1985 - Nummer 126 - november 1985

nummer 126 november 1985

BlAD VAN DE ECONOMISCHE FACUl TEIT AAN UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM

Ruben Esther Koos K",,,'n,,,,., Gosia Bos-Korczewska Adriaan Dorresteijn Marleen Janssen Groesbeek Marcell<lopper Marcel Michelson Ruurd Mulder Tioe-Ny Paul Wind

Jodenbreestraat 23 kamer 2386 1011 NH Amsterdam telefoon: 5252497

- 1111/1985 Tu be or not tu that is the question; 17.45 u. nu nog Chophom North, zo sne! mogelijk met 'tube' naar Paddington, waar ik met British Rail naar Exeter vertrekken.

Paddington, het 'tu -station waar beertje Paddington gevonden, vandaar zijn naam. Eerst maar met de Northern Line naar Waterloo, daar moet ik 'line' te nemen; line; Piccadilly Circus, Gerry Rafferty, een van mijn favoriete nummers naar P., gelukkig niet meer 18.15 u. Paddi een kopen ....

1 platform one, he, he, ik zit. bekleding als de Maggie T. in aanbieding trein, had ik maar een Rostra meegeno19.00 u. nog drie uur in men.

Adreswijzigingen: Siudentenadm i nistratie Jodenbreestraat 23 1011 NH Amsterdam Readies De redaclie stel! zich open v~~r reaclies, behoudt zich echler het recht voor deze in Ie korlen.

Advertentielarieven zijn op aanvraag verkri jgbaar.

Ondrclch,ten bij voorkeur schrifteliik aan de rArln"r,,,,, richlen.

Veer telefenische inlichtingen: (020) 525 2497 798222 (Ruben Bergkamp)

Foto's in he! afgelopen nummer van de inlroductieweek zijn gemaak! door Dik

ngstheorie, l.A. Ankum Modiglioni en de Een grote boekenberg, MM KB succesvolle samenleving, MJG,MM De maakbaarheid van In opdracht van ..â&#x20AC;˘ 50 jaar IAV, GBK VS, RB Handelsprnitiek van Hugo Keuzekamp Ekonomen zijn een ~ostm acht keer pel' jaaf in een Ontheilig de arbeid!, Belderok van 3.()(X) exemplaren.

Wissel van de wacht, EB ISSN 0166-1485 Road en Doad, Marcel Michelson

Dick van Hell

Kaal Boek, Nwe Herengr.61, Amsterdam. telefoon: (020) 262908

pogo pag. pog. pag. pag. pag. pag. pog. pog. pogo pog.

3 4

5 6

8 10 12 14 15 16 19

Modigliani en de financieringstheorie De naam van Nobelprijswinnaar Franco Modigliani is sinds het einde van de jaren zestig niet meer weg te denken uit de financieringstheorie. In elk tekstboek over 'financial management' of over de 'theory of financial decisions' komt zijn naam een groot aantal malen voor. Steeds is deze echter gekoppeld - als een soort Siamese tweeling - aan die van Merton H. Miller. Samen schreven zij enkele uitelst belangrijke artikelen en dikwijls worden de schrijvers daarvan kortheidshalve als M & M aangeduid.

De opvaltingen van M & M hebben betrekking op de betekenis van financiele beslissingen.

Zij zijn van mening dat onder een aantal veronderstellingen, waaronder die van een volkomen vermogensmarkt, de financiele beslissingen in de onderneming geen invloed hebben op de waarde van de onderneming o Deze wordt uitsluitend door de genomen investeringsbeslissingen bepaald.

De financiele beslissingen, die M & M in het' oog valten betreffen de mate van financiering met vreemd vermogen (de 'financial leverage') en de omvang van de dividenduitkering aan de aandeelhouders. In 1958 verscheen het eerste baanbrekende artikel dat betrekki路ng had op de financiering met vreemd vermogen (Modigliani, F. and M . H. Miller, The Cost of Capital, Corporation Finance, and the Theory of Investment, American Economic Review 1958).

Tot 1958 was de algemene opvalting dot bij een gegeven vermogensbehoefte substitutie van eigen door vreemd vermogen in eerste instantie voordelig is. De hefboomwerking van de financiering met vreemd vermogen wordt niet volledig gecompenseerd door de stijging van de discontovoet waarmee de vermogensmarkt de aan aandeelhouders toevallende winst kapitaliseert. Daardoor stijgt de prijs van het aandeel en daarmee de waarde van de onderneming. Bij voortgaande substitutie van eigen door vreemd vermogen zal evenwel de toeneming van het financiele risico voor de aandeelhouders tot een zodanige stijging van de discontovoet leiden dot een optimum wordt overschreden: de waarde van de aandelen en daarmee de waarde van de onderneming daalt. In deze 'traditionele' visie is er dus een bepaalde verhouding tussen eigen en vreemd vermogen (een bepaalde mate van 'leverage') waarbij de waarde van de onderneming maximaal is: er is een optimale vermogensstructuur. in het artikel van 1958 ontkennen M & M de jUistheid van deze gedachtengang. Zij tonen aan dot onder een aantal veronderstellingen de waarde van de onderneming onafhankelijk is van de mate van financiering met vreemd vermogen . De belangrijkste veronderslellingen zijn : 1) er beslaal een volkomen vermogensmarkt, 2) de in de analyse belrokken ondernemingen behoren lot eenzelfde risicoklasse, 3) afwezigheid van winstbelasling en 4) 'homemade leverage' vormt een volkomen substituut voor 'corporale leverage'. Deze laatste veronderstelling houdt

onder meer in dot beleggers in dezelfde mate en tegen dezelfde rentevoet vreemd vermogen kunnen aantrekken als ondernemingen .

De analyse van M & M berust op de zogenaamde arbitrage-redenering. Deze redeneermethode heeft in de financieringstheorie veel navolging verkregen . Terecht werd in de motivering voor hel verlenen van de Nobelprijs aan Modigliani daarop gewezen.

De arbitrageredenering kan met een eenvoudig voorbeeld wo~en verduidelijkt. Veronderstel het bestaan van twee identieke ond~rnemingen. Het enige verschil t~ssen de beide ondernemingen betrefl de wijze van financiering. Onderneming U is uitsluitend gefinancierd met eigen vermogen, waarvan de marktwaarde Su bedraagt. De marktwaarde van onderneming U, V u ' is derhalve gelijk aan V u = SUo Hel inkomen voor aftrek van rente bedraagt O. Aangezien er niet met vreemd vermogen wordl gefinancierd volt dit gehele inkomen ~an de verschaffers van het eigen vermogen toe . Verondersleld is dat de gehele winsl wordt uilgekeerd.

Onderrieming l is ten dele gefinancierd met vreemd vermogen, waarvan de marktwaarde B bedraagt. Aan verschaffers van het vreemde vermogen wordt hierover een vergoeding van r xl 00% betaald . Onderneming L heeft een marktwaarde VI SI B. Het aan de aandeelhouders toevallende inkomen bedraagt 0 - rB .

Een belegger kan nu len aanzien van de ondernemingen U en l twee posities innemen: 1). Hij koopt met eigen vermogen een fractie ~an het aandelenkapitaal van onderneming L. Zijn portefeuille heeft een waarde van ex. SI .. Het inkomen uit de belegging bedraagt Qo4 (0 - rB) .

2) Hij verwerft een fractie "" van het aandelenkapitaal van onderneming U: Il<. Su = t:.v Vu . Voor de finonciering maakt hij ten dele gebruik von een lening ter grootte von t>< B. Per soldo is zijn belegging met eigen vermogen 0( (Vu - B). Het inkomen uit de gekochte aandelen bedraagt <X Aan rente betaalt hij tJ(. rB. Per saldo is zijn inkomen dus "" (0 - rB).

Het blijkt dus dOl het door de belegger te verwerven inkomen in beide situaties gelijk is.

Dit impliceert dat in een evenwichtssituatie ook de waarde van de nelto-belegging in elk van de situoties gelijk zal zijn. Als dat niet het geval is ontstaat een 'arbitrageproces' dat deze gelijkheid bewerkslelligt. Daardoor geldt

=

+

o.

OL

SI

= IX

(V u - B), hetgeen inhoudt V u

= SI

+ B = VI' De marktwaarden van de ondernemingen U en l zijn aan elkaar gelijk: de marktwaarde von de onderneming is onafhankelijk van de mate van firianCieringmet vreemd vermogen. Er bestaat derhalve geen optimale vermogensstructuur.

De genoemde stelling van M & M heeft aanleiding gegeven tot veel discussie. Ook de geldigheid van de door hen gemaakte veronderstellingen is aan kritiek onderhevig geweest. In een in 1963 verschenen artikel (Corporate Income Taxes and the Cost of Capital: A Correction, American Economic Review 1963) ontwikkelden M& M hun model met inochtneming van het bestaan van winstbelasting. De arbitrage-redenering leidde in dit geval tot de conclusie dot de waarde van ondernemingen voortdurend toeneemt naarmate men meer gebruik van vreemd vermogen mookt. De aftrekbaarheid van de rente bij de berekening van de fiscale winst leidt tot een door de overheid verstrekte 'belastingsubsidie', die in een waardetoeneming van de onderneming tot uitdrukking komt. Uiteraard erkenden M & Mdatde feitelijk waorgenomen vermogensstructuren van ondernemingen niet overeenstemmen met deze conclusie van hun theorie. Zij noemden enkele factoren, die deze afwijking kunnen verkloren, hoewel daarmee geen exacte oplossing werd aangegeven . In latere studies trocht men de geobserveerde vermogensstructuur van ondernemingen te verklaren door te wijzen op een mogelijke gelijkheid tussen de voordelen van het financieren met vreemd vermogen (de belastingsubsidie) en de nadelen ervan (faillissements- en agencykosten).

Hierboven werd er reeds op gewezen dat ook ten aanzien van een andere financieringsbeslissing, het dividendbeleid, door M & M baanbrekend werd werd verricht (Miller, M.H. and Modigliani, F., Dividend Policy, Growth, and the Valuation of Shares, Journal of Business 1961). De ruimte onfbreekt om daarop nader in te gaan. Uit het voorgaande moge echter duidelijk zijn gebleken dat M & M belangrijke bijdragen aan de ontwikkeling van de financiele theorie hebben geleverd .

Met het toekennen van de Nobelprijs aan Modigliani is echter ten aanzien van het vakgebied van de financiering ook zijn Siamese tweeling Miller geeerd.

L.A. Ankum

3

Een grote boekenberg Nog maar weinigen op deze faculteit weten dot in een grijs verleden de verschillende vakgroepen in verschillende gebouwen door de stad verspreid waren. In een recenter verleden werd de he Ie faculteit - op economische geschiedenis no - in het Maupoleum gestopt. Een overblijfsel van de eilandenstructuur der ecanomische wetenschappen vormen de verschillende bibliotheken, de meeste op de vierde verdieping. Ook daar gaat een eind aan komen. In 1979 schreven de studenten Van R'ietschoten en Poort een doctoraalscriptie over de dienstverlening van de bibliotheken. Zij concludeerden dat eenwording gewenst was. Verleden jaar besloot de faculteitsraad hetzelfde.

Aanpak De mensen die de conclusie van de doctoraalscriptie weer naar boven haalden waren Loan Son en Ernst Noorman (resp. Obas en Age), die tevens een enquete onder studentgebruikers hielden.

Nadat hun materiaal in de faculteitsraad was behandeld besloot de raad een kleine commissie in te stellen die bij de vakgraepen ging informeren of eenwording gewenst was . Bijna liep het proces nog stuk toen Jan Kees Mar· tijn (Nobas) de docentenfracties een uitspraak wi Ide laten doen v66rdat de vakgroepreacties binnen waren. Het is een vaststaand feit binnen de faculteitspolitiek dot docentenfracties, zonder vakgroepstandpunten, canservatief en uitstellend besluiten.

Marlijns actie werd getorpedeerd door Age die de volgende raadsvergadering de reacties van de vakgroepen in een motie omvormde - met een geheel andere conclusie dan die van de kleine commissie - en deze molie kwam raadsbreed tot besluit. Hierap werd een andere commissie ingesteld, met de motie als taakopdracht, om de eenwording van de facultaire bibliotheken te regelen , in ieder geval v66r de verhuizing in 1992 van de faculteit naar gebouw E op Roeterseiland.

Deze commissie kwam deze maand met haar rapport uit. Een mooi plan; €len facultaire bibl iotheek met een uitgebreid dienstenpakket. Er zitten wei nog wat haken en ogen aan hel rapport. Ten eersle brengt de commissie een structuur in de bibl iatheek die een hoofdbibliothecaris introduceert die hierarchisch boven het andere bibl iotheekpersoneel staat. Nu is hel bibliatheekpersoneel hierarchisch gelijk. Om dit probleem enigzins te ondervangen wordt voargesteld de functie van hoofdbibliothecaris te laten rouleren onder de bibliothecarissen.

