Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
1
Vooraf Stichting het Drentse Heideschaap staat voor een mooie opgave. De, uit 1949 daterende, schaapskooi is hoognodig aan vervanging toe. Niet alleen vanwege ruimtegebrek, maar ook omdat de kooi in slechte staat verkeert en niet meer aan de eisen voldoet. Zowel op het gebied van dierenwelzijn, als milieu- en arbotechnisch. Als stichting zoeken we al geruime tijd naar een oplossing. Vrij snel werd duidelijk dat enkel renovatie, zowel uit financieel als bedrijfstechnisch oogpunt, geen optie is. Sindsdien passeerden verschillende nieuwbouwplannen en -ontwerpen de revue. Ondertussen onderzocht adviesbureau DBF in opdracht van de provincie Drenthe of de oude kooi, als monument, behouden kan blijven. Mei 2015 resulteerde dit in een positief restauratie-advies, in combinatie met extra oppervlak in de vorm van belendende nieuwbouw. In dit projectplan plaatsen we het belang van de schaapskooi en -kudde ook in het bredere perspectief van de natuurontwikkeling, cultuurhistorie, recreatie en toerisme. Wij verwachten hiermee een belangrijke aanzet voor de restauratie en nieuwbouw van dit cultuurhistorisch erfgoed – en de instandhouding van het Drents Heideschaap – te geven. Albert Kerssies, voorzitter Stichting het Drentse Heideschaap 2
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
1. Inhoudsopgave Vooraf 1. Inhoudsopgave 2. Schaapskooi en schaapskudde Ruinen
2.1. 2.2.
3. Naar een duurzame, multifunctionele en rendabele huisvesting 3.1. 3.2. 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.3. 3.4 3.5
Colofon
De Ruiner schaapskudde Regionaal belang
Bestaande kooi voldoet niet Nieuwbouw en restauratie Programma van eisen Ontwerpeisen Onderzoek en keuze Invulling en uitvoering restauratie en nieuwbouw Investering en dekking Status en planning
4. Nieuwe kansen 4.1. Schaapskooi en -kudde in breder perspectief 4.2. Poort naar het Dwingelderveld 4.3 Groen Westerveld 4.4. Ontwikkeling NP Dwingelderveld 4.5. Bezoekerscentrum Natuurmonumenten
Dit is een publicatie van Stichting het Drentse Heideschaap over de aanleiding tot en restauratie- en nieuwbouwplannen van de Schaapskooi in Ruinen. In opdracht van Stichting Het Drentse Heideschaap Albert Kerssies, Roel van Bezoen Concept en redactie Schrijfburo Terwisscha & Wagenaar Opmaak en productie Terwisscha & Wagenaar Online Š Stichting het Drentse Heideschaap, maart 2016 Disclaimer: Bij de totstandkoming van deze uitgave is de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht. Desalniettemin kan de uitgever geen verantwoordelijkheid nemen of aansprakelijk worden gesteld voor mogelijk verkeerde informatie.
Naschrift Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
3
2. Schaapskooi en schaapskudde Ruinen 2.1 De Ruiner schaapskudde De Ruiner Schaapskudde kent een lange historie. In 1949 in het leven geroepen om het met uitsterven bedreigde Drents Heideschaap te behouden, maakt de ruim 300 schapen tellende, gescheperde kudde sindsdien onlosmakelijk onderdeel uit van zowel Nationaal Park Dwingelderveld als de regionale samenleving en economie.
Natuurlijke hulpbron Het Drents Heideschaap behoort tot het cultuurhistorisch erfgoed* van Drenthe. Samen met het andere Drentse ras, de Schoonebeeker, verschraalt zij door begrazing en het vreten van jonge boompjes en struikjes sinds mensenheugenis de Drentse heidevelden. Het is niet overdreven te stellen dat de Drentse heide zonder deze ‘natuurlijke hulpbron’ snel overwoekerd en verdwenen zou zijn. * Oktober 2015 werden de gescheperde, Drentse schaapskuddes toegevoegd aan de lijst van immaterieel Werelderfgoed. Dit op verzoek van Stichting Behoud Drentse Schaapskudden en gesteund door de provincie Drenthe en betrokken gemeenten.
Drents Heideschaap Het Drents Heideschaap heeft een ranke en lange bouw, zodat het makkelijk beweegt op minder toegankelijke natuurterreinen. De bovenbouw is sterk en recht. Het beenwerk is rank en hard, met droge (pezige) gewrichten. De herder en het stamboek zien er op toe dat de raskenmerken behouden blijven. Het Drents Heideschaap is een relatief klein schaap dat dicht bij de natuur staat. Het heeft weinig zorg nodig, kan zich zelfstandig redden en wordt met minimale (medische) verzorging oud. Het stelt ook weinig eisen aan voeding. De vruchtbaarheid van het ras komt laat op gang en de ooien werpen bij uitzondering meer dan één jong. De rammen hebben goed ontwikkelde (gedraaide) horens. De ooien hebben korte, rechte schuin naar achteren staande horens. Toch scheelde het weinig, of het Drents Heideschaap was halverwege de jaren veertig van de vorige eeuw, door de komst van kunstmest en gebrek aan herders, uitgestorven. ‘Natuurbeschermingswacht Meppel en Omstreken’ voorkwam dit door het beperkt aantal overgebleven rammen
4
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
en ooien aan te kopen ‘ter instandhouding van den soort’. De reddingspoging slaagde. Weldra telde de kudde voldoende schapen en werd zij gehuisvest in de nieuwe kooi te Ruinen (1949), aan de zoom van Nationaal Park Dwingelderveld.
