Coincide - Nieuwe koers in zorg en welzijn

brengt mensen samen

Nieuwe koers in zorg en welzijn

BV

1

Inhoud

Voorwoord

Inleiding..........................................................3

De studiereis ‘Care Close to Home’ naar Denemarken in november

Samen, anders kijken naar Langdurige Zorg

2012 werd georganiseerd met het oog op de versnelde verandering

drs. M.J. (Marcelis) Boereboom.............................3

in de langdurige zorg en welzijn. Het regeerakkoord 2012 heeft het debat verscherpt en vraagt om een actieve houding van alle

Transitie...........................................................5

betrokkenen om te veranderen.

Stop de kluwen in de kast en begin opnieuw K. (Kars) Hazelaar.................................................6 Nieuwe wegen te bewandelen mr. drs. V. (Victor) Everhardt ...............................9

In Denemarken wordt al veel langer zorg en welzijn op lokaal niveau uitgevoerd. Gemeenten kunnen binnen wettelijke kaders zelf invulling geven aan hun beleid. En ja, hierdoor ontstaan verschillen omdat beleid ontwikkeld dat is aangepast aan de

Transitie in de zorg

lokale situatie. De Deense gemeenten worden ook geconfronteerd

drs. R.E.C.S. (Rob) Hoogma.................................11

met groeiende kosten van een sociale verzorgingsstaat waar de

Lokaal niveau..............................................15

vrijwilliger was gedemobiliseerd. De gemeenten Fredericia en Høje Taastrup zagen in dat dit op lange termijn een onhoudbare

Samenwerking op lokaal niveau

situatie zou worden en gooiden als eersten het roer om. Een

drs. ing. A.M.A. (Ton) van Overbeek.....................16

paradigmashift van verzorgingsstaat naar een participerende

Nieuwe samenwerkingsvormen: Een ‘must’

samenleving waar de inwoner geholpen wordt zelf zijn kracht te

voor lokaal bestuur bij zorg en welzijn

(her)vinden. Letterlijk.

drs. W.E. (Ed) Wallinga........................................18

De reis vormde een kader voor onderling debat, dialoog en

Demedicaliseren.......................................21

denken over oplossingen voor Nederland in het licht van het

Zorg versus welzijn

nieuwe regeerbeleid. Samen keken wij naar de mogelijkheden

drs. R.G.H. (Rob) van Dam..................................22

en uitdagingen om een houdbare en kwalitatieve zorg en

Zorg op maat

welzijnsvoorziening te ontwikkelen. In deze publicatie geven

drs. A.C.M. (Adrie) van Osch...............................24 Het is een cultuurverandering drs. I.W.G. (Irma) Harmelink...............................27

Burgerkracht...............................................29 Cliënt als coproducent C.M.L. (Clemens) Blaas.......................................30

deelnemers hun visie op wat ze gezien hebben, ervaren hebben en hoe ze graag zelf verder willen in Nederland. De discussie zal worden voortgezet want in een transitie verandert alles continue op basis van nieuwe inzichten, ideeën en bevindingen.

Mijn dank gaat uit aan de delegatieleiders Marcelis Boereboom en Kees van der Burg en aan de discussieleider Jos de Beer voor hun inbreng, inspiratie en positieve bijdragen. De reis is

Help to self-help

mede dankzij hen en dankzij alle delegatieleden zeer leerzaam

prof. dr. M.J. (Maarten) Verkerk ..........................32

geweest. De reis is van grote waarde voor de blijvende kritische blik

Leefkracht

en het onderlinge debat over de toekomst van de Nederlandse zorg en

dr. C.B. (Bas) Leerink..........................................33

welzijnsvoorzieningen. Iets waar wij allemaal veel waarde aan hechten.

Vrijwilligers in de zorg: oplossing of ellende?

W. (Wilna) Wind..................................................34

Bezochte bedrijven..................................36 Coincide........................................................36 Colofon...........................................................37

drs. T.M. (Dorrit) Gruijters Directeur Coincide BV dorrit.gruijters@coincide.nl +31-20-6768217

2

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | inleiding

BV

Inleiding

3

Samen, anders kijken naar Langdurige Zorg De veranderopgave die het Regeerakkoord voor de

Ik noem er 3:

langdurige zorg behelst, is enorm.

1. We gaan uit van wat mensen (nog) wel kunnen i.p.v. wat

Vele rapporten wijzen er op dat de langdurige zorg

2. Als hulp en ondersteuning nodig is, kijken we ook naar

zij niet kunnen. Kwaliteit van leven staat voorop. financieel onhoudbaar is geworden. De langdurige zorg is

het eigen, sociale netwerk en organiseren we de zorg

te groot en groeit te hard. In de periode van 1973 tot 2010

dichtbij.

groeide de langdurige zorg jaarlijks met 4,2% (exclusief inflatie). Slechts een deel hiervan (1,2 procentpunt) was

3. Voor wie – ook met steun van de omgeving – niet (meer) zelfredzaam kan zijn, is er altijd zorg die passend is.

te verklaren door vergrijzing. Als de economie zich heel gunstig ontwikkelt, is dit al moeilijk vol te houden, laat

Bij de door te voeren hervormingen gaat het dus niet enkel

staan bij de zeer beperkte groeiverwachtingen in de

om betaalbare zorg, nu en in de toekomst. Het gaat ook

komende jaren.

om de kwaliteit van leven: thuis en in een instelling. De hervorming van de langdurige zorg is een kwaliteits- én een

Maar ook zonder dit “houdbaarheidsargument” is er alle

houdbaarheidsoperatie. Die gaan hand in hand.

reden om zeer kritisch naar de langdurige zorg te kijken.

De samenleving is sinds de introductie van de AWBZ (1968)

Dit alles vraagt een anders kijken naar de langdurige zorg.

aanzienlijk veranderd. Kwaliteit van leven wordt steeds

Samen: van aanbieders, cliënten, zorgkantoren, gemeenten

belangrijker, mensen zijn mondiger geworden, stellen

en het Rijk. Uit voorliggend verslag blijkt dat de studiereis

dezelfde eisen aan de zorg als aan andere “diensten” en

naar Denemarken uitstekend aan dit doel heeft voldaan.

mensen willen in toenemende mate zelf hun leven inrichten en zo lang mogelijk zelfstandig blijven. Er is hierbij een

drs. M.J. (Marcelis) Boereboom

toenemende behoefte aan authenticiteit en aan nabijheid

Directeur Generaal Langdurige Zorg

van diegenen die er voor mensen daadwerkelijk toe

Ministerie van Volksgezondheid,

doen. Er ontstaan nieuwe vormen van solidariteit. Door

Welzijn en Sport

zelforganisatie zoeken mensen naar nieuwe verbanden waarbinnen ze hun doelen verwezenlijken en behoeften vervullen. Dat kan in de buurt of in de wijk. De snelle opkomst van ICT maakt dat dit minder afhankelijk wordt van “tijd” of “plaats”.

De AWBZ veranderde sinds 1968 niet wezenlijk. Ondanks het feit dat heel veel mensen met ziel en zaligheid in de langdurige zorg werken, dreigt zonder aanpassing van onderliggende waarden het gevaar van “inhoudelijke vervreemding”, met als (uiteindelijk) resultaat: ontevreden burgers en ontevreden medewerkers. Bij het kijken naar en denken over Langdurige Zorg lijkt een herdefinitie van kernwaarden noodzakelijk, die ons handelen richting geeft.

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | inleiding

Versnellen van innovatie in de zorg 6

VitaValley is het innovatienetwerk in de gezondheidszorg met als focus ‘doen’.

Met onze partners ontwikkelen en implementeren we zorginnovaties die de kwaliteit van leven van mensen handhaven en bevorderen.

In dit proces fungeert VitaValley als onafhankelijke denktank en heeft ze een aanjagende rol waarbij ze partijen verbindt en ondersteunt.

Een aantal projecten Vrijwilligershulp en Mantelzorg Verkennen van nieuwe wegen voor de ontwikkeling van informele zorg. Programma in vervolg op het succes van WeHelpen, digitaal portaal voor vrijwilligers, mantelzorgers en professionals.

Vitaal Thuis Het definiëren en implementeren van Vitaal Thuis oplossingen. Langer zelfstandig, veilig en verzorgd thuis wonen door slimme inzet van technologie.

E-coach dieet E-health monitoring en coachingsmethodiek voor mensen met nierfalen.

Gezond ouder worden Innovatieprogramma kwetsbare ouderen in het kader van de strategische alliantie met de Noaber Foundation, UMCG, PGGM en de Mayo Clinic (VS).

Belangrijke thema’s

Ruim 40 partners

Vitale levensloop

Zorginstellingen

Zelfmanagement

Kennisinstituten

Kwaliteit zorg & patiëntveiligheid

Ondernemers in zorg & technologie

Stroomlijnen zorgprocessen

Internationale samenwerking met Mayo Clinic

Waarden & ethiek

nieuw koers in zorg en welzijn 2013 | transitie

Stichting VitaValley Zonneoordlaan 17 6718 TK Ede T 0318 - 65 77 15 info@vitavalley.nl www.vitavalley.nl @VitaValley VitaValley

BV

Transitie

5

Christian Harsløf, Kommunernes Landsforening

Het huidige financiële tij heeft de urgentie voor een nieuwe

op lokaal niveau en een grotere rol voor de burger zelf.

koers in de zorg verhoogd. Deze ontwikkeling hoeft geen

Hierdoor kan zorg efficiënter en goedkoper worden.

bedreiging te zijn. Het is meer een kans, een stimulans, om

Deze transitie is een spannende weg. Wellicht moeten

binnen nieuwe macro kaders de langdurige zorg en maat-

we niet te veel voortbouwen op bestaande structuren en

schappelijke ondersteuning een andere inhoud te geven.

durven om opnieuw te beginnen. Weg van institutionele oplossingen voor institutionele vraagstukken. Ruimte

De huidige AWBZ, ontstaan in 1968, is uitgegroeid tot een

bieden voor een nieuw spel waarin we de mens centraal

enorme moloch met veel rechten en weinig ruimte voor

stellen en niet het systeem. De transitie is niet alleen

eigen kracht en initiatief van de burger en zijn omgeving. De

een verschuiving van de verantwoordelijkheid van

nieuwe koers brengt een groot deel van de zorg die eerder

Rijk naar gemeenten, maar ook een transitie van een

onder de AWBZ viel onder bij de WMO. Dit legt een grotere

verzorgingsmaatschappij naar een samenleving waar

verantwoordelijkheid bij de gemeenten die op lokaal niveau

inwoners zelf de regie krijgen en waar nodig daarin worden

voor goede voorzieningen, passend bij de individuele

ondersteund.

behoeften en mogelijkheden, moet gaan zorgen. De brede verantwoordelijkheid binnen het sociale domein (inclusief

drs. T.M. (Dorrit) Gruijters

de participatiewet) biedt ruimte voor dwarsverbanden

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie

6

Stop de kluwen in de kast en begin opnieuw!

K. (Kars) Hazelaar - Voorzitter Raad van Bestuur Opella

We zijn in Nederland niet zo goed in het aanpakken van

In de transitie die wij in Nederland voorstaan lijkt die

vraagstukken waarvan we allemaal weten, of zouden

keuze ook gemaakt te zijn. Lijkt omdat er toch weer allerlei

kunnen weten, dat het bij ongewijzigd beleid fout loopt.

(verscholen) onduidelijkheden rondom deze keuze aan

Onze consensus cultuur maakt dat we vrijwel geen stap

de orde zijn. Het meest zichtbaar is dat in de invulling van

zetten voordat de afgrond heel dicht bij is. Niet voor niets

de rollen en taken van de verpleegkundige. De door ons

bestaat er een gezegde over Nederland: ‘als het einde

allen inmiddels op het schild van de ultieme oplossingen

van de wereld gekomen is, ga ik naar Nederland, want

gehesen verpleegkundige vind je nu terug in zowel de

daar gebeurt alles 50 jaar later’. Het is waarschijnlijk een

zorgverzekeringplannen, in de [resterende] AWBZ en in de te

uitspraak uit 1939 van publicist Frits Kief.

vernieuwen WMO.

Als het om de zorg in Nederland gaat lijkt het er echter op dat er nu iets gaat veranderen. Zelfs het woord transitie

Wat hier mijns inziens niet goed gaat is dat er keuzen

wordt gebruikt.

worden gemaakt in de ordening en er tegelijkertijd uitspraken worden gedaan over de uitvoering die daar

De inrichting van de huidige gezondheidszorg in Nederland

haaks op lijken te staan.

is ontstaan en niet ontworpen. Het is essentieel om dat te beseffen. Het meest duidelijk is dat wel in de AWBZ, ooit

De patiënt aan zet

bedoeld als opvang voor niet verzekerbare zorg. Vandaag

Het kan ook anders. Ik ben erg gecharmeerd van de in

de dag valt er heel wat meer onder en is het vehikel vooral

Denemarken ingevoerde maatregel omtrent uitbehandelde

daardoor onbeheersbaar geworden.

patiënten in het ziekenhuis. Op het moment dat een patiënt wordt ontslagen uit het ziekenhuis, krijgt de gemeente de

De redenen om er van alles onder te brengen zijn heel

verantwoordelijkheid over de zorg van zijn burger. Neemt ze

divers maar vrijwel allemaal politiek van aard en niet

deze verantwoordelijkheid niet dan krijgt de gemeente een

gebaseerd op zorginhoudelijke keuzen. De behoefte om

‘boete’. Als het mogelijk is voor de burger om naar huis te

het gelijkheidsdenken en het voeren van inkomenspolitiek

gaan dan kan ze kiezen van welke (thuis) zorgorganisatie

door alle sectoren heen te laten gelden, is van grote

hulp wil krijgen. De (thuis) zorgorganisatie moet leveren.

invloed. Kortom: niets is wat het lijkt in de zorg. Dat gezegd

Als de burger (tijdelijk) in een rehabilitatie centrum moet

hebbende is de vraag: hoe gaan we de veranderingen in de

worden opgevangen heeft ze slechts 1 keuze, de gemeente

komende jaren aanpakken?

als eigenaar en exploitant van deze centra.