Een ander punt is de uitgebreide dienstverlening . Deze uitbreiding van het dienstenpakket houdt namelijk een uitbreiding van de bibliotheekformatie (=personeel) in. De faculteit heeft niet echt personeel over en de raad zal daarom waarschijnlijk zich niet nu al aan een formatieuitbreiding willen vaslleggen.

In eerste reactie slellen de sludenlenfracties dan ook dat de formalieciaim slechl onderbouwd is. Hel ziel er naar uil dal de raad in haar novembervergadering niel het gehele rapport gaol overnemen . Hel valt te verwachten dal zij hel s~in op groen zet voor hel proces van eenwording en de daarvoor be-

4

nodigde koslen op zich neemt. Ook zit er een gerede kans in dal de raad besluil dal de eenwording al v66r 1992 kan plaalsvinden in bijvoorbeeld 1225.

De evenluele uilbreiding van het dienstenpakkel van de bibliotheken zal nog nadere sludie vergen.

Sceptisch Mevrouw I. de Boone, werkzaam als bibliothecaris v~~r Ismog en Slaathuishoudkunde, is erg sceptisch over de eenwording. Hel lijkl haar aileen reeel voor hel nieuwe gebouw.

Wat betreft de invoering vdh een hoofdbibliolhecaris is zi j daar voor m its het een wetenschappeli jk hoofdbibliothecaris wordt en geen roulerende funclie. Volgens haar maken me~sen er zich bij een raulerende functie gemakkelijk van af omdat er geen ee~ mee te behalen is. Een welenschappelijk hoofdbibliothecaris (economie en bibliotheekwetenschappen) is erg handig voor het aanschafbeleid). Op mijn vraag hoeveel mensen er in Nederland zi jn met die sludie-combinatie blijkt zij optimislischer dan ik. Ze noemlde bibliothecaresse van de SEO en wijsl op sommige mensen bij de UB en Lellerenfaculleil, wiens combinalie overigens tussen bibliotheekwelenschappen en andere studies is .

Zij stelt dat de reden waarom men de bibliotheken wit centraliseren ligt in hel feil dal men vindl dat de bibliotheken niet goed functioneren . Zij beschouwl dit als een grave aanklacht, aok aan haar persoonlijk, Zij stelt andersom dat de bibliolheken besl goed kunnen functioneren wanneer welenschappeli jk personeel en vaoral de sludenlen 'zich wal meer aan de regels zouden houden. Een goede bibliotheek-introduclie vaor eerslejaars zou daaraan kunnen bijdragen.

Zij prijsl het sysleem van referaten omdat dal nog enigszinsde mogelijkheid biedlom mensen vertrouwd met de bibliotheek Ie maken.

Automatisering Dr Ernst Braches, van de UB, vindl het plan 101 eenwording van de facultaire bibl iOlheken een pasilieve onlwikkeling die hij gaar ne steunt. Hij stelt dat dil plan prima pasl binnen de landelijke en internationale onlwikkelingen wal betreft inlerbibliothecair leenverkeer en relrieval aclivileiten. Dal laalsle ::mderstreepl hij door te slellen dal het werk van bibliotheekpersoneel, wanneer de bibliotheekadministralie geautomaliseerd is en de bibliolheek loegang heeft lot enkele data-

bases, literatuurspeurwerk kan verrichten ten behoeve van hel onderzoek . Braches .onderschrijft kennelijk hel inslellen van een wetenschappelijk hoofdbibliolhecaris want hij slell dal er aan de andere kant van de UB terminal (op de faculteit dus) iemand moet zillen die ten eerste bibliotheektechnisch op de hoogte is maar ten tweede ook vaktechnisch zodat hij de vragen van de gebruikers optimaal kan behandelen.

In hoeverre is de VB bereid te participeren in de eenwording? ' Ik vindt de eenwording een goede zaak, om redenen die ik genoemd heb. Het past ook in het kader van de beleidsnotitie universitaire bibliotheekvoorzieningen van hetCvBdatde inste-lling van middelgrote facultaire bibliotheken bepleit omdat dat de beste manier is om je boekenbezit te beheren . Wanneer er op de faculteit een kundig persoon is die continu aanwezig is dan is de UB bereid om een bibliothecaris-terminal, waarmee bestellingen en voorraadadministratie direct via de UB-administratie lopen, neer te zellen.

Het omcoderen van het facultaire boekenbezit vereist een bepaalde expertise die bi j de UB aanwezig is. De UB zal geen enkele druk uitoefenen om tot eenwording te komen , maar als de faculteit er voor kiest dan wil, eigenlijk moet, de UB dat begeleiden.'

Val.t er een herziening van de middelenverdeling tussen VB en facultaire bibliotheek te verwachten indien er een centrale bibliotheek komt?

'De reden dat er discussie is omtrent de verdeelsleutel ligt erin dat de middelen afnemen. AI gedurende acht jaar houdt de universiteitsraad de middelen voor de UB op hetzelfde bed rag terwijl we jaarlijks zo'n 10 15% aan koopkracht veri iezen. Dat is het probleem, niet de sleutels.'

Kan de faculteit nog vruchten plukken van de automatisering van de VB? • 'Jazeker. Er bestaat een kopie van de UBcatalogus die beschikbaar kan komen op SARA. Het probleem is dat SARA Cybercamputers heeft terwij! het pakket op IBM draait. Ik heb vernomen dat SARA nu een IBM 4381 heeft gekregen voor de economische faculteiten van UvA en VU en de centrale administratie . Ais de UB-catalogus daarop mag draaien dan kan binnen twee maanden eenieder met een terminal op SARA de UBcatalogus raadplegen.'

a

MM

Een succesvolle paper!

Vele shjdenten dromen ervan om ooit nog eens een keer in een economisch blad te publiceren of voor een werkstuk een prijs of alom erkenning te ontvangen. In ieder geval meer met O een werkstuk te doen dan er normaal mee gedaan wordt, namelijk het opbergen in een stoffige kast. Om dit laatste te ontlopen is samenwerken een methode, dus een 'werkstukvervangend college'? ledereen kent het gezegde 'twee weten meer dan een' of'eendrocht mookt m och !' en doarom wordt er op de focuiteit ook onderwij s gegeven in de vorm van ' werkstukvervongende colleges' of ook wei genoemd ' werkstuk-college'. Er worden door drie vokgroepen werkstukvervongende colleges gegeven : vrouwenstudies, recht en economische geschiedenis (Japan) .

Werkstukcoliege Een werkstukvervongend college is een onderw i jsvorm woorbi j een groep studenten (510 personen) onder begeleiding gedurende een trimester een werkstuk moken . Het grote voordeel van dit soort colleges is wei dot er veel d iepe'r op de stof kon worden ingegoon en de studenten mokkelijker over hun 'dode' punt heen komen . Het onderwerp komt meestol uit de vokgroep, maar als er een stu dent is die zelf een onderwerp weet kan hij dit oon de vakgroep voorstellen .

Onderzoek bil recht Het werkstuk-college van de vokgroep recht heeft zeer goede resultoten opgeleverd . Zeyen studenten hebben een onderzoek gedoon met de titel : 'een onderzoek naar aonleiding van de ministeriele beschikkingen inzake de wet op de Ondernemingsraden (artikeI44), . Een indrukwekkende titel die wei om uitleg vroogt. Artikel44 van de Wet op de On dernemingsrodEln (WOR) houdt in dat iedere belonghebbende in beroep kan gaan bij 'Onze Minister' tegen een besluit van een bedrijfscommissie* . Dit besluit kan onder andere goon over : de bevoegdheden van de bedrijfscommissie, ontheffing van de plicht tot instelling van een ondernemingsrood, bezwoar van de ondernemer tegen de instelling van een bepoolde comomissie, onderbreking van het werk voor berood, scholing en vorming, verzoek goedkeuring von een besluit van de ondernemer.

De minister doet een uitsprook (met toelichting) over dit ingestelde beroep, dit noemt men een Ministeriele Beschikking . Bij de vokgroep logen 134 von deze beschikkingen op een stapel. De studenten hebben deze beschikkingen nu onderzocht op leesboorheid, wenselijk kiesstelsel, instemmingsrecht en werkwijze van de bedrijfscommissie.

WerkwlJze Bij de eerste bijeenkomst werd er een globool plan gemaakt en werden de beschikkingen ingedeeld naar onderwerpen . Er was een strenge werkverdeling, dus er waren geen noemenswaardige overloppingen. Dit is natuurlijk ook noodzokelijk, wil er doelmotig en efficient gewerkt worden. De groep

De omvangri;ke hoeveelheid slo( wordl eenvoudiger

kwom een keer per week samen om de verschillende geschreven stukjes van elkaar te lezen en te bekritiseren . Er werd een lijstje bijgehouden met de commentaren en deze werden weer verwerkt in het stuk. Aileen de inleiding en de conclusie zijn eigenlijk geschreven door de he Ie groep en dat is temerken ook: de conclusie bestaat uit het opsommen van de verschillende kleinere conclusies. Maar op zich is dit niet hinderlijk, want het is wei prettig om aile conclusies netjes op een rijtje te hebben .

Volgens begeleidster Eis Hoekmon is een werksiukvervangend college een zeer goede methode voor het leren maken van scripties.

Ook heeft ze geconstateerd dot er vrij veel schrijfangst aanwezig is bij de studenten.

Door de begeleid ing worden de studenten geholpen, die angst te overwinnen . Hetuitzoeken waar men moet beginnen en hoe men de vaak omvangri jke stof moet aanpakken wordt eenvoudiger. Ais eerste werkstuk is het zeer leerzaam en voor iedere student oan te raden . Het bijkomend voordeel is dat men leert samenwerken en dat de kritiek niet komt op het moment dot men (bijna) klaar is met het werkstuk . Tensiotte verielde Eis Hoekman mij dot dit soort colleges misschien ook wei mogelijk zijn voor een doctoraalscriptie, aileen zou dit dan moeten gebeuren zonder begeleiding, omdot het anders veel te v~el tijd zoG goon kosten voor de begelei-

der. Maar aileen 01 in een groep werken werkt erg stimulerend en verhoogt de effi ciency .

Het succes Het werkstuklonderzoek is opgestuurd aan verschillende mensen en instonties, woaronder de minister van Sociale Zoken en Werkgelegenheid, drs J. de Koning . Deze heeft met 'veel belangstelling en met genoegen' het rapport gelezen en noemt het een 'kwalitatief goed en gedegen werkstuk'. Ook de heer mr Maschhoupt, afdeling medezeggenschap en ondernemingsrecht van het ministerie, schreef dot het een 'voortreffelijk werkstuk' is geworden en dot het een poor verrassende resultaten heeft opgeleverd . Eis Hoekman wist mij ook nog te vertellen dot dit werkstuk nog verdere gevolgen zal hebben , aangezien Rene Siootweg dit werkstuk verder zal goon uitwerken en er een doctoraalscriptie van goat moken .

KB

.. Bedrijfscommissies worden ingest,e ld door de SER en zijn poritair samengesfeld uit werkgevers- ,?n werknemersverlegenwoordigerso Zij hebben een look bi j de uilvoering van de WeI op de Ondernemingsraden .

5

linkse economen in congres

De maakbaarheid van de samenleving Vrijdag 25 oktober kwam in Krasnapolsky een bont gezelschap bijeen . Het Tijdschrift voor Politieke Ekonomie (TPE) hield een internationaal congres over de maakbaarheid van de samenleving (the makebility of society??).

Spreker waren onder andere Jaques Delors en Wim Kok.

We'werden onlvangen in een goed geoulilleerde zool. Elke deelnemer oniving een koplelefoon mel onlvanger woarmee op vier konalen in vier lolen simulloon werd vertaald . AI dil moois kon niel voorkomen dOl de heer Matzner, hoogleroar Ie Wenen, zijn Engels onverslaanboor uilsprak.

De binnenkomer en hel hooglepunl van de middag was de lezing von Jacques Delors, voorziller van de Europese Commissie. Hel congres kreeg een gehaasl korakler omdat Delors slechls onderholf uur aanwezig kon zijn; hij moest nog naar Luxemburg wOar hij de oprichting von een Europees Monelair Fonds zou goon bepleiten.

De samenleving is best wei mookboar, slelde Delors, maar je moel je priorileiten in de gaten houden , Europa, met hoar vele werklozen, heeft groei nodig. De overheid kon die groei stimuleren. Delors is een aanhanger van de 'technology push' theorieen. Hi j verwacht vooral von de nieuwe technologie werkgelegenheid en pleit daarom voor overheidsstimulering op het gebied van nieuwe lechnologie (ESPRIT, EUREKA).

