν από τις διακλαδώσεις ενός δρόμου. Προκύπτει, λοιπόν ότι η συμπεριφορά των κινήσεων στον ελεύθερο χώρο είναι επιμελώς σχεδιασμένη: η κύρια είσοδος στο συγκρότημα οδηγεί αρχικά στην κεντρική πλατεία και από εκεί στους κοιτώνες με έναν εντελώς σειριακά οργανωμένο τρόπο. σκίτσο γενικών κινήσεων στη μελέτη για Παιδούπολη στη Θεσσαλονίκη
Αντίθετα, στον Fujimoto - όπως παρατηρήθηκε και προηγουμένως-, γίνεται σε πρώτο επίπεδο η απαλοιφή οποιασδήποτε αίσθησης ιεράρχησης σε αντιληπτικό επίπεδο μέσω της μορφολογικής ομοιότητας των μερών που αντιστοιχούν σε διαφορετικές λειτουργίες και διαφορετικά άτομα. Σε δεύτερο επίπεδο, αυτή η διάταξη των κύβων προκαλεί μία πολλαπλότητα και πολυπλοκότητα μικροκινήσεων σε όλη την έκταση του αρνητικού χώρου που «περισσεύει». Με αυτό τον τρόπο είναι αδύνατο να διακρίνει κανείς ένα κέντρο ή κάποια διαβάθμιση στοιχείων πρωτεύουσας ή δευτερεύουσας σημασίας. Υπάρχουν, απεναντίας, πολλαπλά περιστασιακά κέντρα, που μεταβάλλονται ανάλογα με τη θέση και την αντίληψη του καθένα, και διαδρούν μεταξύ τους˙ έτσι ένα παιδί μπορεί να βρει το κέντρο του στο υπνοδωμάτιό του, στο σαλόνι ή σε μία τυχαία εσοχή του ενδιάμεσου κοινόχρηστου χώρου. σκίτσο γενικών κινήσεων στο Κέντρο Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για Παιδιά
49
σκίτσο ενδιάμεσου “κενού” χώρου στο Κέντρο Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για Παιδιά
Ο «κενός» αυτός ενδιάμεσος χώρος, που διαχέεται ακανόνιστα ανάμεσα στο σύμπλεγμα των κύβων, είναι ασαφής με την έννοια ότι προσεγγίζει την αίσθηση ενός εξωτερικού χώρου, αποτελεί δηλαδή το έξω σε σχέση με το μέσα των κουτιών, ωστόσο είναι και αυτός ένας εσωτερικός χώρος˙ απλά έχει ακαθόριστα όρια και ρέει προς όλες τις κατευθύνσεις. Είναι ένα μέρος γεμάτο διακυμάνσεις και διαφοροποιήσεις, συστολές και διαστολές. Σε καλεί να περιπλανηθείς και να το ανακαλύψεις, να παίξεις και να κρυφτείς, και μέσα σ’ αυτό, κατά τα λόγια του αρχιτέκτονα, τα παιδιά συμπεριφέρονται «σαν πρωτόγονοι άνθρωποι που ερμηνεύουν το περιβάλλον τους ελεύθερα και ζουν σε αυτό εύκολα» (Fujimoto, 2009). Είναι το να ανακαλύψεις ένα χώρο. Μία εσοχή. Μία κόγχη. Μία γεωμετρημένη, διάφανη σπηλιά πλημμυρισμένη με φως. (Fujimoto, 2008)
εσωτερικό του Κέντρου Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για Παιδιά | πηγή: περιοδικό Sou Fujimoto, 2G, 2009
51