Raszuiver houden In 1962 droeg de natuurbeschermingswacht de kudde en kooi over aan Stichting het Drentse Heideschaap dat zich ten doel stelt het ras in stand en raszuiver te houden. In hetzelfde jaar werd de ‘bedrijfswoning’, op een steenworp afstand van de kooi, in gebruik genomen door de herdersfamilie. Deze woning wordt vandaag de dag nog steeds door de herdersfamilie bewoond en doet deels dienst als atelier.
Stichting het Drentse Heideschaap Doel van Stichting het Drentse Heideschaap is het in stand houden van dit zeldzame huisdierras door zorg te dragen voor zowel de kudde als bijbehorende gebouwen, werktuigen en inventaris. In het verlengde hiervan levert de stichting een belangrijke bijdrage aan de instandhouding van het cultureel erfgoed en Nationaal Park Dwingelderveld. Het onbezoldigde dagelijks bestuur telt vijf leden. De schaapskooi draait grotendeels op bijdragen van de Provincie, terreinbeheerders, gemeenten en donateurs (Stichting Vrienden Schaapskooi Ruinen). De stichting pacht de grond onder de schaapskooi van Natuurmonumenten. Meer info: www.schaapskudderuinen.nl
Uitbreiding kudde wenselijk De Ruiner schaapskudde telt zo’n 300 schapen die het jaar rond tussen de 500 en 600 hectare heidegebied van het Dwingelderveld begrazen. Idealiter begraast één schaap, één hectare om tot een afdoende begrazing en instandhouding van de heide te komen. Uitbreiding van de kudde is daarom wenselijk. Temeer omdat andere delen van het Dwingelderveld (totaal 4000 hectare, waarvan de helft heideveld) door kuddes van Natuurmonumenten en een particulier onvoldoende begraasd kunnen worden.
Uitbreiding van de kudde is in de huidige situatie, vanwege de beperkte (en gedateerde) huisvesting niet mogelijk.
2.2 Regionaal belang De Ruiner schaapskudde en -kooi dienen meer dan genoemde cultuurhistorische en ecologische belangen. Ze trekken jaarlijks minimaal 80.000 bezoekers, waaronder behalve toeristen en recreanten ook scholieren die veelal met de herder op pad gaan. De kooi wordt ook gebruikt door toneel- en theatergezelschappen en trekt ieder voorjaar tijdens lammetjesdag (kroamschudden) veel publiek van heinde en verre.
Kooi en kudde trekken 80.000 nieuwsgierigen Niet onbelangrijk is de sterke wisselwerking tussen de kooi/kudde en het op loopafstand gelegen bezoekerscentrum van Natuurmonumenten, waarvan de stichting de grond van de kooi pacht. Beide, als ook het Nationaal Park zelf (1,5 miljoen bezoekers jaarlijks), profiteren van elkaars aanwezigheid en aantrekkingskracht. In het bezoekerscentrum (ruim 160.000 bezoekers per jaar) vinden nieuwsgierigen meer informatie over de kudde en kooi. Het is niet overdreven te stellen dat de Ruiner schaapskudde en -kooi een belangrijke rol spelen in de toeristisch, recreatieve en dus ook economische ontwikkeling van zowel het dorp als de regio.
Meervoudig belang -- Ecologisch: instandhouding oud, streekeigen ras; behoud en onderhoud NP Dwingelderveld als grootste natte heideveld West-Europa. -- Cultuurhistorisch: kudde en kooi dragers cultuurhistorie Drenthe; status immaterieel (Wereld)erfgoed. -- Educatief: overdracht natuurkennis en cultuurhistorie verkleinen afstand stad – platteland aandacht voor soortenrijkdom en dierenwelzijn. -- Toeristisch-recreatief: ruim 80.000 bezoekers/jaar; vergroten aantrekkingskracht NP, bezoekerscentrum, Ruinen. -- Ruimtelijk: passend in plannen Rijk, provincie en gemeenten m.b.t. structuurversterking NP, Ruinen en regio. Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
5
6
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
3. Naar een duurzame, multifunctionele en rendabele schaapskooi 3.1 Bestaande kooi voldoet niet De Ruiner schaapskooi dateert van 1949 en voldoet om diverse redenen niet meer aan de eisen. We noemen: Dierenwelzijn De huidige potstal voldoet niet meer aan de richtlijnen voor dierenwelzijn. Door de stijging van de grondwaterstand (vernatting Dwingelderveld) is de stal vochtig. Dit in combinatie met tocht – en beperkte isolatie - maakt dat het binnenklimaat voor zowel de schapen als herder onplezierig en ongezond is. Ruimtegebrek Er komt een Europese norm aan die eisen stelt aan het aantal vierkante meter per schaap. Voor zover bekend wordt de norm opgetrokken van 0,75 naar 1,25 m2. In de bestaande situatie kunnen vanwege ruimtegebrek (staloppervlak 200 m2) niet alle ooien worden gehuisvest. En dus ook niet worden gedekt. Volgens de nieuwe eisen is een groter deel van de kudde op de buitenlucht aangewezen. Inkrimping van de kudde is geen optie. Om voor subsidie - en een rendabele exploitatie - in aanmerking te komen, moet de kudde minstens 270 schapen tellen. Bovendien bestaat er de wens om de huidige kudde(s) juist uit te breiden om de 2000 hectare heideveld
in NP Dwingelderveld afdoende te kunnen onderhouden (zie Natura 2000, paragraaf 4.4). De wens tot uitbreiding van de kudde leeft ook bij Stichting het Drentse Heideschaap. Arbotechnisch & ergonomisch Vanwege eerder genoemd binnenklimaat, de beperkte ruimte en het opsplitsen van dieren die binnen en buiten overnachten, is de kooi aan vervanging toe. Ook arbotechnisch voldoet hij niet aan vigerende wet- en regelgeving. Milieutechnisch De potstal heeft geen vloeistofdichte vloer. Dit kan, in combinatie met het stijgende grondwater, tot milieuschade (uitspoeling nutriënten, waaronder nitraat) leiden. De opgepotte stalmest wordt jaarlijks afgevoerd en, zoals vroeger noodzakelijk, gebruikt voor bemesting van akkers van Natuurmonumenten. Technisch & economisch Groot onderhoud en (noodzakelijke) aanpassingen aan de bestaande bouwtechnisch afgeschreven - kooi en de beperkte ruimte maken een rendabele exploitatie op de langere termijn zeer twijfelachtig. Daarmee komt de continuïteit van de bedrijfsvoering in gevaar.