Transitie in internationaal perspectief

Een hoop gedoe hierover bij de invoering, ook daar. Er

We zijn niet zo heel uniek met dit vraagstuk. In Denemarken

wordt, alhoewel de transitie nog niet volledig op gang

is een vergelijkbaar proces gaande. Ook in Denemarken

is, al wel zichtbaar hoe helder dit werkt. De oneigenlijke

werd duidelijk dat landelijke sturing voordelen kan hebben,

ligduur in het ziekenhuis daalt en nog veel belangrijker:

maar dat we in dit tijdsgewricht vooral de nadelen ervaren.

mensen liggen niet onnodig op de verkeerde plaats. Ook in

Daar heeft men voor een aantal principes gekozen ten

Nederland zou dit wat mij betreft een uitstekende maatregel

aanzien van wat je landelijk doet, wat regionaal doet en wat

zijn. Natuurlijk zullen er altijd wel weer nadelen zijn, maar

je lokaal doet. Belangrijk in de daar gemaakte keuzen is dat

welke keuze heeft geen nadelen? Ik kijk naar de voordelen.

‘lokaal’ het primaat heeft.

Het ordeningsprincipe is helder, iedereen begrijpt het,

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie

BV

7

duidelijk is wie waarvoor verantwoordelijk is, er zijn geen

die de cliënt niet wilden of konden overnemen was begin

uitgebreide protocollen nodig en de kosten kunnen flink

2012 hoog, tegen het eind van dit jaar werden vrijwel geen

omlaag (weg met al die dure transferbureaus). Als er

boetes meer opgelegd. Waarvan akte.

klachten zijn is volkomen duidelijk waar de patiënt moet zijn. Als je vindt dat je om medische redenen te vroeg het

Transitie: kans voor een nieuwe start

ziekenhuis verlaat moet je bij de arts zijn, om iedere andere

Hoe gaan wij onze transitie in gang zetten? Onze

zaak bij de gemeente of de (thuis)zorgorganisatie. Doen in

traditie leidt al gauw tot het instellen van stuurgroepen,

Nederland, wat mij betreft en starten per direct.

projectgroepen en het doen van onderzoek. We klankborden ons suf en schrijven veel rapporten. Ik vind dat we onze

Focus op rehabilitatie en zelfredzaamheid

transitie niet op die manier moeten insteken.

Een vergelijkbaar onderwerp is de zorg thuis. In Nederland is het volume van ‘zorg aan huis’ enorm toegenomen de

Nog even terug naar het begin van dit stuk: de huidige

afgelopen 10 jaar. Er wordt als oorzaak vaak eenvoudigweg

inrichting van de zorg is niet ontworpen, die is ontstaan.

gewezen op het toenemend aantal ouderen, de vraag is

Het resultaat nu is een veel te kostbare en niet meer te

of dat juist is. Ik wil hier niet beweren dat het onjuist is,

ontwarren kluwen. De transitie die ik graag zie:

we weten het eenvoudig niet met elkaar. Er kunnen vrij gemakkelijk veel andere oorzaken bij worden benoemd.

• Stop de kluwen in de kast en begin opnieuw

In Denemarken wordt nu in ieder geval op een aantal

Natuurlijk kan dat niet zo maar, niemand wil ongelukken.

plaatsen het roer omgegooid. Bij een zorgvraag wordt niet

Het gaat echter wel om een principiële keuze. Als

meteen geaccepteerd dat er zorg geleverd wordt volgens

geprobeerd wordt dit op de bekende Nederlandse manier

het principe van kijken of de vraag in het protocol past en

te doen zal de wal het schip keren. Over een aantal jaren

zo ja: leveren. Bij een binnenkomende vraag wordt een

hebben we niet meer de relatieve luxe om op een deels

rehabilitatieplan opgesteld. Er wordt onder andere gewerkt

geleidelijke manier te veranderen en tot een andere

aan gezondheid met bijvoorbeeld een voedingsprogramma,

inrichting van de zorg te komen.

leefadviezen, psychologische ondersteuning, sportschool, e.d. Als mensen weigeren deel te nemen, dreigt ook de zorg

• Kies in alles en altijd voor de klant/de patiënt/de cliënt

niet te worden geleverd. Doel is het zo zelfstandig mogelijk

Wees daar radicaal in. Waar heeft hij of zij behoefte aan?

maken van de aanvrager. De eerste resultaten zijn nog niet

Welke toevoeging/aanbod heeft een echt toegevoegde

helemaal helder, maar het doel is heel sterk: accepteer niet

waarde om gezond te worden en te blijven en

meteen dat een vraag om zorg ook het leveren van zorg

maatschappelijk geïntegreerd te kunnen functioneren.

betekent. Ook belangrijk: als er al zorg of huishoudelijke

Laat de burger daarna ook zelf kiezen, men kan dat over

hulp wordt geboden is dat altijd van korte duur en wordt

het algemeen heel goed zelf.

steeds weer opnieuw bekeken of het nodig is of dat het echt

Beschouw alle, echt alle, bijkomende zaken als secundair,

niet anders kan. Ook hier dus weer een duidelijke keuze.

hoe belangrijk we ze nu ook vinden.

Kunnen de Denen concreet aantonen dat ze het nu veel beter doen dan eerder? Bij navraag blijkt dat nog wel kwetsbaar. Evenals bij ons is er niet goed doorgedacht over een nulmeting, als die al mogelijk was. Er wordt nu wel aan gewerkt. Een financiële meting is er overigens wel in Denemarken. Het totaal aantal boetes aan de gemeenten

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie

8

Maak heldere inrichtingskeuzen:

Wijkregie groepen

• Alles aan huis valt onder de gemeentelijke

Stel in de transitieperiode van bijvoorbeeld 2 tot 4 jaar een

verantwoordelijkheid gericht op het maatschappelijk

regiegroep samen in een gemeente, liefst per wijk. In deze

kunnen functioneren van burgers. Daar moet immers alles

regiegroep neemt in ieder geval de wethouder plaats. Hij/

geïntegreerd worden benaderd: wonen, welzijn en zorg.

zij kan 3 tot maximaal 5 anderen uitnodigen (eventueel per

Stel een wijkbudget beschikbaar en een wijkregisseur.

wijk verschillend) om te sturen. Niet sturen op rapporten,

Het budget hoeft niet strikt alleen aan zorg of alleen aan

maar sturen om de wijk te helpen: dienend leiderschap.

welzijn of alleen aan woningaanpassingen te worden uitgegeven. Een woningaanpassing is immers soms vele

Ruimte voor het goede spel

malen goedkoper dan het continueren van zorg. Het

Er dient heel duidelijk gekozen te worden voor een aantal

budget wordt normatief bepaald, ondermeer op basis van

heldere principes. Laat de rechtstreeks betrokkenen

indicatoren. Het gaat om een vast budget dat niet stijgt of

binnen die keuzen hun gang gaan. Geef ze ook concreet

daalt in de afgesproken periode, wat de vraag in de wijk

de middelen, want sturen zonder middelen betekent

ook doet. Dat vraagt om creativiteit van de wijken zelf en

vergaderen. Natuurlijk valt er vast nog iets meer te regelen

ook van de professionals.

vooraf, maar alsjeblieft: niet heel veel meer. Op deze manier ontstaat er serieus ruimte voor het goede spel: hoe kunnen

• Verpleeghuiszorg blijft AWBZ qua financiering. Sta toe dat

we burgers in Nederland ondersteunen, ook als ze dat zelf

er in de uitvoering een koppeling is met de WMO. Er zijn al

(tijdelijk) niet kunnen. Iedere andere aanpak is gedoemd

duidelijke praktijkvoorbeelden die laten zien dat dit zowel

te mislukken en zal leiden tot veel volle bussen naar het

inhoudelijk als financieel erg verstandig is.

Malieveld en veel erger nog: geen resultaat.

• Medische zorg is verzekeringszorg. Maak scherpe keuzen in wat medisch is en wat niet. Er is heel veel niet-medisch, kijk nog maar eens naar de trechter van Dunning. Medisch betekent zo veel als ‘ziek zijn’. Je kunt beter worden en de arts is weer weg. Of de ziekte wordt chronisch en dat vraagt om medische begeleiding. Of iemand overlijdt en dat vraagt vaak niet om medische zorg.

• De huisarts als schakel. De huisarts vormt de schakel tussen medische zorg thuis en in het ziekenhuis. Hij kan een verpleegkundige raadplegen. De verpleegkundige kan bij iedereen in dienst zijn, maar niet bij de huisarts want het gevaar is dan levensgroot dat de verpleegkundige alleen als verlengstuk van een medische benadering wordt beschouwd. De huisarts gaat niet over zorg thuis, huishoudelijke hulp of woningaanpassingen.

Schoenmaker blijf bij je leest.

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie

BV

9

Nieuwe wegen te bewandelen mr. drs. V. (Victor) Everhardt - Wethouder Volksgezondheid, Zorg en Welzijn Gemeente Utrecht

Zorg en welzijn hebben pas zeggingskracht als de inwoners

een professional die niet zelf direct in de hulpverlening

van een gemeente zich ermee verbonden voelen. De zorg-

schiet, maar de informele inzet waardeert en ziet waar de

en welzijnssector dankt haar directe bestaansrecht dan

kracht en talenten van de mensen zelf (en hun omgeving)

ook aan de meerwaarde die het oplevert voor het individu

liggen. De professional zoekt daarop aansluiting en laat

in zijn of haar directe sociale omgeving. Het verbonden

zich in zijn handelen ook niet beperken door institutionele

voelen betekent tegelijkertijd dat daarvoor ook eigen

belangen.

verantwoordelijkheid moet worden genomen door de persoon zelf. Vanuit deze overweging is het logisch dat

Delen van ervaringen

gemeenten steeds meer aan zet komen op het sociale

Door professionals op een laagdrempelige manier aanwezig

domein, dichtbij de burger. Zij zijn enige jaren geleden

te laten zijn in buurten kan duurzame winst worden

al in stelling gebracht middels de Wet Maatschappelijke

geboekt. Deze winst ligt op het terrein van meer en eerdere

Ondersteuning (WMO) en zullen via de voorgenomen

preventie én sneller en slimmere hulp en ondersteuning. In

decentralisaties nog meer aan de bal komen.

Utrecht zijn wij, net als veel andere gemeenten, in pilotvorm met dit soort buurtteams aan het oefenen.

Schoenmaker blijf bij je leest

Hierbij zijn een aantal principes leidend: (a) luisteren naar

In Denemarken hebben gemeenten ook

de persoon in kwestie, (b) het ervoor zorgen dat de ‘beste

verantwoordelijkheid gekregen en genomen voor het

jongens en meisjes’ vooraan staan en (c) het vertrouwen

sociale domein. Zij hebben er echter voor gekozen om ook

op inzichten van de professionals. Laten wij elkaar in het

de uitvoering van zorg grotendeels in eigen beheer (lees:

land goed op de hoogte houden van de uitkomsten van alle

ambtenaren) te nemen. Mijns inziens is dat geen goed

verschillende lokale pilots. De institutionele wereld van het

idee: schoenmaker blijf bij je leest. Voor de Nederlandse

sociale domein verandert immers snel, niet in de laatste

gemeente betekent dit dus blijven koersen op de rol als

plaats door de plannen van het nieuwe kabinet. Alle hens

regisseur. Laat de inwoners zelf de uitvoerende rol hebben

aan dek en elke ervaring ‘goed of fout’, ‘zinvol of mislukt’

en laat de professionals daar waar nodig ondersteuning

moeten gedeeld worden om klaar te staan als de taken

bieden.

definitief worden overgeheveld.

Vraag naar zelfredzaamheid

Van institutioneel naar eigen kracht

In Utrecht gaan wij de aanpak van het sociale domein

De transitie van landelijk georganiseerde zorg naar zorg

vormgeven vanuit het principe ‘regie bij de mensen

georganiseerd vanaf het gemeentelijk niveau is niet de

zelf’ en een maatschappelijke tegenprestatie vinden

kern van het vraagstuk. Het is een middel. De valkuil is

we vanzelfsprekend. We vragen van de Utrechter en zijn

dat wij alleen institutionele oplossingen gaan zoeken voor

omgeving om te beginnen met: wat kun je zelf doen? Deze

institutionele vraagstukken. De spiegel die Denemarken

inventarisatie van zelforganisatie is er om het meedoen naar

mij heeft voorgehouden bevestigde dit. Begrijp mij goed,

eigen vermogen te versterken en de burger te laten denken

deze institutionele transitie, zoals de overgang van een

in termen van zelfredzaamheid. Als iemand het niet zelf

deel van de AWBZ naar de WMO en dus van Rijk naar

kan en er hulp nodig is dan is er aanvullende professionele

gemeente, is van groot belang maar er moet tegelijkertijd

ondersteuning beschikbaar. Dit vraagt om een specifieke

een andere slag gemaakt worden die veel omvattender is en

houding en specifiek gedrag van de professional. Het vergt

die nog niet goed onder woorden te brengen is. Een poging

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie

10

Calvin and Hobbes comic “What mood is that?”

mijnerzijds: belangrijk is dat de professional afscheid gaat

en vele andere initiatieven. Als de institutionele wereld,

nemen van het adagium ‘de inwoner in zijn kracht zetten’.

de gemeenten voorop, de ‘world out there’ probeert in te

Er wordt namelijk uitgegaan van een verkeerde premisse.

kapselen als hét antwoord op de nieuwe ontwikkelingen,

Het veronderstelt dat de bewoner door een ander ‘in zijn

dan komen wij mijns inziens van de regen in de drup. Pas

kracht gezet kan worden’. Dan blijven wij hangen in de op

als er een nieuw denkkader wordt ontwikkeld dat recht doet

zich goed bedoelde maar wel institutionele manier van

aan beide werelden, dan kunnen er echt stappen vooruit

denken over de werkelijke wereld. Gemeenten zullen veel

worden gezet.

meer moeten uitgaan van aanvullen op het reeds bestaande vermogen van burgers en zaken over moet laten aan de

Tot die tijd moeten wij van de institutionele wereld allereerst

‘world out there’.

leren onze beperkingen in te zien om er vervolgens mee leren om te gaan.