Στον Κωνσταντινίδη ο διαχωρισμός του μέσα και του έξω παίρνει μία πολύ καθαρή και σαφή έκφραση, αφού η συνολική διάρθρωση του συγκροτήματος και η σχέση δομημένου και αδόμητου προκύπτει για τον ίδιο από άλλες προτεραιότητες και κυρίως από αυτήν της εγκαθίδρυσης μιας σωστής σχέσης του αρχιτεκτονήματος με το τοπίο του. ..έτσι είναι που στέκει το αρχιτεκτόνημα, και σωστά μέσα στο τοπίο του, αφού όλα τα μέλη του πλάθουνε έναν καλά οργανωμένο οργανισμό, που δείχνει κι όλας σαν να βρισκόταν ανέκαθεν, εκεί που στήθηκε σήμερα.. (Κωνσταντινίδης, 1981) Επιπλέον, σε πιο κοντινή κλίμακα, τηρείται στο κάθε ένα κτίσμα του συγκροτήματος της Παιδούπολης ο κλασικός κανόνας της τριμερούς τυπολογικής διάταξης κλειστό – ημιυπαίθριο – υπαίθριο με τη χρήση στοών, που κατά τον αρχιτέκτονα είναι ο μόνος πραγματικός τρόπος ένταξης του κτιρίου στο ελληνικό τοπίο. προοπτικές απεικονίσεις της μελέτης για Παιδούπολη στη Θεσσαλονίκη πηγή: Κωνσταντινίδης (1981). Μελέτες και Κατασκευές
53
διάγραμμα cluster και σχέσεων μεταξύ αυτών, στο Κέντρο Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για Παιδιά | πηγή: περιοδικό Sou Fujimoto, 2G, 2009
Μια συνολική ανασκόπηση των παρατηρήσεων για το Κέντρο Ψυχιατρικής αποκατάστασης για παιδιά συμπυκνώνει το νόημα αυτού του έργου στην προσπάθεια δημιουργίας ενός πεδίου πολύπλοκων και διαφορετικών σχέσεων. Το κλειδί για αυτό το παιχνίδι βρίσκεται στη διαβάθμιση των ποιοτήτων στις περιοχές της δημόσιας διάδρασης, που επιτυγχάνεται με την πολυπλοκότητα και τυχαιότητα της γεωμετρίας και τη γενική ασάφεια αυτού του χώρου, όπως την περιγράψαμε. Οι πολλαπλοί βαθμοί σύνδεσης και αποσύνδεσης από το δημόσιο δρώμενο αφήνουν το κάθε παιδί ελεύθερο να ρυθμίζει ενστικτωδώς την αίσθηση της απόστασης και της εγγύτητας, της ισορροπίας μεταξύ της ιδιωτικότητας και της κοινωνικής επαφής.
εσωτερική απεικόνιση του ενδιάμεσου χώρου στο Κέντρο Ψυχιατρικής Αποκατάστασης για Παιδιά πηγή: περιοδικό Sou Fujimoto, 2G, 2009
55
σχήμα 3. νότες χωρίς πεντάγραμμο | πηγή: Fujimoto (2008). Primitive Future
Ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας χαρακτηρίζει τη δουλειά του ως μία «αδύναμη αρχιτεκτονική», εννοώντας ότι δεν δημιουργεί αρχιτεκτονική από μία συνολική τάξη ή έναν κανόνα, αλλά από τις μικρές σχέσεις μεταξύ των μερών που απαρτίζουν το σύνολο, με αποτέλεσμα μία τάξη που «ενσωματώνει την αβεβαιότητα και την αταξία». (Fujimoto, 2008). Συχνά, επίσης, παρομοιάζει αυτές τις σχέσεις μεταξύ των μερών στην αρχιτεκτονική του, σαν μουσικές νότες χωρίς πεντάγραμμο. Εκεί όπου απουσιάζει ο κανόνας και η γραμμικότητα του πενταγράμμου, τον οποίο συγκρίνει με τον κάνναβο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, οι νότες μοιάζουν να αναπτύσσουν εντελώς καινούριες σχέσεις μεταξύ τους υπερβαίνοντας τον γενικό κανόνα του χρόνου.