Daarnoosl is Delors onmiskenbaar Europeaan . Met zichtbare inslemming citeerde hij een on longs verschenen rapport van de OESO dot de groei von de Europese economie zonder samenwerking op 2,5% schol en met Europese economische somenwerking op 3,5%, In Frankrijk, het veelstromenland, noemt men een lechnology-push-post-Keynes iaanse-Europeaan 01 enige jaren een 'Delorsist', Echt verrassend was Delors' pleidooi dan ook niet. Dot kon ook niet; op jacht naar de tekst van zijn rede kregen we Ie horen dol die rede 'tout fait improvise' was, De andere prioriteit die een samenleving volgens Delors moet hebben is een gezond 'cadre de vie', Hij constateerde dot er in de VS vooral sprake is van werkcreatie in de 'fastfood ' -sectoren en de particul iere verzekeringen. Hij stelde dot we in Europa op het ogenblik in het algemeen goed eten en da't de groei van particuliere verzekeringen aileen te verklaren is uit een afgenomen sociale zekerheid, Er zou daarom in de VS sprake zi jn van een slechte groei.

In dit kader is ook van belong de verdediging die Delors gaf van het Europees bouwbeleid , Tegenover z'n opponent in de zaal stelde hij : 'Momenteelbetalen we e'e n hoop geld zodat er in Europa ocht miljoen boeren zijn . Wan-

neer we stoppen met beta len dan zijn er over tien jaar slechts vier miljoen boeren. Hoe ziet Europa er don uit? AI die leuke platte londsdorpjes waar we zo graag op vokontie goon zijn dan spookstadjes. Mij is dot de prijs woord: Daarnaost slelde hij dOl de VS zijn landbouw nog meer subsidieerl en daordoor de - loge wereldprijs dicleert. Niet subsidieren zou marktverlies betekenen,

lo, het koptelefoontje kan of, eindelijk verlost von die vreselijke stem van de simultoonvertaolster. Wim Kok zol zijn inleiding houden; met zijn bekende vakbondsstem steekt hij von wal. No een paar minuten onldek ik dot hij zich keurig oon zijn geschreven tekstdie wij met het toverwoord ' pers' hadden bemochtigd - houdl, inclusief uilroeptekens.

Wot zal dOl heerlijk zijn voor de vertolers.

Onderwijs De heer linn, uit de Bondsrepubliek, zette zich ielwat tegen Delors of, Hij mookte het onderscheid tussen produktinnovotie en procesinnovolie, li jn slell ing was dOl aileen produkti(1novatie economische groei impliceert.

Delors wenste dil niet te anderstrepen. Hij was hel met linn eens dot er no de derde indusliele revolutie (TV) weinig 'nieuws' aan de horizon was; de nieuwe lechnologieen vervongen nu de oude. Maar, stelde hij , wonneer je de nieuwe technologie nielloepost don heb je een comparalief nadeel en rook je - als Europa - je markl kwijt.

Hel hot-item van Kok in zijn inleiding is (natuurlijk als ex-voorziller FNN en EW) de herverdeling von arbeid, maar de vokbonden zijn door de economische siluotie hun wilde haren kWijlgeraakt - beholve de voedingsbond -. Kok mookt het voorbehoud dot de herverdeling von arbeid zo moet gebeuren dot het 'wenselijk geachle proces van economische groei er niel door gefruslreerd wordt' o Hij goat verder - woorschijnlijk in zijn ochlerhoofd de minislersposl von sociale zoken in een volgend kabinet - 'v~~r de herverdeling moel een degelijke financiering bestoan'. Ik

a

6

Invloed op de eigen omgeving is groat

denk nog: 'die Kok, een realistiSch mens', te vroeg gedachl; 'En arbeidsduurverkorting en scholing van werkenden en werkzoekenden op grote schc;ml! dat is mijn keuz~ _ De laatste maanden is door de werkgevers de opmerking gemaakt dat het onderwijs niel goed aansl uit op het bedri jfsleven, veel mensen hebben daor over nogedocht en/of doorover iels gezegd, Kok deed dot nu.

Volgens Kok zau hel goed zijn om de tijd die vrijkomt door arbeidsduurverkorling in toenemende mate Ie benutten voor hel bijbrengen van nieuwe vaardigheden die mensen nodig hebben om bij Ie blijven, om het werk aan te kunnen woor ze stroks voor nodig zijn.

Niet aileen werkenden maar ook werklozen moeten geschoold worden, zij mogen aldus Kok niel zander werk blijven, ols de economie zou oantrekken of bij herverdeling van orbeid, omdot ze niet over een goede opleiding beschikken. Ik ben zeer benieuwd hoe Kok dot wil invullen, zou hij mensen willen verplichten om een opleiding Ie volgen woor ze geen zinin hebben maar die zo goed ligl op de orbeidsmarkl? Hii blijft er nogal vaog over: 'de overheid zou in dil 01 een regisseursfunclie moelen aanvaord~n'.

Technologie Delors sprak er ook over: de nieuwe technologie. Kok richl z~ch in zijn inleiding vooral op de consequenties voor de samenleving, die de ontwikkeling en toepossing von nieuwe technologie kon hebben, troe kon het ook anders voor een sociaal-democraat. Hel heeft zijn voorkeur, zei hij op deze studip.conferentie, dat wonneer in EEG-verbond regeringen, werkgeversorgonisaties en vakcentroles overeenslemming zouden welen Ie bereiken over de wenselijkheid om een offensief gebruik te maken von technologie en wetenschop voor de versterking en vernieuwing von onze economie. Daaraan moet volgens hem ook zijn gekoppeld een gezamenlijke oanbeveling lian die 'drie' partijen - dus regeringen, etc. - dat bij de ontwikkeling respeklievelijk introduclie van nieuwe lechnologieen lijdig informatie wordl gegeven en overleg ploatsvindt over de sociale gevolgen. Dit om onderlinge afstemming von sociale, economische en technologische innovolie zo goed mogelijk vorm en inhoud Ie geven.

II

In dit geval vind ik Kok erg naYef, zou hij werkelijk geloven dot in deze economische situatie zo'n gezamenlijke aonbeveling mogelijk is? Het kosI de EEG al moeile een eensluidende veroordeling van de apartheid te laten klinken omdot er economische belangen op het spel stoan.

Kok vindl hel in ieder gevol de moeile woard om na Ie denken over de mogelijkheden op Europees nivo tot een beler gestruktureerde uilwisseling van informatie en inzichlen Ie komen over de gevolgen van lechnologische innovatie voor de arbeid in de meest ruime zin van het woord. Kok vindtdatwe in datverband zouden moeten kijken noar de grootschalige manier waarop de VS en Japan dit aanpakken.

Maddison Een van de hulpsprekers was me路neer Maddison, een goed doorvoede Engelse labourman. Omdat Delors niel lang kon blijven mocht hij maar een kwartiertie spreken en

Kok: Arbeidsduurverkorting en scholing van werkenden en werkzoekenden op grote school, dot is mijn keuze!"

gebruikle hij zijn lijd om Kok en Delors op slang Ie jagen, wat hem niel goed afging; de heren bleven even verveeld kijken. Hij gebruikte een verkeerde berekening bij hel lerechtwiizen van Kok en zijn lamelijk gunstige berekening van herverdeling van orbeid.

Maar misschien had hij ziin kennis van de Nederlandse toal overschal; Maddison doceerl in Groningen en had Zijll koplelefoontje niet opgehad.

De leukste spreker van de middag was iemand u it het publ iek; 'is it necessary to speak English?' Nee natuurlijk niel, gilde de simultaon-verlaalsler in mijn oor. Na gedemonstreerd te hebben dat hi j Engels sprak poneerde de spreker de volgende stelling in het Nederlands: 'De bonden vertegenwoordigen hun leden, waarom doen de bonden dan nog wat. De leden willen niels, zijn a-sociaal.

Waarom iongeren omscholen als ze dot zelf niel willen? Het fatalisme onder de jeugd en 'de werklozen, het egoYsme von de nog werkenden, waarom zijn de bonden nog oktief".

Kok reageerde zeer geYrrileerd op deze slelling, hij was het er niet mee eens. De bonden hebben dezelfde verantwoordelijkheid voor hun leden als de slaal voor haar burgers.

Doarom zullen de bonden altijd blijven vechten voor hun leden, al werken niel aile leden mee.

Met deze gerusIstellende gedachte konden we naor huis, er is altijd wei iemand die de bonden op de been houdt, wij richlen onze blik op Hans Pont, de huidige voorziller von het FNV. MJG, MM

7

In opdrachf van ...

Er gaat op de televisie geen praatshow voorbij waarin een bewering of stelling opgesierd wordt met cijfers. Deze cijfers zeggen dan vaak iets over de mening vaA·'de NederlOndse Bevolking'. Een markt- en opinieonderzoekbureau dat wroet in de hoofden en het portemonneegedrag van die Ned",·t"'r)dse bevolking is Interview.

Interview, een van de grootste in haar branche, is sinds de oprichting in 1967 door vier man, snel gegroeid . Marktaandeel: 12%, vast personeelsbestand van 100, laatste belangrijke investering: een nieuwe computer van 1,5 miljoen (1984), winst als percentage van de omzet: 15%.

Bij de entree van het gebouw krijgt de bezoeker al gauw de indruk van een bedrijf dat er alles aan doet om modern over te komen.

Veel jong personeel, werkruimten afgescheiden door open tussenschotten en een interieur met veellichte kleurenen hier en daar wat moderne kunst. De telefonische enque teurs zitten op de bovenste, de leiding op de onderste etages. We spraken met Frans Goudart, van huis uit scheepswerktuigkundige.

Nadat hij aan wal raakte is hij via statistisch medewerker, marktonderzoeker en marketingdirecteur bij andere bedrijven, bij Interview terechtgekomen.

Activiteiten en opdrachtgevers De activiteiten van Interview bevatlen 0.0.: ad hoc onderzoek, dat is onderzoek waarbij een opdrachtgever een specifiek onderwerp of goederenpakket willaten onderzoeken en waarvoor een speciale enquete wordt samengesteld.

Het sensorisch panel; dat is een geselecteerde groep van hui~vrouwen die in staat is een oordeel te geven over produkten wanneer het gaat om smaak, reuk, tast en zichl.

Creatief Denken; hier biedt Interview het creatief denkproces als een schaars aanwendbaar goed aan, waarvoor dus een marktprijs bestaal. Ondernemers worden geholpen bij zakenals nieuwe markten aanboren als de oude verzadigd is. Het creatief denken leidt dan tot innovaties die de afhankelijkheid van oude of verouderde produkten verkleinen . Ook geeft Interview in creatieve sessies advies bij het trachten te verlagen van het kostenpakket, bij het zoe ken naar toepassings· gebieden van nieuwe technieken.

De Market/Media scanner: Dit is de spil waar het bedrijf om draa it. Het is een consumentenonderzoek waarbij allerlei activiteiten en produktdelen worden ' gescannt'. Vierenvijftig activiteiten varierend van literaire romans lezen tot iets halen bij de friteskraam. Twaalf produktdelen zoals alcoholische dranken, auto's en fast movings. Dit alles wordt gerelateerd aan personalia en lees-, kijk-, en luistergedrag. Een goede opdrachtgever kijkt natuurliik naar de koppeling tussen Media

8

en produktanalyse. Hij of zij weet dan wie, wat, waar koopt en door welke media de consument zich bij zijn aankoopgedrag heeft laten beYnvloeden, wat weer belangrijk is voor de reclame-activiteiten van de opdrachtgever.

Wenden zich ook startende ondernemingen tot Interview? Ik kan me namelijk voorstellen dat voor het rond krijgen van de financiering van een beginnend bedrijf een gedegen bedrijfsplan, steunend op marktonderzoek, noodzakelijk is.

'Dat gebeurt vrij weinig. Een beginnend bedrijf heeft geld nodig om op te starten . Een beetje project kost toch al gauw f 4000,-, en meestal heeft een starter dat niet vrij om te besteden aan een onderzoek. Wei gebeurt het voor het starten van nieuwe vestigingspunten van een groot bedrijf, bijvoorbeeld een nieuw filiaal van Albert H:

Interview doet ook onderzoek voor de overheid, zowel de lagere als de hogere. Moeten jullie dan niet een aardige concurrentieslag leveren met instellingen als het C. B.S.?

'Nee, het C B.S. levert in wezen standaardin formatie, en vaak is er bij overheden behoefte aan gerichte beleidsinformatie. Die informatie kan je op basis van het secundaire materiaal van het CB.S. moeilijk bij elkaar krijgen:

Werken jullie met enkele grate ot vele kleine opdrachtgevers?

Wij werken met veel opdrachtgevers, sinds 1983 hebben ongeveer 700 verschillende be· drijven opdrachten gegeven, maar daar zit· ten ook enkele grote bij.'