Nieuw denkkader De eigen kracht van de Utrechter en haar sociale omgeving is er al. Wij moeten ons concentreren op onze toegevoegde waarde op het gebied van professionaliteit. Als je goed kijkt zie je in heel veel gemeenten al prachtige initiatieven die de inwoners zelf zijn begonnen. Het rijke vrijwilligerswerk, informele netwerken van inwoners voor inwoners zoals ‘het huis van levenslust’ in Utrecht en taalcursussen voor en door buurtgenoten, buurthuizen in zelfbeheer

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie

BV

11

Transitie in de zorg drs. R.E.C.S. (Rob) Hoogma – Voorzitter Raad van Bestuur Siza

Ooit, in 1968, werd de AWBZ in het leven

over de kwaliteit werd ontwikkeld (2011), gebaseerd op

geroepen. Het was het jaar dat stond voor een

vertrouwen in plaats van regeldruk, op leren van fouten

tijd van grote maatschappijkritische bewegingen,

én op het belonen van wat goed gaat en het aansprakelijk

studentendemonstraties, vrouwenemancipatie en flower

stellen bij veronachtzaming. Ook over de transitie naar de

power. Het begrip solidariteit werd opnieuw uitgevonden.

WMO wordt in de gehandicaptenzorg doorbrekend gedacht.

Een tijd met een uitgesproken optimistische kijk op de

Dat is niet zo vreemd, omdat de gedachte achter de WMO

toekomst. Degenen die nu de vergrijzing veroorzaken,

geworteld is in deze sector. Het accent ligt juist op de

zorgden in die tijd voor een grote verjonging van de

mogelijkheden van mensen met een beperking in plaats van

naoorlogse Nederlandse bevolking, met veel hang naar

wat men niet kan. Juist in deze sector is het medisch model

vernieuwing, verbetering vooral, ook voor de positie van

het minst aanwezig.

kwetsbare medemensen. Er was voldoende werk en er weliswaar bescheiden vangnet voor iedereen die niet

Gedeelde visie van gemeenten en zorgaanbieders

zonder zorg van buiten kon; de AWBZ , de wet die vanaf dat

Deze kanteling in denken wordt inmiddels breed gedeeld

moment de financiering van en het recht op ‘onverzekerbare

door zorgaanbieders en gemeenten die de WMO uitvoeren.

zorg’ zeker stelde.

Maar tussen droom en daad liggen nog enkele bezwaren,

ontstond voldoende financiële draagkracht voor een goed,

die niet alleen van praktische aard zijn. Gemeenten en We schrijven inmiddels 2013: het jaar van het begin van

zorgaanbieders zijn nog redelijk vreemd voor elkaar; ze

de transitie van de zorg en de metamorfose van de wet die

kennen elkaars manier van denken en doen nog niet zo,

zich inmiddels in 45 jaar op de golven van de tijd en alles

maar ondertussen zullen ze wel gezamenlijk de transitie

wat daarin gebeurd is, uiteindelijk tot een bureaucratische

tot een succes moeten maken. Er is een gedeelde visie

moloch heeft ontwikkeld en onbetaalbaar dreigt te worden.

op de doelstelling van de te leveren dienstverlening

Ons zorgsysteem heeft zichzelf vastgedraaid in steeds weer

nodig, gekoppeld aan een gedeelde visie op de werking

nieuwe regels die steeds weer een oplossing moesten zijn

en effecten van regelgeving. Om tot die gedeelde visie te

voor steeds weer ontdekte onvolkomenheden in de zorg en

komen dienen (rijks-) overheid en aanbieders met elkaar

in de regelgeving zelf. Daarnaast bereikte als gevolg van

te overleggen over de werkwijze van dienstverleners, de

het New Public Management het adagium ‘Meten = Weten’

(on)gewenste effecten van de lokale regelgeving en de

ook de zorg. Een overmatige drang naar inzicht, controle en

beoordeling van de resultaten. De branche heeft dit moment

beheersing aan hand van harde cijfers was het resultaat.

aangegrepen om zichzelf opnieuw de vraag te stellen wat

Daarmee werd de zorg gereduceerd tot wat gemeten kan

zorg moet zijn, wat de rol van de aanbieder daarbij is en op

worden, terwijl dat wat telt juist niet meetbaar is, maar om

grond van welke principes verantwoording afgelegd zou

andere vormen van verantwoording vraagt. En zo raakte

moeten worden.

de zorg, inclusief haar zorgvragers en zorgverleners, meer en meer bedolven onder een groeiende bureaucratie

Zelfde deskundigheid, andere rol

waar eigenlijk niemand in het bijzonder om had gevraagd

Het doel is de zelfredzaamheid en de werkelijke participatie

en die de kwaliteit van de zorg er niet beter op maakte,

van mensen met een beperking, in hun eigen tempo te

integendeel.

vergroten, met oog voor de mogelijkheden van ontwikkeling van hun talenten en vaardigheden. Die mogelijkheden

De gehandicaptenzorg durfde deze vicieuze cirkel te

worden vaak onderschat, maar in een omgeving die

doorbreken. Een nieuwe aanpak van verantwoording

deze mensen de kans geeft om zich in een eigen tempo

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie

12

te ontwikkelen, blijken ook zij veel meer te kunnen dan

ook mensen met een beperking met deze nieuwe manier

vaak gedacht wordt. Ontwikkeling van latente talenten en

van ondersteuning in hogere mate zelf de regie kunnen

vaardigheden vergt nog steeds deskundigheid en kennis

nemen, erbij kunnen horen en zoveel mogelijk een leven

van de specifieke handicap, maar dan wel een andere

kunnen leiden zoals zij dat zelf willen.

inzet van deskundigheid. Een voorbeeld uit een andere sector kan dat goed illustreren: fysiotherapeuten zijn

Professionals verdwijnen daarmee waar dat kan meer in

heel deskundig op het gebied van de fysiologie van het

de coulissen, om alleen nog waar nodig te souffleren en

lichaam, van spieren, pezen en zenuwbanen, maar zetten

weer naar voren te treden als het oefenen van een volgende

die deskundigheid vooral steeds meer in om de burger met

scène aan de orde is. Daarmee willen we het belang van

een handicap aanwijzingen te geven om zelf oefeningen te

professionele ondersteuning zeker niet wegcijferen: behoud

doen, in plaats van massages te geven waarvoor iemand

en inzet van deze deskundigheid is en blijft wezenlijk voor

telkens terug moet komen omdat hij dat niet zelf kan. Dat

een goed antwoord op de vragen en behoeften van mensen

laatste maakt het proces nodeloos duur en de mens die het

met een beperking, dat wordt te gemakkelijk benoemd

betreft tot een afhankelijke burger.

in allerlei overheidsnotities. Professionals zijn echter niet meer de vervangende omgeving, zij blijven nodig de burger

Ook professionals binnen de gehandicaptenzorg worden

met een handicap de eigen leef- en werkomgeving te

binnen hun vakgebied steeds meer trainers in zelfredzaam-

organiseren.

heid en participatie. Zelfredzaamheid ook in de zin van weten op welk moment men ondersteuning nodig heeft

Het misschien wel paradoxale van deze aanpak is, dat

en de vaardigheid hebben die te organiseren, als het kan

de specialistische organisaties (zoals die in gehandicapten-

binnen de eigen, informele kring.

zorg) alleen op deze manier kunnen werken, als zij aan de voordeur van de WMO staan. Deze opvatting vindt nog te

Één van de belangrijkste taken in die rol van trainer

weinig weerklank in de wereld van de gemeenten.

zal dan ook zijn om met de mensen met een handicap samen een sociaal netwerk op te bouwen en het netwerk

Meer zelfstandigheid dankzij technologie

werkend te maken. Begeleiding van het netwerk is in de

Een ander belangrijk element in zelfredzaamheid is de inzet

startperiode een essentieel deel van het werk van de

van technologie, zoals bijvoorbeeld het gebruik van een

professional, waarbij het organiseren van een vorm van

applicatie (app) voor het openbaar vervoer: GOOV.

netwerkondersteuning die snel, eenvoudig en dichtbij

GOOV is een app die een grote groep mensen met een

is, het streven is. Overigens is het sociale netwerk niet

verstandelijke- of cognitieve beperking de mogelijkheid

alleen bedoeld als praktische ondersteuning. Minstens

biedt om zelfstandig te reizen van deur tot deur. GOOV

zo belangrijk is het sociale contact op zich, als begin van

maakt gebruik van verschillende ondersteunende

een participatietraject waarin de professional samen met

reisinformatiebronnen zoals online openbaar

de burger met een handicap zoekt naar mogelijkheden

vervoerreisinformatie, GPS-data, Google Maps, teksten en

om actief te kunnen worden in de wijk, vrijwilligerswerk te

foto’s. Daarnaast biedt GOOV de mogelijkheid om direct

doen of een leer/werktraject in te gaan. Het is de taak van

contact op te nemen met de begeleider wanneer de reiziger

de professional dat proces te begeleiden in samenwerking

dat wenst. Door het gebruik van de GOOV kunnen deze

met andere partijen in de wijk die bij de participatie een rol

mensen zelfstandiger reizen met het openbaar vervoer.

kunnen spelen en iemand een prettige, veilige plek bieden

Op die manier is er minder taxivervoer nodig en kunnen

om actief te kunnen worden. Wij zijn ervan overtuigd dat

vervoerskosten worden beperkt. Mensen met een handicap

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie

BV

13

die tot nu toe met GOOV hebben geoefend en waarvan tot

op zodanige zorg en bescherming dat ze, zoals ze zijn, mee

voor kort werd aangenomen dat ze alleen met speciaal

kunnen doen in onze complexe maatschappij.

vervoer konden reizen, blijken na een tijdje oefenen zelfs

Kortom, het is de verantwoordelijkheid van de samenleving

zonder het gebruik van GOOV van het openbaar vervoer

om de zorg te blijven faciliteren die past bij de mogelijk-

gebruik te kunnen maken, op tijdstippen die ze zelf kiezen.

heden én de beperkingen van kwetsbare burgers en het is

Een mooi voorbeeld van grotere zelfredzaamheid en meer

de verantwoordelijkheid van de zorgorganisaties, die zorg

keuzevrijheid tegen lagere kosten.

op een professionele, terughoudende manier te bieden.

Zorg zal nooit een technocratisch proces worden, hoe graag

Alles binnen de eigen mogelijkheden

sommigen dat ook zouden willen. Wij zullen blijven zorgen

De bovenstaande beschrijving van de nieuwe manier van

voor bezieling in de zorg, ook al ziet de bezieling van nu er

werken onderschrijven we als zorgorganisatie van harte,

anders uit dan die van een paar jaar geleden.

maar we maken er een belangrijke aantekening bij; we

werken altijd met oog voor wat iemand aankan, op zijn niveau en op basis van de mate van bescherming en

Twee bewegingen: van bewoner naar de samenleving en v.v.

verzorging die hij nodig heeft. We begeven ons met het

Om zelfredzaamheid en participatie te realiseren zijn er

begrip ‘bescherming’ op een heikel terrein; want nu we over

twee bewegingen nodig: van bewoner naar de samenleving

het punt van betutteling en afhankelijkheidsrelaties heen

en andersom. Dat geldt voor iedere bewoner in het

zijn, lijkt dat begrip taboe.

algemeen en doorgaans gaan die bewegingen vanzelf, maar voor mensen met een beperking is extra aandacht voor

We pleiten ervoor dat niet te laten gebeuren. Ontwikkeling

beide bewegingen nodig. Voor hun ondersteuning bij de

én bescherming bieden aan kwetsbare mensen, zodat zij,

eerste beweging zijn de zorgorganisaties verantwoordelijk,

net als mensen die dat zelf kunnen regelen, in een veilige,

samen met familie en vrienden, die hun zus, broer,

geborgen situatie hun leven kunnen leiden, dient ons

vriend met een handicap blijven koesteren. Vanuit de

inziens hét uitgangspunt voor de gehandicaptenzorg te

samenleving zijn het de welzijnsorganisaties die de wijk

blijven. Waarbij een geborgen situatie iets anders is dan een

ontvankelijk maken voor alle bewoners en dus ook voor

situatie afgesloten van de rest van de wereld, maar dat mag

bewoners met een beperking, corporaties die deze huurders

uit het bovenstaande duidelijk zijn.

gebruiksvriendelijke en betaalbare woningen aanbieden, bedrijven die werk maken van de participatiewet en

Een burger met een handicap op het niveau van een 4 of

accepteren dat letterlijk no body perfect is, maar every body

6-jarig kind zal door onze nieuwe benadering meer zelf leren

talenten in zich heeft om een rol van betekenis te kunnen

doen dan in de ‘oude’ situatie waarin haar verzorgers het te

spelen. Zo ontstaat niet alleen zelfredzaamheid, maar ook

snel overnamen. Maar we moeten ook onder ogen zien, dat

‘samenredzaamheid’. En het zijn de gemeenten die zelf

deze burger nooit zal gaan functioneren op het niveau van

op al hun terreinen denken in termen van de inclusieve

een 12 jarige, en ook dat vinden we normaliter een veel te

maatschappij en daarvoor de voorwaarden scheppen.

jonge leeftijd om een kind een eigen leven te laten leiden.

We mogen door ons optimisme over en geloof in de

Prestatieafspraken en monitoring

mogelijkheden van mensen met een handicap alsmede het

De gedachten achter de inclusieve maatschappij horen

belang dat de politiek en de samenleving bij dit optimisme

uitgangspunt te zijn voor prestatieafspraken met de

hebben, niet vergeten dat deze mensen naast mogelijkheden

zorgsector. Aan deze afspraken zijn prestatie-indicatoren te

ook een ernstige beperking hebben. Dat geeft hen het recht

koppelen die goed te monitoren zijn en zowel kwantitatief

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie

14

als kwalitatief van zowel inhoudelijke als financiĂŤle aard zijn. Denk bijvoorbeeld aan het aantal mensen dat iemand aan het begin en aan het einde van een ondersteuningstraject in zijn wijk kent, het aantal uren dat iemand aan het begin c.q. het einde aan activiteiten in de buurt onderneemt alsmede het aantal uren dat de ondersteuner minder aanwezig is, nadat die uren zijn overgenomen door het sociale netwerk rond de burger met een handicap. Of denk aan de mate waarin de burger de buurt als prettig/bekend/veilig ervaart aan het begin en het einde van het traject en de manier waarop buurtbewoners de kennismaking met hun gehandicapte buurtbewoner ervaren, die tot nu toe een afgezonderd bestaand leidde.