Bouwkundige mankementen kooi: -- Rieten dak in slechte conditie (o.a. mosgroei); -- Verweerd en vochtig hout; -- Zanderige, vocht aantrekkende vloer; -- Metselwerk en steunberen in slechte staat; -- Optrekkend vocht in gevel en poeren; -- Ventilatiegaten gevel te laag, waardoor tocht en geen/weinig ventilatie.
Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
7
8
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
3.2 Nieuwbouw en restauratie Stichting het Drentse Heideschaap zoekt sinds 2011 een oplossing voor bovengenoemde problemen en situatie. Snel was duidelijk dat de continuïteit van de bedrijfsvoering alleen door nieuwbouw zeker gesteld kan worden. 3.2.1 Programma van eisen De stichting stelde op basis van ervaringen, wet- en regelgeving en een aantal wensen onderstaand programma van eisen voor nieuwbouw - of een combinatie van nieuwbouw en restauratie - op.
Wens Uitbreiding staloppervlak (was 200 m2)
Motivatie Voldoen Europese regelgeving, dierenwelzijn en mogelijkheid voor uitbreiden kudde
Programma Minimaal 565 m2 netto
Staltype: potstal
Potstal schaapskooi
Vloeistofdichte vloer
Meest geëigend en authentiek voor dit gebruik Voldoen aan milieu-eisen
Aparte berg- en opslagruimte
Vee scheiden van voer en machines (hygiëne, voedselkwaliteit en veiligheid)
Hooi opslag ( 120 m2) Machine-opslag (25m2)
Informatiepunt
Bezoekers op locatie kunnen informeren over en enthousiasmeren voor het initiatief Multifunctioneel gebruik mooie locatie stimuleren en exploitatie vereenvoudigen
Informatiepunt opgenomen in multifunctionele ruimte Circa 75 m2 vergaderruimte met pantry
Vergader- en ontvangstruimte
Schuin aflopende, vloeistofdichte vloer
Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
9
3.2.2 Ontwerpeisen In het verlengde van het programma van eisen werden voor de (aanvullende) nieuwbouw enkele belangrijke ontwerpeisen gedefinieerd. 1. Kooi moet duidelijk zichtbaar zijn vanaf heide. 2. Ontwerp qua uitstraling en materiaalgebruik aan laten sluiten bij omgeving en functie. 3. Waar mogelijk en haalbaar kiezen voor duurzame materialen en oplossingen. 4. Vanwege besmettingsgevaar ziektes geen doorgaande route(s) over terrein. 5. Ruimte reserveren voor het stallen van fietsen. 6. Erf ophogen en grotendeels verharden. 7. Voeropslag via verharding bereikbaar. 8. Kijken in hoeverre de nieuwe kooi in eigen energiebehoefte kan voorzien. 9. Voorkeur voor toepassing streekeigen materialen. 3.2.3 Onderzoek en keuze Waar aanvankelijk nog werd uitgegaan van sloop van de oude kooi en bijbehorende schuur en vervangende nieuwbouw op dezelfde locatie, ontstond begin 2015 een nieuwe situatie. Omdat zowel de kooi als de schuur door de provincie zijn genomineerd als provinciaal monument, besloot de provincie – in samenspraak met de stichting - de mogelijkheden tot herbestemming van beide gebouwen te laten onderzoeken. Hiertoe werd het adviesbureau DBF in de arm genomen. 10
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
Uitgangspunt bleef dat aanvullende nieuwbouw, gezien de situatie en eerder genoemde eisen, noodzakelijk is. DBF kwam voor de zomer met een eindrapport. Hierin werden diverse opties en scenario’s uitgewerkt* die voldoen aan de eisen die gesteld worden aan het huisvesten van een (grotere) schaapskudde. Elk van de vier scenario’s voorzag in restauratie en herbestemming van de huidige kooi tot lammerkooi en uitbreiding in de vorm van zowel een nieuwe schaapskooi als opslagruimte. De verschillen zaten in de toevoeging en plek van de vergaderfunctie (nieuwe kooi of verbouwde schuur), locatie uitzichtpunt en de functie van de schuur. Na oplevering van het onderzoek heeft Stichting het Drentse Heideschaap oktober 2015 besloten te kiezen voor de volgende variant (scenario 2a in eindrapport DBF):
-Huidige kooi behouden en restaureren als lammerkooi; -Bouw nieuwe, belendende kooi voor kudde; -Realisatie uitzichtpunt op erf; -Schuur renoveren en verbouwen tot vergader- en voorlichtingsruimte, inclusief pantry en toiletgroep; -Nieuwbouw voor opslag hooi en machines. Volgens de stichting is dit zowel praktisch als financieel de meest geschikte en haalbare variant. Een van de andere varianten (1a, rapport DBF) voorzag bijvoorbeeld in uitbreiding van de nieuwe kooi met multifunctionele ruimte – en skybox en uitzichtpunt – op de verdieping. De extra investering (ruim € 100.000,-) en exploitatielasten die dit met zich meebrengt kan de stichting alleen door meer commerciële, c.q. toeristischeducatieve activiteiten dekken. Los van het feit dat dit niet haar missie en doelstelling is, vindt de stichting dit te risicovol omdat ze daarvoor te veel afhankelijk is van zowel de inzet van vrijwilligers als van derden.
