Ahmet yaşar ocak kültür tarihi kaynağı olarak menâkıbnâmeler (metodolojik bir yaklaşım)

ATATÜRK T Ü R K

KÜLTÜR, T A R İ H

D İ L VE T A R İ H K U R U M U VII. Dizi — Sa. 140

YÜKSEK KURUMU Y A Y I N L A R I

KÜLTÜR TARİHİ KAYNAĞI OLARAK

MENÂKIBNÂMELER (Metodolojik Bir Yaklaşım) AHMET YAŞAR OCAK

TÜRK

TARİH

KURUM U BASIMEVİ — ANKARA 1992

ISBN 975-16-0484-2

Kendilerinden sürekli teşvik gördüğüm muhterem Prof. Dr. Ercümend Kuran ve Prof. Dr. Şükri Elçin’e

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ...................................................................................................................

XI

KISALTMALAR L İS T E S İ................................................................................. XV GİRİŞ: İSLÂM - T Ü R K TASAVVUFUNDA VELÎ KAVRAMI VE VELÎ KÜLTÜ I — VELÎ KAVRAMI A) Sözlük ve terim m ânasıyla v e lî ..........................................

B) Tasavvuf ta rih in d e velî kavram ın ın ortaya çıkışı ve g e liş m e s i.....................................................................................

1

II — VELÎ KÜLTÜ A) Velî k ü ltü n ü n m enşe’ ve m â h iy e ti....................................

B) V elînin k ü lt konusu oluşu ve k ü ltü n te ş e k k ü lü ...........

C) Velî k ü ltü n ü n te s b iti..............................................................

6 7 8

1

III — İSLÂMÎ TÜ R K İNANÇLARINDA VELÎ KÜLTÜ A) Eski Türk d in le rin in velî telâkkisi ve k ü ltü n ü n teşekkü­ lü n d ek i r o l ü ............................................................................. ...10 B) T ürk velî t i p i ............................................................................. ...13 C) A n a d o lu ’da velî k ü l t ü ...............................................................14 D) A n a d o lu ’da velî t i p l e r i ......................................................... ...18 B İR İN C İ BÖLÜM: EVLİYÂ M ENKABELERİ VE MENÂKIBNÂMELER I — TASAVVUFTA MENKABE VE KERÂMET KAVRAMI ............................................................................................................ 27 II — İSLÂM ÂLEMİNDE VE TÜRKLERDE EVLİYÂ MENKABELERİNİN ORTAYA Ç IK IŞ I............................................ 30 III — EVLİYÂ M ENKABELERİNİN Ö ZELLİK LER İ................... 32 IV — EVLİYÂ MENKABELERİNİN TİPLERİ A) T arihî g erçeklere dayanan m e n k a b e le r..........................

B) H ayâlî m e n k a b e le r.................................................................

34 34

V — MENÂKIBNÂMELER A) M en âk ıb n âm elerin yazılış s e b e b le ri................................

B) M en âk ıb n âm eler ve y a z a rla r ı.............................................

36 36

VIII

İÇİN D EK İLER

C) M en âk ıb n âm elerin k a y n a k la rı...........................................

D) M en âkıbnâm e t i p l e r i .............................................................

37 38

İK İN C İ BÖLÜM: TÜ R K EDEBİYATINDA EVLİYA MENÂKIBNÂM ELERİ I — İSLÂM DÜNYASINDA EVLİYÂ MENÂKIBNÂMELERİN İN ORTAYA Ç IK IŞ I............................................................. 40 II — T Ü R K MENÂKIBNÂME EDEBİYATININ DOĞUŞU VE G E LİŞM E Sİ..................................................................................42 A) T ürk d estân î ed eb iy atın ın m e n âk ıb n â m e ed eb iy atın ın d o ğ u şu n a e tk is i..........................................................................42 B) A n adolu öncesi T ürk m e n â k ıb n â m e c iliğ i...................... ..43 C) A n a d o lu ’da T ürk m en âk ıb n âm e e d e b iy a tı..................... ..45 III — TARİH KAYNAĞI OLARAK TÜRK MENÂKIBNÂMELERİ 65 A) Bazı ta rih î olay ve şahsiyetlere d a ir b ilg ile r ....................66 B) İçtim âi, İktisadî ve k ü ltü re l hayata, âd e t ve an ’an elere d a ir b ilg ile r ................................................................. ................68 C) A n a d o lu ve R um eli’n in İslâm laşm asına ve isk ân ın a d a ­ ir b ilg ile r .................................................................................... ...69 D) T ürk d in ta rih in e ait b ilg ile r ............................................. ...69 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: TÜRK MENÂKIBNÂMELERİNDE YER ALAN M OTİFLER I — EVLİYÂ MENKABELERİNDE M OTİF K A V RA M I...........

70

II — TÜRK MENÂKIBNÂMELERİNDEKİ MOTİFLERİN MENŞE’LERİ: ..................................................................................... 70 A) İslâm öncesi eski Türk in a n ç la r ı.......................................

B) İslâm î in a n ç la r (K ur’an-ı K erîm ye H a d îs le r )..............

C) Kitab-ı M ukaddes m enşe’li i n a n ç l a r ................................

D) M u h telif d estân î ve m itolojik m ah su ller ve halk g e le n e k le ri.................................................................................

E) F erîduddîn-i A ttar’ın Tezkiretu’l-Evliyâ'sı.........................

70 73 73 73 83

III — M O rİF L E R ...................................................................................... 83 A) V elînin k en d i v ü c u d u n d a cereyan e d e n k erâm et m o tif le r i .................................................................................... 88 B) Tabiat varlıkları ve eşya ü zerin d e cereyan ed en kerâm et m o tif le r i..................................................................................... 89

İÇİN D EK İLER

IX

C) H ayvanlar ü z e rin d e cereyan ed e n k e ra m e t m o tifle ri 90 D) Gizli şeyler ü z e rin d e cereyan ed en k erâm et m o tifle ri 90 E) M ukaddes, in san ü stü ve gizli g ü çler ü z e rin d e cereyan ed en k e râm et m o tif le ri........................................................ ...90 F) Biyolojik m âhiyette k erâm et m o tif le r i................................91 G) V eliliğini kabul ed e n le re yönelik k eram et m o tif le ri.. 91 H) Veliliğini kabul etm eyenlere yönelik kerâm et m otifleri 91 S O N U Ç ...............................................................................................................

97

E K L E R .................................................................................................................

99

SEÇİLMİŞ BİBLİYOGRAFYA.....................................................................

117

İN D E K S ...............................................................................................................

125

ÖNSÖZ “A rk eolog ların y ap tık ları kazılarda elde ed ilen çanak, çöm lek vs. lerin p arçaları m u h te lif devirlerdeki m ad d î k ü ltü rü n inkişaf safhalarını öğ­ re n m e k için yegâne kaynakları teşkil ettik le ri gibi, epope, hikâye, masal vesâir m ânevi k ü ltü r m ah su lleri de, o geçm iş m u h te lif d ev irle rin k a ra n ­ lık n o k taların ı aydınlatırlar. B u n lar kazılarda elde ed ilen çanak çöm lek­ lerden d aha m ü h im d irler; çünkü b u n lar toprak altında ölü kalan kırıntılar değil, cem iyetin ru h u n d a b in lerce yıl yaşayan vesikalardır. İnsan cem iye­ tin d e en asrî ve en m ütekâm il o ld u ğ u n u id d ia eden fe rd in bile, bin lerce senelik b ir âd eti, in an cı ve etn o g rafy a m a d d e le rin i kendisiyle b e ra b e r ya­ şattığını g ö rü rü z ” (A. İnan, “ E pope ve h u râ fe m o tifle rin in tarih b ak ım ın ­ d an ö n e m i”, Çığır, 1 Kasım 1938, sayı: 71-72).

A. İn a n ’ın, b u n d a n yarım yüzyıldan fazla b ir zam an önce yazdığı bu satırlar, kanaatim izce destan, efsâne, m enkabe vs. ed e b î m ah su llerin ö n e­ m in i veciz b ir şekilde açıklam aktan da öte, dikkate alınm ası g erek en b ir h ak ik atin ifadesidir. Aynı h ak ik atin “ B ir devrin ve to p lu m u n faaliyetleri­ ni, düşünce tarzını yansıtan dünya fo lk lo ru n u n tetkiki, b ir m ânada in san ­ lığ ın tetk iki dem ektir. Bu eserler, k aran lık dev irleri ay d ın lattık ları gibi, bizi terbiye de ed erler. Ç ünkü bu n lar, m ahallî b ir takım âd e tle rin , İnsanî b ir kısım tasavvurların h â tıra la rıd ır. Bu seb e p le d ir ki m en k ab eler (leğendes), b ir bakım a tarih ten daha gerçek olup kıym etli b irer belgedirler. O nlar h alk ın h ayatını in cele r ve bize, ta rih î olayların k u ru lu ğ u n d a n d ah a heye­ can veren d u y g u ların sıcaklığını ile tirle r” (Jean-P ierre Bayard, H isto ire d es Legendes, P aris 1970, 5. bs. (Q ue sais-je), ss. 6-7) dem ek sûretiyle b ir başka b içim de dile g e tirild iğ in i görüyoruz.

Hiç şüphesiz, g enel m ân ad a m e n k ab e lerin b ir b ö lü m ü n ü de evliyâ m en k ab eleri teşkil eder. T ürk k ü ltü rü n ü n İslâm î d ö n em d e ortaya koydu­ ğu dikkate d eğ er e d eb î m ah su llerd e n b iri o lan evliyâ m e n k ab e lerin in , bu k ü ltü rü n ta rih î, sosyolojik ve psikolojik, folklorik açıdan in celen m esin d e kaynaklık etm esi b a k ım ın d a n d e ğ e rin i izaha kalkm ak a rtık gereksiz b ir iş sayılm alıdır. Ne var ki, ö n em i b u g ü n m ünakaşasız o lan evliyâ m enkabe­ le rin in , ne tarih î, sosyolojik, psikolojik ve folklorik açıdan, n e de ed e b i­ yat tarih i açısın dan gerekli tahlil ve incelem elere tâbi tu tu ld u ğ u söylenem ez. H albuki bu in cele m e le rin b ir çok b ak ım lard a n ih m al edilem iyecek so nuçlar ortaya koyacağı m uhakkaktır. İşte b u çalışm a, ilerd e bu

X II

ÖNSÖZ

tarz d a yapılacak a ra ştırm a la ra b ir g iriş m âh iy etin i taşım ak ve belli b ir öl­ çü d e yol g ö sterm ek m aksadıyla h az ırlan m ış b u lu n m ak tad ır.

B atıda aziz m en k ab eleri (legendes h ag io g ra p h iq u es)n in önem i d ah a ö nce anlaşılm ış o ld u ğ u n d an , o n la r ü z e rin d e yapılan ta rih î, sosyolojik ve psikolojik m âhiyetteki ara ştırm a la rın m azisi de hayli eskidir. M uhtelif hıristiyan azizlerinin m en k ab elerin in toplayan koleksiyonlar, m atbaanın ica­ d ın ı m ü teak ip basılm aya b aşlandığı gibi, işare t e d ilen n itelikteki a ra ştırm a la r da XIX. yüzyılda başlam ıştır. Y üzyılım ızın b aşın d an itib aren ise, b u sahad a kıym etini hâlâ koruyan önem li ese rler yayınlanm ıştır. B un­ la rın için d e en d eğ erlileri H ippolyte D elehaye’in ese rleri olm uştur. O n u n ese rle ri arasın d a, d ikkate lâyık b ir m eto d o lo ji çalışm ası o lm aları itib a riy ­ le en başta g elenleri şüphesiz Les L egendes H a g io g rap h iq u es (Subsidia H ag io g rap h ica: 18a, B ruxelles 1905) ve C inq Leçons su r la M ethode Hag io g rap h iq u e (Subsidia H ag iographica: 21, B ruxelles 1934) a d ın d ak i ki­ tap larıd ır. H. D elehaye’in d a h a p ek çok eseri arasın d a Essai su r le C ulte d e s S aints d an s l ’A n tiq u ite (Subsidia H ag io g rap h ica: 17, B ruxelles 1927) n am ın d a k i kitabı, h ag io p ra p h ie a lan ın d a sosyolojik in celem elere güzel b ir ö rn e k o lara k da S tep h an C zarnow ski’n in Le C ulte d es H eros et ses C o n d itio n s Sociales (P aris 1919)’in i gösterebiliriz. Yazar b u ese rin d e İ r ­ lan d a’yı h ıristiy a n la ştıran S aint P atrick ’in m e n k a b e le rin i ele alm ış ve çok ilgi çekici sonu çlara ulaşm ıştır.

B izde bu z ik re d ile n le r m âh iy etin d e b u g ü n e k ad a r h e rh a n g i b ir çalış­ m a yapılm am ış olm akla b eraber, özellikle T ürk evliyâ m en k ab e lerin in ta­ r ih açısın d an ö n em in i ilk b elirten , m e rh u m F u ad K öp rü lü o lm u ştu r K ö prülü, “A nad olu S elçukluları T arih in in Yerli K aynakları” (Belleten, 27 (1943), ss. 421-425) ad lı m akalesinde, genel b ir çerçeve için d e evliyâ men â k ıb n â m e le rin in ta rih kaynağı olarak taşıd ık ları d e ğ e ri vurgulam ış, b u ­ n a ö rn e k le r verm iş ve kısaca A n a d o lu ’d a yazılan ilk m e n âk ıb n â m e le rd en b ah setm iştir. İşte b u alan d a yapılan çalışm alar, basılm am ış iki lisans tezi istisn â ed ilirse (A. Recep, lıir k E debiyatında Evliyâ M enkabeleri, İstan ­ bul 1935; A ltan S unar, Evliyâ M enkıbeleri, İstan b u l 1938-1939), b ir m ü d ­ d et b u n d a n ib are t kalm ıştır. D aha sonra O rh a n K öp rü lü , T arihî Kaynak O larak XIV. ve XV. Y üzyıllarda A n ad o lu ’d a Bazı Türkçe M enâkıbnâm eler (İstanbul 1953, İÜ. Edebiyat Fakültesi Tarih S em ineri K ütüphanesi, nr. 512) ad lı yayınlanm am ış doktora tezi ile konuya yen id en eğilm iş, fakat öylece kalm ıştır. Z ikredilen lisans tezlerinden ilki, m em leketim izde ilk defa, A na­ d o lu ’d a kalem e alınm ış 106 m en âk ıb n â m e n in b ir katalog ve bazı özellik­ le rin e g ö re ta s n if çalışm ası m âhiyetinde, İkincisi, yine ilk defa, m en âk ıb n âm elerd e m evcut m o tifleri k üm elem e teşebbüsü niteliğindedir.

ÖNSÖZ

X III

O. K ö p rü lü ’n ü n tezi ise, evliyâ m en k ab eleri ve m en âk ıb n â le re d a ir genel b ir b ilg id en sonra, d ö rt m enâkıbnâm eyi tanıtıcı n itelikte olup b u n la rın ta­ r ih î kaynak o larak kullanılm ası h u su su n d a bazı açık lam aları ihtiva et­ m ektedir.

D aha sonra, b ir kısım yerli ve yabancı edebiyat tarih çilerin ce, değişik ese rle rin d e Türk evliyâ m en k ab e lerin e ait kısa b ilg iler ve bazı g ö rü şler kaydedilm iştir*. G ünüm üze k ad a r b u sah ad a yapılan yayınlar ise, b ir kaç ilm î m etin n eşri ve tercü m e h a riç tu tu lu rsa , genellikle sistem siz ve gayri İlm î m etin n eşirleri veya terc ü m elerd e n ib a re t kalm ıştır. M aam âfih tek tek bazı m en âk ıb n â m e le ri tan ıtm a m ak sad ın ı g ü d en m u h te lif yazılar ya­ yınlanm ışsa da b u n la rın sayıları fazla değildir. Meselâ, H aşan Fehm i, “ Otm an Baba V ilâyetnâm esi” (Türk Yurdu, V (1927), ss. 239-244); M ehm et Ö nd er, “ Eine n eu e n d eck te Q uelle zu r G eschichte d e r S eltschuken in A n ato lien ” (WZKM, LV (1959), ss. 84-88) ve O. K öprülü, “ V ilâyetnâm e-i S ultan Ş u câudd in ”, (TM, XVII (1972), ss. 177-184) b u n la r arasın d a a n ılab i­ lir. M. O n d e r’in zik re d ile n yazısında ta n ıtıla n Elvan Ç elebi’n in m enâkıbnâm esi, m u h te lif y ö n lerd e n iki ayrı yazıya d ah a konu o lm u ştu r (A. Yaşar O cak, “ XII ve XIV. yüzyıllar A n ad o lu Türk ta rih i b ak ım ın d an önem li b ir kaynak: M enâkıb’ul-Kudsîya fi M enâsıb’il-U nsîya”, TD, X XX II (1979), ss.

89-102; S âd ettin Buluç, “ Elvan Ç elebi’n in m enâkıb-nâm esi”, TM, XIX (1977-1979), ss. 1-6).

Bizim bu çalışm am ız, y u k arıd a da kısaca b elirtild iğ i üzere, Türk evli­ yâ m en k ab e ve m en âk ıb n â m e le ri ü ze rin d e ilerd e yapılacak değişik m a h i­ yetteki tah lilî a ra ştırm a la ra b ir giriş özelliğini taşım aktadır. Bu sebeple, ilk o larak b u ra d a, m en k ab elere vücut v eren ve o n lara konu olan velî kav­ ra m ı ü z e rin d e d u ru lm u ş, b u n u n tasavvuf ta rih in d e k i ve Türk tasavvuf a n ­ layışındaki m âhiyeti ve genel olarak halk in a n ç la rın d a k i velî kültü araştırılm ağ a çalışılm ıştır. D aha sonra, m e n k ab e lerin teşekkülü ve özel­ likleri, tipleri tahlil edilmiş, m enâkıbnâm elerin vücuda gelişi ü zerinde bazı fik irle r ileri sü rü lm ü ştü r. N ihayet, Tiirk ed eb iy atın d a evliyâ m enakıbnâm e le rin in ortaya çıkışı ve gelişm esi, ta rih î b ir p ersp ek tiv içerisin d e su­ nulm aya çalışıldıktan sonra, m en k ab eleri teşkil ed en m o tifle rin tah lilin e * B un lardan bazıları şöyle sıralanabilir: Alessio Bom baci, H isto ire d e la L ittera tu re Tlırque, fr. çev.: ir e n e M elikoff, P aris 1968; I. M elikoff, La G este d e M elik D anişm end, I. cilt, P a ris 1960; aynı yazar, Abu M üslim , le P o rte-h ach e d u K h o rassan , P aris 1962; F ahir İz, Eski T ürk E d eb iy atın d a N esir, İsta n b u l 1964; P. N aili Boratav, “ Le c o n te e t la L eğende”, P hilolog iae T urcicae F u n d a m en ta , II. cilt, W iesbaden 1964; aynı yazar, 100 S oruda H irk H alk E d e­ biyatı, İstan b u l 1968; aynı yazar, 100 S o ru d a T ürk Folkloru, İsta n b u l 1973; A. S ırı L event, T ürk E debiyatı T arihi 1: A n k a ra 1973.

XIV

ÖNSÖZ

girişilm iş, m enşe’leri a ra ştırıla ra k tasn ifleri yapılm aya gayret edilm iştir.

B ü tü n b un lar, değişik çevre ve zam anlara ait, tip ik özellikler arzeden m u h ­ te lif m ah iy etteki m en âk ıb n â m e le r tem el a lın a ra k g erçekleştirilm iştir.

B u n la rın seçim inde, konu ed in ilen v elîlerin fark lı tip le rd e n olm ası­ n a ve ayrı ayrı tarik a t çev relerin e m en su p b u lu n m a la rın a dikkat g ö steril­ miş, böylece çeşitliliğin sağlanm asına çalışılm ıştır. Bu tarzda b ir yol seçm em izin sebebi, varılacak h ü k ü m le rin ve yapılacak tesb itle rin m ü m ­ k ün m erteb e d ah a genel b ir çerçeveyi kavram asını tem in etm ek olm uştur.

M o tiflerin m enşe’ ve b irb irle riy le ilişk ile rin in d a h a m ü şah h as b ir b i­ çim de ortaya çıkabilm esi için, m e tn in ilgili y erle rin e b ir takım tablolar konulm uş, m u h telif m enşe’leri ak settiren bazı m enkabe m etin leri, o menşe’lere ait o rijin a l m etin le rle b irlik te ek ler h a lin d e yanyana v erilerek m u ­ kayese im k ân ı sağlanm ak istenm iştir.

Bu k itab ın b irin c i baskısı 1983 y ılın d a K ü ltü r B akanlığı M illî Folklor A ra ştırm a D airesi Yayınları arasın d a “ T ürk H alk in a n ç la rın d a ve E debi­ y atın d a Evliyâ M en k abeleri” adıyla yayınlanm ış olu p b u defa gözden ge­ çirilm iş ve yeni bibliyografik m alzem e ilâve edilm iştir.

Bu tarzd a b ir çalışm a bildiğim iz kadarıyla Türk evliyâ m en k ab eleri ü z e rin d e ilk d ea d en e n d iğ i için, bazı eksiklik ve h a tâ la rın b u lu n m ası b ir b akım a tabiidir. Ancak ilerde, yapılacak tenkitlerle düzeltilm esine yardım cı o lu n aca ğ ın d an em in b u lu n d u ğ u m u zu b u ra d a b elirtm ek isteriz. E ğer bu çalışm a h e d e fin e ulaşabilm işse kendim izi cid d en m u tlu sayacağız.

A. Yaşar O cak

KISALTMALAR LİSTESİ Atâyî

: Nev’îzâde Atâyî, Zeyl-i Şakayık, İstanbul, 1268.

Ateş B abinger

: A hm et Ateş, “ M enâkıp”, IA.

B ayard

:Jean -P ierre Bayard, H isto ire d es L eğendes, Paris 1970, Q ue sais-je, 5. bs.

Bom baci

: Alessio B om baci, H isto ire de la L itte ra tu re Turque, fr. çev. I. M elikoff, P aris 1968. : “ Le conte” : P. N aili Boratav, “ Le conte et la le­ ğ en d e”, P h ilo lo g iae Turcicae F u n d am en ta, II. cilt, YViesbaden 1964. : Türk Folkloru: 100 S oruda Türk Folkloru, İstanbul 1978 2. bs.

B oratav

B ursalı Busbecq

: Franz B abinger, O sm an lı Tarih Yazarları ve E serleri, çev. C oşkun Uçok, A n k a ra 1982.

: B ursalı M. Tahir, O sm an lı M üellifleri, I. cilt, İstanbul 1333. : O. G hiselin B usbecq, Türk M ektupları, çev. H. C ahit Yalçın, İstan b u l (tarihsiz).

BÜD.

: Boğaziçi Ü n iv ersitesi D ergisi, İstanbul.

BZ.

: B yzantinische Z eitsch rift, M ünih. : Esat C oşan, Hacı Bektaş-ı Velî, M akalât, İstan b u l (ta­ rihsiz). : S tep h an C zarnow ski, Le C ulte des H eros et ses Cond itio n s Sociales, P aris 1919.

C oşan C zarnow ski D elehaye

Deny EFM.

: L egendes: H ippolyte Delehaye, Les L egendes Hagio g rap h iq u es, B ruxelles 1905.

L egendes G recques: Les L egendes G recques des Sain ts M ilitaires, Paris 1909.

Essai: Essai s u r le C ulte des S aints d an s l ’A ntiquite, B ruxelles 1927. :Jean Deny, “Sary Saltyq et le N om de la V ille de Bab a d a g h i”, M elanges Em ile Picot, P aris 1913. II. cilt. : E debiyat Fakültesi M ecm uası, İstanbul.

XVI

E l1 2

KISALTMALAR

: E ncyclopedie d e l’Islam , L eiden, 1. ve 2. bs.

Fazlur R ah m an : Fazlur R ahm an, İslâm , çev: M. Dağ-M. Aydın, İstan ­ bu l 1981. : M ezhepler ve T arikatler: A. G ö lp ın arlı, 100 S oruda G ölp ın arlı Türkiye’de M ezhepler ve Tarikatler, İstanbul 1969.

G re n a rd H a rirîz â d e

H aşan Ç elebi H asluck

H ucvirî

İA. İFD. İKTCYK.

: F ern an d G re n ard , Le T ürkestan et le T ib e t (La Haute Asie 2), Paris 1898. : H a rirîz â d e K em alu d d în , T ib y ân u Vesâili’l-Hakayık fî Beyân’ı Selsili’t-Tbrâik, Süleym aniye (Fatih) K ü tü p h a­ nesi, nr. 430-432, 3 cilt. : K m alızâde H aşan Ç elebi, T ezkiretu’ş-Şuarâ, nşr. İb ra ­ h im K utluk, A n k ara 1978-1981, 2 cilt. : F. W. H asluck, B ektaşîlik T edkikleri, çev: R. H ulûsi, İstan b u l 1928. : C h ristian ity : C h ristia n ity a n d İslam u n d e r T h e Sultans, I. cilt. O x fo rd 1929. : E bu’l-H asan Ali b. O sm an H ucvirî, K eşfu’l-M ahcub (H akikat Bilgisi), çev: Süleym an U ludağ, İstanbul 1982. : İslâm A nsiklopedisi, İstan b u l 1940. : İlahiyat F akültesi D ergisi, A nkara. : İstan b u l K ü tü p h an e le ri Tfcrih-Coğrafya Y azm aları Ka­ talogu, İstanbul 1943.

İM.

: İslâm M edeniyeti, İstanbul.

İn an ,

: Şam anizm , A b d ü lk ad ir İn a n , İb r ih te ve B ugün Şa­ m anizm , A nkara 1972, 2. bs.

JA .

Kelâbâzî

: Jo u rn a l A siatique, Paris.

K ö prü lü

K öp rü lü

: Ebu B ekir M u h am m ed Kelâbâzî, T barruf (Doğuş D evrinde Tasavvuf), çev: S. U ludağ, İstan b u l 1979. :Ilk M u tasaw ıfla r:F u a d K öp rü lü , liir k E debiyatında İlk M utasavvıflar, A n k a ra 1966, 2. bs. : Influence: In fluence d u C h am an ism e İbrco-M ongol su r les O rd re s M ystiques M usulm ans, İstanbul 1929. '.K uruluş: O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u ’n u n K uruluşu, İs­ tan b u l 1981, 3. bs. : M enâkıbnâm eler: O rh a n K öp rü lü , T arihî Kaynak O larak XIV. ve XV. yüzyıllarda A nadolu’d a bazı

KISALTMALAR

XVII

Türkçe M enâkıbnâm eler, basılm am ış d o k to ra tezi, İs­ tan b u l 1953.

K uşeyrî

: A b d u lk erîm Kuşeyrî, K uşeyrî R isâlesi, çev. S. U lu­ dağ, İstan b u l 1978.

Lâm iî

: L âm iî Ç elebi, Tercem e-i N e fe h â tu ’l-U ns, İstanbul 1270.

L âtifi

: Lâtifi, Tezkire-i L âtifi, İstan b u l 1314.

M ecdî

: E d irn eli M ecdî, Tercem e-i Şakayık, İstan b u l 1269.

M elikoff

: La G este: I. M elikoff, La Geste de M elik D anişm end, Paris 1960, 2. cilt. : Abu M üslim : Abu M üslim , Le P orte-hache du Khorassan , Paris 1962.

Menâkıb-HBV.

: U zun Firdevsî, M enâkıb-ı H acı Bektaş-ı Velî, nşr. A. G ö lp ın arlı, İstan b u l 1958. :G . M ensching, Sociologie R eligieuse, P aris 1951. : M iddle E astern Studies.

M ensching MES. OA. O cak

Pekolcay

: O sm an lı A ra ştırm a ları, İstan b u l : B ektaşî M enâkıbnâm eleri: A. Yaşar O cak, Bektaşî M en âk ıb n âm elerin d e İslâm Ö ncesi İn a n ç M otifleri, İstan b u l 1983. :N eclâ Pekolcay, İslâm î T ürk Edebiyatı 1, İstanbul 1981.

R adloff

:W. R adloff, Sibirya’d an , çev. A h m et Temir, I. cilt, İs­ tan b u l 1954.

R uben

:W alter R uben, B uddhizm T arihi, çev. A bidin İtil, A n­ kara 1947.

SE

: S üdost-Forchungen, M ünih.

ŞM.

: Şarkiyat M ecm uası, İstanbul.

TAD. TD.

: T arih A ra ştırm a ları D ergisi, A nkara. : T arih D ergisi, İstanbul. : Şinasi Tekin, “ U ygur ed eb iy atın ın m eseleleri”, TKA, 1-2 (1965).

Tekin THEA.

: l u r k H alk E debiyatı A nsiklo pedisi, 1. fs., İstanbul 1935.

TK.

: Türk K ültürü, A nkara.

TKA.

: Türk K ü ltü rü A ra ştırm a ları, A nkara.

XV III

TM. VD.

KISALTMALAR

: T ürkiyat M ecm uası, İstanbul. : Vakıflar D ergisi, A nkara.

Vryonis

: S peros Vryonis, T h e D e d in e o f M edieval H ellenism in Asia M inör, B erkeley 1971. -

WZKM.

: W iener Z eitsch rift fü r d ie K unde des M orgenlandes, Viyana. : Z eitsch rift d e r D eutschen M o rgenlândischen Gesellschaft, Leipzig.

ZDMG.

GİRİŞ

İSLÂM-TÜRK TASAVVUFUNDA VELÎ KAVRAMI VE VELÎ KÜLTÜ I — VELÎ KAVRAMI: A) S ö z l ü k v e t e r i m m â n a s ı y l a v e l î : A rapça velâ ( <J3 ), yah u t veliye ( JİJ ) (yaklaşm ak, yakın olm ak) fii­ lin d e n g elen velî ( ) kelim esi, sözlükte “dost, ahbap, arkadaş, y ardım ­ cı, kom şu vs.” gibi m â n a la r ihtiva etm ekte olu p evliyâ (»Ujl) ise o n u n çoğuludur. Türkçede halk arasın d a çoğu zam an evliyâ kelim esi tekil m â­ n asın d a kullanılır. Tasavvuf ıstılâh ın d a velî, K ur’an-ı K erîm ’de b u kelim e­ n in tekil ve çoğul şekliyle dost an la m ın d a geçtiği âyetlere day an d ırılm ak su re tiy le1, “A llah’ı seven, dost e d in e n ve O ’n u n ta ra fın d a n dost e d in ile n ” m ân asın d a alın ıp k ullanılm ıştır. Z am anla b u kavram genişliyerek, aşağı­ da anlatılacağı üzere, k en d in e m ahsus b ir tekâm ül seyri takip etm iştir. Bu­ n u n neticesinde, b en liğ in i A llah’da yok etm ek suretiyle b ir takım ü stü n vasıflar kazanarak h â ru k u lâ d e şeyler izh ar ed e b ile n büyük insan m ânası­ n ı alm ıştır. A ncak şu şekilde b ir velî telâkkisinin , K u r’a n ’daki velî ve evli­ yâ k elim elerin in ifade ettiği m ân ala rla b ir ilgisi olm ad ığ ın ı h em en b elirtm ek gerekir.

B) T a s a v v u f t a r i h i n d e v e l î k a v r a m ı n ı n o r t a y a ç ı k ı ­ şı ve g e l i ş m e s i : H icretin ilk a s rın d a n itib a re n b ir z ü h d ve takvâ anlayışı şeklinde o r­ taya çıkm aya başlayan tasavvuf h a re k e ti2, m îlâdî IX. yüzyıldan so n ra ge­ niş ve re n k li b ir tefek k ü r sistem i olm a yoluna g irm iştir. XI. yüzyılda ise, 1 Msl. bk. K ur’an-ı K erim . Y ûnus 62. “ İyi b ilin ki, A llah’ın d o stla rın a (velilerine) korku y oktur; O n la r ü z ü lm e y ec ek lerd ir d e ” ; el-A râf, 196; “ Ç ü n k ü b e n im dostum , K itab’ı in d ire n A llah'tır. O, iyileri do st e d in ir ”.

2 Tasavvufun hangi tesirlerle ve hangi şartlar altında doğduğu ve nasıl bir gelişme gösterdiği konusunda bir takım eserler yazıldığı mâlumdur. Bunlarla birlikte, bu konuda klâsik b ir mâhiyet kazanmış ve günümüzde de önemini hâlâ kaybetmemiş olan, Louis Massignon’un şu eserine bakıl­ m alıdır: Essai s u r le L exique T echnique d e la M ystique M usulm ane, P aris 1968, 2. bs.; Ayrıca, tasavvuf c ere y an ın ın Islâm d ü şü n c e ta rih in in g en el seyri için d e k i y eri ve g ö sterd iğ i g elişm e sa fh ala rı, d iğ e r İslâm î d ü şü n c e sistem leriyle ilgili ve karşılıklı te s irle rin e d a ir d ik k ate de* ğ e r tahlil ve y o ru m la rın yer a ld ığ ı ö n em li b ir eser de şu d u r: Fazlur R ahm an, Islâm , çev: M eh­ m e t D ağ-M ehm et Aydın, İsta n b u l 1981.

F. 1

2

M ENÂKIBNÂM ELER

yavaş yavaş ta rik a tla rın teşekkülü ve XII. yüzyılda İslâm âlem in in h e r ta­ ra fın ı kaplam asıyla, tasavvuf h arek eti son büyük ham lesin i yapm ıştır. İşte velî kavram ı da b ü tü n b u safh alara p a ra le l b ir gelişm e kaydeder.

A slında tasavvufun topyekûn gelişim i göz ö n ü n e alın d ığ ın d a , o n a vücud v eren an a k o n u n u n , rızasını elde etm ek suretiyle A llah’a ulaşm ak olduğu anlaşılır. Bu h ed efe erişm ek için de, dünya h ay atın ın b ü tü n bağlayıcı ve engelleyici te sirle rin d e n k u rtu lm a k g erek m ek ted ir. Tasavvufun b u an a m eselesi3, XIII. yüzyıla k ad a r b ü tü n İslâm d ü şünce ta rih i için d e canlı ve m uhtevalı b ir tefek k ü r hayatı m eydana g etirm iştir.

K ulun A llah’a ulaşm ası ile ilgili büyük m anevî m ücahede ve katedilm esi g erek en yol m eselesi velî k av ram ın a v ü cu d verm iş ve bu yolda başa­ rıya erişen kişi velî “A llah d o stu ” diye n itelen d irilm iştir.

Bu te rim in ilk defa h an g i yüzyılda böyle b ir hüviyetle k u llan ıld ığ ın ı tesb it etm ek zordur. Fakat, IX. yüzyıldan itib a re n yazılm aya başlayan tasavvufî e se rlerd e ve bilhassa X. yüzyıldan XIII. yüzyıla k ad ar m eydana ge­ tirile n K itab u ’I-Luma (Serrac), et-Taarruf (Kelâbazî), er-R isâle (Kuşeyrî) ve K eşfu’l-M ahcub (H ucvirî), et-T eşew üf (İbn Zeyyat) gibi, tasavvufun nazariy esin i işleyen ö n em li k ay n ak lard an 4, hayli gelişm iş b ir şekilde ele a lın ­ d ığ ın ı g ö rm ek m ü m k ü n oluyor. Bu g ö steriy o r ki, velî kavram ı, IX. yüzyıla k a d a r geçen dev irde epeyce işlen erek b u gelişm iş seviyeye ulaşm a im k â­ n ın ı b u lm u ştu .

Y u k arıda zik re d ile n ese rle r ve b en z erleri, velî o lab ilm en in şa rtla rı­ n ı, k im le re velî d en eb ileceğ in i, g erçekten velî o lan k işilerde b u lu n a n b ir tak ım alâm e tleri o rtak b ir telâkki ile m eydana koym aktadırlar. K ro n o lo ­ jik sıra itib ariy le d a h a so n ra kalem e alın m ış olan m eselâ K eşfu’l-M ahcub ve et-Teşevvüf’de, velî k av ram ın ın -esasta aynı olm akla beraber- ön cek ile­ re n isb etle çok d a h a geniş b ir tarzda ele alınm ış olm ası, a ra d a n geçen za­ 3 Fazlur R a h m a n , a.g.e., s. 170.

4 Şu e se rle rd e k i ilgili k ısım la ra bk.: Ebû N a sr S errâc, K ita b u ’l-Luına’ fi’t-Tasavvuf, nşr.

A. M ahm ud-Taha S ü rü r, K a h ire 1960; E bû B ekr M u h a m m e d K elâbâzî, et-T aarruf li-M ezheb’i e h li’t-Tasavvuf, nşr. M.A. Nevevi, K a h ire 1969 (B u ra d a e se rin tü rk ç e terc ü m e si k u lla n ılm ış­ tır: D oğuş D evrinde Tasavvuf, çev: S. U ludağ, İstanbul 1979); A bdulkerim Kuşeyrî, er-R isaletu’IKuşeyriyye, nşr. A .H . M ahm ud-M . eş-Şerif, K a h ire 1966-1967, 2 c ilt (B urada tü rk ç e te rc ü m e ­ si k u lla n ılm ıştır; K uşeyrî R isalesi, çev: S. U ludağ, İstan b u l 1978); E bu’] H aşan A li el-H ucvirî, K eşfu ’l-M ahcub li-E rb âb i’l-Kulûb, nşr. V. Jukovsky, L e n in g ra d 1926 (B u rad a tü rk çe te rc ü ­ m esi k u lla n ılm ıştır: H a k ik at B ilgisi, çev: S. U ludağ, İsta n b u l 1982); İb n Zeyyat, et-Teşevvüf ilâ R icâ li’t-Tasavvuf, nşr. A d o lp h Faure, R a b at 1958. B ilhassa b u s o n u n c u n u n ilk yedi babı tam am iyle veli, velâyet ve k e ra m e t b a h is le rin e ay rılm ış o lup, velayet n a za riy e sin in en geniş b ir tarzda ele alın d ığ ı y erle rd en birisidir. Ayrıca velî k o n u su n d a genel b ir bakış için bk. C arra de Vaux, "W alî”, E l1.

M ENAKIBNAM ELER

3

m an içinde, ü ze rin d e ö n em le d u ru lm ay a devam ed ild iğ in i gösterm esi b a k ım ın d a n dikkate şayandır.

Velâyet (yahut Vilâyet), yani velilik k av ram ın ın bu e se rlerd e k i telak­ ki tarzı, tam anlam ıyla sü n n î b ir tab an a o tu rtu lm u ştu r. D aha ilk bakışta b u husûsiyetiyle göze ç a rp a n bu telâkkiye göre, velî o lab ilm en in ilk ve te­ m el şartı, b ü tü n te fe rru a t ve incelikleriyle şeria t k aid ele rin e uym ak ve o n ­ dan d ışarı çıkm am ak h u su su n d a âzam î titizliği g ö sterm ektir. B undan sonra, çok sıkı b ir m ü cah ed e ve riyazatla nefsi terbiye etm ek ve m üm kün o labildiği k ad a r çok nâfile ib a d e t yapm ak icap etm ektedir. A ncak b u n la ­ rı kusursuz y erine g etire b ilen kimse, eğ e r A llah isterse, velâyet m akam ı­ n a erişir. O m akam a g eld ik ten so n ra ise, A llah k en d isin i h e r tü rlü fen alık tan k o ru r ve d u a la rın ı kabul b u y u ru r. H atta b ir ihsan olm ak üzere başka m ü slü m a n la rd a bulu n m ay an b ir takım h â rik u lâ d e h aller v e rir ve çeşitli lû tu fla rd a b u lu n u r5.

B u rada m eselen in içine başka b ir un su r, yani k erâm et kavram ı g ir­ m ektedir. Ilerik i b ö lü m d e ayrıca ele alın acak olan bu kavram , h em en b ü ­ tü n eski tasavvuf k ay n ak ların d a veliliğin alâm e tlerin d en sayılm aktadır ve hu sû si fasıllar h a lin d e in cele n ere k m ünakaşası y ap ılm ıştır6. K erâm et, ya­ n i v elilerin izh ar ed e b ilecek leri b ir takım h ârik u lâ d e olaylar dolayısıyla veliliğin, peygam berliğe b e n z e r b ir statü kazandığı dikkati çekiyor. Bu se­ b ep le sûfî n azariyeciler zik re d ile n kay n ak lard a b u p aralelliğ i açıklığa ka­ v u ştu rm ak için olanca çabayı gösterm işler, peygam berliğin velilikten ayrı ve o n u n la kıyaslanam ıyacak d ereced e ü stü n b ir m akam o ld u ğ u n u ısrarla b e lirte re k arad ak i fa rk la rı b ü tü n te fe rru a tıy la ve özenle zik re tm işle rd ir7.

Fakat yine de m evcut o lan b u p aralellik , d a h a IX . yüzyılda, peygam berle­ rin sonu n cu su olm ası sebebiyle Hz. M uham m ed için kullanılan H âtem u ’lE nbiyâ terim in e b en z er b ir H â te m u ’l-Evliyâ (V elîlerin m ü h rü ) kavram ı­ n ın doğm asına sebep olm uştur. N itekim yüzyılın en büyük m utasavvıfla­ rın d a n H akîm -i T irm izî (öl. 908), H a tm u ’l-Vilâye adlı ese rin d e meseleyi en in e boyuna açıklam aya çalışm ıştır8.

B u rada b ir de, v elîler arasın d ak i m e rte b e le r silsilesinden bahsetm ek lâzım gelir. Velâyet kavram ı, IX. yüzyılda k en d i içinde b ir m ertebelenm eye tabi tu tu lm u ştu r. Ş üphesiz velî telâk k isin d ek i gelişm elerd en kaynaklas Bu k o n u la r y u k a rd a z ik re d ile n e se rle rd e b ü tü n tafsilatıyla ve özenle in ce len m iştir; g e n iş bilgi için o n la ra b a k ılm alıd ır.

6 K erâm et k o nusunda 4 n olu nottak i kaynaklara ve bilhassa et-Teşevvüfe b akm ak gerekir.

7 Msl. bk. H u cv irî, ss. 356-359. a Krş. Fazlur R ah m an , s. 171. H akîm -i T irm iz i’n in b u e se ri, O sm an Yahya ta ra fın d a n B ey ru t’ta 1965’te m ü k em m el b ir şe k ild e y ayınlanm ıştır.

4

M ENÂKIBNÂM ELER

n a n b u d u ru m a göre velîler, b ir p ira m id şeklinde m u h te lif d erecelere ay rılm ışlard ı. Bu p ira m id d e en alt tab ak a d an başlıyarak sayıları gittikçe azalm ak üzere sırayla R ecebiyyûn, M üfredûn, A sâib, N ukabâ, N ücebâ, Ab­ dal, E frad , Evtad, İm am an yer a lır ve te p e d e ise h e p sin in başı olan Kutb b u lu n u r. Dolayısıyla Kutb, b ir devirde y ery ü zü n d e m evcut b ü tü n velîlerin en b ü y ü ğü o lu p k â in a t o n u n otoritesi a ltın d a zik re d ile n tabakaları oluş­ tu ra n v elîler ta ra fın d a n y ö n e tilir9.

H e r h â lü k â rd a X III. yüzyıla k ad ar velî ve velayet kav ram ın ın sürekli geliştiği ve b u yüzyılda m eşh u r M uhyiddîn b. el-A rabî (öl. 1241) n in eser­ le rin d e en gelişm iş şekline eriştiğ i g ö rü lü y o r10. A ncak b u sırf İslâm î kök­ lere dayalı b ir gelişm e olm ayıp so n rak i bazı m istik e tk ilerin , m eselâ Y en ieflâtunculuk’u n ve G nostisizm ’in ro lü n e m u tlak a işaret etm ek g e re k ir11.

Velî telâkkisindeki herşeye rağ m en esasta yine de sü n n î d o k trin e istin a d e d e n b u gelişm iş statü n ü n , ilk z am an lard a ü lem â m u h itle rin d e ve o n ­ lara bağlı h alk çe v relerin d e b ird e n b ire kabul görm eyip tek p i ile k arşılandığını biliyoruz. Bilhassa, sûfî çevrelerin b ü tü n ih tim am ların a rağ­ m en, p eyg am b erlik ile velilik arasın d ak i p a ra le l n o k ta la r şiddetle re d d e ­ dilm iştir. Aynı şekilde M utezile m ezhebi, b ir takım ü stü n vasıflarla teçhiz ed ilm iş böyle b ir in sa n telakkisini, d in in esasına aykırı olduğu d ü şü n ce­ siyle asla b e n im se m e m iştir12. Fakat zam anla b u te p k ile rin m utasavvıflar 9 V elîler a rasın d ak i b u m erte b e le r sistem i k o n u su n d a msl. bk. el-M unâvî, el-K evâkibu’dD ürriye, K a h ire 1357; G. Flugel, “ Scha’r â n î ”, ZDGM, X X (1866), ss. 38-39; E. B lochet, “ Etudes su r l’E so terism e M usulm an”, JA , 1 (1902), ss. 528 vd.; M assingnon, ss. 132 vd.; De Vaux, ”W alî” E l1; I. G oldziher, “A bdal” El2. B urada konuyla alâkalı geniş b ir bibliyografya da vardır.

10 Msl. bk. e l-F u tû h a tu ’I-Mekkiyye, K ah ire 1293, II, 64-66; F u su su ’I-H ikem , K ahire 1309, ss. 52-55, 252-253, 313-315; A yrıca bk. E b u ’l-Alâ A fifi, M u h y id d in İ b n u ’l-A rabî’n in Ib sa v v u f Felsefesi, çev: M. Dağ. A n k a ra 1975. ss. 91-97.

11 G e rçe k ten aynı e tk ile re m â ru z kalan H ıristiy a n m istisiz m in d e k i S aint (aziz) telâk k i­ siyle, tasavvuftaki veli telâkisi a ra sın d a , şü p h e siz tab ii o la ra k p e k çok fa rk m evcut o lm akla b e ra b e r, b e n z e r bazı n o k ta la rın b u lu n d u ğ u da gözden kaçm ıyor. M eselâ, H ıristiy a n m isti­ siz m in d e sa in t, “A llah a d a m ı”, ve “A llah d o stu ”dur. G en el m â n a d a da, b ü tü n d ü rü s t h ıristiy a n la r A llah d o stu d u r. Fakat özel m â n a d a asıl A llah d o stu o lan , S aint, yani b ü tü n dünyevî zevk ve bağ lard an kurtu larak b ir takım riyazet ve m ücah ad e usulleriyle k en d in i Allah’a adayan, o n a u laşab ilen h ıris tiy a n d ır (bk. Delehaye, E ssai, ss. 234-235 vd.). H ıristiy a n m istisiz m in d e ­ ki b u telâk k i tasavvuftaki velâyet-i A m m e (b ü tü n m ü slü m a n la rın g en el m ân a d a velî o lduğu) ve velâyet-i h â ssa (dar m ânasıyla tasavvuftaki velî) telâ k k isin i a n d ırm a k ta d ır. A yrıca, tasav­ vufta olduğu gibi Saint’in k eram et (m iracle) m efhum uyla sıkı ilişkisi (bk. Delehaye, ss. 243-244 vd) de dik k ati çekiyor. M üslüm an sû filerle h ıristiy a n m is tik le rin in k a rşıla ştırılm ası için bk.

L. M assignon, “ M ystique m u su lm a n e e t m ystique c h re tie n n e a u M ayen Age”, O p e ra Minora, B ey ru t 1963, II, 470-484.

12 Bk. De Vaux, “ W alî”, E l1.

MENÂKIBNÂM ELER

5

ta ra fın d a n d e ğ e rle n d irilip h esab a katılm ası sonucu, uyuşm a için g ö steri­ len g ay retler b o şu n a olm adı. İlk te p k ile rin g id e re k şid d etin i kaybettiği ve h a tta S ü n n îliğ in velîlik telâkkisini sadece benim sem ekle kalm ayıp sa­ v u n d u ğ u bile g ö rü ld ü . Hiç şüphesiz b u değişm ede Gazzâlî (öl. 1111) n in u n u tu lm a z çabasının büyük ro lü olm uştur. Bu yüzden a rtık gü n ü m ü zd e velî telâkkisini re d d ed ec ek , h a tta yadırgayacak h em en hiç b ir m üslüm an a rastlanm az. A ksine h alk ın b ü yük ço ğ u n lu ğ u b u n u kabul etm iyenleri eksik m ü slüm an sayar; bazı çevrelerde ise m ü slü m an b ile kabul olunm az.

Bu gelişm e, İslâm dü şü n ce ta rih in d e altı çizilecek b ir olay olu p tasavvu­ fu n zaferin i belgeleyen en kuvvetli delildir.

T ü rk ler’in İslâm iyet’e g irişin d en so n ra tasavvufun velî telâkkisi, Türk mutasavvıflarınca da aynen b e n im se n e re k devam e ttirilm iş tir13. A ncak yi­ n e de, sü n n î kesim e m ensup o lan larla gayri sü n n î in a n ç ta k ile r arasın d a b ir kısım fa rk lar g ö rü lm ek ted ir. B u n ların en önem lisi, gayri sü n n î velî te­ lâk k isin de velîn in â d e tâ peygam bere d e n k tu tu ld u ğ u ve o n u n gibi, söyle­ diği h e r sözün m utlak kabul g ö rü ş ü d ü r14.

Türk tasavvufunda velî kavram ı, h alk için yazılm ış tasavvuf e se rle rin ­ de p o p ü le r h ale g etirilm ek suretiyle d ah a geniş b ir tab an a m aledilm ek istenm iş ve bu başarılm ıştır. B ah ru ’l-H akayık ve A hm ediye gibi halk ki­ ta p la rın d a b u n u n ilgi çekici ö rn e k le rin i b u lu y o ru z15. Bu tip ese rle rin ve­ 13 Msl. b. A h m ed ı, K itab-ı M ürşid-i P endnâm e-i A hm ediyye, İsta n b u l 1303 (taş basm ası) ss. 399-402.

14 Bu telâkkiye tip ik b ir m isal o lara k , V ilâyetnâm e-i O tm a n B aba (A n k ara A dnan Ö tüken K ü tü p h a n esi, nr. 495, v. 77a) d a n aşağıya a lın a n p asaj g ö ste rile b ilir: “ H udây-ı R a b b u T Â le m in şim d ik i eyyam ve z am an d a velayeti m a z h a r e d in m işd ir. N ite­ kim evvel z am an d a n ü b ü v v eti m a z h a r e d in m iş id i. Pes lâ cerem o vakt a ra d a vâsıta C eb rail olm u ş idi ve şim diki d evir velâyetdür, C e b rail ve M ikâil ve İsrâ fil ve A zrâil’e h â ce t d e ğ ü ld ü r ve hem C e b râil g ö k d e n in m e d ü ğ in e b ir sebeb d a h î b u d u r ki velayet ilhâm -ı ra b b an i... d ü r ki H a k k ’d a n evliyâya m ah su sd u r... ve h e r n e ki söylese em r-i H akk ve kelâm -ı m u tla k o lu r”.

19 Msl. bk. H a tip o ğ lu , B a h ru ’l-H akayık (Esat C oşan, H a cı Bektaş-ı Velî, M akalât, A nkara 1971, b asılm am ış d o ç e n tlik tezi, s. 126’d a k i ten k itli m e tin d e n n aklen): H em eyle evliyâya c a n d a n ik ra r İm an su z k a lu r ol kim ola in k â r D uâsıyla v e lîle rü n b u âlem Kıvam üzre d u r u r v allâhü a’Iem Velîyi gizledi taht-ı kab ad a Bilm ez d eğm e şahs ânı fe n âd a Ne b ilsün d eğ m e şahs evliyâyı Safâsızlar n e b ilsü n asfıyâyı V elîler vasfa sığm az akl ü feh m e O lâ ru n n a ’tı gelm ez fik r ü feh m e

M ENÂKIBNÂM ELER

6

lî telâk k isine yüksek z ü m re le rin an lay ışın d an d a h a fark lı b ir m âhiyet v erd iğ in i b u ra d a b elirtm em iz icap eder.

II — VELÎ KÜLTÜ A) V e lî k ü l t ü n ü n m e n ş e ’ v e m â h i y e t i : Velî k ü ltü n ü kısaca, fevkalâde kuvvet ve k u d re tle rle m ü cehhez olup T an rı’ya yakın kabul e d ilen b ir şahsiyetin h e r h an g i b ir konuda-sağ veya ölü ik en -y ard ım ın ın d o k u n ac ağ ın a in an ılm ası ve b u n u tem in için ritü e l y ollara b aşv u ru lm asıd ır şeklinde ta rif ed eb iliriz. Bu anlayış, velîn in tak­ dis olunm asıyla so nuçlanm aktadır. D in sosyolojisi âlim leri, p ek çok y er­ de, h alk ’m ü slü m a n lığ ın ın b u anlayış e tra fın d a geliştiği k an a atin i ileri s ü re rle r16.

Velî k ü ltü n ü n , d in le r ta rih i a ra ştırm a la rın a göre, Budizm , H ıristiy an ­ lık ve İslâm iyet gibi büyük d in le rin h âk im o ld u ğ u sa h a la rd a b en z erlik ler g ö sterd iğ i dikk ati çekiyor. Fakat böyle b ir k ü ltü n B udizm ’de ö tek ilerd e n d ah a eski old u ğ u m u h a k k a k tır17.