Daarnaast dient het stellen van een quotum zoals in de Figuur uit Transitieagenda voor Nederland

Participatiewet, gepaard te gaan met incentives en sancties, om te zorgen dat ook werkgevers mee gaan doen. Zo weet elke partner wat er in het streven naar inclusie van hem wordt verwacht en kunnen we in samenspraak met elkaar tot

Transities kenmerken zich door jaren durende s-curves met

vernieuwende en verbindende manieren van werken komen.

een trage start in niches, pilots en experimenten, waarna, als de noodzaak tot verandering breed gevoeld wordt, de

Het transitieproces, een gezamenlijke zoektocht

weg omhoog versneld in wordt gezet. Om uiteindelijk, als

Er is daarvoor geen routeplanner, eenvoudig omdat de

er geen ontkomen meer aan is en de verandering algemeen

wegen nog niet bekend zijn. Maar die zullen al doende

is geaccepteerd, in een nieuwe mainstream manier van

gevonden worden: samen met burgers die gehandicapt

denken en doen te stabiliseren. Toen Professor Jan Rotmans

zijn een interactief proces van durven vallen en weer

in 2010 zijn Transitieagenda voor Nederland publiceerde1,

opstaan, van weten welke richting je op wilt en het pad al

was hij van mening, dat dit proces zich ergens onderaan in

lopende aanleggen. En met een set duidelijke ontwerpeisen

de voorontwikkelfase bevond. We kunnen stellen dat we

gebaseerd op een gezamenlijk streefbeeld, kan de

dat stadium inmiddels gepasseerd zijn en met de bovenstaande

handelingsruimte groot zijn. We kunnen veel leren van

vragen en aanzetten voor antwoorden kunnen we wat mij betreft

elkaar en zullen ieder in de eigen organisatie ruimte moeten

het verticale deel van de curve met de nodige vaart inzetten.

creĂŤren om ieders nieuwe rol in inclusie, zelfredzaamheid en participatie, samen met de burgers waar het om gaat

Are you ready to take-off?

invulling te geven.

1

Prof. dr. ir. Jan Rotmans Transitieagenda voor Nederland, investeren in duurzame innovatie, juni 2010

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | transitie

BV

Lokaal niveau

15

Det Kongelige Teater, Københaven

In Denemarken is het aantal gemeenten teruggebracht van

zetten op een integrale aanpak; samenwerken met zorg-

273 naar 98. In Nederland willen we per 2017 het aantal

en welzijnsorganisaties ĂŠn samenwerken met de burger

gemeenten hebben teruggebracht met 75 om uiteindelijk

zelf. We zijn op weg naar een ontkokerde, participerende

een totaal van 100 -150 gemeenten te hebben in 2025.

samenleving waarbij ruimte is voor gemeenten,

Gedachte is dat de grotere gemeenten beter in staat zijn

zorgorganisaties en burgerinitiatieven en waar burgers zelf

hun nieuwe verantwoordelijkheden goed ten uit voer te

verantwoordelijkheid nemen binnen hun capaciteiten.

brengen tegen een lagere prijs. Ook in hun nieuwe taak voor de zorg en welzijn van hun burgers. Of gemeenten

In Denemarken ligt al veel langer de verantwoordelijkheid

dit kunnen is niet meer de vraag. Dit wordt een nieuwe

bij de gemeenten om vroegtijdig te signaleren wanneer

werkelijkheid waarvoor we allemaal verantwoordelijkheid

mensen hulp nodig hebben en om op de juiste manier die

moeten nemen en ons op moeten voorbereiden:

hulp in te zetten, samen met de wijken. Doelstelling is

gemeenten, zorgorganisaties en burgers.

vooral de zelfredzaamheid van de burger te vergroten en daarmee een gelukkigere burger en een verlaging in kosten

Gemeenten staan dichter bij de burger en kunnen lokale

te realiseren. En dit lijkt zeer goed te gaan. Wel blijkt dat

oplossingen bieden om mensen langer thuis te laten wonen

voor zo’n proces vrijheid gewenst is: ruimte voor vrij spel

en een onderdeel uit te laten maken van het grotere geheel:

binnen beperkte macrokaders.

de maatschappij. Gemeenten kunnen dit echter niet alleen.

Krachten zullen gebundeld moeten worden door in te

drs. T.M. (Dorrit) Gruijters

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | lokaal niveau

16

Samenwerking op lokaal niveau Het einde van de Gulzige Instituties? drs. ing. A.M.A. (Ton) van Overbeek - Voorzitter Raad van Bestuur Careyn

De gemeenten krijgen ruime beleidsvrijheid met betrekking

al gauw tot 30 à 40, groot en klein. Alle met hun huidige

tot de invulling van de gedecentraliseerde voorzieningen op

financieringsstromen, professionals, producten, in- en

het gebied van ondersteuning, begeleiding en verzorging.

externe belangen en overhead.

Hierbij spelen ook de decentralisatie van de jeugdzorg en de mogelijkheden van de nieuwe Participatiewet. Een

Daarnaast worden verantwoordelijkheden al

contracteerrol alleen is voor de gemeenten onvoldoende om

opnieuw gedefinieerd. Dit wil zeggen: meer eigen

te sturen. Daarom moet de mee- en samenwerking tussen

verantwoordelijkheid, meer zelfredzaamheid, meer

alle partijen echt van de grond komen. Drempels moeten

preventie en inperking van het professionele domein tot wat

worden geslecht en gezamenlijk te behalen resultaten

echt onvermijdelijk is. Ook worden al meer overeenkomsten

moeten worden gedefinieerd. Dit is mijns inziens nog

gemaakt in soorten activiteiten tussen (voorheen)

eigenlijk een voorzichtige visie op wat ons te wachten staat,

gescheiden kolommen, zoals bijvoorbeeld bij gezamenlijke

gelet ook op het gewenste hoge tempo van verandering en

dagactiviteiten voor verschillende doelgroepen.

de daarmee verwachte financiële opbrengsten.

Hoe gaan we het doen?

Gulzige Instituties

Voor mij is het niet zozeer de vraag of, maar meer hoe de

Het gaat niet alleen om het slechten van drempels voor

verandering gaat verlopen.

een betere samenwerking maar ook om het opnieuw

• Gaat dat door het ontwikkelen van samenwerkingsvormen

definiëren van de gewenste realiteit. Die realiteit moet

in processen zoals we die al vaker hebben gezien in de

dan gedefinieerd worden los van de bestaande, in

zorg? Processen die geheel volgens het poldermodel van

meerdere opzichten als ‘Gulzig’ te definiëren, instituties.

langere duur zullen zijn en veel bescherming bieden aan in

Samenwerken is een goed begin, maar gaat het ook de noodzakelijke opbrengsten opleveren? Gulzige Instituties zullen waarschijnlijk streven naar hun eigen voortbestaan en alles consumeren wat daarvoor nodig

-en externe belangen van de bestaande instituties.

• Gaan ‘gemeenten’ veel meer over tot een eigen uitvoeringsorganisatie (zoals in de zorg in Denemarken)?

• Gaat dit via een soort marktmodel met ‘nieuwe’

lijkt. Binnen die Gulzige Instituties kunnen mogelijk de

aanbieders zoals bij de huishoudelijke zorg? Met veel

bestaande verhoudingen van de aanwezige inefficiëntie en

tijdelijke schade (ontslagen, lagere lonen e.d) en het risico

ineffectiviteit gereproduceerd worden.

Daarnaast zijn de bestaande macrospelregels, die o.a.

op meer gesegmenteerde, productgerichte uitkomsten.

• Gaat dit bijvoorbeeld door meer zelfstandigen (ZZP-ers)

de NMa moet handhaven, ook niet bevorderlijk voor

toe te laten in de uitvoering van de zorg en zo bestaande

samenwerking tussen instituties in vergelijkbare markten.

instituties langzaam uit te hollen? (Immers bij ZZP-ers vervalt ‘de overhead’.) De instituties zullen deze

Herdefiniëring van zorg

bedreiging voelen, aan hen hoe ze zich al dan niet

Vanuit een visie over wat wel en niet aan diensten en in

hergroeperen c.q. opnieuw uitvinden.

welke samenhang kan worden georganiseerd op wijkniveau,

• Gaat dit door burgerinitiatieven te faciliteren? Wordt de

is het zeer wenselijk, zorg en welzijn in Nederland opnieuw

‘De Kruisvereniging’ als het ware opnieuw uitgevonden en

uit te vinden. Tel je in een gemiddelde wijk van 30.000

kunnen burgers het organiseren van zorg en welzijn weer

tot 40.000 inwoners het aantal instituties dat actief is

meer in eigen hand nemen.

op de gebieden zorg en welzijn (in brede zin) dan kom je

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | lokaal niveau

BV

17

Mijn verwachting is dat we dit wel allemaal zullen gaan

Ontkokeren!

tegenkomen, maar tegelijk allerlei belemmerende

Veel bestuurders bij gemeenten, het onderwijs, zorg en

macrokaders handhaven. Zoals bijvoorbeeld de

welzijn lopen inmiddels langs deze weg na te denken

verplichting om met de CAO te werken, de NMa regels met

over de bijdrage die zij gaan leveren aan de verandering

betrekking tot mededinging, de verantwoordingsregels bij

in de samenleving. Als al deze bestuurders hun krachten

zorgcontractering maar ook de macrokaders voor wettelijke

bundelen zal al direct een bijdrage worden geleverd. Wat

voorschriften en regels betreffende kwaliteit, veiligheid

is nodig aan beleid om te kunnen veranderen en waar

en beroepscodes. Wie vertelt de cliënt/burger nu wat er

gaan we praktisch heen? Ontkokeren, ook hier! Het zou

gaat gebeuren? We laten de cliënt nog leven in een wereld

goed zijn als de staatsecretaris zich door een ontkokerde

waarin ‘het recht hebben op’ nog lijkt te bestaan. We

gideonsbende liet adviseren over de te veranderen wetten,

houden allerlei gedrag dat mensen is aangeleerd in stand

regels en de benodigde basisingrediënten voor een nieuwe

en proberen hen ondertussen toch te veranderen, zonder

werkelijkheid. Een instrument dat gemeenten hiervoor

het risico te lopen op electoraal verlies.

mogelijk ter beschikking hebben en dat ik niet onvermeld wil laten, is de DAEB: Dienst van Algemeen Economisch

Van Verzorgingsstaat naar Participatie Samenleving

Belang. Een instrument dat voortkomt uit het verdrag van

Of je nu een nieuwe werkelijkheid wilt ontwerpen of organisch

overheden mogelijk maakt om specifieke regels te stellen

wilt laten groeien, het zou heel behulpzaam zijn als de kaders,

aan lokale samenwerking in het Algemeen Economisch

die de huidige instituties overeind houden of bestendigen,

Belang. Je schrijft als het ware de nieuwe samenwerking

kritisch zouden worden bekeken op hun bijdragen aan het

‘gewoon’ voor! Een instrument dat kennelijk in andere

faciliteren van een nieuwe werkelijkheid. Veel zal dan op

landen meer wordt toegepast dan in Nederland, maar dat

de schop mogen. En dan wordt ontwerpen of ontwikkelen

mogelijk wel een begin van een uitweg biedt. Voornamelijk

een stuk eenvoudiger. Een breder veranderingskader dan

om te de-institutionaliseren en te despecialiseren.

Lissabon en in het kader van de mededinging het (lokale)

alleen samenwerking tussen instellingen is gewenst. Ons vraagstuk betreft een sociale innovatie: van verzorgingsstaat

Hoe gaan we praktisch al die mooie instellingen

naar participatie samenleving. Daarvoor kunnen de volgende

ombouwen? Moet daarin een keuze zijn?

invalshoeken toegepast worden:

Om te bouwen naar Maatschappelijke Ondernemingen zullen we toe moeten werken naar de volgende punten: • Meer integrale dienstverleners in de wijk, met meer regelvermogen bij de nieuwe brede professional, voor

Innovatie van instituties

klanten die weer meer zelf verantwoordelijk zijn voor hun situatie.

• Meer zeggenschap van en verantwoordelijkheid voor de burger over welke dienstverlener in de wijk. Dit moet

Innovatie van wetten en regels

Sociale of maatschappelijke innovatie

Technische innovatie

desnoods in concessiestelsels met een infrastructuur (de rails) en meerdere dienstverleners (de trammetjes).

• Dit alles natuurlijk met bovenwijkse voorzieningen, vangnetten etc.

Gedragsinnovatie

Maar toch, centraal staat dat alle betrokkenen vooral meer Zelfverantwoordelijkheid en ook meer Samenverantwoordelijkheid dragen!

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | lokaal niveau

18

Nieuwe samenwerkingsvormen: Een ‘must’ voor lokaal bestuur bij zorg en welzijn drs. W.E. (Ed) Wallinga - Wethouder Wijkontwikkeling, Zorg en Welzijn Gemeente Enschede

Het regeerakkoord van Rutte-Samsom en de voorbeelden uit

te ondersteunen. Maar dan wel op voorwaarde van een

Denemarken vormen prima ingrediënten voor een discussie

integrale aanpak en volledige beleidsvrijheid. Alleen dan

over de rol van het lokaal bestuur in het domein van zorg en

kun je krachten bundelen en vernieuwen.

welzijn. Het kabinet zet in op grotere gemeenten (100.000 plus) en geeft meer verantwoordelijkheid aan gemeenten

Als gemeente werken we aan sociale innovaties waardoor

door middel van meer beleidsvrijheid en ontschotting. Zou

de transities gepaard gaan met transformaties. Essentieel

Denemarken het lichtend voorbeeld voor ons kunnen zijn? En

daarbij is een wijkgerichte aanpak en samenwerking

hoe kijken de Nederlandse zorgpartners aan tegen de nieuwe

met inwoners van de stad en met het maatschappelijk

rol die gemeenten op moeten gaan pakken?

middenveld, aanbieders van zorg en dienstverlening en kennisinstituten. We hebben bijvoorbeeld met onze

Uit gesprekken met de Deense partners bleek dat vanaf

welzijnsorganisatie afspraken gemaakt dat medewerkers

hun transitie van de zorg veel energie nodig was voor de

zich uitsluitend richten op de 10-15% van de wijkbewoners

herindeling van gemeenten. De nieuwe rol van het lokale

die het niet zelfstandig redden. Zo creëren we ruimte voor

bestuur in het sociale domein leidde meestal niet tot

het maatschappelijk middenveld om zich nuttig te maken

zorgvernieuwing of kostenverlaging. Grotere gemeenten

voor de rest van de mensen. We gaan er vanuit dat op deze

deden het daarbij vaak beter dan de kleine en de

manier zoveel mogelijk mensen (80%) door de samenleving

onwennigheid bleek uit veel geschillen met inwoners. Er zijn

opgevangen kunnen worden.

voorbeelden van gemeenten waarbij in liefst 30% van de cases bezwaar werd gemaakt tegen de zorgversterking van de gemeente. Zij hanteerden ‘trial-and-error’ als beleid.