* zie voor alle vier scenario’s, eindrapport DBF
Huidige kooi De huidige kooi wordt in originele stijl gerestaureerd. De kapconstructie wordt verstevigd. De rietbedekking vervangen. Voeg- en metselwerk, kozijnen, ramen en deuren worden hersteld. Tot de werkzaamheden behoren verder het nodige schilderwerk en het aanbrengen van een vloeistofdichte vloer en ventilatiesysteem. Ook wordt er aan de achterzijde een ingang gemaakt voor bezoekers. Huidige schuur De staat van onderhoud van de bestaande schuur is zo slecht, dat verbouwen geen zin heeft en (te) kostbaar is. Besloten is deze te verwijderen en te vervangen door eerder genoemde, multifunctionele nieuwbouw met een ontvangst-, educatie-, vergader- en presentatiefunctie.
3.3 Invulling en uitvoering restauratie en nieuwbouw
Nieuwe kooi Het ontwerp van de nieuwe, schuin naar achteren geplaatste kooi moet naar vorm en materialisatie aansluiten bij de omgeving en bestaande kooi. De kooi krijgt een vloeistofdichte vloer en wordt zoveel mogelijk gerealiseerd met streek-, dan wel gebiedseigen materialen. Onderstaand ontwerpvoorstel geeft een goed beeld van hoe de nieuwe situatie eruit kan komen te zien. Het is aan de architect en opdrachtgever om de komende tijd tot een definitief ontwerp te komen. Nieuwe schuur Achter op het terrein wordt een nieuwe schuur (160 m2) gebouwd voor de opslag van hooi en stro. De schuur wordt grotendeels opgetrokken uit hout en bestaat voor het grootste deel uit een overkapping.
Bij uitvoering van scenario twee wordt de huidige kooi gerestaureerd en gebruikt als lammerkooi. Buiten lammertijd kan de kooi ingezet worden voor activiteiten. Schuin achter de kooi wordt een nieuwe, grotere kooi gebouwd voor de kudde. De bestaande schuur wordt vervangen en gebruikt door de herder en vrijwilligers. Op de etage komt een educatieen ontvangstruimte, waar groepen ontvangen worden. De nieuwbouw krijgt een toilet voor minder validen en wordt energieneutraal. In het verlengde wordt, in dezelfde stijl, een kapschuur gebouwd voor opslag van hooi, stro en machines. Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
11
In de aparte, af te sluiten ruimte, worden machines en andere gebruiksvoorwerpen gestald. Uitzichtpunt Op het terrein verrijzen ook een minikinderboerderij en uitkijktoren. Er is rond de kooi dus altijd iets te zien en beleven. Voor jong en oud.
€200.000,- voor de herbestemming van een provinciaal monument. De stichting verwacht zelf inclusief een bijdrage van de ‘Vrienden van de schaapskudde Ruinen’ en de donateurs €300.000,- bij te dragen. Resteert een verschil van rond de €450.000,-. Als andere bronnen van financiering noemt DBF de Provincie, de gemeenten Westerveld en De Wolden, Natuurmonumenten en fondsen. Voor de fondswerving heeft de stichting contact met de samensteller van het projectplan, Schrijfburo Terwisscha & Wagenaar, en fondswerver Bureau CAZ.
3.5 Status en planning Nu het onderzoek is afgerond en Stichting het Drentse Heideschaap haar keuze heeft bepaald, moeten onderstaande stappen worden gezet.
Bovenstaande restauratie- en nieuw- en verbouwplannen worden geraamd op een investering van rond de €950.000,- .
Stap 1 2 3 4 5
Omschrijving Afronden en akkoord projectplan Vergunningaanvraag nieuw- en verbouw Financiering en fondswerving Aanbesteding project(onderdelen) Start project(en)
Voor de dekking van het geheel is een provinciale subsidie beschikbaar van maximaal
6 7
Oplevering project Feestelijke opening
3.4 Investering en dekking
12
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
Van 12-2015 11-2015 12-2015 08-2016 10-2016
Tot 01-2016 06-2016 08-2016 12-2016 06-2017 21-06-2017
Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
13
4. Nieuwe kansen 4.1 Schaapskooi en -kudde in breder perspectief De voorziene restauratie van Schaapskooi Ruinen komt op het juiste moment. Het project sluit naadloos aan bij – en versterkt - een aantal in gang gezette en voorziene ontwikkelingen in en rond Ruinen. Denk aan de investeringen in natuurontwikkeling en infrastructuur van Nationaal Park Dwingelderveld en het versterken van de toeristisch- recreatieve infrastructuur van Ruinen en directe omgeving. Deze en andere initiatieven worden door zowel betrokken overheden, ngo’s als het regionale bedrijfsleven geïnitieerd en ondersteund. En zoveel mogelijk in samenhang ontwikkeld en uitgevoerd. Zo legt Stichting het Drentse Heideschaap haar plannen voor aan beide gemeenten (De Wolden en Westerveld), de provincie en Natuurmonumenten. Op haar beurt is ze gehoord in en betrokken bij de ontwikkeling van Poort naar het Dwingelderveld. Een initiatief om de toeristisch-recreatieve infrastructuur van het dorp te verbeteren en beter in te spelen op de behoeften van de 1,5 miljoen bezoekers die NP Dwingelderveld jaarlijks trekt.