M ütehassıslar, g erek H ıristiyanlık, gerekse M ü slü m a n lık ta k i aziz ya­ h u t velî k ü ltü n ü n m enşeini, b u d in le rin ortaya çıktığı ve yayıldığı sah a­ la rd a esk id en m evcut b ir takım k ü ltle re b ağlam aktadırlar. G enellikle H ıristiy an lık ’taki aziz k ü ltü n ü n , eski çağdaki m u h te lif tab iat kütleriyle, m ito lo jik ta n rı ya d a k ah ram an k ü ltle rin d e n geliştiğ in i m eydana koyan a ra ş tırm a la r v a rd ır18. H ıristiy an lık için b u ra d a b ir fik ir beyan edecek d u ­ ru m d a b u lu n m am ak la beraber, M ü slü m an lık tak i velî k ü ltü n ü n m enşe’ iti­ b ariyle İslâm iyet’le b ir ilgisi olm adığı ra h a tç a söylenebilir. Zira dikkatle b ak ılırsa, H ıristiy anlıktaki aziz k ü ltü gibi, M ü slü m a n lık ta da velî k ü ltü ­ n ü n İslâm ’d an önceki p u tp e re s t k ü ltle rle yakın alâkası g ö rü le c e k tir19. N i­ tek im velî telâkkisini zam anla b ü nyesine m al ed e n sü n n î d o k trin , kült m âh iy etin d ek i b ir velî kavram ını kesinlikle yasaklam ıştır20. B u n u n la b e ­ 16 R ic h a rd H a rtm a n n , D ie R eligion d e s İsla m , 1944, s. 132; G ustav M ensching, Sociolog ie R eligieuse, fr. çev: P. J u n d t, P aris 1951, ss. 160-161.

17 B udizm ’d e k i evliyâ (aziz) telâkkisi ve b u n u n b u d ist d o k trin d e k i y e ri için şu e se rle rd e ye te rli b ilg i v a rd ır: A n d re B areau , Les R e lig io n s d e l’In d e, III, P aris 1966; W alter R uben, B u d d h izm "Iiırihi, çev.: A. İtil, A n k a ra 1947. “ Bk. H . H u b e rt, Czarnovvski’n in Le C u lte d e s H e ro s 'u n a yazdığı önsöz, ss. LXX vd.; ayrıca bk. Delehaye, L egendes, ss. 159-160; M ensching, s. 165.

19 E.A. VVestermarck, tslâm M edeniyetinde P u ta ta p m a d e v rin d e n A rtakalan İtikatlar, çev.: Ş. N azm i C oşkuner, A n k a ra 1962, ss. 11, 19-20.

10 A n cak yardım ve inayeti A llah ’d a n bilm ek ve istem ek şartıy la evliyaya h ü rm e tin câiz o lab ilec eğ in i g ö rü y o ru z. (Msl. bk. E rtu ğ ru l D üzdağ, Şeyhül-Islâm E b u ssu u d E f e n d i'n in Fet-

M ENÂKIBNÂM ELER

7

raber, A n ado lu da dahil, İslâm âlem in in h e m e n h e r tarafın d a, İslâm iyet’­ in o ra la ra gird iğ i d ev irle rd e n b eri yaşayagelen m u h te lif velî k ü ltle rin i tesbit m ü m k ü n o lm aktadır. Ç ü n k ü b u ra la rd a eskiden m evcut m ahallî ta­ b iat y ahut ata k ü ltleri, tasavvufun velî telâk k isin in ister istem ez yardım ıy­ la h alk çe v relerin d e y o ru m lan ıp velî k ü ltü h alin e in k ılâ p etm iştir. Bu k ü ltle rin çoğu zam anım ıza k a d a r v a rlık la rın ı sü rd ü rm e im k ân ın a kavuş­ m uşlardır.

B) V e l î n i n k ü l t k o n u s u o l u ş u v e k ü l t ü n t e ş e k k ü l ü : H e r şeyden önce şu n u ifade etm ek g e re k ir ki, T ü rk ler’in b u lu n d u k la ­ rı y erler de dahil, İslâm dünyasında çeşitli yer ve zam an lard a yaşam ış ve­ lîle rin h ep si kü lt kon u su olm uş d eğ illerd ir. B u n ların çoğu ö lü m le rin d en so n ra u n u tu lu p g itm işlerd ir; ancak b ir k ısm ın ın e tra fın d a kült teşekkül ettiğ i ve a rtık yüzyıllarca u n u tu lm a m a k üzere h alk hafızasına m aloldukları, başka b ir deyim le “ölm eyen ö lü ” 21 h a lin e g eld ik leri g örülür. O halde b u ra d a akla şu so ru geliyor: N için b ir velî ö ld ü k ten sonra u n u tu lu p g id e r­ k en b ir b aşkasın ın e tra fın d a kült teşekkül ediyor? Yahut, İkincisini b irin ­ cisin d en ayıran h u su slar n elerd ir? Bu so ru n u n cevabı bizce velînin içinde yaşadığı to p lu m la d o ğ ru d a n ilgili o lu p bazı sosyal ve psikolojik fak tö rlere dayanm aktadır.

M u h telif velî k ü ltle ri in celen d iğ i zam an gözden kaçırılm am ası g e re ­ ken b ir n o k ta v ard ır: K ült konusu v elîlerin , ait o ld u k ları to p lu m u n İçti­ m aî, d in î veya ahlâk î d eğ e rlerin in tam am ın ın yahut b ir kısm ının tem silcisi olduğu, en azın d an b u n a in a n ıld ığ ı g ö rü lü r. O to p lu m söz konusu değer ile takdis ettiğ i velîyi özdeşleştirm iştir. İşte ancak b u özdeşleştirm eye ya­ rayacak vasıfları taşıyan, y ahut b u vasıflar k en d isin d e olduğu kabul ed i­ len velî kült konusu yapılm aktadır. Böylece o velî o toplum için, tabir câizse a rtık sade b ir in san değil, in a n d ığ ı d e ğ e rle r b ü tü n ü n ü n ta k e n d isid ir22. v âları, İstan b u l 1972, 872-874. m eseleler). B u n u n la b e ra b e r İslâm â le m in d e v e lîlerd e n yar­ dım dilem ek , sıkışık a n la rd a o n la ra sığınm ak, bazı ç e v re le rd e b ilhassa teşvik edilm iş, h a tta , “ İşle rin iz d e şa şırıp k a ld ığ ın ız zam an k a b ir e h lin d e n (evliyâ) yardım isteyiniz” gibi b ir ta­ kım h a d is le r b ile u y d u ru lm u ş tu r (bk. el-A clûni, K eşfu’I-H afâ, H a lep (tarihsiz), s. 88). Akşe m se d d in (öl. 1457-8) in o ld u ğ u söylenen aşağ ıd ak i k ıt’a b u fik ri telk in e tm e k te d ir: İki c ih a n d a ta s a rr u f e h lid ir ç ü n k i velî D em e kim b u m u rd e d ir b u n d a nice d e rm a n ola R uh şem şir-i H u d a ’d ır ten g ılâ f olm uş o n a l a ki a’lâ k â r e d e r b ir tığ ki ü ry a n ola 21 C zarnow ski, s. LXXIV. 11 Bu k o n u d a Veysel K a ren i g e rç e k te n ilgi çekici b ir m isaldir. B ü tü n m ü slü m a n la r o n u anaya b ağ lılık ve pey g am b er sevgisi kavram larıy la â d e ta ö z d eşle ştirm işler ve k e n d isin e p e k çok y e rle rd e tü rb eler, m ak a m la r izafe e tm işle rd ir (bk. A. Yaşar O cak, Veysel K aren i ve Uveysîlik, İsta n b u l 1982).

8

M ENÂKIBNÂM ELER

İşte bu safhadan so n ra k erâm et u n su ru ortaya çıkar. D aha yaşam akta iken o velî, bu dü n yadakinden bam başka, fevkalâde olaylarla süslü b ir d ü n ­ ya ile kuşatılır. Velî ö ld ü k ten sonra, ken d isi hayatta iken sahip o ld u ğ u n a in a n ıla n in san ü stü h üviyetinin, güç ve k u d re tin in devam ettiğ in e inalılır; h a tta bu güç ve ku d ret, b ir gizliliğe b ü rü n e re k d ah a da artar. A rtık o velî e tra fın d a , b u y ö nünü ortaya koyan k e ra m e tle rd e n oluşan b ir m en ­ k ab eler sistem i teşekkül ed e r ve bu g id ere k b ir çığ gibi b ü y ü r23.

Bu m e rh a le d e n so n ra psikolojik âm ille rin işi n için e g ird iğ in i ve kül­ tü n o lu şm asını tam am lad ığ ın ı söyleyebiliriz. Bu psikolojik âm iller şu n ­ lard ır: 1. Velî, fevkalâde ru h a n î k u d re tle rle m ücehhez olduğu için, artık to p ­ lu m d a o n a karşı k o rk u ile k arışık b ir saygı duygusu h âk im olm aya başlar.

Velîye karşı yapılacak h e r h an g i b ir saygısızlığın, çarp ılm a, â n id e n veya feci b ir şekilde ölüm e yakalanm a vs. şeklinde cezalandırılacağına inanılır.

2. B un a p aralel olarak, velînin söz ko n u su ru h a n î k u d re tin d e n , b ir takım iy ilik lerin cezbedilm esi ve k ö tü lü k le rin g id erilm esi yolunda fayda­ lan m a arzu su doğ ar (feyz ve b erek et kavram ı).

3. N ihayet, dünyada bu tarzda m enfaati sağlanacak olan velînin, öbür d ü n y ad a da T anrı k atın d a yardım cı olm ası için o n u m em n u n etm e çabası ortaya çık ar ve b u n u n so n u n d a b ir tatm in duygusu m ü şah ed e edilir. İşte y u k ard an b e ri sayılan b ü tü n b u sosyal ve psikolojik fa k tö rle r kül­ tü n teşekkülünü tam am lam ış olur. Ancak burada, k ültün teşekkülünde âde­ ta b ir h a rç vazifesini gö ren k erâm et kav ram ın ın ö n e m in e b ir d ah a işaret etm ek y erin d e olacaktır. Zira k ü ltü n gelişip yayılm asını, y erine göre m a­ h allî o lm ak tan çıkıp genelleşm esini sağlayacak olan d a odur. V elînin b u ­ lu n d u ğ u y erin d ışındaki in sa n la rı külte iştirak e ttire n b u k erâm etlerd ir.

C)Velî k ü l t ü n ü n te s b i t i: Ş u n u u n u tm a m a lıd ır ki, kült ancak velînin ö lü m ü n d e n so n ra söz ko­ n u su d u r. B unun seb ep leri kısm en y u k ard a açıklanm ıştır. A m a asıl sebep, h alk ın m uhayyilesinin harek ete geçebilm esi için velînin m ad d î varlığının b ir engel m eydana g e tirm e sid ir24. Bazan velî ö lü r ölm ez kült teşekkül et­ m ey eb ilir ve belli b ir m ü d d e tin geçm esi gerekebilir. Ö lü m d en so n ra ge­ çen b u m ü d d e t d u ru m a g ö re bazan uzun, bazan da kısa olabilir.

23 Bk. a şağ ıd a s. 32.

24 Bu d u ru m velî k ü ltü n ü n b ilhassa m ü slü m a n l ü r k l e r ’de eski a ta la r k ü ltü ile yakın ilgi­ si o ld u ğ u n u d ü şü n d ü rü y o r, ki bu noktaya a şağ ıd a tem as edilecek tir.

M ENÂKIBNÂM ELER

9

B ir velînin kült konusu olup o lm ad ığ ın ı anlam ak için şu üç u n su ra b akm ak lâzım dır: 1. Velî ad ın a yapılm ış b ir m ezar veya tü rb e n in , yahut k en d isin d en ka­ lan, k ald ığ ın a in a n ıla n b ir kısım eşya (reliq u e )ların b u lu n m ası25, 2. Söz konusu m ezar, tü rb e veya eşyanın, m eselâ bazı d ilek lerin g e r­ çekleşm esi, h astalık ların tedavisi gibi h e rh a n g i b ir m aksatla ziyaretlere ve b u n la r esn asın d a adak ve k u rb a n la ra sah n e olm ası26 3. D ua m âh iy etin d e o larak velî ile ilgili ve o n u n adı geçen b ir takım sözlerin m evcudiyeti27.

Bu sayılan üç u n su ru n aynı zam anda ve b ir a rad a b u lu n m ası şart d e­ ğildir. Bazan b u n la rd a n b iri bile tek b aşın a y eterli o la b ilir28. A ncak b u n ­ lar arasın d a özellikle b irin cisi, d iğ e rle rin e nisbetle d ah a kuvvetli b ir işarettir.

Velînin m ezar veya tü rb e sin in m evcudiyeti, b ir bakım a kültün de yay­ g ın lık d erecesini gösteren b ir alâm et sayılabilir. Ç ü n k ü h e rh a n g i b ir y er­ de zam anım ızd an çok önce ve hayli itin a lı yapılm ış b ir türbe, genellikle için d ek i velînin çok itib a rlı o ld u ğ u n a, dolayısıyla m ah allî değil, fakat b ü ­ tü n b ir to p lu m u n k atıldığı b ir k ü ltü n varlığ ın a delildir. H albuki, kıyıda köşede kalm ış m ütevazî b ir m ezar sahibi v elîlerle ilgili k ü ltle r ise çoğu zam an m ahallîdir.

Velînin m ezar veya tü rb esi, genellikle b u lu n d u ğ u yerin n o rm al m e­ za rlığ ın d a yer alm az; dikkati çekecek b ir m evkide, yah u t yol kavşakların­ da, kasaba, köy veya şe h irle rin e n işlek y erle rin e yakın m ah allerd e yapılır. Ç ü nk ü b u ra la r k ü ltü n icra edildiği, yani ziyaretlerin, k endine m ahsus m e­ rasim ve ku rb an işlem lerin in yapıldığı y erler olm ası dolayısıyla halka açık vasıfta bulu n m ası g e re k ir29.

25 D elehaye, E ssai, s. 147. Veiî m ezar ve tü rb e le rin in m âh iy eti şu ra d a iyi a çık lan m ıştır: E W. H asluck, C h ristia n ity a n d İsla m u n d e r T h e S ultans, O x fo rd 1929, I, 226-236.

26 A n a d o lu ’d a m u h te lif b ö lg e le le rd e icra e d ile n m e ra sim le r, yapılan ziy a retler ve a d a k ­ lar, kesilen k u rb a n la rla ilgili z en g in ö rn e k le r iç in bk. H ik m et T anyu, A nkara ve Ç evresinde A dak ve Adak Y erleri, A n k ara 1967.

27 D elehaye, a.g.e., s. 151.

19 M eselâ m ezarı veya tü rb e s i zam an la kaybolm uş b ir v e lîn in ziyareti de b a h is kon u su o lm a d ığ ın d a n , kendisiyle ilg ili d u a m â h iy e tin d e sözler varsa, b u o n a a it b ir k ü ltü n vaktiyle m evcut id iğ in i isp a ta kâfidir.

29 B u n u n bazı is tis n â la n v a rd ır (bk. aşağıda s. 16-17). C zarnow ski, b u hususiyeti h ıristiyan a ziz le rin in m e z a rla rın d a te sb it e tm iştir. O b u n u , eski Y unan’daki k a h ra m a n m ez a rla rı­ n ın d u ru m u y la alâk alı g ö rm e k te d ir (bk. C zarnow ski, ss. 18-20).

10

M ENÂKIBNÂM ELER

M ezar veya tü rb e n in bizzat kendisi m u k ad d es ve m ah re m b ir yer ola­ rak m uam ele görür. Bazan bu kudsiyet ve m ah re m iy e t çevreye de teşm il edilir. T ü rb eler çoğu zam an velînin eşyalarının da m uhafaza ed ild iğ i yer­ lerdir. Bu eşyalar genellikle, velînin g ü n lü k hayatta ku llan d ığ ı takke, teş­ bih, papuç, cübbe vb. n esn e le r olup, k u d re t ve kudsiyetinin b u n la rd a da aynen var o ld u ğ u n a in a n ılır; ziy aretlerd e b u n la rd a n da fay d alan ılır30. Bu itib a rla k e n d ile rin in son d erece iyi m u hafazasına eld en geldiğince itin a gösterilir.

III — İSLÂMÎ TÜ RK İNANÇLARINDA VELÎ KÜLTÜ: A) E s k i T ü r k d i n l e r i n i n v e l î t e l â k k i s i ve k ü l t ü n ü n t e ş e k ­ k ü lü n d e k i rolü: M üslüm an T ü rk lerin yaşadıkları b ü tü n m ın ta k a la rd a ve b u a ra d a ta­ biatıyla A n a d o lu ’d a velî kültü tahlil ed ild iğ i zam an, b u n u n kaynağını İs­ lâm öncesi eski Türk in a n ç la rın ın teşkil ettiği d a h a ilk bakışta dikkati çekecek k ad a r sarih tir. Tasavvufun velî telâkkisi, ta b ir câizse b u n a b ir kı­ lıf h izm etin i g örm ü ştür.

B ilindiği gib i T ürkler m üslüm an o lm ad an önce, çeşitli vesilelerle te­ m asta b u lu n d u k la rı k ü ltü r çevrelerinde, Şam anizm , B udizm , Z erdüştîlik, M azdeizm, M aniheizm ve H ıristiyanlık gibi, b irb irin d e n m ahiyet itibariyle hayli farklı d in lere g irm işle rd ir31. B u n lard an önce ise, uzun yüzyıllar k en ­ d ile rin in sah ip o ld u k ları belli b ir takım in an ç sistem leri vardı. O rta Asya gibi m uazzam b ir coğrafî sahada, yüzlerce y ıld ır m u h te lif T ürk to p lu lu k ­ ları z ik re d ile n in an ç siste m le rin d en b irin i veya b ir k açını benim sem işler, zam anla b irin i b ıra k ıp b ir başkasını kabul etm işlerdir.

30 B u n u n A n a d o lu ’daki değişik ö rn e k le ri iç in H . Tanyu’n u n z ik re d ile n e se rin e b a k ıl­ m alıdır.

31 T ü rk ler’in m en su p o ld u k la rı d in le re a it m üstak il ç alışm aların p e k fazla old u ğ u söyle­ nem ez. A ncak b u n la rd a n belli b a şlıla rın ı şöyle sıralayabiliriz: U n o H arva, L es R ep resen tatio n s R eligieuses chez les P euples A ltaıques, Paris 1959; A. İn an , I h rih te ve B ugün Şam anizm , A n k a ra 1972, 2. bs.; B a h a e d d ın Ö gel, T ürk M itolojisi, A n k a ra 1971; H ik m e t Tanyu, T ü rk ler’in D inî T arihçesi, A n k a ra 1976; E m el E sin, İslâ m iy e t’te n Ö n c e H irk K ü ltü r T arihi ve İslâ m i­ y et’e G iriş, (H irk K ü ltü rü E lkitabı), II. cilt, l/b, İsta n b u l 1978; İb ra h im K afesoğlu, E ski H irk D ini, A nkara 1980. B u n la rd a n başka, m u h te lif T ürk to p lu lu k la rın ın ta rih ve k ü ltü rle rin e a it a ra ş tırm a la rd a d a k ısm en eski T ürk d in le rin e yer v erild iğ i g ö rü lü r. Msl. bk. V.V. Barthold, O rta Asya H irk T irih i H a k k ın d a D ersler, haz: K.Y. K o p ra m an İ. Aka, A n k a ra 1975; R ene G ira u d , L’E m p ire d e s T ürcs C elestes, P a ris 1960; J. R ussel H am ilto n , Les O u g h o u rs â l’E poque d e s C inq D ynasties, P a ris 1955, Je a n -P au l R oux, La R eligion des lU rcs e t d es Mongols, P a ris 1984 ve d a h a başk aları.

M ENÂKIBNÂM ELER

II

Bu değişik likler esn asın d a b ir ö nceki din, y enisinin gelm esiyle ta­ m am en o rta d a n kaybolm am ış, çoğu defa k en d in i yeni d in in k alıp ların a u y d u ra ra k v arlığ ın ı sü rd ü rm ü ştü r. Bu sebeple T ürk z ü m re le rin in g ird iğ i h e r yeni din, o n la ra yeni b ir şeyler ö ğ re tip belli ölçüde d ü şünce ve hayat tarz ların a etki ed e rk en , d iğ er yandan da o zü m relere uygun b ire r yapı ka­ zanm ışlardır. İşte b u n d a n d o lay ıd ır ki, g ü n ü m ü zd e bile, O rta Asya’d an B alk an lar’a k ad ar b ü tü n m üslüm an Türk to p lu lu k ların d a, bilebildiğim iz en eski inanç­ la rı olan tab iat ve a tala r k ü ltle rin d e n y u k ard a sayılan d in lere k ad a r çok çeşitli k alın tıla rı tesbit m üm k ü n o lm aktadır. A şağıda açıklam aya çalışa­ cağım ız İslâm î d evir velî k ü ltü , işte bu u z u n m â ce ran ın izlerin i taşır.

T ü rk ler’deki velî k ü ltü n ü n tem elin in şam an ist d ö n em d e atıld ığ ı söy­ lenebilir. Eski T ürk şam an ları in celen d iğ i zam an, b u n la rın T ürk velî im a­ jın a çok b en zed iğ in i fa rk etm em ek m ü m k ü n d e ğ ild ir32. G elecekten h ab e r veren, hava şa rtla rın ı d eğ iştiren , felâk etleri önleyen, y ah u t d ü şm a n la rı­ n a m usallat eden , h astala rı iyileştiren, göğe çıkıp uçabilen, ateşte yanm a­ yan Türk şam anları, b u hüviyetleriyle âdeta Bektâşî m en âk ıb n âm elerin d e ve kısm en de öteki ta rik a t çev relerin d e yazılm ış m en âk ıb n â m e le rd e yeni­ d en hayat bulm uş g ib id irler. Bu e se rlerd e a n latılan T ürk velîleri, işte böy­ le özelliklere sah ip k işile rd ir33. Şam anist T ürkler, Ş am an ların h a rik u lâ d e in sa n la r o ld u k ların a, r u h ­ lar, gizli g ü çler ile ilişki k u ru p o n lara isted ik le rin i y ap tırab ild ik lerin e in a ­ n ırla rd ı. H atta şam an lar Gök T anrı ile de tem asa geçip o n d a n m esajlar g etire b ilen şahsiyetlerdi. O n la r b u kabiliyetleri elde etm ek için, tıp kı ve­ lîle rin y aptığı gibi, inzivaya çek ilerek k e n d ile rin i sıkı b ir riyâzata tabi tu ta rla rd ı34.

12 Eski Türk şam an ları h ak k ın d a en derli toplu bilgi, bilhassa R adlofP un Sibirya’d a n (çev: A. Tem ir, A nkara 1 9 5 4 ,12) a d lı e se ri ile A. In a n ’ın y u k a rd a z ik re d ile n k ita b ın d a b u lu n m a k ­ tadır. Ş a m a n la r k o n u su n d a e n m uh tev alı ç a lışm a la rd a n b irin i teşkil e d e n M. E liade’ın, Le C h am an ism e e t les T echnicjues A rch aiq u es d e l’E xtase (P aris 1974, 2. bs.) a d lı k ita b ın a m u t­ laka bak ılm alıd ır. B u ra d a m ufassal bibliyografya d a vardır.

33 A rad ak i b u ilişkiye F u a d K ö p rü lü , b aşta Ttirk E d eb iy a tın d a İlk M utasavvıflar (A nkara 1966, 2 bs.) o lm ak üzere, In flu e n c e d u C h am an ism e T orco-m ongol s u r les O rd re s M ystiques M usulm ans (İstanbul 1929) a d ın d a k i ta n ın m ış a ra ştırm a sın d a ve d iğ er bazı y azılarda dikkat çek m iş ve ö rn e k le r verm iştir.

34 B-ı k o n u d a 32 n o lu n o tta z ik re d ile n e se rle rd e ye te rli b ilg i b u lu n m a k tad ır. Ş am anlarla B ektaşî evliyasının b e n z e r yö n leri, tara fım ızd a n yapılan şu in ce lem ed e g en iş o lara k ele a lınm aya çalışılm ıştır: B ektaşî M e n â k ıb n â m e lerin d e İslâm ö n c esi İn a n ç M o tifleri, İstanbul 1983, ss. 95-97.

12

M ENÂKIBNÂM ELER

A ncak b u ra d a, Şam anizm öncesi eski T ürk in a n ç la rın d a n olan atalar k ü ltü n ü n , velî k ü ltü n ü n tem elin in h az ırlan m asın d ak i önem li ro lü n e de d o k u n m ak gerekiyor. M uhtelif T ürk zü m re le ri a ra sın d a en eski ve köklü in a n ç la rd a n b iri o ld u ğ u b ilin e n a tala r k ü ltü 35, genel olarak ecd ad ın tak­ disin e dayanır. A ncak a tan ın bizzat k en d in e ta p ın m a m âh iy etin d e olm a­ yan atalar kültü, atan ın öldükten sonra ü stü n b ir takım güçlerle m ücehhez h ale geldiği ve b u sayede ailesine yardım edebileceği in a n c ın d a n doğan, k o rk u ve saygı karışık b ir telâkki hasıl e tm iştir36. Bu sebeple ata la rın r u h ­ la rın a k u rb a n k esilir ve eşyaları m u kaddes a d d e d ilir; m ezarları da m u ­ kaddestir.

1890 lard a O rta Asya’da dolaşan Fransız ta rih ç ile rin d e n F ern an d Gren a rd , g ö rd ü ğ ü m u h te lif bölgelerdeki velî k ü ltü n ü incelem iş, m ezarlard a yapılan ziyaret ve k u rb a n m era sim lerin i takip ettik te n sonra, haklı ola­ rak , b u ra la rd a k i velî k ü ltle rin in eski a ta la r k ü ltü (C ulte des ancetres) ile ilgisi o ld u ğ u so n u cu n a varm ıştır. O na g ö re velî m e za rların d a d ikili tu ğ ­ lar, İslâm öncesi devirde şam an la rın ata ru h la rın a su n d u k la rı at k u rb a n ı­ nı tem sil etm ektedir. Bu evliyâ tü rb ele rin in çoğu, vaktiyle b u ralarda İslâm ’ı m ü d afaa için şeh it düşen k en d i k a h ra m a n la rın a izâfe ed ild iğ i gibi, halife Hz. E b u b e k ir’e de n isb e t olunm aktadır. T ü rb elerd e görevli m ollalar, b u n ­ la r h a k k ın d a yığınla m en k ab e ler a n la tm a k ta d ır37. Bu tü rb e le r bazı h asta­ lık la rın tedavisi, yah u t çocuk sahibi olm ak için ziyaret ed ilen , tekin olm ayan y erle rd ir; belli b ir m esafeden d a h a fazla yaklaşılm az38. Ş am anist d önem de ve özellikle B udizm ’e geçtikten sonra T ürk velî kül­ tü n ü n İslâm öncesi tem eli, d a h a da takviye gördü. Ç ü n k ü bu devrede B u­ dist azizlerin çok eskilere in e n ve B udizm ’in yayılm asında önem li b ir p ro p a g a n d a aracı olan k e râm etlerin i a n la ta n m e tin le r bol bol tercüm e ed ild i39. Zaten h alk için ây in lerd e o k u n m ak üzere m eydana g etirilen bu tercüm eler, çabucak ve hayli geniş b ir tab an a yayıldı. Böylece, şam an ların ü stü n ru h a n î güçlerle donanm ış şahsiyetlerine, B udist azizlerininkiler ilâve edildi. A rtık T ürk d in ad a m la rın ın yukarda sayılan vasıflarına, hayvan ka­ lıp la rın a g irm ek , eşyaları ve cisim leri k e n d i k e n d ile rin e y ü rü tü p h a re k e ­ 3S K ö p rü lü z âd e M eh m ed F uad, Türk Tarih-i D inîsi, İsta n b u l 1341 (taş basm a), ss. 45-46; K afesoğlu, ss. 46-54.

3‘ M. N abi Ö zerd im , “ Ç in d in in in m en şei m eselesi ve d in î in a n ç la r”, B elleten, XXVI (1962), ss. 79-80.

37 Bk. F. G re n a rd , Le T urkestan et Le T ib e t, P a ris 1898, ss. 241-243.

38 A.g.e., s. 242.

35 Bk. R uben, ss. 1, 3; B om baci, ss. 23-25; Ş inasi T ekin, “ U ygur e d eb iy atın ın m e se le le ri”, TKA, 1-2 (1968), s. 31.

M ENÂKIBNÂM ELER

13

te geçirm ek gibi başka özellikler eklendi40. Bu su retle İslâm iyet’in T ürkler arasın d a yayılm ağa başladığı d önem lere, yani X. yüzyıla g elindiğinde, a r ­ tık İslâm î Türk velî tip in in teşekkülüne zem in h az ırlan m ış oluyordu.

B) T ü r k v e l î t i p i : Bu üstü n ru h a n î kuvvetlerle donanm ış insan tipi, M üslüm anlık’la bağ­ d aşm akta güçlüğe u ğram adı. K u r’an-ı K erim ’deki, m u h te lif m ucizeler gös­ te re n p ey g am b erlerle Hz. M u h am m ed ’in şahsiyeti, m üslüm an olan Türkle r’e hiç de yabancı gelm edi. O nlar, k endi d in adam larıyla b u zikredilenler arasın d a p ek çok b en zer n o k talar b u ld u la r ve İslâm iyet’e çabuk ısındılar.

B u rada un u tu lm am ası g erek en nokta, T ü rk ler’in İslâm iyet’i, iyice ge­ lişm iş b ir velî telâkkisiyle re n k le n m iş olan tasavvuf kanalıyla tanım ış ol­ m alarıd ır. Bu İslâm iyet o n lara , çok eski d ev irle rd en b e ri tem asta b u lu n d u k la rı İra n vasıtasıyla u laştı41. B ilhassa, M âv e râü n n e h r’e k ad a r ya­ yılm ış H o rasan tasavvuf m ek teb in in b u k o n u d a ro lü büyük oldu. M eselâ ilk T ürk m utasavvıfı A hm ed-i Yesevî (öl. 1167), b u m ektep için d e yetiştik­ ten so n ra göçebe Türk boyları arasında tasavvuf aracılığıyla İslâm iyet’i yay­ m ağa başladı ve ilk Türk tarik a tın ı k u rd u 42. O n d a n başka, adı bize u laşam ıyan d ah a p ek çok T ürk m utasavvıfının aynı yolla faaliyet g ö sterd i­ ğ in i ve böylece velî tip in i, yukarda an latılan zem in d en faydalanarak oluş­ tu rm ay a b aşlad ık ların ı söylem ek m ü m k ü n d ü r.

Biz, Türk velî im ajın ın p ro to tip in i m e şh u r D ede K o rk u t’u n şahsında b u lu n u y o ru z. Aşağıya aldığım ız pasaj b u itib a rla aynı zam anda ta rih î b ir belge n iteliğ in i de taşım aktadır: “ R esul A leyhisselam zam anına yakın Bayat boyu n d an K orkut Ata dirler b ir e r kopdı. O ğuz’un ol kişi tam am bilicisiydi. Ne d ir ise olur idi. Gaybd an d ü rlü h ab er söyler idi. H ak Teâlâ an u n gönlüne ilham ider idi... Korkut Ata O ğuz kavm inün m üşkilini hail id e r idi. H e r iş olsa K orkut Ata’ya ta­ nışm ayınca işlem ezler id i” 43.

40 B ektaşî v elîleriyle b u d ist a ziz le rin in ka rşıla ştırılm ası için bk. O cak, B ektaşî M enâkıbn â m e le ri, ss.133-172.

41 Bk. İlk M utasavvıflar, s. 16. K ö p rü lü bu çok ö n e m li noktaya yıllar ö nce b u ra d a işa ret etm iş b u lu n m a k ta d ır. T ü rk le r’in İslâm iy et’e g iriş le ri ve İslâ m iy e t’in M â v e râ ü n n e h r’de yayı­ lışı k o n u su n d a bk. B a rth o ld , M oğol İstilâ sı s ıra sın d a T ürkistan, çev: H. D u rsu n Yıldız, İsta n ­ b u l 1981; H.D. Yıldız, İslâm iyet ve Türkler, İstan b u l 1976; E sin, a.g.e.

42 K ö p rü lü , a .g e ., ss. 59-82 43 D ed e K o rk u t K itabı, nşr. M u h a rre m E rgin, A n k a ra 1964, s. I. Bu m e tin d e D ede K or­ k u t’u n tıp k ı A hm ed-i Yesevî’n in h a life le ri H ak îm A ta, Z engi A ta ve M an su r A ta gibi, Ata sıfatıyla a n ılm ası da d ik k a t celbediyor. Ö yle sa m y o ru zk i, ilk T ü rk v e lîleri b u kelim eyle a d ­ la n d ırılm a k ta o lu p bizzat velî te rim in in d a h a so n ra özellikle A n a d o lu 'd a k u llanılm aya baş­ la d ığ ın ı tah m in e tm e k yanlış o lm asa gerektir.

14

M ENÂKIBNÂM ELER

Bu sa tırla rd a D ede K o rk u t’u n h e r n e k a d a r velî kelim esiyle n ite le n ­ d irild iğ in i görm üyorsak da, sayılan vasıfları k en d isin in böyle telâkki edil­ diğini açıkça gösteriyor. A slında gerçekten yaşayıp yaşam adığı, eğer yaşadı ise zam anı belli olm ayan b u şahsiyet O ğuz’un, yani b ü tü n O ğuz b oyları­ n ın b ilic isid ir; söylediği h e r şey g erçekleşir; gaybdan h a b e r verir; gelece­ ği bilir; A llah’ın ilh a m la rın a m azh ar o lm u ştu r; O ğuz kavm inin b ü tü n g ü ç lü k le rin i çözer; k en d isin e d an ışılm a d an iş yapılm az. Şu sayılan nitelikler, D ede K orkut ile şam anlar arasındaki büyük b en ­ zerliği de ortaya koyuyor. B ilhassa gaybdan ve gelecekten h a b e r verişi, b ir iş yapılacağı zam an k en d in e danışılm ası b u n u p ek açık gösteriyor. M etin­ de dikkati çeken b ir başka nokta, b u zatın Hz. M u h am m ed ’in zam anına yakın b ir devirde yaşadığının söylenm iş olm asıdır. Bu, o n u n gerçekten ya­ şam ış ta rih î b ir şahsiyet o lm ad ığ ın ın bizce en açık d e lille rin d e n biridir.

Zaten yaşadığına d a ir bugüne k ad a r h e rh a n g i b ir ip u cu b u lu n am am ıştır44.

A ra ştırm a la rın ulaştığı sonuç, D ede K orkut, K o rkut A ta, E r K orkut, Evli­ yâ K o rk u t vs. gibi değişik isim lerle a n ıla n b u k işin in efsânevî b iri o ld u ğ u ­ dur. A m a b u ra d a ö n em li olan, D ede K o rk u t’u n yaşayıp yaşam adığı değil, b u ism in tem sil ettiğ i Türk velî inancıdır. N itekim A b d ü lk ad ir İn a n ’a gö­ re, D ede K orkut, İslâm öncesi d evirden İslâm î devre in tik al ed e n efsânevî b ir şahsiyettir ve T ü rk ler m ü slü m an o ld u k tan so n ra o n u kopuzuyla b ir­ likte b ir velî o larak d ü şü n m ü şle rd ir45.

D ede K o rk ut veya K orkut Ata, Sibirya hav zaların d a, Kazak-K ırgız ve T ürkistan sah a la rın d a, T iyanşan ve U ral T ü rk le ri’nde, kısaca çok eski d e­ v irle rd e n b e ri b ü tü n T ürk sa h a la rın d a o rtak şahsiyettir; büyük velîlerden sayılır; sıkışıldığı zam an lard a k e n d isin d e n y ardım iste n ir46. D ede K orkut n ih ay et, XIII. yüzyılda kayda geçen ve ve k en d i a d ın ı taşıyan, yukardaki p asajı n ak lettiğ im iz hikâyelerde de, b u hüviyetiyle g ö rü n ü r47.

C ) A n a d o l u ’d a v e l î k ü l t ü : Y ukarda kısm en D ede K o rk u t’u n şah sın d a ilk tip o lo jisin i çizm eye ça­ lıştığım ız Türk velî telâkkisi ve b u n u n b ir tabii sonucu olan velî kültü, m üs­ 44 İn a n , “ K itab-ı D ede K o rk u t h a k k ın d a ”, M akaleler ve İn celem eler, A n k a ra 1968 ss.

165-166.

45 İn a n , a.g.m ., s. 172.

46 A .g.m ., ss. 166-168. A. İn a n 'ın , R e şîd u d d în T arih-i O ğuz-u llir k â n (Bib. N at. mss. persan nr. 1364) ve A li Ş îr N evaî’n in N e sâ im u ’l-M ahabbe a d lı yazm a e se rin d e n n a k le n kaydet­ tiği p a sa jla rd a da K o rk u t A ta tam b ir evliyâ kabul e d ilm ek te ve yüzlerce yıl yaşadığına in an ılm a k ta d ır.

47 D ede K o rk u t K itabı d a h a bazı b a k ım la rd a n g ü n ü m ü z e k a d a r in celem e k o n u su yapıl­ m ış, h a k k ın d a p e k çok a ra ştırm a yayınlanm ıştır. Ayrıca m e tin ve m u h te lif d ille re tercü m e o la ra k d a d e falarc a b asılm ıştır.

M ENÂKIBNÂM ELER

15

lü m anlığ a g iren m u h te lif T ürk z ü m re le rin d e zam anla gelişti. Bilhassa A hm ed-i Yesevî tarafından ku ru lan Yesevîlik tarikatına m ensup çeşitli, şah­ siyetler b u n u işlediler. Yesevîlik’le b irlik te velî k ü ltü de, göçebe ve y erle­ şik Türk çevrelerinde yayıldı. O rtaya çıkan ve b u ra la rd a T ürkm en bab alan tarafın d an d u rm ad a n anlatılıp zenginleştirilen yeni m enkabeler, T ürkler’e has bu velî telâkkisi ve k ü ltü n ü n ta Ira n içlerin e k a d a r g iren değişiklik T ürk b o yların a u laşm asına yardım etti.

A n a d o lu ’n u n ted ric en fethedilm eye başladığı XI. yüzyıldan itib aren buraya yerleşmeye gelen ve çoğunluğunu O ğ u zlar’a m ensup boyların oluş­ tu rd u ğ u m u h te lif T ürk to p lu lu k ları, k en d ileriy le b e ra b e r bu telâkkiyi ve kü ltü de g etird iler. Ö zellikle X III. yüzyılda M oğol istilâsı arifesin d e ve bu istilân ın ö n ü n d e n k açarak A n a d o lu ’ya yerleşen bazı tarik a tlara m ensup şeyh ve d erv işler48, bu k o n u d a baş ro lü oynadılar. S elçuklu h ü k ü m eti o n ­ lara b ir takım im tiyazlar ve tek k ele rin i k u ru p ra h atça faaliyet gösterecek yerler tahsis etti49, Vefâîlik, Yesevîlik, K alenderîlik ve H aydarîlik gibi gayri s ü n n î m ahiyetteki ta rik a tla ra ait tekkeler d a h a ziyade köy ve göçebe m u ­ h itle rin i tercih ed e rk en , K übrevîlik, S üh rev erd îlik , R ifâîlik ve K adirîlik gibi sü n n î eğlim li o lan lar ş e h irle rd e g eliştile r50.

Z am anla, h e r iki çevredeki tek k ele rin b aşın d a b u lu n a n H acı Bektaş-ı Velî, M evlânâ ve b en z erleri gibi, sade çe v relerin d e veya b ü tü n A n a d o lu ’­ d a büyük velî olarak şö h re t yapm ış k işilerin ölü m ü ile b ir takım tü rb e le r ortaya çıktı. Bu velîlerin h e rb irin in türbesi, özelliğe ve m aksada göre k en ­ d in e m ahsu s ziyaret ve k u rb a n u su lle rin in gelişm esine ortam h azırlad ı.

H iç şüphesiz bu, O rta Asya’d aki tatb ik atın b ir d ev am ın d an başka b ir şey değildi. Bu tü rb e le rin e tra fın d a eskiden m evcut ve yeni im al ed ilip yayı­ lan m enkabeler, k e n d ile rin i yarı m ukaddes, fevkalâde güçlerle do n an m ış ve h astalık ları iyileştiren, çeşitli d ilek lerin gerçekleşm esine yardım eden 48 Söz k o n u su g ö ç le rle A n a d o lu ’ya gelen m u h te lif ta rik a t z ü m re le ri ve b u n la ra m en su p şeyh ve d e rv işle r k o n u su n d a şu e se rle rd e n to p lu bilgi e d in ile b ilir: K ö p rü lü : İlk M utasavvıf­ lar, ss. 167-185; aynı yazar, “A n a d o lu ’da İslâ m iy e t” EFM, 4-6 (1338-1340), ss. 293-302; O cak, B a b aîler İsyanı, İsta n b u l 1980. ss. 35-56.

45 Ö.L. B ark an , “ K o lo n izatö r T ürk D e rv işleri”, VD, II (1942), s. 281; O cak, “ Z aviyeler”, VD, X II (1978), ss. 254-255.

50 Bu hususta, başta İlk M utasavvıflar olm ak üzere, F. K ö p rü lü ’nün “A nadolu’da İslâm iyet" vc O sm a n lı İm p a ra to rlu ğ u ’n u n K u ru lu şu (İstanbul 1981, 3. bs.) isim li e se rle rin e ve A. Gölp ın a rlı’n ın 100 S o ru d a Türkiye’d e M ezhepler ve T arik atlar (İsta n b u l 1969) a d lı k ita b ın a b a ­ k ılm alıd ır.

51 B ugün bile A n a d o lu ’da h e m e n hiç b ir yer y o k tu r ki, o ra d a b ir v e lî’n in m ezarı veya tü rb e s i b u lu n m a sın . B u n la rd a n çoğu z am an ın ta h rib a tı y ü z ü n d e n g id e re k kaybolm aktadır.

Bu b a k ım d a n , adı b ir kelim e ile d e olsa k a y n ak lara yansım ış ve e tra fın d a k ü lt teşekkül et-

16

M ENÂKIBNÂM ELER

m ânevi şahsiyetler h alin e g e tird i51. A n a d o lu ’n u n p ek çok y e rle rin d e n ge­ len değişik tab ak alara m en su p in sa n la r b u ra la rı ziyarete başladılar. K en­ d ilerin i yazılı kaynaklardan tanıdığım ız v elîlerden başka, yazılı kaynaklara geçm em iş d ah a başkaları da vardı. Bu su re tle A n a d o lu ’n u n pek çok ye­ rin d e, h em en h e r kasaba ve köyde, şeh irlerd e, evliyâ, erm iş ve y a tır52lar m eydana geldi. H e r b irin in etra fın d a b ire r kült oluştu. Bu k ü ltle rin b ir kısm ı zam an için d e g id ere k m ah allileşirk en , b ir kısm ı da tersine, şö h re t­ le rin in d ah a büyük oluşu sebebiyle, b ü tü n A n a d o lu ’ya yayıldı.

B u rad a önem li b ir nokta ü z e rin d e d u rm a k gerekiyor. O da, vaktiyle O rta Asya’da vuku b u lan b ir olayın53, A n a d o lu ’da da tek ra rlan m ış olm ası­ dır. X.-XII. yüzyıllarda İslâm iyet O rta Asya’da yayılırken, tek k elerin çoğu, eski b u d ist m an astırların ın yerine, yahut yakınlarına inşa ediliyor, zam anla b u m a n a stırla r çevresinde m evcut, o ra d ak i azize ait m en k ab e ler islâmîleştiriliy o rd u . Böylece o bölgedeki eski k ü ltü n k en d in e m aledilm esi su re­ tiyle yerli h alk ile b ir bağ k u ru la ra k İslâm laştırm a kolaylaştırılm ış o lu y o rd u 51*. İşte aynı olay, T ü rk ler A n a d o lu ’ya y erleştik leri sırad a b u ra d a da vu­ kua geldi. G enellikle gayri sü n n î tarik atlara m en su p şeyh ve dervişler, tek­ k elerin i terk ed ilm iş yah u t h e n ü z faaliyette olan kilise ve m a n a stırla rın y erin e ve civarın a k u ru y o rla rd ı55. B u n d an m aksat, o ra d a eski d in in m e r­ mi; b u lu n a n v e lîlerin , b ü tü n A n a d o lu ’yu için e a lacak İlm î b ir k a ta lo g u n u n h a zırla n m ası, k ü ltü r ta rih im iz açısından ö n e m li b ir k azanç o lac ak tır sanıyoruz. Z ira böylece hem A n a d o ­ lu ’n u n tü rk le şm e ve İslâm laşm asın a y ard ım etm iş b u şa h siy e tle r u n u tu lu p g itm e k te n k u r ­ tulacak, hem de yeni n e sille r T ürkiye’n in T ürkiye h a lin e gelişini k im le re v e nasıl b o rçlu o ld u k la rın ı ö ğ re n ip h a tırla m a im k a n ın ı eld e e d ec ek le rd ir.

52 Velî k e lim esin in , a ra p ç a olm ası sebebiyle, h e m e n b ü tü n İslâm ü lk e le rin d e o rtak laşa k u lla n ıla n b ir terim old u ğ u m âlu m d u r. A n a d o lu ’d a , b u n u n ço ğ u lu o lan evliyâ kelim esi d a ­ ha yaygındır. T ürkçe e ren ise velî’n in tam karşılığ ı o lu p d a h a çok B ektaşî ıstıla h ın d a k u lla ­ nılır. B u n la rın d ışın d a b ir de y a tır te rim i v a rd ır ki, özellikle k ü lte k o n u olm u ş m ezar veya tü rb e sah ib i velîler için söylenir.

33 Bu olayın sosyolojik izahı şu d u r: G elişm iş ve teşkilâtlı b ir din b ir bölgeye g ird iğ i za­ m an , o ra d a d a h a e sid en m evcut ip d ita î in an ç ve b u n la ra b ağlı sih rî u y g u lam a la rı o rta d a n k a ld ıram a m a k tad ır. G elişm iş d in âd eta m illî k a ra k te rd e k i b u in a n ç ve u y g u lam a la rı k e n d i b ü n y esin e alm a k suretiyle an ca k o ra d a k i h a lk ı k e n d in e b a ğ la y ab ilm e k ted ir (H asluck, Tedkikler, s. 52; M ensching, ss. 163-164). s< Bk. G re n a rd , s. 241.

55 Vaktiyle H ıristiy a n lık da A n a d o lu 'd a y e rle şirk en aynı m eto d u k u lla n m ıştı. Ç ü n k ü d a ­ h a ö nceki b in le rc e yıllık p u tp e re s tlik d ö n e m in in e tk ile ri kolayca sö k ü lü p a tılam am ıştı. Bu­ ra d a çeşitli b ö lg e le rd e H ıristiy a n lığ ı yaym ak için ç alışan ra h ip le r, eski ilâ h la ra a it k ü ltle ri bu dine uyarlam ak suretiyle ancak halkı h ıristiyanlaştırabileceklerini anlam ışlardı. Bu yüzden p e k çok p u tp e re st kült, aziz k ü ltü şe k lin e in k ılâ b e d e re k H ıristiy a n lığ a g irm e y o lu n u b u ld u (Bu k o n u d a geniş bilgi için bk. H asluck. T edkikler, a. ye; D elehaye, L egendes, ss. 159-162; Ayrıca bilhassa bk. Ja c q u es Jarry, H e re sie et F actions dans l’E m pire B yzantin, Le C aire 1968, ss. 154-155).

MENÂK.IBNÂMELER

17

keziyle d o ğ ru d a n k arşılaşarak o n u n k u llan d ığ ı vasıtaları aynen k u llan ıp tesirin i zam anla zayıflatarak y erin e geçm ekti; öyle de oluyordu. N itekim bu şeyh ve dervişler, y erleştik leri yerlerde, kökü h ırıstiy an lık , h a tta hıristiyanlık öncesi dev irlere çıkan m ah allî aziz kültleleriyle karşılaştılar. Bu kültler, k erâm et hikâyeleri (m enkabeler) aracılığıyla rah atça islâm îleştiriliyor, b u vesileyle bölgedeki hıristiyan h alk ın m üslüm anlığa kolayca ısın­ m ası sağlanıyordu56. Ç ünkü m üslüm an o ld u k tan so n ra da, bağlı oldukları eski kü ltü , b ir T ürk velîsi a d ın a islâm îleşm iş k ılık ta sü rd ü rü y o rla rd ı.

B u n a XII ve XIV. yüzyıllara ait bazı ö rn e k le r verm ek m ü m k ü n d ü r.

M eselâ, H acı B ektaş’ın XIII. yüzyılda S ulucakaraöyük’te k u rd u ğ u tekke, bu havali h ıristiy a n la rın ın takdis ettiği S ain t C h aralam b u s k ü ltü n ü islâm île ştire re k k en d in e m aletm iş, böylece H acı B ektaş h ıristiy a n la rca da b en im sen m işti57 Yine aynı yüzyılın ikinci y arısın d a B alk an lar’daki Dobru c a b ö lg esin de b ir T ü rk m en k o lo n isin in isk ân ın ı sağlayan T ü rk m en b a ­ bası S arı S altık59 da aynı şekilde, o ra d a esk id en m evcut S aint Nicolas kültüyle ö zdeşleştirilm işti59. Son o larak M ecidözü y ak ın ın d ak i Elvan Ç e­ lebi Tekkesi’n d e Baba Ilyas k ü ltü n ü ö rn e k verebiliriz. XIV. yüzyılda El­ van Ç elebi ta ra fın d a n S aint T h e o d o re ve S aint G eorges k ü ltü n ü n yaygın b u lu n d u ğ u eski E u k h aita köyü civ arın d a k u ru la n tekke, b u k ü ltle rin Ba­ ba İlyas’a m aled ilm esin e yardım cı oldu. Ö yle ki, XVI. yüzyılda tekkede m isafir k alan A vrupalI seyyahlar Baba Ilyas’ın kim o ld u ğ u n u ö ğ re n d ik le ­ r i zam an şaşırıp k alm ışlardı; Z ira a n la tıla n la rın , y u k ard a zik re d ile n azizle rin k in d e n fark ı yoktu. Bu sebeple B aba Ilyas ile bu azizlerin ark ad aş o ld u ğ u n u söylem ek zo ru n d a k alm ışlard ı60.

56 M eselâ H acı B ektaş’ın b ü tü n h a life le ri bu tarz d a faaliy et g ö ste re n şey h ler o lara k göze çarp ıy o rla r (bk. U zun Firdevsî, M anâkib-ı H acı Bektaş-ı Velî, nşr. A. GölpınaTİı, İstan b u l 1958, ss. 86-89; S p ero s Vryonis, T h e D ecline o f M edieval H e lle n ism in A sia M inör, B erkeley 1971, s. 372; Ayrıca bk. O cak, “ Bazı m e n â k ıb n â m e le re g ö re XII1-XV. yüzy ıllard ak i ih tid a la rd a hete ro d o k s şeyh ve d e rv işle rin ro lü ”, OA, II (1981), ss. 31-42).

57 Bk. H asluck, a.g.e., ss. 62-63; Vryonis, ss. 377-378.

5• Bu k o n u d a bk. Je a n Deny, “S ary S altyq e t le n om d e la ville de B a b a d a g h i”, M elanges E m ile P ico t, P aris 1913, II, 12-14; F. B abinger, “S a rı S a ltu k ”, E l1, A urel D ecei, “ Le p ro b lem e de la c o lo n isa tio n des Turcs se ld io k id e s dans la D obrogea a u X III siecle”, TAD, VI (1968), ss. 85-111.

5* Deny, ss. 12-14; H asluck, a.g.e., ss. 74118; krş. aynı yazar, C h ristian ity , II, 430. s<) H an s D ernschıvam , Tagebuch, nşr. F. T aeschner, L eipzig 1923, s. 202; O. G. Busbecq, Türk M e k tu p la rı, çev: H. C a h it Yalçın, İsta n b u l (tarih siz), ss. 77-78; H asluck, C h ristian ity ,, I, 47-49. Elvan Ç elebi ve tekkesi için bk. Sem avi Eyice, “ Ç o ru m ’u n M ecidozü’n d e A şık Paşa oğlu E lvan Ç elebi zâviyesi” TM , XV (1968), ss. 211-246; E lvan Ç elebi, M e n â k ıb u ’l-Kudsiyye fi M enasıbi’l-Ünsiyye, nşr. İsm ail E. E rü n sa l. A. Yaşar O cak, İsta n b u l 1984, İn c elem e kısm ı.

F.2

18

M ENÂKIBNÂM ELER

İşte H asluck’u n “ iki taraflı p e re stişg â h la r” d ed iğ i pekçok türbe, bu a n la tıla n tarzda, yani eski h ıristiy a n aziz k ü ltle rin in T ürk velî kültleriyle b irleşm esin d en d o ğ m u ştu r61.

A n ad olu Selçukluları devrindeki bu türkleşm e ve İslâm laşm a sürecin­ de teşekkül ed e n velî kültlerine, so n ra d an , B eylikler d önem i ile O sm anlı İm p arato rlu ğ u zam anında R um eli ve A nadolu to p rak la rın d a yeni yeni velî k ü ltleri ilâve edildi. B u a ra d a bu yeııi k ü ltle r gelişip yayılırken bazı eski velî k ü ltle rin i de içlerin d e erittiler. M aam âfih, m ah allî olm aktan çıkıp ge­ nelleşm iş eski k ü ltler varlıklarını korudular. Meselâ h em en çoğu defa, b il­ hassa A n adolu S elçukluları za m an ın d a teşekkül ed e n ilk m isyoner velîlelerin k ü ltleri g ünüm üze k ad ar v arlık ların a sahip oldular. Ç ünkü ken­ d ile rin in h a tıra la rı ve m en k ab eleri h a lk ın hafızasına b ir d ah a çıkm am ak ü zere d e rin izler b ırakm ıştır. D aha, yakın geçm işte A n ad o lu d a p ek çok m ah allî k ü lt m ey d ana geldiği gibi, g ü n ü m ü zd e y en ileri teşekkül sürecini yaşam aktadırlar.