Koren op de molen van onze bestuurders uit het zorglandschap: gemeenten kunnen de nieuwe AWBZ-taken niet aan! En je moet er toch niet aan denken om met al die ondeskundige ambtenaren en wethouders te moeten overleggen?! Mooiere gespreksonderwerpen kun je je als lokaal bestuurder niet wensen. In dat licht vertel ik graag over hoe wij in Enschede en Twente met de transities omgaan.

Vernieuwde rol gemeenten in domein zorg en welzijn Gemeenten zijn al jaren vertrouwd met de maatschappelijke ondersteuning van inwoners met beperkingen, met activering en arbeidstoeleiding, met welzijn, sport en educatie, met zorg en veiligheid, met verslaving en met de publieke en geestelijke gezondheid. In die zin is het werkgebied niet nieuw. De lokale overheid ziet kansen om door de decentralisaties burgers efficiënter en effectiever

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | lokaal niveau

BV

19

Maatschappelijke investeringsopgaven

problematiek. De wijkcoach fungeert als sociale huisarts

Samen met een groot aantal maatschappelijke partners

voor 25 instellingen tegelijk. Dat betekent dat een gezin te

in de stad, heeft ons college van B&W maatschappelijke

maken krijgt met één regisseur. Het succes van dit project is

investeringsopgaven (MIO’s) geformuleerd. Met

te danken aan de intensieve samenwerking van veel partijen

onder andere woningbouwcorporaties, bedrijfsleven,

en een stevige regie van de gemeente.

onderwijsinstellingen en Menzis werken we aan deze investeringsopgaven. Ten eerste om een gunstig woon-,

Twentse samenwerking

werk- en leefklimaat te bevorderen. Ten tweede om sociale

Samenwerken kan! Gemeenten hebben dit op tal van

cohesie, zelfredzaamheid en maatschappelijke participatie

gebieden bewezen. Niet alleen op stedelijk niveau werken

te bevorderen.

we in Enschede samen. Ook in de regio is het van belang de handen ineen te slaan. Daarbij is ieders ervaring en

Een voorbeeld van zo’n MIO is de vitale sportvereniging.

expertise hard nodig om tot vernieuwing te komen. Op

Doel is om de maatschappelijke rol van sportclubs te

initiatief van de 14 Twentse gemeenten kwamen daarom

stimuleren, te versterken en verder te ontwikkelen. Met

in het voorjaar van 2012 negentig mensen bijeen in een

hulp van de gemeente richten ze zich op meer dan sport

‘future search’ over de toekomst van de AWBZ. Cliënten,

alleen. Dit moet leiden tot resultaten in de jeugdzorg,

mantelzorgers, gemeenten, zorgaanbieders en instellingen

de sociale samenhang in de wijken versterken en de

op het gebied van onderwijs, werk en inkomen, vonden

onderwijsprestaties van jongeren verbeteren. Maar dit

elkaar in doelen en uitgangspunten voor die toekomst. Zorg

heeft ook als doel om mensen meer te laten participeren.

en samenleving waren het eens over de kansen die er liggen

Inmiddels zijn meer dan honderd mensen vanuit de bijstand

als je participatie, ondersteuning, AWBZ-zorg, welzijn en

bij sportverenigingen geplaatst. Daarnaast biedt een van

jeugdzorg combineert. Niet de doelgroepen stonden hierbij

de sportverenigingen dagbesteding voor mensen met

centraal, maar participatie en welbevinden. En daarnaast:

verstandelijke beperkingen en verzorgt de vereniging de

lokaal wat lokaal kan, regionaal wat bovenlokaal niet kan.

activering van verslaafden.

In Twente kiezen de 14 gemeenten voor gezamenlijke Met de wijkdiensten hebben we ervaring opgedaan in

beleidsvoorbereiding en uitvoering van bovenlokale

het oplossen van vragen van burgers in hun eigen wijk.

taken. De zorginstellingen zijn hierbij betrokken en

Niet-gemeentelijke aanbieders regelen de verzorging, het

werken nu al op lokaal niveau mee in zorgteams. Op deze

vervoer of de huishoudelijke hulp. Ook hier maken we de

manier wordt deskundigheid geborgd en worden nieuwe

verbinding met bijvoorbeeld het toeleiden van mensen

zorgarrangementen geboren. In regionale raamcontracten

naar de arbeidsmarkt. Op dit moment is er een pilot in

worden straks diensten ingekocht. Door vanaf 2015 zelf de

voorbereiding om bij deze wijkdiensten huishoudelijke

regie te voeren over de maatschappelijke ondersteuning

en persoonlijke verzorging door hulpen te bieden die

van hun inwoners, denken deze 14 gemeenten een enorme

worden geassisteerd door werkzoekenden. Het laatste

efficiency- en kwaliteitsslag te kunnen maken. Daarbij

mooie voorbeeld van het zoeken naar oplossingen in de

blijven zij de expertise van zorgpartijen invliegen, binnen

wijken zelf zijn de wijkcoaches, die werken volgens de

de door het Rijk gestelde budgettaire kaders. In dat opzicht

methode van frontlijnsturing. Deze methode richt zich op

hoeft decentralisatie van zorgtaken geen schrikbeeld te zijn.

de meest kwetsbare doelgroepen met zware of zeer zware

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | lokaal niveau

22

Zelfredzaamheid als motor voor verandering Ook u bent bezig met de voorbereiding op de decentralisatie van begeleiding en persoonlijke verzorging naar de Wmo. Zelfredzaamheid, participatie en integraliteit zijn daarbij sleutelbegrippen.

Maatschappelijke opgaven en inhoudelijke ambities zijn groot. Onmogelijk? Toch niet! Inspelen op de nieuwe Wmo kan al vanaf vandaag. Het classificatiemodel voor zelfredzaamheid helpt u daarbij.

Bureau HHM heeft dit model ontwikkeld op basis van de Zelfredzaamheidmatrix van de GGD Amsterdam. Uit dit classificatiemodel ontstaan zelfredzaamheidprofielen (ZRP). Met behulp van deze profielen komen innovatieve, gekantelde arrangementen tot stand en kunnen nieuwe vormen van toegang en bekostiging worden geregeld.

Voorbeeld uitwerking afgeleid van een zorgaanbieder:

Cliënt

Cliënt in zorg bij zorgaanbieder Besturend

Cliënt uit zorg

Strategische doelen • resultaatgerichtheid • doelmatigheid

• Omslag in denken

Zorgplanning

• Verdeling van

ZRP-tijden Inzet andere partijen

Aanmelding

Intake/ Zorgplan

(schaarse) budgetten

Zorgverlening

• Resultaatsafspraken

ZRP-arrangementen Inzet door zorgaanbieder en andere partijen

ZRP-inhoud, ZRParrangementen

(intern/extern) • Planningsinstrument

Evaluatie

• Normering van kwaliteit

ZRP-inhoud, ZRP-tijden Inzet andere partijen ZRP-prijs Budgetafspraken zorgkantoor/gemeenten

F&C

ZRP-scholing

ZRP-inhoud ZRP-arrangementen ZRP-innovatie

P&O

Kwaliteit

Hoe kunnen zelfredzaamheidprofielen u als gemeente en/of zorgaanbieder helpen?

en doelmatigheid ZRP-app ZRP-registratie ZRP-analyse

ZRP-portfolio

Communicatie/PR

ICT

• Inzicht in kwetsbaarheid van burgers en cliënten • Toegang en toeleiding • Signalering

Meerdere gemeenten en zorgaanbieders gingen u voor.

Bureau HHM heeft bijvoorbeeld in de regio’s Alkmaar, Arnhem, Twente, Zuid-Limburg, Utrecht en Amsterdam het model toegepast en uitgewerkt.

Meer weten?

Patrick Jansen of Nico Dam telefoon (053) 433 05 48 of kijk op zelfredzaamheidprofielen.nl

nieuw koers262 in zorg en welzijn | demedicaliseren Postbus | 7500 AG2013 Enschede | telefoon

(053) 433 05 48 | info@hhm.nl | www.hhm.nl

Demedicaliseren

21

Paul Erik Weidemann, OK-Fonden

‘Meer wijkverpleegkundigen’ staat in de agenda van VWS die

aandacht en trainingen kan leiden tot een vergroting van de

minister Edith Schippers en staatsecretaris Martin van Rijn

sociale en maatschappelijke betrokkenheid maar ook tot

op vrijdag 8 februari 2013 presenteerden. Momenteel is de

een grotere zelfredzaamheid. We kunnen blijven leren tot

poortwachter in de zorg (nog) medisch: de huisarts. Met de

op hoge leeftijd. De wijkverpleegkundige kan in dit geheel

wijkverpleegkundige wordt deze toegangspoort aangevuld

een belangrijke plaats innemen maar de wijkfunctionaris

met nog een professional met een medische insteek.

kan wellicht nog een grotere invloed hebben op het leveren van maatwerk en de vergroting van de zelfredzaamheid.

In Denemarken zagen we dat de poortwachtersfunctie

We zullen mensen niet alleen medische aandacht moeten

niet per se medisch ingevuld hoeft te worden. In veel

geven maar ook het gevoel moeten geven dat zij onderdeel

gevallen betreft de reden voor een huisartsbezoek niet

uitmaken van onze samenleving en hen steunen in

direct een primair medische oorzaak. Wat is de basis

het verantwoording nemen over hun eigen kunnen. En

die aan de zorgvraag ten grondslag ligt? Thema’s als

natuurlijk zal er altijd voor degene die niet in staat zijn om

eenzaamheid en kwetsbaarheid worden dan veel genoemd.

(geheel) zelfredzaam te zijn de (intramurale) zorginstelling

De Deense gemeenten hebben hierop actie ondernomen

blijven bestaan.

door middel van de inzet van wijkfunctionarissen op het gebied van zorg, maatschappelijk werk, arbeidsintegratie,

drs. T.M. (Dorrit) Gruijters

wijkondersteuning en welzijnsactiviteiten. Het bieden van

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren

22

Zorg versus welzijn Herinrichting van ‘de voordeur’ drs. R.G.H. (Rob) van Dam - Voorzitter Raad van Bestuur Osira Amstelring

De ziekenhuizen in zowel Nederland als Denemarken

moet worden behandeld en wiens verantwoordelijkheid dat

richten zich op korte intensieve behandelingen waarna

is, is een interessant maatschappelijk debat.

mensen zo snel mogelijk weer naar huis moeten gaan.

Plaatsing in instellingen voor langdurige zorg wordt in beide

Geredeneerd vanuit vrijheid als hoogste waarde zal de

landen zo lang mogelijk uitgesteld. Door de vergrijzing van

individuele verantwoordelijkheid het zwaarste wegen.

onze samenleving hebben steeds meer mensen ouderdom

Mensen werken zelf aan hun sociale netwerk en wie daar

gerelateerde beperkingen, waarbij hulp nodig is om de

voldoende aandacht aan besteedt, krijgt hiervoor veel

zelfredzaamheid te behouden. Andere mensen hebben al op

aandacht terug. Nadeel van deze redenering is dat het recht

jeugdiger leeftijd (tijdelijke) beperkingen of ‘uitdagingen’.

van de sterkste geldt en daarbij komen de zwakkere leden

En lang niet al die beperkingen hebben een medische

van de samenleving in het gedrang. Geredeneerd vanuit

oorzaak. Veel mensen hebben uitdagingen op sociaal

solidariteit of rechtvaardigheid ligt de verantwoordelijkheid

gebied of geestelijk gebied. Voor een sociale samenleving

vooral bij hen die sterk genoeg zijn om mensen met

is het dan weer een ‘uitdaging’ om alle zorg en diensten die

beperkingen steun te geven. Ook mensen die sociaal meer

burgers met beperkingen nodig hebben op een goede en

aandacht vragen dan dat zij in staat zijn te geven, moeten

duurzame wijze te organiseren. De vragen die tijdens deze

voldoende aandacht krijgen van hun sociale omgeving.

ingewikkelde discussies passeren zijn: Hoeveel en welke

Daarbij moet worden bepaald wat voldoende is en wie die

zorg en diensten zijn nodig? Welke zorg en diensten zijn

aandacht in de praktijk zou moeten geven.

goed en effectief en hoe verdeel je de beschikbare zorg en diensten zodanig dat die rechtvaardig verdeelt beschikbaar

Groeien in zelfredzaamheid

komt en voor hen die dat nodig hebben?