Interne ontwikkelingen en person eel Vroeger werd er veel huis aan huis geenque- . teerd, jullie doen nu veel onderzoek per tele· toon, hoe is die ontwikkeling gegaan?

'VaCiaf 1979 zijn wij bezig met computergestuurd telefonisch onderzoek. Aanvankelijk was er in de branch en ook bij de opdrachtgevers wat huiver ten aanzien daarvan, maar geleidelijk aan is er voor dit instrument meer acceptatie gekomen. In ons eigen ondernemen heeft die telefonische methode een geweldige ontwikkeling doorgemaakt.

In 1979 deden we ongeveer f 700.000 aan projecten op basis van telefonisch onderzoek en dit jaar zal het iets van f 2.000.000,- worden, 70680% van onze omzet:

Ikheb zeit gemerkt dat dit bureau steeds meer geautomatiseerd is gaan werken. Hoe zie je de toekomst t.a.v. nieuwe ontwikkelingen op dit gebied?

Ik denk dat er steeds meer met gedecentraliseerde intelligentie gewerkt gaat worden. Er zal in mindere mate van grote computersytemen gebruik worden gemaakt. Omdat personal computers een steeds grotere capaciteit krijgen kun je meer van netwerken gebruik gaan maken:

Doen jullie zeit ook iets aan systeemontwikkeling op dit gebied?

Wij hebben een systeem dat wij huren vanuit de Verenigde Staten, het systeem voor computergestuurd telefonisch onderzoek. Zelf ontwikkelen we een systeem voor gebruik met de personal computer.

Dat systeem voor de p.c. is in grote mate ontwikkeld door dr'ie zogenaamde Whiz kids, jonge computerfreaks die hun vaardigheid met de computer hebben opgedaan doordat ze in de oertijd zijn begonnen met zelf te rommelen. Een van hen heeft na twee Sinclairs zelf een Apple opgebouwd, een ander heeft al een aantal programma's voor verschillende software huizen geschreven. Deze jongens van rond de twintig hebben na een tijdje stoeien op de computers, voor Interview The InterlView System ontwikkeld. Software die geschikt is om te communiceren met de grote computer van Interview en om zelf, thuis, bij wijze van spreken, kleinschalig marktonderzoek te verrichten. Kennis van het vak is daarbij nauweliiks nodig . Het systeem zal eerst op de Nederlandse, maar misschien later ook op de Amerikaanse markt gelanceerd worden.

Na een testfase wordt het programma op grote schaal aan het bedrijfsleven aangeboden.

Het gebruik van dit systeem bij Interview zelf zalleiden tot veranderingen in de interne organisatie. De gebruikers van de computers worden flexibeler en meer inzetbaar.

De stormachtige groei waarvan de laatste jaren bij Interview sprake is heeft het bedrijf ook voor problemen gesteld. Door nieuwe mensen aan te nemen heeft het die gedeeltelijk het hoofd geboden. Daarbij vallen twee dingen op. Het grote aantal academische titels en de loge leeftijden. Goudart tijdens de Marktinformati~dag : 'V~~r ons vakgebied is verbetering en verjonging van het management broodnodig. Geef ze een kans, lanceer ze, laat ze fouten maken, daar leren ze van' .

Uit welke discipline komt een marktonderzoeker, bijvoorbeeld een projectleider?

'Projeclleiders selecleren we op her ogenblik veer uit mensen mel HEAD of een academi- ' sche vooropleiding . En dan letten we niel zozeer op sludierichting maar meer op algemeen opleidingsniveau. We hebben de' laatste tijd psychologen, sociologen, maar' ook economen en econometristen aangeno-, men . We proberen de verschillende disciplines een beetje te spreiden' bi j het aannemen van mensen . Ook binnen het bedri jf geven we de mensen de mogelijkheid om carriere te maken, door het stimuleren van cursussen .

Het vakkenpakket van een afgestudeerde econoom die wil gaan werken:bij een markt" onderzoekbureau als het onze k~n ik je dus' niet geven.'

nternationallserlng nlernationaal onderzoek kun je ruwweg in wee soorten onderverdelen . Allereerst heb , e de buitenlandse opdrachtgevers die de \Jederlandse markt willen doorlichten . Dit :loet Interview al een tijdje. Een nieuwere :>niwikkeling is centraal georganiseerd on:lerzoek in diverse landen. Sinds kort ziiten er ::Ius Engelsen, Fransen, Italianen en Duitsers Dp de telefonische unit allemaal naar hun land van herkomst te bellen.

Ook de scanner wil Interview gaan internationaliseren. Ze wil toe naar een internationaal netwerk van marktscanners die met elkaar kunnen communiceren. 'Stel je v~~r', zegt Emile van Westerhoven, initiatiefnemer van het internationale onderzoek, 'Een internationaal netwerk van scanners die met elkaar kunnen communiceren ... je hebt altijd genoeg interviewers en je kunt de telefoonkosten op het laagst mogelijke niveau houden. Aile gegevens stuur je op naar de centrale computer, waar ze razendsnel in verschi"ende talen verwerkt kunnen worden '.

Bij internationaal onderzoek dat Interview nu al doel , moet, doordat er in heel Europa gebeld wordt, sterk rekening gehouden worden "mel de verschillende gewoonten en gevoeligheden in elk land en elke streek. Zo kan je een Napolitaan niet Milaan laten bellen. Een voorbeeld . Er liep een uitgebreide steekproef in verschillende Europese landen . Het ging goed, de medewerking van de respondenten was optimaal; mensen voelen zich gewichtig als ze helemaal uit Nederland worden opgebeld om hun mening over ,iets te mogen geYen. Niets aan de hand tot Zwilserland aan de beurt kwam. Keer op keer klonk als enige respons wat nerveus gegiechel aan de andere kant van de lijn . Wat bleek? Er werd geenqueteerd op 1 april. De grappenmakerij omtrent die datum leeft zeer sterk in Zwitserland . Daar is iedereen opdie dag werkelijk op z'n hoede. Een telefoontje uit Nederland?

Ga nou gauw.

Polltlek Maurice de Hond was en is in het circuit van 'de PvdA zeer goed bekend . Via persoonlijke conlacten in die partij heeft hij een samenwerkingsverband met de VARA opgebouwd.

INTERVIEW INS-ITUUT VOOR MARKTINFORMA TIE

info-phone onderdeel van inter/view bv

De uitkomsten voor verschillende politieke partijen t.a.v. zetelverdeling, als ernu verkiezing en gehouden zouden worden, verschillen nogal per instituut. Het NIPO, de NSS lopen vaak ulteen met hun voorspellingen In vergelijking met Interview. Maurice de Hond noemt in de Volkskrant de voorspel/ingen van deze twee instituten ongefundeerd. Wat bedoelt hij daar precies mee?

'Nu moet ik spreken voor Maurice de Hond en dat is moeilijk, maar ik kan wei zeggen dat Maurice de Hond dit soert onderzoeken al jaren doet en een bepaalde methode heeft ontwikkeld, waardoor zijn voorspellingen heel dicht bij de werkelijkheid liggen . Bijvoorbeeld doordat onze wi jze van data verzamelen over de hele week verspreid ligt, zowel 's avonds als overdag . De concurrenten daar- ' entegen enqueteren geconcentreerd 1 2 dagen per week in het veld, waardoor je mogelijk wat vertekening in je steekproef krijgt en het is dan heel moeilijk om dat dan weer met wegingsfactoren te goon corrigeren.

a

Wie bij wil blijven leest De Telex

De neutrale t.v.-kijker kan vOlgens mij, bij het vaststellen van de uiteenlopende pOlitieke polls bij de verschillende omroepverenigingen de indruk krijgen dat er een soorf van versluierde propaganda bezig is. Bijvoorbeeld de A VRO, de TROS en het Nipo aan de ene kant, en de VARA met Interview aan de andere kant.

Is die indruk juist?

'Nee. Bovendien als het zo zou zijn kan je toch heel moeilijk conclusies trekken, want soms geeft Maurice de Hond de PvdA een achteruitgang, terwijl het Nipo haar een voorsprong geeft. Nee er zit echt geen politieke lading achIer.' H .T.N.

9

50 iaar IAV 'We ziin klein maar fiin ! 路 Gesprek met Claire Posthumus Gestimuleerd door een boeiende reportage in Vrij Nederland*) over het Internationaallnstituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) ging de Rostraredactrice bij het Internationaal Archief voor de Vrouwenbeweging (IAV) op verkenning. Het bleek dat de geschiedenis van het ISG en het IAV met elkaar zijn vervlochten. Beide vieren in november a.s. het 50-jarig bestaan. Het eerste is gesticht door prof. N. W. Posthumus (historicus en de grondlegger van de economische geschiedenis in Nederland) en het tweed~ door mevr. W. H. Posthumus-van der Goot (de eerste vrouw in Nederland die in de economie promoveerde en de redactrice van het bekende boek 'Van moeder en dochtel" ).

Naar aanleiding van het bezoek aan het IAV had ik een gesprek met hun dochter - Claire Posthumus (historica) over het archief en de geschiedenis van de vr"ouwenbeweging.

In het kleine, witte pand Keizersgracht no. 10 bevindt zich het IAV. In de stilte van de bibliotheek wordt door een aantal medewerksters hard gewerkt. Een van hen is Claire Posthumus, die direct herkenbaar is aan de grootformaat-sigaren die zii voortdurend rookt.

Verleden Het IA V heeft o.a. boeken uit de 16de eeuw in haar bezit. Er wordt door sommigen nog ver路 der terug in de tijd gezocht naar sporen van onafhankelijke vrouwen zoals Jeanne d'Arc. Hoe oud is eigenlijk de vrouwenbeweging?

Dat weet ik niet; zo oud als de wereld zelf. Eigenlijk is het beginpunt wanneer er sporen van verzet en van het zoe ken door vrouwen naar eigen identiteit te vinden zijn. Vanaf het moment dat vrouwen (in wat voor maatschappij dan ook) niet van plan waren om zich aan de stereotypen te conformeren en hun eigen weg zochten is er sprake van een vonk van vrouwenverzet. Maar in de zin zoals we de term doorgaans gebruiken dateert de vrouwenbeweging pas van het eind van de vorige eeuw, met de strijd voor het vrouwenkiesrecht. Toen pas kreeg de beweging een grotere omvang .

Het IA V werd in 19350pgericht, eigenlijk na de grote bfoeiperiode van de eerste massafe vrouwenbeweging. Wat was de aanfeiding voor het opzetten van het archief?

Het IAV werd opgericht aan het eind van een periode dat men in Nederland dacht dat het voor elkaar was. De vrouwen hadden hun zin gekregen: in 1919 was het vrouwenkiesrecht ingevoerd, in 1921 kwamen de eerste vrouwelijke vertegenwoordigers in de Kamer .

Toen wist men (lees: vrouwen - GBK) niet meer wat er in Nederland nog gedaan moest worden. Aletta Jacobs, de grote Nederlandse feministe, was een dagje ouder gey'vorden (en stierf in 1929). De beweging zakte in elkaar - de noodzaak was verdwenen nadat

10

hun toenmalige doeleinden waren bereikt.

Maar in de jaren dertig kwam de katholieke minister Romme met een wetsvoorstel, bedoeld als noodmaatrege'l tegen de economische crisis: de gehuwde vrouwen moesten uit het arbeidsproces verdwi jnen! Er werd besloten om daartegen actie te voeren. AI snel bleek bij het ondersteunen van het protest tegen Romme's wetsvoorstel dat er behoefte was aan een eigen studiecentrum . Mijn moeder is daarbij betrokken geweest. Toen is het IAVopgezet. Het archief werd bij het IISGondergebracht dat in dezelfde peri ode door mijn vader is opgericht, financieel gesteund door Nehemia de Lieme (van de Centrale Verzekeringsbank in Den Haag).

19 S 50JAAR Vrouwen kunnen heel goed werken zonder veel financiele middelen. De huisvesting is door het IISG betaald, er was daar ruimie.

Min of meer tot 1981 - toen verhuisde het IISG naar de Kabelweg (A'dam -Sloterdijk) - hebben we die ruimte van hun gehad. Er was eigenlijk geen geld, maar het lukte dankzij groot enthousiasme en de inzet van vrouwen boeken en ti jdschriften te verzamelen, d . m,v, schenkingen, door ruilen en door kopen, Toen is ook de nalatenschap van Aletta Jacobs binnengekomen. Ja, dat was al lang niet gek!

Hoe heeft het fA V de oorlog overfeefd?

Een gedeelte is in 1940 in een kluis ondergebracht. De rest is door de Duitsers leeggeHoe was het stichten van het archief finan- roofd. Zo zijn we bijna alles kwijtgeraakt. Na cieef mogelijk? de oorlog kwam dankzij het IISG 20% van ons bezit uit Duitsland terug . Anders hadden we

mel lege handen moelen beginnen.