A n a d o lu ’da, ister gerçek m ân ad a b ir türbe, isterse basit b ir m ezar şek­ lin d e o lsun, h alk ın genellikle tü rb e veya ziyaret ta b ir ettiği m ezarlara sa­ h ip v elîlelerin h ep si de, k e n d ile rin e göre b ir kısım h astalık ların tedavisinde, y ah u t bazı d ilek lerin g erçek leştirilm esin d e ü n yapm ıştır. Ba­ zıları, çocuğu o lm ayanları çocuk sahibi yapm ak, d elileri, sa r’alıları iyileş­ tirm e k gibi h u su slar için ziyaretlere sah n e olu rk en , bazıları sadece tek b ir k o n u d a yetkilidir. Bu ziy aretler gen ellik le o v elîlerin soyundan geldikleri söylenen ve ocak ta b ir o lu n an ailelerin delâletiyle ve b ir takım usullere g ö re yapılır. Çoğu zam an ziyaret esn asın d a koyun, keçi ve bazan d a horoz k u rb a n ed ilir; b ir kısım tü rb e ve m ezarlara ise kü çü k bez p a rç a la rı bağla­ n a ra k y apılan d u alarla, d ilek lerin kabul ed ilm esi istenir. Esası d ah a kü l­ tü n teşekkül ettiğ i ilk d ev ird e n kalm a b u ziyaret ve d u a usul ve fo rm ü llerin e , zam anla yeni u n s u rla rın ek len d iğ i, böylece k ü ltü n aktüel o lm asın ın sağlan dığı gözden kaçm az62. Bazı tü rb e le rd e velîden kalm a ol­ d u ğ u söylenen b ir takım eşyalar da ziyarete k o n u olur. İşte asıl b u tip ziya­ re tle rd e ve esnasında yapılan dualarda, k ü ltü n İslâm öncesi m âhiyeti açığa çıkar.

D ) A n a d o l u ’d a v e l î t i p l e r i : G ünüm üze k ad ar A nadolu’d a m evcut velî kültleri, adı kaynaklara geç­ m iş veya geçm em iş v elîlerin h ay atları ve özellikle m en k ab eleri tahlil ed il­ diği zam an, b u n la rın k a h ra m a n la rı o lan velîlerin farklı n itelik le r 61 Bk. H asluck, T edkikler, ss. 53-84; krş, aynı yazar, G h ristian ity ,, I, 63-97.

62 M u h te lif ö rn e k le r için H . T anyu’n u n y u k a rd a z ik re d ile n e se rin e bakılabilir.

M ENÂKIBNÂM ELER

19

g ö sterd ik leri dikkat çeker. Bu farklı n itelik le re göre k e n d ile rin i bazı g u ­ ru p la ra , h a tta b u g u ru p la r için d e b elli tip le re ayırm ak m ü m k ü n d ü r: 1. K ü ltlerin in m âhiyetine göre: a — Mahallî velîler Velîlerden bazıları, özellikle yazılı kaynaklara yansım am ış olanlar, eğer gerçeten yaşamış şahsiyetler iseler-gerek hayatta iken gerekse öldükten son­ ra b u lu n d u k la rı b ö lg en in s ın ırla rın ı aşacak k ad a r şö h re t yap am am ışlar­ dır. Ç oğu defa ad ları, m en su p o ld u k ları ta rik a tın A n a d o lu ’n u n h ü ç râ bir k öşesindeki tem silcileri b u lu n m aları sebebiyle, ancak ken d i m ü rid le ri ve çevre halk ı ta ra fın d a n bilinir. M ezar y ah u t tü rb e le ri de yine bu d a r çevre ta ra fın d a n ziyarete sah n e olur. Dolayısıyla k ü ltle ri de m ahallîdir. M eselâ, b u g ü n A n a d o lu ’n u n birçok y erin d e takdis ed ilen , asıl isim leri bile u n u ­ tulm uş, S arı Baba, K ara D ede, Alaca Şeyh gibi lâk ap la r a ltın d a tan ın an v elîler b u g ru p tan d ır. b — Genel velîler Bazı velîler ise d u ru m a göre, M evlânâ, H acı Bektaş, Yunus Em re, Ahî Evren, H acı Bayram gibi b ü tü n ülke çapında şö h re t bulm uş kişilerdir. B un­ la rın ön em li b ir k ısm ının, ya bizzat ta rik a t k u ru c u su o ld u k ları, yahutta b ir ta rik a t için d e ön em li yer işgal ettik le ri, kısaca k en d i tasavvuf sistem ­ le rin e sah ip b u lu n d u k la rı görülür. H e m e n h ep sin in bizzat ken d i kalem ­ lerin d en çıkmış, veya k en d ilerin e izafe edilen eserleri vardır. O n ların böyle genel b ir m âhiyet k azan m aların d a, k en d i tasavvuf siste m le rin in olduğu kadar, yazdıkları eserlerin şüphesiz ki ro lü büyüktür. Bu tip velîlerin kült­ le ri d e b u şö h retleriy le d o ğ ru o ra n tılı o lara k genel m âhiyettedir.

2. Ş ahsiy etlerinin n iteliğ in e göre: a — Gerçek velîler: B ir kısım velîlerin g erek yazılı kaynaklar, gerekse şifahî rivâyetler va­ sıtasıyla veya k e n d ile rin d e n kalan belgelerle, gerçekten yaşamış kişiler ol­ d u ğ u bellidir. B urad a gerçek v elîlerd en k astedilen m ân a budur. D ikkat edilerse, b u n la rın da ken d i ara la rın d a m u h telif bak ım lard an b ir takım tip ­ le r teşkil ettik le ri m ü şah ed e ed ilir: ai)A it oldukları içtimâi çevreye göre: 1) Ş ehirli velîler: XIII. yüzyıldan başlıyarak A nadolu S elçukluları devrinde, XVI. yüz­ yılın so n la rın a k ad a r O sm anlı d ö n em i için d e önce A nadolu, so n ra hem

MENÂ KIBNÂM ELER

20

A n ad o lu hem R um eli’de, d ışard a n gelen, y ah u t b u ra la rd a teşekkül eden, S ü h rev erd îlik , K übrevîlik, M evlevîlik ve H alvetîlik gibi, d ah a çok şeh irli tarik a t çe v relerin d e ortaya çıkan b ü tü n velîler bu g u ru b a dahildir. XIII. yüzyılın ön em li sim aların d an S ad ru d d în -i K onevî (öl. 1274), M evlânâ, b a ­ bası S ultanu’l-Ulemâ B ahâuddîn Veled (öl. 1231), B u rh an u d d în M uhakkık-ı T irm izî (öl. 1240) ve d ah a b ir çokları böyledir. B u n lar ekseriya, Konya, Kayseri, Tokat, Am asya ve Sivas gibi o d ev rin büyük ve önem li k ü ltü r ve tasavvuf m erk ezlerinde, yüksek seviyede b ir tasavvuf o rta m ın d a yaşamış ve d ah a çok m ünevver züm relere, a risto k ra t çevrelere h ita p etm iş v elîler­ dir. Tasavvufun sade tatb ik atın ı değil, nazariyesini de yapm ış, eser sahibi şahsiyetlerdir. B azılarının ise şö h retleri b ü tü n o devir Islâm dünyasına ya­ yılm ıştır.

2) Köy ve aşire t velîleri: A n ad o lu S elçukluları ve O sm anlı d ev irlerin d e, yeni feth e d ile n to p ­ rak la rın ü zerind e yerleşerek o ra la rın iskânına da önayak olan pekçok adı b ilin e n veya bilinm eyen velî, bu g u ru b u teşkil e d e r63. A n ad o lu ’n u n yeni fethedildiği sıralarla, XV. yüzyıldan itib aren Rum eli to p rak ların ın O sm anlı hâkim iy etine geçtiği zam anlarda b u ra la rd a tekke açıp faaliyet gösteren ve ço ğ u n lukla gayri sü n n î b ir İslâm iyet anlayışı telk in ed en b u v elîlerin ö n em li b ir kısm ı, aynı zam anda aşire t reisi idiler. Dolayısıyla yerleştikleri y erlere bizzat yön ettikleri aşiretleriyle geliyorlardı. Zaten m ü rid le rin in çoğu k en d i a şire tle rin d en d i. B u n lar şeh irli velîlerd en , baba, d ed e ve p ir gibi u n v an larla ayrılm akta olup A nadolu ve R um eli’n in h e m e n h e r ta ra ­ fın a yayılm ışlardı. Bu sebeple b u g ü n A n a d o lu ’n u n p ek çok köyünde, a d ­ ları sade o ra la r h alk ı tara fın d an b ilin e n b u tip köy ve aşiret v elîlerin in tü rb e ve m ezarların a rastlam ak m üm k ü n d ü r. B u n la rd a n bazıları ise d e­ v irle rin d e önem li ro lle r icrâ ettik le ri için büyük b ir şö h re t sahibi olm uş­ lard ır, ki H acı Bektaş, Sarı Saltık, D ede G ark ın , Tur H aşan Velî, K araca A h m ed S ultan vs. b ö y led ir64. aii) Misyonlarına göre: 1) Gazi-savaşçı velîler: Bu g u ru p içine g ire n le rin b ir kısm ı, XIII.-XIV. yüzyıllarda A n ad o lu ’­ n u n uc m ın tak aların d a, yani Bizans s ın ırla rın d a yaşayan T ürkm en boyla­ rın ın fe tih lerin e katılm ış olan; b ir kısm ı d a R um eli’deki O sm anlı gazileri arasın d a çarp ışan ve bu sebeple h a tıra la rı halk arasın d a sü rü p gelen velî43 Bu k o n u d a geniş bilgi ve arşiv m a lz e m e le rin d e n ilgi çekici ö rn e k le r için bk. B arkan, ss. 279-304 vd.

64 Bk. H asluck, C hristianity, I, 337-341.

M ENÂKIBNÂM ELER

21

lerdir. Y ukarda b ah sed ilen aşire t v e lîle rin d e n b azıları böyledir. Meselâ, XIII. yüzyılda D obruca’da Sarı S altık bu tip in en seçkin ö rn e k le rin d e n b i­ rin i teşkil e d e r65. XIV. yüzyılın ilk yarısında B ursa ve havalisinin fe tih le ri­ n e k atılan A bdal M usa ile66, Y ıldırım Bayezid d ev rin d e D im etoka ve do laylarını feth etm iş o lan Seyyid Ali S ultan (Kızıl D eli)67 de tipik ö rn e k ­ lerd e n d ir. Bu g u ru b u n ilgi çekici şah siy etlerin d en b iri de, Fatih dev rin d e R um eli’de m u h te lif fetih h a re k e tle rin e k atılan tan ın m ış K alen d eri şeyhi O tm an Baba, y ah u t d iğ er adıyla H üsam Şah’tır 68.

2) M isyoner velîler: Gazi-savaşçı velîlerden b ir kısm ı ile d iğer g u ru p la ra g iren lerd en ba­ zıları, yaşadık ları b ölgelerde İslâm iyet p ro p a g an d ası yapan m isyonerler h ü v iy etin d ed irler. B u n lar ya k en d i fe th e ttik le ri, ya da d ah a önce fe th e d i­ len to p ra k la rd a gayri m üslim ah a li arasın d a tek k eler k u ra ra k d in i yaym a­ ya çalışıyorlardı. İç le rin d e p ek azı başka ta rik a tla ra m ensup olm akla b e ra b e r asıl büyük çoğunluğu K alen d eri geleneği için d e m ü talaa edilen b u v elîlerin b aşın d a hiç şüphesiz H acı B ektaş’ı ve h alife le rin i gö stereb ili­ riz. H acı B ektaş’ın N evşehir ve K ırşe h ir havalisindeki gayrim üslim lerle bizzat sıkı tem as h alin d e o ld u ğ u n u bi'.iyoruz. Ayrıca h alife le rin d en m ese­ lâ S arı İsm ail Ege bölgesinde, H acım S ultan G erm iyan ilinde, Resul Baba Kayseri dolaylarında, d iğ erle ri başka yerlerdeki hıristiyan ahali içinde fa­ aliyet gösteriy orlardı. K arad o n lu C an Baba ise, şam anist M oğollar arasın ­ da İslâm iyet’i yaym ağa u ğ raşıy o rd u 69.

3) M eslek p îri velîler: B ilindiği gibi, A nadolu S elçukluları d e v rin d e n b e ri m eslekî esnaf te­ şekk ülleri, A hîlik b ü nyesinde yarı tasavvuf! b ir m ahiyet kazanm ışlar ve b u haliyle A hîlik XVI. yüzyıla k ad a r sü rü p gitm işti. Bu esn af teşekkülle­ rin d e n h e r b irin in genellikle an ’anevî b ir şeyhi y ah u t p îri b u lu n u y o rd u , ki b u n la r çoğu defa ait o ld u k ları m eslek teşekkülü için d e b ir kült konusu 69 XV. yüzyılda yazılan S altıknâjne (Topkapı Sarayı M üzesi (H azine) K ütüphanesi nr. 1612) a d ın d a k i eser, Sarı S altık’ın k e ra m e tle rle d o lu gazâ h ik â y e le rin i n ak led er. B undan aşağıda b a h se d ilec e k tir. " Bk. K öprülü, “A bdal M usa”, TH E A ,; TK , sayı: 124, O cak 1978.

67 Bk. ire n e B eldiceanu*Steinherr, “La vita de Seyyid Ali Sultan et la conquete de la T hrace p a r les Turcs", P ro c e ed in g s o f th e X X VII th In te rn a tio n a l C o n ress o f O rie n la lists (A nn Ar* b o r 1967), W iesbaden 1971, ss. 275-276.

66 Bk. K üçük A bdal, V ilâyetnâm e-i O tm a n B aba, m u h te lif sayfalar.

69 Bk. M enâkıb-HBV, m u h te lif sayfalar; A yrıca bk. Vryonis, ss. 377-378; O cak, “ Bazı me* n â k ıb n â m elere göre..*’, s. 35*41.

M ENÂKIBNÂM ELER

22

yapılm ışlardı. Ö n celeri sadece bu m eslekler için de kalan söz konusu k ü lt­ le rin , g id ere k dışarı taşıp yaygınlaştığını gösteren ö rn e k le r vardır. Bu tip p a tro n v elîlerin d ik k at çeken sim aların d an b iri, d eb b ağ ların p îri sayılan A hî Evran’d ır 70. F ırın cıların takdis ettek leri velîlerden, S om uncu Baba d i­ ye ta n ın a n ve H acı Bayram-ı V elînin şeyhi o lan H a m îd u d d în A ksarâyî71, ve İslâm ’ın ilk a srın d a yaşam ış b ir zâh id olm asına rağm en, A n a d o lu ’da deve ç o b a n la rın ın ve saraçların p îri sayılan Veysel K a ran î’yi de b u kate­ goriye ra h atlık la d ah il ed e b iliriz 72.

4) M ürşid velîler: B unlar, yukarda b e lirtilen yönlerle m eşh u r olm aktan ziyade, yaşadık­ ları en g in m istik hayat ve geniş k itle le ri irşa d n itelik leriy le dikkati çeken velîlerdir. E ğer varsa, eserlerin d e, yah u t k e n d ile rin d e n n ak led ilen sözle­ rin d e ve bilhassa yazılı ve sözlü m an k ab e lerin d e bu h üviyetleri açıkça gö­ rü lü r. M evlânâ, Yunus E m re ve H acı Bayram -ı Velî gibi id ah a b ir kısım şahsiyetler, bu tip in en belli ö rn e k le ri arasın d a sayılabilir. b — Hayalî velîler Bu g u ru b u o luşturanlar, halk arasın d a kült kon u su yapılm akla b e ra ­ ber, n e yazılı, ne d e sözlü kaynaklarda h a k la rın d a b ir bilgi bulunm ayan, üstelik, y aşad ık ların a d a ir g eride hiç b ir b elge olm ayan velîlerdir. B unlar h em en h e r zam an, belli b ir şahıs ism i taşım aktan çok, Buğday D ede (T i­ re), Kum Baba (Şile), Ç itlenbik D ede (Kem alpaşa) ve Ç ın ar Dede gibi, h e r­ h an g i b ir yiyecek, m adde, ağaç vs. adıyla a n ılırla r73. Bu tip velî kü ltleri ü z e rin d e yapılan ara ştırm a la rd a n , b u n la rın İslâm öncesi tabiat k ü ltle ri­ n in İslâm î d ö n em d e b ir velî o larak şah ıslan d ırılm ış şekilleri o ld u ğ u so­ n u c u n a varabiliyoruz.

Bu çeşit v elîlerd en b ir kısm ın ın dağ k ü ltü ile alâkalı olduğu g ö rü lü ­ yor. İslâm öncesi devirde O rta Asya’da h e m e n h em en b ü tü n T ürk zü m re­ le rin d e hâkim b ir yeri olan bu k ültün tip ik m isallerine, İslâm î devirde de ra stla n d ığ ın ı g ö rü y o ru z74. D ağ ve yüksek tep ele rd e m evcut o ld u ğ u n a ina70 Msl. bk. F. T aeschner, E ine M esnevi G ü lsc h e h ris a u f Achi E vran, L eipzig 1930.

71 Bu zat h a k k ın d a bk. E d irn e li M ecdî, Tercem e-i Şakayık, İsta n b u l 1269, ss. 74-75; Şarı A b d u llah E fendi, S e m e râ tu ’l-Fuad, İsta n b u l 1288, ss. 227-232; B ursalı M ehm cd Tahir, O s­ m anlI M üellifleri, İsta n b u l 1333, I, 55-56.

72 Bk. İb ra h im G ökçen, XVI. ve XVII. yüzyıl V esikaların a G öre M anisa’da D eri S a n a tla rı Ü zerin e B ir A raştırm a, İstanbul 1945, ss. 46-47.

73 Boratav, “ Le conte”, II, 58.

14 Msl. bk. A. İn a n , “ T ürk b o y ların d a dağ, ağaç ve p ın a r k ü ltü ”, R eşit R ah m eti A rat İçin, A n k ara 1966, ss. 272-275; aynı yazar, Şam anizm , ss. 48-50. Bu k ü lt o ldukça geniş b ir şekilde şu ra d a in c e le n m iştir: O cak, B ektaşî M e n â k ıb n â m e leri, ss. 70-77.

M ENÂKIBNÂM ELER

23

m lan b ir takım tab iat ü stü g ü çler ve ru h la r, islâm i devirde böyle kim liği m eçh u l veliler şek lin d e d üşünülm üş, b u yolla d ağ k ü ltle ri yaşam a im ka­ n ın ı b u lm uştu r. T ü rk ler A n a d o lu ’ya y erleştik ten so n ra da bazı d ağ ları ve tep ele ri, vaktiyle O rta Asya’da o ld u ğ u gibi takdise devam etm işler, b u n la ­ r ı hayâlî velîlerle şah ıslan d ırm ışla rd ır. B ugün A n a d o lu ’d a bazı dağ ve te­ p e le rin ü stü n d e b u lu n a n velî m ezarları, y a tırla rın büyük b ir kısm ı böyle m eydana gelm iş o ld u ğ u gibi, b ir kısm ı da yerli k ü ltü rd e n in tik al etm iş olabilir.

N o h u tlu Baba ve Ç am lık Baba (Yozgat) gibi yüzlercesini A n a d o lu ’n u n h e r y an ın d a tesbit edebileceğim iz bu v elîlerin m ezarları, d aim a isim leri­ n i ald ık ları dağ ların ve tep ele rin ü zerin d e bulunur. Ziyaretler, kurban m e­ rasim leri vs. h ep b u ra la rd a cerayan eder. H albuki n orm al olarak m ezarlar, h erk e sin kolayca ulaşabileceği m evkilerde, m eselâ m eskûn y e rle rin için ­ d e y ah u t y ak ın ın d a b u lu n u r. Dolayısıyla, böyle m eza rlard a var sayılan ve­ lîle rin g erçek şah siyetler o lm ad ık la rın a e n esaslı delil, g id ilip gelinm esi â d e t edilm em iş d ağ ve tep e b aşların d a k i m ezarlarıdır.

Aynı d u ru m , çıplak a razilerd e k i bazı yalnız ve ulu ağaçlar d ib in d ek i m ezarlard a göm ülü o ld u k la rın a in a n ıla n v elîler için de bahis konusudur. İncelem eler, b u n la rın da, yine İslâm öncesi dev ird e T ürk to p lu lu k la rın d a yaygın b u lu n an ağaç kültüyle alâkalı o ld u ğ u n u gösteriyor75. R adloff S ibir­ ya’d a bazı ağaçlar y an ın d a şahsiyeti m eçh u l evlîyâ m eza rların a rastlam ış olup haklı olarak b u n ları, ağaç ru h la rın ın m üslüm an velî hüviyetinde şahsılanm ış b içim le ri m âh iy etin d e y o ru m lam ak tad ır76.

Eldeki p ek çok ö rn e k , A n a d o lu ’d a da b u d u ru m u n m evcudiyetini o r­ taya koym aktadır. Bazan A n a d o lu ’da, m ezar ve tü rb e olm ayan y erlerd e b ir kısım ulu ağ açların Ç ın a r Dede, Ç itlenbik Dede, yahutta Ağaç Baba ta r­ zında, sanki ağacın bizzat k en d isi evliyâ im iş gibi a d la n d ırıld ığ ın a ve çe­ şitli k ü ltle re k o nu ed ild iğ in e ra s tla n m a k ta d ır77. Vaktiyle H asluck da, A n ad o lu ve R u m eli’deki bazı ö rn e k le rd e n h arek etle b u ağaç ve evliyâ iliş­ kisi ü z e rin d e d u rm u ş ve b u n a dikkati çekm işti78. c — Velî olmadığı halde sonradan velî telâkki edilenler: Bu so n u n cu g u ru b u o lu ştu ra n la r da, k en d i a ra la rın d a değişik tip le r m eydana g etirm ek ted irle r. B u n ları şöylece sıralayabiliriz: 15 Bu h ususta bk. H asluck, C hristianity, I, 176-177; İn a n , Şam anizm , ss. 62-64; O cak, a.g.e., ss. 83-94.

76 R adloff, I2, 484.

77 Boratav, Türk Folkloru, ss. 65-66.

78 H asluck, a.g.e., a. ye.

M ENÂKIBNÂM ELER

24

ci) Tevrat menşe’li velîler: B u n ların en başında, h alk arasın d a D anyal A leyhisselam adıyla b ir peygam ber olarak ta n ın a n ve Tarsus’ta m eza rın ın b u lu n d u ğ u n a in an ılan D aniel gelir. Bir ikinci şahsiyet, Yuşa Peygam ber diye bilinen k işid ir79. B un­ la rın h e r ikisi de İslâm î kaynaklarda peygam ber o lara k zikredilm em esin e rağ m en, halk tarafın d an böyle kabul edilm iştir. M uhakkak hıristiyanlık geleneği etkisiyle h alk inançları arasına b ire r velî hüviyetiyle g iren bu Tev­ ra t m enşe’li iki peygam berden başka, yine h alk ın Şem ’u n Gazi nam ıyla tan ıd ığ ı ve b ir devenin kü rek kem iği ile k âfirle re karşı b in yıl gazâ ettiğ i­ ne in a n d ığ ı Sam son da, Tevrat m enşe’li v elîler arasın d a sayılabilir. B unla­ rın , T ürkler A n a d o lu ’ya g eld ik ten sonra, tâ b ir câizse T ürk evliyâ p a n te o ­ n u n a alın d ığ ın ı d ü şü n m ek yanlış olm asa gerektir. cii) K ur’an-ı Kerim menşe’li velîler: B u n ların b ir kısm ı Yedi U y u rlar (Ashab-ı Kehf) ve H ızır-İlyas gibi yi­ n e A n a d o lu ’n u n eski h ıristiy an sâk in leri tara fın d a d a takdis ed ilen şahsi­ yetlerdir. Ashab-ı K e h f in, başta Tarsus olm ak üzere, A fşin vs. y erlerde değişik m ak am ları o ld u ğ u n a in a n ılır ve b u n la r saygı ile ziyaret e d ilir80.

H ızır-İlyas’ın ise belli b ir m ezar veya tü rb esi olm am akla b eraber, ken d isi­ n in h e r zam an için hayatta o ld u ğ u n a in a n ıld ığ ın d a n , yine A n a d o lu ’n u n p ek çok y erin d e b u g ü n m akam ları g ö sterilir ve h e r sene 6 M ayısta b u ra ­ la rd a k ü ltü k u tla n ır81. Bu z ik re d ile n le rd e n başka, Yedi Evliyâ y ah u t K ırk Ş eh itle r nam ıyla bazı m ın tık alard a, h ıristiy a n lığ m yayılm a d ö n em lerin in h â tıra la rı olan azizler de, m üslüm an evliyâ o larak b en im sen m iş ve kült konusu y ap ılm ıştır82. ciii) Anadolu’da ilk Arap gazileri: Bu g u ru b u m eydana getirenler, VII.-IX. yüzyıllarda A n ad o lu ’ya vukû bulan, D ört Halife, Emevî ve kısm en de A bbasîler zam anına ait m üslüm an A rap fe tih le rin in h a tıra la rın ı yansıtır. Hz. P eygam ber’in sancakdarı olup İstanbul kuşatm asına katılan ve b u ra d a şehit d üşen sahabeden Ebû Eyyub 79 H e r ikisi için de bk. H asluck, a.g.e., I, 298-308.

80 Bk. A.g.e., 1 ,309-319. A shab-ı K ehf h a k k ın d a . L. M assig n o n 'u n şu â lim ân e m akalesine bk. “ Les se p t d o rm an ts, apocalypse de 1’lslam ”, O p e ra M inora, III, 104-118.

H ızır-İlyas k o n u su n d a bk. H asluck, a.g.e., I, 319-336; Boratav, “H ız ır”, İA.; A.J. YVensinck, “ a l-K h ad ir" El2, A ltan G ökalp, “ H ızır, İlyas, H ıdrellez: les m a itre s d u tem ps, Q u a n d le C rib le e ta it d a n s la Faille... (H om m age â P.N. Boratav), P a ris 1978, ss. 211-228; A bdullah Aydem ir, “İlyas h a k k ın d a b ir a ra ştırm a ”, İM, VJ (H aziran 1981), ss. 27-38; d a h a geniş bilgi ve bibliyografya için bk. A. Yaşar O cak, İslâm -lbrk İn a n çların d a H ız ır Yahut H ızır-İlyas Kültü, A n k a ra 1990, 2. bs.

82 Bk. H asluck, a.g.e., I, 49-51, 312.

M ENÂKIBNÂM ELER

25

el-E nsârî, en ta n ın m ış la n n d a n d ır. Eyyüp S ultan diye halk arasın d a tan ı­ n a n b u zattan başka, Emevî k o m u ta n la rın d a n tarih î b ir şahsiyet olan m eş­ h u r B attal Gazi83, o n u n babası olduğu söylenen H üseyin Gazi ve aynı çevreye m en su p A b dülvahhab G azi’yi de, en çok b ilin e n ö rn e k le rd e n sa­ yabiliriz. B u n la rın h e r b irin in , A nkara, Seyitgazi, A laca, Sivas ve M alatya vb. m u h te lif y erle rd e b ird e n fazla m eza rları g ö sterilir84.

A n a d o lu ’da yine böyle b irkaç yerde m ezarı ve m akam ı b u lu n d u ğ u n a in a n ıla n b ir başka A rap velîsi de Veysel K a ran î’d ir 85. Türk halkı, İslâm ’ın ilk a srın d a yaşam ış bu tan ın m ış zâhidi çok b en im sem iş ve o n u n A n a d o ­ lu ’ya geldiğini, b ir ara b u ra d a yaşayıp ö ld ü ğ ü n ü düşünm üştür. B unlardan başka İb n B attuta da, XIV. yüzyılın o rta la rın d a geldiği A n a d o lu ’da, o za­ m an T ürk halkı ta ra fın d a n takdis ed ilen d ah a bazı A rap m enşe’li m ü b a­ re k şah siy etlerd en ve tü rb e le rin d e n b a h s e d e r86. civ) Bazı tarihî şahsiyetler: Bu so nuncular, aslın d a sosyolojik açıd an dikkate d eğ e r b ir olayın te­ z a h ü rü d ü rler. B u n ların ço ğunun belki h ay a tla rın d a tasavvufla ilgisi olm a­ mış, fiilen bu yolda aşılm ası icap eden m e rh a le le ri aşm am ışlardır. A ncak y aşadıkları sırada, şahsî tavır ve ahlâkî faziletleri, yah u t yap tık ları fevka­ lâde b ir takım işlerle toplum içinde son derece h ü rm e t ve m in n etta rlık u y an d ıran kişilerdir. İşte b u sebeple halk, ölü m lerin d en sonra onları kendi d eğ er h ü k ü m le rin in ve fazilet k av ram ların ın tem silcisi olarak gö rm ü ş ve velî o ld u k la rın a k a ra r verm iştir. Bu b ir bak ım a, o to p lu m u n m in n etta rlık d u y g u su n u n ifadesi olm ası b ak ım ın d an İçtim aî b ir tatm in duygusudur.

M eselâ F atih’in v eziriâzam ların d an M ahm ud Paşa87, bu su retle velî telâk­ ki o lu n a n la rd a n b irisid ir. H atta a d ın a b ir d e m en âk ıb n âm e kalem e a lın ­ m ıştır. O b u ra d a, b ir takım k eram etler gö steren tip ik b ir velî h üviyetinde tasvir ed ilm iştir88. Yine O sm anlı h ü k ü m d arla rın d an Fatih M ehm ed, II. Bayezid, Yavuz Selim , - K an u n î ve II. A b d ü lh a m id ’i de bu g u ru b a d ah il ed e­ b iliriz; çü n k ü o n la r da b u g ü n h âlâ h ak n a z a rın d a evliyâ gözüyle g ö rü lü r­ ler. A b d ü lh am id ’in m en k ab eleri şifahî o larak ağızdan ağıza dolaşır. Yalnız 83 Bk. aynı yazar, T edkikler, ss. 90-96; I. M elikoff, “al-B attal”, E l2.

8< H asluck, a.g.e., ss. 94-96.

85 Bk. O cak, Veysel K aran ı ve Ü veysîlik, ss. 77-80.

86 Bk. C. Defrem ery-B.R. S anguinetti, Voyages d ’Ib n B attuta, Paris 1854, II, 277, 349. A na­ d o lu ’d a sa y ıla n p e k ço k o lan b u tip v e lîler ve tü rb e le ri k o n u su n d a E vliyâ Ç eleb i Seyâhatnâm esi çok m ü k em m el b ir kaynaktır. A rşiv b e lg e leri ve d iğ e r k ay n ak larla k a rşıla ştırılm ak ve takviye e tm ek su retiy le ilgi çekici so n u ç la r çık a rıla b ilir.

87 M ah m u d Paşa’ya d a ir bk. Ş ih a b e d d in T ekindağ, “ M a h m u d Paşa”, IA. 88 Bk. M enâkıb-ı M ah m ud Paşa-yı Velî, Süleym aniye (Ayasofya) K ü tü p h a n esi, nr. 1940/2.

26

M ENÂKIBNÂ MELER

b u ra d a gözden kaçırılm am ası g erek en b ir n o k ta v a rd ır ki, o da, d a h a ö n ­ ce z ik re d ile n b ü tü n g u ru p la rd a k ile rin e tra fın d a b ire r k ü lt oluştuğu h al­ de b u n la rın n â d ire n külte m evzû teşkil ettik le rid ir. B u n u n sebebini a ra ş tırm a k özellikle d in sosyoloji açısın d an ilgi çekici olacaktır.

BİRİNCİ BÖLÜM

EVLİYÂ MENKABELERİ VE MENÂKIBNÂMLER I — TASAVVUFTA MENKABE VE KERÂM ET KAVRAMI: A rapça nekabe ( ) (isabet etm ek, b ir şeyden b ah iste b u lu n m ak ya­ h u t h a b e r verm ek) k ö k ü n d en türeyen m enkabe (çoğulu m enâkıb )‘, sözlükte, “ö ğü n ü lecek güzel iş, h a re k e t ve d av ran ış” m ân ala rın a gelm ek­ tedir. Terim , çoğul şekliyle ve b u m ân asın d a ilk defa IX. yüzyıldan b eri kalem e alınm aya ve d erlenm eye başlayan h a d îs k ülliyatlarında, Hz. Peyg am b er’in ashabının meziyet ve faziletleri için kullanılm ış g örü n m ek ted ir2.

B un dan başka, ta rih î şahsiyetlerin tercem eih alleri, bazı zü m re lerin övgü­ ye değ er işleri için de ku llan ılm ış old u ğ u anlaşılıyor3. H atta, bazı m u k ad ­ des şe h irle rin tasv irlerin d e n ib are t yazılara d a m enâkıb denildiği g ö rü lm e k te d ir4. Fakat b u ra d a asıl ü z e rin d e d u ru lac ak olan m enkabe kav­ ram ı, tasavvuf cereyanı ile b irlik te ortaya çıkıp yayılan kavram dır.

M enkabe y ah u t m enâkıb, tasavvuf ta rih in d e , sû fılerin izh ar ettik le ri h ârik u lâ d e olaylar dem ek olan k erâm etleri n ak led e n küçük hikâyeler m â­ n asın d a ta h m in e n IX. yüzyıldan itib a re n kullanılm aya başlanm ıştır. Pek yaygın o lm am akla b e ra b e r bu sebeple, k erâm et kelim esin in çoğulu olan k e râ m â t(o U /")d a m enkabe veya m enâkıb y erin e k u lla n ılm ıştır9. Şu halde m en k ab e lerin esasını k erâm etler teşkil etm ektedir.

1 M enkabe kelim esi tü rk çe d e g a la t o larak m en k ıb e ta rz ın d a söylenm ekte, h a tta b irço k ilm i e se rd e bile böyle yazılm aktadır. K elim e bu şekliyle sözlükte m evcut d e ğ ild ir ve d o ğ ru ­ su m enkabedir.

1 Msl. bk. M u h a m m e d b. İsm ail el-B uharî, S a h îh u ’l-B uharî, K ahire (tarihsiz). V, 3-40.

B u sayfalar a ra sın d a B abu M enâkıbi’l-M uhâcirîn ve B abu M en âk ıb i’l-E nsar b a şlık la rı a ltın ­ da m eselâ M enâkıbu Ö m e r b. el-H attab, M enâkıbu Alî b. E bî T âlib ve M enâkıbu Z übeyr b. el-Avvâm gibi k ısım la r yer alm ak tad ır.

3 A h m e d Ateş, “ M enâkıb”, İA. 4 Msl. bk. M enâkıb-ı M ekke-i M ükerrem e, Süleym aniye (Pertev Paşa) K ü tü p h a n esi, nr.

621/7; H afız E fendi, M enâkıb-ı K uds-ü Ş erif, İsta n b u l (tarihsiz). A. Ateş, m enkabe k elim esi­ n in İra n ed eb iy atın d a XVI. yüzyıldan itib a re n H z. P ey g am b er’in ve O n ik i İm am ’ın m ed ih k a sid e le ri için na’t m ân a sın d a k u lla n ıld ığ ı da sö y lem ek ted ir (bk. a.g.m ., a. ye.). ! Ateş, a.g.m ., ye. ö rn e k o la ra k G ü lşe h rî’n in XIII. yüzyılda yazdığı K erâm ât-ı A hi Evra n ’ı ile, N asuh. b. İs râ il’in K e râ m â tu ’l-K âm ilin’i g ö ste rile b ilir. B u ra d ak i k e râra ât k e lim ele ­ ri, m en âk ıb y erine k u lla n ılm ıştır.

28

M ENÂKIBNÂM ELER

G iriş kısm ınd a, tasavvufta velî telâk k isin in teşek k ü lü n d en b a h se d e r­ ken b e lirtild iğ i gibi, k erâm et v elîlerin e n dikkat çeken alâm e tleri olarak b elli b ir d ö n em d en so n ra kabul edilm eye başlam ış, eski tâb irle “ lâzım-ı gayri m u fârık ” ı, yani ayrılm az p arçası gibi görülm üştür. Bu telâkki, tasav­ v u f ta rih in d e yepyeni b ir devrin başlangıcı olm uştur. Bu yüzden, IX. yüz­ y ıld an itib a re n kalem e alın an tasavvuf k ay n ak ların d a, velî telâkkisine p aralel b ir de k erâm et telâkkisi6 g eliştirilm iş ve b u n u n nazariyesi işlen­ m iştir. Bu nazariyeye göre, v elîlerd en b ir takım k e ra m e tle rin z u h u r etm e­ si câizdir. A llah’ın g ü cü n ü n yetm eyeceği b ir şey düşünülm eyeceğine göre, v elîden de k erâm etin z u h û ru im kânsız olam az.

K erâm etin h ârik u lâ d e b ir hâdise olm ası, ancak g erektiği zam an m ey­ d a n a gelm esi ve velînin velâyetini ispatlayıcı m âhiyette b u lu n m ası icap e d e r7. K erâm et velînin A llah’a karşı k o rk u su n u , alçak g ö n ü llü lü ğ ü n ü a r ­ tırıp şü k ü r d uygusunu takviyeye y a ra r9.

Böylece XI. yüzyıla gelindiğinde, a rtık v elîlerin k erâ m e tle rin e in a n ­ m ak o k ad a r yaygın b ir hal aldı ki, ü n lü filozof İb n Sîna (öl. 1037) bile k erâm eti k abu llenm ek icap ettiğ in i anlayarak b u n u n psikolojik açıdan açıklanm ası ve m üm k ü n olabileceğinin izahı teşeb b ü sü n ü n d e b u lu n d u 9.

Sûfî nazariyeciler, k e râm etin câiz o ld u ğ u n a d a ir K ur’an-ı K erim ’den ve h ad îslerd e n ö rn e k le rle d elille r de b u lm u şla r ve b u telâk k in in İslâm i­ yet’in esasına ters dü şm ed iğ in i gösterm ek iste m işle rd ir10. B u n u n la b e ra ­ ber, b ü tü n sûfî n azariyecilerin ve m utasavvıfların ittifak ettik le ri nokta, k erâm etin velî için ulaşılm ası gereken b ir h e d e f y ah u t son m akam olm a­ dığı, h atta gerçek velîler için, A llah’a g id en yolda b ir engel teşkil ed eb ile­ ceği m eselesi idi. Ç ünkü k erâm ete ald an a n b ir velî, d ah a ileri m akam la­ ra, yahut, başka b ir deyişle asıl h ed efe g itm e k istem eyebilirdi. Bu sebeple p e k çok velî, k erâm etin A llah tara fın d an evliyâya u ygulanan b ir im tih a n o ld uğ u so n u cu n a v a rm ıştır11. XI. yüzyıldan so n ra yazılm ış bazı tasavvuf 6 A rap ça k e ru m e ( fj* ) (c ö m e rt ve aziz olm ak) k ö k ü n d e n gelen b ir m asd ar olan ke­ ra m e t, sözlükte “cö m ertlik , azizlik” m an a sın ad ır. Tasavvufta ise, A llah’ın b ir lü tu f ve ih san e se ri o larak velî k u lla rın d a n z u h u r ed en h â rik u lâ d e olaylara den m ek ted ir.

7 K uşeyrî, s. 469.

8 K elâbâzi, s. 109.

5 Fazlur R ah m an , s. 193. İbn. Sina, k e ra m e tle rle ilgili söz k o n u su açıklam ayı, e l-İşârât adıyla ta n ın a n e se rin d e y apm aktadır. Bu k o n u d a bk. Ş e re fe d d in Yaltkaya, “Eski T ürk an’an e le rin in bazı d in î m üesseselere tesiri” II. Türk T arih K ongresi Z abıtları, İsta n b u l 1943, ss.

691 vd.

10 Bu âyet ve h a d is le rd e n m isaller için bk. K elâbâzî, ss. 106-107.

11 Kelâbâzî, s. 109, n o t 63. K erâm et n azariyesi h a k k ın d a g e n iş bilgi ve büyük sû file rin k e ra m e tle rin d e n ö rn e k le r için bk. Kuşeyrî, ss. 469-505; H u c v irî, ss. 343-356.

MENÂKIBNÂM ELER

29

k ay n ak ların d a, k e ram et n azariy esin in d a h a da gelişm iş olm ası n etice sin ­ de, ilk defa k e râ m e tle rin b ir tasnife tâbi tu tu ld u ğ u n u ve b u n la rın n e gibi fiille rd en ib are t o lab ilece k le rin in aç ık la n d ığ ın ı g ö rü y o ru z12.

K erâm et nazariyesi, daha ilk devirlerde, peygam ber m ûcizeleriyle olan kuvvetli benzerlik dolayısıyla ü lem ânın tepkisini çekm ekte gecikm edi. Zira, b ü tü n çab alara ra ğ m e n , b u nazariye gözden geçirild iğ in d e, m ucize ile ke­ râ m e t arasın d ak i tek cid d î fark ın , b irin in p ey g am b erlerd en , ö tek in in ve­ lîle rd e n z u h û ra gelm iş b u lu n m ası olduğu açıkça görülüyordu. Bu yüzden, tıp k ı peygam ber ile velî arasın d ak i fa rk la r gibi, m ûcize ile k erâm et a ra ­ sın d a b ir takım fa rk la rın o ld u ğ u n u , k e râ m e tin hiç b ir zam an nübüvvet m efh u m u n a ters d ü şm ed iğ in i gösterm ek için âzam î çaba sa rfe d ild i13. Bu yolla, a ra d a b ir çatışm a ve re k ab etin söz ko n u su olm adığı, özenle g ö steril­ meye çalışıldı14.

K erâm etle ilgili o larak sû fîlerin k arşılaştık ları m eselelerd en b iri de, h ıristiy an ve b u d ist azizleri gibi m ü slü m an olm ayan bazı k işilerd en zuh û r ed en h â rik u lâ d e olaylar oldu. K erâm etle b u n la r arasın d a da çok sıkı b en z erlik ler vardı; h a tta b ir kısm ı aynı m âhiyetteydi. Dolayısıyla bu d u ­ ru m u n da açıklığa k avuşturulm ası g erekiyordu. Sûfî nazariyeciler, bu m e­ seleyi h alletm ek için istid rac te rim in i buld u lar. B una göre, A llah m üslüm an olm ayan kişilere de böyle h ârik u lâd e şeyler verebilir; ancak bu, o n la rın küfür, k ib ir ve azam et d u y g u ların ı k örükleyerek m ahvolm alarına yol açm ak iç in d ir15.

H e r h âlü k ârd a, bilhassa XI. yüzyıldan so n ra ta rik a tla rın ortaya çık­ m asıyla b irlik te k erâm et, b u n la rın b aşın d ak i şeyhlerin m u tlak o to ritele­ rin i sağlam ak için en tesirli araç oldu. Ş eyhin k e râ m e tle ri n e k ad a r çok, çeşitli ve yaygın olursa, m ü rid le r de o n isb ette p a sif ve telkine h a z ır hale g eliy orlardı. B u n u n so n u cu n d a ise şeyhe olan bağlılık sarsılm az b ir n ite ­ lik kazanıyordu. B u nunla b erab er tasavvuf ta rih in e bakıldığında bazı şeyh­ 12 Msl. bk. L âm iî Ç elebi, T ercem e-i N e fe h â tu ’I-Uns, İsta n b u l 1270, s, 80.

13 Msl. bk. K uşeyrî, s. 469 vd. A slın d a m âhiyet itib a riy le iki olay a ra sın d a b ir fa rk yoktur.

A n c ak b irin d e , peyg am b erliğ i isp a t m ak sad ın a yönelm iş b ir m eydan okuyuş, ö te k in d e ise b u n u n aksine, gizlem e söz k o n u su d u r. M aam âfih b u ra d a şu n u u n u tm a m a k g e re k ir ki, b u n a ra ğ m e n yazılan m en â k ıb n âm ele rd e m e n k ıb e le rin çoğu, K u r’an-ı K erim ’de a n la tılan peygam ­ b e r m u c iz e le rin in h e m e n h e m e n aynıdır. N azarî p la n d a h e r n e k a d a r m ûcize ile k e râm et a ra sın ın ay rılm asın a çalışılsa da, b u d u ru m , tatb ik a tta a ra d a k i fa rk la ra p e k a ld ırış e d ilm e ­ d iğ in i gösterir.

14 Fazlur R a h m a n , s. 173.

15 K elâbâzî, ss. 108-109.

30

M ENÂKIBNÂM ELER

le rin k erâm etleri re d d e ttik le ri, fakat b u n a ra ğ m e n m ü rid le rin ısrarla b u n la rı yaymaya çalıştıkları g ö rü lü r16.

II — İSLÂM ÂLEMİNDE VE TÜ R K LER ’DE EVLİYÂ MENKABELE­ RİN İN ORTAYA ÇIKIŞI: Şu ta rih î b ir gerç ek tir ki, d ü n y an ın n e re sin d e ve h an g i devirde o lu r­ sa olsun, h alk m uhayyilesi hiç b ir zam an, k en d in e u laşan b ir d in in resm î çerçevesi ile yetinm em iştir. Bu sebeple de, daim a b ir takım in san ü stü kuv­ vetlere ve b u n la rın ortaya koyduğu h â rik u lâ d e olaylara in an m a m eylini olabildiğince ko ru m uş ve b u n u n sonucu, o d in in resm î çerçevesine p o p ü ­ ler m âh iyette ikin ci b ir çerçeve eklem iştir. H atta oy çoğu d efa bu resm î çerçeveden ziyade, söz konusu p o p ü le r çerçeveye b a ğ lıd ır17. İşte g erek bu tab iî m eylin şevki, g erekse K u r’an-ı K erim ’de geçen pey­ gam berler, Hz. M uham m ed ve çevresindekiler h ak k ın d a rivâyet edilen h â­ rik u lâ d e olaylar sebebiyle, k eram et telâkkisi h alk arasın d a çok çabuk ve kolay yayıldı. H a tta b u n u n la da kalm adı, iyice p o p ü le r b ir m âhiyet kaza­ n a ra k tasavvufun resm î telâk k isin d en apayrı b ir kılığa b ü rü n d ü . B unda İslâm iyet’ten önce A rap to p lu m u n d a m evcut eski dev irlere ait efsâne ve m itlerin , yahudi ve h ıristiy an kaynaklı m e n k a b e le rin önem li ölçü d e ro lü oldu. B unların halk arasında anlatanlara kussas (kıssa anlatıcılar) denm ekte o lu p ilk defa ü çü n cü halife Hz. O sm an za m a n ın d a o rtay a çıktıkları b ilin i­ yor. K assasların Em evî d ev rin d e d ah a d a a rttık la rı görülüyor. B u n ların an lattık ları efsâneler, tefsir ve ta rih k ita p la rın a k ad a r girdiği g ib i18, tasav“ Bu olay r u h î ta tm in duygusuyla ilgilidir. M ü rid şeyhini k e ra m e t sahibi b ilm ek le so n ­ suz b ir güven h issine ulaşm aktadır. Ç ü n k ü k e râ m e t sahibi b ir şeyhe ira d e sin i teslim ettiğ i zam an k en d in i so ru m lu lu k tan da k u rtard ığ ın a inan m ak tad ır. A rtık o, Allah’a ulaşm a yolunda k e n d i iradesiyle değil, şeyhi vasıtasıyla m esafe kated ecek tir.

17 B a zıların ca k abul edilm eye y an aşılm am asın a ra ğ m e n , b u p o p ü le r çerçev en in g erçek ­ te İslâm î d e v ird e k i b ü tü n T ürk ta rih i b oy u n ca b ir h a lk İslâm î, y a h u t d a h a d o ğ ru b ir ifadey­ le, halk m üslüm anlığı m eydana getirdiği şüphesizdir. Ş erif M ardin’in D in ve İdeoloji (İstanbul 1983, 2. bs., ss. 108-111) adlı e se rin d e h a k lı o lara k işa re t ettiğ i gibi, b u halk m ü slü m a n lığ ı b u g ü n e kadar, e n ü st seviyedeki İslam cı a y d ın la rım ız ta ra fın d a n b ile “ h u râ fe ” ve “atılm ası gerek li şeyler” o larak tavsif o lu n m a k la yetinilm iş, fa k at b u n u n h a n g i se b e p le r ve şa rtla rın şevkiyle teşekkül ettiğ i, u n s u rla rı, m âhiyeti, n iç in b u k a d a r kuvvetle yaşadığı ve h e r tü rlü baskıya karşı koyabildiği, T ürk içtim â i h a y atın d ak i yeri ve ro lü ü z e rin d e asla d u ru lu p in ce ­ len m em iştir. Ş üphesiz bu, b u g ü n için T ürk iy e'n in hayati m e se le le rin d e n b iri o larak in c e ­ lenm eyi beklem ekle birlikte, konum uz açısından b u ra d a en azından söyleyebileceğimiz şudur: Veli k ü ltü ve m en k ab eler, b u halk m ü slü m a n lığ ın ın b elki d e k e n d in i en iyi ifad e ve ortaya koyuş b içim i o ld u ğ u için T ü rk le r arasın d a-tab iatıy la d iğ er İslâm m ille tle rin d e o ld u ğ u gibiy üzyıllardan b e ri h â lâ c anlı k a la b ilm ek te d ir ve kalacaktır.

16 M. Ebu Z ehra, İslâm ’d a Siyasî ve İtik a d ı M ezhepler T arih i, çev: E. R uhi Fığlalı, İsta n ­ b u l 1970, ss. 22-23; A b d u llah Aydem ir, T efsirde İsrâ iliy y at, A n k a ra 1979, ss. 44-45.

M ENÂKIBNÂM ELER

31

v u fu n yayıldığı h alk m u h itle rin d e de IX. yüzyıldan itib a ren , belki de d a­ h a ö n celeri evliyâ m en k ab eleri h alin e d ö n ü ştü . Bu d u ru m , d in î esaslara aykırı olm am asına d ikkat edilerek, tasavvuf kaynaklarında nakledilen vellî k erâm etlerin e, b en z eri folklor k a y n a k la rın d an b eslenm ek suretiyle yeni k e râ m e tle rin eklenm esi so n u cu n u d o ğ u rd u .

Böylece teşekkül eden m enkabeler, g id ere k b ü tü n İslâm dünyasında çoğalıp zenginleşm eye b aşlad ı19. H alk hâfızasında çeşitli sebeplerle d e rin izler b ırak a n velîler e tra fın d a oluşan b u m en k ab e ler halkası, suya atılan taşın hâsıl ettiği büyüyen d a ire le r gibi, yüzyıllar için d e genişledikçe ge­ nişledi. O v elîlerin gerçek hayatları, ta rih î sim aları u n u tu la ra k h e r b iri­ n in çev resinde bu m enkabe h a lk a la rın d a n oluşan kılıflar ö rü ld ü 20. Sûfî b iy o ğ rafları da b u n la rı old u ğ u gibi e se rle rin e koydular.

T ü rk le r’in d ışındaki İslâm d ü n yasında cereyan ed en bu g elişm elerin benzeri, m üslüm an Türk topluluklarında da görüldü. M üslüm an T ürkler’in arasın d a evliyâ m en k ab e lerin in doğuşu, m u h ak k ak ki İslâm iyet’le b irlik ­ te g elen tasavvufun etkisiyle oldu. Bu b ak ım d an İslâm î geleneğin b u n d a ön em li ro lü b u lu n d u ğ u m ünakaşasızdır. A ncak, g iriş k ısm ın d a velî k ü ltü ­ n ü n teşek k ü lü n d e n b ah se d e rk e n de söylendiği üzere, İslâm öncesi devir­ d e n kalm a p ek çok efsâne, destan vs. n in b u teşekküle gerekli zem ini h az ırlad ığ ı b ir gerçektir.

Bu efsâne, destan vb. m ah su llerin ö n em li b ir kısm ını, eski şam anların cinlere karşı savaşlarını, ru h larla m ücadelelerini, ö b ü r dünyaya ve gayb âlem in e g id ip gizli güçlerle tem as k u rab ilm e çab aların ı ve bu vesileyle iz­ h a r e ttik le ri fekalâde olayları a n lata n h ik ây eler teşkil ed iy o rd u 21. B unla­ rı, halk arasın d a d in î p ro p a g a n d a y apan derviş-şâirler evliyâ m enkabesi şek line sokarak an la tıy o rla rd ı22/. Fakat T ürk evlîyâ m en k ab e lerin e de b u ­ g ü n bildiğim iz şeklini k azan d ıran ikinci önem li faktör, B udizm olm uştur.

B udizm ’de aziz telâkkisi, tasavvuftaki velî telâk k isin d e o ld u ğ u gibi, k erâm et kavram ıyla sıkı sıkıya bağladır. Başta B uda’n ın kendisi olm ak üze­ re, b ü tü n b u d ist azizler, h â rik u lâ d e olaylar yapabilen k işilerdir. M eselâ, 19 D elehaye, O rta Ç ağ’da H ıristiy a n lık d ü n y a sın d a d a h a lk ın b ü tü n varlığıyla azizlere b ağlı o ld u ğ u n u , o n la rın h â tır a la rın ı k utlayıp ö v g ü le rin i işitm eyi sevdiğini, b u yüzden aziz­ le rle ilgili p e k çok m e n k a b e n in h a lk a ra sın d a y ayıldığını b e lir tir (bk. L egendes, ss. 16-18.