Ο Κωνσταντινίδης, από την άλλη, αναζητεί τις σχέσεις σε ένα άλλο επίπεδο. Η ανησυχία του δεν είναι να παίξει με τις έννοιες της ιδιωτικής και δημόσιας σφαίρας, τις οποίες θεωρεί δεδομένες, ούτε να δημιουργήσει σχέσεις καινούριες ή απρόβλεπτες. Γι› αυτόν οι σχέσεις είναι ήδη προδιαγεγραμμένες και ο τρόπος που υπάρχει ο άνθρωπος μέσα στο περιβάλλον και διαδρά με αυτό προκαθορισμένος:
Όπως γράφει ο ίδιος,
Ο Κωνσταντινίδης ψάχνει πάντοτε τη σχέση του ανθρώπου με τον τόπο του, που είναι αυτή που θα του υποδείξει πως να φτιάχνει την αρχιτεκτονική του. Η σύνδεση του υποκειμένου με το χώρο που κατοικεί, τόσο με το κτίσμα όσο και το τοπίο, είναι διαχρονική και συγκεκριμένη. Προδιαγράφεται από τους εξωγενείς παράγοντες του φωτός, της ατμόσφαιρας, των χρωμάτων, των ποιοτήτων που διαμορφώνουν το υπόβαθρο στο οποίο το υποκείμενο οφείλει να μάθει το σωστό τρόπο να κατοικεί.
..το καθιερωμένο σύστημα μουσικής σημειογραφίας, εδραιωμένο κατά την περίοδο του Μπαρόκ, συμβόλιζε τον απόλυτο χρόνο και τον ομοιογενή χώρο. [..] Σχεδιάστε τις νότες αυτές χωρίς το πεντάγραμμο. Οι νότες αναδύονται σαν μέσα από ένα ανείπωτα πολύπλοκο σύστημα απελευθερωμένο από την ανθρωπογενή τάξη. (Fujimoto, 2008)
..είναι και ο άνθρωπος ένα κομμάτι τοπίου κι αυτός, μέσα στον υπαρκτό φυσικό κόσμο [...] είναι, με άλλα λόγια, το τοπίο και ο άνθρωπός του και το αρχιτεκτονικό του έργο, το ένα πράγμα, μέσα στον ένα κόσμο. (Κωνσταντινίδης, 1981)
57
συμπεράσματα
Είδαμε στις πιο πάνω συγκρίσεις μόνο μερικά, αλλά θεμελιώδη χαρακτηριστικά για την κατανόηση της σκέψης των δυο αρχιτεκτόνων. Οι περιγραφές έγιναν με κάποιο βαθμό αφαίρεσης και απλοποίησης ώστε να μπορούμε στη συνέχεια να εξάγουμε γενικότερα συμπεράσματα για το θεωρητικό υπόβαθρο που διέπει το σύνολο της δουλειάς τους. Έτσι, το επόμενο στάδιο είναι, αφού συνοψίσουμε τις βασικές τους αρχές, να δούμε με ποιον τρόπο εντάσσονται ο καθένας στην εποχή του, τι σχέση έχουν οι ιδέες τους με τα σύγχρονά τους αρχιτεκτονικά ρεύματα και σε ακόμη μεγαλύτερη αφαίρεση πως συνδέονται με τη γενικότερη κατάσταση της γνώσης και της θεώρησης του υποκειμένου όπως αυτή αναπτύχθηκε στα μαθήματα.
Οι δύο πυλώνες που καθόρισαν τη σκέψη του Άρη Κωνσταντινίδη είναι, από τη μία, οι ιδέες του μοντέρνου κινήματος τις οποίες αφομοίωσε από πρώτο χέρι με τις σπουδές του στη Γερμανία και από την άλλη η πίστη και η αφοσίωσή του στην παραδοσιακή γνώση του τόπου. Στο έργο του, τόσο το θεωρητικό όσο και το πρακτικό, μπλέκονται παραδόξως ο στείρος ορθολογισμός, οι απόλυτες αλήθειες, ο τύπος και ο κανόνας του μοντέρνου, με μία ευαισθησία προς τη λαϊκή κουλτούρα και το «ειδικό» και «σχετικό» του τόπου που θα έρθει αργότερα να ενστερνιστεί το μεταμοντέρνο κίνημα. Ωστόσο, και αυτό το “σχετικό” για τον Κωνσταντινίδη είναι όπως είδαμε μία απόλυτη και δεδομένη αλήθεια, μία προκαθορισμένη σχέση υποκειμένου – κόσμου που ο αρχιτέκτονας απλά καλείται να ανακαλύψει και όχι να επινοήσει. Η θεώρηση του για το τρίπτυχο ανθρώπουέργου-τόπου ως μιας ακέραιης, αδιάσπαστης ενότητας μας θυμίζει κάτι από τη σύλληψη του τετραμερούς του Heidegger όπως αυτό περιγράφεται ως ένα «ενιαίο όλον» στο Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι.