De (volgens mij) belangrijkste les uit Denemarken is de basishouding die zij hebben aangenomen. Deze houding

Medische en niet-medische vragen

houdt in dat veel mensen leerbaar zijn en met kortdurende

In de praktijk van beide landen blijkt het merendeel van de

intensieve steun kunnen groeien in zelfredzaamheid, ook op

hulpzoekers niet een beperking met een primair medische

hoge leeftijd. Na een goede analyse van de oorzaken van de

oorzaak te hebben. Zowel in Nederland als Denemarken is de

hulpvraag, kan vaak met een korte en intensieve interventie

huisarts een belangrijke poortwachter die bepaalt wanneer,

de zelfredzaamheid worden verbeterd of hersteld, waardoor

hoeveel en welke zorg en diensten worden ingezet. De

geen structurele steun nodig is. Bij de voordeur moet

medisch opgeleide huisarts kan de medische vragen prima

daarom niet enkel worden beoordeeld hoeveel medische

behandelen en dat staat verder niet ter discussie.

zorg er nodig is (dan medicaliseer je cliënten), maar moet de focus liggen op basis van de hulpvraag van deze cliënt

Daarentegen betreffen veel van de huisartsbezoeken

en hoe die kan worden aangepakt. Het loont om te zoeken

hulpvragen die niet medisch zijn of die gesomatiseerde

naar mogelijkheden een training in te zetten, waarmee deze

niet medische oorzaken hebben. Eenzaamheid en

oorzaken en beperkingen worden bestreden.

kwetsbaarheid zijn hierbij veelgenoemde thema’s. De moderne samenleving heeft veel individuele vrijheden

Een heel eenvoudig voorbeeld: wanneer iemand boven de

gebracht voor de burgers maar voor velen is die vrijheid een

85 jaar getroffen wordt door de griep, verliest die snel veel

zware opgave en wordt te weinig de nabijheid van de groep

spierkracht die slechts uiterst moeizaam herstelt. Hierdoor

en solidariteit daarbinnen gevoeld. Hoe deze hulpvraag

wordt de getroffene hulpbehoevend. Wanneer dan zorg

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren

BV

23

wordt geïndiceerd en geboden, raakt deze cliënt gewend

een belangrijke aanvulling kunnen zijn. Osira Amstelring

aan deze zorg en wordt ervan afhankelijk. In Denemarken

is gestart met integrale wijkteams, waarbinnen diverse

zou thuis een korte intensieve training, zo nodig met

disciplines samenwerken en waarbij allen bij hun inzet,

fysiotherapie worden ingezet, totdat het herstel van

pas na analyse van de problemen, een inschatting van

spierkracht voldoende is en deze cliënt weer zelfredzaam

de leerbaarheid maken en afstemmen. Hierbij krijgt de

verder kan. Naast de houding ten aanzien van de

professional/wijkverpleegkundige de ruimte te analyseren

leerbaarheid van cliënten, moet hiervoor het zorgsysteem

welke behoeften in deze wijk moeten worden ingevuld

dan ook de financiële en organisatorische ruimte bieden om

en bepaalt zij ook hoe de beschikbare inzet zo optimaal

kort en intensief te trainen.

mogelijk kan worden ingevuld.

Zorg versus welzijn

Kader voor samenwerking

Het voorbeeld betreft een medische oorzaak, maar zoals

Met de recente regeringsplannen wordt de inzet van

gezegd spelen er tal van factoren buiten de medische

wijkverpleegkundigen erkend. Voor integrale wijkteams

aspecten: zelfredzaamheid hangt ook samen met een

is de versnippering van de keten over de ziektewet, de

passende woning, een goed sociaal netwerk en goede

WMO, de romp AWBZ en eigen bijdragen echter een grote

voorzieningen in de wijk. Wanneer wijkbewoners samen

hindernis. De regering erkent dat samenwerking nodig is,

veel activiteiten organiseren, is de kans op eenzaamheid

maar heeft hiervoor nog niet een passend kader ingezet.

veel kleiner en de kans dat burgers elkaar helpen groter.

Wanneer dit niet wordt bijgesteld zullen de organisaties

De kansen die een samenleving als die van Denemarken

zelf deze schotten moeten beslechten om tot effectieve

biedt, zijn dat alle zorg en welzijn na het ziekenhuis en

samenwerking te komen en passende inzet in de wijk te

huisarts bij de gemeenten is belegd en er geen schotten

realiseren. Niet alles is op wijkniveau realiseerbaar: in

tussen sectoren spelen. Dit stimuleert gemeenten om

Denemarken werd al gewaarschuwd dat voor complexe

de beschikbare middelen effectief te besteden, ook over

problematiek de schaal van een wijk te klein is, waardoor

schotten heen. Effectief inzetten van welzijnsaanbod kan

altijd regio-overstijgende deskundigheidscentra nodig

zorgvraag voorkomen, blijkt ondermeer uit ervaringen bij

blijven om deze complexe problemen met voldoende

Humanitas. In Nederland zijn zorg, welzijn en preventieve

deskundigheid aan te pakken.

acties niet uit één bron gefinancierd, waardoor een goede mix tussen deze gebieden moeilijker te regelen valt.

Ook bleek in de praktijk dat leerbaarheid een einde kent. Ook in Denemarken zijn de zwaarste categorieën

Leerbaarheid

zorgbehoeften niet met thuiszorg haalbaar, waardoor ook

Ik pleit dus voor een andere houding naar de cliënt

daar intramurale verpleeghuizen nodig zijn. Het erkennen

waarbij meer oog is voor leerbaarheid en herstel van

van de laatste levensfase met alle beperkingen van dien

zelfredzaamheid. Dit vraagt een passend systeem om zorg

vraagt nog het nodige van de samenleving. Met het

en diensten te organiseren. De basis hiervoor zal in de

accepteren van deze werkelijkheid kan gezocht worden

wijk moeten worden gevonden: welke inzet op gebied van

naar een werkwijze die niet meer op herstel of het beperken

huisvesting, zorg, welzijn, onderwijs, preventie en diensten,

van risico’s is gericht, maar op bijdragen aan kwaliteit

draagt optimaal bij aan de zelf/samenredzaamheid van

van leven in deze levensfase. Daarmee erkennen we de

de burgers in die wijk? Met dit brede perspectief moet de

mogelijkheden van zorgmedewerkers en kunnen we meer

‘voordeur’ worden ingericht. Enkel de huisarts als voordeur

bijdragen aan de kwaliteit van leven.

is wellicht te medisch gericht. Ter aanvulling zou de wijkverpleegkundige en de maatschappelijk werker (of zoals ze in Denemarken noemen de thuistrainers)

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren

24

Zorg op maat Demedicalisering als middel drs. A.C.M. (Adrie) van Osch - Lid Raad van Bestuur BrabantZorg

De (gezondheids)zorg is in Nederland in de afgelopen

De juiste ondersteuning

decennia gegroeid in meerdere opzichten. In kwaliteit, in

Dit kan niet de bedoeling zijn. We moeten het begrip

kosten, in effectiviteit, maar ook op een ander vlak: in wat

zorg (en daarmee de collectieve financiering ervan) weer

we onder het begrip verstaan. Veel zaken die voorheen niet

terugbrengen tot zijn oorspronkelijke inhoud en ontdoen

tot het domein van de zorg behoorden zijn er onder komen

van alle ’normale’ dingen van het leven. Zo houden we de

te vallen: gezinshulp, verzorgingshuiszorg, hulpmiddelen

echte zorg toegankelijk voor iedereen.

(denk aan de rollator!), etc. Thuiszorg, verzorgingshuizen en verpleeghuizen leveren naast medische zorg ook diensten

Deze gedachte zou kunnen worden uitgewerkt in de wijze

die we niet echt tot zorg kunnen rekenen: schoonmaak,

waarop we de toegangspoort tot de zorg hebben geregeld.

begeleiding, eten en drinken, een woonomgeving, etc.

In de AWBZ wordt dit nu uitgevoerd door het Centrum

Ook het begrip ‘preventie’, dat tegenwoordig onderdeel

indicatiestelling zorg (CIZ). Bij het samenbrengen van delen

uitmaakt van het begrip zorg, groeit en groeit. Programma’s

van de AWBZ en de WMO ligt een kans om het anders te

om te stoppen met roken of om gezond te eten rekenen

gaan doen. Laat op gemeentelijk niveau mensen met een

we tegenwoordig tot preventie en dus tot zorg. Nog even

brede kennis van de lokale voorzieningen en wijkorganisatie

en alles wat we doen in het leven is zorg. En als we dit

de toegangspoort vormen voor die burgers die

alles willen financieren uit de collectiviteit dan zal deze

ondersteuning en zorg nodig hebben. Zij kijken veel breder

verzekering maar blijven groeien naar een steeds hoger

dan alleen vanuit een medische invalshoek naar de burgers

aandeel van ons nationaal inkomen.

van hun gemeente. Zij kunnen de problemen op andere terreinen dan zorg veel beter inschatten en ondersteuning

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren

BV

25

op maat regelen. Zij hebben zicht op de vitaliteit van de

Speelruimte voor gemeenten

wijken en buurten en het vrijwilligerspotentieel dat daar is.

De Denen worstelen echter met een groot probleem: hun

Zij weten of er burgers zijn die willen re-integreren en door

gemeentelijke speelruimte wordt ernstig ingeperkt door

ondersteuning van de meer kwetsbare mensen weer een

gedetailleerde landelijke regels en wetten. Dat zet een

zinvol bestaan opbouwen. En, niet onbelangrijk, zij kijken

rem op de onderlinge uitwisselbaarheid van hun brede

ook vooral wat een burger nog zelf kan doen om minder

ondersteuningspakket. Dus zouden wij de Nederlandse

afhankelijk te worden van anderen en van voorzieningen.

overheid willen oproepen om bij de voorgenomen uitbreiding van de WMO geen regels te stellen aan de

Behoefte aan meer dan zorgprofessionals

uitvoering. Deze regels zullen nooit de diversiteit van

De toegangspoort, zoals hier geschetst, wordt in deze visie

de verschillende gemeenten kunnen ondersteunen. De

niet alleen bemenst door zorgprofessionals. Zij zijn nu

bevolking is overal anders, de wensen lopen uiteen, de

eenmaal traditiegetrouw eerder geneigd om medische zorg

mogelijkheden verschillen. Oplossingen die goed zijn in de

als oplossing voor de problemen van burgers te zien. De

ene gemeente zijn het dus niet in de andere. We moeten

huidige roep om meer wijkverpleegkundigen is prima, maar

waken voor eenheidsworst en blauwdrukken.

niet als enige deskundige binnen de toegangspoort. Gezien

Veelal wordt op deze grotere beleidsvrijheid tegengeworpen

de breedte van de benodigde kennis en ervaring zullen

dat dan de rechten van de burgers in Nederland overal

meerdere functionarissen op het gebied van zowel zorg,

verschillend zullen zijn. Maar hier zit hem nu net het wezen

maatschappelijk werk, arbeidsintegratie, wijkondersteuning

van de verandering. Dat we niet blijven denken in rechten

en welzijnsactiviteiten deel uit moeten maken van de

maar uitgaan van burgers die zichzelf en anderen in de

toegangspoort.

lokale gemeenschap helpen.

Deze aanpak is in Denemarken ingevoerd en daar beginnen zich nu de eerste positieve resultaten af te tekenen. De

Op deze wijze demedicaliseren wij de maatschappij. En we

Deense maatschappij sluit cultureel erg goed aan bij de

recht van iedere burger. Maar de brede ondersteuning van

onze, dus kan zij een realistisch voorbeeld voor ons zijn.

burgers wordt een taak van de lokale gemeenschap en

ontmythologiseren de zorg. Echte zorg blijft daarbij een

voorkomt een onnodig beroep op duurdere zorg!

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren

28

Goede zorg vraagt om best practices

De best practice bestaat niet. Het is onze ervaring dat wat

cultuurverandering, huisvesting, herstructurering of een toe-

een best practice voor de een is, een worst case voor een

komstgericht talentbeleid. Al bijna 50 jaar is gezondheidszorg

ander kan zijn. Voor ons is advies dan ook pas waardevol als

één van de belangrijkste aandachtsgebieden van ons bureau.

het in de praktijk tot zijn recht komt. Als zorgorganisaties be-

Dagelijks zijn ruim 60 adviseurs en managers actief op alle

ter presteren. Als de zorg beter wordt. Geen vraagstuk is het-

gebieden in deze sector.

zelfde. Er zijn dus nooit standaardoplossingen. Bij alles wat wij doen stellen we de vraag: ‘gaat het werken?’. Of het nu

Kijk op www.twynstragudde.nl of bel voor een inspirerend

gaat om een nieuwe strategie, een samenwerkingsverband, een

gesprek naar 033-467 77 92.

nieuw koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren

BV

27

Het is een cultuurverandering Steun de gedragsverandering drs. I.W.G. (Irma) Harmelink - Voorzitter Raad van Bestuur ZorgAccent

De groeiende zorgvraag en sterk groeiende

moeilijk om zorg af te bouwen of om niet in te gaan op een

uitgaven waren ook in Denemarken aanleiding tot

zorgvraag. Om deze zorgverleners te begeleiden hebben de

structurele veranderingen. Gemeenten kregen meer

Denen ervoor gekozen om coaches aan te stellen. Dat bleek

verantwoordelijkheden, met als reden dat zij dicht bij de

effectief te zijn. De cliënttevredenheid werd groter en de

burgers staan. Ook de Denen zochten de oplossing in het

hoeveelheid (betaalde) zorg werd aanzienlijk minder.

vergroten van zelfredzaamheid en samenredzaamheid van burgers. Zo zouden de kosten teruggedrongen worden en

Wijkgericht en zelfsturend

zou er tegelijkertijd een goed voorzieningenniveau geboden

Ik herken de noodzaak om aandacht te besteden aan de

worden aan de kwetsbare burgers. En dit lijkt goed te

visie, het gedrag en de vaardigheden die nodig zijn in het

lukken.

vergroten van zelfredzaamheid en samenredzaamheid. Ook wij komen uit een systeem waarin de overheid veel zorg

De zorgvraag in de praktijk

heeft overgenomen van de burgers en we over zorg zijn

Een burger met een zorgvraag ontvangt een huisbezoek van

gaan denken in termen van ‘u heeft recht op’.

een deskundige die kan inschatten of het mogelijk is dat de cliënt meedoet in een programma gericht op reactiveren

Bij ZorgAccent hebben we in 2011 gekozen voor een

en in potentie zelfredzaam zou kunnen worden binnen

structurele verandering. Dit hield in dat de thuiszorg

een half jaar. De deskundige hoeft niet medisch opgeleid

vanaf dat moment georganiseerd zou gaan worden vanuit

te zijn, want in veel gevallen is de zorgvraag niet medisch.

wijkgerichte, zelfsturende teams van verpleegkundigen en

Nagestreefd wordt om zoveel mogelijk cliënten in deze

verzorgenden. Belangrijk onderdeel in de transitie waren

programma’s te plaatsen.

de visiebijeenkomsten waarin afstand werd genomen van

In een programma werkt een team van zorgverleners en

de op productie gerichte thuiszorg. De nieuwe visie staat

behandelaars samen om het doel van zelfredzaamheid

voor de zelfredzaamheid en eigen regie van de cliënt en de

te behalen. Zij zijn ook degenen die actief zijn in het

professionaliteit van de verpleegkundige en/of verzorgende

voorlichting- en preventiebeleid in de gemeenten.

om de noodzakelijke aanvullende zorg te leveren.