No de oorlog heefl heilAV aanvankelijk een slapend beslaan geleid. Er was geen belangslelling voor vrouwerizaken. Aile aandachl was gerichl op de wederopbouw von helland . In de jaren zeslig is er don de Iweede golf von de vrouwenbeweging uil de VS gekomen . Ook de provo-beweging heefl de belangstelling voor vrouwen gewekl. Vroeger vochten vrouwen voor kiesrechl, nu ging hel om meer. De huisvrouw-periode is loen afgelopen!

Heden Over het heden gesproken, uit het jaarvers/ag kun je opmaken dat het /A V steeds meer in de be/angstelling komt - het aanta/ bezoeksters in in 1984 met 12% gestegen (t.o.v. 1983).

Overigens: waarom spreekt men daarin uits/uitend over bezoeksters en /eensters? Z/jn het all{]{m vrouwen die gebruik van het IA V maken?

Nee, vrouwen zijn in de meerderheid maar mannen komen hier ook naarloe . Voor die termen hebben we in eersle inslanlie zelf gekozen in hel kader von hel feminiseren von hellaalgebruik. We zijn per slol von rekening een vrouwenbibliolheek! Er komen vee I slu den len (ook economie-sludenlen? Waarschijnlijk sporadisch omdat Claire Posthumus 'weifelend reageert. De enige daar bekende persoon uil de economiewereld bleek Margo Bruyn - Hundl(!Âť , maar ook academici, journalislen en gewone vrouwen . Over economie gesproken : hel onderwerp 'Vrouw en Managemenl' ligl nu in de belangstelling von de onderzoekslers.

inziens is zulk ephemeer materiaal onmisboor om inzichlle krijgen in wat er in de wereid gebeurl. En hel nalionale karakler von een bibliolheek beperkl hel inzicht iii hel grotere verband.

Wat Is precies uw aankoopbeleld? Wordt er naar gestreefd om aile publ/cat/es over vrouwen fe verzamelen?

Ja, daarnaar streven we moor ,hel lukl niel.

Vrouwen kunnen heel goed werken zonder veel financiele middelen

Heett het /A V contacten met zusterblbliofheken in het bulten/and?

Sporadisch . Je benl zo druk met je eigen werk bezig, am de lOok draaiend Ie houden . Af en toe helpen we mel hel opzetten von vrouwenbibliolheken zoals in Milaan, Frankfurt.

We ontvangen sleeds meer builenlandse bezoekers uit bijv . Japan, Duitsland , Oostenrijk en Zuid-Korea. Binnenkort verwachlen we bijvoorbeeld een Hongaarse vrouw die een onderzoek zal verrichten naar de 19de eeuwse schrijfsters. Uit Oost-Europa, namelijk uil de DDR, krijgen we een vrouwenblad 'Fur Dich '.

Soms is de waarde niel of Ie lezen uil aan sluk . Pas een verzameling von bijvoorbeeld pamfleljes heefl echle belekenis. Aileen de verzameling geefl weer wal er gaande was in de maalschappij . Onze aanwinslen omvallen 2792 boeken in 1984, daarnaasl kri jgen we 'o.a. scriplies en disserlalies binnen.

Waaiom worden ook werken (dissertatles) in moeilijk toegankell/ke talen verzameld? Worden die In een leesbare taal vertaald?

Nee, daarvoor onlbreekl hel geld. Hel doe I is bewaren, of de lekst nu Koreaans is, of Arabisch; zodat die stukken niel verloren goon. vervolgt 0P pogino 19

A TV en onbetaa/de arbeid ook?

Eigenlijk kun je voor de meest recenle vraogstukken beter in hel IDC (Informatie en Documentatie Centrum voor de vrouwenbe weging) terecht. (Het IDC is in hetzelfde gebouw gevestigd - GBK). Onze systematische catalogus loopt ongeveer een half jaar achter . Bij het IDC heeft men 250 tijdschriften en zogenoemde 'grijze literatuur' zoals rappor ten , brochures en pamfletten ter inzage .

Hoe internationaa/ is het IA V? Wat is de beteken;s van het archiet op Europees en mond;aa/ n;veau?

Het woord archief is eigenlijk dubbelzinnig .

De bibliotheek omvat 30.000 banden en daarnaast bestaat het archief dot kleiner en minder internationaal is. De betekenis van het IAVop mondiaal niveau ... we zijn klein maar fijn . Omdat het IAV pas sinds 1981 behoorlijk is gefinancierd, hebben we achterstanden opgelopen . Dergelijke bib liotheken bestaan in de VS, maar ook in Pari js, Brussel , Londen en Reykjavik. De Schlesinger Library in het Radcliffe College in Cambridge (Mass.) heb ik vorig jaar bezochl. Hel ziet er werkelijk fanlastisch uit, het doet aan een balzaal denken . Het nadeel van die prachtige bibliotheek, die sinds 1948 bestaat, is hun verlOmeling. Dot is een nationale collectie van boeken, zonder pamfletten of br<;>chures. Mijns

11

Handelspolitiek var. de VS Sinds de tweede wererdocrlog heeft Amerika steeds meer zijn stempel op de Wereldeconomie gedrukt. In ruil voor de vele miljarden dollars die nodig waren voor de wederopbouw heeft West-Europa zijn positie als grootste en belangrijkste economische wereldmacht moeten prijsgeven. Zowel militair alseconomisch gezien kwam Amerika als grote overwinnaar uit de strijd naar voren. De tijd van het isolationisme was voorgoed voorbij. Amerika was in de wereld niet meer weg te denken. Een beschrijving van's werelds belangrijkste economie.

Vanaf de Iweede wer~ldooriog 101 aan de oliecrisis van 1973 werd de wereldeconomie gekenmerkl door een algehele welvaarlsloename. De werkloosheid was laag, de wi nslen in de ohdernemingen stegen, de inveslerfngen nomen loe en het nalionale inkomen ging met sprongen 路omhoog. No 1973 echler broken slechtere tijden aan, lijden die algemeen bekend sloan als de economische recessie. De werkloosheid sleeg lot ,s chrikbarende hoogles, de inflalie was enorm, winslen en investeringen in bedrijven nomen of en het nationale inkomen en de economische groei slagneerden . Begin lachliger jaren werd een aanzet gegeven 101 verbetering. Het eerste uilte zich dOl in Amerika.

Groei van enige belekenis bleek weer tol de mogelijkheden te behoren . Door is nu weer enige vertraging in gekomen wanl ook Amerika wordl met grole problemen geconfronleerd.

Handel,oorlog Een belangrijke graadmeter voor economische groei is het nationaal produkt. In 1984 was de groe'i van hel brulo nalionaal produkl in Amerika nog 6,4% en op grond van de tol nu loe bekende cijfers is deze groei gedaald naar 3,4% in 1985. Eind 1981 had de groei een absoluul dieptepunl bereikt van -4,5% .

Begin 1984 was deze toegenomen tot 10% om vervolgens weer een doling te zien te geven . Een complex van factoren is hier debet aan.

Allereerst kan het giganlische tekort op de handelsbalans worden genoemd. In 1981 was het tekort nog 'slechts' $39,7 miljard en verwacht wordt dot dit tekort eind 1985 zal zijn opgelopen lot $150 miljard. Japan en Canada hebben het grootste aandeel in dit tekort met respectievelijk 30% en 17%. De voornaamste andere boosdoeners zijn ach, tereenvolgens Taiwan, West-Duitsland, Mexico, Brazilie, Hong Kong, Indonesie, Italie en Korea.

Enige voorbeelden ter illustratie: Amerika importeerde in 1984 60% van aile verkochte televisies en radio's, het importaandeel van fietsen bedroeg 45%, van schoenen 71 % en 26% van aile verbruikte staal werd geYmporteerd . Om dil enorme handelstekort tegen te goon gingen er binnen het Amerikaanse congres stemmen op om terug Ie vallen op protectionistische maatregelen. President Reagan dreigde echter gebruik te maken van zijn velorecht om zo handelsbeperkende maatregelen tegen te gaan, maar voegde hier wei

aan toe dat hij niet zal staan toekijken hoe In 1984 verkochten Japanse fabrikanten voor Amerikaanse arbeiders hun banen verliezen $60,4 miljard op de Amerikaanse markt leromdat andere landen niet volgens de regels wijl Amerikaanse ondernemingen voor $23,6 spelen. Bovenal wilde hij hiermee voorko- miljard aan goederen op de Japanse markt men dot er een handelsoorlog zou uitbreken . afzetten . Of dit gapende gal van $36,8 milHij kon ook moeilijk anders; per slot van rekejard in de toekomst kleiner zal worden is in ning is hij altijd een voorstander geweest van grote mate afhankelijk van de wisselkoers 'vrije' handelszones . van de dqllar Jen ojJzichte yon de yen. , Ook premier Nakasone van Japan vreesde Koning der valuta een toenemend protectionisme indien er niet De koers van de dollar was enige maanden werd tegemoetgekomen aan de steeds gro- geleden tot ongekende hoogle gestegen . In~ ter wordende onvrede in Amerika . Dit bleek ,middels is deze koers weer teruggebracht tot wei uit zijn toespraak voor de televisie begin een wat aanvaardbaorder pei I. Dot deze wisapril dit jaar. Hij deed een beroep op het Ja- selkoers in belangrijke mate heeft meegepanse publiek meer buitenlandse goederen werkt aan het toenemende handelstekort I ijkt te kopen: 'Als iedere Japanner voor $100 aan mij evident; immers een dure dollar betekent buitenlandse goederen zou kopen, zou dit relatief goedkope buitenlandse goederen leeen toename van $12 miljard betekenen aan genover relalief dure Amerikaanse goedeimportgoederen en zou het buitenland tevre- ren . Daarbij wordt het builenland ook steeds den zijn '. Tevens beloofde hij de handelsbar- 'goedkoper voor de Amerikaan. Een toenerieres enigszins weg te nemen en het doolhof mende kapitoolvlucht door vakanties buiten van voorschriften Ie simplificeren.

Amerika is hiervan hel gevolg.

TRADE

._---

Drelgende handelsoorlog

12

WARS

Zolang de rentestand in Amerika hoog blijft zeir eveneens de vraag naar dollars groot blijven . Het. beleggen in de dollar blijft een lucratieve zaak en voor speculanten schijnt de dollar zijn aantrekkelijkheid niet te verliezen .

Verschillende interventies van de centrale banken resulteerden weinig effect vanwege. de grcieiende vraag maar laatstelijk is men er toch in geslaagd ' de dollar fors omlaag te brengen.

Ruim 50% van de wereldhandel vindt in dollars pla-aHi en daarom zijn ook de landen buiten Amerika niet gebaat bij een dure dollar.

Weliswaar neemt hierdoor de export naar Amerika enorm toe maar omdat de prijs van olie in dollars wordt berekend heeft dit weer zijn remmende werking op de economische groei.

Een pluspunt van de sterke dure dollar is dat de inflatie vrij klein is, ronde de 4% op dit moment. Ongetwijfeld zou een zwakke dollar een beduidend grotere inflatie betekend hebben. Vanwege de goedkope importgoederen worden de Amerikaanse ondernemingen gedwongen hun prijzen relatief laag te houden, om zo te kunnen blijven concurreren .

Financieringstekort Behalve het tekort op de handelsbalans neemt het tekort op de betalingsbalans extre me vormen aan . Toen Reagan in 1981 aan het bewind kwam bedroeg de nationale schuld $750 miljard . Nu, dikke vier jaar later is deze gestegen tot een vborlopig hoogtepunt van ongeveer $2 biljoen. Dit tekort moet worden gefinancierd door staatsleningen waardoor de rentesland za l toenemen en een hoge rentestand doet de investeri ngen afnemen. Reagan heeft iedere belastingverhoging 101 nu loe tegengehouden en gelooft nog immer dat hel financieringstekort zal goon dalen door de economische groei . Voorspellingen wijzen er echler op dot het financieringstekorl in 1989 rond de 5% zal bedragen en de nalionale schuld zal bl i jven loenemen zodat een sleeds groter wordend gedeelte van de overheidsuitgaven aan rentebetalingen op zal goon.

Ti jdens de verkiezingscampagne in 1984 maakte Mondale het financieringslekort tot het voornaamsle issue . In zi jn toespraken voorspelde hij dal een groot financieringstekort de internationale rentestanden omhoog zal trekken, de geldbeleggingen doet afnemen , de werkgelegenheid zal verminderen en in de toekomst funesl zal zijn.

De loekomst zal leren of Mondale gelijk krijgt.