Le Cylindre Sonore, Conceptual Sketch | πηγή: http://www.archdaily. 59 com/168152/ad-classics-le-cylindre-sonore-bernhard-leitner/
Στον Sou Fujimoto μπορούμε επίσης να διακρίνουμε μία εγγενή αντίφαση στο έργο του, η οποία φαίνεται να είναι και εσκεμμένη. Οι ιδέες που κρύβονται στην αρχιτεκτονική του αντλούν κάτι από το γενικότερο πνεύμα του μεταμοντερνισμού που επιχειρεί να σπάσει το καθολικό και το απόλυτο του μοντέρνου, να αναζητήσει ειδικότερες και πολυπλοκότερες σχέσεις και να αποκαταστήσει την έννοια του υποκειμενικού. Βρίσκουμε στο έργο του τις συνθήκες του κατακερματισμού, της δημιουργίας χαοτικών καταστάσεων στις οποίες «η αναρχία και η αλλαγή μπορούν να παίζουν σε εντελώς ανοιχτές καταστάσεις» (Harvey, 1990). Ειδικότερα, τα χαοτικά συστήματα που δημιουργεί με στοιχεία τις ίδιας «αξίας» αλλά με αυθαίρετες και τυχαίες σχέσεις μεταξύ τους μας παραπέμπουν στη λογική του μεταδομισμού και τη θεώρηση των συστημάτων ως μη έχοντα μία σταθερή και σαφή δομή αλλά αμφίδρομες και μεταβαλλόμενες σχέσεις μεταξύ των στοιχείων τους. Η αντίφαση του έργου του βρίσκεται στο ότι δίνει μορφή σε αυτές τις ιδέες με μία γλώσσα που είναι το κατεξοχήν χαρακτηριστικό του μοντέρνου κινήματος˙ της μινιμαλιστικής γεωμετρίας των λευκών κυβικών μορφών, κάτι το οποίο δίνει ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στις αρχές τις οποίες ανατρέπει.
Στην αντίληψη του Κωνσταντινίδη μπορούμε να δούμε μία άμεση παρουσία του νεωτερικού στοιχείου, με την έννοια ότι η επιμονή του σε αναμφισβήτητες αλήθειες συνάδει με την καθολικότητα και αντικειμενικότητα του κόσμου της πραγματοποιημένης ορθολογικότητας, όπως αναπτύσσεται μετά το Διαφωτισμό. Ωστόσο, ενώ στη νεωτερικότητα έχουμε το διαχωρισμό του res cogitans (το σκεπτόμενο πράγμα) και του res extensa (το εκτατό, το αισθητό πράγμα), δηλαδή μία αποστείρωση και αποσύνδεση του υποκειμένου από τις επιρροές του εξωτερικού κόσμου, για τον Κωνσταντινίδη άνθρωπος, κόσμος και φύση διατηρούν την οργανική ενότητα που είχαν στις παραδοσιακές κοινωνίες (προ Διαφωτισμού). Η αντίθεση αυτή εκφράζει αφαιρετικά το γενικότερο δίπολο της επιστημονικής έναντι της αφηγηματικής γνώσης που κυριαρχεί αντίστοιχα στις δύο περιόδους (Lyotard, 1993). Έτσι, εδώ ανακεφαλαιώνουμε πιο καθαρά την αντίφαση που παρουσιάζει ο κάθε αρχιτέκτονας με το πνεύμα της εποχής του. Ενώ ο Κωνσταντινίδης «κοιτάει μπροστά» στην επαναφορά του αρχέτυπου της σύνδεσης με την πολιτιστική κληρονομιά κατά το μεταμοντέρνο, ο Fujimoto μας υπενθυμίζει την πολιτιστική ουδετερότητα του μοντέρνου που είχε καθιερωθεί παλαιότερα με το International Style (Διεθνές Στυλ).