Gezamenlijke ontwikkeling belangrijk Het samen – en vooral ook in samenhang – uitvoeren van de verschillende (voorziene) 14
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
projecten biedt nieuwe groei-, ontwikkelingsen werkgelegenheidskansen voor Ruinen en omgeving. De nieuwe schaapskooi en eventuele uitbreiding van de kudde passen in de ontwikkelingsvisie, waarin wordt ingezet op een sterkere wisselwerking tussen Ruinen en het Nationaal Park.
4.2 Poort naar het Dwingelderveld De Schaapskooi van Ruinen ligt aan de rand van het Dwingelderveld, op een steenworp afstand van het bezoekerscentrum van Natuurmonumenten (met parkeerplaats) en circa 2,5 kilometer ten noordoosten van Ruinen (3500 inwoners). De afstand tussen het dorp en de schaapskooi, c.q. het Dwingelderveld, is beperkt. Toch blijkt in praktijk dat Ruinen onvoldoende profiteert van de bezoekersstroom die het NP, bezoekerscentrum en de schaapskooi jaarlijks trekken. Om dat te veranderen, en de leefbaarheid, economie en (toeristischrecreatieve) infrastructuur een impuls te geven, zijn in Ruinen verschillende projecten in ontwikkeling. Uitgevoerd is het centrumplan (de brink en terrein rondom de Mariakerk). Hier is niet alleen meer ruimte voor groen, wandel- en fietspaden, maar ook voor informatiepanelen en een fraai aangelegd evenemententerrein. De gemeente verwacht met de herinrichting de aantrekkelijkheid van het centrum voor bezoekers te vergroten en commerciële partijen te verleiden tot investeringen in het winkel- en uitgaansgebied.
Ruinen aantrekkelijker voor toeristen Ander initiatief is het project ‘Poort naar het Dwingelderveld’ waarmee de participanten de afstand tussen het dorp en het Dwingelderveld
willen verkleinen. Of zoals een woordvoerder van de gemeente De Wolden zegt: “Het Dwingelderveld en bezoekerscentrum trekken jaarlijks honderdduizenden bezoekers, maar de meeste daarvan rijden aan Ruinen voorbij. Daarmee loopt het dorp veel inkomsten mis.”
Dorp loopt inkomsten mis Recent inventariseerde een adviesbureau de wensen en mogelijkheden om Ruinen aantrekkelijker en beter bereikbaar te maken voor toeristen en recreanten. Hierin is de inmiddels in gang gezette ontwikkeling van (een deel van) het OCB-gebouw, dat een horeca-, informatie- en transferiumfunctie krijgt, meegenomen. Er zijn verkennende gesprekken gevoerd met vele stakeholders, waaronder beide gemeenten, de Provincie, het water- en recreatieschap, natuurmonumenten en vertegenwoordigers van lokale middenstand, horeca- en recreatiesector. De meeste partijen staan positief tegenover de geschetste ontwikkelingsrichting (kader) en gaan voor samenwerking. Een brede werkgroep werkt het plan uit.
Ontwikkelingsrichting Poort: -- Benutten OCB-gebouw als ontvangst- en informatiecentrum met mobiliteitsfunctie (horecavoorziening, huur fietsen, parkeren); -- Verbinding Ruinen – Dwingelderveld verbeteren en de Benders ontlasten (div. toegangswegen, fiets- en wandelpaden); -- Ontwikkelen activiteiten in ‘tussengebied’; -- Verbeteren bewegwijzering en bebording (informatiepanelen); -- Gezamenlijke, eenduidige promotie gebied en dorp; -- Benutten natuurlijke dragers landschap voor betere ontsluiting (es, beekdal, groenpartijen); -- Investeringen in het toeristischrecreatieve voorzieningen(niveau), waaronder starten van een zogenaamde heide-express.
“De schaapskooi is een toeristische trekker en waardevol cultureel erfgoed. Als gemeente en subsidieverstrekker staan we dan ook positief tegenover mogelijke nieuwbouw- of verbouwplannen. Het is echter wel aan de stichting om deze plannen zelf vorm en inhoud te geven.” Het nieuwbouw en renovatieproject, met daarin opgenomen vergaderaccommodatie, speelt ook in op de behoefte aan bijzondere voorzieningen in de gemeente. Stichting het Drentse Heideschaap gaat deze ruimte niet zelf exploiteren, maar ziet voldoende mogelijkheden voor samenwerking met lokale (horeca)ondernemers. Of zoals de bestuurslid van de Stichting, Roel van Bezoen, stelt: “Bedrijven en instellingen zoeken vaak naar bijzondere locaties om te vergaderen, teambuilden of brainstormen. Al dan niet gecombineerd met een activiteit in de natuur. Wij bieden straks die mogelijkheid, waarbij we de catering laten verzorgen door een lokale ondernemer waarmee we in gesprek zijn. Zo snijdt het mes aan twee kanten.”