10 Bu sebeple y apılan ta r ih a ra ş tırm a la rın d a söz k o n u su v e lilerin gerçek şa h siy e tle rin i b u k ılıf iç in d e n çık a rm a k h a y li zor o lm a k tad ır. Böyle b ir çalışm a, tasavvuf ta r ih in in ilk velî­ le rin d e n sayılan ve b ü tü n m utasavvıflarca k e n d ile rin in p ro to tip i o la ra k g ö rü le n Veysel Kara n î h a k k ın d a ta ra fım ızd a n g e rç e k le ştirilm e k iste n m iştir (bk. g iriş kısm ı, n o t 22).

21 Bk. İn a n , Şam anizm , ss. 79, 109; M elikoff, La G este, I, 51.

22 K ö p rü lü , İlk M utasavvıflar, s. 20.

32

M ENÂKIBNÂM ELER

m evsim i olm adığı h ald e k u ru ağaçtan meyva o ld u ru rla r; havada uçarlar; değişik k alıp lara g ire rle r23. Bu m en k ab e ler ah lâk î b ir terbiye verm ek ve B udizm ’in k aid ele rin i ö ğretm ek am acını g ü tm ek te olu p ra h ip le r ta ra fın ­ d an p ro p a g a n d a m aksadıyla k u llan ılıy o rd u 24. İşte bu p ro p a g an d alar sonucu B udizm O rta Asya’da Türkler ve bilhassa U y g u rlar arasın a g ird i25. U ygur bakşıla rı b u d ist m en k ab eleri çalgı re fa­ katinde halka teren n ü m ediyorlardı26. İslâm iyet’in kabulü ile b u n la rın h e p ­ si, bakşılar yerine kaim olan ata veya b aba lâkaplı şeyhler tarafın d an İslâmî p ro p a g a n d a için k u llan ıld ı27. Böylece, eski destan ve efsâneler, şam anların hik ây eleri ve nihayet b u d ist m en k ab e lerin tem in ettiği m alzem e kul­ lanılm ak suretiyle m üslüm an T ürkler arasın d a evliyâ m enkabeleri yaygın­ laştı. M aam âfih T ü rk ler’deki evliyâ m e n k a b e le rin in k aynaklarını sadece yukarda zik red ilen lerd en ib aret görm ek eksik b ir teşhis olur. Ç ünkü Türk­ ler için d e kendi şeyhlerinden başka İra n lı m utasavvıflar da İslâm iyet’i ya­ yıyorlardı. B unlar, XI. yüzyıla k ad a r epey zenginleşm iş sûfi kaynaklardaki m en k ab eleri T ürk ler’e naklediyorlardı. Bu m enk abeler de çok ilgi görm üş ve yeni ö rn e k le rin doğm asına sebebiyet verm iştir. Bu itib a rla m üslüm an T ü rk ler arasın d a evliyâ m e n k ab e lerin in , İslâm î; eski Türk g elen ek lerin e dayanan ananevî; b u d ist ve nihayet ira n î olm ak üzere d ö rt an a tesirle d o ­ ğ u p geliştiğini söylem ek kanaatim izce doğruya en yakın görüş olacaktır.

III — EVLİYÂ M ENKABELERİNİN ÖZELLİKLERİ: Evliyâ m en k ab eleri, edebî tü r itibariyle, ko n u su h â rik u lâ d e olaylara d ayanan m asal (conte), efsâne (m ythe, ü stû re), d esta n (epopee) ve m enkabe (leğende) gibi n ev ilerin so n u n cu su n a g irerler. Böylece olunca, b u sayı­ lan larla evliyâ m en k ab eleri (legendes h ag io g ra p h iq u es) arasın d a bazı b ak ım lard a n b en z er ve ayrı yö n ler vardır. Ö teki tü rle rle olan bu b en z er­

22 Bk. B areau, L es R eligions d e l’In d e III, ss. 115, 207.

24 E. C havannes, C ontes e t L eg en d es d u B o u d d h ism e C h in o is, P a ris 1921, ss. 15-16; Te­ kin, ss. 31-35.

25 B udizm ’in T ü rk le r a rasın a g irişi h a k k ın d a g en iş bilg i ve bibliyografya iç in bk. O cak, B ektaşî M e n â k ıb n â m e leri, ss. 36-43.

2‘ T ekin, s. 33. B u aziz m e n k a b e le rin in uy g u rca m e tin le rin d e n çoğu h a le n e ld ed ir. W. R uben’e g öre b u n la r e ğ le n d irm e k için değil, d in î b ir gayeyi g e rç e k le ştirm e k için a n la tıla n m u k ad d es m e tin le rd i (bk. R ub en , s. 26).

27 Bu y ü z d e n d ir ki G re n a rd , T ürkistan’da tesb it e ttiğ i T ürk evliyâ m en kabeleriyle, b u ­ dist m enkabeler arasındaki benzerliği XIX. yüzyılın son yarısında g ö rü p işarette b u lu n m u ştu r (bk. G re n ard , s. 240). Bu k o n u d a ayrıca bk. K ö p rü lü , In flu en c es, ss. 9-10.

M ENÂKIBNÂM ELER

33

lik ve ay rılık ların b elirlen m esi, evliyâ m e n k a b e le rin in b ü tü n özellikleriy­ le anlaşılm asın a y ardım ed e cek tir28.

B ir defa, zik re d ile n öteki tü rle r gibi, evliyâ m en k ab e leri de hârikulâde olayları konu edinm iştir. B aşlangıçta o d a ferdîdir. Yani b ir fe rt ta ra ­ fın d a n ortaya k o n ulm uş an latım tarz ıd ır; am a çok geçm eden fert u n u tu la ra k u m û m u n m alı o lu r ve m âşerî b ir hüviyet kazanır. Evliyâ m e n ­ k ab e le rin in konusu gerçek k işilerdir. İşte b u n o k tad an itib a re n m asaldan ve efsân ed en ayrılır. Bu g erçek k işile rin yaşadıkları zam an ve m ekân bel­ lidir. A m a evliyâ m en k ab eleri yarı m u k ad d es ad d ed ilir. Bu su retle efsâne ve d estan larla a ra la rın d a k i e n esaslı fa rk açığa çıkm ış olur.

Biçim itib ariy le evliyâ m en k ab eleri b ü tü n b u tü rle rd e n kısa olu p ge­ nellikle tek b ir k erâm et olayı anlatılır. Ayrıca h e r tü rlü üslûp ve edebî kay­ gıd an u za k tır29. Şu h a ld e b ü tü n bu n o k ta la r göz ö n ü n e alın ırsa evliyâ m en k ab e lerin in şu özelliklere sah ip o ld u k ları g ö rü lü r: 1. K ah ram an ları gerçek ve m ukaddes kişilerdir.

2. O layların b elirli yeri ve zam anı vardır.

3. S ırf eğlenm ek, b ir eşyanın yahut tab iat olayının izahını yapm ak için u y d u ru lm u ş değildir. G erçek o ld u k la rın a in an ılır.

4. Yarı m u k ad d estirler ve b ir doğm a gibi k e n d ile rin i kabul ettirirler.

5. K onu e d in d ik le ri velî hayatta iken de, öld ü k ten so n ra d a m eydana gelebilirler.

6. Biçim olarak son derece kısa ve sade b ir anlatım tarzın a sahiptirler.

Bu sıralan an özelliklere dikkat o lu n u rsa, b u n la rın aynı zam an d a ev­ liyâ m e n k ab e lerin in sosyal y ö n lerin i de ortaya koydukları farkedilecektir. Şöyle ki: B u n ların tah ak k u k etm esi an cak k e n d ile rin e in a n a n b ir to p lu m u n m evcudiyetiyle m ü m k ü n d ü r. Dolayısıyla, k e n d ile rin e in a n a n to p lu m u n d in î teşkilâtlanm asını (tarik a tla r) ve b u teşkilâtın izah ın ı yapı­ y o rlar dem ektir. Ayrıca evliyâ m en k ab eleri, in san ın gizli ö zlem lerin in ve 28 Evliyâ m en k a b ele ri d ışın d a k i b ü tü n d iğ er tü r le r in ta rifle ri, ö zellik leri ve birb irleriy le ilg ileri k o n u su n d a geniş b ilgi için şu ra la ra b a k ıla b ilir: D elehaye, L egendes, ss. 5-8; Czarnowski, ss. 313 vd.; B ayard, ss. 9-11; E.O. Jam es, M ythes e t R ites d a n s le P ro c h e -O rie n t A ncien.

P aris 1960, ss. 14-17, 274-282 282; Boratav, “ Le c o n te ”, II, 57 vd.; Saim Sakaoğlu, A nadolu H irk E fsâ n elerin d e Taş K esilm e M otifi, A nkara 1980, ss. 4, 21-22 vd.

29 Evliyâ m e n k a b e le rin in ö n e m li b ir kısm ı, tam b ir hikâye y apısını g österm iyen, tek b ir vak’ayı n a k le d en kısa a n la tım la rd ır. Bu a n la tım la r d in i ve m istik b ir çerçeve iç in d e cereyan e d erler. M aksat çoğu zam an d id a k tik o ld u ğ u için ifad e ve ü slu p z en g in liğ in e ra stla n m a m a ­ sı tabiidir.

F. 3

34

M ENÂKIBNÂM ELER

in a n d ığ ı bazı d eğ e r h ü k ü m le rin in zafere ulaştığı kusursuz, id eal b ir d ü n ­ y an ın tasvirini g erçek leştirm eleri sebebiyle de, to p lu m u n psikolojik çeh­ re s in in ifadesi sayılabilir. B ü tü n bu h u su slar d ü şü n ü lü rse, evliyâ m enkabelerin e sadece, h ârikulâde birtakım olayları yansıtan gerçek dışı hikâyeler nazarıyla b ak m ak yanlış olacaktır.

IV — EVLİYÂ M ENKABELERİNİN TİPLERİ: Evliyâ m en k ab e leri y ak ın d an in cele n d iğ i zam an, h e p sin in aynı m â­ hiyet ve özelliği taşım adığı, bazı b ak ım la rd a n fark lı n ite lik le r gösterdiği dikkati çeker. Bu n o k tad an h arek etle evliyâ m e n k ab e lerin irg erçeğ e daya­ n a n ve hayalî o lan lar diye iki ana g u ru b a ayırm ak m ü m k ü n d ü r: A) T a r i h î g e r ç e k l e r e d a y a n a n m e n k a b e l e r : Evliyâ m en k a b e le rin in ö n em li b ir kısm ı, g erçek ten yaşanm ış ta rih î vak’alard an kaynaklanır. A n latılan olaylar b elli b ir ta rih te ve coğrafî m e­ k â n d a v u k û a gelm iştir. A ncak, m e n k ab e lerd e v arılm ak isten en h e d e fle r­ den b iri de k ah ram an olan velîyi yüceltm ek o ld u ğ u n d an , bu gerçek olaylar d efo rm e edilm iş veya m enkabe m otifleriyle kam ufle b ir hale g etirilm iş­ tir. B una ra ğ m e n söz konusu olayları teşhis etm ek zor değildir.

B) H a y â l i m e n k a b e l e r : Y u k ardak iler gibi gerçek olaylara day an m am ak la b eraber, to p lu m u n sosyal ve psikolojik y ö n lerin i yansıtan bu m e n k a b e le rin de k en d i arala­ rın d a b ir takım k ateg o rilere ay rıld ık ları m ü şah ed e olunur. B u n ları sıray­ la şöylece gözden geçirebiliriz: 1. Toplum un İçtim aî d e ğ e rle r siste m in d e n kaynaklanan m enkabeler: Velî top lu m n az arın d a A llah’a en yakın b ir kişi olm ası itibariyle, o to p ­ lu m u n İçtim aî d e ğ e rle r sistem ini şah sın d a tem sil ed e n d ir. Bu d e ğ e rle r en m ükem m el b ir biçim de o n u n şahsında tatbik alanı bulm uştur. Böyle olunca onu an lata n m en k ab e ler de b u içtim â î d eğ e rle ri yansıtıcı m âhiyettedir.

B u n larla velî e tra fın d a fevkalâde id eal b ir dünya m eydana g etirilm iştir.

Bu, o to p lu m u n ö zlem ini çektiği dünyadır. Dolayısıyla b u tip m en k ab ele­ rin sosyolojik in cele m e le r için m ükem m el b ir kaynak teşkil e ttik le ri m u ­ hakkaktır.

2. A hlâkî b ir teolojiye dayanan m enkabeler: Bazı m enkabeler, k a h ra m a n la rı olan velînin şah sın d a b ir takım ah lâ­ kî faziletlerin ü stü n lü ğ ü n ü gösterm ek için m eydana getirilm iştir. Velî, a h ­ lâkî m e rte b e le rin en yükseğine ulaşm ış b ir kişi kabul edilm esi itibariyle,

M ENAKIBNAM ELER

35

to p lu m için id eal b ir ö rn e k teşkil eder. Böylece o n u n m en kabeleriyle to p ­ lum a bu a h lâk î faziletleri g erçek leştirm e alışkanlığı k azan d ırılm ak isten ­ m iştir. Bu tip m en k ab e ler d ah a ziyade d id ak tik m âhiyette o ld u k ların d an , velînin m en sup b u lu n d u ğ u ta rik a tın m ü rid le ri için b irin c i d ereced e ö n e ­ m e hâizd irler. Zira b u m en k ab elerle o n la rın d ü rü s t b ire r in san o larak ye­ tişm esi h e d e f tu tu lm u ştu r30.

3. P ro p ag a n d a m ak sad ın ı güden m enkabeler: Bu tip i o lu ştu ran m e n k ab e lerin b ir kısm ı, içinde hiç b ir gerçek payı olm ayan, k elim en in i tam m ânasıyla hayâlî olaylarla doludur. B u n lar an ­ lattık la rı velînin tarik a tın ı b en im setm ek ve yaym ak am acını g üderler. Fa­ kat şu n u u n u tm a m a lıd ır ki, b u tip m en k ab e ler zam anla o k u n u p tekrarlandıkça m ü rid ler tarafından greçek olarak kabul edilir hale gelirler.

P ro p ag an d a m aksadına dayanan m en k ab elerin b ir kısm ı da, basit bir takım uyarlam alardan ibarettir. B unlar genellikle, m eselâ X.XI. yüzyıllarda O rta Asya ve Kuzey A frika’da, XII-XIII. yüzyıllarda A n a d o lu ’da ve XV. yüz­ y ıld an itib a re n de B alk an lar’d a İslâm iyet’in yayılışı sırasında, çeşitli m enşe’le rd e n gelm e m ahallî efsâne, m enkabe vs.lerin evliyâ m enkabesi şekline sokulm ası suretiyle m eydana gelm işlerdir. Bu iş çoğu defa basit b ir isim değişikliği ile gerçekleşiyordu. M eselâ h e rh a n g i b ir bölgede takdis e d i­ len h ıristiy an azizine ait m enkabeler, so n ra d an gelen m üslüm an velînin ad ı e tra fın d a toplanıyor, böylece ta rik a tın genişlem esi sağlanıyordu31. Bu m eto d u A n ad o lu ve R um eli’de en çok B ektaşîler k u llan d ık la rın d an , bu çeşit m en k ab elere d a h a çok Bektâşî m u h itle rin d e ra stla n m a k ta d ır32.

30 Bu tip m en k a b ele re, A n a d o lu ’d a XV. yüzyıldan itib a re n yazılm aya başlayan ve g ü n ü ­ m üze k a d a r o k unm aya devam e d ile n A hm ediye, M uham m ediye, E n v âru ’l-Â şıkîn gibi p o p ü ­ le r tasavvuf e s e rle rin d e sık ra stla n ır. Ç eşitli ö rn e k le r için o ra la ra b ak ılm alıd ır.

31 Bk. g iriş kısm ı, s. 12. Aynı m e to d u n d a h a ö n ce H ıristiy a n lık ta ra fın d a n k u lla n ıld ığ ın ı g ö rüyoruz. Kilise eski b ir p u tp e re st m ab e d in in b u lu n d u ğ u yere yerleşirken, o ra h a lk ın a geç­ m işle riy le ilg ile rin i tam am iyle kesm ek z o ru n d a o ld u k la rı in tib a ın ı v e rm e m e k için, takdis e ttik le ri ilâ h la rın e fsâ n e le rin i b e n z e r b ir azizin m en k a b esi h a lin e g e tiriy o rla rd ı. B u n u n ti­ p ik b ir m isalin i S a in t D e m etriu s m e n k a b e le rin d e g ö rü y o ru z. T an rı D e m e te r’in efsâneleri, S a in t D e m etriu s m en k a b e le ri şekline sokulm ak suretiyle azam i istifade sağlanm ıştı (bk. Delehaye, L egendes, s. 162).

31 M eselâ A n a d o lu ’d a B izans d e v rin d e b ilin e n S a in t G eorges (Aya Yorgi)’u n m eşh u r, ej­ d e rh a ö ld ü re re k k ra lın k ızın ı k u rta rd ığ ın ı a n la ta n m en k a b esi (bk. D elehaye, L es L egendes G recq u es d e s S a in ts M ilitaires, P a ris 1909, ss. 74-75), ö n c e B aba Ilyas-ı H o ra sa n i’ye m aledilm iş (bk. B usbecq, ss. 77-78), d a h a so n ra S arı S altık ’a u y a rla n m ıştır (bk. M enâkıb-HBV., ss.

46-47; Evliyâ Ç elebi, S eyâhatnâm e, İsta n b u l 1314, II, 133-138. Aya Y orgi’n in m ü slü m a n halk k ü ltü rü n d e k a za n d ığ ı ç e h re ile ilg ili o la ra k bk. A. Y aşar O cak, “ XII.-XV. yüzy ıllard a A n a d o ­ lu ’d a T urk-H ıristiyan d în î etk ileşim ler ve Aya Yorgi (Saint G eorges) k ü ltü ”, Belleten, 214 (1991), ss. 661-673. H a tta d a h a d a ilgi çekici olan ı, H acı B ektaşın bazı m en k a b e le rin in , bizzat K itab-ı

36

M ENÂKIBNÂM ELER

Aynı usûlün, b irb irin e h a le f selef o lan tarik atlar, dolayısıyla velîler için de geçerli o lduğu görülür. B ir b ölgede so n ra d an yerleşen b ir tarikat, o ra d a d ah a ön ceki tarik a tın velîsine ait m en k ab e leri k en d i velîsine u y ar­ lam ak yoluyla k en d in i d ah a kolay kabul e ttireb iliy o r ve zam anla eskisini o rta d a n kald ırıy ordu.

VI. MENÂKIBNÂMELER: A) M e n â k ı b n â m e l e r i n y a z ı l ı ş s e b e b l e r i : G enel o larak h e rh a n g i b ir tarikata m en su p b ir velînin m enkabelerini ihtiva ed en e se rlere m enâkıb veya m en âk ıb n âm e adı verilm ektedir. Bu e se rle rin yazılışındaki tem el gaye, m uhakakakk i o velînin m ü rid le rin in yetişm esi ve dolayısıyla ta rik a tın b ü tü n lü ğ ü n ü sağlam aktır. Fakat ikinci o larak v elînin ve ta rik a tın ın p ro p a g a n d a sın ı yapm ak gelir. A m a u n u tu l­ m am alıd ır ki, ön em li b ir âm il daha, m en âk ıb n â m e le rin yazılışında k en ­ d in i gösterir. Bu, çoğu zam an tarik a tlara ve şeyhlerine iyi gözle bakm ayan ve re sm î d in g ö rü şü n ü tem sil ed en ülem â n a z a rın d a velîyi ve tarik a tın ı kabul ettirm ek tir. Bu husus en az b irin c ile ri k ad a r ö n em li b ir yer tutar; çü n k ü b u n u n gerçekleşm esi h a lin d e ta rik a tın d ah a kolay şa rtla r altın d a yayılacağı şüphesizdir. Islâm tarih in d e ü lem ân ın d esteğini sağlam ış tasav­ v u f h a re k e tle rin in d a h a çok b aşa rılı o ld u ğ u ve h alk ı d ah a çabuk ve sağ­ lam b ir şekilde k en d in e bağladığı yer ve za m a n lar görülür. O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u za m a n ın d a k u ru lu ş d e v rin d e n XVI. yüzyıla k a d a r bu iki kesim ilgi çekici b ir işbirliği sergilem iştir. B u n u n tip ik b ir ö rn eğ i İstan ­ b u l’u n feth i esnasında görülm üş, h e r iki zü m re halk efk ârın ı b u olaya b a­ şarılı b ir şekilde h azırlam ıştır.

B) M e n â k ı b n â m e l e r v e y a z a r l a r ı : Yazılış m aksadı ne olursa olsun, tıp k ı efsâne ve öteki anlatım tü rle ri gibi, m en k ıb n âm elere de vücut veren iki an a u n s u r vardır. B u n lard an b i­ rin cisi, hiç şüph esiz halk d ediğim iz isim siz yaratıcıdır. Bu yaratıcının en ön em li özelliği, geniş hayal gücü sayesinde d u rm a d a n yeni şeyler ortaya koym ası, fakat b u n la rı düzenleyip yazıya geçirm e kabiliyetinin b u lu n m a ­ m asıdır.

M ukaddes’te geçen Elişa ve İlya P eygam berler’e ait h ikây elerd en d e rle n m iş olm asıdır (bk. ek: III-VI). D ah a başka ö rn e k le r için bk. O cak, B ektaşî M e n â k ıb n â m e leri, ss. 195-217. Eski taşbasm ası H ikâye-i M evlidu’n-N ebî n ü s h a la rın d a k i “ H ikâye-i G öğercin” ve “ H ikâye-i G eyik” gib i m e n k a b e le r de b u d ist m a sa lla rın H z. M u h a m m e d ’e u y a rla n m ış şe k ille rin d e n başka b ir şey d e ğ ild irle r (bk. O cak, a.g.e., ss. 154-169).

M ENÂKIBNÂM ELER

37

İşte bu d u ru m , ikinci u n su ru , yani yazarı m eydana çıkarır. Ancak, b u ­ ra d a yazar te rim in d e n , k en d i m u hayyilesinin ü rü n ü n ü yazıya döken kişi anlaşılm am alıdır. M enâkıbnâm e yazarı n âd ire n m uhayyilesini kullanm akla b erab er, aslın d a h alk ın m ahsulü olan m en k ab eleri te rtip ve tasn if ed erek yazıya g eçiren şahsiyettir. Bu şahsiyet çoğu zam an, m en k ab e lerin i yazıya gerçirdiği velînin tarik atın d an yetişm ekte olup bazan kalem ine hâkim , sağ­ lam b ir k ü ltü re sah ip m ünevver b iri olabileceği gibi, basit b ir m ü rid de olabilir. H a tta ta rik a tın d ışın d an b ir yazarın da bazan m en âk ıb n âm e ka­ lem e ald ığ ı g ö rü lm üştür.

Yazar, ko n u e d in d iğ i velînin-bu velî ta rik a t k u ru cu su , yahut o tarik a t için d e m ü h im b ir m evki işgal etm iş so n rak i b ir şeyh dc o lab ilir-etrafın d a teşekkül ed en gelen eğ in tem in ettiği m alzem eyi to p lar ve eserin i kalem e alır. A ncak o b u m en k ab eleri ekseri h a ld e hiç d eğ iştirm ed en ese rin e koy­ m ak zorundadır, zira gerek m ü rid ler züm resi gerekse velînin kültüne bağlı h alk to p lu lu ğ u , b ild ik leri ve in a n d ık la rı k e râ m e tle rin dışında b ir şeyler o ku m ak veya duym ak istem ezler. Aksi tak d ird e bu, velînin h â tıra sın a ve şahsiyetine b ir tecâvüz ve saygısızlık sayılır. M enâkıbnâm eyi o k u d u k ları zam an m ü rid le r ve h a lk ın ulaşm ak istediği hedef, yeni olaylar ö ğ ren m ek değil, bildiği, hay alinde yaşattığı velîyi o haliyle h e r defasında o ra d a b u ­ larak m istik b ir haz duym aktır. Bu sebeple m enâk ıbnâm eler b ir defa o k u n ­ d u k tan so n ra b ir tara fa k ald ırılm ak için değil, h e r vesileyle defalarca o k u n m ak için yazılm ıştır. M ü rid ler çevresinde b u iş âd eta b ir ib ad et şev­ kiyle icrâ ed ilm ektedir.

C) M e n â k ı b n â m e l e r i n k a y n a k l a r ı : M en âkıbnâm e yazarları ya konu e d in d ik le ri velînin çağdaşı olup ay­ n ı m u h itte yaşam ışlardır, ya d a kısa veya uzun b ir m ü d d et so n ra ortaya çıkm ışlardır. Bu farklı d u ru m la ra göre, e se rle rin i yazm ak için k u llan d ık ­ ları k aynaklar da tabiatıyla farklı olacaktır.

E ğer yazar v elînin çağdaşı ve aynı m u h itte n ise, tem el kaynak şü p h e ­ siz k en d isin in ve kendisi gibi o la n la rın g ö rg ü ve b ilg ile rin e dayanan m ü ­ şah ed elerd ir. Böyle b ir yazarın k alem in d en çıkan m en âk ıb n âm en in ihtiva ettiğ i m enkabeler, genellikle gerçek b ir zem ine dayanan olayları yansıtır.

Ne var ki b u n la r b ir takım m en k ab e u n su rla rıy la süslenm iştir. Şayet yazar velîden so n rak i b ir d ev ird e yaşam ış ise, bizzat kendi m ü ­ şah e d eleri gibi d eğ erli b ir kaynaktan yoksun kalm akla beraber, b u defa 1. Sözlü gelenek, 2. Yazılı kaynaklar,

38

MENÂKIBNÂM ELER

3.

T arih î k alın tıla r o lm ak ü zere üç tü rlü kaynağı ku llan m ak d u ru m u n d a bulunacaktır.

Sözlü gelenek, velînin h ay atın d a ve ö lü m ü n d e n sonra, bilhassa halk a ra sın d a teşekkül ed e n m en k ab eleri ihtiva eder. V elînin ölüm ta rih i ile m e n â k ıb n â m e n in kalem e alın d ığ ı ta rih arasın d ak i zam an d ilim i n e ka­ d a r u z u n olursa, m en k ab e lerin vesair sözlü gelen eğ in d efo rm e olm a ih ti­ m ali de o derece fazla olur. Dolayısıyla v elîn in şahsiyetini gerçeğe uygun b ir tarzd a yansıtm a nisbeti de o ölçüde d ü şüktür.

Yazılı kay nak lar ise, kısm en velînin yaşadığı sırad a yazıya in tik al e d e ­ bilm iş g ö rg ü ve b ilg ilerd en oluştuğu gibi, yine o d ev ird e m eydana g e tiril­ m iş başka m en âk ıb n âm eler de olabilir. A ncak yazılı kaynakların çoğunun velînin yaşadığı devirden çok sonra kaydedilm iş şifahî m enkabelerden iba­ re t b u lu n d u ğ u d u ru m la r hayli fazladır. Ü çü n cü g u ru b u teşkil ed en ta rih î k alın tıla ra gelince, b u n la r velînin z a m a n ın d a n k alan türbe, mezar, kitabeler, tekke b in a la rı, velînin bizzat k en d in e a it eser ve eşyalardan ib are ttir. B u n lar m en âk ıb n âm e yazarları için b azan çok d eğ erli kaynaklar olabilir. Şu var ki, b ü tü n velîler için aynı d u ru m u n bahis ko n u su o ld u ğ u söylenem ez; zira y u k ard a sayılan şeylerin hiç b iri m enâkıbnâm e yazarının zam anına intikal etm em iş olabilir. Bu tak­ d ird e yazar, ilk iki m ad d ed e söylenenlerle y etin m ek z o ru n d a kalacaktır; n itek im bazı h a llerd e böyle olm uştur.

D) M e n â k ı b n â m e l e r i n t i p l e r i : Tek b ir velîyi ele alan m en âk ıb n â m e le rin tip le rin i in celem ed en ev­ vel b ir b akım a m en âk ıb n âm e sayabileceğim iz evliya tezk irelerin d en kısa­ ca b ah setm ek gerekir. Evliyâ tezkireleri, m e n â b ıb n â m e le rin aksine, pek çok v elînin h ayatın dan söz eden m enkabevî tercem eih al k itaplarıdır. B un­ ların b ir kısm ı sûfî tabakatı m âhiyetindedir. B urada bizi ilgilendiren nokta, te z k ire le rin de b ir m en k ab e ler m ecm uası olm asıdır. Bu eserler, h e r velî­ ye ayrılm ış kısım da, başta kısa b ir terc em eih al b ilg isin d en sonra, m evcut m en k ab e lerd e n b ir m ik ta rın ı z ik re d e rle r33. B u n lar ayrı ayrı d ü şü n ü ld ü ­ ğ ü n d e, m üstakil b ire r m en âk ıb n âm e teşkil edecek k ad a r yekûn tu tm az­ lar. Fakat evliyâ tezkireleri İslâm dünyasında m enâkıbnâm elerin b ir bakım a ö n cü sü sayılabilirler.

33 B u n la rın e n iyi ö rn e k le rin d e n b irin i, XIII. yüzyılın ü n lü m u ta sa v v ıfla rın d a n Ira n lı F e rid u d d in A tta r’ın T ezkiretu’l-Evliyâ’sı (nşr. R. A. N ic h o lsu n , L o n d a n 1905, 2 cilt) teşkil eder. Bu e se rd e p e k çok tip ik m en k a b e b u lu n m a k ta d ır.

MENÂKIBNÂM ELER

39

M üstakil m enâk ıbnâm eler, ancak ta rik a tla r teşekkül ed ip yayıldıktan s o n ra ortaya ç ık m ışla rd ır34. B u n ları m u h tev aları itib ariy le iki tip o larak m ü tâlaa etm ek m ü m k ü n d ü r: 1 — B iyografi m âh iy etin d e m enâkıbnâm eler: Bu tip i teşkil edenler, genellikle k o n u ed in ile n velînin d ev rin d e ya­ h u t çok kısa b ir zam an so n ra, kendisiyle aynı çevrede yaşayanlar h en ü z h ayatta iken kalem e alınm ış m enâk ıb n âm elerd ir. A ncak b u n u n istinâsı da olabilir. Yani, velî hayattayken teşekkül e d e n m enkabeler, d ah a so n ra kay­ d a geçm iş b u lu n ab ilir. Bu tip m en âk ıb n âm eler, âd e ta biyografik b ir eser n iteliğ in d ed ir. V elînin ailesini, d o ğ u m u n u , yetişm esini, şeyhliğe geçişini, etrafın a toplanan m ü rid lerin i, çeşitli faaliyetlerini ve nihayet vefatını m en­ k ab eler halind e, ü stelik k ro n o lo jik b ir sıra ve irtib a t d a h ilin d e an latırlar.

B u n la rın ta rih î g erçek lerle ilgisi sıkıdır.

2 — Toplam a m en âk ıb n âm eler: Bu ik inci tip i m eydana g e tire n m en âk ıb n â m e le r ise genellikle velî­ n in v efatın d an çok u zu n b ir zam an sonra kalem e alın m ışlard ır. B irbiriyle h iç b ir şekilde irtib a tı olm ayan, tam am en g erçek ve hayalî m en k ab elerin rastg ele b ir araya g etirilm esi suretiyle teşkil edilm işlerd ir. Bu b ak ım d an b u ese rlere aslın d a m e n âk ıb n â m e y erin e m en k ab e m ecm uası dem ek ka­ naatim izce d ah a d o ğ ru olacaktır. B u n lar d a h a çok, iyi b ir tahsil g ö rm e­ miş, h alk tan gelm e m ü rid le r ta ra fın d a n yazılm ıştır. B irinci tipteki m en âk ıb n â m e le re göre b u n la rın ta rih î zem in le alâk aları oldukça zayıftır. İh tiv a ettik le ri m en k ab e ler çoğ u n lu k la m asalım sı n ite lik te d ir3*.

34 Bu k o n u aşağıda ele a lın acak tır.

35 Z ik re d ile n b u iki tip m en â k ıb n â m e ile ilgili T ürk e d e b iy a tın d a n ö rn e k le r, ik in c i b ö ­ lü m d e in ce len e ce k tir.

İK İN Cİ BÖLÜM

TÜRK EDEBİYATINDA EVLİYÂ MENÂKIBNÂMELERİ I — İSLÂM DÜNYASINDA EVLİYÂ M ENÂKIBNÂM ELERİNİN O R ­ TAYA ÇIKIŞI: İslâm dünyasında bildiğim iz m ân ad a evliyâ m en âk ıb n â m e le ri, ancak XI. yüzyıldan sonra, tasavvuf cereyanının yeterli b ir gelişm e seviyesine ulaş­ ması sonucu ta rik a tla r h alin d e teşk ilâtlan m asın d an so n ra görülm eye baş­ lam ıştır. A ncak sadece b ir velîye ve çev resin d ek ilere tahsis ed ilen bu eserlerd en önce de evliyâ m en k ab e lerin in yazıya g eçirild iğ i ve bazı ese r­ lerde yer aldığı m ü şah ad e olunm aktadır.

Tasavvuf cereyanının IX. yüzyıldan itib a ren iyice yayılması sonucu İs­ lâm dünyasının h em en h e r tara fın d a b ir takım m utasavvıflar yetişm eye başlam ıştı. İşte ilk defa, b u n la rın yaşadıkları b ö lgelere veya büyük şe h ir­ lere ait hususî ta rih le rd e b ir takım 'Nm enkabelerin kaybedildiğini g ö rüyoruz1. X. yüzyılda ise, çeşitli m eslek ve zü m re lere m en su p k işile rin tercem eihallerini ihtiva eden tabakat kitapları arasında, sûfilerle ilgili olan­ lar da yazılm ağa başlayınca, evliyâ m en k ab eleri b u defa b u e se rlerd e yer aldı. M eselâ b u n la rın en m eşh u rları sırasın d a şu n la rı zikredebiliriz: Sülemî, Tkbakatu’s-Sûfiyye2, Ebû Nuaym A hm ed el-İsfehânî, H ilyetu’l-Evliyâ3, Hucvirî, K eşfu’l-M ahcub4, Ensârî-i H erevî, Tkbakatu’s-Sûfiyye5 ve d ah a baş­ kaları.

Z ikredilen bu eserlerd e m eselâ Veysel K aranî, H e rem b. H ayyan, H a­ şan Basrî, H abîb-i Acem i vb. ilk devir zâhidleriyle, H â ris el-M uhâsibî (öl.

857), Bâyezid-i Bistâmî (öl. 874), Cüneyd-i B ağdadî (öl. 910) gibi büyük m u ­ tasavvıfların m enkabeleri bulunuyordu.

XI. yüzyıldan itibaren, A bdulkadir G îlânî (öl. 1167) ve A hm ed er-Rifâî (öl. 1182) gibi büyük p irle rin ad ın ı taşıyan ve İslâm âlem in in b ir çok y er­ 1 Msl. bk. H atib-i B ağdadi, Thrihu B ağdad, K ahire 1391,14 cilt; İb n F u n d u k , T arihu Beyhak, nşr. A. B ehm enyar, T ahran 1317 h j.; N erşahî, T arihu B uhara, n ;r. Ch. Schefer, Paris 1892; İb n u ’l-Kalânisi, Thrihu D ım aşk, nşr. H . R. R esskeen, L o n d o n 1932.

2 Bk. nşr. N û ru d d ın Şerîbe, K ahire 1953. Ayrıca y u k a rd a z ik re d ile n er-R isâle’de de ilk sû fîlerd en b a z ıla rın ın m en k a b ele ri vardır.

3 Bk. K ah ire 1932-1933, 10 cilt.

4 Bk. y ukarda giriş kısm ı, s. 2, n o t 4.

1 Bk. nşr. A bdülhay H abibi, K abul 1962.

M ENÂKIBNÂM ELER

41

le rin e yayılan ta rik a tla r teşekkül e tti6. Bu ta rik a t m u h itlerin d e, o n ları ku­ ra n p irle rin tabiatıyla büyük nüfuz ve etkileri vardı. Çok sonraki devirlerde bu p irle r k endi ta rik a t ç e v relerin d e n d ışa rd a bile m ukaddes şahsiyetler o larak telâkki e d ild ile r ve b u zam anınıza k a d a r devam edegeldi. İşte, ge­ re k h â tıra la rın ı ta rik a t için d e ve dışında tâziz etm ek, gerekse ta rik a tla r ara sın d a yayılm a am ac ın d an d o ğ an b ir çeşit re k ab et o rtam ı sebebiyle, bu p irle rin m en k ab eleri m üstakil ese rler h a lin d e derlenm eye başladı. Ancak b u g ü n elim izde olan ö rn e k le re b ak arak ilk yazılan m en âk ıb n âm elerin XI. yüzyıldan d aha eskilere g ittiğ in i söylem ek m üm kün olmuyor. İlk zam anrlard a arapça, farsça kalem e alın an ve çoğu bizzat m enâkıb a d ın ı taşım ayan7 b u ese rle r arasın d a, K itubu D evhati U lî’s-Safâ8, F irdevsu’l-M ürşidiyye9 ve E s râ ru ’t-Tevhid fî M akam âti’ş*Şeyh Ebî S aid ,0’i ve d ah a b ir ço k ların ı sıra­ lam ak m ü m k ü n d ü r11.

G ö rü ld ü ğ ü üzere önceki p irlere , yani ta rik a t k u ru c u la rın a m ahsus o lan b u m üstakil m en âk ıb n âm eler, zam anla ta rik a t için d e önem li ro lle r 6 B u n la r h a k k ın d a to p lu b ilgi için şu iki ese re b a k ıla b ilir: J. S p e n c er T rim in g h am , T he Sufi O rd e rs in İsla m , L o n d o n 1971; A. G ö lp ın a rlı, 100 S o ru d a T ürkiye’de M ezhepler ve Tbrikatler, İsta n b u l, 1969.

7 Bu d u ru m a b a k ılırsa , M enâkıb k e lim e sin in m e n â k ıb n â m e le rin a d ın d a kullan ılm ası d ah a so n ra k i b ir uygulam a gib i gö rü n ü y o r.

B Yazarı m e ç h u l b u e se r bize k a d a r g elm em iş o lu p , y in e Seyyid E b u ’l-Vefa (öl. 1105)’ya a it T ezkiretu’l-M uttekin adıyla XIV. yüzyılda Ş ih a b u d d în V âsıtînin yazdığı a ra p ç a b aşka b ir m e n â k ıb n â m e d e k u lla n ılm ıştır, (bk. B ib lio th eq u e N ationale, De Slane, a ra. 2036, 2 cilt).

9 K âzerûniyye ta rik a tın ın k u ru cu su E bû Ishak K â ze rû n î (öl. 1304) (b u n u n için bk. Köp­ rü lü , “A bu Ish a k K â zrû n î ve A n a d o lu ’d a İshakî D e rv işleri”, B elleten, X X X III (1169), ss.

225-236.) h a k k ın d a farsça yazılan bu e se rin (bk. Konya M evlânâ M üzesi K ü tü p h a n esi, nr.

816), Tercem e-i M enâkıb-ı Seyh E bû Ish a k K âzerû n î adıyla y apılm ış tü rk çe tercü m esi var­ dır. (bk. Süleym aniye (Esad E fendi) K ü tü p h a n esi, nr. 2429). Farsça m e tin F. M eier ta ra fın ­ d a n yayınlanm ıştır: F ird ö s al-M urshidiyya, L eipzig 1948.

10 Bu e se r fa rsça d a n fransızcaya terc ü m e su retiy le y ayınlanm ıştır, (bk. M u h am m ed Ach en a, Paris 1974). M enâkıbnâm e, IX. yüzyılın m eşh u r M elâm etî m utasavvıflarından Ebû Said E b u ’l-H ayr’ın m e n k a b e le rin i m u h tev id ir.

11 Tasavvuf! m âhiyetteki b u m en â k ıb n â m e ed eb iy atı g e lişirk e n , tasavvufla ilgisi o lm a ­ yan başka m e n â k ıb n â m e le r de kalem e a lın ıy o rd u . B u n la r ilk devir İslâm b ü y ü k le rin in ve sa ir ö n e m li şah siy etlerin te rc ü m e ih a lle rin i, hayattayken y a p tık ları işleri a n la tan g erçek bi­ yografik e se rle rd i. M eselâ Ib n u ’l-Cevzî’n in M enâkıbu Ö m e r b. el-H attab ad lı e seri, böyle ke­ râ m e t h ik âyeleriyle ilgisi b u lu n m a y a n b ir terc em e ih a l kitabıdır.

A yrıca, E n sar ve M u h â c irû n gibi, İslâm ’ın ilk z a m a n la rın d a ö n e m li ro lle r oynayan züm ­ re le ri a n la tan M en âk ıb u ’l-M uhâcirîn ve b e n ze ri m en â k ıb k ita p la rı yanında, tam a m e n p ra ­ tik m aksatlara yönelik, m ezhep im a m la rın ın hayatların, aile ve n esep lerin i, çevrelerini anlatıp sö z lerin i n a k le d e n m e n â k ıb n â m e le r de yazılıyordu. M eselâ M enâkıbuT -İm am i’l-A’zam ile M e n â k ıb u ’l-Im am M âlik b. E nes ad lı e s e rle r bu c in s te n d ir; b u n la rın da tasavvuftaki m enâk ıb n â m e le rle alâkası yoktur.

42

M ENÂKIBNÂM ELER

oynam ış şeyhler, h alife le r ve h a tta şeyh aileleri için de kalem e alınm ağa başladı, bilhassa XIII. yüzyıldan itib a ren Fas’ta M âv e râü n n e h r’e k ad a r h er tarafta zen gin b ir m en âk ıb n âm e edebiyatı vücuda geldi. O k a d a r ki, bu edeb iy atın h e r ta rik a t içinde in k işaf etm esiyle bazan b ir velî için b ird en fazla m en âk ıb n âm e yazıldığı bile g ö rü ld ü . D aha so n d ak i yüzyıllarda b i­ r e r kom pilasyon m âh iy etin d e olm ak üzere, tek b ir ü lk ed e yaşayan m u h te ­ lif v elîlerin m en k ab e lerin i toplayan M enâkıbu Evliyâ-i M ısr ve M enâkıbu Evliyâi B ağdad gibi bölge m en âk ıb n â m e le ri yazıldı.

II — T Ü R K MENÂKIBNÂME EDEBİYATININ DOĞUŞU VE GE­ LİŞMESİ: İslâm dünyasında tasavvuf sahasında IX.-XI. yüzyıllardaki gelişm e, ta­ biatıyla, o sıralard a h en ü z M âverâünnehir, H ârezm ve H o rasan m ın tık a­ la rın d a yaşayan m ü slü m an T ü rk ler’e de yansıdı. A ncak X. yüzyılda İslâm iy et’e yeni geçm iş ve M âv e râ ü n n e h ir’de ilk m ü slü m an T ürk devleti­ ni k u rm u ş olan K a ra h a n lıla r12, Türk evliyâ m e n â k ıb n â m e le rin in b u g ü n b ilin e n ilk ö rn e ğ in i m eydana g etird iler. B u n u n , K a rah an lılar sah asın d a­ ki tasavvufî gelişm e neticesi ortaya çıktığı m u h ak ak olm akla beraber, d a­ h a başka e tk ilerin de ro lü n ü un u tm am ak gerekir. Bu etk ilerin en başlıcası, tab ii o larak Türk d estânî edebiyatıdır. O zam ana k a d a r hayli gelişm iş b ir seviyeye ulaşm ış b u lu n an b u edebiyatın, evliyâ m en âk ıb n â m e le r ine elve­ rişli b ir zem in h azırlad ığ ı şüphesizdir.

A) Türk d estân î ed e b iy a tın ın m en âk ıb n â m e ed e b iy a tı­ nın doğuşuna etkisi: G erek A n ad o lu öncesi, gerkse A n a d o lu ’ya yerleştikten so n ra m eyda­ n a g etirilm iş evliyâ m en k âk ıb n âm eleri in cele n d iğ i zam an, b u n la rın Türk d estân î geleneği ile o rta k bazı özellikler taşıdığı g ö rü lü r. Bu o rtak özellik­ ler bilhassa Bektaşî m enâkıbnâm elerinde ortaya çıkar. B unların kahram anı olan velîlerle, Türk destan k ah ra m a n la rın ın çizdikleri tip le r arasın d a pek çok b e n z e r no k ta o ld u ğ u gözden kaçm ayacak k ad a r açıktır. Bu, iki tü rü n de o rta k kay n ak lard an g eliştiğini gösteren en kuvvetli delildir. İslâm iyet’in k ab u lü n d en çok önce, O ğuz d estanı gibi önem li b ir m ah­ sul v erebilm iş T ürk d estânî geleneği, şüphesiz İslâm öncesi d in î etkileri geniş ö lçü d e yansıtıyordu. İslâm î d ev ird e b u n a b ir başka tesirin d ah a ek­

12 K a rah a n lıla r’a d a ir bk. O. P ritsak, “K arahanlılar*’, İA.; C.E. Bosw orth, “ Ilek-khans”, E l2.

M ENÂKIBNÂM ELER

43

len d iğ in i görü yoruz ki, bu İra n d estânî e d e b iy a tıd ır13. B ilhassa F ırdevsî’n in ü n lü eseri Ş ehnâm e kalem e a lın d ık ta n so n ra b u tesir k en d in i daha da kuvvetle h issettird i ve T ürk d estân î geleneği b u etki ile iyice g elişti14.

O k ad a r ki, K a rah an lılar bile k e n d ile rin i A frâsiyab soyuna b a ğ la d ıla r15.

Böylece Ş ehnâm e ve dolayısıyla İran tesiri T ürk d estân î geleneği ile birleşerek b ir y an d an O rta Asya’d a Türk ed e b iy a tın ın gelişm esini sağlarken, b iry an d a n da asıl m ah su llerin i A n a d o lu ’da verecek olan, Ebûm üslim nâm e ile başlayıp S altıknâm e ile b iten b ir zin cir o lu ştu rd u . Ayrıca, b u n a p a ­ ra le l b ir m en âk ıb n âm e edebiyatı da teşekkül ed ip gelişm e yoluna girm iş b u lu n u y o rd u .

B) A n a d o l u ö n c e s i T ü r k m e n â k ı b n â m e c i l i ğ i : T ürk m en âk ıb n âm e ed eb iy atın ın b u g ü n bilebildiğim iz ilk ö rn eğ i, İs­ lâm î T ürk ed e b iy a tın ın ilk m ah su lü olan K utadgu B ilig’in de yazıldığı Kara h a n lı T ürk devleti sahasına aittir. Tezkire-i Satuk B uğra H an ism iyle ta n ın a n b u ilk örn ek , g ö rü ld ü ğ ü gibi n e m en âk ıb n âm e ad ın ı taşım akta, n e de k ah ram an ı bildiğim iz cinsten b ir velî olm aktadır. Eser, ad ın d a n a n ­ laşılacağı üzere, K a ra h a n lıla r’ın ilk h ü k ü m d a rı S atuk B uğra H an ’ın haya­ tın ı an latm ak tadır. B una ra ğ m e n bu eseri bize k ad a r gelebilen ilk Türk m en âk ıb nâm esi saym ak zorundayız. B u n u n sebebi, önce k ah ram an ı olan h ü k ü m d a rın , k e râ m e tle r g ö steren b ir velî h ü viyetinde olm ası, so n ra da, eserd e m evcut m en k ab e lerin tam m ânasıyla b ire r evliyâ m enkabesi özel­ liğ in i arzetm esidir.

M aalesef b u g ü n eld e asıl n üshası b u lu n m ay an Tezkire-i Satuk B uğra H an , ancak bazı A vrupa k ü tü p h a n e le rin d e ve hu su sî ellerde, yazıldığı d e­ v ird e n çok so nraki yıllarda kopye edilm iş n ü sh a la r h alin d e m ev cu ttu r16.

13 B om baci, ss. 40-41; M elikoff, Abu M üslim , ss. 30 vd. B u n u n la b erab er, İra n d a n d a h a evvel yazılı m ahsullerini verm iş A rap lar'a ait gelişm iş b ir kasas ve m egâzi edebiyatının mevcut o ld u ğ u n u , A rap k a h ra m a n la rın ın efsâne m otifleriyle k arışık islâm i gazâ h ik ây e lerin in , Iran d e sta n ı e d eb iy atın a geniş ç a p ta e tk i e ttiğ in i u n u tm a m a k g e rek iy o r (bk. B om baci, s. 260, Ay­ rıc a bk. O. K ö p rü lü , Türkçe m en â k ıb n âm ele r, s. 3).

14 Ş ehnâm e tesiri ile g e lişe n islâm i T urk d e stan ve m e n k a b e edebiyatı ü z e rin d e k i çalış­ m a la rı ile ta n ın a n Prof. M elikoff, İra n ve T ürk d e stan ı m a h s u lle ri a ra sın d a b e n z e r b ir çok n o k ta tesbit etm iştir. B una ra ğ m e n o, T ü rk le r’in b u e se rle re k e n d ile rin d e n p e k çok şey k at­ tık la rın ı da k ay d etm ek ted ir (bk. Abu M üslim , ss. 29-30, 32,40-41). B u n ların en başında, Türk in a n ç ve g elenekleriyle, d e stan ve m en k ab e k a h ra m a n la rın ın T u rk le r’e has ç e h re le ri gelir.

15 M elikoff, a.g.e., s. 30.

16 K ö p rü lü z âd e M. Fuad, TUrk E d ebiyatı T arih i, İsta n b u l 1926, s. 193; E ser ü z e rin d e vak­ tiyle R o b e rt B arkley Shaw hayli çalışm ış ve ö n e m li b ir k ısm ın ı A Sketch o f th e Tlırki Language as Spoken in E aste rn TUrkistan (K ashghar a n d Yarkend) (L ah o r 1875) isim li k ita b ın d a m e tin ve İngilizce terc ü m e o lara k n eşretm iş, ü z e rin d e in ce lem e yapm ıştır. F. G re n a rd da

44

M ENÂKIBNÂM ELER

T ürkçe ve m en su r o larak kalem e a lın an eserd e önce, S atuk B uğra H an’ın fevkalâde olaylarla vukû b u lan do ğ u m u hikâye edilir. M eselâ, rüyasında b ir g ü n Hz. M u h am m ed ’e, ü m m e tin d e n S atuk B uğra a d ın d a b irin in gele­ ceği ve T ürkistan’ı İslâm iyet’e sokacağı b ild irilir. D oğum u sırasın d a yer sarsılır; su k aynakları k u ru r; m evsim kış o ld u ğ u halde, h e r ta ra f yemyeşil çay ırlar ve çiçeklerle donanır. Satuk B uğra H a n ’ın çocukluk ve d elikanlı­ lık devresi yine böyle h ârik u lâ d e olaylarla d o lu d u r; fakat kendisi h en ü z m ü slü m an değildir. N ihayet b ir g ü n H ızır P eygam ber g ö rü n e re k k en d i­ sin d en , Ebû N asr S âm ân ile g ö rü şü p o n d an İslâm iyet’i ö ğ ren m esin i ister.

Satuk B uğra d en ilen i yapar ve o g ü n d en so n ra m ü şrik lere c ih ad ilân eder.

Yaptığı m u h areb elerd e, ağ zın d an ateşler saçarak k â firle ri ö ld ü rü r. İstedi­ ği zam an uzayıp k ısalan kılıcıyla o n ları h e r d efasın d a y ener ve m üslüm an eder. M üslüm an olm ayı re d d e d e n am acası H a ru n B uğra H an’ı cezalandır­ m ak üzere, önce dizlerine, sonra beline, d ah a so n ra boğazına k ad a r to p ­ ra ğ a g ö m er ve nih ayet b ü sb ü tü n o rta d a n k ald ırır. D aha b u n la ra b en zer p ek çok k erâm et m en k ab esin d en sonra, S atuk B uğra H an ’ın h aleflerin in m en k ab e leri de eserde a n la tılır17.

A n latılan şu haliyle Satuk B uğra H an, yüzlerce yıl sonra A nadolu ve R u m eli’de İslâm iyet’i yayan H acı Bektaş, S arı Saltık ve Seyyid Ali Sultan gibi ön em li gazi-velîleri h atırlatm ak ta, zik re d ile n m enkabeleriyle âdeta b u tip in ilk im ajın ı çizm ektedir.

F. K öprülü, Tezkire-i Satuk B uğra H a n ’daki b ir çok olayın ta rih î hü v i­ yeti o ld u ğ u n u , h a tta coğrafî m ev k ilerin in b ile tayin ed ild iğ in i bildiriyor.

O n a g ö re XI. yüzyılda kalem e alın an b u eser, X. yüzyılda D oğu T ürkistan m üslüm an old uktan sonra, b u hâdise ile ilgili h alk rivâyetlerinin, h ü k ü m ­ d ar sülâlesinin m enfaatlerine uygun b ir tarzda tertip edilerek b ir dinî m en­ k ab eler m ecm uası biçim in e g etirilm iş şe k lid ir18.

b aşka b ir n ü sh a sı ü z e rin d e ta rih î açıdan cid d iy etle d u rm u ş ve K a ra h a n lıla r’ın İslâm iyet’i k a b u lü n d e n b a h se d e n ta rih kaynaklarıyla k a rşıla ştırm ıştır, bk. “La leğ e n d e d e Satok Boghra K h a n e t l’h isto ire ”, JA , XV, (1900), ss. 5 vd. E se rin m uhtevası h a k k ın d a g eniş bilgi şu ra d a d a vard ır: N ecla Pekolcay, İslâ m î Türk E debiyatı, İsta n b u l 1981, ss. 33-37.