Voor chronische en terminale patiënten zijn andere teams

De noodzakelijke zorg is vanuit deze visie niet

opgericht die zijn gespecialiseerd in deze cases. Ook bij

vanzelfsprekend de geïndiceerde zorg, oftewel de zorg

deze patiënten staat centraal dat de cliënt zo lang mogelijk

waar de cliënt volgens het indicatiebesluit “recht” op heeft.

voor zichzelf moet blijven zorgen en zoveel mogelijk zelf kan

We vragen van de verpleegkundige en verzorgende in de

blijven doen.

thuiszorg om zich voortdurend af te vragen wat de cliënt eventueel met hulp van mantelzorg zelf kan en in welke

Gedragsverandering van zorgverleners

omvang professionele zorg noodzakelijk is.

Er is veel nodig voor een verandering als deze. Niet alleen is er een verandering nodig in de structuur van

Dit laatste leidt in de thuiszorgteams tot vele discussies

de gezondheidszorg, ook het gedrag van de burgers en

met cliënten en met mantelzorgers. Goede, noodzakelijke

zorgverleners moeten veranderen ten behoeve van meer

discussies om de omslag in het denken te doorleven en

zelfredzaamheid. In de praktijk in Denemarken bleek dat

om van elkaar te leren hoe dit in dagelijkse praktijk vorm

er ondanks deze structurele verandering toch nog meer

kan krijgen. In de meeste gevallen zijn cliënten blij met de

zorg werd ingezet dan nodig was. Zorgverleners vonden het

vergroting van zelfredzaamheid en afbouw van zorg maar

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren

28

soms ook niet en dan kan de discussie verlamd worden

De burger krijgt meer verantwoordelijkheid en dient zelf

door het ‘recht op’ wat afgegeven is in het indicatiebesluit.

meer regie te nemen om de beperking van het ouder

Er zijn mooie resultaten en aansprekende voorbeelden van

worden of ziekte op te vangen. Maar we kunnen de

wat allemaal meer mogelijk is als eigen kracht van cliënten

verantwoordelijkheden toch niet zomaar over de bühne

en familie en buurt volop wordt gestimuleerd en benut.

gooien? De burger heeft recht op het eerlijke verhaal over

Ik zie zorgverleners groeien in hun rol om eigen kracht en

de veranderingen en wat de overheid nog wel doet en wat

aanvullende zorg te coördineren.

niet meer mogelijk is!

Een cultuurverandering

De Denen hebben ons één grote les geleerd. Namelijk,

In de gesprekken over de gevolgen van de maatregelen

dat we ons moeten realiseren dat dit een grote

over het regeerakkoord wordt het vergroten van de

cultuurverandering is waarin burgers en zorgverleners

zelfredzaamheid van cliënten en familie als oplossing

ondersteuning en begeleiding geboden moet worden hoe

genoemd voor de problemen die zijn ontstaan of nog in

hiermee om te gaan. Wil onze stelselwijziging een succes

het verschiet liggen. Alle gemeenten die aan het nadenken

worden dan dienen we die aandacht aan hen te besteden!

zijn over de invulling van de nieuwe taken in de WMO zien de burgerparticipatie en de eigen kracht van burgers als mogelijke oplossing om de 25% bezuiniging op te vangen.

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | demedicaliseren

Burgerkracht

29

Steeds worden de begrippen ‘zelfredzaamheid’,

in Frederica participeert op allerlei terreinen op vrijwillige

‘burgerkracht’ en ‘samenredzaamheid’ gebruikt. Niet

basis. Sommige bewoners zijn in de wijk actief, waar

voor niets, want deze begrippen omvatten de kern van de

anderen zich inzetten als organisator van activiteiten.

verandering waar we middenin zitten. Bij een beleid waar we de mens centraal stellen, de regie over zijn eigen leven

Het bleek dat deze mensen gefaciliteerd en gecoacht

teruggeven en meer verwachten van zijn sociale netwerk,

moesten worden, want ze dragen een grote

zal de burger zich ook moeten versterken. Geen verzekerde

verantwoordelijkheid. Het is niet alleen de hulpbehoevende

rechten maar maatwerk op basis van wat mensen zelf

in zijn/haar kracht zetten, ook de gemeenschap kan de

kunnen, gebruikmakend van hun sociale netwerk. Daarbij

kracht voelen van het collectief: samenredzaamheid.

hoort goed communiceren over wat de burger kan verwachten aan hulp.

In Nederland krijgen vrijwilligers een grotere rol in zorg en welzijn in de maatschappij wat niet betekent dat

Frederica Kommune heeft een programma voor het trainen

we professionele zorg overlaten aan vrijwilligers die

van burgers (preventie en rehabilitatie) met als doel de

niets kosten. Het betekent juist samen het juiste palet

zelfredzaamheid te vergroten. Zij helpen en geven tips,

ontwikkelen waarbij ook de vrijwilligers gesteund moeten

maar geven zoveel mogelijk uit handen aan hun cliënten. De

worden in hun werk.

cliënten moeten hun eigen kracht vinden en daarbij bieden zorgverleners een ondersteunende rol. De gemeenschap

drs. T.M. (Dorrit) Gruijters

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht

30

Cliënt als coproducent Burgerkracht en samensturing C.M.L. (Clemens) Blaas - Bestuurder HVO-Querido

In 2006 ging het eerste Nederlandse Housing First project

Samensturing

voor daklozen van start. Het initiatief daartoe is genomen

Met de introductie van het begrip ‘vermaatschappelijking’,

door twee Amsterdamse zorginstellingen (waaronder

nu alweer zo’n 50 jaar geleden, is een ontwikkeling in gang

HVO-Querido) en twee woningcorporaties. De aanpak van

gezet die in het teken staat van vraagsturing, empowerment

dat project, Discus geheten, is simpel. Bij aankomst in

en het streven naar meer zelfregie, eigen kracht en

het project krijgt de cliënt – meestal gaat het om mensen

onderlinge steun. De introductie van WMO en Welzijn

met psychiatrische- en verslavingsproblemen - per direct

Nieuwe Stijl heeft aan die ontwikkeling nog een extra

een eigen woning. Dat gebeurt op basis van twee strikte

impuls gegeven door de nadruk te leggen op begrippen

voorwaarden: op tijd de huur betalen en geen overlast

als kleinschaligheid, extramurale zorg, integrale aanpak en

veroorzaken. Met de overdracht van de huissleutel wordt

wijkgerichtheid.

de cliënt het vertrouwen geschonken dat hij in staat is om

Onder invloed van al die ontwikkelingen is de rolverdeling

zelf de verantwoordelijkheid te dragen voor het behoud

tussen de verschillende partijen geleidelijk veranderd.

van de woning. En het werkt: verreweg de meeste cliënten

• De invloed van de decentrale overheid is toegenomen ten

van Discus weten zich in die woning goed te redden, met hulp van de begeleiding, maar vooral ook dankzij de eigen inspanning.

koste van die van het rijk (decentralisatie).

• De zorgaanbieders sluiten hun dienstverlening steeds beter aan op de eisen en verwachtingen van de cliënt (vraagsturing).

Discus staat voor mij model voor de vele initiatieven die

• De cliënt laat zich niet alleen gelden als (kritisch)

de laatste jaren overal in Nederland opduiken met het

consument maar speelt in de ontwikkeling daarvan een

gemeenschappelijke doel om de regie meer bij de burger te

steeds actievere rol in diverse vertegenwoordigende

leggen. In de wereld waarin ik werk, die van de geestelijke

gremia (medezeggenschap), maar ook als initiator

gezondheidszorg en de maatschappelijke opvang, gaat het

en mede-ontwikkelaar van innovatieve ontwikkelingen

dan vaak om kwetsbare burgers, of liever: om burgers in

(co-creatie).

kwetsbare omstandigheden. En dan blijken veel van deze burgers onder de juiste omstandigheden vaak heel goed in

Overheden en instituties zullen de burger daarbij

staat om die regierol op zich te nemen.

ruimte moeten gunnen – en daadwerkelijk geven – en een deel van hun invloed aan die burger/cliënt moeten

In de Deense langdurige zorg staan kleinschaligheid,

overdragen. Dan ontstaat ook ruimte voor andere coalities,

extramuralisering en wijkgerichtheid centraal. Toch blijft

waarin de burger/cliënt een actievere rol kan vervullen

ook daar de regie, naar mijn idee, nog te veel in handen

(samensturing).

van de (decentrale) overheid, in samenspraak met de

Die paradigmawisseling vraagt om lef en vertrouwen, van

zorgaanbieders. De cliënt blijft daarmee nog te veel in de

elk van de partijen.

rol van consument, afnemer van de zorg. En alhoewel wij in Nederland nog veel kunnen leren van het Deense model –

Loslaten, vertrouwen en verbinden

de radicale scheiding van wonen en zorg, bijvoorbeeld - zie

Onlangs vond in Amsterdam voor de zevende keer

ik tot mijn genoegen in ons land steeds meer voorbeelden

de jaarlijkse Participatiemarkt plaats. Op die markt

opduiken van de cliënt in de rol van coproducent.

presenteerden zestig kleine en grotere organisaties hun aanbod op het gebied van leren, werken, sport en recreatie.

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht

BV

31

Tijdens de markt werd een conferentie georganiseerd

Lot en regie bij cliënt

die in het teken stond van participatie en cliëntsturing.

Het principe van Housing First sluit naadloos aan bij deze

Sleutelwoorden bij deze conferentie: loslaten, vertrouwen

ontwikkeling. Het staat haaks op het oude principe waarbij

en verbinden (een verwijzing naar een publicatie van

eerst - in de instelling - gewenst gedrag wordt aangeleerd

Jos van der Lans uit 2010). Gepleit werd voor een

voordat het recht op eigen woning wordt verkregen

mentaliteitsverandering bij de overheid en zorginstellingen

(loslaten). De regie ligt nu niet langer bij de instelling maar

en voor een toekomst waarin de nadruk minder op

nadrukkelijk bij de cliënt en bij de professional die hem

systemen en meer op mensen komt te liggen.

ondersteunt.

Op die conferentie werden verschillende initiatieven

Het concept blijkt te werken! Het overgrote deel van de

gepresenteerd op het gebied van herstelondersteuning,

cliënten blijkt zich, met meer of minder outreachende hulp,

netwerkontwikkeling, ervaringsdeskundigheid, sociale

goed te kunnen redden. Deze vorm van hulpverlening is niet

firma’s en buurtzorg. Kenmerkend voor vrijwel al deze

alleen effectief, zij is ook efficiënt: De landelijke tarieven

initiatieven was dat burgers/cliënten zelf een belangrijke rol

voor dergelijke zorgtrajecten bedragen ca. € 35.000 (VPT-3,

spelen in de organisatie en uitvoering hiervan. Opvallend

beleidsregel NZa). Dankzij een goede mix van individuele

was ook de vooral faciliterende en dienstbare rol van het

ondersteuning, groepsgerichte vaardigheidstraining,

institutionele veld bij veel van deze initiatieven.

optimaal gebruik van interne dagbestedingsmogelijkheden en lokale voorzieningen zijn wij in staat om hoogwaardige

De rol van de zorgaanbieder is dus veranderd en verandert

hulp te bieden tegen een tarief van € 25.000. Bij het

nog steeds. Natuurlijk staat het verlenen van goede

bepalen van de juiste mix van deze ingrediënten speelt de

zorg nog steeds centraal. De nadruk komt nu echter in

cliënt zelf een cruciale rol. Zoveel mogelijk voert hij zelf de

toenemende mate ook te liggen op efficiënte inzet van

regie over de hulp die hij ontvangt.

middelen. En natuurlijk moet ook worden voldaan aan de uitgangspunten van vermaatschappelijking. Last but not

Ik ben er van overtuigd dat het nog effectiever en efficiënter

least moet de cliënt in de gelegenheid worden gesteld om

kan. Daarvoor is nodig dat de toegang tot vraaggerichte

over die zorg of hulp (mede) de regie te voeren.

dagbesteding en lokale voorzieningen wordt verbeterd.

Ook moet meer worden geïnvesteerd in de ontwikkeling van e-health en beter gebruik worden gemaakt van nietgeïnstitutionaliseerde netwerken als de Eigen Kracht Conferentie en peergroups. Als we aan die voorwaarden gaan voldoen, en de invulling daarvan op basis van corealisatie met de betrokken cliënten zelf weten te realiseren (verbinden), ben ik er van overtuigd dat we op deze wijze in de toekomst veel meer cliënten een beter en efficiënter aanbod kunnen doen.

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht

32

Help to self-help Naar goed burgerschap en goed patiëntschap prof. dr. M.J. (Maarten) Verkerk - Voorzitter Raad van Bestuur VitaValley

Meneer Matsen is 82 jaar oud. Hij heeft net een operatie

de derde plaats wordt de inhoud van de service veranderd.

achter de rug en heeft een aanvraag gedaan voor thuiszorg.

Namelijk van de passieve ontvangst van zorg naar actieve

Onder andere omdat hij hulp nodig heeft rond de medicatie.

participatie. Dat betekent dat de zorg veel aandacht

Als deze aanvraag voor thuiszorg op de ‘oude’ manier

heeft voor het netwerk van de zorgvrager en zijn of haar

was afgehandeld dan hij had een toekenning gekregen

maatschappelijke activiteiten. Waar nodig begeleidt de zorg

van 12 uur ondersteuning per week. Maar in de gemeente

een eenzame oudere actief naar welzijn of verenigingswerk.

Fredericia, waar meneer Matsen woont, ligt de focus op

Ten slotte verschuift de aandacht van late behandeling

help to self-help. Dit betekent dat de thuiszorg de cliënt

naar vroege interventie. Zo zagen we dat in Høje Taastrup

maximaal traint en ondersteunt om voor zichzelf te zorgen.

dementie teams actief bezig waren met vroege interventies.

Meneer Matsen krijgt de eerste weken een intensieve training van ruim twintig uur per week en dat wordt stap

Help to self-help

voor stap afgebouwd. Na twaalf weken kan meneer Matsen

Als we het geheel van deze veranderingen bekijken dan is

volledig voor zichzelf zorgen. Hij krijgt alleen nog 1 uur hulp

de grote verandering voor deze gemeente dat de focus nu

per twee weken om zijn huis schoon te houden.

ligt op help to self-help. Ouderen worden maximaal begeleid om na een operatie of ziekte weer te rehabiliteren zodat

Het bovenstaande verhaal werd verteld door Helle Aavild

ze weer voor zichzelf kunnen zorgen en dat in de toekomst

Juhl, project manager van de gemeente Fredericia. In deze

voort kunnen zetten. Aan hen wordt daarbij gevraagd wat ze

stad heeft men onder de titel Life Long Living: Maintaining

zouden willen voor de toekomst en wat ze daarvoor nodig

Everyday Life as Long as Possible een paradigmatische

hebben. Tijdens deze periode van rehabilitatie staat bovenal

verandering in de zorg bewerkstelligd. Dit heeft uiteindelijk

de training centraal om voor zichzelf te kunnen gaan zorgen.

geresulteerd in betere zorg voor meer ouderen met minder kosten per oudere.