Werkloosheid Door de afna'rrie in econom.ische .groei slag -' neerl de afname ."an de ~erkloosheid . De werkloosheid wos eind 1982 )0.6.% v,a n de beroepsbevo Ik i ng, ze ker vo o-r.路Ame路ri kaa nse begrippen wasdit ongekend hoo~. Inmiddels is de werkloosheid gedoald tot 9ngeveer 7% ' van de beroepsbevolking, maar verwacht wordt dal deze de komende jaren niet veel meer zal afnemen . Zoals al eerder gezegd zag het Amerikaanse congres heil in het: beschermen van de eigen markt. Zodoende hoopt men de bestedingen aan Amerikaanse

goederen aan Ie wakkeren en op die manier moet de Amerikaanse industrie een impuls krijgen waardoor er een grotere vraag naar arbeid zal onlstaan . Weliswaar neeml de onvrede onder de bevolking toe maar de publieke opinie staat liever vrije handelszones v~~r.

Arbeid in Amerika is relalief erg duur. Hel gemiddelde uurloon voor fabrieksarbeiders ligt op $12,59 terwijl dil voor Japan bijvoorbeeld maar $6,35 is en voor Brazilie zelfs maar $1,23 . De dure arbeid en de verzwakte concurrentieposilie van Amerikaanse produkten zullen er zeker voorlopig nog voor zorgen dot de werkloosheid vrij hoog blijft .

Latilns-Amerika Dit jaar werd Amerika opgeschrikt door een dreigende bankencrisis.

De LatijnsAmerikaanse landen konden niet meer aan hun betalingsverplichtingen voldoen . Gelukkig werd er een oplossing gevonden: opn i euw werden er len i ngen verslre kt ter grool. Ie van bijna $1 miljard. De enige hoop voor Amerika is dal de Latijns-Amerikaanse landen niet verstrikt raken onder de gigantische schuldenlasl, en door een snelle economische groei deze schuldenlast kunnen verminderen . De ramp zou niel te overzien zijn als de bom zou barsten . Aileen al in LatijnsAmerika staat $230 miljard uit aan leningen.

Het is te hopen dot de groei zich in de wejeld zal doorzetten omdat dan automatisch Latijns-Amerika wordt meegetrokken. Ais het ooit zover komt dat aile betalingsverplichtingen worden opgeschort of er gewoonweg niel meer betaald kan worden dan zal dit betekenen dat verschillende Amerikaanse banken failliet zullen gaan en een financiele crisis wordt onvermijdelijk. Deze onzekere factor heeft er voor gezorgd dot de banken minder leningen verstrekken en dit heeft weer zijn gevolgen voor de economische groei in Latijns-Amerika . Kortom : een ti jdbom .

De wereldcrisis is uit een diep dol gekropen . en het lijkt alsof het dieptepunt inmiddels gepasseerd is. Door de complexiteit van factoren die verantwoordelijk zijn voor de economische recessie is het moeilijk een eenduidige oplossing te geven. Daarom zal hel nog wei een aantal decennia duren voordat aile problemen en obstakels de wereld uit zijn .

Als we Kondratieff moeten geloven kunnen we rond 2015 een nieuw economisch hoogte. punt tegemoet zien. Daar hou ik ' tdan voorlopig maar op.

RB Bronnen :

Time Magazine, verschillende nummers The Economist, vers~hillende nummers

13

'Ekonomen ziin een beetie gek' (slot) Achttien december aanstaande vangt het methodologenkongres ter ere van het emeritaat van Prof.J.J. Klant aan. De noemer van het symposium luidt 'The Popperian Legacy in Economics'. Nog voordat de nu 83 jaar oude Sir Karl Popper is overleden, zullen wij ekonomen de strijd om de erfenis in gang zetten. En we doen dat vol overgave. In de Rostra van septembe jongsleden werden de huidige kontroverses in de wetenschapsfilosofie al toegelicht. In het oktobernummer stonden interviews met enkele prominenten uit de methodologenwe~eld. In het laatste artikel van deze serie voigt een slotbeschouwing over de geestesnood van ons, ekonomen.

Volgens het wetenschapsbeeld van Popper onderscheidt wetenschap zich van pseudowetenschap of metafysika, door het opstellen van Iheorieen die hel oplreden van.bepaalde gebeurtenissen uitsluiten. Aan de hand hiervan kunnen theorieen worden getoetsl. Hoe meer een theorie weet uit te sluiten, des te meer inhoud. heeft deze. De wetenschap schri jdt voor! doorda! via het proces van het opstellen van theorieen (gissingen) en het toetsen van theorieen steeds inhoudsrijkere theorieen ontstaan. Mark Blaug heeft zich aan deze visie overgegeven.

In de vorige Rostra's konden we reeds zien dot er momenteel steeds meer twijfel ontstaat over deze stellingname. Volgens sommigen zijn ekonomische Iheorieen oberhaupt niet toetsbaar, en worden empirisch weerlegbare theorieen niet opgesteld om een ekonomische theorie te toetsen, maar om bepaalde problemen Ie lijf Ie goon. Dit is ekonomie als toegepaste wetenschap, waarbij verdergaande pretenties over het naderen van de waarheid overboord gegooid moeten worden. Dit is zo'n beetie de posilie van Klant.

Volgens sommigen goat dit echter nog Ie ver, en zijn ekonomen vaak in heel andere dingen ge'interesseerd. Er zijn allerlei gespreksnivo's, en het gaat erom te ontdekken wat in de verschillende gespreksgroepen nu van belong is. Aan een rationele rekonstruktie van het ontwikkelingsproces van de ekonomie, zoals Lakatos dat heeft voorgesteld, wordt door deze mensen weinig waarde gehecht. Maar ook de ekonomie als een toegepaste wetenschap, een beleidswetenschap, geeft een verkeerd beeld van wal ekonomen willen en doen. Anders zou pure Iheorie in de VS nooi! zo populair kunnen zijn. Er zijn allerlei gespreksnivo's waarop ekonomen zich bewegen, en via Popperiaanse, lakatosiaanse of andere ralionaliserende denkschema's komt de waarde daarvan niet aan het licht.

Deze derde stroming is in andere dingen ge'interesseerd: overtuigingskrachl, retoriek.

Ario Klamer en Donald McCloskey zitlen op deze lijn.

De patient :zelf En wal vlndl de doorsnee-ekonoom zelf, niel gehinderd door enige kennis ove het metho-

14

dologendebal? Hij pleegt Poppers leer mel de mond Ie belijden, maar zich er in de praktijk weinig van aan Ie Irekken. Het hoort gewoon zo, iedereen is popperiaan, dus wij ook, tenminsle (als we de popperiaan Mark Blaug mogen geloven) in 1980. Blaug vindl: 'For the most part, the battle for falsificationism has been won in modern economics.

The problem now is 10 persuade economists to lake falsifications seriously' (Blaug 1980, 'The methodology of economics (or how economists explain)', biz. 260). Volgens Blaug is er een probleem in de opleiding: we zouden ons wat minder moelen bezighouden met lege theoretische spelletjes, en wat meer ekonometrische scholing moeten krijgen. Waar momenteel 'economists are playing tennis with Ihe net down', moeten de ekonomen in het vervolg aangeven welke feiten zouden leiden tot een weerlegging van hun theorie.

Gewone Iheorieen moelen aan de hand van de werkelijkheid worden geloelsl en aangepasl, maar paradoxaal genoeg wil Blaug dot de werkelijkheid zich aan zijn metatheorie aanpast. Zoals uil het interview in de vorige Roslra bleek, is Blaug loch ook van mening dot zijn metatheorie de werkelijke gong van zaken dekt. Blaug is in dit opzicht dus enigszins tweeslachtig.

gronden vall te beoordelen, de toets niel doorslaal, is niet in overeenslemming met het oordeel dot Blaug ons in de vorige Rostra gaf; hel is subjektief gekleurd, en voor monetaristen geen aanleiding om een andere professie te kiezen.

Freud Er beslaat een verschil tussen wat de meesle ekonomen denken, en wat er in feite wordt gedaan. De werkelijkheid is niel immer de leidraad voor de ekonoom, en kan dit ook vaak niet zijn. Desondanks zal vrijwel iedere ekonoom beweren dat het juisl de werkelijkheid is, waarop hij zijn ideeen baseert. Dit leidt tot spanningen in het onderbewuste, de ekonoom is een beelie geestesziek en krijgl een verwijsbriefje naar de divan. Via de psychoanalyse van Freud kunnen we proberen door te dringen in de kwellingen van de palient.

De uiterlijke symptomen zijn, zoals dOl hoart bij Freud, hysterie. Er zijn ook ekonomen die dal onderkennen, zo bleek on longs nog. Het laatste kong res dot onze faku Iteil organiseerde, ler ere van he! emeritaat van Prof.G.A Kessler, had namelijk lord Nicholas Kaldor als gast. In een interview dot hij toen gaf (ver-

'Niet aileen de verdrongen homoseksualiteit, die elke ekonoom teistert, speelt haar parten ... '

Mehnad Desai heeft gepoogd via een reeks van eKonometrische toetsen de Keynesiaanse en Monelarislische leerslellingen met elkaar Ie konfronleren (zie zijn boek 'Testing "Monetarism', 1981). Zo moel Blaug het zich voorgesteld hebben. Echter, aileen 01 het ontbreken van duidelijk ekonometrische kriteria, die.zo'n vergelijk moelen beoordelen, maakt Desai's took vrijwel direkt 01 onmogelijk. Het eindoordeel van Desai, dot hel monetarisme, voorzover dat op ekonometrische

schenen in De Volkskrant van 19 november 1984) zei Kaldor: 'De manier waarop het monetarisme vanaf pakweg 1979 de bijbel, de nieuwe heilige doktine werd, is nogal irrationeal. Milton Friedman stond het 0125 jaar te roepen, maar daaraan schonk niemand aandacht. Plolseling werden ollerlei kranten zoals de Financial Times in Engeland monetaristisch en raakte ook Amerika ermee besmet. In hun kielzog sleepten ze plolseling vele ekonomen mee. Deze massahysterie is

heel moeilijk te verklaren' . De geplaagde geest van de ekonoom leidt tot aanvallen van massahysterie . Wat is de Freudiaanse diagnose die wij nu moeten stellen?

We moeten de oplossing zoeken in verdringing van oerdriften . lou het kunnen dat de zwakke, vrouwelijke wetenschappen een onderbewuste penisnijd naar de harde natuurwetenschappen koesteren? Het mechanistische op-en-neer wereldbeeld van de pre-relativistische natuurkunde, en 'het atomisme dat zoals iedere beginnende Freudiaan weet, niets anders dan het mannelijke sperma vertegenwoordigt, roept hevige jaloezieen bij de ekonoom op. Echter, een transscientistische operatie heeft ook aan de ekonoom een mechanistisch en atomistisch wereldbeeld geschonken. lo wordt ook de ekonoom krachtig, mannelijk. Maar een gevolg hiervan is dat een onderbewuste identiteitskrisis gaat sluimeren. Niet aileen de verdrongen homoseksualiteit, die iedere ekonoom teistert, speelt hem parten, nee, een nog veel wezenlijker probleem is aan de orde.

Is de ekonoom nu ekonoom of natuurweten: schapper, of nu zelfs geen van be ide meer, hooguit een pseudowetenschapper? Popper gaf h iervoor een kriterium. Hij gaf de wetenschappen een vader en een moeder. De moeder van de wetenschappen' heet Empiri-

sche Waarheid. De vader heet Falsifikatiebeginsel, en de vader velt het oordeel over wat wetenschap is, en wat pseudowetenschap.

De kinderschare bestaat uit de 'unified scie'nces', die allen naar dezelfde ouders luistereno Maar wie kent niet het verhaal van Oedipus, die eerst zijn vader vermoordde, vervolgens zender het te weten zijn moeder locaste huwde en, toen hij zich hiervan bewust werd, zich de ogen uitstak om de gruwelijke waarheid niet langer te hoeven aanzien? Freud heeft het Oedipuskomplex in de psychoanalyse gerntroduceerd: de verdrongen liefde van de zoon naar de moeder.

Met Freuds hulp stellen we dus de volgende diagnose. De schaarste aan genegenheid, die ook de wereld der wetenschap kenmerkt, brengt de Ekonoom ertoe om verblind te raken door de Empirische Waarheid, en doet hem er toe verlangen om het Falsifikatiebeginsel om zeep te helpen. Hij kan niet anders, het zijn de innerlijke driften die hem dwingen. Dit verlangen wordt gesublimeerd in de persoon van Popper. De liefde voor Empirische Waarheid botst met Karl Popper, het nu vleesgeworden Falsifikatiebeginsel. Kolder?

Nee, natuurlijk niet : een bewijs voor deze theorie is ons door de organisatoren van het kongres 01 gege\en. De wens om nu reeds over de erfenis van Popper te gaan praten, is niets anders dan de uiting van een onderbe-

wuste drang tot een Oedipale vadermoord.