17 Bk. Shaw, son kısım d ak i a ra p h a rfli tıp k ı b asım m e tin , ss. 1-31; Ayrıca bk. O sm an Tu­ ra n , S elçu k lu lar ve İslâm iy et, İsta n b u l 1971, ss. 147-149; Pekolcay, a. ye.

18 K öprülüzâde, a.g.e., a. ye. K ö p rü lü b u m en k a b ele r m ec m u asın ın , d o ğ u d a n gelen p u ­ tp e re st T ürk ve M oğol k a b ile le rin in h ü c u m la rın a karşı m ü slü m a n T ü rk le r’in ceng âv erlik ve d in d a rlık d u y g u ların ı k u vvetlendirm ek m aksadıyla kalem e a lın d ığ ın ı b e lirtm ek ted ir. Bu itib a rla ta rih î d eğ eri o lan m en â k ıb n âm e ayrıca İr a n e tk ile rin in b e lirtisi o la ra k ihtiv a ettiğ i m an ih e ist ve m azdeist inanç izlerin i yansıtm ası sebebiyle de, T ürk d in tarih i açısından önem li b ir b elg e m â h iy e tin i taşır.

M ENÂKIBNÂM ELER

45

B u rada A nadolu d ışın d an verebileceğim iz b ir başka örn ek , m eşh u r A hm ed-i Yesevî’n in m enkabeleı ini ihtiva ed e n C ev âh iru ’l-E brar m in Em vâci’l-B ihar a d ın d ak i m en âk ıb n âm ed ir. A slında XVI. yüzyılın son yıl­ la rın d a H azini tara fın d a yazılıp III. M u ra d ’a ith a f ed ilm esin e rağm en bu eseri A n adolu dışı saym ak yanlış olm az. Ç ü n k ü evvela, C ev âh iru ’l-E brar h e r n e k ad a r böyle geç b ir devirde ve A n a d o lu ’da kalem e alınm ışsa da, yazarı T ürkistan’lı b ir sûfî o lu p tasavvuf ce rey a n ın ın O rta Asya’da en fazla hakim o ld u ğu b ir devirde o rad a yetişm iştir. M â v e râü n n e h r’in pek çok ye­ rini dolaşan H azini, oralarda Ahmed-i Yesevî zam anından beri teşekkül edip yayılan eski m en k ab eleri derlem iş, so n ra b ir sebeple II. Selim zam an ın d a O sm an lı to p ra k la rın a göç e tm iş tir19. Böyle olunca, eseri h em A nadolu dı­ şı saym ak, hem de ihtiva ettiğ i m e n k ab e lerin A hm ed-i Yesevi d ev rin e ait olm ası b ak ım ın d an , ilk T ürk m enkabe ö rn e k le rin i toplayan b ir m enâkıbn âm e gözüyle m ü tâlâa etm ek d o ğ ru olacaktır.

C ev âh iru ’l-Ebrar, oldukça hacim li ve kısm en m anzum b ir eser olup çoğu türkçe, b ir kısmı farsçadır20. Ahmed-i Yesevî’nin, birazı bizde Menâkıb-ı H acı Bektaş-ı Velî’de b u lu n a n b ir çok m enkabesi b u ra d a yer alm aktadır.

E ser ayrıca Yesevîlik ta rik a tın ın usûl ve e rk â n ın ı da anlatm ası b a k ım ın ­ dan g erçek ten önem li ve değerli b ir kaynak olm aktadır.

C ) A n a d o l u ’d a T ü r k m e n â k ı b n â m e e d e b i y a t ı : 1071 deki M alazgrit za ferin d e n sonra T ü rk ler’in A n ad o lu ’da yerleş­ m eye b aşladık ları, XI. yüzyılın son çeyreği için d e de A n adolu Selçuklu D ev letin in fiilen k u ru ld u ğ u m âlum dur. A ncak A n a d o lu ’da T ürk edebiya­ tın ın ilk m ah su llerin i verebilm esi için, X III. yüzyılı beklem ek gerekm iş­ tir. Ç ü n k ü ara d a n geçen b ir b u çu k asra yakın dönem de, devletin istik rar kazanm ası, askerî h arekâtın kısm en de olsa durulm ası ve bun ların sonunda sağlam b ir siyasî ve sosyal tem el ü z e rin d e iktisat, ilim ve k ü ltü r hay atın ın teşekkül etm esi gerekiyordu. G erçekten de X III. yüzyılda bu elverişli o r­ tam a rtık sağlanm ış ve özellikle bu yüzyılın ilk çeyreği içinde, m u h telif göçlerle A n a d o lu ’ya gelen çeşitli m enşe’lere m en su p ilim ve fik ir ad am la­ rıyla harek etli b ir k ü ltü r hayatı gelişm iştir. Böylece Türk edebiyatının A na­ d o lu ’ya m ahsus ilk ö rn e k le ri de ortaya çıkm aya b aşlam ıştır21.

19 E ser h a k k ın d a geniş bilgi için bk. K ö p rü lü , İlk M utasavvıflar, s. 323.

10 K itab ın yegâne nüsh ası o ld u ğ u sa n ıla n b ir kopyesi, İsta n b u l Ü niversitesi K ü tü p h a n e ­ si, ty. nr. 3893 de b u lu n m a k ta d ır. K ö p rü lü y u k a rd a z ik re d ile n k ita b ın d a H a z in i’n in b u men â k ıb n â m e sin d e n geniş ö lçü d e y a rarlan m ıştır.

21 D ö n em in siyasî olayları ile, İçtim aî ve k ü ltü re l o rta m ı h a k k ın d a özlü bilgi için şu eser­ le re b a şv u rm alıd ır: C lau d e C a h en , La T \ırquie P re -O tto m a n e, İstanbul-P aris 1988. T uran,

46

MENÂKIBNÂM ELER

A n a d o lu ’da T ürk edeb iy atın ın , d ev rin ve m u h itin icabı o larak d ah a çok tasavvuf sah asın d a k en d in i gö sterd iğ i b ir g erçektir. B ilhassa Moğol istilâsı sebebiyle buraya göçüp yerleşen m u h te lif ta rik a t m en su p ları, kısa zam an d a çok re n k li b ir d in î o rtam teşekkül e ttird ile r22. Bu o rtam içinde iyice gelişen A nadolu tasavvuf edebiyatı, S adruddîn-i Konevî, M evlânâ Celâ lu d d în ’i R ûm î, F ah ru d d în -i Irakî, N ecm u d d în Dâye ve E vhadduddîn-i K irm an ı gibi, XIII. yüzyılın en tan ın m ış m u tasav v ıfların ın yazdığı N usûs, M esnevi, L em eât, M irsâd u ’l-Ibad ve M ısbâhu’l-Ervah vb. m ü h im ese rleri d o ğ u rd u . D iğer y an d an da, zik re d ile n b u m utasavvıflar ve d ah a b aşkaları h a k k ın d a yavaş yavaş m en âk ıb n â m e le r yazıldığı g ö rü ld ü . İşte bu su retle A n a d o lu ’da, d iğer ed eb î m ah su llerin ve tasavvufî e se rle rin yanısıra b ir de m en âk ıb n â m e edebiyatı teşekkül etti. Bu edebiyatı değişik ta rih î devrele­ re g öre şöylece in celem ek m ü m k ü n d ü r: 1. A nadolu S elçukluları devri: A n a d o lu ’da yazılm ış evliyâ m en âk ıb n â m e le r in in ilk ö rn e k le ri tab ia­ tıyla b u devre aittir. A n ad o lu S elçukluları devri, K adirîlik, R ifâîlik, Kâzerû n îlik , K alen derîlik, Vefaîlik, vs. gibi d ışa rıd a n gelm e p ek çok tarik a tın yerleşm e ve k en d in i kabul e ttirm e d ö n em i old u ğ u kadar, M evlevilik gibi yepyeni b ir ta rik a tın da filizlenm eye başladığı b ir devri gösterir. A nado.lu ’n u n b ir çok y erin d e m u h te lif şey h lerin açtığı tek k ele r ve zam anla b u ­ ra la rd a ortaya çıkan tü rb e le r göz ö n ü n e alın ırsa, A n ad o lu S elçukluları d ev rin d e sayıca oldukça fazla m e n â k ıb n â m e n in kalem e alın d ığ ı tah m in e d ile b ilir23. Ne var ki, b u n la rın p ek azı çeşitli seb ep lerle bize u laşm a şan­ sına sah ip olm uştur.

Selçuk lular Z am anında Türkiye, İstanbul 1971. XIII. yüzyılda A n a d o lu ’n u n edebî ve fik ri d u ­ ru m u h a k k ın d a gen el b ilg i için K ö p rü lü ’n ü n T ürk E d eb iy atı T arih i ile B om baci’n in zik re ­ d ile n e se rin e b a k ılm alıd ır. ( 22 Bu k o n u la rd a d e rli to p lu bilg i, K ö p rü lü ’n ü n İlk M u tasav v ıflar ve H irkiye T arihi (I. cilt, İsta n b u l 1927) a d lı k ita p la rı ile b ilh assa "A n a d o lu ’d a İslam iy et” a d lı m ak a lesin d e b u ­ lu n m a k ta d ır. Ayrıca, G ö lp ın a rlı’n ın M evlânâ C e lâ le d d in (İsta n b u l 1959) ve Y unus E m re ve T asavvuf (İstanbul 1961) a d lı e se rle ri ile şu n a da b a k ıla b ilir: O cak, B ab aîler İsyanı, ss. 35-56.

23 Bk. K öprülü, “A nadolu S elçukluları T arihinin yerli kaynakları”, Belleten”, XXVII (1943), s. 423; O, K ö p rü lü , T ürkçe M enâk ıb n âm eler, ss. 5-6. B u d e v ir aynı z am an d a , evliyâ m enkabeleriy le aynı k a y n a k la rd a n g e ld ik le rin i g ö rd ü ğ ü m ü z E bum ü slim nâm e, B atta ln â m e ve D ânişm endnâm e gibi dinî m âhiyette b ir d estan edebiyatının da teşekkül ettiği b ir d evirdir (B unların b irin c isi ve ü ç ü n c ü sü için M e lik o ffu n y u k a rd a z ik re d ile n e se rle rin e , B attaln âm e iç in ise şu n la ra bk.: K öprülüzâde, Türk E debiyatı T arihi, ss. 301-303; Boratav, “ B attal”, İA.; M elikoff, “al-B attal, El2. Bu d e sta n z in c irin in son halkası S a ltık n âm e’d e n aşağıda b ah sed ilecek tir.

M ENÂKIBNÂM ELER

47

B u n lard an ikisi, M enâkıb-ı Seyyid H âru n -ı Velî24 ile M enâkıb-ı S ad ru d d în -i K onevî’d ir 25. B irincisi, XIII. yüzyılda Konya ve A k şeh ir d o ­ lay ların d a yaşam ış ü n lü b ir şeyh o lan Seyyid H a ru n ’un, ötekisi ise, M uhyiddîn-i A ra b i’n in evlâtlığı, e se rle rin in şârih i ve aynı zam an d a Mevlâ n â ’n ın yakın d ostu S ad ru d d în -i K onevî’n in m e n k a b e le rin i ihtiva e t­ m ektedir.

Sadece isim lerin i ve bu devre ait o ld u ğ u n u bildiğim iz, fakat k e n d ile ­ ri elim ize ulaşam ıyan iki m enâkıbnâm eyi d a h a zik re tm e k gerekir. B irin ­ cisi, yine X III. yüzyılın ü n lü b ir şeyhi o la n u p B aba Ilyas ve H acı Bektaş ile m ü n aseb e t için d e g ö rü le n Seyyid M ah m u d H a y rân î’n in m en k ab e leri­ ni toplayan M enâkıb-ı Seyyid M ahm ud H ay rân î ad lı eserdir. D iğeri, Sel­ çuklular zam anında Amasya ve Tokat havalisinde faaliyette b ulunan Seyyid A hm ed-i Kûçek-i R ifâî ad ın a yazılm ış b ir m en âk ıb n âm ed ir. Bu iki e se r­ d en ilk in in v arlığ ın ı M enâkıb-ı H acı B ektaş-ı Velî, ö tek in in ise XVI. yüz­ yılın tan ın m ış tarih çisi G elibolulu M ustafa Alî vasıtasıyla biliyoruz24. H acı B ektaş’ın m en âk ıb n âm esi bize ayrıca, k e n d ile ri kaybolm uş b ir kaç m enâk ıb n âm en in d ah a ad ın ı verm ektedir. B u n la rın içinde, M enâkıb-ı H âce A hm ed-i Yesevî, M enâkıb-ı Lokm an-ı P ere n d e ve M enâkıb-ı A hî E vran’ı sayabiliriz27.

Y ukarda sayılan, m u h telif tarikat çevrelerine ait m enâkıbnâm elere ilâ­ ve o larak b u ra d a asıl, Mevlevi m u h itle rin d e m ey d an a g e tirile n ve b ir çok b ak ım lard a n ö n em e hâiz o lan iki e se rd e n b ah sed ilm elid ir. B u n lard an b i­ rin cisi, R isâle-i S ip eh sâlâr d e r M enâkıb-ı H azret-i H udâvendigâr, yah u t kısa adıyla S ip eh sâlâr M enâkıbı diye tan ın ır. M ecd u d d în F erid u n b. Ahm ed S ip eh sâlâr ta ra fın d a n X III. yüzyılda farsça o larak yazılm ıştır. M üel­ lif, ö nce ask erlik m esleğ in d e iken so n ra d a n tasavvufu geçm iş ve M evlânâ’n m babası S u lta n u ’l U lem â B a h â u d d în V eled’in m ü rid i o lm u ştu r28. Bu yüzden verdiği b ilg i ve n ak lettiğ i m en k ab e ler şahsî görgü ve bilgiye dayanır.

24 Bk. A b dülkerîm b. Şeyh M usa, Mahalât-ı Seyyid Hârun, nşr. C em âl K urnaz, A n k a ra 1991.

25 T opkapı Sarayı (H azine) K ü tü p h a n e si, nr. 117+ . E se rin yazarı, XVI. yüzyılda y aşam ı; M usa S ad ri a d ın d a b irisi g ö rü n ü y o rsa da, b u n u n g e rçe k yazar o lm ayıp ese ri fa rsça d a n çevi­ re n in a d ın ı g ö ste rd iğ i anlaşılıyor. S a d ru d d in K onevi için bk. L âm iî, ss. 632-634; K ö p rü lü , İlk M utasasavvıflar, ss. 173, n o t 27; O sm a n E rg in , “ S a d ra d d in al-Q unavi ve e s e rle ri”, ŞM, II (1957), ss. 66-89.

26 Bk. K u n h u ’l-Ahbar, İsta n b u l 1277, V, 61-62.

27 Bk. M enâkıb-HBV, m u h te le f sayfalar. B u ra d a iş a re t e d ile n A hî E v ran m enâkıbnâm esin in , G ü lşe h rî’n in e s e rle rin d e n ayrı olm ası kuvvetle m u h te m e ld ir. N itek im F. K ö p rü lü d e d eğ işik A hî E vran m e n â k ıb n â m e le rin in v a rlığ ın d a n b a h se tm e k te d ir (bk. İlk. M utasavvıf­ lar, s. 183).

26 Bk. M enâkıb-ı H azret-i M evlânâ C elâlu d d în -i R û m î (S ip e h sâ lâ r T ercem esi), çev: Ahm ed Avni, İsta n b u l 1331 önsöz ss. 3-7; A. E flâkî, A rifle rin M en k ıb eleri, çev. T ahsin Yazıcı, İsta n b u l 1964, I, önsöz s. X III.

48

MENÂKIBNÂM ELER

M ecduddîn eserini M evlânâ’n ın vefatından sonra kalem e alm ıştır. Eser üç kısım dan ib aret o lup b irin ci kısım da M evlânâ’n ın babası; ik in ci kısım ­ d a M evlânâ; üçü n cü kısım da ise, başta B u rh a n u d d în M uhakkık-ı T irtn izî olm ak üzere, bazı halefleri ve y ak ın ların ın m en k ab e leri yer alm aktadır.

M evlânânın oğlu Sultan Veled’e k ad a r olan kısm ı yazarın bizzatı kendi, geri kalanı y ak ın ların d an birisi ta ra fın d a n y azılm ıştır29. ikinci m enâkıbnâm e, XIV. yüzyılın ilk yarısında A hm ed E flâkî’n in ka­ lem e aldığı M enâkıbu’I-Arifîn’dir. E flâkî aslen ira n lı o lu p 1291 de Konya’­ ya yerleşm iş, m üteakiben U lu A rif Ç eleb i’ye in tisa p e tm iştir30. Eflâkî M enâkıbu’l-A rifîn’i, otuz yıllık b ir bilgi b irik im in d e n so n ra U lu A rif Ç e­ leb in in isteğiyle kalem e alm ıştır. Farsça olan eser, geniş çapta S ip eh sâlâr M enâkıbı’n a dayanm akta, am a yazarının şahsî görgü, bilgi ve m ü şah ed e­ lerin i de yansıtm aktadır. O n fasıldan m eydana gelen eser, başta S u lta n u ’lU lem â, halifesi B u rh a n u d d în M uhakkık-ı T irm izi olm ak üzere asıl Mevlâ n â ’n ın ve h a le fle rin in m en k ab e lerin i a n la tm a k ta d ır31.

B urada A nad olu S elçukluları devriyle ilgili o larak k en d isin d en b a h ­ sedeceğim iz son m enâkıbnâm e, XIII. yüzyılın s o n la rın d a yetişm iş ta n ın ­ mış sûfî şâirlerden G ülşehrî’ye a ittir32. Şâir, şeyhi A hî Evran nam ına kalem e aldığı eserin e K erâm ât-ı A hî E vran ism ini verm iştir. O devirde A n a d o lu ’­ d a A h iliğ in en m ü him sim aların d an olan A hî E vran b u ra d a şâ irâ n e m en29 M enâkıbnâm e S aid N efisî ta ra fın d a n R isâle-i F e rid u n b. A h m ed S ip e h sâ lâ r d e r Ahvâl-i M evlânâ C elâlu d d in -i M evlevi (T ahran 1325 hş.) adıyla y ay ınlanm ış olup, y u k a rd a z ik re d i­ len te rc ü m e d e n başka M id h a t B a h a rî’n in d e b ir tü rk ç e terc ü m e si v a rd ır (İstanbul 1331).

30 E flâki h a k k ın d a g en iş bilgi için şu n la ra b k . E flâki, M anâkibsal-A rifm , nşr. T. Yazıcı, A n k a ra 1959-1961,1, 31; II, 328, 611, 849, 923, 931, 970 ve 976; S âkıb M ustafa D ede, Sefîne-i N efise M evlevîyan, B ulak 1283, III, 5; A rifle rin M e n k ıb eleri, ön sö z ss. V-VIII vd.

31 E flâ k i’n in b u e se ri Cl. H u a r t ta ra fın d a n L es S aints d e s D erv ich es T o u rn eu rs (Paris 1918-1922, 2. cilt) adıyla, Fransızcaya terc ü m e e d ilm iş T. Yazıcı ise, y u k a rık i n o tla rd a b e lirti­ le n h e m farsça m e tn in i h e m de tü rk ç e te rc ü m e sin i y ay ın lan m ıştır. M en âk ıb u ’l-A rifîn’in O s­ m an lI d e v rin d e d e m e n s u r ve m an zu m m u h te lif te rc ü m e le rin in y a p ıld ığ ın ı b iliyoruz (bk. İsta n b u l K ü tü p h a n e le ri T arih C oğrafya Yazm aları K ataloğu, İsta n b u l 1943, ss. 444,450). Mev­ lâ n â ve M evlevîlik h a k k ın d a a n a kaynak o la n b u e s e rin ta rih î ö n e m in e aşağıda tem as e d ile ­ cektir. M enâkıb-ı S ip e h sâ lâ r ve M en âk ıb u ’l- rifın, O sm a n lı d e v rin d e D erviş M a h m u d ’u n M enâkıb-ı S u lta n u ’l-U lem â’sı ve  lem î D ede’n in M enâkıb-ı H azret-i M evlânâ’sı gib i d a h a başka m e n â k ıb n â m e le re d e k ayn ak lık e tm iştir. B a h â u d d in V eled, M evlânâ ve B u rh a n u d d în M uhakkık-ı T irm iz i k o n u su n d a şu e se rle re b a k m a k icap e d ec ek tir: B ediuzzem an Firuzanfer, M evlânâ C e lâ le d d in , çev: N. U zluk, İsta n b u l 1963; A. H a le t Ç elebi, M evlânâ ve M evlevî­ lik, İstanbul 1957; A. G ölpınarlı, M evlânâ C elâleddin, İstanbul 1959; Eb de Vitray-M eyerovitch, M ystique et P oesie e n İsla m P aris 1972, 2. bs. ve ayrıca bk. K ö p rü lü , İlk M utasavvıflar, ilgili sayfalar.

32 G ü lşe h ri h a k k ın d a bk. K ö p rü lü , a.g.e., ss. 205-207; C. H a k k ı Tarım , T arih te K ırşehriG ü lşe h ri, İsta n b u l 1948, ss. 32-33; F. T aeschner, “ G u lsh e h ri”, E l2.

M ENÂKIBNÂM ELER

49

kab elerle h â rik u lâ d e b ir tablo için d e s u n u lm u ştu r33. U fak h acim li ve m esnevi ta rz ın d a tü rk çe o larak yazılan eserde, G ü lşe h rîn in şeyhine olan saygı ve h ay ran lığ ı san’a tk â râ n e b ir şekilde ifade olunm uştur.

2. B eylikler devri: B ilindiği üzere A n ad o lu Selçuklu D evleti 1246 y ılın d a M oğollar ta ra ­ fın d an işgale m âruz kalm ıştı. 1277 ye kad ar M oğol hâkim iyetinde yine Sel­ çu klu su ltan ları işb aşında b ulu n m u şlar, am a 1277 de P revane M u în u d d în Süleym an’ın M oğollar tarafın d an id am ın d an sonra id are fiilen o n lara geç­ m işti. B u n u n n etice sin d e O rta A n a d o lu ’d a ve b atı u çların d a yeni siyasî g elişm eler vukû b u lu y o rd u . U çlard a yaşayan m u h te lif T ürkm en aşire tle­ ri, XIII. yüzyılın son çeyreği boyunca b u lu n d u k la rı yerlerde yeni hâned a n la r k u ra ra k b ir ta k ım b e y lik le r h a lin d e te ş k ilâ tla n d ıla r ve b ağ ım sızlıkların ı ilân e ttile r34.

Moğol idaresin in A nadolu içlerindeki baskısı ve çeşitli çekişmeler, bazı tarik a t m e n su p la rın ın yeni k u ru la n b u b eyliklere akın etm esine sebep ol­ du. Bu h e r iki tara fın da m en fa atin e oluyordu; çü n k ü böylece beylikler m u h taç o ld u k ları sağlam b ir d in î desteğe kavuşurken, ötek iler de ra h a t b ir faaliyet alan ı ele g eç iriy o rlard ı. Bu sebeple özellikle XIV. yüzyılın ilk yarısı boyunca b u beyliklerdeki tasavvuf h a re k e tle rin in hayli re n k le n d i­ ğ in i söylem ek m ü m k ü n d ü r35.

O sm anlı ve M enteşe beyliği gibi sın ır m m ta k aların d a k i beyliklerde, A bdâlân-ı R ûm d en ile n savaşçı şeyh ve d erv işler yoğun faaliyet için d ey d iler36. H iç şüphesiz b u n la rın h ep si olm asa b ile bazıları hak k ın d a b ir takım m en âk ıb n â m e le rin yazıldığını tah m in etm ek zor değildir. Fa­ kat b u g ü n için bey likler d ev rin d e kalem e alın m ış tek b ir m enâkıbnâm eye sah ip b u lu n u y o ru z. Bu m enâkıbnâm e, XIV. yüzyılın m utasavvıf şâiri Âşık Paşa (öl. 1332)’n in yine k en d i gibi olan oğlu Elvan Ç elebi’n in M enâkıbu’l33 G ülşehri’n in b u m enâkıbnâm esi E T aeschner tara fın d a n yayınlanm ıştır, (bk. giriş kısmı, n o t 70). A hi E vran h ak k ın d a geniş bilgi için şu ra lara bakılm alıd ır: M ecdî, s. 33; Tarım a.g.e.,ss.

76-88; T aeschner, “Achî E v ran ”, E l2, N eşet Çağatay, “A n a d o lu ’da A h ilik ve b u n u n k u rc u su A hi E vren”, B elleten, 182 (1982). ss. 423-436.

34 B ü tü n bu siyasi g e lişm e le r ve b u n la rın s o n u n d a o rtay a çıkan b ey lik ler için İA., E l1,2 d e k i ilgili m a d d e le rd e n başka, C. C a h e n ve O. T u ran ’ın adı g e çe n ese rle riy le İ. H akkı U zunç arşılı’n ın A nad o lu B eylikleri (A nkara 1969, 2. bs.) a d lı k ita b ın a bakm ak gerekir.

35 Bk. K öprülü, O sm anlı İm p arato rlu ğ u ’n u n K uruluşu, İstanbul 1981,3. bs., ss. 138, 160-171.

36 Bu h u su sta bk. K ö p rü lü , “A n a d o lu 'd a İslâ m iy e t”, ss. 408-409; aynı yazar, K u ru lu ş ss.

160-161; P aul W ittek, O sm an lı im p a ra to rlu ğ u ’n u n K uruluşu çev: , çev: G üzin Yalter, İsta n ­ b u l 1971, s. 41; aynı yazarın şu e se rin e d e bk. M enteşe B eyliği, çev: O. Şâik Gökyay, A nkara 1944, s. 115, no t: 38&

F. 4

50

M ENÂKIBNÂM ELER

Kudsiyye fî M enâsıbi’l-Ünsiyye’sid ir37. H alen, m üellifin 1358-9 da m anzum ve türk çe o larak yazdığı n ü sh a d a n in tin sa h edilm iş tek n ü sh a d u ru m u n ­ da b u lu n a n eser, 1240 ta Am asya d o lay ların d a B abaıler isyanı adıyla b ir isyan çıkarm ış olan B aba İlyas-ı H o ra sa n î’n in h ay atın ı ve m en k ab e lerin i anlatır. E serde ayrıca, adı geçen in şeyhi D ede G a rk ın ’ın, k en d i o ğ u lları­ n ın ve nihayet aynı sülâleden gelen Âşık Paşa’n ın m en k ab eleri vardır. Bu m en k ab e ler k ro n o lo jik b ir sıra ile kaydedilm iş olu p ta rih î olaylarla sıkı sıkıya ilişk ilid ir38.

E retn a Devleti sın ırla rı için d e ve b u devletin Elvan Ç elebi’ye vakfen tem lik ettiği M ecidözü havalisinde k e n d i ad ın ı taşıyan köyde yazılan M enâkıbu’I-Kudsiyye, tam anlam ıyla m enkabevî m âhiyette b ir şeyh ailesi ta rih i olup, şim dilik b u tü rü n tek ö rn e ğ i nazarıyla b ak ılab ilir39. Ayrıca, başka y erlerd e d ağ ın ık b ir h ald e b u lu n a n b ir kaç m anzum esi h ariç tu tu ­ lursa, Elvan Ç elebi’d en kalan tek eser olm ası b ak ım ın d an da b ir ö nem arzeder. Dolayısıyla B eylikler devri ed e b iy a tın ın d eğ e rli ö rn e k le rin d e n b i­ rin i o lu ştu rur.

B urada, A n a d o lu ’da yazılm am ış olm akla b e ra b e r b ir m enâkıbnâm eden d ah a b ah setm ek gerekiyor. Söz kon u su bu m enâkıbnâm e, H atib-i Fâ­ risî’n in M enâkıb-ı C em aluddîn-i Sâvî’sid ir40. A slen Ş irazlı olan yazar, b ir çok İslâm ülkesini, b u arad a A n a d o lu ’yu dolaşm ış, b u ra la rd a K alenderi tarik a tın a m ensu p çevrelerle tem as etm iş ve so n u n d a Şam ’a gelm iştir. Bu şeh ird e M uham m ed B u h arâî ad ın d a b ir K alen d eri şeyhinin m ü rid i olm uş ve o n u n em riyle 1348 de e se rin i yazmaya b aşlam ıştır41.

Farsça ve m anzum olarak kalem e alın an M enâkıbnâm e, genellikle, Ka­ le n d e ri cereyanını b ir ta rik a t h alin d e teşkilâtlayan X III. yüzyılın büyük şeyhi C em aluddîn-i Sâvî’n in hayat ve m e n k ab e lerin i an latm ak la beraber, o devirde A nad olu d ah il O rta D oğu’daki K a le n d eri şeyhlerine de yer v erm ek ted ir42. Bu eserin , K alen d erîlik h a k k ın d a n a d ir kay n ak lard an b iri 37 Bk. Konya M evlânâ M üzesi K ü tü p h a n e si, nr. 4937.

38 Elvan Ç elebi ve M en âk ıb u ’l-Kudsiyye h a k k ın d a g en iş incelem e, İsm ail E rü n sa l ile b ir­ likte tara fım ızd a n h a z ırla n a n ve İsta n b u l Ü niversitesi E d eb iy at Fakültesi’nce 1984’te b astı­ rılm ış olan m e tn in baş ta ra fın d a b u lu n m a k ta d ır. Bu se b e p le b u ra d a d a h a fazla ü z e rin d e d u ru lm a y ac a k tır (bk. g iriş kısm ı 60 n o lu d ip n o t).

39 E serin ta rih î ö n e m in e aşağıda d o k u n u lac ak tır.

40 Bk. M anâkib-i C am âl al-D ın-i Şâvî, nşr. T. Yazıcı, A n k a ra 1972.

41 Yazar h a k k ın d a d a h a tafsilâtlı bilgi ş u ra d a d ır: T. Yazıcı “ K a le n d e rîle r’e d a ir yeni b ir eser”, N ecati L ugal A rm ağanı, A n k a ra 1968, ss. 789 vd; aynı yazar, y u k ard ak i m etin n e şrin e yazılan önsöz, ss. VII-VIII. 42 M cn â k ıb n â m e n in m uhtevası h a k k ın d a d a h a g en iş b ilgi için bk. Yazıcı, a.g.m ., ss. 790, 791. K a len d erîlik k o n u su n d a bk, aynı yazar, “ K alandariyya” E l2; A. Yaşar O cak, O sm an lı İm p a ra to rlu ğ u ’n d a M arjin al Sûfilik: K a len d e rîle r, A n k a ra 1992.

MENÂKIBNÂM ELER

51

olm ası yan ınd a, bizzat tarik a tın m e n su p la rın d a n b iri ta ra fın d a n kalem e alınm ış bilin en tek m enâkıbnâm e olm ası ve XIII. yüzyılda A nadolu’da Ebû B ekr-i N iksarî ile Şeyh O sm an-ı R û m î’d en bahsetm esi ö n e m in i a rtırm a k ­ tadır. E serde bazı ta rih h a ta la rın a rastlanm aktaysa da, ta rih î g erçeklere day an an b ilg iler v erm ekte ve d iğ er k aynaklarla k o n tro l im k ân ı b u lu n ­ m aktadır.

3. O sm anlı devri: D iğer A n ad o lu beylikleri gibi O sm anlı Beyliği de cih a d a uygun sâhad a b u lu n m ası dolayısıyla, p ek çok tarik a t m en su b u n u n akın ettiği b ir yer o ld u 43. Şeyh E debalı, A bdal M usa, Geyikli B aba vb. isim leri bize kad ar in tik al ed ebilm iş şeyhler, kısa zam anda devletin desteğini sağlayarak ge­ niş çev reler e d in m e im k ân ın ı b uldular. Öyle ki, b u n la rın m en k ab eleri ilk O sm an lı vekay inâm elerine bile yansıdı44.

XIV. yüzyılın o rta la rın d a n itib a ren zam anla beyliğin A vrupa to p ra k ­ la rın d a yayılm a şa rtla rın a kavuşm ası, o n u kuvvetli b ir devlet h alin e g eti­ recek fa k tö rle rd en b iri oldu. Böylece, b ü tü n XIV. yüzyıl boyunca öteki beyliklere siyasî ü stü n lü k sağlayabilecek d u ru m a yükselen O sm anlı Dev­ leti, a rtık A n a d o lu ’n u n d iğ er m ın ta k a la rın d a n ve h a ric in d e n m eşh u r b ir takım şeyhlerin yerleşm eğe geldiği elverişli b ir saha idi. Devlet o n ların sosyal yapıdaki y erin i g ereği gibi kavram ış ve gayet aklî b ir d in politikası takibine koyulm uştu. İstanbul’u n fethiyle a rtık b ir im paratorluk d u ru m u n a yü kselen O sm anlı D evleti’n d e yeni ta rik a t çevreleri teşekkül etti. İşte Osm an lı d ev rin d e evliyâ m en â k ıb n â m e le rin in özellikle b u yüzyıldan itib a­ re n gittikçe bollaşm aya başlam asının b ir sebebi de b u olm alıdır. B una, XV.-XVI. yüzyıllarda R um eli to p ra k la rın d a y apılan d in î b ir heyecanla ka­ rışık fe tih h a re k e tle rin i ve ta rik a t m e n su p la rın ın b u ra la rd a k i faal ro lle ri­ n i de ek lem ek gerekir.

O sm anlı devrini evliyâ m en k âk ıb n â m e le rin in genel in k işaf çizgisi iti­ b ariy le yüzyıllara bö lerek incelem ek faydalı o lacak tır sanıyoruz. a - XV. yüzyıl: Bu yüzyıl, O sm anlı d ev rin d e en ö n em li ta rik a tla rd a n b iri olan Bekta­ şîliğin yavaş yavaş K alen d erîlik ’ten ayrılarak teşekkülünü tam am ladığı b ir 43 Bu k o n u d a bk. K ö p rü lü , K uruluş, ss. 169-171; H alil İnalcık, T he O tto m a n Em pire, Lond o n 1973, s. 187.

44 A n o n im T evarih-i  lî O sm an , İ.Ü. K ü tü p h a n e si, ty., nr. 2438, vv. 42b, 43a; Âşıkpaşazâde, A şıkpaşazâde T arihi, nşr. Âli Bey, İsta n b u l 1332, ss. 46-47, 205; N eşri, K itab-ı C ihannüm â, nşr. F. Taescner, L eipzig 1951, I, 47, 232 ve d a h a b a şk a la rı.

52

M ENÂKIBNÂM ELER

d ev ir o larak dik k ati çeker. Bu sebeple çoğu bize ulaşabilm iş, d a h a ziyade V ilâyetnâm e adıyla z ik re d ile n 45 B ektaşî m e n â k ıb n â m e le rin in b u yüzyılın son çeyreği içind e yazıldığı görüyoruz. B u n la rın e n belli b aşlıların ı, tah ­ m inî yazılış sıraların a göre şöylece zik re d eb iliriz46: 1) V ilâyetnâm e-i H a­ cım Sultan, 2) M enâkıb-ı H acı Bektaş-ı Velî, 3) V ilâyetnam e-i A bdal M usa, 4( V ilâyetnâm e-i Seyyid Ali Sultan, 5) V ilâyetnâm e-i Sultan Ş ucâuddîn, 6) V ilâyetnâm e-i O tm an Baba. İlk m en âk ıb n â m e n in sahibi H acım Sultan, geleneğe göre H acı Bektaş’ın h a life le rin d e n olm asına rağm en, şim dilik bizce m eçhul seb ep ler­ den dolayı, önce onun m enâkıbnâm esinin kaleme alındığı anlaşılıyor. Çünkü M enâkıb-ı H acı fiektaş-ı Velî ile bu eser k arşılaştırıld ığ ın d a , ilk in d e m evcut m en k ab elerin b u n d a d ah a m an tık î b ir çerçeve için d e ve d ah a ge­ niş b ir tarzd a yer aldığı m ü şah ed e edilir.

V ilâyetnâm e-i H acım Sultan’ın yazarı kesin olarak b ilinm em ekle b e­ raber, Derviş B u rh an a d ın d a b irin in yazm ış olabileceği kuvvetle m u h te ­ m eldir. Eserde, H acım Sultan’m H acı Bektaş ile A n a d o lu ’ya gelişi, o n u n y an ın d ak i hayatı ve nihayet, halifesi sıfatıyla Batı A n a d o lu ’da G erm iyan ilin e g id ip yerleşm esi ve o ra d ak i hayatı m en k ab e lerle a n la tılır47. Türkçe yazılm ış olan b u eser, H acı B ektaş’ı b ir halifesin e a it tek m enâkıbnâbm edir. Bu da H acım S ultan’ın d ev rin d ek i n ü fu z u n u ve ö n em in i gösterir. H a­ cı B ektaş’ın d iğ er halifeleri o n u n k a d a r kuvvetli iz bırakm am ışlardır. İkinci sırayı, bizzat H acı Bektaş ad ın a yazılan M enâkıb-ı H acı Bektaşı Velî alır. Bektaşî m en âk ıb n â m e le ri için d e en tan ın m ışı, dolayısıyla en çok o k u n anıd ır. Sadece V ilâyetnâm e adıyla d a bilinir. E serin kesin yazılış

45 Bektaşî İstıla h ın d a m en âk ıb n âm e (m en k a b ele r kitabı) y e rin e genel o la ra k v ilâyetnâ­ m e (velilik kitabı) te rim in in k u lla n ılm a sı ilgi çekicidir. K an aatim izce b u terim , B ektaşilik’­ teki velîlik kavram ıyla d o ğ ru d a n alâkalı o lm a lıd ır (bk. y u k a rıd a s. 4. V elîlik b ir çok b a k ım lard a n â d eta p eyg am b erliğ in devam ı gibi telâ k k i o lu n d u ğ u n d a n b u e se rle re “ veliliği ispat edici k e râm etleri toplayan k ita p ” m ân a sın d a V ilâyetnâm e d e n ilm iş olm ası akla yakın görünüyor.

46 Söz k o n u su b ü tü n b u m e n â k ıb n â m e le r h a k k ın d a g en iş bilgi ta ra fım ızd a n B ektaşî Men â k ıb n â m eleri ss. 6-19 da verild iğ i için b u ra d a te k ra rın a lüzum g ö rü lm e m iştir. B ektaşîlik h u su su n d a yerli ve yabancı p e k çok yayın yapıldığı m alu m d u r. B u n u n la b erab er, b u ta rik a ­ ta d a ir d e rli toplu bilgi ve gerek li bibliyografya iç in şu n la ra b a k m a k y e te rlid ir: J. Kingsley Birge, T h e B ektashi O rd e r o f D ervıshes, L o n d o n 1937; K ö p rü lü , “ B ektaş”, İA; R. T schudi, "Bektashiyya”, E l1, Suraiya F aroqhi, D er B e k ta sc h i-O rd en in A n ato lien , W ien 1981.

47 E serin n ü sh a la rı m u h te lif k ü tü p h a n e ve h u su si e lle rd e az m ik ta rd a m evcuttur. M etin R. Tschudi ta ra fın d a n alm an ca tercü m esiy le b irlik te yay ın lan m ıştır: D as V ilâjet-nâm e des H âdschim S ultan B erlin 1914.

M ENÂKIBNÂM ELER

53

ta rih i belli olm am akla b e ra b e r 1480 le rd e n so n ra yazılm ış olm ası kuvvet­ li b ir ih tim a ld ir48.

B ugün eldeki m e n âk ıb n â m e n in n ü sh a la rı, m anzum , m en su r ve ikisi k arışık olm ak ü zere üç tü rlü d ü r49. B u n la rd a n h an g isin in ilk yazılış m a h ­ sulü o ld u ğ u belli değildir. Yazarı da k a t’î şekilde b elirlen e m e m iş olm akla b eraber, Fatih ve II. Bayezid d e v irle rin d e yaşamış, U zun Firdevsî lâkabıy­ la m e şh u r H ızır b. İlyas olm ası çok m u h te m e ld ir50. G enel k an a at de bu m e rk e z d e d ir51.

H acı B ektaş’a ait aynı isim a ltın d a farsça b ir m e n âk ıb n â m e n in d ah a b u lu n d u ğ u anlaşılıyorsa d a52, b u g ü n böyle b ir eser bize kad ar g elm ed i­ ğ in d en , ik isin in aynı m ı, yoksa ayrı eser m i o ld u ğ u n u söylem ek im k ân ­ sızdır.

M enâkıbnâm e, Hacı Bektaş’ın doğum unu, H orasan’daki çocukluk dev­ resin i ve A hm ed-i Yesevî ile ilişkilerini an latm ak la başlar. D aha sonra Ana doluya gelip S ulucakaraöyük’e yerleşm esi, b u ra d a k i hayatı, o zam anki m utasavvıflar ve d iğ er ü n lü şahsiyetlerle m ü n aseb etleri ve nihayet ölüm ü a n latılır; H acı B ektaş’m h alife le rin in m enkabeleriyle eser son b u lu r53. Bu m en âk ıb n â m e n in H acı Bektaş h a k k ın d a k i b ilg ilerin a n a kaynağı ve b il­ hassa A hm ed-i Yesevî ile ilgili an ’ane ve m e n k ab e lerin A n a d o lu ’daki m e­ tin lerin i ihtiva eden en eski yazılı kaynak olm ası itibariyle önem i büyüktür.

V ilâyetnâm e-i A bdal M usa’ya gelince, yazarı m eçhul bu eser Bektaşî m en âk ıb n â m e le ri için d e hacim b ak ım ın d an e n küçük o lanıdır. XIV. yüz­ yılda O sm anlı Beyliği sınırları içinde faaliyet gösteren Abdâlân-ı Rûm züm ­ resin in ileri g elen lerinden olup Yeniçeriliğin teşkilâtlanm asına adı karışan A bdal M usa’n ın m e n k ab e lerin i nakleder. O n u n B ursa’n ın fe th in e k atıld ı­ 48 O cak, a.g.e., s. 6.

49 Bu n ü sh a la rın tam b ir listesi iç in bk. C oşan g iriş kısm ı. B u n la rın şim d ilik en eskisi, H acıbektaş H alk K ü tü p h a n esi nr. 200’deki n ü s h a olup, XVI. yüzyılda istinsah edilm iştir.

50 B u zat h a k k ın d a bk. Â şık Ç elebi, M eşâiru ’ş-Ş uarâ faks, nşr. M eredith-O w ens, L ondon 1971, v. 188a; L âtifi, Tezkire-i L âtifi, İsta n b u l 1314, s. 261; F. B abinger, O sm a n lı T arih Yazar­ la rı ve E se rle ri, çev: C oşkun U çok, A n k a ra 1982, ss. 35-36.

51 Bk. C oşan, s. XVII. ” Bk. a.g.e„ s. XVI. 53 M enâkıbnâm e ilk önce E rich G ross tara fın d a n alm ancaya tercüm e suretiyle (Das Vilâyetn â m e d e s H ağği B ektash, L eipzig 1927) yayınlam ıştır. D ah a so n ra Sefer Aytekin yeni h a rfli m e tn i n e şretm iş (V ilâyetnâm e-i H acı B ektaş Veli, A n k ara 1956, 2 cilt), e n son o larak A. Gölp ın a rlı sad eleştirilm iş b ir m e tin y ayınlam ıştır (M anâkib-i H acı Bektaş-ı Velî, İstanbul 1958).

H e r ikisi de gayri İlm î n e şirle rd ir. Bu m ü h im e se rin m eto tlu b ir şek ild e y en id en ten k itli m e tin h a lin d e yayınlanm ası g erek lid ir.

54

MENÂKIBNÂM ELER

ğı rivâyet e d ilir54. B ektaşîliğin K alen d erilik içinde teşekkül sü recin i baş­ latm ası itib ariyle ta rih î ö nem i büyük olan bu zat B ektaşîler’ce hâlen, en ö n d e g elen evliyâdan sayılm aktadır.

Yazılış ta rih i kesin olarak belli olm ayan m enâkıbnâm e, A bdal Musa’­ n ın d o ğ u m u n d an başlıyarak Teke yöresine gelişini ve b u ra d a k u rd u ğ u tek­ k ed ek i h ay atın ı an latır. S ade b ir türkçe ile yazılm ış m enkabeler arasın d a belli b ir b ağ y o k tu r55.

D aha gen iş çaplı başka b ir m en âk ıb n âm e de, Bektaşî g elen eğ in d e Kı­ zıl Deli diye tan ın an Seyyid Ali Sultan için yazılmıştır. Bu eser, Vilâyetnâmei Seyyid Ali Sultan ad ın ı taşır. B ektaşîliğin büyük evliyâsı arasına g iren ve D im etoka’daki tekkesi b u ta rik a tın d ö rt b üyük m erk e zin d en b ir olarak kabul e d ilen bu K alen d eri şeyhi, XV. yüzyılda R um eli’deki fetih lere k atıl­ m ış ta rih î b ir şahsiyettir56.

M en âk ıb n âm en in yazarı ilk bakışta Cezbî m ahlaslı b ir şâir gibi g ö rü ­ n ü y o rsa da, dil ve üslûp XV. yüzyıla ait o ld u ğ u n u m eydana koym aktadır.

Bu b ak ım d an XVII. yüzyıl sonlarıyla XVIII. yüzyıl b aşların d a yaşayan Şâ­ ir C ezbî’n in 57, b u eserin m üellifi değil, düzenleyicisi o ld u ğ u n u düşünm ek gerekiyor.

M enâkıbnâm e, Seyyid A li S ultan’ın, Seyyid R üstem Gazi adlı b ir d e r­ viş ile b e ra b e r Y ıldırım Bayezid za m an ın d a H o rasan ’d an A n a d o lu ’ya geli­ şini, m aiyyetindeki derviş ve alp e re n le rle R um eli’deki fe tih le rin i, E d irn e ve D im etoka’yı ele g eçirişlerin i ve bu so n u n cu yerde tekke k u ra ra k yerleş­ m esini a n la tır58. V ilâyetnâm e-i Seyyid Ali S ultan, m âhiyeti itibariyle öte­ ki Bektaşî m en âk ıb n â m e le rin d en ayrılır. Bu eser, d ah a ziyade B attalnâm e ve D â n işm en d n âm e gibi cih ad ve gazâ esasına dayanm akta, d ah a doğrusu 94 Aşıkpaşazâde, s. 200; Neşri, 1,232. Abdal Musa’nın tarihi şahsiyeti e n iyi bir tarzda Köprülü ta ra fın d a n a ra ştırılm ış tır: “A bdal M usa”, TK , sayı: 124 O cak !973, ss. 198-207 (Bu yazı, d ah a ö n c e T H E A ’de çıkan aynı isim d ek i m a d d e n in O. K ö p rü lü ta ra fın d a n ta m a m la n a ra k yayın­ lan m ış şeklidir.)

59 M e n âk ıb n âm en in n ü sh a ları o ldukça azdır. Ilkı S. N üzhet E rg u n ’u n k i olm ak üzere (lü rk Ş â irle ri, İsta n b u l 193 6 ,1, 166-169), iki defa y ayınlanm ıştır. Ö tekisi: A. A li Atalay, A bdal M u­ sa S u ltan ve V ilâyetnâm esi, İsta n b u l 1968. H e r ikisi d e ilm i n e şir değ ild ir.

96 Seyyid A li S ultan h a k k ın d a , m e n â k ıb n â m e s in d e k in d e n başka p e k fazla b ilg i yoktur.

O n u n hayat ve şahsiyetine d a ir şim dilik m üstakil tek çalışm a ir e n e B e ld ic ea n u -S tein h e rr’in y u k a rd a s. 25, n o t. 67’d e z ik re d ile n yazısıdır. Seyyid A li S u ltan ’ın k u rd u ğ u m ü h im tek k e n in sosyo-ekonom ik a çıd an in ce len m esi için bk. Suraiya F a ro q h i, “A g ric u ltu ra l activ ities in a B ektashi ç en te r: th e tekke o f Kızıl D eli (1750-1830), SF, XXXV (1976), ss. 69-96.

97 Bk. Salim , Tezkire-i Salim , İsta n b u l 1315, s. 202.

99 N ü sh a la rı p e k n a d ir b u lu n a n b u m e n â k ıb n â m e n in b ir ö rn e ğ i A n k a ra A d n an Ö tü k en K ü tü p h a n e si, nr. 1189’da m evcuttur.

MENÂKIBNÂM ELER

55

ilk R um eli fe tih le rin i m enkabevî b içim d e hikâye etm ektedir. M enâkıbnâm e Seyyid Ali S ultan’ın ad ın ı taşım asına rağ m en , Seyyid Rüstem Gazi d e59 en az o n u n k ad a r ön p lan d ad ır. İkisi de tam b ir gazi-velî hüviyetindedirler. E serdeki m e n k a b e le rin g erçekten, G elibolu b aşta olm ak üzere, Bolayır, E dirne, D im etoka, Ş um nu, R usçuk ve S ilistre gibi XV. yüzyıl O sm anlı fe tih le rin in cereyan ettiği y erle rd e geçm esi, b u n la rın ta rih î b ir esasa isti­ n a t etm ek te o ld u k ların ı ortaya koyan işaretlerd ir.

B ir bak ım a V ilâyetnâm e-i A bdal M usa’yı a n d ıra n b ir başka Bektaşî m en âk ıb n âm esi de V ilâyetnam e-i Sultan Ş u câu d d în ’dir. E sirî m ahlaslı b ir ş â irin 60 tü rk çe ve yer yer m anzum olarak yazdığı b u m enâkıbnâm e, Ç ele­ bi M ehm ed ve 11. M urad d ev rin d e yaşadığı anlaşılan b ir R um A bdalı yani K alend eri şeyhi olan Sultan Şucâ’ın m en kabelerini ihtiva etm ektedir. M en­ k ab e le r arasın d a b ir b ağ olm ayıp şeyhin m u h te lif y erle re olan değişik se­ y ah a tle rin i ve b u n la r esn âsın d a cereyan e d e n olayları a n la tır61. Bu m en k ab e lerd e n o n u n zam an zam an fe tih h a re k e tle rin e de k atıld ığ ı m ü ­ şah ed e ediliyor.

S ultan Şucâ’ın m ü rid le ri Ü ryan Ş ucâîler diye tan ın m ak ta olup Kalend erîle ı ’d en m eydana geliyordu. N itekim m en k ab e lerin çoğu, K alenderîle r ’in o d ev ird eki m erkez tekkesi olan Seyitgazi (Eskişehir) do lay ların d a g eçm ektedir. M en âk ıb n âm en in dili hayli bozuk görünm ekte, yer yer k ü ­ fü r lâfızların a b ile rastlanm aktadır.

B u rada k en d isin d en b ah sed ilecek son B ektaşî m enâkıbnâm esi, V ilâyetnâm e-i O tm a n B aba’dır. Bu eser 1483 yılın d a, O tm an Baba’n ın ya­ k ın a d a m la rın d a n ve h alife le rin d en K üçük A bdal tara fın d an türkçe ve n e­ sir h alin d e kalem e alınm ıştır. V ilâyetnâm e-i Şâhî diye de b ilin e n bu m enâkıbnâm e, zik redilen öteki Bektaşî m en âkıb nâm eleri içinde hacim iti­ b ariy le en b ü yüğüdür*2.

E serin k ah ram an ı O tm an Baba, y ahut asıl adıyla H üsam Şah, rivâyete g ö re T im u r za m a n ın d a A n a d o lu ’ya gelm iş; G erm iyan ve S a ru h a n böls’ Seyyid R üstem G azi’n in d e hayâli b iri o lm a d ığ ı m u h ak k a k b u lu n m a k la b e ra b e r ta ri­ h i h ü viyeti h e n ü z aydınlığa çık a rıla m a m ıştır. " Esiri h akkında bk. Aşık Ç elebi, v. 44a; Kınalızâde, T ezkiretu’ş-Şuarâ, n şr. İbrahim Kutluk, A n k a ra 1978, I, 164; B abinger, s. 290.

61 E se rin şim d ilik iki n ü sh a sı b ilin m e k te d ir. B u n la rd a n b ir i O. K ö p rü lü ’n ü n özel k ü tü p ­ h a n esin d e , d iğ eri H acıb ektaş H alk K ü tü p h a n e si 166-168 n u m a ra lı m ec m u ad a yer alm ak ta­ dır. M enâkıbnâm e ilk defa O. K ö p rü lü ’n ü n d ah a ö nce adı geçen do k to ra tezinde incelenm iş, so n ra şu m akalesi ile ilim âlem in e tanıtılm ıştır: “ V ilâyetnâm e-i Sultan Ş ucâuddin”, TM. XVII (1972), ss. 177-184. “ B ugün elde m evcut n ü s h a la rın d a n b iri A n k a ra A dnan Ö tü k e n K ü tü p h a n esi nr. 495’te b u lu n m a k ta d ır.

56

M ENÂKIBNÂM ELER

g e le rin d e u zu n m ü d d e t dolaştıktan so n ra Fatih’in şehzâdeliği sırasında M anisa’da b u lu n m u ş ve m üteakiben R um eli’ye geçm iştir. M enkabelerind en k en d isin in ve tabiatıyla m ü rid le rin in K alen d eri o ld u k ları anlaşılıyor.

O tm an Baba’n ın zam an zam an R um eli’deki fetih lere katıldığı, b u esnada gazilerd en b ir k ısm ın ın k en d isin e m ü rid olduğu görülüyor. İşte XV. yüzyılın son sen e le rin d e kalem e alın an B ektaşî m enâkıbnâm elerin in e n önem lileri, şim dilik bu zikredilenlerden ibarettir. A ncak iler­ de d a h a b aşk a la rın ın bu lu n m ası h e r zam an için ih tim al d ah ilin d ed ir.