Nieuwe schaapskooi De restauratie en nieuwbouw van Schaapskooi Ruinen, die jaarlijks een kleine 80.000 bezoekers trekt, past uitstekend in de beoogde toeristisch-recreatieve ontwikkeling van dorp en regio. Of zoals de gemeentelijk beleidsmedewerker van De Wolden stelt: Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
15
Uitgelicht Een van de deelprojecten in het Visiedocument Ruinen uit 2010 is de ontwikkeling van Ruinen tot een ‘Poort van het Dwingelderveld’. Het gebied rondom de Benderse met hotspots zoals het bezoekerscentrum van Natuurmonumenten waar jaarlijks ca. 150.000 bezoekers komen en de Schaapskooi, speelt daarin een belangrijke rol. Doel van dit deelproject is de relatie van het dorp met de omgeving te versterken met toeristisch-recreatieve routes en (informatie)voorzieningen, zodat het dorp meer bestedingen kan aantrekken en daarmee meer kan profiteren van de nabijheid van het Dwingelderveld. (bron: beleidsplan Recreatie en Toerisme 2013 2017, gemeente De Wolden)
Het aantal overnachtingen, de bestedingen en de banen in toerisme lopen vanaf 2004 terug. Gezien het economisch belang van de toeristische sector wil de gemeente dit tij keren. De gemeente staat daarom open voor initiatieven gericht op de aanleg en uitbreiding van verblijfsrecreatie en dagattracties en ontwikkeling van nieuwe recreatieve voorzieningen. Hierbij geldt als voorwaarde dat de accommodatie of attractie passend moet zijn bij de aard en ambitie van gemeente De Wolden en toegevoegde waarde creëert ten opzichte van het bestaande toeristische product. 16
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
Een goede landschappelijke inpassing is een vereiste. Er wordt op voorhand geen gebied aangegeven voor deze ontwikkelingen maar de landschappelijke randvoorwaarden zijn bepalend. (bron: structuurvisie gemeente De Wolden 2010 – 2013)
4.3 Groen Westerveld De groene gemeente Westerveld telt behalve twee Nationale Parken en Nationale Landschappen vier schaapkuddes (Dwingeloo, Ruinen, Doldersum en Holtinghe). We noemen ook de Ruiner kudde, omdat de schaapskooi aan de Benderse, in tegenstelling tot het dorp zelf, tot de gemeente Westerveld behoort.
Volgens een medewerker van de gemeente Westerveld spelen de kuddes een belangrijke rol in het onderhoud van de ruim 7.500 hectare natuur in de gemeente.
Belang schaapskuddes niet te overschatten “Het belang van de schaapkuddes voor deze gemeente kan niet overschat worden. Ze dragen niet alleen bij aan het onderhoud van de heide en de bijzondere vegetatie, maar zijn ook een belangrijke trekpleister voor toeristen en recreanten. Een sector waarvan maar liefst een kwart van onze werkende bevolking direct of indirect afhankelijk is. Om die reden, en vanwege het cultuurhistorisch belang, mag de instandhouding van de kuddes en kooien niet ter discussie staan. Sterker, ik schat in dat er ruimte is voor meer schapen.”
Uitgelicht 6.1
6.5
6.6
Wat doen we? Aandacht voor historie in actuele bestemmingsplannen Historische rijkdom gemeente inzetten voor promotie gemeente Inwoners meer betrekken bij historische rijkdom
Wat levert het op? Meer bekendheid historie bij inwoners gemeente
Wat kost het? Wanneer klaar? Herziening bestemmingsplannen zit Hele collegeperiode regulier in begroting
Meer bezoekers, wat de economie kan stimuleren
Is al opgenomen in regiopromotieplan
Regiopromotieplan is klaar, verdere vermarkting nodig
Betrokkenheid vergroot en optreden als ambassadeurs
Instellen erfgoedprijs
Vanaf 2016
Op scholen aandacht vragen voor historisch erfgoed (Bron: Collegeprogramma 2014 -2018, Samen waarmaken, gemeente Westerveld)
Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
17
4.4 Ontwikkeling NP Dwingelderveld Nationaal Park Dwingelderveld is een kostbaar bezit. Uniek omdat het ‘t grootste aaneengesloten natte heidegebied is van Noordwest-Europa. Schitterend vanwege de zacht glooiende heidevelden met plassen en vennetjes, bos, en stuifzand. Bovendien is in de omringende esdorpen, zoals Ruinen en Dwingeloo, de cultuurhistorie van pakweg een eeuw geleden nog tastbaar aanwezig. In het natte, door een oppervlakkig liggende keileemlaag, weinig poreuze Dwingelderveld komen zowel dopheide als struikheide voor, maar ook zeldzame planten als beenbreek en klokjesgentiaan. Het Nationaal Park biedt verder leefruimte aan: - Circa driehonderd soorten vogels; - Tientallen soorten vlinders; - Bijna alle in Nederland voorkomende reptielen; - Twee broedende kraanvogels; - Meer dan zestig vennen en veenmoerasjes; - Vossen, slangen, reeën, spechten, roofvogels; - Grazende runderen; - Twee gescheperde schaapkuddes. Het Nationaal Park is niet alleen belangrijk vanwege haar bijzondere waarde voor de natuur, maar ook als natuurlijke waterberging en trekpleister voor toeristen en recreanten. 18
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
Mede om die reden is het Dwingelderveld aangewezen als Natura 2000-gebied en wordt er door betrokken overheden en beheerders fors geïnvesteerd (rond €15 miljoen) in zowel natuurontwikkeling en -herstel als de waterhuishouding en recreatieve voorzieningen in het gebied.