Maar laat ons .verder kijken. Waartoe leidt deze moord? In het klassieke verhaal wordt het antwoord op deze vraag ons al aangereikt. De straf van Ekonoom zal zijn, dot het vermogen om Empirische Waarheid te zien, verloren gaat. Dus misschien is het beter om Popper nog even te laten voortleven, de erfen iskwestie te laten rusten, en hysterische aanvallen onder ekonomen te laten voortdureno Ma')r het is mogelijk dat de laatste minder erg worden, als we iets beter begrijpen wat ekonomen in feite doen. Het is zelfs mogelijk, dat als we met dot laotste verder zijn, we konkluderen dat er van hysterie eigenlijk geen sprake was. Dat, net zoals Freuds Dora niet hysterisch en ziek was, ook de ekonomen die in de jaren zeventig het monetarisme gingen aanbidden, niet hysterisch waren, ook 01 werden ze dan niet door empirische overwegingen tot hun liefde gebracht. Misschien dot het onderzoek van Klamer en McCloskey ons op weg helpt, of dat in andere hoeken van de methodologie inzicht wordt geschapen in de vraag wat ekonomen nu uiteindelijk beweegt. Tot die tijd echter zijn ekono.men een beetje gek.

Hugo Keuzenkamp

Ontheilig de arbeid !

'Produceren en consumeren. Produceren waarin? Dol donderl niet. Produceer! Voor mijn part een nieuwe borrelnoot ( ... ). En het milieu dan? Waar lui je over? Banen willen we zien! Dus: dereguleren die milieuwetlen . . . en snel. En de kwaliteit van de arbeid? leur niel man, werken willen we, banen willen we zien.'

Dit verkondigde Bingel in de Volkskrant von 28 april 1983. Begin 1983 richtte Bingel (dezelfde die lijdens hel kernwapendebal op de regeringslafel sprong) de Nederlandse Bond Tegen Arbeidselhos (NBTA) op met de bedoeling de mensen Ie wijzen op het calvinislische arbeidsethos dat hen in zijn verslikkende greep houdt. De bond ondersteunl hoar ideologie mel werken van de filosofen Paul Lafargue, Herberl Marcuse, Andre Gorz, Ivan Illich en Hans Achterhuis.

De bond verzel zich legen hel orbeidsethos waarin je pas als een volwaordig mens wordt beschouwd ols je belaalde beroepsarbeid verricht. De plaots van iemand in de maatschappij heeft hij in hoge mate Ie donken aan zijn plaots in het orbeidsbestel en hij bereidt

zich door het volgen von onderwijs op die plaats voor. Toch wordt maar een dee I van de activileilen die gericht zijn op de bevrediging van de menselijke behoeften, namelijk die aclivileilen die een zekere marklwaarde hebben en beloond worden, officieel als arbeid beschouwd.

Volgens de NBTA is dot de reden dat werkloosheid als zo'n trauma ervaren wordt, werklozen zich mislukl voelen en ook ols mislukl worden beschouwd. De bond propageerl een basisinkomen voor iedereen om in de eerste levensbehoeften Ie kunnen voorzien. Hierdoor kan aan het begrip arbeid een nieuwe dimensie gegeven worden. Men moet bewust produceren en zich minder goon richten op de verbruiksgoederen en meer op gebruiksgoederen, noodzakelijke en duurzame goederen. Het milieu neemt bij de produktie een belangrijke pi oats in en de organisotie zou volgens de Bond geregeld moeten zijn door arbeiderszelfbesluur. De vrije Hjd die de Bond nu meer beschouwd als consumplielijd zal don werkelijk vrij worden.

De overheid moel niet aileen praten over hel

scheppen van bonen en de sollicitatieplicht afschaffen. De 'overheid werkt samen mel de vakbonden het hardsl mee aan hel instandhouden van hel heersende arbeidsmoraal waardoor een op winsl, vernietiging en oorlogen gebaseerd economisch stelsel mogelijk wordt gemaakt. Aile mensen zijn een slaaf van hel kapilalislisch systeem en dienen zich volgens de NBTA Io"s Ie maken van de hen opgedrongen positie van consumeren en produceren .

De NBTA heeft geen visie ap de vrije tijd en stelt in hoar kritiek steeds weer dÂŁ arbeid centraal. De vraag is of de Bond echt een alternatief voor het bestaande orbeidsethos biedt.

Ze staat bijvoorbeeld sympathiek tegenover Memo-bedrijfjes maar oak door kan sproke zijn van een conventioneel arbeidsethos. Het is niet allijd even duidelijk welke maalschappijvisie de Bond aanhangt. Vindt ze dOl de culluur (de heersende norm en en 'waorden rond orbeid) is afgeleid uil de strukluur (de produklieverhoudingen) of andersom.

Maar over een ding beslaal geen onduidelijkheid; ontheilig de arbeid.

Belderok

15

Wissel van de wacht Voor het eerst in de geschi~denis von de economische focultei.t is een student von de NOBAS (voorheen OBAS) gekozen tot studentlid in het bestuur von de foculteit. Ook voor de Universiteit von Amsterdam ols geheel is het de eerste keer dot een studentbestuurslid niet ofkomstig is uit een linkse groepering.

Zol dit op zich historische feit veronderingen teweeg brengen in het besturen von de foculteit? Is er, voor het studentbestuurslid ubarhoupt ruimte om een stempel op het beleid te drukken? We vroegen het Marcel Michelson, het ofgetreden bestuurslid en Rob Jorg, het nieuwe bestuurslid.

Het dagelijks bestuur van de faculteitsraad bestaat op onze faculteit uit een kroondocent, een docent en een student. Het bestuur heeft een coordinerende functie, voert besluiten van de raad uit en bereidt vergaderingen v~~r. Het studentbestuursUd wordt gekozen door de faculteitsraad en het besturen is voor hem een parttime baan. Marcel Michelson is 23 jaar, 5e jams student in de algemeen economische richting, actief binnen de AGE en is twee jaar studentbestuurslid geweest. Marcel is verder lid van de Commissie WetenschapsBeoefening en een benoemingscommissie UHD ad personam .

Marcel over de afgelopen twee jaar.

Marcel: 'Tijdens mijn bestuursperiode was de TweeFasenStructuur net ingevoerd en zijn de operatie TaakVerdeling en -Concentratie en de voorbereidingen van de Wet op het Wetenschappelijk Onderwijs '84 van start gegaan . Er was een klimaat voor besturen op universitair en facultair niveau dat beheerst werd door bezuinigingen . Hoe verwerken we de door Den Haag opgelegde bezuinigingen zo goed mogelijk opdat onze faculteit zo weinig mogelijk pijn lijdt? Het was defensief besturen terwijl het interessante voor studenten in de raad juist is dat je daar zit met een bepaalde visie op hoe het moet gaan gebeuren op een faculteit . Nu komt er weer meer ruimte om na te den ken over hoe we het onderwijs willen verbeteren, nu kunnen we weer in de aanval.'

Dat geldt tenminste voor de raadsleden, maar zjn er voor het studentlid in het bestuur ook mogelijkheden om in de aanval te gaan?

Marcel : 'Als studentbestuurslid zit je in het formele. circuit van regelgeving en besluitvoorbereiding. Een van de dingen die ik gedaan heb is stimuleren dat de scheiding tussen intensief en extensief onderwijs er komt.

Een groot aantal studenten heeft voldoende aan de boeken en een wekelijks vragenuurtje, die kunnen extensief onderwijs volgen .

Het zou zonde zijn om die mensen steeds met de haren naar de colleges te slepen, geef ze die vrijheid dat ze dat extensief doen. Maar er zijn ook een aantal studenten die moeite met vakken hebben en een intensievere be geleiding nodig hebben, daar moet je de ruimte voor geven. Zo maak je het voor studenten prettiger om te studeren en het heeft voor de faculteit het grote voordeel dat het studierendement verhoogt en daarmee de financiele positie beter wordt: ' Er wordt op de faculteit te weinig nagedacht over hoe je het best onderwijs kunt geven,

16

zowel door docenten al s door studenten . Docenten zien het doen van onderzoek als een belangrijker dee I van hun taak. Dat is niet geheel onterecht omdot ze voorol worden beoordeeld op dot onderzoeksospect. Er wordt hier onderwijs gegeven ols op de middelbare school. Je stopt een oontol studenten in een klosje, je goat er voor stoon ols docent, schrijft wot op het bord, kondigt het lentamen of en hoopt maar dot iedereen het tentomen hoolt. Dot is geen onderwijs gevenl' Heloos is de interesse van studenten voor onderwijszoken niet erg groat.

Marcel: 'Ik moet tot mijn spijt constoteren dot op de onderwijsdog die AGE vorig jaar organiseerde en op de on longs gehouden bijeen komst over het verplichte deel van de studie van de NOBAS ontstellend weinig studenten kwomen . Het lijkt erop, ik hoop dot het niet zo is, dot studenten niet ge'interesseerd zijn in het soort onderwijs dot ze krijgen .'

Misschien heeh dot te moken met de kennis

van de studenten met betrekking tot bestuurszoken. Woarom is de student zo slecht ge'informeerd?

Marcel: 'Dot heef! voor een deel te moken met de moeilijkheidsgrood. We gebruiken ollemaal afkortingen en redenoties die ollemool hun logico hebben maar ols je dot v~~r de eerste keer hoort denk je, woar hebben ze het over? Ik probeer daar zelf iets oon te doen door Road en Daod artikelen in de Rostra te schrijven over dingen die in de foculteit spelen op zo'n manier dot iedereen het kon begrijpen . De AGE probeert bijvoorbeeld door een scholingsprogrommo mensen in korte lijd wegwijs te moken in de moterie . Maar beide groeperingen zouden meer voorlichting moeten geven op een andere monier.

De NOBAS mikt nu op naamsbekendheid via zoken die niets met het roodswerk te moken hebben . Die studievereniging-ochtige octiviteiten kunnen ze beter in SEF-verbond orgoniseren want de NOBAS ondergrooft nu de SEF.'

Rob Jorg is 24 jaar, 5e jaars student in de bedrijfseconomische richting, actief in de NOBAS en voor een jaar benoemd als studentbestuurslid . Verder is hij lid van het Medezeggenschapsorgaan Studentenbeleid (een adviesorgaan van de universiteitsraad) voor de OBAS/ JOVD en beleidsmedewerker bij de gemeenteraadsfractie van de WD. Hoe ziet Rob de took van het studentbestuurslid?

Rob : 'Je zit er niet puur aileen voor studentenbelangen, je moet wat verder kijken dan dot aileen . Binnen die ruimte let ik erop of de zaken niet fout goon voor studenten . Het bestuur onderneemt niet zelf allerlei dingen maar heeft meer een soorl brievenbusfunctie. Misschien kun je 015 bestuur marginaal sturen en of en toe zelf iets initieren . Omdal je aile informotie hebt kun je wei opde juiste momenten de juiste studenten inlichten en een slralegie bepolen. Dol is meer ochter de schermen dan dOl je echt een aktieve rol doarin hebl. Zo zie 路 ik eigenlijk de he Ie bestuursfunctie . Het is meer informotie vergaren en doorsluizen . Formeel houdt he t niet zoveel in . Er zijn niet zoveel bevoegdheden onder deze wetgeving, maar dot wordt volgend jaar onders 015 de WWO ' 84 is inge路 voerd : ' Rob goat het anders aonpakken dan Marcel.

Ruim voor de foculteitsraadvergodering voert hi j overleg met de AGE-fractie .

Rob : ' AI die tijd dat we 015 NOBAS in de foculteitsrood hebben gezeten kregen we aileen moor de schriftelijke informotie en vook kun je doormee verschi lIende kanten u it. Ik denk dot de AGE nu ook wei vindt dot er overleg moet zijn tussen studentbestuursl id en de an dere fractie , noost het overleg tussen be ide fract ies, dus 015 er nu iemand von de AGE hod gezeten was he t ook zo gegaan : Marcel zegt daarentegen dot er over leg was tussen hem en de NOBAS-fract ie . Hij was aanwezig tijdens het vooroverleg tu ssen AGE en NOBAS om vrogen die mogelijk no het lezen van de stukken gerezen waren, te beontwoorden . Nog eens overleggen ruim voor de faculteitsroadvergadering vindt h i j niet nodig en komt de besluitvorming niet ten goede .

Marcel : 'In die vergader ing worden stand punten ingenomen op basis von onvolle d ige informatie omdot de roadsleden de stukken nog niet hebben en het bestu ur we I. Ik zeg niet dot h i j het 201 doen moor h et student bestuurslid kan de besluitvorming sturen, bepaalde dingen wei of nie't zeggen om je stem gedrag te be路fnvloeden . Ais dan later andere informatie komt die noodzaakt om dot standpunt te wijzigen ben je in feite 01 bezig met polit iek verlies. Je had op zo'n moment niet moeten besluitF n omdat je nog niet aile informatie had . Nog eens voowverleggen met het studentbestuurslid vind ik een oneigenlij ke vorm van besluitvorming, de taken van bestuur en faclJiteitsraad zi in niet voor niets gescheiden . Het is de took van het bestuur om te zorgen dot de road op tijd en afdoende informatie heeft v~~r optimale besluitvorming' .