Yalnız burada b ir noktayı unutm am ak gerekiyor: Bu m enâkıbnâm eler, Bektâşiliğin teşek k ü lü n ü tam am ladığı ve fiilen B ektaşîlik adıyla ortaya çıktı­ ğı b ir d ö n em d e yazılm ış o lm aların a ra ğ m e n , H acı B ektaş’ın bizzat kendi dahil, k a h ra m a n la rın ın hiç b iri bildiğim iz an lam d a Bektaşî değildir. Ba­ b a İlyas h a life le rin d e n olm ası itibariyle H acı B ektaş’ın b ir Vefâî şeyhi idiği m u h ak k ak b u lu n m ak la beraber, K a le n d erîlik ’le alâkası da şüphesizdir.

D iğ erleri k o n u su n d a da b u husus gayet açık b ir şekilde m enâkıbnâm elerin d e g ö rü n m e k te d ir63. D aha önce de b elirtild iğ i gibi b u n la rın b ir kısm ı, A bdal M usa, Seyyid Ali Sultan, S ultan Şucâ ve O tm an B aba m isallerin d e m ü şah ed e edlidiği üzere, O sm an lılar’ın A nadolu ve R um eli fe tih lerin e fi­ ilen k atılm ış gazi-velîlerdir. XV. yüzyılda B ektaşîlik teşekkül ed e rk en , H a­ cı B ektaş an’anesiyle yakın ilişkisi b u lu n a n b u şahsiyetleri de kendi bü ny esine m al etm iş ve büyük evliyâsı arasın a k a tm ıştır64.

XV. yüzyıl için sözünü edeceğim iz m e n â k ıb n â m e le rd e n ikisi de m eş­ h u r Şeyh B ed ru d d în M ahm ud a d ın a yazılm ış o lu p 56, b u n la rd a n ilki, M enâkıb-ı Şeyh B ed ru d d în ism inde ufak b ir eserdir. Yazarı bilinm eyen bu eser, m u h tem elen XV. yüzyılın ikinci y a n sın d a m eydana getirilm iştir. Fa-

M Bu m esele tara fım ızd a n şu ra d a İn celenm eğe çalışılm ıştır: “ K a len d e rîJer ve B ektaşî­ lik ”, D oğ u m u n u n 100. Y ılında A tatürk’e A rm ağan, İ.U. E debiyat Fakültesi, İsta n b u l 1981, ss.

297-308. G eniş bilgi için oraya bakılabilir.

M B ektaşîliğin bu hususiyeti dikkate değer ö n em li b ir konudur. Yayıldığı h e r yerde mevcut eski d in î a n ’a n e ve in a n ç la rı, aziz ve v e lîleri b ünyesine u y d u rm a k su retiy le k e n d in i kabul e ttirm iştir. O b u sy n cretiq u e yapısı sayesinde hem A n a d o lu hem de R u m eli’de kolay ve ça­ b u k yayılm ıştır.

6S Şeyh B e d ru d d in h a k k ın d a y u rt için d e ve d ışın d a hayli m akale ve k ita p yayınlanm ışsa d a b u n la rın p e k azı İlm î b ir kıym ete h âizd ir. Bu k o n u d a ilk çalışm a F. B a b in g e r’in “S chejh B erd ed -d in , d e r S o h n des R ich te rs von Sim av” D er İsla m , IX (1921) ss. 1-106) a d lı m akalesi­ dir. B izde ise Sim avne K adısıoğlu Şeyh B e d ru d d în (İstanbul 1340) a d lı eseriyle Ş erefed d in Yaltkaya ö n ü çekm iştir. Şeyh B e d ru d d în ’e d a ir e n son İlm î çalışm a, Yugoslav ta rih ç i N edim Filipoviç’in g e rçe k le ştird iğ i P rin c M usa i Şejh B e d re d d in (Sarajevo 1971) dir. B u ra d a geniş b ir b ibliyografya vardır.

M ENÂKIBNÂM ELER

57

k at için d ek i m en k ab e lerin gerçekte Şeyh B e d ru d d în ’Le hiç b ir ilgisi yok­ tu r ve u y d u rm a d ır66. ik in ci m en âk ıb n âm e ise, yine büyük b ir ih tim alle XV. yüzyılın sonla­ rın d a kalem e alınm ış olup M enâkıb-ı Şeyh B e d ru d d în İb n K adî İsrâ il ad ı­ n ı taşır. B unu adı geçen in to ru n u H âfız H alil b. İsm ail türkçe ve m anzum o larak yazm ıştır. Y u k ard ak in d en farkı, m enkab e m o tifle rin in h e m e n hiç kullanılm ayıp şeyhin ve e se rle rin in m üdafaası m âhiyetinde olm asıdır. Bu itib a rla ta rih e d a h a y ak ın d ır ve Şeyh B e d ru d d în h a k k ın d a ta rih î b ir kay­ n ak sıfatını taşır. Yazar sadece d ed esin e ait riv âyetleri değil, k en d i g ö r­ d ü k le rin i ve b ild ik le rin i de kullanm ıştır. Bu m en âk ıb n âm e şeyhin d o ğ u m u n d a n ö lü m ü n e k ad a r tam b ir biyoğrafi özelliğini g ö ste rir67.

Bu kısım da zikredilm esi g ereken b ir ese r de S altıknâm e’dir. A slında o n u b ir b ü tü n o larak göz ö n ü n e alınca, E bûm üslim nâm e, B attalnâm e ve D ân işm endn âm e z in c irin in son halkası o larak m ü tâlâa d ah a d o ğ ru g ö rü ­ n ür. A ncak, k a h ra m a n ın ın b ir gazi-velî oluşu ve n a k led ilen m enkabeler, eseri yanı zam anda m en âk ıb n â m e le r z in c irin e sokm ağa y eterli b ir sebep­ tir. B elki S altıknâm e’yi b u yüzden h e r iki tü rü n o rta k b ir ö rn e ğ i saym ak d ah a iyi olacaktır.

Saltıknâm e, C em S ultan’ın em riyle, m aiyyet e rk â n ın d a n E bu’l-Hayr-ı R û m î ta ra fın d a n 1480 lerd e yazılm ıştır. M üellifin k en d i ifadesine göre, yedi yıl dolaşılarak to p lan an m alzem eyi, d ah a önceki yüzyıllarda yazılmış S arı Saltık m en âkıbnâm eleriyle, m u h te lif şifahî m en k ab eler teşkil e tm iş tir68. Şifahî m en k ab e ler başta K alen d eri tekkeleriyle gaziler m u h i­ tin d e n top lanm ıştır. Ayrıca b u n la ra B attalnâm e ve D ânişm endnâm e’den y ap ılan basit u y arlam aları da eklem ek gerekir. O sm a n lıla r’ın XV. yüzyıl­ d ak i R um eli fe tih le rin in m enkabevî h ik ây eleri de S arı S altık’a m aledile66 Bk. S üleym aniye (H acı M ahm ud) K ü tü p h a n esi, nr. 4679/1. M enâkıbnâm e, vv. 2b-18a a ra sın d a yer a lm a k ta o lu p b u n d a n ilk d e fa A. G ö lp ın a rlı b a h se tm iştir (bk. Sı m avna K adısı o ğlu Şeyh B e d red d in , İsta n b u l 1966, s. 89-90).

67 Bu eseri A. G ö lp ın arlı, Sım avna K adısı oğlu Şeyh B e d re d d in M enâkıbı (İstanbul 1967) adıyla yayınlanm ıştır. H akkında tafsilâtlı bilgi, n â şirin yukarda zikredilen eserin d e m evcuttur (bk. ss. 101-106).

68 Saltıknâm e ko n u su n d a d a h a geniş m âlum at için şunlara bakılm alıdır: G ölpınarlı, Yunus E m re ve Tasavvuf, ss. 33-41; K ö p rü lü , “A nadolu S elçu k lu ları ta rih in in ....” ss. 439-441; A. Sa­ d ık E rzi, "T ürkiye k ü tü p h a n e le rin d e n n o tla r ve v e sik alar”, B elleten, LVI (1950), s. 599; O. K ö p rü lü , T ürkçe m en â k ıb n âm ele r, ss. 21-83; İnalcık, ss. 187-188; F a h ir İz, “Saltuk-nâm e", VIII. T ürk T arih K ongresi (B ild irile r), A n k a ra 1981, II, 971-977, S a ltık n âm e m etin o la ra k F. İz ta ra fın d a n tıp k ı basım h a lin d e A m erik a’d a (H arv ard 1974), ten k itli tü rk çe tran sk rip siy o n o la ra k d a Ş. H a lû k A kalın ta ra fın d a n y a y ın la n m ıştır (E bu’l-HayT-ı R ûm î, Saltuk-N âm e, A n­ k a ra 1987-1990, 3 cilt).

58

M ENÂKIBNÂM ELER

re k esere konulm uştur. İşte b u çok m u h te lif m alzem eden dolayı S altıknâm e, yuk ard a işare t ed ilen çift yönlü n iteliğ i arzeder. Bu itib a rla S altıknâm e bize a) M u h telif k erâm etler gö steren b ir velî, b) K âfirlerle sa­ vaşan b ir gazi, c) C in le r ve devlerle uğraşan b ir m asal k ah ram an ı olm ak ü zere k arm a b ir S arı Saltık p o rtre si çizer69. Asıl S arı S altık’ın ise üçüncü şıkla b ir ilgisi o lm ad ığ ın a şü p h e yoktur. O D obruca’d a İslâm iyet’i yaym a­ ğa çalışan h etero d o k s b ir gazi-velîdir70.

XV. yüzyılda d ik k at çeken m e n â k ıb n â m e le r’d e n b ir kısm ı da, Halvetîlik tarik a tı için d e m eydana g etirilm iştir. XIV. yüzyılın b aşların d a ilk d e ­ fa A n a d o lu ’ya g ire re k A hî Y usuf H alveti ve P ir Ö m e r H alveti gibi önem li şeyhler tarafın d an yayılan Halvetîlik, hayli taraftar toplayarak gelişti71. Aynı yüzyılın son çeyreğ inde B ursa’ya gelip yerleşen ve Y ıldırım Bayezid’e d a ­ m at olm ak süreriyle resm en devlet desteğini sağlayan B uharalı Şeyh E m ir S ultan (öl. 1430) vasıtasıyla kuvvetle tem sil e d ild i72.

XV. yüzyılda H alvetîlik tarik atı çevresinde yazılan ve b u ra d a zik re d i­ lecek o lan iki m en âk ıb n â m e d en b irisi işte b u E m ir S ultan’a ait olup M enâkıb-ı E m ir Sultan ad ın ı taşır; yazarı adı geçenin tekkesinin postniş in le rin d e n ve h alife le rin d e n Yahya b. B ahşî’d ir 73. E m ir S ultan’ın ve çev­ re sin d e k ile rin m en k ab elerin e tahsis edilm iş, b ilh asa ta rih î açıdan önem li b ir m en âk ıb n âm ed ir.

Bu yüzyıla ait ikinci önem li H alveti m enâkıbnâm esi, M enâkıb-ı Kemali Ü m m î’dir. Fatih devri H alveti şey h lerin d e n olu p Yunus Em re tarz ın d a ş iirle r yazan ve tan ın m ış H u rû fî şeyhi N esim i ile yakınlığı rivâyet o lu n an Kem al-i U m m î’n in , aşırı tasavvufî fik irleri y ü zü n d en asılarak ö ld ü rü ld ü ­ 69 S altık n âm e’n in ta rih î a çıdan d eğ eri ve m u h te v a tah lili iç in bk. O cak, “ Sarı S altuk ve S a ltu k n â m e ”, T K . sayı: 197, M art 1979, ss. 266-275.

70 S a rı S altık’ın ta rih î şahsiyeti m evzuunda g iriş k ısm ın d a kay d ed ilen a ra ştırm a la rd a n başka şu n la ra d a başvurulm alıdır: Tayyib Okiç, “Sarı S altık h ak k ın d a b ir fetva” İFD, IV 1 (1952), ss. 48-58; G ö lp ın a rlı, Y unus E m re ve Tasavvuf, ss. 27-41; M achiel K iel, “ G üney R om anya’da Sarı Saltık’ın çalışm aları", çevren, 6/3 (1979), ss. 27-36); G race M artin Sm ith, “Some turbes/m asqam s o f S ari S altik in e arly A n a to lie n gazi-saint”, H ırcica, X IV (1982), ss. 216-225.

71 Bk. K ö p rü lü , “A n a d o lu ’d a İslâm iy et” , ss. 408-409. O sm a n lı İm p a ra to rlu ğ u ’n d a b ir za­ m a n la r büyük e h em m iy eti o la n H alv etîlik tarik atı için şu n la ra bk. S ad ık V icdanî, Tom ar-ı H ıruk-u Aliyye’d e n H alvetîlik, İstanbul 1338; H.J. K isling, “Aus d e r G eschichte d e r ChalvetijeO rd e n s ”, ZDMG, CII (1953), ss. 233-319, G ö lp ın a rlı M ezh ep ler ve T arikatler, ss. 205-215; F. d e jo n g , “ K halw atiyya”, E l2.

72 A sıl adı M u h a m m e d Ş em su d d în el-B u h ârî olan bu d ik k ate d e ğ e r sim a için bk. H. Ba­ ki K unter, “ E m ir S ultan V akıfları”, VD, IV (1958), ss. 39-63; H . Ş inasi Ç o ru h , E m ir Sultan, E l2. B u ra la rd a E m ir S ultan’d a n b a h se d e n k a y n ak ların bibliyoğrafyası d a vardır.

72 Süleym aniye (H acı M ahm ud) K ütüphanesi, nr. 4559. Yazarı h a k k ın d a bk. B ursalı, 1 ,199.

M ENÂKIBNÂM ELER

59

ğü söylenir74. Kemal-i Ü m m î’n in m enâkıbnâm esi, m esnevi tarzında ve tü rk ­ çe o larak, h alife le rin d e n Aşık A hm ed a d ın d a b iri ta ra fın d a n kalem e alın m ıştır. E ser u m û m iyetle B olu’da yaşayan şeyhin hay atın ı ve m enkabelerin i, so n lara d o ğ ru da, çevresindeki öteki şey h lerin h ik ây elerin i a n la tır ve tasavvuf! b ir çok öğ ü t v e rir75. b - XVI. yüzyıl: Bu yüzyıl O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u ’n d a ta rik a tla rın en yoğun faaliyet g österdikleri, sayı b ak ım ın d an çoğaldıkları, dolayısıyla m enâkıbnâm e ede­ biyatının da en bol m ahsullerini verdiği b ir dönem teşkil eder. Bu dönem de yazılan m enâkıbnâm elerin bir kısmı, daha önceki yüzyıllarda yaşamış Türk ve gayri Türk velîlere aittir. Ayrıca XVI. yüzyılda, bazı eski büyük m u ta­ savvıfların arap ça ve farsça m e n â k ıb n â m e le rin in d e türkçeye çevrildiği m ü şah ed e o lu n u r76.

Bu yüzyılda m eydana g etirilen türkçe telif m e n âk ıb n â m e le rd en bazı ö rn ek leri, ait b u lu n d u k ları tarik at çevrelerine göre şöyle incelem ek m üm ­ k ü n d ü r: H alvetîlik tarik a tı içinde kalem e alın an m e n âk ıb n â m e le rd en bazıla­ rı yine E m ir Sultan’a tahsis edilm iştir. E m ir S ultan h ak k ın d a, başta Zeyn e lâ b id în b. H acı K asım ’ın M enâkıb-ı E m ir S ultan (ö b ü r adıyla V esîletuT-M etâlib)’i olm ak ü z e re 77, sırasıyla N im ettu llah E fendi, M ehm ed Şevki ve Senâyî Ç elebi ta ra fın d a n tam d ö rt ad e t m en âk ıb n âm e yazıldığı g ö rü lü r78. H epsi de M enâkıb-ı E m ir Sultan ism ini taşıyan bu eserler, m u h ­ teva olarak b irb irle rin d e n p ek fark lılık arzetm ezler; h ep si de E m ir Sultan ’ın ve e tra fın d a k ile rin hayat ve m e n k a b e le rin d e n b ahiste b u lu n u rlar.

74 K em al-i Ü m m i için msl. bk. L âtifi, s. 286; B ursalı, I, 152; W illiam H ic k m a n , “ W ho was Ü m m î K em al?”, BÜD, 4-5 (1976-77), ss. 57-82; a ynı yazar, “ Ü m m î K em al in A n a to lia n Traditio n ”, T urcica, XIV (1982), ss. 155-I67.

75 Bk. M illet K ü tü p h a n esi, m an zu m , n r. 1323. e se rin g ö re b ild iğ im iz b u nüshası, baştan , oT tadan ve s o n d a n b ir m ik ta r eksiktir. 29. v a rak tan itib a re n yazar  şık A h m e d ’in, şeyhi için yazdığı m ed h iy e le r yer alır.

76 B unlara b ir ö rn e k o lm ak üzere, Vefâiyye tarik atın ın k uru cusu Tâcu’l-Arifin Seyyid E bu’lVefa’n ın hâtırasın a yazılan T ezkiretu’l-M uttekin’in türkçe tercüm esini (Menâkıb-ı Tâcu’l-Ârifin Seyyid E bu’l-Vefa, İ.Ü. K ü tü p h a n e si ty., nr. 1560) verebiliriz. (Diğer n ü sh a lar için bk. İKTCYK, ss. 552-556).

77 Bk. M illet (Ali E m irî) K ü tü p h a n esi, nr. 1060.

78 Bk. sırayla, Süleym aniye (H acı M ahm ud) K ü tü p h a n e si, n r. 4564; M illet (Pertev Paşa) K ü tü p h a n e si, nr. 831; Süleym aniye (D üğüm lü B aba) K ü tü p h a n e si, nr. 568 (Senâyi Ç eleb i’n in b u e se ri İsta n b u l’d a 1289 da basılm ıştır.) Z ik re d ile n b u m e n â k ıb n â m e le rin d iğ er n ü sh a ­ la r ı da y azarları h a k k ın d a kısa bilgi için bk. İKTCYK, ss. 513-514, 525-526, 528-530.

60

M ENÂKIBNÂM ELER

A ncak o n u n a d ın a b u k ad a r fazla sayıda m en âk ıb n â m e kalem e alınm ası, k e n d isin in te sirin in b ü y ü k lü ğ ü n ü gösterm esi açısın d an önem lidir.

A n a d o lu ’da çabuk gelişen H alvetîlik, XVI. yüzyılda h em en h ep si de T ürk şeyhler tara fın d an k urulm uş olm ak üzere b irço k şûbeye ay rıld ı79. Bu şu b elerd en b iri için de m eydana getirilen b ir d iğer önem li m enâkıbnâm e, G ülşeniyye’n in k u ru c u su İb rah im G ülşenî a d ın a 1600 lere d o ğ ru Muhyî-i G ü lşen î’n in yazdığı M enâkıb-ı İb rah im G ü lşe n îd ir80. Eser, İb ra h im Gülşen î’n in d o ğ u m u n d a n 1533 teki ö lü m ü n e k ad a r b ü tü n hayat hikayesini, ya­ şadığı A zerbaycan, D oğu ve Güney-Doğu A n a d o lu ve M ısır gibi çeşitli m em lek etlerde geçen m en k ab elerin i n a k le d e r81. Yazar b u n la rı ta rih î olay­ la ra sadık k alarak yazdığından, İb rah im G ülşenî ve e tra fın d a k ile rin in ol­ dukça g erçek b iy o ğ rafilerin i ortaya koyabilm iştir. B u n u y ap ark en de, A kkoyunlular idaresindeki Azerbaycan’ın m u h telif yönlerine, bazı O sm an­ lI devlet rica lin e ve önem li olaylara d a ir gerçekten değ erli b ilg iler su n ­ m aktadır. Bu bak ım dan eserin tarih kaynağı olarak kıym etli artm ak tad ır81".

Söz ko n u su yüzyılda B ayrâm îlik tarik a tı çe v relerin d e ise, başlıca üç m enâkıbnâm e dikkati çekiyor. İlk ikisinin yazarları bilinm em ektedir. B un­ lard a n b irin cisi, B ayrâm îliğin m enşei olan Safevîlik ta rik a tın ın k u rucusu Şeyh Safı (öl. 1334) için kalem e alınm ış olup M enâkıb-ı Şeyh Safiyyuddîni E rd eb îlî diye b ilin ir82. D iğeri ise, bizzat B ayrâm îliğe ad ın ı v eren H acı Bayram-ı Velî’n in m en k ab e lerin e tahsis e d ilen M enâkıb-ı H acı Bayram -ı Velî’d ir83. Bu eserde, ad ı geçenin gen çliğ in d en ve yetişm e d ö n em in d en iti­ b aren ö lü m ü n e k ad ar hayatı, m en k ab eleri ve tem asta b u lu n d u ğ u yüksek şahsiyetlerle k o n u şm aları bulu n m ak tad ır. Ü çüncü b ir m enâkıbnâm e, H acı B ayram ’ın h e m en ile ri gelen h alife­ si, h em de d am ad ı olan, Fatih d ev rin in tan ın m ış şeyhi A k sem suddîn’in 79 Bk. G ö lp ın arlı, M ezhepler ve T arikatler, ss. 205-216.

80 M uhyî-i G ülşenî, M enâkib-i İb rah im -i G ülşenî, nşr. T ahsin Yazıcı, A n k ara 1982, Yaza­ r a d a ir bilgi için bk. ss. VII-XI. N âşir esere yazdığı ö nsözde v e rd iğ i b ilg ile rle o n u d a h a çok fa y d alan ılır b ir hale g e tirm iştir.

81 İb ra h im G ülşeni k o n u su n d a tafsilat ve bibliyografya iç in Yazıcı’n ın z ik re d ile n ö n sö ­ züne b akılm alıd ır. Ayrıca Gülşeniyye h a k k ın d a bk. G ö lp ın arlı, a.g.e., ss. 206-207; Yazıcı Gulsh a n i”, E l2.

81“ E ser h a k k ın d a d a h a geniş açık lam ala r iç in bk. Yazıcı’n ın önsözü, ss. XX-LX. 82 Bk. Süleym aniye (H acı M ahm ud) K ü tü p h a n esi, nr. 6491. Şeyh S afiyyuddîn’e d a ir bk.

H a ririz â d e K em alu d d în , T ibyân’u V esâili’l-H akayık, Süleym aniye (Fatih) K ü tü p h a n esi, nr.

431, II, 221-222; B abinger, “Safî al-D în”, E l1; G ö lp ın arlı, a.g.e., ss. 231-232.

83 Bk. S üleym aniye (M ihrişah Sultan) K ü tü p h a n esi, nr. 443/4. B ayram îlik için bk. M. Ali Aynî, H acı B ayram -ı Velî, İstan b u l 1343; K issling, “ Z ur G esch ich te d e r D erw isc h o rd en s d e r B a jrâ m ijje ”, SF, XV (1956), ss. 237 vd.; G ö lp ın arlı, “ B ayram iye”, İA.; Aynı yazar, M ezhepler ve T arikatler, ss. 236-238.

M ENÂKIBNÂM ELER

61

ve o ğ u lların ın m e n k a b e le rin i toplayan M enâkıb-ı A k şem suddîn olu p ya­ zarı H üseyin E n îsî’d ir84.

XVI. yüzyıl, B ektaşîlik tarik a tın d a da iki önem li m en âk ıb n â m e n in ya­ zıldığı b ir dön em d ir. B u n lard an biri, A bdal M usa’n ın halifesi ve yine b ir K alen d erî şeyhi o lan Kaygusuz A bdal ad ın ad ır. Asıl ad ı Seyyid A lâu d d în Gaybî o ld u ğ u an laşılan Kaygusuz A bdal y ah u t Kaygusuz Baba, B ektaşîli­ ğin en büyük velîlelerinden sayılm aktadır85. M enâkıb-ı Kaygusuz Baba adı­ n ı taşıyan eserin y az an b elli olm am akla b erab er, Yavuz S ultan Selim d ev rin d e kalem e alın d ığ ı, için d ek i o laylardan çık a rta b ilm e k te d ir. Baş ta­ ra ftak i m en k ab e ler kısm en V ilâyetnâm e-i A bdal M usa’da da m evcuttur.

E ser bütün ü yle, Kaygusuz A bdal’ın A bdal M usa’ya m ü rid ve d ah a sonra halife o lu şun u , Mısır, Suriye, Ira k ve H icaz’a yaptığı seyahatleri ve n ih a ­ yet ö lü m ü n ü a n la tır86. ik in ci Bektaşî m en âk ıb n âm esi ise, H oca İb rah im a d ın d a b irin in yaz­ dığı M enâkıb-ı P îrî Baha’d ır87. M uhtem elen XV. yüzyılda yaşamış olup Bekta şîle r’ce k e n d ile rin d e n sayılan M erzifonlu P îrî Baba’n ın ilgi çekici m e n k ab e lerin i ihtiva e tm e k te d ir88.

XVI. yüzyıldaki m en âk ıb n âm e ed e b iy a tın d a n vereceğim iz son ö rn e k hayli değişik m âh iyette b ir m en âk ıb n âm ed ir. Ş âir V âhidî’n in 89 k alem in ­ d en çıkm a b u eser M enâkıb-ı H âce-i C ihan ve N etice-i Can diye bilinir.

A dına b ak ıld ığ ın d a H âce-i C ihan lâkaplı b ir şeyhin m en k ab eleri gibi gö­ rü n ü r. Fakat gerçekte b u b ir şahsı gö sterm ed iğ i gibi, eser de b ilin e n tip te 84 Bk. Süleym aniye (H acı M ahm ud) K ü tü p h a n esi, nr. 4666. A kşem su d d în ’e d a ir b. Mecdî, s. 132, S arı A b d u llah E fendi, ss. 241-244; B ursalı, I, 12-14; K issling, “Aq Şem s ed-Din: Ein T ü rk isch e r H e ilig e r aus d e r E n d ze it von Byzans”, BZ, XLIV (1951), ss. 322-333. A kşem suddîn’in bu m enâkıbnâm esi A. İhsan Y urd tarafın d an yayınlanm ıştır: Şeyh A kşem seddîn, HayatıE se rle ri, İsta n b u l 1972.

85 B ektaşî e d eb iy atın ın d a ö n c ü sü sayılan Kaygusuz A bdal ü z e rin e y apılan çeşitli a raş­ tırm a la r vard ır. B u n la rın en yenisi ve ilgili bibliyografya iç in bk. A b d u rra h m a n G üzel, Kay­ gusuz A bdal, A nkara 1981. Kaygusuz A bdal’ın M ısır’daki tekkesi şu m akalede incelem e konusu ya pılm ıştır: F. de Jo n g , “ T h e takiya o f A bd A llah al-M aghaw irî (Q ayghusuz Sultan) in Cairo ”, TUrcica, X III (1981), ss. 242 vd.

86 E se rin n ü sh a la rı n a d ir o lu p ç o ğ u n lu k la özel k ü tü p h a n e le rd e d ir. B u ra d a A. G üzel’in e lin d e k i E lm alı Tekkesi nüsh ası kullan ılm ıştır.

87 Bk. T opkapı Sarayı M üzesi (H azine) K ü tü p h a n esi nr. 1313. P iri Baba k o n u su n d a bk.

Evliyâ Ç elebi, II, 398; Suariya F aroqhi, “ T h e life story o f an u rb a n sa in t in th e O tto m a n E m pire: P iri Baba o f M erzifon”, TD, X X XII (1971). ss. 653-678; aynı yazar, D er B ektashi-O rden in A n ato lien , ss. 10, 78, 98, 129.

88 Söz k o n u su b u m en â k ıb n â m e 17 varak lık küçük b ir eser o lu p S. F aroqhi ta ra fın d a n a d ı geçen m ak a lesin d e in ce lem e k o n u su yapılm ıştır.

89 V ahidi için bk. L âtifi, 353; H aşan Ç elebi, II, 1029.

62

M ENÂKIBNÂM ELER

b ir m enâkıbnâm e değildir. B ununla beraber, V âhidî’n in yaşadığı XV. yüzyıl sonlarıyla XVI. yüzyıl b aşlarında O sm anlı İm p arato rlu ğ u ’n d a m evcut Rum A bd alları, H aydarîler, C âm îler, B ektaşîler, Şem sîler, M evlevîler ve Edhem île r gibi çoğu K alen d eri eğilim li çeşitli z ü m re le rin kısm en m ensur, kıs­ m en de m an zu m tasviridir. Bu züm reler, H âce-i C ih an ’ın M edine’de inşa ettiğ i h â n ik a h a g elen to p lu lu k la r şek lin d e sırayla tasvir edilm iş, kıyafet, inanç, âd et ve gelenekleri anlatılm ıştır. Bu yüzden tasavvuf tarih i b ak ım ın ­ d an kayda d eğ e r önem li b ir k ay n ak tır9. c - XVII. ve XVIII. yüzyıl: Bu yüzyıllarda p ek çok m en âk ıb n â m e n in kalem e alın d ığ ın ı görm ek şaşırtıcı d eğildir. İm p a ra to rlu ğ u n için d e b u lu n d u ğ u siyâsî, İçtim aî ve İk­ tisad î b u h ra n la r, halkı m istik hayata d ah a çok sevketm ekte, d olayısıyla ta rik a tla r çevresinde d a h a kalabalık k itle le r to p lan m ak tad ır. B u n u n tabii so n u cu o larak b u yüzyıllar, ta rik a tla rın en bol ve yaygın o ld u ğ u b ir d ö n e ­ mi olu ştu ru rlar. Bu devirde m enâkıbnâm elere konu olan şeyhlerin hem en h ep si Türk m enşe’lidir. ve XVI. yüzyıldan d a h a eski değillerdir. B u n lar­ dan b ir kısm ının, taşra kasabalarında yaşayan ufak çapta şöhret sahibi şah­ siyetler old u ğ u dikkati çeker91. Bu, XVI. yüzyıla k a d a r hiç olm azsa sadece ta rik a t için d e ö nem li yer işgal etm iş büyük şeyhler için yazılan m enâkıbn âm elerin, artık tarik at m u h itlerin d e m oda h alin e geldiğini gösterir. Böyle o lu n ca b u d ö n em d e yazılan m en âk ıb n â m e le rin sayısını tesbit etm ek bile im kânsız d u ru m a gelm iştir. Bu yüzden b u ra d a sadece tan ın m ış ve dik k a­ te d eğ er o la n la rd a n kısaca söz edilecektir.

XVII. yüzyılda H alvetîlik m u h itle rin d e iki m en âk ıb n âm e dikkati çe­ ker. B irincisi, bu yüzyılın ü n lü m u tasavvıfların dan Aziz M ahm ud H üdâyî’n in şeyhi o lup U ftâde lâkabıyla m e şh u r Şeyh M ehm ed M uhyiddîn (öl.

1581) için yazılm ıştır92. B ursalı H ü sâm u d d în adlı b irin in kalem e aldığı M enâkıb-ı Şeyh U ftâd e isim li b u eser, ad ı geçen şeyhin hayat ve kerâm etle rin i, tem asta b u lu n d u ğ u k işile ri hikâye e d e r93. Ö teki m en âk ıb n âm e ise, K astam o nulu b ir H alveti şeyhi olan Ö m e r F u âd î E fen d in ’in eseri olan M enâkıb-ı Şeyh Şâban-ı Velî n am ın ı ta şır94. A d ın d an d a anlaşılacağı üze50 Bk. Süleym aniye (H alet Efendi) K ütüphanesi, nr. 242. Bu eseri K arakaşzâde Ö m e r Efen­ di k e n d in e m a le d e re k N û ru ’l-H üda li-m en ih te d â (İstan b u l 1286) adıyla yayınlam ıştır.

91 Bu m en â k ıp k ita p la rın d a n bazı ö rn e k le r için bk. İKTCYK, m e n â k ıb n â m e le r kısm ı. ” Şeyh U ftâde’n in hayatı k o n u su n d a bk. A tâyi, Zeyl-i Şakayık, İstan b u l 1286, ss. 257-259; İlh a n Y ardım cı, H azret-i U ftâde, İsta n b u l 1980. B u ra d a geni$ bibliyografya vardır.

M Bk. Süleym aniye (H aşim Paşa) K ü tü p h a n e si, n r. 32/1. ’4 Bu e se r K a sta m o n u ’da 1293’te basılm ış olu p , m u h te lif yazm a n ü s h a la rın a d a ir bk. İKTCYK, ss. 516-517.

M ENÂKIBNÂM ELER

63

re, H alv etîliğin Şâbaniyye şu b esin in k u ru c u su Şeyh Şaban a d ın a te rtip o lu n m u ştu r. Eser hem b u şeyhin tarik a t silsilesini ve m en k ab e lerin i, h em de o n d a n sonra y erin e geçen ön em li bazı şey h lerin k erâ m e tle rin i n a k le d e r95.

XVII. yüzyıla ait b ir başka m enâkıbnâm e, Celvetiyye ta rik a ta n ın ın k u ­ ru c u su Ü sk üdarlı Aziz M ah m u d H udâyî (öl. 1628) için Nev’îzâde A tâyî ta­ ra fın d a n m eydana g e tirilm iştir96. M enâkıb-ı Şeyh M ahm ud el-U sküdârî ad ın ı alan b u eser, şeyhin m en k ab e lerin d en başka, bazı dikkate değ er söz­ le rin i ve ö ğ ü tle rin i de ihtiva e tm e k te d ir97.

XVIII. yüzyılda ise yine H alveti çevrelerine ait b ir m enâkıbnâm e göze çarpıyor. Bu, m eşh u r H alveti şeyhi ve Mısriyye şubesinin kurucusu Niyazî-i M ısrî (öl. 1694) a d ın a98, Lûtfi a d ın d a b ir zatın kalem e aldığı H ıh fe tu ’l-Asrî fi M en âkıb i’l-M ısrî’dir. L ûtfi ese rin i, R âkım İb rah im ta ra fın d a n yazılan ve ancak bazı p a rç a la rı kalan m en âk ıb n âm ey i y en id en dü zen lem ek ve ilâ­ v eler yapm ak su retiyle te rtip etm iştir99.

XVIII. yüzyılın velûd m ü ellifle rin d e n A bdürrezzak E fen d i’n in de, M enâkıb-ı Şeyh Vefa y ah u t ö b ü r ism iyle T uh fetu ’l-Ahbab diye b ir eser k a­ lem e ald ığı g örülür. XV. yüzyılın Zeyniyye tarik a tı şey h lerin d en olu p İs­ ta n b u l’daki Vefa sem tin e ad ın ı veren Şeyh Vefa (öl. 1491)’n ın hayat ve k e ra m e tle rin i nak leder.

K ad irîlik tarik atı içinde m eydana g etirilm iş zikre d eğer b ir m enâkıbn âm e d ikkati çekiyor: T arik atın XVI. yüzyılda A n a d o lu ’daki e n k u d re tli ve n ü fu z lu tem silcisi ve Eşrefiyye k o lu n u n k u ru c u su Eşrefoğlu R ûm î (öl.

1469) h â tıra sın a y azılm ıştır101. Şeyhin hayat ve k e râ m e tle rin i, k en d in d e n " Şeyh Şâban-ı Velî ve Şâbaniyye h u su s u n d a şu n la ra b a k ıla b ilir: A tâyî s. 371; H a rirîz â ­ de, II, 191-193; B ursalı, I, 94; K issling, “Sa’b a n Velî u n d d ie Sa’banijje, S erta M onacensia, L e id en 1952, ss. 86-109; G ö lp ın arlı, M ezhepler ve T arikatler, s. 208. A b d ü lk e rim A bdülkadiro ğ lu , H alvetttik’in Şâbaniyye Kolu, Şeyh Şâbân-ı Velî ve Külliyesi, A n k a ra 1991.

M A ziz M a h m u d H üd âyi ve C elvetiyye ta rik a tı m ev z u u n d a e n g e n iş b ilg i ve bibliyograya şu e se rd e d ir: H . K âm il Yılmaz, Aziz M ah m u d H ü d â y î ve Celvetiyye T arikatı, İsta n b u l 1982.

97 Bk. Süleym aniye (Lala İsm ail Paşa) K ü tü p h a n e si, nr. 706/56.

98 Niyazî-i M ısrî ve M ısriyye iç in bk. H a rirîz â d e , III, 129-133; B ursalı, I, 172-175; Gölpın a rlı, “ Niyazî-i M ısrî”, ŞM, VII (1972), ss. 183-226; aynı yazar, “ N iyazi” İA. ” B u m en â k ıb n â m e B ursa’da 1309’d a basılm ıştır.

100 Bk. Süleym aniye (Esad E fendi) K ü tü p h a n esi, nr. 3622/11. Şeyh Vefa h a k k ın d a bk. Mecdî ss. 251-254; B ursalı, 1 ,181; Zeyniyye ta rik a tı için ise şu n la ra b a k ıla b ilir: K issling, “ E iniges ü b e r d e n Z ejnîje-O rden im O sm a n isc h en R eiche”, D e r İslam , X X X IX (1964), ss. 143-179; G ö lp ın arlı, M ezh ep ler ve T arikatlar, ss. 241-242.

101 E şrefoğlu R û m i’n in hayatı ve Eşrefiyye ta rik a tı k o n u su n d a şu n la ra bk.: H a rirîz âd e , I, 77-78; B ursalı, I, 17; E şrefo ğ lu D ivanı, nşr. A. H a le t Ç eleb i, İsta n b u l 1944, ss. 4-56; G ölp ın arlı, a.g.e., s. 193; K ufralı, “ E şrefiye”, İA.

64

M ENÂKIBNÂM ELER

so n rak i b elli başlı K ad iri şey h lerin in m e n k a b e le rin i n ak led e n bu eser, M enâkıb-ı E şrefzâde R ûm i diye b ilin m e k te d ir102.

N ak şibendîliğe ait iki m e n âk ıb n â m e d en söz edilebilir. Y ine A bdürrezzak E fen d i’n in eseri olan ilki, M enâkıb-ı E m ir B u h arî veya H ediyyetu’lAsdıka ad ın ı taşım akta olup XVI. yüzyılın ilk yarısında yaşamış N akşibendî şeyhi E m ir B u h a rî’n in (öl. 1516) m en k ab e lerin i a n la tır 103. Ö teki eser ise, M ehm ed M ekkî tarafın d an kalem e alınm ıştır. Bu da yine N akşibendî şeyh­ le rin d e n M urad B u h arî (öl. 1778)’n in hayat ve k e ra m e tle rin i an latm ak ta o lu p M enâkıb-ı şeyh M ahm ud M urad B u h arî diye ta n ın m a k ta d ır104.

Buraya k ad ar çeşitli ö rn e k le ri zik red ilen tek velîye ait m enâkıbnâm ele rd e n başka, XVIII. yüzyılda, d ah a önce rastlan m ay an yeni b ir tip in o r­ taya çıktığı m ü şah ed e edilir. Bu yeni tip, a rtık b ir tek velînin değil, fakat b ir tek ta rik a t için d ek i büyük şeyhlerin sırayla hayat h ik ây ele rin i ve kerâm etlerin i, ta rik a tın âd ap ve u sû llerin i ihtiva ed en to p lu eserlerd ir. M ese­ lâ, B ayram îlik ta rik a tın ın M elâm iyye k o lu 105 için d e yazılan ve h e r ikisi de M enâkıb-ı M elâm iyye-i Bayrâm iyye ism ini taşıyan ese rle r böyledir. B un­ lard an birincisi, Lâlîzâde Şeyh A bdulbâki E fendi’n in 106, diğeri, M üstakimzâde Süleym an E fe n d i’n in 107 eseridir. H e r ikisi de aynı m âhiyette olup, ta n ın m ış B ayrâm î M elâm isi şeyhlerin te rc e m e ih a lle rin i ve k erâ m e tle rin i zik red erler. Ü çüncü ö rn ek , H alvetiyye şeyhlerine aittir. Yazarı m eçh u l eser, M enâkıb-ı Ş erîf ve Tarîkatnâm e-i P îran ve M eşâyih-i Tarîkat-ı Aliyye-i Hal-

102 Bk. Süleym aniye (H üsrev Paşa) K ü tü p h a n e si, n r. 185/2. Bu m enâkıbnâm e» A. U çm an ve O. A kın cı ta ra fın d a n E şrefoğlu R û m î, H ayatı ve M en k ıb eleri (İstan b u l 1976) adıyla yayın* lan m ıştır. Bu ç alışm ad a b u n e şir kullan ılm ıştır.

103 Bk. Süleym aniye (Esad E fendi) K ü tü p h a n esi, nr. 3522/9. 1430 d a vefat e d e n m e şh u r H alveti şeyhi ve Y ıldırım B ayezid’in d am ad ı E m ir S ultan da b a za n E m ir B u h a rî diye a n ıld ı­ ğı için zam an zam an o n u n la k a rış tırıla n bu E m ir B u h â rî’n in asıl adı A h m e d ’tir. B u h aralı o ld u ğ u n d a n böyle a n ılm ıştır. U zun yıllar Sim av’d a y aşadıktan so n ra İsta n b u l'a g e le rek Fa­ tih sem tin e y e rle şm iştir (Ç o ru h , E m ir Sultan, s. 221). T ürbesi k e n d i adıyla b ilin e n cam idedir.

104 Bk. S üleym aniye (M urad B uharî) K ü tü p h a n e si, n r. 256. Şeyh M u ra d B u h â rî’ye d a ir bk. B ursalı, 1, 169170; a.g.e., s. 222.

105 Bu k o n u d a bk. S. V icdani, Tomar-ı Turuk-u Aliyye’d e n M elâm îlik, İstan b u l 1338-1340; G ö lp ın arlı, M elâm ilik ve M elâm îler, İsta n b u l 1931. Bu h u su sta e n g en iş bibliyografya b u ­ ra d a d ır.

106 Bk. Süleym aniye (Hacı M ahm ud) K ü tü p h a n e si, nr. 2471/5. L âlîzâde iç in bk. B ursalı, I, 159; G ö lp ın arlı, M ezh ep ler ve T arikatler, ss. 153*155.

107 Bk. Süleym aniye (Nafiz Paşa) K ü tü p h a n esi, nr. 1164. M üstakim zâde için bk. B ursalı, I, 168-169.

M ENÂKIBNÂM ELER

65

vetiyye diye a d la n d ırılm a k ta olup, a d ın ın d a g ö sterd iğ i gibi, ta rik a tın b ü ­ y ü k le rin in m en k ab e lerin i ve ta rik a t â d a b ın ı ö ğ re te n b ir e s e rd ir108.

Bu tipe son örn ek, Kütahya Erguniyye M evlevîhânesi şeyhi Sâkıb M us­ tafa D ede’n in (öl. 1735) eseri Sefîne-i N efîse-i M evlevîyan’dır. Pek çok h a ­ tâlarla dolu olm akla b eraber, b u eser M evlevîliğin a n a k ay n a k la rın d an sayılır. M enâkıbu’l-Â rifın’in b ırak tığ ı y erd en itib a ren , Konya’daki M evlâ­ n â D ergâhı şey h lerin in hayat ve m en k ab e lerin i, öteki Mevlevi tek k ele rin ­ deki m e şh u r şeyhlerin terc e m e ih a lle rin i ve k e râ m e tle rin i anlatır. H atta bazı Mevlevî k a d ın la rd a n da b a h se d ilm e k te d ir109.

Buraya kadar, A n a d o lu ’da ilk tasavvuf h a re k e tle rin in başladığı XIII. yüzyıldan XVIII. yüzyıla gelinceye dek, tasavvuf ve ta rik a t h a re k e tle rin in in k işafın a p aralel olarak değişik ö rn e k le riy le T ürk evliyâ m enâkıbnâm ele ri kısaca incelenm eye çalışılm ıştır. H iç şüphesiz A n a d o lu Selçuklu ve b ü tü n b ir O sm an lı d ö n em in d e A nadolu ve R um eli sâ h a la rın d a çeşitli ta­ rik a tla r için d e m eydana g etirilm iş m e n â k ıb n â m e le r sırf b u n la rd a n iba­ re t değildir. M eselâ, m e n â k ıb n â m e le rin a rtık zikre değ er özellikler taşım ayan ö rn e k le rin in b u lu n d u ğ u XIX. yüzyıldan hiç bahsedilm em iştir.

Fakat b u ra d a , bu e se rle rin ta rik a tla rın k en d i içlerin d e ve n ih ay et genel çizgide g ö sterd ik leri gelişm e istik am etin e uygun o larak h an g i sa fh a la r­ d an g eçtik leri ve n e gibi b ir m uhteva ve biçim k azan d ık ları çok genel b ir tablo h alin d e verilm eye çalışılm ıştır.

III — TARİH KAYNAĞI OLARAK TÜ R K MENÂKIBNÂMELERİ: Evliyâ m e n â k ıb n â m e le rin in Türk ta rih i kaynağı olarak ehem m iy eti­ n i ilk defa F uad K ö prülü, y u k ard a z ik re d ile n “A nadolu S elçukluları ta ri­ h in in yerli k ay n ak lan ” a d ın d ak i tan ın m ış m akalesinde ortaya koymuş, b ir ö rn e k o larak M enâkıbu’I-Â rifîn’in ta rih kaynağı olm a b ak ım ın d an değe­ rin i g österm iştir. N itekim o, d ah a önce Türk E d eb iy atın d a ilk M utasavvıfIar’ı yazarken başta A hm ed-i Yesevî ve Hacı Bektaş m enâkıbnâm eleri olm ak ü zere d ah a b ir kaç m enâkıbnâbeyi ö rn e k b ir m eto d teşkil edecek biçim de b aşarı ile k ullanm ıştır. K endisini A bdülbaki G ö lp ın arlı takip etm iştir.

B u n u n la b erab er, sade T ürk değil, d iğ er İslâm evliya m enâkıbnâm ele rin in ta rih kaynağı olarak İlm î ten k it u sû lle rin i ihtiva ed en b ir m etot 108 Bk. Süleym aniye (H acı H üsrev Paşa) K ü tü p h a n esi, nr. 808/2. Bu eser İsta n b u l’da 1290 d a basılm ıştır.

109 Sâkıb M ustafa D ede ve e se ri h a k k ın d a g e n iş bilgi için bk. B ursalı, I, 50; G ölp ın arlı, M evlânâ’d a n S onraM evlevîlik, İsta n b u l 1953, ss. 15-16; B abinger, ss. 295-296. M evlevîlik ta ri­ katı m ev z u u n d a şu e se rle re b ak m ak y e te rlid ir: G ö lp ın a rlı, a.g.e., H a le t Ç elebi, M evlânâ ve M evlevilik, İstan b u l 1957; M eyerovitch, M ystique e t P oesıe en İslam ; P aris 1972.

F. 5

66

M ENÂKIBNÂM ELER

kitab ı g ü n ü m ü ze k a d a r ne m em leketim izde n e de d ışa rd a yazılm ıştır. G ü­ n ü m üzde, p ek az istisn â la r dışında, m e n â k ıb n â m e le rd e n h âlâ yeterince fay d alanılm ad ığı gözden kaçm am aktadır. K anaatim izce b u n d a, bazı ö n ­ de gelen ta rih ç ile rin bile bu ese rleri, asılsız olayları yansıtan ve b u sebep­ le de güvene lâyık olm ayan kaynaklar h ü v iy etin d e g ö rm ele ri rol oynam aktadır. O n la rın K ö p rü lü ’n ü n ifadesiyle “ ta rih î kaynak m efh u m u ­ nu çok d a r b ir m ân ad a an lam aları bu h u su sta en büyük â m ild ir” 110. G er­ çekten “ M enâkıp k ita p la rın ın ta rih î kaynak o larak ku llan ılm asın ı şüphe ile karşılayan bu âlim lerin , b u n la rı ten k itsiz kullanm ış eski k ro n ik çilerin ve b iy o ğ rafların e se rle rin i, en inanılacak ta rih î v esikalar m âh iy etin d e te ­ lâkki etm eleri çok tu h a f b ir h â d is e d ir” 111. M enâk ıbnâm elere karşı b u m en fi tavrın tem el sebebi, m enkabe k av ram ın ın dolayısıyla m enâkıbnâm elerin yetersiz ve çoğu zam an yanlış tan ın m asıd ır. G enellikle m en âk ıb n âm e d en ild iğ i zam an h iç b ir ayırım y ap ılm ad an tek tip ve yalnızca h ârik u lâ d e k eram et olayları an lata n kitap anlaşılm aktadır. Oysa bu ray a k a d a r a n la­ tılm aya çalışıldığı ü zere çok değişik yapı ve k a ra k te rd e m enkabe ve men âk ıb n âm e vardır.

E ğer m e n âk ıb n â m e le r bu çalışm ayla o rtaya koym aya gayret ettiğim iz h u su slar d ikkate a lın arak tahlile tabi tu tu lu rsa, zengin b ire r k ü ltü r tarih i kaynağı o ld u k ları g ö rü lecek ve k e n d ile rin d e n âzam î istifade sağlanacak- tır. N itekim , d iğ er ta rih kaynakları ile k o n tro l ed ilm ek şartıyla T ürk evli­ yâ m en âk ıb n â m e le rin d e n şu aşağıdaki h u su sla rd a zengin m alzem e elde ed ileceğ ine şüp h e yoktur.

A ) B a z ı t a r i h î o l a y l a r a ve ş a h s i y e t l e r e d a i r b i l g i l e r : Evliyâ m en âk ıb n â m e le ri, hayatını a n la ttık la rı v elîlerin e tra fın d a ce­ reyan e d e n ta rih î olayları ve b u v elilerin m ü n aseb e tte b u lu n d u k la rı çeşit­ li ta rih î şahsiyetleri bazan öteki k ay n ak lard a rastlanm ayacak cinsten b ilg ilerle an latırlar. M eselâ Elvan Ç elebi’n in M enâkıbu’l-Kudsiyye’si K i­ li. ve XIV. yüzyıllar A n a d o lu ’su n u n önem li siyasî ve d in î o laylarına k arış­ m ış b ü y ü k b ir şeyh ailesinin, yani B aba Ilyas-ı H o ra san î sülâlesinin tip ik b ir m enkabevî tarih id ir. Bu h u su siy etin in y anında, 1240’taki B abaî isyanı k o n u su n d a ihtiva ettiğ i kayıtlarla da b ilg ilerim izi tash ih etm iş ve olayın gerçek şeklini ortaya çıkarm aya geniş ö lçü d e yardım cı olm uştur. Ayrıca, Baba Ilyas çevresine m ensup olup d ah a önce isim leri bilinm eyen bazı şah­ siyetleri ve ro lle rin i h a b e r v e rm e k te d ir112.

1,0 “A n a d o lu S elçu k lu ları ta rih in in ...”, s. 422.

111 A .g.m ., s. 424.

112 O cak, B a b aîler İsyanı, ss. 160-166.

M ENÂKIBNÂM ELER

67

Böyle ön em li b ir vasfa sah ip d iğ er b ir m enâkıbnâm e, E flâkî’n in M enâkıbu’l-A rifîn’idir. Bu eser, vaktiyle K ö p rü lü ’n ü n kaydettiği gibi, b ir takım m übalağalı ve aşırı övücü ifad eler k u llan m asın a ra ğ m e n , k itab eler ve d ah a başka kayn aklarla k arşılaştırıld ığ ı zam an, verdiği b ilg iler o n lara p ek âlâ uym aktadır. Bu sebeple K öprülü o n u n için “ Bu m en âk ıp k itab ı­ n ın b ir takım v ek ay in âm elerd en çok d a h a itin a lı b ir su re tte vücuda g eti­ rile n b irin c i d erece d e ehem m iyetli b ir kaynak o ld u ğ u n u söyleyebilirim ” d e m e k te d ir113.

M enâkıbu’l-Â rifîn d ah a başka c e p h e le ri y an ın d a M evlânâ ile m ü n a ­ sebette olan p ek çok resm î şahsiyete, Selçuklu devlet teşkilâtına ve h atta M oğol h âkim iyeti d ö n e m in in yarattığı ru h î atm osfere d a ir m ü h im kayıt­ la rı ihtiva eder. Bu se b e p le rd ir ki, eseri fransızcaya tercü m e ed e n ve ilk zam anlarda, sırf d in î psikoloji açısından önem li olabileceğini düşünen Clem e n t H u a rt, ta rih î kıy m etin in de fa rk ın a varm ış ve b u n u b ir m akalesin­ d e aç ık la m ıştır114.

M eselâ M enâkıb-ı H acı Bektaş-ı Velî de, X III. yüzyılda O rta A n ad o ­ lu ’ya yerleşen bazı Moğol kabilelerine ve Selçuklu hizm etine g iren Hârezmli T ü rk ler’e d a ir d ik kate değ er p asa jla r ih tiv a eder. V ilâyetnâm e-i Sultan Ş ucâuddîn’de II. M urad devrindeki bazı devlet ad a m la rın d an söz edilm ek­ te, V ilâyetnâm e-i O tm an B aba’d a ise bizzat Fatih, vezirleri, beğ lerb eğ ileri ve öteki devlet ricali h a k k ın d a alâka çekici b ilg iler verilm ektedir. Ayrıca, O sm a n lıla r’ın XIV. XV. yüzyıllardaki R um eli fe tih le rin in hikâyeleri, Sey­ yid Ali S ultan ve O tm an B aba m e n â k ıb n â m e le rin d e sayfalar işgal eder.

M uhakkak b u n la r m enkabevî b ir hava için d e anlatılm akta birlikte, hiç b ir vekayinâm e, gazi-dervişlerin r u h h a lle rin i ve fe tih le rd e k i ro lle rin i, dola­ yısıyla b u fe tih lere hâkim olan ru h î âm ille ri yansıtm akta bu ese rler kad ar b aşarılı olam az. B ir yerde S altıknâm e’yi de b u çerçeve için d e m ü tâlaa e t­ m ek gerekir.