Het resultaat Wat waren de effecten van deze benadering? Alle steden

Paradigmatisch veranderen

rapporteerden dat de kwaliteit van de zorg vooruitging en

De paradigmatische verandering die in Fredericia werd

dat de kosten minder waren. In de gemeente Fredericia

gepresenteerd kwam op een vergelijkbare manier naar

is een effectmeting gedaan in de periode van 2009 t/m

voren in de presentaties van de gemeenten Gladsaxe en

2012. In deze periode is het aantal ouderen met 10%

Høje Taastrup. De kern van deze verandering kan in een

gestegen terwijl het budget met 5% is afgenomen. Door

viertal punten omschreven worden. Ten eerste wordt niet

de methodiek van help-to-selfhelp toe te passen zorgde

(meer) de nadruk gelegd op wat ouderen niet kunnen

45% van de ouderen die een thuiszorg indicatie kregen

maar wordt de aandacht verschoven naar wat ze nog wel

weer geheel voor zichzelf. Daarnaast gebruikte 40% van de

kunnen en wat ze in de toekomst nog zouden willen. Vanuit

ouderen minder hulp dan in het verleden.

zorginhoudelijk perspectief gezien is dit een doorbraak.

In de tweede plaats worden de verwachtingen van de

Samenvattend maakt de gezondheidszorg in Denemarken

burger met betrekking tot de overheid bijgesteld. Van

een paradigmatische verandering door. Na de stelsel-

de burgers wordt verwacht dat ze verantwoordelijkheid

wijziging hebben de gemeenten actief het beleid ter hand

nemen voor hun eigen leven. Alleen als dat niet lukt mag

genomen. De kern van dit beleid is: goed burgerschap en

de burger ondersteuning van de overheid verwachten. In

goed patiëntschap.

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht

BV

33

Leefkracht Maintaining everyday life as long as possible dr. C.B. (Bas) Leerink -Lid Raad van Bestuur Menzis

In Denemarken ligt de verantwoordelijkheid voor de

hebben geleerd. En er zijn lagere kosten omdat minder zorg

langdurige zorg geheel bij de gemeente. Hierdoor lijkt

wordt verleend. Frederica is een mooi concreet voorbeeld

innovatie in deze sector veel langzamer te gaan - vooral voor

van hoe een intensieve, op training (rehabilitation) gerichte

gehandicapten. Dat is ook werkelijk zo, want de zorg loopt

aanpak leidt tot lagere zorginzet en meer zelfredzaamheid.

in veel gevallen zo’n 15 jaar achter op Nederland. Aan de

In Nederland wordt bijvoorbeeld direct huishoudelijke hulp

andere kant worden ouderen veel meer activerend geholpen:

geboden als iemand er recht op heeft vanuit de WMO. Terwijl

minder compenseren van gebreken en veel meer aanbieden

je ook begeleiding zou kunnen bieden waardoor mensen het

van training om het (weer) zelf te kunnen en blijven doen.

na verloop van tijd weer zelf kunnen doen. Dit vraagt een

Fredericia Kommune laat daarvan een mooi voorbeeld zien.

transformatie in denken en een ander aanbod van diensten.

Hier is deze aanpak echt systematisch doorgevoerd, onder

Niet standaard zorg of ondersteuning bieden, maar kijken

het motto: ‘Life long living. Maintaining everyday life as long

naar het achterliggende probleem en helpen om dat op te

as possible’.

lossen. Zo kunnen we de zelfredzaamheid vergroten.

Een preventieve aanpak

Leefkracht

Fredericia streeft naar een gemeenschap met actieve en

Minder gericht op moeten (of niet mogen) en meer op

vindingrijke ouderen, die door preventie, rehabilitatie,

zelf willen. Die omslag is ook nodig in preventie. Als

technologie en sociale netwerken hun dagelijkse dingen

zorgverzekeraar wil Menzis preventie stimuleren. Met

zo lang mogelijk zelf kunnen doen. In plaats van op de last

gemeenten en werkgevers werken we al een aantal jaren

van ouderen, richten zij zich op de kracht van ouderen.

samen in diverse programma’s om een gezonde leefstijl te

Van passieve compensatie naar actieve participatie. In de

bevorderen. Bij werkgevers veelal om verzuim te helpen

oude, verzorgende werkwijze zagen ze bij Fredericia dat de

voorkomen en bij gemeenten om participatie te ondersteunen

zorgvraag alleen maar toenam en ouderen steeds minder

en mensen meer zelfredzaam te maken. Wat we hierbij

zelf konden doen. In de nieuwe activerende aanpak is het

merken is dat preventie vaak wordt gezien als: ik mag niks

een belangrijk doel om ouderen weer zelfredzaam te maken

en moet veel. Ik mag niet roken, eten en drinken, en ik moet

en ze te laten doen wat ze voorheen ook deden. De centrale

bewegen, sporten enzovoort. Terwijl mensen wel blij zijn met

vraag aan de oudere is: Wat zou u graag weer kunnen? En wat

het doel van de preventie: een gezond lichaam. Er is dus een

heeft u nodig om dat weer te kunnen? Samen met de oudere

omslag nodig in het aanbieden van preventie. Niet van alles

worden dagelijkse doelen opgesteld. Denk hierbij aan: weer

opleggen en voorschrijven, niet verzorgend en belerend. Maar

zelf boodschappen gaan doen, huishoudelijke klussen en

kijken wat mensen nodig hebben om zelf sterker te worden.

persoonlijke verzorging. De zorg is erop gericht om hen hierin

Gezond en gebalanceerd leven helpt je krachtiger in het leven

te trainen. Is in het begin de hulp intensief, later kan de hulp

te staan. Het maakt je vitaler en geeft je meer zelfvertrouwen

minder worden en na verloop van tijd kan de oudere het weer

om de dingen te doen zoals jij ze wilt. Bij Menzis noemen we

zelf. De aanpak is geëvalueerd op opbrengsten en kosten.

dat leefkracht. Menzis helpt mensen om hun eigen leefkracht

Dat ziet er heel gunstig uit. In het rehabilitatieprogramma

te versterken. Wat willen ze graag weer zelf kunnen doen?

hebben nu 1.000 ouderen deelgenomen. 45,9% zijn nu

En wat hebben ze hiervoor nodig? Niet overnemen, maar

volledig zelfstandig in hun dagelijkse leven. 38,9% heeft

begeleiden. Dat is de aanpak die we in zorg en preventie

minder zorg nodig dan daarvoor. Ouderen zijn gelukkiger en

veel meer moeten kiezen. Dat is beter voor de mensen die

meer tevreden. Medewerkers zijn trots op wat zij de ouderen

ondersteuning nodig hebben en beter voor de zorg.

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht

34

Vrijwilligers in de zorg: oplossing of ellende?

W. (Wilna) Wind - Directeur NPCF

Aeldre Sagen is de Deense vereniging voor ouderen.

is een voorwaarde. Voor vrijblijvendheid is geen ruimte als

Een vereniging die zich niet alleen inzet voor

je ‘ja’ hebt gezegd als vrijwilliger. Bij de werving moeten

belangenbehartiging maar ook veel doet aan de

afspraken worden gemaakt over beschikbaarheid en

ondersteuning van vrijwilligers. Volgens een onderzoek

kwaliteit. De coördinatie van de vrijwilligers is professioneel

van Johns Hopkins University doet 35% van de Deense

werk. Het moet nauw aansluiten bij de zorg, het werk van

bevolking iets aan vrijwilligerswerk. Gemiddelde

de huisarts, de wijkverpleegkundige, de gemeente en

tijdsbesteding van de meeste vrijwilligers is 17 uur per

onderdeel uitmaken van het geheel aan taken.

2

maand. Binnen Aeldre Sagen zijn 13.000 vrijwilligers actief.

In mijn optiek staan betaalde zorg en inzet van vrijwilligers Ook in Denemarken is het begrip ‘Civil Society’

nu te ver van elkaar af; zijn ze onvoldoende met elkaar

geïntroduceerd. Aeldre Sagen heeft daar een visie

verbonden. Op de slogan “de patiënt centraal” kunnen we

tegenovergesteld waarbij de nadruk wordt gelegd op

de werkelijkheid nog beter laten aansluiten door te denken

dat vrijwilligers niet het werk van professionals kunnen

vanuit wat mensen nodig hebben. Bij oudere ouderen is dat,

doen en dat ook in vrijwilligers geïnvesteerd moet worden

naast zorg, vaak aandacht. Aandacht die door wijk, buren en

ten behoeve van training en begeleiding. Zeker, gebruik

vrijwilligers, gegeven kan worden. Pillen helpen niet tegen

burgerkracht maar zet het in op de juiste wijze.

eenzaamheid, een bezoekje van een vrijwilliger wel.

De kern van hun betoog is: maak onderscheid tussen zorg

De belangrijkste spelers in de ‘oudere ouderen’ zorg zijn

en sociaal. Tussen betaald werk en vrijwilligersbijdragen.

de huisarts en de wijkverpleegkundige. En zodra er veel

Heb oog voor de problematiek van eenzaamheid en laat het

zorg nodig is worden ook de vrijwilligers een belangrijke

mes aan twee kanten snijden. Zowel helpen als geholpen

bron van steun voor de patiënten. Patiënten moeten een

worden geeft waarde en plezier en draagt voor allebei mee

beroep kunnen doen op een betrouwbare en in het veld

aan de verhoging van kwaliteit van leven. Indirect leidt

geïntegreerde groep van vrijwilligers. De coördinatie van

steun op sociale aspecten tot gezondere mensen en dat zal

dit soort vrijwilligers werk hoort thuis bij de gemeente.

de vraag naar zorg verminderen.

De gemeente zou eindverantwoordelijk moeten zijn voor werving, opleiding en kwaliteit.

Ik deel deze visie. We moeten niet terug naar vroeger, toen ouderenzorg afhankelijk was van kerk en dochters.

Niet alles wat we nodig hebben kan betaalde zorg zijn.

We moeten ook niet doorschieten in het denken dat

Veel mensen ervaren het doen van vrijwilligerswerk als

onafhankelijkheid gelijk staat aan dienstverlening door

zinvol en beleven er plezier aan. Die mensen moeten

mensen die betaald worden. Waarom geen vervoer door

we ondersteunen en faciliteren om een mooie rol in de

vrijwilligers? Waarom geen belangrijke rol van vrijwilligers

ouderenzorg te laten spelen. Wil vrijwilligerswerk een

in de dagbesteding? In de tijd van de kerk en de dochters

substantiële bijdrage kunnen leveren aan een kwaliteit van

was het de derde generatie die ‘verzorgd’ moest worden.

leven, ook voor de vierde generatie, dan is niet betaalde

Nu is deze generatie vaak kwiek en gezond, pas gestopt

zorg wel onlosmakelijk verbonden met faciliteren.

met werken en vaak zeer bereid en in staat om een deel van de opeens ruim voorhanden zijnde vrije tijd in te zetten voor anderen. Een goede organisatie van vrijwilligerswerk

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | burgerkracht

2

Johns Hopkins University: The Comparative Nonprofit Sector Project

BV

35

36

Bezochte bedrijven Ministriet for Sundhed og Forebyggelse

Aeldre Sagen

Social- og Integrationsministeriet

Danske Handicaporganisationer

Kommunernes Landsforening

OK Fonden

Gladsaxe Kommune

Københavns Kommune Sundheds- og Omsorgsforvaltningen

Høje Taastrup Kommune

Københavns Kommune Socialforvaltningen

Kløverhuset & Traingscenter Espens

Fredericia Kommune

KORA

Coincide BV brengt mensen samen to coincide: to occupy the same relative position to happen at the same time or during the same period to agree exactly, as in opinion

De ‘Care close to home’ studiereis is ontstaan uit de vele

Maatwerk voor opdrachtgevers

innovatie-, netwerk- en studiereizen die Dorrit Gruijters

Naast eigen initiatieven verzorgt Coincide reizen en/of

en Coincide sinds 2003 initiëren. Al vele jaren organiseert

evenementen in opdracht van bedrijven, verenigingen

Coincide de zorg innovatie reis voor de curatieve sector en

en overheden. Centraal staat de ontwikkeling van een

eerder bracht zij een groep bestuurders naar Engeland en

optimaal bezoekprogramma afgestemd op de wensen en

Zweden om inspiratie en kennis op te doen ten behoeve van

interesses van de opdrachtgever. De opdrachten kunnen

de langdurige zorg.

variëren van een studiereis voor een sectorale vereniging, een bedrijfsafdeling, of een beleidsreis waar verschillende

Met haar pragmatische en strategische aanpak creëert

actoren in participeren.

Coincide unieke concepten, op de kruising van vernieuwing en kennisuitwisseling. Alle projecten zijn inhoudelijk op topniveau

Naast het inhoudelijke programma verzorgt Coincide ook de

waarbij de bedrijfsbezoeken diepgaand zijn voorbereid.

logistieke aspecten en communiceert met de deelnemers over hun specifieke wensen. Alles is mogelijk! Met u kijken we naar uw wensen en verzorgen wij een geheel project of een onderdeel daarvan. office@coincide.nl +31-20-6768217

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | Bezochte bedrijven

BV

37

Colofon Uitgever Š Coincide BV, 2013 Argonautenstraat 29 1076 KK Amsterdam www.coincide.nl

Eindredactie drs. T.M. (Dorrit) Gruijters L. (Lisanne) Wiggers

Vormgeving & opmaak Scrambled Ads

Drukwerk: Twigt GrafiMedia

Sponsoren

Š 2013 Coincide BV Coincide BV en auteurs kunnen niet aansprakelijk worden gesteld voor de inhoud. Overnemen met bronvermelding is toegestaan.

nieuwe koers in zorg en welzijn 2013 | Colofon

Coincide BV Argonautenstraat 29 1076 KK Amsterdam +31-20-6768217 Bestellingen: office@coincide.nl ISBN 9789081726221