Rob zou het niet zo extreem willen stellen.

Rob: 'Ik heb gezegd dot 015 er punten zijn waarvan ik denk dot de studentenfrocties er m isschien anders over zullen den ken dan het bestuur, ik even zou overleggen want het is

natuurlijk wei prettig om rugdekking ie hebben van de路studentenfracties. Maar dan go je ervan uit dater aitijd een conflict is in het bestuur en op onze facuite it proberen we 01tijd alles in gemoedelijkheid op te lossen.

Met de AGE is afgesproken dot ik een week van tevoren met ze zou ovedeggen . Dan hebben ze de stukken 01 over het algemeen. Bovendien ben ik niet in de vergadering om standpunten gelijk te trekken maar om een beetje vragen te beantwoorden, dot moeten de twee studentenfracties maar doen in hun over leg . Ik zal dan ook geen standpunt vragen als nag niet aile informatie er is, aileen 015 het noodzakelijk is dot in het bestuur een standpunt wordt ingenomen: Wat goat er binnenkort allemaal gebeuren in de faculteit?

Rob : 'We zillen 015 universiteit en faculteit in een dynamische omgeving , bijvoorbeeld de WWO'f'>4 die volgend jaar ingaat waardoor er bestuurstechnisch een hoop goat veranderen op de faculteil. We zijn bezig met een discus-

sie over de bibliotheken, de vakgroepstructuur, het computeronderwijs, de 2e faseopleidingen en de concurrentie die er tussen de faculteiten goat komen, iets nieuws in de academische wereld. We zijn bezig met de onderwijsevaluatie die ik heel belangrijk vind, de onderwijsvormen zullen moeten worden aangepast aan het groeiend aantal studenten. Ik denk dot het onderwijs altijd veel beter kan, het beste bij onderwijsgeven is dat je mensen motiveert en door de vormen van onderwijs die nu gegeven worden gebeurt dot niet .' ' Voor het eerst dus niet een bestuurslid van AGE, hoe ziet Marcel deze, misschien historische bestuurswisseling?

Marcel :' 'Ik moeitot mijn spijt constateren dot hoewel Rob een hoop bestuurlijke ervaring heeft, ik hem nog nooit heb kunnen betrappen op een origineel idee en dot heb je in het bestuur echt wei nodig. Ik hoop dat het goed goat, ik wens hem ook sterkte maar ik zie het somber in.'

EB

17

/

Karakteristiek van' onze Maatschap_

-,r Reden voor de vacature

Dijkeren Doornbos/accountants onderhoudt een nauwe samenwerking met Van der Torn & Buninghl organisatieadviseurs. Buradl Groep/ accountants-administratieconsulenten. De Boer en Van Keulen/belastingadviseurs en GIS/ adviseurs voor organisatie en automatisering. Hierdoor kunnen wij ooze opdrachtgevers op een breed gebied deskundig van dienst zijn.

Bovendien is er dankzij de gevarieerde samenstelling van het cli~ntenpakket een groot scala van ervaring aanwezig.

WU vinden dat ooze opdrachtgevers recht hebben op meer dan aileen de controle van de jaarrekening. Tot onze vakopvatting behoort evenzeer de adviesfunctie van de registeraccountant die onder andere tot uitdrukking komt in actieve assistentie en. waar nodig. in het aandragen en begeleiden van oplossingen. kortom: in een grote betrokkenheid.

Een en ander "oltrekt zich in een sfeer van voortdurende kwaliteitsbewaking en -verbetering. .

Het spreekt vanzelf dat een Maatschap als de onze bepaald geen statische eenheid kan worden genoemd. Ook het karakter van onze taakopvatting zorgt trouwens voor de noodzakelllke dynamiek. Uiteraard zlln in zo'n organisatie vrllwel permanent vacatures te vervullen. Daar zijn verschillende redenen voor: enerzijds het natuurlijke personeelsverloop en anderzllds de gestage groei van de werkhoeveelheid.

Uw kwaliflcaties Een eerste vereiste is. dat u in aansluiting op uw studie (bedrijfs)economie aan een Nederlandse hogeschool of universiteit. de postdoctorale studie "accountancy" voigt. De Maatschap biedt u voor het volgen van die studie ruime faciliteiten.

Uw leeftijd zal rond de 25 zijn.

Uw interesse/de functie Het moet u boeien om de organisaties die door u worden bezocht door en door te leren kennen.

Daarvoor is een systeem van toetsing beschikbaar aan de hand van beproefde (maar eigentijdseD methoden en technieken. Aangezien u bij clienten werkt die in verschillende sectoren van de economie hun belangen hebben. is het belangrjjk dat u zich snel kunt aanpassen aan de werksituatie. Daarbij zult u moeten beschikken over doorzettingsvermogen. hoofd- en bijzaken

De kennismakingsprocedure .

U kunt ons schrijven of telefonisch laten weten. dat u bent ge"interesseerd in een gesprek.

Wend u dan tot onze Centrale Personeelsdienst. t.a.v.

Mevr. M.M.L. Kluiters.

Postbus 11. 3720 AA Bilthoven.

Telefoon 030-790844.

MIV Het spreekt vanzelf dat bil onze Maatschap vrouwelilke collega's net zo welkom ziln als mannen.

Dijker en Doornbos/accountants 26 vestigingen in Nederland. 2 in Belgie en 1 in Cura,ao. Door het intemationale same;1werkingsverband binnen Binder Dtiker Otte & Co. (BOO). met 300 vestigingen over de he Ie wereld. ztin wti in staat om onze opdrachtgevers ook buiten de landsgrenzen optimaal te ondersteunen.

Raad en Daad partir, c'est mourir un peu In deze laatste R&D 156ste vergadering van tiezaken, assistenten in opleiding en monetaire econamie.

Trlest De nieuwe binnen hel EmancipatiebeleidMonica Tries! - moes! nog worden ondergebracht bi j een vakgroep. Hel beslu ur gaf er de voorkeur aan dat dit bij micro-economie zou geschieden. Mevrouw Triesl koos voor de vakgroep Economie der en von de Sec!oren, de rood nom deze keuze over en bekrochtte hoar tol oan defacultoire herindeling. vrrmr'''HII", .. n

Kessler De benoemingsprocedure voar de vocolure Kessler; monetoire economie is rond. De benoemingscommissie kwom tot een eensluidende voordrocht. In de vorige rood kwom ler sproke dOl de waf meer zekerheid wensle omlrenl von de kandidaat om Ie parliciperen in het voorwoordelijk gefinancierd onderzoeksproject.

In deze road lag er bij de s!ukken ook een b~颅 reidverkloring van de kandidaot zodal de raad nu in fosen het besluil heeft genomen.

AIO's Volgend jaar slorl de AIOopleiding, maar over de vorm en inhoud is nog niet veel bekend. Daorom werd de oe om advies de in de oe werd van een nolilie die ik had om even fe lalen zien dat ik ook wei eens wal deed voor m'n Aan de hand van de Onderwijscom-

missie deed de rood de volgende hel merendeel von de studielost van de oonstelling Ie

in WOf-

naas! onderdelen die voar een ondervan belong zijn of die om lacunes aan Ie vullen, dient didactische scholing onderdeel van hel aan AIO's uille maken; aontollen AIO's die in

Ira hindernis voor vrouwen; de faculteil bepleil continuering van de financiering van de leerstoel genheidsvraagstukken in het tiebeleid' door Soda Ie Zaken; ook inlegratie van vrouwenstudies in het onderwijsprogramma moet worden nogestreefd; de rood meent dot nie! aile finoncil!ile consequenties zijn opgenomen.

Dot was het dan. Tot ziens, Marcel Michelson

of op universilair niveau geschiedt.

De oe wordl verzocht een kader u il Ie werken voor het Ie geven aan AIO's, waaraan de door vakgroepen opgestelde onderwijsprogramma's Ie zijner liid geloetsl kunnen worden. van Bestuur heeft een nola 'Vrouaan de UvA' lalen It",it~r路"",rl had de volgende opmerkingen: als loeaan het avondstudenten mogen deelnemen; ook de leefti jdsgrens van 30 jaar in het welsontwerp studiefinanciering is een ex-

Rectificatie In de vorige R&D meldde ik doli. Wahab geen slukken voor de eWB loezond. Dit op een wederziids misverstand Ie zijn.

ver1l019 von pagina 11

Wat ziin de voomaamste problemen waarmee het fA V geconfronteerd word!?

Door de groei in de lootsfe joren zi[n de uitgoven voor de aanwinsfen Dot Vel"oorzookt op ziin beurt oon geld en ruimte. We bemen uit het gebeuw! Medewerblers woar ze oiet horen Ie werken 0.0. op zolder. De oanwemogelijkheden. En fe wachten!

Een andere zaak is dot we h ier met ons zestienen werken, veelal op deeltijdbasis, en ap basis van verschillende geldstromen 0.0. van hel Ministerie van Socia Ie Zaken en van 0.0. de UvA. Wal opvall is dot vrouwen zich hier geweldig inzelten en dat wordt ook van ze verwachl.

Heeft het fA V naast het verzamelen en het bewaren ook andere doelstelJingen. zoals het 0(ganiseren van en tentoonstellingen?

Jo. Wat we ook doen is het registreren van vrouwenstudies in Nederland, zadat VTOUwen welen wat er 01 onderzocht is en dubbel werk voorkomen kan worden. D.m.v. inventarisa!ie on!slaa! er ook een overzicht van witte plekken, zo wee I je hoever je bent. Een andere activiteit is een net rand project van Egodocumenten. Dot zijn en brieven van gewone vrouwen. Net zoo,s de "oral history" zijn die van am een inzichl in het leven van Vfouwen Ie krijgen, dOl niet te halen is uil en kranten.

Op 6 november is het feest. Wordt daalVan en studiedag

seerd?

Nee, niels dergeliiks. 'lieve Dr Jacobs' en de 01 n",nn,'>ml1", cumenten ziin klaar. Onze was eiam wat publiciteit Ie trekken en in het bekend Ie worden. voor het gesprek.)

P.S. Misschien zorgt Roslra voor enige cileit voar hel IAV?

GBK in de kleurenbijlage van 5-10-1985 van de hand van

19

scheltema holkema vermeulenlboek ver kopers Een ruime keuze op het gebied van: accountancy, financiering, automatisering, marketing organisatie, economie, geografie

von Amerongen â&#x20AC;˘ Terminologie voor accountants en adminlstrateurs, nederlands - engel.

1985 Samsem

D. W. Feenstra - Oordeelsvorming rand de externe berichtgeving 1985 Wolters Noordhoff A .B. Frielink, H.J. de Heer e.a. - Leerboek Accauntantscontrole deel '1 algemene grondslagen 1985 Stenfert Kroese f. Guild en R. Harris - Forfaiting , on alternative approach to export trade finance 1985 woodhead-faulkner f

52,00

48,00

55,00

172 ,45

Derrick G. Hansen - Dict. of Bonking and Finance. A commentary on banking , fjnanC iai services and corporate and personal finance 1985 Pitman Lee 10 cocco - lacocca, on autobiography 1985 Bantam books

16,65

B.G. James - Business War Gomes. Business strategy for executices in the trenches of market warfare 1985 penguin books

24,50

H. Kox - Onderzoekogids multinationole ondernemingen 1985 soma .

24,00

LaRue Hosmer en R. Guiles - Creating the successful Business Plan for New Ventures 1985 McGrowHili A Markusen - Profit, Cycles, Oligopoly and Regional Development 1985 MIT Press

f

125,30

J. Naisbilt en P. Aburdene - Re -Inventing the Corporation , transforming your job and your company for the new information society Warner 1985

64,80

R.G. Ogilvie - Industriiile Marketing planning.

Verzamelen, wegen kiezen en doseren.

1985 Elsevier

54,50

P. Verbraeken - Het verschrikk e lijke bankgeheim, aspecten van het internationale financiele bedrijf 1985 Leon Lesoil

17,50

AH . v .d . Zwa an - Industriiile verhoudingen in Nederland, een inleiding 1985 van Gorcum

49,50

A. v.d. Zwan , red . - Nederland in zaken. Investeren, wins' en werkgelegenheid Veen 1985

29,90

A lwass - lwei Weltsysteme. Marktwirtschaft kontra Planwirtschaft 1985 Europa verlag

49,75

scheltema boek holkema ver vermeulen kopers koningsplein 20 1017 BB amsterdam tel . 020-267212

90,30