M u h telif ta rih î olaylar ve şahsiyetlere d a ir b ilg iler verm e k o n u su n d a dikk ate d eğ er b ir eser de M enâkıb-ı İb ra h im G ülşenî’dir. Bu eser, nâşirin in dile g etird iğ i gibi, gerçekten b ir m en âk ıb n âm ed en çok, ta rih î b ir kay­ n a k n ite liğ in i taşım ak tad ır. M en â k ıb n â m ed e İb ra h im G ülşenî ve ’13 Krş. K ö p rü lü , a.g.m ., s. 423.

114 “ De la v aleu r h isto riq u e des m em o ires des D erv ich es T o u rn e u rs”, JA , X IX (1922), ss.

308-317. M en âk ıb u ’l- rifîn’i ta rih kaynağı o lara k ilk k u lla n a n  lî Bey o lu p E şre fo ğ u lları'n a d a ir m ak a lesin i b u n a d a y an arak y azm ıştır (bk. “ E şre fo ğ u lları h a k k ın d a b ir kaç söz", TOEM, 28 (1330), ss. 251-256). Yakın z am a n la rd a d a A ydın T an eri b u m en â k ıb n âm ey i Selçuklu k ü ltü r hayatı a çısın d an in ce lem iş ve e ld e ettiğ i so n u ç la rı T ürkiye S elçu k lu ları K ü ltü r H aya­ tı (Konya 1977) a d lı e s e rin d e k u llan m ıştır.

68

M ENÂKIBNÂM ELER

e tra fın d a k ile rin , T ebriz’d en başlayıp M ısır’da b iten hayat hikâyeleri a n la­ tılırk e n , bu y erle rd e vukû b u lan ta rih î hâdiseler, tan ın m ış kişiler, ulem â ve şâ irle r h a k k ın d a başka kaynaklarda b u lu n m ay an değerli m âlu m at ve­ rilm iştir. Bu sebeple eser, adı geçen şeyhin hayat h ik ây esin d en ib a re t ol­ m ası lâzım g elen asıl konuyu âdeta ikinci p la n a itm iş g ib id ir115.

M en âk ıb n âm elerd en , b ir takım ta rih î olayları ve şahsiyetleri aydın­ latm a k o n u su n d a sağlanacak bilgilere daha b ir çok ö rn e k le r verm ek m üm ­ k ü n d ü r.

B) İ ç t i m a î , İ k t i s a d î v e k ü l t ü r e l h a y a t a , â d e t v e a n ’a n e l e re d a ir b ilg ile r : M en âk ıb n âm elerin k ü ltü r ta rih i kaynağı olm a açısın d an bizce en ö n em li ö ze llik lerin d en b iri de, şu işaret e d ilen h u su sla rd a bazan son d e­ rece d eğ erli kayıtlara sahip olm alarıdır. B ilhassa ta rih î b ir zem ine daya­ n a n m en âk ıb n â m e le r b u h u su sta çok v erim lid irler. M eselâ M enâkıb-ı Ş ipehsâlâr ve M enâkıbu’l-Arifîn, XIII.-XIV. yüzyıllar A n ad o lu ’su n u n iç d u ­ ru m u n u , şeh ir hayat ve teşkilâtını, değişik İçtim aî tabakaları; M enâkıbu’lA rifîn , İçtim aî ve İktisadî hayatı, tabakalar arasın d ak i m ü n aseb etleri, b ir takım d in î cerey an ları, âd e t ve g elen ek leri m ü k em m el b ir tarzda a k se ttir­ m ektedir. O dev rin hiç b ir vekâyinâm esinde b u b ilg ileri bulm ak m üm kün d e ğ ild ir116. M enâkıb-ı H acı Bektaş-ı Velî, V ilâyetnâm e-i H acım S ultan ve M enâkıb-ı Seyyid H âru n -ı Velî gibi eserler, XIII.-XV. yüzyıllarda A n ad o ­ lu ’n u n m u h te lif b ö lg elerin in İçtim aî d u ru m la rın ı, to p lu m h ay atın ın bazı y ö n lerin i ve g elen ek leri dikkate d eğ e r sa tırla rla an latırlar. H atta V ilâyetnâm e-i Sultan Ş ucâuddîn’de de yer y er bu k o n u d a pasajlara ra stla­ m ak m ü m k ü n d ü r. V ilâyetnâm e-i O tm an B aba ise, özellikle R um eli şeh ir ve köylerin İçtim aî d u ru m u h a k k ın d a ilgi çekici kayıtlar ihtiva eder. Bu eser bizzat görgüye dayandığı için verilen b ig ile r güvene lâyıktır.

B ü tü n b u z ik red ilen eserlerd en , b ir kaç istisn ân ın dışında b u g ü n e ka­ d ar y eterli ölçüde faydalam lm am ıştır117. H albuki bu eserler, işaret o lu n an h u ssu la rd a n başka, çeşitli etn ik g u ru p lar, h alk ın d ü şü n ü ş tarzı ve devlethalk ilişk ileri k o n u su n d a da önem li kayıtlarla d o lu d u r. Ayrıca toponim i a ra ştırm a la rı için de çok zengin m alzem eyi ihtiva ederler. ,ls Bk. T. Yazıcı’n ın önsözü, ss. XXVII-LX. N âşir b u ra d a , e se rd e b a h se d ile n ta rih î şahsi­ y e tle r h a k k ın d a v e rilen b ilg ileri d iğ e r k a y n ak larla k a rşıla ştıra ra k d e ğ e rle n d irm iştir.

116 M erh u m O. T u ran m u h te lif e se rle rin d e M enâkıbu’l-Â rifîn’d e n b u k o n u la rd a hayli ya­ ra rla n m ıştır.

117 M eselâ I. B e ld icean u ve S. F aroqhi gib i a raştırıc ıla r, b u z ik re d ile n le rd e n b a z ıla rın ı k u lla n m ışla rd ır.

M ENÂKIBNÂM ELER

69

C) A n a d o l u ve R u m e l i ’n i n İ s l â m l a ş m a s ı n a ve i s k â n ı ­ na ait bilgiler: Bu k o n u d a bilhassa Bektaşî m en âk ıb n â m e le ri zengin m alzem eye sa­ h ip tir. Ç ü n kü b u n la rd a k i m enkabeler, A n ad o lu ve R um eli’n in İslâm laş­ m a ve iskân faaliy etlerin e sah n e old u ğ u za m a n lara aittir. M enâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî’de, gerek yerli h ıristiy an ahali, gerekse A n a d o lu ’yu işgal al­ tın d a b u lu n d u ra n şam anist M oğollar arasın d ak i İslâm laştırm a h a re k e tle ­ rin e geniş yer verilm iştir. Aynı d u ru m M enâkıbu’l-Kudsiyye için de g eçerlid ir. H acım S ultan’m B atı A n a d o lu ’da; Seyyid Ali S ultan’ın ve O t­ m an Baba’n ın R u m eli’deki İslâm laştırm a ve iskân faaliyetleri, m enâkıbn â m e le rin d e teferru atıy la anlatılır. B ü tü n bu b ilg iler arşiv m alzem esi ve vek ay in âm elerdek i kayıtlarla k arşılaştırm alı b ir şekilde d e ğ e rle n d irild i­ ği zam an hiç de küçüm senm eyecek so n u çlar elde etm ek m ü m kündür. N i­ tekim bazı batılı ve yerli tarihçiler b u d u ru m u farkettikleri için son yıllarda b u tarzd a çalışm alar ortaya koym aya başlam ışlardır.

D) T ü r k d i n t a r i h i n e a i t b i l g i l e r : M en âkıbnâm elerdeki m alzem elerin asıl büyük kısm ı şüphe yokki din ta rih i açısın d an ö n em taşır. H e r m en âk ıb n âm e belli b ir ta rik a t çevresine ait o ld u ğ u ve ta rik a t şeyhleriyle çev resin d ek ileri k o n u e d in d iğ i için, h e r şeyden evvel, ta rik a tla rın tarih ç esin i, fik ir ve in an ç y ap ıların ı, bazı usûl ve e rk â n ın ı aydınlatm aya yarıyacak ilk k ay n ak lard an d ır. B ugün, A n ad o ­ lu ’da XIII.-XVI. yüzyıllar arasın d ak i m u h te lif d in î ve tasavvufî cereyanla­ r ı o n la r sayesinde ö ğ ren d iğ im iz gibi, A n a d o lu ’da ilk dev irjere a it pek çok şeyhin tercem eihalini de o nlara borçluyuz. M eselâ H acı Bektaş, H acım Sul­ tan , Kaygusuz A bdal, O tm an B aba ve d a h a çok ço ğ u n u n hayatı k o n u su n ­ da yegâne kaynak k endi m enâkıbnâm eleridir. M evlânâ ve etrafın d ak ilerin hayat ve tasavvufî şah siy etlerin i en iyi M enâkıbu’l-A rifin kanalıyla ö ğ re n iy o ru z118.

Ayrıca Türk h etero d o k s c e rey a n la rın ın in an ç yapısı ve sistem ini ak­ settirm e h u su su n d a b ilhassa B ektaşî m en âk ıb n â m e le ri g erçekten eşsiz b i­ re r kaynak olm aktadırlar. B u n lard a m evcut m enkabeler, İslâm öncesi m u h te lif m enşe’le rd e n gelen in a n ç la rın k erâm et hikâyesi şekline d ö n ü ş­ m üş şek illeri o ld u ğ u n d an , b u k o n u d a çeşitli tah lillere im kân verm ekte­ dirler. M enâkıbu’l-Kudsiyye’n in de Türk din ta rih i m evzuunda çok kıymetli kayıtlar ihtiva e ttiğ in i u n u tm a m a k g erekir. H a tta o, Bektaşî m enâkıbnâm e le rin d e n yazılış b ak ım ın d an d ah a eski olm ası itibariyle eski kaynak­ la rd a n sayılır.

1,8 B una ra ğ m e n M evlânâ k o n u su n d a y apılan a ra ş tırm a la rın p e k ç o ğ u n d a -özellikle b izd ek ilerd e- M en âk ıb u ’l-Â rifın’in hâlâ ih m a l ed ilm esi g e rçe k te n şaşırtıcıdır. M evlânâ’n m tasavvufî, fik rî ve ru h î c e p h e sin i sergileyen b u kaynağın ü stelik tü rk ç e tercü m esi de eld e o ld u ğ u h ald e b ir takım sp ek ü lasy o n larla u ğ ra şıld ığ ın ı g ö rm e k d ü şü n d ü rü c ü d ü r.

Ü Ç Ü N C Ü BÖLÜM

TÜRK MENÂKIBNÂMELERİNDE YER ALAN MOTİFLER I — EVLİYÂ MENKABELERİNDE M OTİF KAVRAMI: D estan, efsâne ve m asal gibi an latım tü rle rin d e cereyan ed en hârikulâde o lay lard a sık sık te k ra rla n a n ve b u olaylara belli b ir özellik v eren b ir takım u n s u rla r v a rd ır ki, b u n la ra m o tif ta b ir ed ilm ek ted ir. Evliyâ m enkab e le rin d e d e bu m o tifle r daim a vardır. B ir şeyi yoktan var etm e, çok kısa zam an d a u zu n m esafeler aşm a, ırm ak veya deniz ü stü n d e y ü rü m e ve ölü d iriltm e gibi b irta k ım fevkalâde vak’a la rd a n ib a re t olan b u u n s u rla r da, evliyâ m e n k ab e lerin d ek i m o tifleri teşkil ed erler. T ürk evliyâ m enâkıbnâm e le rin d e de b u m o tifler k ullanılm ış olup y ak ın d an incelendiğinde, b u n ­ la rın değişik m enşe’le rd e n g eld ik leri m ü şah ed e edilir.

II — T Ü R K M EN Â K IBNÂM ELERİND EKİ M O TİFLER İN MENŞE’LERİ: G enel o larak T ürk edebiyatı için d e m eydana g etirilm iş evliyâ m enâk ıb n âm eleri in celen d iğ i zam an, b u n la rd a m evcut m en k ab e m o tifle rin in başlıca şu k ay n ak lard an çıktığı g ö rü lü r: A) İ s l â m ö n c e s i e s k i T ü r k i n a n ç l a r ı : B unlar, m ü slü m an o tam ad an önce, ta b ia t k ü ltü , a ta la r kültü ve b en ­ zeri, T ürkler’in k en d i inançlarıyla, so nradan girdikleri Şam anizm , Budizm, Z erdüştîlik, M aniheizm ve M azdeizm gibi çeşitli d in le rd e n gelen in an çla­ rı a k se ttire n m o tiflerd ir. Bu m o tifleri bilhassa Bektaşî m enâkıbnâm elerin d e b ol m ik ta rd a g ö rm ek m ü m k ü n d ü r (bk. tablo:l). M aam âfîh bazan öteki m en âk ıb n â m e le rd e de b u n la ra ra stlan a b ilm ek te (bk. tablo: 2), yal­ nız bu so n u n cu lard a, söz konusu in a n ç la r d a h a iyi kam ufle edilm iş b u lu n m a k ta d ır1.

1 B azan b u m e n â k ıb n â m e le rd e de eski b u d ist m e n k a b e le rin evliyâ m enkabesi h a lin e sokulm uş ş e k ille rin in yer a ld ığ ı görü lü r. T ip ik iki m isal için bk. ek: V II ve VIII.

M ENÂKIBNÂM ELER

71

TABLO: 1

İSLAM Ö N CESİ İNANÇ M O TİFLERİ (Eski T ürk in a n ç la rı Ş am anizm , B udizm Z erd ü ştîlik , M anıheizm ve M azdeizm

§

-

c

*|

|

| ir-2 j/s s « c ’O B S İ S pa S S

1. D ağ ve T epe k ü ltü

X

2. Taş ve kaya k ü ltü

X

3. Ağaç k ü ltü

X

4. S ih ir ve büyü

X

5 ' H a sta la rı iyileştirm e

X

6. G a ip te n ve gelecekten haber

X

7. T an rı’n ın in sa n gibi g ö rü n m e si

X

X

X

X

X

X X

X

X

X

X

X

X

X

14. H u lu l in an c ı

X

X

X X

13. T enâsüh in an c ı

X

X

X X

X

X

X X

15. D on d e ğ iştirm e

X

16. E jd e rh a ile m ü ca d ele

X

l7?IHavada u ç m a

19. Ateş k ü ltü

S gî

-2 3 e < 3 «j •o <rt r» e g; «j f; S a! > ^

X

12. T ahta kılıçla savaşm a

18. D ö rt u n s u r in an c ı

£ ‘S İ P £ _ g ^ u <«-o > <

g ■? 3

X

1 0 .K em ik le rd e n d iriltm e 11. K ad ın -erk ek o rtak â y in le r

es

2

S

X

8. T abiat kuv v etlerin e h âk im iy et 9. A teşe h ü k m e tm e

•-

V ilâyetnâm e-i Sultan Ş u câu d d în

İslâm öncesi in a n ç m o tifle rin in gayri s ü n n î m e n â k ıb n â m e le re dağılışı

X

X

X

X

X

X X

X

X X

X

72

M ENÂKIBNÂM ELER

TABLO: 2

-G

< İSLAM Ö N CESİ İNANÇ M O TİFLERİ

3

iM* «ı

■û

£ •9 •§ e « E 1 i -S ■e £ ev rt fio t* fi VV fe. «j [d >• S S S . £ S tii E

£ e S

1. D ağ ve te p e k ültü 2. Taş ve kaya kültü 3. Ağaç kültü 4. S ih ir ve b ü y ü

X

5. H a sta la rı iy ile ştirm e 6. G aip ten ve g elecek ten h a b e r

X

X

X

X

X

X

X

7. A llah ’ın in san gibi g ö rü n m esi

X

8. T abiat kuv v etlerin e h â k im iy et

X

9. A teşe h ü k m e tm e 10.K em iklerden d iriltm e 11. K a d ın -erk ek o rta k ây in le r 12. T ahta kılıçla savaşm a 13. T enasüh in an c ı 14. H u lû l in an c ı 15. D on d e ğ iştirm e 16. E jd e rh a ile m ücadele 17. H avada uçm a 18. D ö rt u n s u r in an c ı 19. Ateş kültü

Kemal-i Ü m m i

İslâm ö ncesi in a n ç m o tifle rin in sü n n î m e n â k ıb n â m e le re dağılışı

M ENÂKIBNÂM ELER

73

B) İ s l â m î i n a n ç l a r ( K u r ’a n - ı K e r î m v e H â d î s l e r ) : M o tiflerden b ir kısm ı da, d iğ er İslâm m ille tle rin e ait m enâkıbnâm elerd e o ld u ğ u gibi, tabiatıyla İslâm î in a n ç la rd a n , yani K u r’an-ı K erîm ve h a d îsle rd e k i in an ç u n s u rla rın d a n gelm ektedir. Bu iki an a kaynakta n ak ­ led ilen peygam ber m ucizeleri veya h ad îsle rd e bazı sahâbe h a k k ın d a a n ­ latıla n fevkalâde olayların ya aynen, ya da b iraz d eğ iştirile rek Türk m e n â k ıb n â m e le rin d e k u llan ıld ığ ı m ü şah ed e e d ilir (bk. tablo: 3 ve 4)2.

C ) K i t a b - ı M u k a d d e s m e n ş e ’l i i n a n ç l a r : B ilhassa B ektaşî m e n âk ıb n â m e le ri Kitab-ı M ukaddes’te n ak led ilen peygam ber m û cizelerin in aynılarını, y ah u t y ukarda olduğu gibi, biraz d e­ ğ iştirilm işle rin i ihtiva ederler. B unun p ek çok ö rn e ğ in i bu lm ak m ü m k ü n ­ d ü r (bk. tablo: 5 ve 6). Yalnız, K itab-ı M ukaddes’teki b ir çok m ûcizenin, K u r’an-ı K erim ve h ad îslerd e de te k ra rla n d ığ ın ı h a tırd a n çıkarm am alı­ d ır (bk. tablo: 7 ve 8). M eselâ M enâkıb-ı H acı Bektaş-ı Velî‘de yer alan bazı m en k ab elere b ak ıld ığ ın d a , b u n la rın K itab-ı M ukaddes’teki İlya ve Elişa P eygam berler’in hikâyeleriyle aynı olduğu, dolayısıyla b u hikâyelerin Hacı B ektaş’a u y arlan d ığ ı açıkça g ö rü lü r3. Aynı d u ru m u n , h ıristiy an aziz m enk ab e le rin d e de b ah is konusu o ld u ğ u n u m ü şah ed e ediyoruz4.

D) M u h t e l i f d e s t â n î ve m i t o l o j i k m a h s u l l e r ve h a l k g e l e ­ nekleri: M en k ab elerd en b ir k ısm ın ın da, İslâm öncesi ve İslâm iyet’e g ird ik ­ te n so n ra k i d ö n em d e teşekkül etm iş T ürk efsâne, d estan ve h atta m a sa lla rın d a n 5, İra n d estân î m a h su lle rin d e n ve b u a ra d a özellikle Şehn âm e’d en alın m a m o tifle ri k u llan d ık la rı d ik k ati çekiyor (bk. tablo: 9, 10 ve 11). B ir takım m o tifle rin ise, A n a d o lu ’n u n y erli m itolojik ü rü n le r in ­ d en geldiğ in i g ö rm ek m ü m k ü n d ü r. Ö zellikle p ro p a g an d ac ı b ir hüviyete sah ip Bektaşî m e n â k ıb n â m e le rin d e ve h alk arasın d a, h e rh a n g i b ir ta ri­ k at çevresine ait b u lu n m ay an m ü te fe rrik evliyâ ve H ızır m en k ab e lerin d e b u n u n ö rn e k le rin e sık ra s tla n ır6. B unlar, A n a d o lu ’d a ilk m isyoner derviş­ 2 Bu h u su ta ik i ö rn e k , ek: I ve II d e b u lu n m a k tad ır.

3 Bk. ek: III-VI. 4 Bk. Czarnow ski, s. 75. Yazar b u ra d a Tevrat ve İn c ird e k i bazı h ik âyelerin S aint P atrick ’in m e n k a b e le ri şe k lin e so k u ld u ğ u n u g ö ste rm e k ted ir.

5 G üzel b ir ö rn e k için bak. ek: XI. ‘ B ir ilk çağ m itin in H ız ır m en k a b esi h a lin e sokulm uş şekli için bk. ek: XII. Czarnowski de S a in t P a tric k ’in b ir kısım m e n k a b e le rin in İrla n d a m ito lo jisin d e k i u n s u rla rd a n kay­ n a kland ığını, b u n u n sebebinin, hıristiyanlığın İrlan d a ’da henüz yaymağa başladığı b ir devirde p u tp e re s t in a n ç la rd a n tam am iyle k u rtu la m a m a k o ld u ğ u n u k ay d ed e r (bk. s. 74).

74

M ENÂKIBNÂM ELER

le rin gayri m üslim ah âli arasın d a m üslü m an lığ ı yaym ağa çalıştıkları d ö ­ n em in h â tıra la rıd ır. İlk m isyoner dervişler, m itolojik m en k ab e lerin hıristiy an laşm ış şekilleriyle karşılaşm ışlar ve d ah a önce de işaret edildiği üzere, b u n ları evliyâ m enkabesi haline getirm işlerdi. Meselâ ejderlerle m ü­ cadele m o tifin i taşıyan p ek çok m enkabe b u cin sten o lu p b azıları Bektaşî m en âk ıb n â m e le rin e g irm iş tir7.

1 H asluck, b ü tü n b u sayılan m enşe’Ierden bilhassa ikinci, ü ç ü n cü ve d ö rd ü n c ü le re ağırlık v e rm e k te d ir (bk. C h ristian ity , I, 280-297).

M ENÂKIBNÂM ELER

75

TABLO: 3 K ur'an-ı K erim ve H a d isle rd e k i m ucize m o tifle rin in g ayri sü n n î m e n â k ıb n â m e le re dağılışı

KU R’AN-I KERİM VE H A DİSELERİN DEKİ M UCİZE M O TİFLERİ

<ü E «° (4 •o .5g »<« <E«i •- <cE S ^ «N «S « ■Ü B ./m > % 2 <2>rtNü1s5»<u<« :3 E ? w *3 > 3 C3/> > O

e n ^d £s <C fi S V— > •*"O rt

4 R. IA> <«2*5 ev aH3 5 * S A S

"

Sı

> ^

1. Ö lüyü d iriltm e

X

2. Irm a k veya denizi yarm a

X

s

>

Ç/5 C/5

3. H ay v an ları k o n u ştu rm a 4. Asayı e jd e rh a yapm a

X

5. Gaybı b ilm e

X

6. G eleceği h a b e r v erm e

X

7. H alka fe lâ k et m u sa lla t e tm e

X

X

8. T aştan ve y e rd en su çık arm a

X

X

9. K e m ik le rd e n d iriltm e

X X

X X

X

X

10. B e d d u a n ın tutm ası

X

X

X

X

11. A teşte yanm am a

X

X

X

X

X

12. C ansız v a rlık ları c a n la n d ırm a 13. H astalık ve v ücut ârızasın ı g id e rm e

X

14. T abiat ku v v etlerin e h ü k m etm e

X

15. Yoktan yiyecek içecek çık arm a

X

16. Ö lm e d e n göğe çekilm e 17. Az yiyecekle çok kişiyi do y u rm a

X

76

M ENÂKIBNÂM ELER

TABLO: 4 K u r’an-ı K erîm ve h a d îsle rd e k i m ûcize m o tifle rin in sü n n î m e n â k ıb n â m e le re dağılışı

KU R’AN-I KERÎM VE HA DÎSLERDEKİ M ÛCİZE M O TİFLERİ

5

'S

:3

£

<1 E c t 2

î fl | E S «

î

'î | 5 2

î İ 3 5 £

î 2 | *; 5

S

£<<

« w

S

S .g

S

S

55

1. Ö lüyü d iriltm e

S

X

3. H ayvanları k o n u ştu rm a 4. Asâyı e jd e rh a yapm a 5. G aybı bilm e

X

X

X

6. G eleceği h a b e r verm e

X

X

X

X

X

X

X

X

7. H alka felâk et m u sallat e tm e 8. T aştan ve y e rd en su çık a rm a 9. K e m ik le rd e n d iriltm e

11. A teşte y anm am a 12. C ansız v a rlık la rı c a n la n d ırm a 13. H astalık ve v ü c u t â n z a sın ı g id e rm e 14. T abiat kuv v etlerin e h ü k m e tm e

X X

15. Yoktan yiyecek içecek çık arm a

X

16. Ö lm e d e n göğe çek ilm e 17. Az yiyecekle çok kşiyi d o y u rm a

i J

I £ e 2 î

2. Irm a k veya denizi yarm a

10. B e d d u a n ın tu tm a sı

s

°

M I■S ^ % 1 5 a

X X

X

w

*

77

M ENÂKIBNÂM ELER

TABLO: 5

JC <

3 Jû

KITAB-I MUKADDES M UCİZE M OTİFLERİ

T o ■e ■§ •S .5E T v <« E "2 < ü s JB n <C« JJ G o ja« v ı- S v> ^ w s s s .s w S

i«fl *J5«A <« _E E e cu üO. C 4; '2u > s S K

1. Ö lm e d e n göğe çekilm e 2. Suyu k a n a çevirm e 3. H alka felâk et m u sa lla t etm e

X

4. B erek et g e tirm e

X

5. Az yiyecekle çok kişiyi d o y u rm a

X

6. V ücut â rız a la rın ı g id erm e

x X

7. Ö lüyü d iriltm e 8. K ısır kad ın ve e rk eğ i çocu k sahibi yapm a 9. K u ru o d u n u ağaç h a lin e g e tirm e 10. Y erden veya taştan şu çık a rm a 11. Irm a k veya d e n iz i yaT m a 12. Su ü stü n d e y ü rü m e 13. Asâyı e jd e rh a yapm a 14. H ayvanları ita a te a lıp d o st olm a

X

X

X

15. B e d d u an ın tu tm a sı

X

X

X

16. T abiat k u v v etlerin e h ü k m e tm e

X

17. H a sta lık ları iyileştirm e

X

18. E jd e rh a ile m ü cad ele

X X

Kemal-i Ümmî

K itab ı M ukaddes m o tifle rin in s ü n n î m e n â k ıb n â m e le re dağılışı

M ENÂKIBNÂM ELER

78

TABLO: 6

Xa a KITAB-I m u k a d d e s M UCİZE M OTİFLERİ

•î' <Ç 2 13 *5 Ü S *3

^ a £S

w> 5 w co

1. Ö lm e d e n göğe çekilm e

X

2. Suyu k an a çev irm e

X

3. H alka fe lâ k et m u sallat e tm e

X

4. B erek et g e tirm e

X

z S E E i

w

n n PQ N 3 (A m

*7 i)

’a

E

<rt 3 <n 3 . û <(fl e c* S S c < -S w — U E § « <(0 u <rt 'O s s S rs w S J> > X > < 2 £ > 5u0 k

V ilâyetnâm e-i Sultan S u c â u d d in

K itab ı M ukaddes m o tifle rin in gayri sü n n ı m e n â k ıb n â m e le re dağılışı

5. Az yiyecekle çok kişiyi d o y u rm a 6. V ücut â rız a la rın ı g id erm e 7. Ö lüyü d iriltm e

X

8. K ısır k a d ın ve e rk eğ i çocuk sa h ib i y apm a

X X

9. K u ru o d u n u ağaç h a lin e X

X

X

10. Y erden veya taştan şu çık arm a

X

X

X

11. Irm a k veya d en izi yarm a

X

X

X

X

g e tirm e

12. Su ü stü n d e y ü rü m e

X

X

13. Asâyı e jd e rh a yapm a 14. H ay v an ları itaate alıp d o st o lm a

X

X

15. B e d d u an ın tutm ası

X

X

18. E jd e rh a ile m ücadele

X X X

16. T abiat kuvvetlerine h ü k m etm e 17. H a sta lık ları iyileştirm e

X

X

X X

MENÂKIBNÂMELER

79

TABLO ‫ ؛‬7 K itab -ı M u k a d d e s ve K u r’an -ı K e rîm ’d e o r ta k ve fa rk lı m û c iz e m o tifle ri N ot: B ü y ü k h a r f li y a z ıla r fa rk lı m o tifle ri g ö ste rir.

KİTAB I MUKADDES MÛCİZE MOTİFLER

KUR’AN-I KERÎM MÛCİZE MOTİFLER

1 Ölüyü diriltm e (Tİ)

Ölüyü diriltm e (Âlü İm ran)

2 Irm ak veya denizi yarm a (T)

D enizi yarm a (eş-Şuarâ)

3 Deniz üstünde yürüm e (İ)

HAYVANLARI KONUŞTURMA (en-Neml)

4 Asâyı ejderha yapm a (T)

Asâyı ejderha yapm a (el-Âraf, Taha, eş-Şuarâ)

5 Suyu kana çevirm e (T)

GAYBI BİLME (Âlü İm ran)

6 Vahşî ve yabanî hayvanlarla dost­ luk kurm a (İ)

GELECEĞİ HABER VERME (Âlü İm ran)

7 H alka felâket m usallat etm e (T)

Halka felâket m usallat etm e (birçok yerde)

8 Taştan su çıkarm a (T)

Taştan su çıkarm a (el-Âraf)

9 Yerden su çıkarm a (T)

Yerden su çıkarm a (el-Âraf)

10 B ereket getirm e (T)

KEMİKLERDEN DİRİLTME (el-Bakara)

11 B edduanın tutm ası (T)

B edduanın tutm ası (Birkaç yerde)

12 Kısır kadınları çocuk sahibi yapm a (T)

ATEŞTE YANMAMA (el-Enbiyâ)

13 E jderha ile m ücadele (T)

CANSIZ VARLIKLARI CANLANDIRMA (Alü im ran)

14 H astalıkları İyileştirm e (İ)

H astalıkları iyileştirm e (Âlü İm ran)

15 Vücut ârızalarını giderm e (İ)

Vücut ârızalarını giderm e (Alü im ran)

16 Tabiat kuvvetlerine hükm etm e (İ)

Tabiat kuvvetlerine hükm etm e (el-Enbiyâ, Sâd)

17 Az yiyecekle çok kişiyi doyurm a (İ) 18 Ö lm eden önce göğe çekilme (İ) 19 Yoktan yiyecek ve içecek Ç ıkarm a (I)

Ö lm eden önce göğe çekilme (el-Mâide) Yoktan yiyecek ve içecek çıkarm a (el-Mâide)

80

M ENÂ KIBNÂ M ELER

TABLO : 8 K ur’an-ı K erîm ve h âd îslerd e o rtak ve farklı m ûcize m otifleri N o t : B üyük h a rfli yazılar farklı m o tifle ri gösterir.

KUR’AN-I KERİM MÛCİZE MOTİFLERİ

HADÎSLERDEKİ MÛCİZE M OTİFLERİ*

1 Ö lü le ri d iriltm e

Ö lü le ri d iriltm e

2 D ENİZİ YARMA

AZ YEMEKLE Ç O K KİŞİYİ DOYURMA

3 H ayvanları k o n u ştu rm a

HAYVANLARI İTAATE ALMA

4 ASÂYI EJDERHA YAPMA

GAYBTA O LA N LA RI GÖRME

5 Gaybı b ilm e

Gaybı bilm e

6 HALKA FELÂKET MUSALLAT ETME

KAYBOLAN ŞEYLERİN YERİNİ BİLME

7 G eleceği h a b e r verm e

G eleceği h a b e r v erm e

8 CANSIZ VARLIKLARI CANLANDIRM A

CANSIZ VARLIKLARI YÜRÜTME, O N LA RA SÖZ GEÇİRM E

9 Taştan ve y erden su çıkarm a

Taştan ve y erd en su çıkarm a

10 KEMİKLERDEN DİRİLTME

PARMAKLARDAN SU AKITM A

11 B e d d u a n ın tu tm ası

B e d d u a n ın tu tm ası

12 ATEŞTE YANMAMA

DUANIN KABULÜ

13 H astalık ları iy ileştirm e

H astalık ları iy ileştirm e

14 T abiat k uv v etlerin e h ü k m e tm e

T abiat k u v v etlerin e h ü k m e tm e

15 YOKTAN YİYECEK İÇECEK ÇIKARM A 16 YOKTAN VAR ETME (*) Bu m o tifle rin tesbiti için S a h îh u ’l-B uharî ve S ahihu M üslim kullan ılm ıştır.

M ENÂKIBNÂM ELER

81

TABLO : 9

TEZKIRE-I S.B. HAN KITAB-I DEDE KORKUT EBÛMÜSLİMNÂME BATTALNÂME SALTIKNAME M O TİFLERİ

-fi -j; <« 2

2 r< < 1 J « ,S I s

JS &■

u u

5 «5

S £

S «< * w

„ £ •! a «S E

o _ -S E J -2 «S £ «g >ö <«

S «

« t

S S

S .S

« i

«

£ w S

Kemal-i Ümmî

T ürk d estân î m ah su lleri ile sü n n î m e n â k ıb n â m e le rd e o rta k m o tifler

1 H ayvan d o n u n a g irm e 2 B e d d u a n ın tu tm a sı

X

X

3 C ansız v a rlık la rı k o n u ştu rm a

X X

4 H ay v an ları k o n u ştu rm a 5 Pey gam ber ta ra fın d a n irşa d e d ilm e

X

6 D oğum e sn a sın d a fevkalâde olay lar

X

7 Eşyaya biçim d e ğ iştirtm e 8 H a sım la rın ı ö lü m le c e z a la n d ırm a 9 H ız ır’la g ö rü şm e

X X

X

X

X

X

10 Ö lm ed e n göğe ç ekilm e

X

11 Ö le ce ğ in i bilm e 12 Ö ld ü k te n so n ra k e râ m e t g ö ste rm e

X X

X

13 T abiat k u v v etlerin e h ü k m e tm e

X

14 Ö lü y ü d iriltm e

X

15 M ekân aşm a

X

16 H ay v an ları ita a te alm a

X

X

X

X

X

X

X

X

17 E jd e rh a ile m ü ca d ele

X

18 A teşte y a n m a m a 19 T aştan ve y e rd e n su ç ık a rm a 20 Su ü stü n d e y ü rü m e

X

21 Taş kesilm e

F. 6

82

MENÂKIBNÂMELER

TABLO : 10

c

- 5 3 «

TEZKİRE-İ S.B. HAN KİTABI DEDE KORKUT EBÛMÜSLİMNÂME

=" •S

■S r

-S

BATTALNÂME

| j?

«fa

«3 a

SALTIKNÂME MOTİFLERİ

« P « « t| 3 S 2 S ^ S <o S A > <

1 Hayvan don un a girm e

X

2 B edduanın tutması

X

3 Cansız varlıkları konuşturm a

X

4 Hayvanları konuşturm a

X

“

i E| SS «

X

X

e n 3 « 'S » _ 85 E ^ •£ g 5 < «İS,

^

« « 5 JS rf >m

Vılâyetnâm e-i Sultan Şucâuddin

Türk destânî mahsulleri ile gayri sünnî menâkıbnâmelerde ortak motifler

X

X X

X

5 Peygamber tarafından irşad edilm e 6 D oğum esnasında fevkalâde olaylar

X

7 Eşyaya biçim değiştirtm e

X

8 H asım lannı ölüm le cezalandırm a 9 H ızır’la görüşm e 10 Ö lm eden göğe çekilm e

X X

X

X

X

X

13 Tabiat kuvvetlerine hükm etm e X

X

X

X X

X

17 Ejderha ile m ücadele

X

X

X X

X

X

X

X X

20 Su üstünde yürüm e 21 Taş kesilme

X

X

15 Mekân aşma

19 Taştan ve yerden su çıkarm a

X

X

12 Ö ldükten sonra kerâmet gösterm e

18 Ateşte yanmama

X

X

X

16 Hayvanları itaate alma

X

X

11 Ö leceğin i bilm e

14 Ölüyü diriltm e

X

X

X X

X

X

X X

X

X X

X

MENÂKIBNÂMELER

83

E) F e r î d u d d î n - i A t t a r ’ ı n T e z k i r e t u ’ l - E v l i y â ’ sı: XIII. yüzyılın büyük Iranlı mutasavvıflarından Ferîduddîn-i Attar’ın Tezkiretu’l-Evliyâ adıyla tanınmış eseri, daha yazıldığı devirden itibaren Türk tasavvuf çevrelerinde, özellikle A nadolu’da çok sevilen ve tutulan bir elkitabı haline gelmiştir. O kadar ki, erkenden türkçeye çevrildiğini ve birden fazla tercümesinin bulunduğunu biliyoruz8. Bu sebeple A nadolu’­ da XIII. yüzyıldan beri yazılan menâkıbnâmelerde bu eserin hayli etkisi olmuştur. Oradaki bazı menkabeler bu yeni m enâkıbnâmelerde uyarla­ ma suretiyle kullanılmış9, bu arada pek çok m otif de aktarılmıştır (bk. tablo: 12 ve 13).

III — MOTİFLER: Gerek öteki İslâm ülkelerinde gerekse Anadolu’da yazılmış evliyâ menâkıbnâmelerinde mevcut m otifler dikkatle gözden geçirilirse, yüzlerce yıldan beri kaydedilen yüzlerce ve binlerce menkabe olmasına rağmen, kullanılan m otiflerin belli bir sınırı aşmadığı, çoğu menkabelerde aynı m otiflerin tekrarlandığı gözden kaçmaz10. Bu itibarla tek bir motifin pek çok mekabede kullanıldığına rastlandığı gibi, bazan bir menkabede bir kaç m otif bulunabilir. Muahhar menâkıbnâme yazarları, halk arasında hoşa giden ve dolayısıyla çok tutulan menkabeleri, birden fazla velîye uygula­ makta bazan sakınca görm em işlerdir11. Birbirine benzeyen vasıf ve olay­ ların ayrı ayrı yer ve zamanlarda ve değişik kimselerde bulunması muhakkak her zaman için m ümkündür; fakat, bazı durumlar buna ihti­ mal verdirmeyecek kadar bu uygulamayı meydana koyar.

Menâkıbnâmelerdeki m otiflerin sınırlı oluşu, bir envanter yapmayı da mümkün hale getirmekte böylece evliyâ menkabelerinin tahlili daha kolaylaşmaktadır. XV. yüzyılın tanınmış âlim ve mutasavvıflarından Abdurrahman Câmî, Nefehâtu’l-Uns min Hazarâti’l-Kuds ismindeki meşhur eserinde evliyâ kerâmetlerinin bir listesini vermiştir ki, bunlar m otifler­ den başka bir şey değildir12. Bu liste şöyledir: 1. Yoğu var etmek, 2. Van yok etmek, 3. Gizli şeyleri açığa çıkarmak, 8 Msl. bk. İKTCYK, ss. 559-570.

9 Msl. bk. ek: XIII. 10 Msl. bk. ek: XV. " Bk. ek: XIV. 11 Bk. Tercem e-i N efehâtu’ l-Uns, s. 80.

MENÂKIBNÂMELER

84

TABLO : 11 Şehnâme ile Türk destânî m ahsullerindeki ortak m otifler Not: Siyah harfli yazılar farklı m otifleri gösterir

w S •<

&

z

*0

ad

E s

w S <<

îS H

O Se

İ l

*£ •§ s E

.3 |

2 (A

e

2

S '2 M o s o A

•İ 8 fc\is

e

B ’S,

^V eB

3 Te <■> J5

5 5 a m ■O 8. £ * M <*

-H !■ S 2 *=3 C * 3 £ B «

,g»jj o > O İÜ

ü .T jt u

■■SE 2 n ■O u

*

M S << 2 X M î/>

X

IH .st-

t; -= S * 5

M

S.. İV .2 E AS

.S fs * c S k *bc S> v b] "O

9

S W ı_ o 5

S* £3

•s !

C •" Ss

>5b

E & -0 £ 1

S

i h S ' > 'â° ^a *2 O ■*

9 ■O

2 t»

2 a «S so

S 2

ü J*

s

»Sb

■o

tir

> .5

■= E

>bb

o “

U S <<

S

•o •5T

s s ü

c .t rr S

MENÂKIBNÂMELER

85

TABLO: 12 Tezkiretu’ l-Evliyâ m otiflerin in sünnî m enâkıbnâm elere dağılışı

tı ».

C

■S "3 *

TEZK IRETU ’ L-EVLIYA MOTİFLERİ

< t«

S

J -

• S ’S ' S ' î < rt

e

E

.5

E

G

< rt

fi G

< rt

j

C

P ü Oî u? ve ’ TS <S E ft i e^ - S S üS Sfa S «5 S <C * w S S 2 .£

1. Cansız varlıklara söz geçirm e 2. H ızır’ la görüşm e

13

E

• S ’® <d

‘

«n

cO £ t S w

X X

X

3. Cansız varlıkları hareket ettirm e

X

X

4. Tabiat kuvvetlerine hükm etm e

X

X

5. M addelerin m âhiyetini değiştirm e

X

6. D uanın kabulü

X

7. Hayvanları itaate alma

X

8. Ö ldükten sonra keram et gösterm e

X

9. A kıldan geçen leri bilm e

X

X

X

X

X X

X

X

X X

X

10. Meyvesiz ağaçta meyve oldurm a

X

X

X

X

X

X

11. Hastalıkları iyileştirm e

X

12. Mekân aşma

X

X X

X X

X

X

X

13. Hayvanlarla dostluk kurma

X

X

14. Hasım larına ürkütücü görü nm e 15. Şeytan’ la görüşm e

X

X

16. Ateşte yanmama 17. Ö lüyü diriltm e

X

18. Yoktan yiyecek çıkarm a

X

19. Felâkete düşenleri kurtarma 20. Gaybda olanları b ilm e 21. D oğum da fevkalâde haller

E

Menâkıb-ı

j3

X X

X X

X

X

86

MENÂKIBNÂMELER

TABLO: 13

•S ü. S r

TEZKIRETU 'L-EVLIYA MOTİFLERİ

■2 •£' r£ g S « s

S 3

SJ

4) İ j

S »

1. Cansız varlıklara söz geçirm e

X

2. H ızır’ la görüşm e

X

A » M re

S

e

S su s— c

<« ■o ‘e I ~ .c V *2 S w > <

JS

S a

■-

u 6

■S 3

sİ

i

Ali Sultan

E ~ r >

Seyyid

n r a

Vilâyetnâm e-i Sultan Sucauddin

Tezkiretu’ l-Evliyâ m otiflerin in gayri sünnî m enâkıbnâm elere dağılışı

3. Cansız varlıkları hareket ettirm e

X

4. Tabiat kuvvetlerine hükm etm e

X

5. M addelerin m âhiyetini değiştirm e

X

6. Duanın kabulü

X

X

X

X

7. Hayvanları itaate alma

X

X

X

X

8. Ö ldükten sonra kerâmet ■ gösterm e

X

X

X

9. A kıldan g eçen leri bilm e

X

X

X

10. Meyvesiz ağaçta meyve oldurm a

X

X

11. Hastalıkları iyileştirm e

X

X

X

12. Mekân aşma

X

X

X

13. Hayvanlarla dostluk kur-

14. H asım larına ürkütücü görü n m e

X

15. Şeytan’ la görü şm e

X

16. Ateşte yanmama

X

X

X

17. Ölüyü diriltm e

X

X

X

18. Yoktan yiyecek çıkarm a

X

X

19. Felâkete düşenleri kurtarma

X

20. Caybda olanları bilm e

X

21. D oğu m da fevkalâde haller

MENÂKIBNÂMELER

87

4. Açıkta olanları gizlemek, 5. Ölüyü diriltmek, 6. Diriyi öldürm ek, 7. Duayı gerçekleştirmek, 8. Gıyaben söylenenleri işitmek, 9. Gaybtan ve gelecekten haber vermek, 10. Su üzerinde yürümek, 11. Mekân aşmak, 12. Aynı anda m uhtelif yerlerde görünm ek, 13. Hayvan, bitki veya cansız m addelerin teşbih ettiklerini duymak, 14. Havada dolaşmak, 15. Vahşî hayvanları em rine almak.

Görüldüğü gibi, sıralanan bu m otiflerin ilk altısı, birbirinin tersi olay­ lardır.

Türk menâkıbnâm elerindeki m otiflerin bir envanter taslağı ilk defa P. Nâili Boratav tarafından yapılmıştır. Boratav, taradığı menâkıbnâmelerin hangileri olduğunu zikretmemekle beraber, A, B, C, D ve E olmak üzere tam beş ana grup içinde otuz beş m otif sıralamakta, ilerdeki araştırmala­ rın bu sayıyı daha da artırabileceğini belirtm ektedir13.

Biz de burada, Boratav’ınkinden tamemen farklı bir bakış açısına, yani m otiflerin fonksiyon ve mâhiyet açısından mütâlaası esasına dayanan bir tasnif ve envanter tarzı denedik. Bizim bu tasnifimiz, yedisi sünnî14, sekiz gayri sünnî1* eğlimli olm ak üzere değişik tarikat çevrelerinde ve zaman­ larda kaleme alınmış on beş menâkıbnâmeye dayanmaktadır. Boratav’m da belirttiği gibi, menâkıbnâme sayısı fazlalaştıkça m otif sayısının da ar­

13 Bk. Türk Folkloru, ss. 52-54. Liste için buraya bk.

14 İşaret edilen m enâkıbnâm eler sırayla şunlardır: M enâkıb-i Sipehsâlâr, M enâkıbu’ lArifin, Kerâmât-ı Ahî Evran, Menâkıb-ı Mahmud Paşa, Menâkıb-ı Ibrahim-i Gülşenî, Menâkıb-ı Kem al-i U m m î ve Menâkıb-ı Eşrefzâde. ,s Bu m enâkıbnâm eler de şunlardan ibarettir: M enâkıbu’ l-Kudsiyye, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî, Vilâyetnâm e-i H acım Sultan, Vilâyetnam e-i A bdal Musa, Menâkıb-ı Kaygusuz Baba, Vilâyetnâme-i Seyyid A li Sultan, Vilâyetnâme-i Sultan Sucâuddin ve Vilâyetnâme-i O t­ man Baba.

88

MENÂKIBNÂMELER

tacağı tabiatıyla düşünülebilir. Ancak, bu on beş menâkıbnâmede mevcut pek çok m otifin birbirinin tekrarından ibaret olduğuna dikkat edilirse, sayının fazla kabarmayacağını tahmin etmek güç değildir. Şimdi Türk menâkıbnâmelerindeki bu m otifleri şöylece tasnif edebiliriz: A) tifleri:

Velînin kendi vücudunda cereyan eden kerâmet m o ­

1. D oğum sırasında fevkalâde hallerin zuhûru (S, GS)16.

2. Ruhun bedeni terkedip dolaştıktan sonra geri dönmesi (GS), 3. Yanındakilere aynı anda değişik kılıklarda görünm e (S.GS), 4. Bir anda çok uzak mesafeleri katedebilme (Tayy-ı mekân) (S, GS), 5. Çeşitli hayvanların kalıbına girm e (GS): a) Kuş (Güvercin, şahin, doğan) olma, b) Geyik veya geyik cinsinden bir hayvanın biçim ini alma, c) Başka bir hayvan şekline bürünme 6. Öldükten sonra yeniden dirilmiş görünm e (S, GS), 7. Gölgesi yere düşmeme (GS), 8. Göklerde uçma (GS), 9. Aynı anda bir kaç yerde birden görünm e (S), 10. Yemeden, içm eden, uyumadan uzun zaman durabilme (S, GS).

11. Öldürücü ve tahrip edici şeylerden etkilenmeme (GS): a) Ateşte yanmama, b) Suda kaynayıp ölmeme, c) Soğuktan etkilenmeme, d) Silâh, zehir vs. öldürücü şeylerden müteessir olmama 12. Cinsî duygulardan uzak olma (S, GS), 13. Ö leceği yeri ve zamanı önceden bilm e (S, GS), 14. Bedeni ölm eden dünyadaki varlığını ortadan çekme (GS): a) Ortadan kaybolma, 16 Parantezler için de yer alan büyük S harfi “ sünni”, büyük GS harfleri ise “ gayri sünni” m enâkıbnâm elere işarette bulunmaktadır.

M ENÂKIBNÂMELER

89

b) At üstünde göğe yükselme, c) Melekler tarafından göğe çekilme 15. Ölüm sırasında ve sonrasında fevkalâde hallerin zuhûru (S, GS).

B) Tabiat varlıkları yan e d e n k e r â m e t m o t i f l e r i :

ve e ş y a ü z e r i n d e

c e r e ­

1. Cansız varlıkları kendiliklerinden hareket ettirme (S, GS): a) Dağları, tepeleri, taş ve kayaları yürütme, b) Eşyaları yürütüp çok uzaklara sevketme, c) Akarsuları durdurma, tersine akıtma.

2. M addelerin mâhiyet ve niteliklerini değiştirme (S, GS): a) Suyu ve diğer içkileri yağ, bal veya başka bir maddeye çevirme, b) Bitkileri taşa çevirme, c) Taşı, toprağı altın yahut mücevherat haline getirme, 3. M addelerin biçim lerini değiştirme, büyütüp küçültme, uzatıp kı­ saltma (GS), 4. Kurumuş ağaç veya odun parçasını ulu yeşil ağaç haline getirme (GS): a) O dun parçasını ağaç yapma, b) Asâyı değneği ağaç yapma, c) Ok, mızrak ve benzeri silâhları ağaç yapma.

5. Bir maddeyi, eşyayı veya cismi yoktan var etme (S).

6. Mevsimin daşında çiçek veya meyva oldurm a (GS), 7. Meyve ağacı olmayan ağaçlarda meyve oldurm a (GS), 8. Tabiat kuvvetlerini ve olayların istediği gibi yönetme (GS): a) Yağmur, kar ve dolu yağdırma, b) Rüzgar ve fırtına çıkarma, c) Şimşek çaktırma ve yıldırım ı kullanma, d) Yağan kar, dolu ve yağmuru durdurma, rüzgâr ve fırtınayı dindirme.

9. Yerden, taş veya kayadan su fışkırtma (S, GS), 10. Irmak, göl veya deniz üstünde yürüme (S, GS),

MENÂKIBNÂMELER

90

11. İrmak, göl veya denizi yarıp karşıya geçm e (GS), 12. Cansız varlıkların zikir ve teşbihlerini duyma, duyurma (S), 13. Cansız varlıkları konuşturma (S, GS), 14. Cansız varlıkları hizm etinde kullanma, onlara söz geçirm e (GS), C) H a y v a n l a r ü z e r i n d e c e r e y a n e d e n k e r â m e t m o t i f l e r i : 1. Vahşî veya yabanî hayvanları itaate alma (S, GS): a) Vahşî hayvanları zarar vermez hale getirme, b) Vahşî ve yabanî hayvanları hizm etinde kullanma, c) Vahşî ve yabanî hayvanlarla dostluk kurma, d) Ehlî hayvanlara söz geçirme.

2. Hayvanları taş haline getirme (GS), 3. Hayvanları konuşturma (GS).

D) G i z l i ş e y l e r ü z e r i n d e c e r e y a n e d e n k e r â m e t m o ­ tifleri: 1. Akıldan geçenleri bilme, düşünceyi okuma (S, GS), 2. Başka yerlerde vukûbulan olayları, mevcut kişileri görme, başkala­ rına gösterm e (S, GS), 3. Gizli eşya ve m addeleri bulup çıkarma (GS), 4. Geçmişte olup bitenleri bildirm e (S, GS), 5. Gelecekte olacakları haber verme (S, GS), 6. Kabir ahvâline vâkıf olma (S).

E) M u k a d d e s , i n s a n ü s t ü ve g i z l i g ü ç l e r ü z e r i n d e c e r e ­ yan e d e n k er âmet m o t i f l e r i : 1. Allah’ı görm e (S, GS), (GS. menâkıbnâmelerde Allah’ ı insan sure­ tinde görm e), 2. Peygamberleri görme, onun tarafından irşad edilm e (S): a) Açıktan açığa görme, b) Rüyada görme.

3. H ızır ve diğer gayb erenleriyle görüşme (S. GS), 4. Şeytan’ı görüp teşhis etme, kötülüklerine kapılmama (S),

MENÂKIBNÂMELER

91

5.

Cinlerle temas kurma, kötülüklerini yok edip hizm etinde kullan­ ma (S, GS).

F) B i y o l o j i k m â h i y e t t e k e r â m e t m o t i f l e r i : 1. Ölüyü diriltme (S, GS): a) İnsanı diriltme, b) Hayvanı diriltme.

2. Kemiklerden diriltm e (GS), 3. Cinsiyet değiştirme (GS), 4. Kısır yahut yaşlı kadın ve erkeği çocuk sahibi yapma (GS), 5. Hastalıkları iyileştirme (S, GS), 6. Vücut ârızalarını giderm e (GS).

G) V e l i l i ğ i n i kabul e d e n l e r e y ö n e l i k k er âmet m o t i f l e r i : 1. Başkalarını ermişliğe kavuşturma (S, GS), 2. Bereket getirme (S, GS), 3. Az yiyecekle çok kişiyi doyurma (S, GS), 4. Başkalarını ikaz edip kötülüğe, tehlikeye düşmekten kurtarma (S, GS): a) Yanlarında iken, b) Yanlarında olm adığı halde gözlerine görünerek, c) Rüyalarına girerek.

5. Tehlike veya felâkete mâruz kalanları fiilen kurtarma (S, GS): a) Yanlarında iken, b) Çok uzaklardan müdahale ile.

6. Ejderha ile savaşıp öldürerek halkı kurtarma (GS).

H) V e l i l i ğ i n i k a b u l e t m e y e n l e r e y ö n e l i k k e r â m e t m o ­ tifleri: 1. Başka bir velîye kerâmet kuvvetiyle üstün gelme, onu kendine tâbi kılma (GS), 2. Hasımlarını beddua ederek m uhtelif şekillerde cezâlandırma (GS): a) Başına bir felâket getirerek, b) Bir organından yoksun kılarak,

M ENÂKIBNÂMELER

92

c) Yere gömerek, d) A niden öldürerek, e) Taş haline getirerek.