Κατά τα άλλα μπορούμε να συμπεράνουμε ότι στη σκέψη του Sou Fujimoto βρίσκει τη θέση του το μετανεωτερικό υποκείμενο, το οποίο -μετά τις επιδράσεις του δομισμού, μεταδομισμού, της σημειωτικής και της ψυχανάλυσης στις δεκαετίες του ’60 και ’70- προκύπτει να είναι μία ανοικτή δομή, ένα αποτέλεσμα σχέσεων, ένα μίγμα διαφορετικοτήτων. Έννοιες όπως η πολλαπλότητα και πολυπλοκότητα των στοιχείων που απαρτίζουν το σύνολο, και η πολυσημία των μεταξύ τους σχέσεων που συγκροτούν τη θεώρηση του διαλογικού αυτού υποκειμένου, μεταφράζονται κυριολεκτικά από τον Ιάπωνα σε φυσικό χώρο, σε αρχιτεκτονική. «Ο χώρος είναι σχέσεις» λέει ο ίδιος φτιάχνοντας μία «αρχιτεκτονική των μερών» μέσα από την οποία προσπαθεί να αφυπνίσει στα άτομα που κατοικούν τους χώρους του τη δημιουργικότητα, τη φαντασιακή ικανότητα, το κάθε στοιχείο που «δεν είναι απεικονίσιμο» (Lyotard, 1993), που είχε σταδιακά νεκρωθεί στο μετασχηματισμό του πνεύματος κατά την περίοδο της νεωτερικότητας.
61
βιβλιογραφία Bachelard, G. (1982). Η ποιητική του χώρου, Αθήνα: Χατζηνικολή Fujimoto, S. (2008). Primitive Future, Tokyo: INAX Publishing Fujimoto, S. (2009a). Children’s Center for Psychiatric Rehabilitation, Hokkaido, 2G, τεύχος 50, Ισπανία, σελ.28-35 Fujimoto, S. (2009b). House N, Oita, 2G, τεύχος 50, Ισπανία, σελ.70-81 Harvey, D. (1990). Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας: Διερεύνηση των απαρχών της πολιτισμικής μεταβολής, Αθήνα: Μεταίχμιο Heidegger, M. (2009). Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, Αθήνα: Πλέθρον Ito, T. (2009). Theoretical and sensorial architecture: Sou Fujimoto’s radical experiments, 2G, τεύχος 50, Ισπανία, σελ. 4-9 Lyotard, Z.F. (1993). Η μεταμοντέρνα κατάσταση, Αθήνα: Γνώση Worral, J. (2009). The Significance of Sou Fujimoto, 2G, τεύχος 50, Ισπανία, σελ.10-23 Γιακουμακάτος, Α. (2001). Η αρχιτεκτονική και η κριτική, Αθήνα: Νεφέλη Γιακουμακάτος, Α. (2003). Ιστορία της Ελληνικής Αρχιτεκτονικής: 20ος Αιώνας, Αθήνα: Νεφέλη Κωνσταντινίδης, Α. (1981). Μελέτες και Κατασκευές, Αθήνα: Άγρα
διαδικτυακές πηγές Μπίρης, Τ. (2011). Ο διαρκής Άρης Κωνσταντινίδης (απόσπασμα από εκδήλωση στο Μουσείο Μπενάκη). Διαθέσιμο στο: http://www.aixmi.gr/index.php/diarkhs-arhs-kwnstantinidhs/ Τσαγκαρουσιάνος, Σ. (2011). Χτίζοντας δοχεία ζωής: Μια αθησαύριστη συνέντευξη του μεγάλου αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη (1913-1993) στον Στάθη Τσαγκαρουσιάνο, Lifo, 23 Ιουνίου 2011. Διαθέσιμο στο: http://www.lifo.gr/ mag/features/2726 63