Grootste natte heidegebied Noordwest-Europa Zo is er 240 hectare voormalige landbouwgrond verschraald tot vochtige en droge heide. Ook zijn er poelen gegraven, is de natuurlijke waterhuishouding hersteld en zijn er nieuwe parkeerplaatsen en fiets- en wandelpaden aangelegd. Een asfaltweg is verwijderd. Een geluidswal en ecoduct zijn aangelegd. Stuk voor stuk maatregelen die het Nationaal Park niet alleen aantrekkelijker maken voor plant en dier, maar ook voor bezoekers. Met de aanleg van nog 240 hectare, extra heideveld - en de huidige stikstofdepositie - blijft de behoefte aan verschralend beheer bestaan, verklaart en provinciaal beleidsmedewerker: “In het kader van de Natura-2000 richtlijnen, toegenomen stikstofdepositie en de uitbreiding van het heideveld moeten we extra maatregelen nemen om het heideveld te verschralen en in conditie te houden. Vooralsnog denken we daarbij aan een combinatie van maatregelen, waaronder
intensieve(re) begrazing. Dat kan met runderen, maar zeker ook met meer schapen. Overigens moet er, in het kader van dezelfde Natura-2000 beschermingswet, wel ontheffing bij de provincie worden aangevraagd voor het uitbreiden van kuddes die in het gebied grazen. Lijkt me niet dat er hindernissen worden opgeworpen, maar moet wel gebeuren. Andere maatregelen waar we aan denken zijn kleinschalig plaggen, maaien en ook beperkt afbranden van stukjes heideveld. Laatste na vorst en in combinatie met begrazing.”
Schaapskudde goed voor kwaliteit natuur
De bestaande schaapskuddes van Ruinen, Dwingeloo en een particulier zijn te klein om het totale gebied te behappen. Als de nieuwe huisvesting er komt, zou Stichting het Drentse Heideschaap haar kudde graag uitbreiden. In de huidige situatie, waarin bijna de helft van de kudde buiten verblijft, is dat uitgesloten.
Meervoudige functie De meest natuurlijke en voordelige beheermethode voor heidevelden is het laten grazen van schapen. Zij zorgen er voor dat de heide niet binnen de kortste keren vergrast (door stikstofdepositie) en dat boompjes en struikjes geen kans krijgen om heide te verdringen. Begrazing en het vertrappen van bepaalde (oude) planten zorgt er ook voor dat zandverstuivingen behouden blijven en bijvoorbeeld kraaiheide verjongt.
Uitgelicht Zeer extensieve begrazing met schapen behoort tot de reguliere 5 beheermaatregelen. Een intensievere vorm wordt ingezet om de successieversnellende en vergrassende effecten van stikstofdepositie tegen te gaan. De huidige open stuifzanden en pioniersvegetaties blijven vooral ‘in leven’ door schapenbegrazing en recreatie. Als er geen gerichte maatregelen worden genomen zullen de meeste kleine stuifzandjes op termijn verdwijnen. Begrazen wordt in het stuifzand ingezet op circa 2 hectare, omdat de schapen voor enige vertrapping zorgen, waardoor stuifzand open blijft c.q. het open karakter vergroot. (bron: gebiedsanalyse Dwingelderveld, provincie Drenthe, januari 2015)
4.5 Bezoekerscentrum Natuurmonumenten Op enkele minuten lopen van de schaapskooi Ruinen ligt Bezoekerscentrum Dwingelderveld van Natuurmonumenten. Bezoekers kunnen hier parkeren en zich laten informeren over het Nationaal Park. En al dan niet onder het genot van een kop koffie of thee. Het bezoekerscentrum organiseert ook
regelmatig activiteiten voor jong en oud. Waaronder wandeltochten, knutsel- en andere doemiddagen voor scholieren waarbij ook een bezoek aan de schaapskooi en -kudde tot de mogelijkheden behoort. Volgens het bestuur van Stichting het Drentse Heideschaap kan er in de nieuwe situatie meer voor en met de jeugd in het algemeen en scholieren in het bijzonder worden gedaan en georganiseerd. De nieuwe kooi - en de eigen ontvangstruimte - bieden daartoe volop mogelijkheden. Nauwe(re) samenwerking - en afstemming - kan worden gezocht met het bezoekerscentrum en/of de lokale horeca. Geldt ook voor het beter benutten van de kooi en ontvangstruimte voor culturele evenementen als de jaarlijkse lammetjesdag en toneelvoorstellingen die er nu ook al worden georganiseerd.
Natuur- en milieueducatie Volgens het stichtingsbestuur kan er meer met natuur- en milieueducatie worden gedaan en kunnen de schaapskooi en -kudde, die veel aantrekkingskracht hebben op jongeren, daarin een belangrijke stimulerende rol spelen. Een een-tweetje met het bezoekerscentrum en scholen in de regio ligt daarbij voor de hand. Wellicht dat IVN Drenthe en de provincie (subsidieregeling NME) hierin ook een rol kunnen spelen.
Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
19
Natuurmonumenten als partner De beheerder van het Dwingelderveld, Natuurmonumenten, runt niet alleen het bezoekerscentrum aan de Benderse 22 te Ruinen, maar is ook eigenaar van de grond van de schaapskooi. De grond is middels een 30 jarig erfpachtcontract in gebruik bij de stichting. De natuurbeheerder draagt substantieel bij aan de exploitatielasten van de kudde die zo belangrijk is voor de begrazing en instandhouding van haar heideveld. De natuurbeheerder wordt ook daarom nauw betrokken bij de nieuwbouwplannen die in overleg met haar, de gemeenten en provincie verder ontwikkeld en komend jaar gerealiseerd zullen worden. 20
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
Natuurbeheerder Kreetz: “Drenthe, heide en schapen horen bij elkaar” “We zijn nauw betrokken bij de restauratieen uitbreidingsplannen. Dat is ook logisch. Los van het feit dat de grond waarop de kooi en herderswoning staan van Natuurmonumenten is, hebben we er alle belang bij dat de Ruiner kudde behouden blijft en het liefst uitgebreid wordt.” Als gebiedsmanager Zuid-Drenthe van Natuurmonumenten is Ruud Kreetz verantwoordelijk voor onder meer het beheer van Nationaal Park Dwingelderveld. In die hoedanigheid is hij betrokken - en heeft hij belang - bij de restauratie- en nieuwbouwplannen van Stichting het Drentse Heideschaap. Natuurmonumenten verpacht de grond waarop de schaapskooi en herderswoning staan voor het symbolische bedrag van 1 euro. Ook draagt de organisatie bij aan het onderhoud van het terrein. Dit tekent het belang dat de natuurbeheerder hecht aan de Ruiner kudde die het westelijk deel van het Dwingelderveld begraast. “We hebben het dan over tussen de 400 en 500 hectare”, licht Kreetz toe die aanvult dat het oostelijk deel van het nationaal park door een eigen kudde wordt beheerd.
Volgens hem zijn beide kuddes te klein om de heide afdoende te begrazen. “Ooit graasden hier zes kuddes. Daar pleit ik niet voor, maar de huidige twee zijn te klein. Temeer omdat de stikstofdispositie maakt dat de heide sneller overwoekerd raakt dan voorheen. Wij zien dan ook graag dat de Ruiner kudde wordt uitgebreid.”
“Stikstofdispositie maakt dat heide sneller overwoekerd raakt” Om het huidige heideareaal in stand te kunnen houden, grijpt Natuurmonumenten naar aanvullende beheermaatregelen als maaien, plaggen, branden, begrazing met runderen en het verwijderen van opslag. Niet ideaal, meent Kreetz. “Plaggen is ingrijpend en kostbaar. Bovendien verwijder je waardevolle mineralen, waardoor de soortenrijkdom wordt aangetast. Zo hebben ook maaien en branden negatieve effecten, vooral voor de fauna. Begrazen met gescheperde kuddes is gewoon de beste manier om de heide als cultuurlandschap in stand te houden. Ook omdat je schapen kunt sturen, waar en hoe lang je ze ergens wilt hebben.”
en -kooien horen bij Drenthe. Los van historie en nut, trekken ze veel publiek. Zonder de Ruiner kooi zouden ons bezoekerscentrum in Ruinen en het Dwingelderveld minder bezocht worden. Niet voor niets gaan we het bezoekerscentrum opnieuw inrichten en meer aandacht besteden aan het Drentse heideschaap en het belang van de Ruiner schaapskudde. Ook met het oog op de jeugd, waarvoor we bijvoorbeeld lesprogramma’s ontwikkelen en activiteiten organiseren.” Tot slot wijst Kreetz nog op een ander nut van de kudde. “We gebruiken de potstalmest om zo’n 30 hectare biologisch graan te telen. Dan hebben we het over traditionele gewassen als rogge, gerst, haver, boekweit en ook vlas. Daarmee is de kringloop mooi rond.”
“Kuddes hebben ook cultuurhistorische en toeristische waarde” De kuddes vertegenwoordigen ook een belangrijke, cultuurhistorische en toeristische waarde, meent Kreetz. “De schaapskuddes Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
21
22
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen
Naschrift De afgelopen jaren hebben we hard gewerkt, veel gediscussieerd en ook overlegd met alle betrokkenen om tot een duurzame oplossing te komen voor het huisvestingsprobleem van de Ruiner Schaapskudde. Met de onderbouwing in dit projectplan zetten we een belangrijk stap voorwaarts. Niet alleen omdat we het behoud van het ras en de kudde in een breder (economisch) perspectief plaatsen, maar ook omdat we nu een goed beeld hebben van de eisen, mogelijkheden en benodigde investering.
Dit was tot rond 1850 de enige manier waarop de keuterboertjes in de streek hun akkers vruchtbaar konden houden. Zonder overdrijving kunnen we stellen dat het voor onze streek zo kenmerkende essenlandschap – net als de heide – zonder schaapskuddes nooit was ontstaan. Alleen daarom zijn we al schatplichtig aan het Drentse heideschaap. Jan van der Linde, secretaris Stichting het Drentse Heideschaap
Wij wijzen de lezer er wel op dat de schetsen en ontwerp van de restauratie, nieuwbouw en uitbreiding (nog) niet definitief zijn vastgesteld. Zeker is wel dat er in het ontwerp veel aandacht wordt besteed aan (her)gebruik van duurzame en zoveel mogelijk streekeigen materialen.
Meer informatie Voor meer informatie over Stichting het Drentse Heideschaap en de Schaapskooi Ruinen kunt u contact opnemen met het bestuur: secretaris@schaapskudderuinen.nl
Net zo goed als we nader onderzoeken in hoeverre we, binnen het genoemde budget, iets kunnen doen met duurzame energieproductie.
Ook kunt u de nodige informatie vinden op onze website: www.schaapskudderuinen.nl
Aardig om te melden is tot slot dat de stalmest van de potstallen, volgens traditioneel gebruik, afgevoerd en herbruikt wordt voor de bemesting van de nabijgelegen (graan)akkers van Natuurmonumenten.
Donateurs – en zij die dat willen worden en/of een bijdrage willen leveren aan het nieuwbouwen restauratieproject – zijn welkom bij Stichting Vrienden van de Schaapskudde, Ruinen: info@schaapskudderuinen.nl
Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen /
23
24
/ Projectplan restauratie en nieuwbouw schaapskooi Ruinen