3. Hasımlarına korku ve dehşet verecek durum ve kılıklarda görün­ me (GS), 4. Elindeki asâ veya değneği ejderha yapıp korku salma (GS), 5. Hasımlarına felâket musallat etme (GS): a) Oturdukları yerleri yok ederek, b) Zelzele ve yangın hâsıl ederek, c) Yere batırarak, d) Gökten ateş yağdırarak.

Yukardan beri sıralanan şu motiflere dikkat edilirse, bunlar Türk menâkıbnâmelerinde bir velînin nasıl tasavvur edildiğini, nasıl fevkalâde güç­ lerle donanm ış tabiat üstü bir varlık olarak görüldüğünü açıkça ortaya koyacak durumdadır. Bu m otiflerin çizdiği velî tablosu, bazı çizgileri ve renkleri itibariyle diğer İslâm m illetlerininkinden farklıdır. Bu çizgi ve renkler, yüzyıllar boyunca yavaş yavaş kendini göstermiştir.

Burada sünnî ve gayri sünnî guruba mahsus olmak üzere tasnif etti­ ğimiz m otiflerin pek çoğunun her iki gurupta da ortak olduğu dikkat çe­ ker. Bu tasnifte tam 30 ortak m otif bulunmakta, buna karşılık sünnî guruptaki m otiflerden 6 sı gayri sünnî gurupta, bu sonuncudaki 25 m otif ise sünnî gurupta bulunmamaktadır (bk. tablo: 14/1, 2, 3).

Sünnî gurupta bulunmayan motiflere dikkatle bakılacak olursa, bun­ ların çoğunun İslâm öncesi eski Türk inançlarından ve Kitab-ı Mukaddes’ten kaynaklananlar olduğu görülecektir. Bunların bir başka özelliği, sünnî eğilimli menâkıbnâmelerde rastlanmayan, kendinden üstün bir velî oldu­ ğuna tahammül edemeyen, intikamcı ve rekabetçi bir velî tipi çizmiş olmaladır. Bu, dikkate şâyan bir olaydır. Bunun sebebi kanaatimizce biri bakıma, gayri sünnî menâkıbnâmelerdeki velîlerin, Anadolu ve Rumeli’­ nin ilk yerleşme ve İslâmlaşma dönem inde yaşamış kişiler olmalarına bağ­ lanabilir. Çünkü bu kişiler, ya gittikleri yerlerde gayrimüslimlerle savaşarak yahut sulh yoluyla kendilerini kabul ettirmek zorundaydılar. Benzer bir durum, daha önce başka tarikat mensubu velîlerin bulunduğu mıntıka­ larda da vâki idi. Oralarda da o velîlerin nüfuzunu kırıp kendilerini yer­ leştirme hedefini güdüyorlardı.

MENÂK.IBNÂMELER

TABLO : 14/1 SÜNNÎ MENÂKIBNÂMELERDEKİ MOTİFLER

GAYRİ SÜNNÎ MENÂKIBNÂMELERDEKİ MOTİFLER

1 Doğum sırasında fevkalâda haller

Doğum sırasında fevkalâde haller

2 Aynı and a değişik kılıklarda görünm e

Aynı anda değişik kılıklarda görünm e

3 Mekân aşma

M ekân aşma

4 Ö ldükten sonra yeniden dirilm iş görünm e

Ö ldükten sonra yeniden dirilm iş görünm e

5 Yemeden, içm eden, uyum adan uzun zam an durabilm e

Yemeden, içm eden, uyum adan uzun zam an durabilm e

6 Cinsî duygulardan ârî olma

Cinsî duygulardan ârî olma

7 Öleceği zamanı ve yeri önceden bilme

Öleceği zam anı ve yeri önceden bilm e

8 Ölüm sırasında fevkalâde haller

Ö lüm sırasında fevkalâde haller

9 Cansız varlıkları hareket ettirm e

Cansız varlıkları hareket ettirm e

10 M addelerin m âhiyet ve nitelikle­ rin i değiştirm e

M addelerin m âhiyet ve niteliklerini değiştirm e

11 Yerden, taş ve kayadan su çıkarm a Yerden, taş ve kayadan su çıkarm a 12 Su üzerinde yürüm e

Su üzerinde yürüm e

13 Cansız varlıkları konuşturm a

Cansız varlıkları konuşturm a

14 Hiç yoktan yiyecek ve içecek çıkarm a

H iç yoktan yiyecek ve içecek çıkarm a

15 Vahşî ve yabanî hayvanları itaate alma

Vahşî ve yabanî hayvanları itaate alma

16 A kıldan geçenleri bilme

A kıldan geçenleri bilme

17 Gaipte cereyan ed en olayları görme, gösterme

Gaipte cereyan eden olayları görme, gösterme

18 Geçmişte olanları haber verme

Geçmişte olanları haber verm e

19 Gelecekte olacakları haber verm e

Gelecekte olacakları haber verme

20 Allah’ı görm e

Allah’ı (ınsan suretinde ‫ (؛‬görm e

93

MENÂKIBNÂMELER

94

TABLO : 14/2 SÜNNÎ MENÂKIBNÂMELERDEKİ MOTİFLER

GAYRİ SÜNNÎ MENÂKIBNÂMELERDEKİ MOTİFLER

21 H ızır ile görüşm e

H ızır ile görüşm e

22 Ölüyü diriltm e

Ölüyü diriltm e

23 H astalıkları iyileştirm e

H astalıkları iyileştirm e

24 Başkalarını erm işliğe kavuşturm a

B aşkalarını erm işliğe kavuşturm a

25 Bereket getirm e

Bereket getirm e

26 Az yiyecekle çok kişiyi doyurm a

Az yiyecekle çok kişiyi doyurm a

27 Yakınlarını tehlike ve felâketlere karşı ikaz etme

Yakınlarını tehlike ve felâketlere karşı ikaz etm e

28 Tehlike ve felâkete m âruz kalan­ ları kurtarm a

Tehlike ve felâkete m âruz kalan­ ları kurtam a

29 Tabiat kuvvetlerine hükm etm e

Tabiat kuvvetlerine hükm etm e

30 H asım larm ı m u htelif şekillerde cezalandırm a (nâdiren)

H asım larm ı m uhtelif şekillerde cezalandırm a

31

HAYVAN KALIBINA GİRME

32 YOKTAN MEYDANA ÇIKARMA 33

GÖLGESİ YERE DÜŞMEME

34 CANSIZ VARLIKLARIN ZİKİR VE TEŞBİHLERİNİ DUYMA 35

GÖKLERDE UÇMA

36 KABİR AHVÂLİNE VÂKIF OLMA 37

ATEŞTE YANMAMA

38 PEYGAMBERİN RÛHÂNİYETİ İLE TEMAS 39 40 ŞEYTAN! GÖRÜP KÖTÜLÜK­ LERİNDEN UZAKLAŞMA

ÖLMEDEN ÖNCE GÖĞE ÇEKİLME

MENÂKIBNÂMELER

95

TABLO : 14/3 SÜNNÎ MENÂKIBNÂMELERDEKİ MOTİFLER

GAYRİ SÜNNÎ MENÂKIBNÂMELERDEKİ MOTİFLER

41 AYNI ANDA BİR KAÇ YERDE OLMA

MADDELERİN BİÇİMİNİ DEĞİŞTİRTME

42

CİNSİYET DEĞİŞTİRTME

44

KURUMUŞ ODUNU YEŞİL ULU AĞAÇ HALİNE GETİRME

45

KISIR VEYA YAŞLI KADIN VE ERKEĞİ ÇOCUK s a h i b i YAPMA

46

MEVSİMİNİN DIŞINDA MEYVE VEYA ÇİÇEK OLDURMA

47

VÜCUT ÂRIZALARINI GİDERME

48

MEYVE AĞACI OLMAYAN AĞAÇ­ LARDA MEYVE OLDURMA

49

EJDERHA İLE MÜCADELE

50

RUHU BEDENİNİ TERKEDİP TEKRAR DÖNME

51

BAŞKA BİR VELÎYE MEYDAN OKUYUP ONU ALTETME

52

SUYU YARIP KARŞIYA GEÇME

53

KEMİKLERDEN DİRİLTME

54

CANSIZ VARLIKLARA SÖZ GEÇİRME

55

HASIMLARINA KORKU VERİCİ KI­ LIK VE DURUMDA GÖRÜNME

56

İNSAN, HAYVAN VEYA BİTKİYİ TASA ÇEVİRME

57

HASIMLARINA FELÂKET MUSALLAT ETME

58

HAYVANLARI KONUŞTURMA

58

ASÂYI EJDERHA HALİNE GETİRME

59 60

١"

96

MENÂKIBNÂMELER

Yukarda bir tasnif ve envanter denem esin i yapm aya çalıştığım ız Türk evliyâ m en k abelerin d ek i m otiflerle ilgili araştırm aların ben zerlerin i di­ ğer İslam m illetlerin in m en âkıbn âm eleri ü zerind e d e gerçekleştirm ek m üm kün olabilseydi, şüphesiz bun ların karşılaştırılm asından çok ilgi çe ­ k ici sonuçlar çıkabilirdi. Biz şahsen, böyle b ir çalışm a sonunda b irb irin ­ den hayli farklı velî tip lerin in ortaya çıkacağı ve b u tip lerin o m illetlerin gen el karakterlerini ve İslâmî anlayışlarını aksettireceği kanaatindeyiz.

SONUÇ Şunu hemen belirtelim ki, bu çalışmanın kendi sınırlan içinde ama­ cı, Türk menâkıbnâme edebiyatı hakkında kesin bir takım sonuçlara var­ mak değildir. Zaten, önsözde de bildirildiği üzere, asıl maksat, bundan böyle menâkıbnâmeler üzerinde m uhtelif yönlerden yapılacak derinleme­ sine araştırmalara bir giriş yapmak olduğuna göre, böyle genel mâhiyette bir çalışmadan bunu beklem ek doğru olmaz kanaatindeyiz. Bu konuda kesin sonuçlar ancak, her tarikat içinde, başlangıcından günümüze kadar meydana getirilen menâkıbnâmelerin ayrı guruplar halinde karşılaştır­ malı incelem eleri neticesinde elde edilebilir. Bu ise uzun vâdeli ve deği­ şik ellerden yürütülmesi lâzım gelen bir iştir.

Bununla beraber, menkabe ve menâkıbnâme türünün tasavvuf tari­ hinde nasıl ortaya çıktığı, buna parelel olarak Türk menâkıbnâme edebi­ yatının hangi şartlar altında doğduğu; ne gibi âmillerin tesiriyle geliştiği genel çizgileriyle de olsa az çok belirlenmiştir. Özellikle Anadolu Selçuk­ luları ve Osmanlılar zamanında menâkıbnâmelerin çeşitli tarikatlar için­ de, onların tabii gelişme çizgileri doğrultusunda nasıl ve ne gibi örnekler ortaya koydukları ve bunların mâhiyeti, imkân ölçüsünde gösterilmeye ça­ lışılmıştır. Ancak yukarda işaret olunan geniş çaplı araştırmalar tamam­ landığında, hem Türk edebiyat tarihinin eksik kalmış bir yönü ikmal edilmiş, hem de Türk kültür tarihi bugüne kadar fazla ilgi görm eyen zen­ gin bir kaynak türü kazanmış olacaktır. Am a hepsinden önemlisi, Türk kültür tarihinin pek iyi tanınmayan m ühim bir cephesi daha aydınlığa kavuşacaktır.

F. 7

EKLER (KARŞILAŞTIRMALI METİNLER)

KUR’AN-I KERİM KAYNAKLI MENKABE ÖRNEĞİ EK: 1 (Das Vilâjet-nâme des Hâdschim Sultan, nşr. R. Tschudi, Berlin 1914, ss. 70-71) (Hacım sultan, yanında Pakça Sul­ tan ve dervişleriyle birlikte Seyyitgaziye gitmektedir. Yolda önlerine, yağan yağmurla coşmuş bir ırmak çıkar. Pakça Sultan ve dervişler ır­ mağı geçemezler): Hacım sultan suyun yanına geldi, eyitdi: “ Ey aziz sul Pak, tayyib ve tâhir su! Akub dost cemâlin arzusun idersin. Ol dost aşkına bize geçit ver.

Sen dahi dostuna, biz dahi dosta g i­ deriz, durmak yok” dedi. Filhal an­ dan su iki şakk oldu, aşağısı akdi, yukarısı muallak durdu. Andan Ha­ cım Sultan eyitdi: “ Gelin, imdi geçin” dedi, geçtiler.....

— Derken (Firavuncular) güneş d o­ ğarken arkalarına düştüler.

— Vaktâki iki ordu birbirini gördü; Musa’ya ashabı dediler ki: “ Muhak­ kak erişilip yakalandık”.

— B unun ü zerin e Musa’ ya “Asânı denize vur!” diye vahyettik.

(Vurunca) derhal (deniz) yarıldı, her parçası kocaman dağ gibi oldu.

— Ötekileri de buraya yanaştırdık.

— Musa ile maiyyetinde bulunanla­ rın hepsini kurtardık.

(Kur’an-ı Kerîm, eş-Şuarâ, 60-64)*

* Krş. Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, XIV/21-23.

KUR’AN-I KERÎM KAYNAKU MENKABE ÖRNEĞİ

(Cezbî, Vilâyetnâme-i Seyyid Ali Sultan, Cebeci İl Halk Kütüpha­ nesi, nr. 1189, s. 18) ....Nâgâh öğle namazı vakti irişüb gazîler abdest alub namaz kılmak murad eylediler. Ol yirde su bula­ madılar ki abdest alalar. O l vakt Emir Sultan tizlik idüb elinde bir cıdası var idi, ol mübarek cıda ile “ Ya Allah!” deyüb bir kez çaldı, be-kudret-i Hudâ ve velâyet-i evli­ yâ ol yirden âb-ı hayat misâli bir su çağlayup revan oldu....

EK; II (Kur’an-ı Kerîm, el-Âraf, 160)* — Biz onları (İsrâiloğulları’nı) on ikiye, (o kadar) torunlara (kabile­ ye), ümmetlere ayırdık. (Tih’de susayan) kavmi, (Musa’dan) su is­ tediği zaman “Asânı taşa vur!” di­ ye vahyettik de ondan on iki pınar kaynayıp akdi. İnsanların her kısmı su içecekleri yeri iyice belledi.

* Krş. Kitab ı Mukaddes, Çıkış, XVII/3-6.

KİTAB I MUKADDES’TEN UYARLANAN MENKABE ÖRNEĞİ EK : III (Uzun Firdevsî, Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî, nşr. A. Gölpınarlı, İs­ tanbul 1958, s. 24) .... Hacı Bektaş, Açıkşaray adlı bir köye geldi. Köyde bir kadına “ Der­ vişlere yiyecek var mı? Varsa getiriver!” dedi. Kadın “ Dur, bekle!

Getireyim” dedi. Evine geldi. Kay­ nanasına “Ana, dervişler geldi, Tan­ rı için lokma ister. Küpde biraz yağ var; Tanrı verene verir. Biraz ek­ mekle bir parçacık yağ verelim” de­ d i. K aynanası “ Yağ az k a ld ı, dokunma” dedi. Gelini “ Tanrı için istiyor, ben vereceğim” deyip bir ek­ mek içine biraz yağ koyup götürdü, H ünkâr’a sundu. Hacı Bektaş “Art­ sın, eksilmesin. Taşsın, dökülmesin” dedi. Gelin eve dönünce gördü ki, küp ağzına kadar yağla dolmuş ....

(K itab-ı M ukaddes, I. Krallar, XVII/10-16) “ İlya Rabb’ın emriyle Sayda’nın Tsarefat şehrine gider. Orda dul bir ka­ dına rastlar. Ondan yiyecek ister.”

Ve dedi: Senin Allah’ın Hay Yahovanın hakkı için, pidem yok. Ancak küpde bir avuç un ve tulumda biraz yağ var; ve işte ben iki parça odun devşiriyorum ve içeri gireceğim...

Ve İlya ona dedi ki: Korkma, git de­ diğin gibi yap. Ancak ondan önce benim için küçük bir pide yap da bana getir, ve kendin için ve oğlun için sonra yaparsın... Ve kadın gidip İlya’nın sözüne göre yaptı ve İlya ile kadın ve onun ev halkı çok günler yemek yediler.... Küpte un tükenme­ di ve tulumda yağ eksilmedi.

KITAB-I MUKADDES’TEN UYARLANAN MENKABE ORNEGI EK: IV (M enâkıb-ı H acı Bektaş-ı Velî, ss.

27-28, 64-65) (H acı Bektaş’a ekm ek ve yağ veren Kadıncık, sonunda on u n bir velî o l­ duğunu anlar; durum u kocasına an­ latır. O n u evlerin de kendileriyle birlikte oturm ağa davet için m esci­ de giderler): Kadıncak besm ele çe­ kip girdi, ardınca da İdris girdi ....H uzuruna varıp elin i öptüler... “ Sultanım, dediler, sizi kulunuzun evine dâvete geldik; umarız ki kabul eder, ayağınızı basar, bize şeref ve­ rirsin iz”... İdris önde, H acı Bektaş ortada, en arkada da K adıncık, yü­ rüyüp d oğru ca eve geldiler. (O gün­ den sonra H acı Bektaş K adıncık’ ın ve İdris’ in evinde ikam ete başlar). .ı..Kadıncık’ ın âdetiydi, H ünkâr abdest alsa, yemekten sonra ellerini yıkasa, o suyu içerdi. Bir gün Hünkâr abdest alırken burn u kanadı.... Ka­ dın cık leğeni alıp götü rdü ...leğen i kaldırıp içti, tekrar H ünkar’ın ön ü ­ ne getirdi. H ünkâr “ Kadıncık, dedi, bizden um duğu n nasibi aldın; sen­ den iki oğlum uz gelecek adımızla....

Bu söz ü zerine K adın cık’ ın üç oğlu oldu....

(K itab-ı M u k add es, II. Krallar, IV/8-18) Ve günün b irin d e vâki oldu ki, Elişa Şunem ’e geçiy ord u , ve orada b ü ­ yük b ir kadın vardı; ve kadın on u ekm ek yem eğe zorladı. Ve öyle oldu ki, her geçtikçe ekm ek yem ek için oraya uğradı. Ve kadın kocasına de­ di: İşte daim a yanım ızdan geçen bu adam ın m ukaddes b ir A llah adam ı olduğunu anladım . Haydi on u n için duvar üzerinde küçük bir yukarı kat odası yapalım ... Ve gü n ü n birin d e vâki o lduki, oraya geldi ve yukarı kattaki odaya girip orada yattı. (Elişa kadına iyilik yapm ak ister. Uşak­ tan oğlu olm a d ığ ın ı öğren ir). Ve Gehazi (uşak) dedi. Gerçek onun o ğ ­ lu yoktur ve kocası da yaşlıdır. Ve de­ di: K adını çağır. Ve on u çağırd ı ve kadın kapıda durdu. Ve dedi: Bir yıl sonra bu m evsim de kucağında b ir oğlu n olacak... Ve kadın gebe kaldı, ve Elişa’nın k en din e söylem iş o ld u ­ ğu gibi b ir yıl sonra o m evsim de bir oğu l doğu rdu ...

KİTAB I MUKADDES’TEN UYARLANAN MENKABE ÖRNEĞİİ EK : V (Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, s. 35)

(Kitab-ı M ukaddes, IV/1-7)

II. Krallar,

Bir gün kalabalık bir topluluk Hacı Bektaş’ı ziyarete geldi. Kadıncık, Hünkâr’a gidip, “ Erenler, ekmek yapmak için un yok; değirm ene g ö n d erd iğ im iz buğday öğü n ü p gelm edi” dedi... Bunun üzerine Hünkâr “ Çuvalları silkin” dedi.

Silktiler, b ir avuç kadar un çıktı.

Hünkâr’ın emriyle o onu bir tekne­ ye koydular; yoğurup üstünü bir bezle örterek huzuruna getirdiler.

Hünkâr mübarek ellerini bezin üs­ tüne koyup bir besmele çekti ve “Al­ lah bereket versin. Pişirin, fakat teknenin üstündeki bezi açmayın” dedi. Kadıncık köylünün kızını ge­ linini çağırdı. Geldiler, birkaç yere saç koydular; tamam kırk gün o tek­ nenin hamurunu pişirdiler, takatları kalmadı, âciz oldular... Hünkâr “ Tekneyi getirin” dedi, getirdiler... Örtüyü açtı, hamuru dört parça yaptı. “ Bunları da bazlama yapın, pişirin” dedi. Dediği gibi pişirdiler, tükendi.

(Bir gün Elişa’ya bir kadın gelerek kocasının öldüğünü bildirdi ve yar­ dım istedi. Evinde azıcık zeytinya­ ğından başka bir şeyi kalmamıştı.

Bunun üzerine Elişa kadına) Ve de­ di: Git, dışardan bütün komşular­ dan kendin için eğreti kaplar al, az alma. Ve içeri girersin ve kendinin ve oğullarının üzerinden kapıyı ka­ parsın ve bütün o kaplara yağı d ö­ kersin ve dolanı bir tarafa koyarsın.

Ve kadın onun yanından gitti ve ka­ pıyı kendi üzerine ve oğulları üze­ rine kapadı. Ve kendisine kaplar getirdiler ve o doldurdu. Ve vâki ol­ du ki, kaplar dolunca oğluna dedi: Bana bir kap daha getir. Ve oğlu ona dedi: Artık kap kalmadı. Ve zeytin­ yağı kesildi.

KİTAB I MUKADDES’ TEN UYARLANAN MENKABE ÖRNEĞİ E K : VI (Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli, s. 89) Bir zaman Konya’da taun salgını ol­ du. Pirabi Sultan’ın iki o ğlu da ta­ undan öldü. Derken üçüncüsü de tutuldu, bir kaç gün yattı, sonunda can verdi. Teneşire koyup yıkarlar­ ken Pirabi eve girdi. Baktı ki hatu­ nu çok ağlamaktadır... Besmele çekti, oğlunun eline yapıştı. “ Kalk oğul” dedi. Tanrı’nın emriyle oğlan­ cık dirildi, ayak üstüne kalktı. Pira­ bi aldı, kadına götürdü...

(Kitab-ı M ukaddes, IV/17-37)

II. Krallar,

(Elişa kendini devamlı olarak misa­ firliğe kabul eden karı kocanın evin­ de kalmaktadır. Bir gün evin erkek çocuğu hastalanarak ölür. Kadın Elişaya giderek durumunu anlatır. Eli­ şa çocuğun ölüsünün yanına gider): Ve girip kapıyı kendi elleriyle kapa­ dı ve Rabbe yalvardı ağzını onun ağ­ zı üzerine ve gözlerini ve avuçlarını onun gözleri ve avuçları üzerine koydu ve üzerine uzandı... ve çocuk yedi kere aksırdı ve gözlerini açtı.

Ve kadın onun yanına geldi ve Eli­ şa, al oğlunu dedi...

BUDİZM KAYNAKLI MENKABE ÖRNEĞİ EK : VII (F erîdu ddîn Attar, Tezkiretu’lEvliyâ, nşr. R. A. Nicholson, Leiden 1905 I, 86-87).

(Contes et legendes du Bouddhisme Chinois, çinceden çev: E. Chavannes, Paris 1927, s. 92)*

İbrahim b. Edhem ilk zamanlarda Belh şehrinin hükümdarı idi. Bü­ tün âlem onun em rine ve ferm anı­ na tâbi bulunuyordu. Bir gün Hızır Aleyhisselâm kendisine görünerek bu saltanatın bâki olm adığını, ken­ dinden öncekiler gibi onun da bir gün yok olacağını bildirdi... Bunun ü zerine İbrahim b. Edhem dünya­ nın fâniliğini anladı. Tacını ve tah­ tını, saltanatını terkederek yollara düştü. Yolda rastladığı bir koyun ço­ banına sırtındaki parlak ve altın iş­ le m e li e lb is e le r i verdi ; o n un külâhını ve keçesini alarak derviş­ lik ve fakirlik yoluna girdi...

Vaktiyle Mo-t’ien-lo adında bir kral­ lık vardı. Bunun Nan diye bir kralı bulunuyordu. Çok okumasını ve dü­ şünmesini seven bu kral, bu sayede ilâhı kuvvetlerle irtibat kurmuştu.

Günün birinde, bu dünyada bulu­ nan her varlığın yok olacağını anla­ dı. “ Benim vücudum da bir gün yok olacağına göre, onu nasıl korumalı­ yım?” diye düşündü. Sonunda salta­ nat ve şöhretten vazgeçti; zevk ve safâyı bıraktı. Elbiselerini çıkarıp bir râhip kıyafeti giyerek yollara düştü...

* M. S. III. yüzyılda hintçeden çinceye çevrilmiştir.

BUDİZM KAYNAKLI MENKABE ÖRNEĞİ EK : VIII (Menâkıb-ı Kaygusuz Baba, Elmalı Tekkesi nüshası, ss. 29-30)

(Contes et Legendes du Bouddhisme Chinois, ss. 168-169)*

... Kaygusuz Baba Sultan tevâbiiyle bir müddet ol kasırda sâkin olub bâdehu hacc niyetine Mısır’dan çıkub ol kırk nefer yoldaşlarıyle Beytullah tarafına müteveccih oldular. Kanun ve kaide oldur ki, huccac-ı müslimîn cem’olub Mısır’dan mahfel-i şerif çıkub emîr-i hacc ile maan gice yürür­ ler, sabah oldukda konar, taam bişirüb tenâvü liderler, bir mikdar istirâhat iderler, akşam olıcak ko­ narlar. Hikmet-i Hudâ ve velâyet-i evliyâ zâhir olub her gün bir şehre irişüb her biri tâbnak yorgun, sabah akşam olunca yürürlerdi. Çünkim akşam olurdı ırakdan bakıb görür­ lerdi bir şehr-i muazzam önlerinde peyda olur idi. Her biri parsa idüb ol şehrden nafaka alıb ve dürlü levâzımların görürlerdi. Alesseher kalkub her biri uykudan bîdar olub... görürlerdi... ne şehr var ne bâzar...

Prens Sudâna Çibi ülkesinin tek vâ­ risi olup, çok cöm ert biriydi. Bu hu­ yu sebebiyle babasının çok sevddiği beyaz bir fili, düşman ülkeden iste­ yenlere verdi. Babası buna kızarak onu ‘T ’ant’o dağında yalnız yaşama­ ya mahkûm etti. Prens karısını ve iki çocuğunu alarak yola düştü. Yol çok uzundu. Açlık ve susuzlukla mü­ cadele ederek yol aldılar. Fakat onun bu halini gören deva (ilâh) 1ar kralı Trayastrimşas, geniş bir batak­ lığın ortasında büyük bir şehir mey­ dana getirdi. Prens ve ailesi o gece orada yiyip içip dinlediler. Ertesi gün sabah kalkarlar ki, şehir kaybol­ muş. Böyle böyle o uzun yolu sıkın­ tı çekm eden katedip dağa ulaşırlar.

M.S.V. yüzyılda hintçeden çinceye çevrilmiştir.

HIRİSTİYAN AZİZ MENKABELERİNDEN UYARLANAN MENKABE ÖRNEĞİ E K : IX (Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî, ss.

46-47)*

(H. Delehaye, Les Legendes Grecques des Saints Militaires, Paris 1909, ss. 74-75)

(Hacı Bektaş’ın Rumeli’ni irşad için gönderdiği Sarı Saltık, Kaligra ka­ lesi denilen bir yere gelir): Kale lâzoğlanlarından bir kâfir beğinindi.

Ansızın o kalede yedi başlı bir ejder­ ha belirmişti. Onun korkusundan bey ile halk orayı bırakıp uzak bir kaleye gitmişlerdi. Sarı Saltık doğ­ ru o ejderhanın üstüne vardı... He­ men tahta kılıcı çekip ejderhanın birer birer yedi başını da kesti. (Son­ ra Sarı Saltık kalenin beyine haber gönderip tehlikeyi bertaraf ettiğini bildirir. Durumu öğrenen bey, hal­ kı da alıp tekrar kaleye gelir ve hep birlikte müslüman olup Sarı Saltık’ın m üridliğine geçerler).

. . . O sırada burada Selbios adında bir kral vardı. Bu kral kötü bir in­ sandı. Putperest idi. Onun hâkim olduğu şehrin yanındaki gölde kor­ kunç bir ejderha meydana çıktı. Bu canavar kralın iki kızını da esir et­ mişti. İşte o sırada Saint Georges oraya geldi ve ejderhaya saldırarak mücadeleye girişti. Sonunda cana­ varı öldürerek kızları ve şehir hal­ kını kurtardı. Bunu gören kral ve halkı, putperestliği bırakarak toplu­ ca Hıristiyanlığı kabul ettiler ve Sa­ int Georges’a tâbi oldular.

* Krş. Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi, İstanbul 1314, II, 133-138.

ŞEHNAME KAYNAKLI MENKABE ÖRNEĞİ EK: X (Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî, s. 52) (Ahî Evran’ın dericilik sanatındaki maharetini kıskananlar, Kayseri be­ yine giderek sattığı maldan daha az vergi ödediği bahanesiyle onu şikâ­ yet ederler). Kayseri beyi bir kaç adam gönderdi “ Varın, o da şu ka­ dar vergi versin, alın” dedi. Kullar tabakhâneye gittiler; baktılar ki ka­ pı kapalı, ortada kimsecikler yok.

Kapıyı açıp içeri baktılar ki, bir de ne görsünler, tabakahânenin içinde kocaman bir evran* var. Gözlerinin içi külhan alevi gibi parlamada. Ağ­ zını açıp kendilerine karşı kükrü­ yor. Akılları başlarından gitti (Bu, evran yani ejderha kılığına girmiş A hî Evran’dan başkası değildir).

(Firdevsî, Şehnâme, çev: N. Lugal, İs­ tanbul 1967, 3. bs., I, 116-117) Feridun, oğullarının, bu üç padişa­ hın gelmekte olduğunu duyunca he­ men yola çıktı. Onların yüreklerini anlamak, kötülükleri üzerindeki şüphelerini giderm ek istedi. Öyle bir ejderha kılığına girdi ki, arslan bile onun eline geçse, canını kurta­ ramazdı. Coşmuş, köpürmüş bir h alde a ğ zın d a n ateş pü sk ü ­ rüyor du...

* Gölpınarlı neşrinde birden fazla evrandan bahsedilir, fakat yazma nüs­ haların çoğunda bir tek evranın bahsi geçer.

TÜRK DESTANI KAYNAKLI MENKABE ÖRNEĞİ EK : XI (Vilâyetnâme-i Abdal Musa, Bedri Noyan özel kütüphanesi nüshası, ss.

13-14)*

(Abu Müslim, Le Porte-hache du Khorassan, frans. çev: I. Melikoff, Paris 1962, s. 99)

Abdal Musa Sultan namaz vaktinde durıgeldi; gördü ki bir kara canavar yer kazub çağırır. Kara Abdal’a bu ­ yurdu: “ Baltanı bile...”. Kara canava­ rı gösterdi. “ Eyle kim seğirt, Teke b e ğ in in ru h u du r, ol bâba yetiştirmeyelüm” didi. Kara Abdal dahi koğarak ol canavarı yetişüb depeledi. (Tam o sırada Teke beği A n­ talya’ya giderken yolda atının ayağı sürçer ve tepe üstü yuvarlanarak ölür).

(Ebu Müslim-i Horasanı Emevîler’le cihad için hazırlanır; bir balta yaptırır). Bu esnâda Nasr-ı Seyyar Kişmihin ormanlarında aynı adı ta­ şıyan şehrin yakınında bir sürek avı tertip etti. Zira gölün kıyısındaki ça­ lılıklarda bir canavar kaplan gizle­ niyordu. Ve rivâyet olundu ki, Mervan’ın tâlii bu kaplanı öldürene bağlıdır. Ebu Müslim, Kündekıran İshak adındaki arkadaşından balta­ sını ödünç alıp canavarın peşine düştü. Kaplan çalılıklardan çıktı ve ikisi arasında korkunç bir mücade­ le başladı. Sonunda Ebu Müslim ca­ navarı ö ld ü r d ü . (Bu canavar, Mervan’ın ruhudur. Onun ölmesiy­ le birlikte Mervan da ölür).

* Krş. Menâkıb-ı Kaygusuz Baba, ss. 9-10.

İLK ÇAĞ ANADOLU MİTOLOJİSİ KAYNAKLI MENKABE ÖRNEĞİ EK : XII (M. Şükrü Akkaya, Orta Anadolu’ ­ da Bir Dolaşma, Ankara 1934, s. 7)

(Azra Erhat, M itoloji Sözlüğü, İstan­ bul 1978, 2. bs., s. 224).

Vaktiyle bir padişah varmış. Paraya, altına pek düşkünmüş. Her vakit Tanrıya “ Neyi tutsam altın olsun” diye dua edermiş. Bir gün Hızır Aleyhisselâm gelmiş, ne istediğini sormuş; o da “ Ne tutarsam altın olsun” demiş. Hızır “ Yarın bu vakit­ ler abdest al, Allah’a dua et, neye eli­ ni sürersen altın olacak” demiş. Her şeye elini sürmüş altın olmuş. Der­ ken ağlamağa başlamış. Hızır gel­ miş, niye ağladığını sormuş. “ Her neyi tutarsam altın oldu. Yiyip içemiyorum” diye cevap vermiş. Hı­ zır demiş ki “ Yarın yine abdest al; bir ibrik su doldur; elini dokundu­ ğun yerlere sür; eskisi gibi olur”. Pa­ dişah da öyle yapmış.

Kral Midas, Tanrı Dionysos’un yakı­ nı ihtiyar kılığındaki Silenos’a iyi­ lik eder. Bu Dionysos’un hoşuna gider. Midas’a dilediğini vereceğini söyler. Midas da her dokunduğu şe­ yin altın olmasını diler... Midas sa­ rayına dönerken yolda kopardığı bir dal altın olur. Yerken aldığı bir çakıl taşı altın olur., buna fazlasıyla sevinir. Ne var ki, sofrasına oturup ekm eği ağzına götürüp şarabı iç­ mek istediğinde ikisi de altın külçe­ si olur. Midas Dionysos’a yalvarır.

Dionysos Midası bağışlar; ona Sardes’e gitmesini, Paktolos deresinin kaynağına çıkmasını ve topraktan fışkıran sularla başını ve ellerini yı­ kamasını buyurur. Kral da denileni yapar ve ırmak sularında arınır.

TEZKİRETU’L-EVLİYÂ KAYNAKLI MENKABE ÖRNEĞİ EK : XIII (Elvan Çel ebi , M en â k ıb u l’ lKudsiyye, Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi, nr. 4937, v. 12b):

(F erîd u d d în Attar, Evliyâ, II, 297):

Tezkiretu’ l-

Şeyh nûr-i Hudâ veliyyullah Der makamât çün Safiyyullah Ayruğı ten gibi vü baş oldur Menzil oldur ayruğı yoldur Yol u menzil bile yürir iy aceb Canverler yüzin sürer iy aceb Nâgehân bir bölük geyik hurrem İrüşür şeyhe yüz vurur ol dem Şeyh işaret eder döner onlar Ayna Dövle’ye baş urur bunlar

Nakledilir ki birgün, bir kuş gelip Şeyh (Ebû İshak Kâzerûnî) nin eli­ ne konar. Yine öyle birgün, bir ta­ kım geyikler gelerek insanların arasından geçip Şeyh'in yanında du­ rurlar. Şeyh de eliyle onların başını okşar. (Bu geyikler zaman zaman Şeyh Kâzerûnî’ nin yanına gelmeyi ve onunla beraber bulunmayı itiyad haline getirmişlerdir.)

Krş : Geyikli Baba menkabesi, Terceme-i Şakayık, s. 31.

F. 8

b ir v e l iy e a i t m e n k a b e n in b a ş k a b i r v e l i iç in

KULLANILMASI EK : XIV (Elvan Çelebi, Menâkıbu’l-Kudsiyye, v. 8 a) Seyyidu’l-halk hulk-ı şeyh-i kebîr O l Rifâî* ki gün gibi balkır Mâr-ı sengîn elinde şîr-i jeyan Üzre binmiş gelür ki kanı fülan Şeyh ister ki göre gösterde Halvetinden revan çıkar Dede** Eyeri hâdime işaret eder Kor dîvar üzre, hâdim ata gider Ata binmez dede, dîvara binür Dîvar altında at gibi atılur Birbirlerine mukabil oldu bûlar Yir ü gök doldı dop dolu envar

* Seyyid Ahm ed-i Kebîr-i Rifâî ** Dede Ğarkın

(Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî, ss.

49-50)

Akşehir’de bir er vardı. Adına Seyyid Mahmud Hayrânî derlerdi. Bu er bir arslana bindi, bir yılanı kam­ çı yaptı. Üç yüz dervişiyle Hünkârı görm ek için yola çıktı. Sulucakaraöyük’e yaklaşınca hali Hünkâr’a ha­ ber verdiler. Hünkâr “ O gelen kimse canlıya binmiş, biz de cansı­ za binelim” dedi. Kızılca Halvet ya­ kınında bir kaya vardı; bir dam duvarı kadar büyüktü. O kayaya bin­ di... Kaya hem ence kuş uçar gibi gürleyip Aliler sırtına doğru yürü­ meye başladı. (S. Mahmud Mayrânî durumu görünce hatasını anlar, özür diler ve dost olurlar).

BİR MOTİFİN DEĞİŞİK MENKABELERDE KULLANILMASI (Asâyı ederha haline çevirmek*) EK : XV (Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî, ss. 82) (Hacı Bektaş vefat edince Sarı İsmail adındaki halifesi, şeyhinin vasiyeti üzerine tekkeyi bırakıp yola çıkar.

Nereye yerleşeceğini anlamak için sopasını atar. Sopa nereye düşerse oraya yerleşecektir). Dergâhtan çı­ kıp sopasını attı. Can gözüyle gör­ dü ki, Menteşe ilinde, Tavas’da bir kilisenin kubbesini delip içeri düş­ tü. O sırada m eğer bir keşiş kilise­ de İncil okurmuş. Sopa kubbeyi delip içeri düşünce keşişin gözüne ejderha gibi göründü. (Keşiş korkar ve müslüman olur).

(Ebu’l-Hayır-ı Rûmî, Saltıknâme, Topkapı Sarayı Müzesi (Hazine) Kü­ tüphanesi, nr. 1612, v. 254a) (Sarı Saltık R um eli’nde Kalanoş şehrine gelir. Halkı müslüman olmaya, ya­ hut haraç vermeye zorlar; halk red­ deder) ... Elinde bir nîze (mızrak) si vardı dem irden. Yire bıraktı. Duâyı İsm-i Azam okudu, üfürdü. O l nî­ ze yedi başlı ejderha olup ol hisar üzre başın kaldırub dahî hücum eyledi...

(Vilâyetnâme-i Sultan Şucâuddîn, O. Köprülü özel kütüphanesi nüshası v. 13a) (Burada da, velî olduğunu kabul et­ meyenlere karşı Sultan Şucâuddîn, elindeki meftûl (dem ir asâ) ü yere bırakır. Meftûl derhal bir ejderha olur. Görenler korkup kaçarlar.

* Krş. Kur’an-ı Kerîm, el-Âraf, 106-107; Kitab-ı Mukaddes, Çıkış, IV/1-5.

SEÇİLMİŞ BİBLİYOGRAFYA 1 — KAYNAKLAR: ABDULLAH B. VELİYYUDDİN: Menâkıb-ı Eşrefzâde, nşr. A bdu llah Uçman-

O nder Akıncı, (Eşrefoğlu Rûmî, Hayatı ve Menkıbeleri), İstanbul, 1976.

ABDÜRREZZAK EFENDİ: Menâkıb-ı Emir Buhârî, Süleymaniye (Esad Efen­

di) Kütüphanesi, nr. 3622/9. ________ : Menâkıb-ı Şeyh Vefa, Süleymaniye (Esad Efendi) Kütüphane­ si, nr. 3622/1.

AHMED Ef l â k î : Menâkıb al-Arifin, nşr. Tahsin Yazıcı, A nkara 1956-1959, 2 cilt.

________

: Ariflerin Menkıbeleri, çev: T. Yazıcı, İstanbul 1959-1961, 2. cilt.

AHMEDÎ: Kitab-ı Mürşid-i Pendnâme-i Ahmediyye, İstanbul 1303.

ANONİM: Tevarih-i Âl-i Osman, İ. Ü. K ütüphanesi, ty. nr. 2438. ÂŞIK AHMED: Menâkıb-ı Kemâl-i Ümmî, M illet Kütüphanesi, m anzum , nr.

1323. ÂşiK ÇELEBİ: Meşâiru’ş-Şuarâ, faks, nşr. Meredith-Owens, London 1971. ÂŞIKPAŞAZÂDE:

Âşıkpaşazâde Tarihi n şr. Â l i Bey, İs ta n b u l 1332.

BUHÂRÎ, MUHAMMED B. İSMAİL: Sahîhu’l-Buhârî, V. cilt, K ahire (tarihsiz).

BUSBECQ O. G h İSELİN: Türk Mektupları, çev: H. Cahit Yalçın, İstanbul (ta­ rihsiz).

CEZBÎ: Vilâyetnâme-i Seyyid Ali Sultan, Adnan Otüken Halk Kütüphane­

si, nr. 1189.

Dede Korkut Kitabı: nşr. Muharrem Ergin, Ankara 1964.

DERNSCHWAM, H AN S:

Ihgebuch, nşr. F. Babinger, Leipzig 1923.

Vilâyetnâme-i Hacım Sultan (Das Vilâjet-nâme des Hâdschim Sultan), nşr. R udolf Tschudi, Berlin 1914.

DERVİŞ B U R H A N :

E b U’I-Hayr -I RÛMİ: Saltıknâme, Topkapı Sarayı Müzesi (Hazine) Kütüpha­

nesi, nr. 1612.

ELVAN ÇELEBİ: Menâkıbu’l-Kudsiyye fî M enâsıbi’l-Unsiyye, nşr. İsmail E.

Erunsal—A. Yaşar Ocak, İstanbul 1984.

MENÂKIBNÂMELER

118

Menâkıb-ı Akşemsuddîn, nşr. A. İhsan Yurd (Şeyh Akşemseddin, Hayatı-Eserleri), İstanbul 1972.

E n İSİ:

Vilâyetnâme-i Sultan Şucâuddîn, Orhan Köprülü özel kütüphane­ si nüshası.

E s İr î :

Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi, II. cilt, İstanbul 1314.

EVLİYÂ ÇELEBİ:

F e r İDUDDİN ATTAR:

Tezkiretu’l-Evliyâ, nşr. R. A . Nİcholson, London 1905,

2 cilt.

FİRDEVSÎ:

Şehnâme, çev: Necati Lugal, İstanbul 1967-1968, 4 cilt, 2 bs.

Kerâmât-ı Ahi Evran, nşr. F. Teachner, (Eine Mesnevi Gülschehris auf Achi Evran), Leipzig 1930.

GÜLŞEHRÎ:

HALİL B. İSMAİL:

Şeyh Bedreddin Menâkıbı, nşr. A . Gölpınarh, İstanbul

1967.

Tibyânu Vesâili’l-Hakayık, Süleymaniye (Fatih) Kütüphanesi, nr. 430-432, 3 cilt.

HARİRÎZÂDE K e MALUDDİN:

H a t İB-İ F a r İSÎ:

Menâkib-i Cemal al-Dîn-i Sâvî, nşr. T. Yazıcı, Ankara 1972.

HAZİNİ: Cevâhiru’l-Ebrar, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, ty., nr. 3893.

Menâkıb-ı Pirî Baba, Topkapı Sarayı Müzesi (Hazine) Kü­ tüphanesi, nr. 1313.

H O C A İBR AH İM :

ALİB. OSMAN: Keşfu’I-Mahcub, çev: Süleyman Uludağ (Hakikat Bilgisi), İstanbul 1982.

HUCVİRÎ,

Menâkıb-ı Şeyh Üftâde, Süleymaniye (Hüsrev Paşa) Kütüp­ hanesi, nr. 32/1.

HÜSÂMUDDİN:

İBN BATTUTA: V o y a g e s d ’ I b n B a ttu ta ,

nşr. C . Defremery-B. R . Sanguinetti,

II. cilt, Paris 1854.

K e l ÂBÂZÎ, E b Û BEKİR MUHAMMED:

Taarruf, çev: S. Uludağ (Doğuş Devrin­

de Tksavvuf), İstanbul 1979.

KlNALIZÂDE HAŞAN ÇELEBİ:

Tezkiretu’ş-Şuarâ, nşr. İbrahim K u t lu k , I. c ilt,

Ankara 1978.

Kitab-ı Mukaddes: (Eski ve Yeni Ahid), İstanbul 1949.

Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı: Diyânet İşleri Başkanlığı, Ankara 1981.

K u ş e y r î , ABDÜLKERİM:

Risâle, ç e v : S. Uludağ, (Kuşeyrî Risâlesi), İstanbul

1978.

K ü çü k A b d a l : Vilâyetnâme-i Otman Baba, Adnan Ötüken Halk Kütüp­ hanesi, nr. 495.

MENÂKIBNÂMELER

119

Menâkıb-ı Melâmiyye-i Bayramiyye, Süleymaniye (Hacı Mahmud) Kütüphanesi, nr. 2471/5.

LÂLİZÂDE ABDÜLBAKİ:

L â m İİ ÇELEBİ:

Tezkire-i Lâtifi, İstanbul 1314.

LÂTİFİ: LÛTFİ:

Terceme-i Nefehâtu’ l-Uns, İstanbul 1270.

Tuhfetu’I-Asrî

i Menâkıbı’l-Mısrî, Bursa 1309.

MEKKİ : Menâkıb- Şeyh Mahmud Murad Buhârî, Süleymaniye (Murad Buharî) Kütüphanesi, nr. 256.

M ehmed

Makalat-ı Seyyid Hârun: nşr. Cemâl Kurnaz, Ankara 1991.

Menâkıb-ı Gazevât-ı Seyyid Battal Gazi: İstanbul (tarihsiz) taşbasması.

Menâkıb-ı Hacı Bayram-ı Velî: Süleymaniye (Mihrişah Sultan) Kütüpha­ nesi, nr. 443/4.

Menâkıb-ı Kaygusuz Baba: Abdurrahman Güzel’deki Elmalı Tekkesi nüshası.

Menâkıb-ı Mahmud Paşa-yı Velî: Süleymaniye (Ayasofya) Kütüphanesi, nr.

1940/2.

Menâkıb-ı Sadruddîn-i Konevî: Topkapı Sarayı Müzesi (Hazine) Kütüpha­ nesi, nr. 1176.

Menâkıb-ı Şerîf ve Tkrîkatnâme-i Piran: Süleymaniye (Hacı Hüsrev Paşa) Kütüphanesi, nr. 808/12.

Menâkıb-ı Şeyh Safiyyuddîn-i Erdebilî: Süleymaniye (Hacı Mahmud) Kü­ tüphanesi, nr. 6491.

MUHYİDDÎN-İ ARABİ:

________

el-Futûhâtu’l-Mekkiyye, Kahire 1 2 93 , 4 cilt.

: Fusûsu’ l-Hikem, Kahire 1308.

Muhyi-yi Gülşenî: Menâkib-i Ibrahîm-i Gülşenî, nşr. T. Yazıcı, Ankara 1982.

M u s t a f a ÂLİ, GELİBOLULU:

Kunhu’l-Ahbar, V. cilt, İstanbul 1277.

B. HACCAC E l -KUŞEYRÎ: Sahîhu Müslim, n şr. M . F u a d A b d u lb a k i, K a h ir e 1955, 5 c ilt.

MÜSLİM

MÜSTAKİMZÂDE SÜLEYMAN: Menâkıb-ı Melâmiyye-i Bayramiyye, Süleym a­ niye (Nafiz Paşa) K ütüphanesi, nr. 1164.

N e ş r î:

Kitab-ı Cihannümâ, nşr. F. Taeschner, Leipzig 1951-1955, 2 cilt.

t ÂYÎ: Menâkıb-ı Şeyh Mahmud el-Üsküdârî, Süleymaniye (Lala İsmail Paşa) Kütüphanesi, nr. 7065/6.

N e V’İZÂDE A

120

MENÂKIBNÂMELER

ÖMER F u ÂDÎ:

Menâkıb-ı Şeyh Şâban-ı Velî, Kastamonu 1293.

SÂKIB MUSTAFA D ede : Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyan : Bulak 1283, 3 cilt.

SALİM:

Tezkire-i Salim, İstanbul 1315.

Sa r i A b d u l la h Efend İ: Semerâtu’l-Fuad, İstanbul 1288.

SENÂYİ: Menâkıb-ı Emîr Sultan, İstanbul 1289.

B. AHMED: Menâkıb-ı Hazret-i Mevlânâ Celâluddîni Rûmî. çev. Ahm et Avni, İstanbul 1331.

SİPEHSÂLÂR, FERİDUN

UZUN FİRDEVSÎ: Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî, nşr. A. Gölpınarlı, İstanbul

1958.

VÂHİDÎ: Menâkıb-ı Hâce-i Cihan ve Netice-i Can, Süleymaniye (Halet Efen­ di) Kütüphanesi, nr. 242.

Vilayetname-i Abdal Musa: Bedri Noyan özel kütüphanesi nüshası.

II — TEZLER: r h a n : Tarihî Kaynak Olarak XIV ve XV. yüzyıllarda Anado­ lu’da Bazı Türkçe Menâkıbnâmeler, basılmamış, doktora tezi, İstanbul 1953.

RECEP, A: Türk Edebiyatına Evliyâ Menkıbeleri, basılmamış lisans tezi, İs­ tanbul 1935.

KÖPRÜLÜ O

SUNAR, A l t a N:

Evliyâ Menkıbeleri, basılmamış lisans tezi, İstanbul

1938-1939.

III — KİTAPLAR: AFİFÎ, E b U’L-Al Â: Muhyiddîn İbnu-l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi, çev: M.

Dağ, Ankara 1975.

A k kaya , ŞÜKRÜ: Orta Anadolu’da Bir Dolaşma, A nkara 1934.

AYDEMİR, ABDULLAH:

Tefsirde İsrâiliyyat, A n k a r a 1979.

BAREAU, A n d r e : Les Religions de l’Inde III (Bouddhisme), Paris 1966.

BAYARD, JEAN-PİERRE: Histoire des Legendes, Paris 1970, 5 bs.

BOMBACİ, ALESSİO: Histoire de la Litterature Turque, fr. çev: I. Melikoff,

Paris 1968.

BORATAV, P. NAİLİ: 100 Soruda lü rk folkloru, İstanbul 1978, 2. bs.

CHAVANNES, EDOUARD:

ris 1921.

Contes et Legendes du Bouddhism e Chinois, Pa­

MENÂKIBNÂMELER

121

C o şa n , Esat : Hacı Bektaş-ı Velî, Makalât, İstanbul (tarihsiz).

CZARNOWSKİ, STEPHAN: Le Culte des Heros et ses Conditions Sociales, Pa­ ris 1919.

DELEHAYE, H İPPO L YT E :

Les Legendes Hagiographiques, Bruxelles 1905.

________

: Essai sur Le Culte des Saints dans l’Antiquite, Bruxelles 1927.

________

: Cinq Leçons sur la M ethode Hagiographique, Paris 1934.

DÜZDAĞ, ERTUĞRUL:

Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi Fetvâları, İstanbul 1972.

E rh at , A z r a : M itoloji Sözlüğü, İstanbul 1978, 2. bs.

FAROQHİ, SURAİYA:

Der Bektashi-Orden in Anatolien, Wien 1981.

FAZLUR R a h m a n : İslâm, çev: M. Dağ-M. Aydın, İstanbul 1981.

xvn. yüzyıl Vesikalarına göre Manisa’da Deri Sanatları Üzerine Bir Araştırma İstanbul 1945.

GÖKÇEN, İBRAHİM: XVI. ve

GÖLPINARLI, ABDÜLBAKİ: Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1953.

_____ __

: Yunus Emre ve Tasavvuf, İstanbul 1961.

________

: Sımavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin, İstanbul 1966.

________

: 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Thrikatler. İstanbul 1969.

G renard , FERNAND: Le Hırkestan et le Tibet (La Haute Asie 2), Paris 1893.

HARTMANN, RlCHARD: Die Religion des İslam Berlin 1944.

H a s l u c k , F. W.: Bektaşîlik Tedkikleri, çev: R agıp H ulusi, İstanbul 1928.

________

: Christianity and İslam under The Sultans. O xford 1929. 2. cilt.

İ n a l c ik , HALİL: The Ottoman Empire, L ondon 1973. İ n a n , ABDÜLKADİR: Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara 1972, 2. bs. İz, FAHİR:

Eski Hirk Edebiyatında Nesir, İstanbul 1969.

JAMES, E. O.: Mythes et Rites dans le Proche-Orient Ancien, Paris 1960.

J arry ,J acq u es : Heresie et Factions dans l’ Empire Byzantin, le Caire 1968.

K a fe so ĞLU, İBRAHİM: Eski Türk Dini, İstanbul 1980.

KÖPRÜLÜ, FUAD: Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1966, 2. bs.

________ ________

: Türk Tarih-i Dinisi, İstanbul 1341 (taşbasma). : lü rk Edebiyatı İkrihi, İstanbul 1926.

-----------: Influence du Chamanisme Turco-Mongol sur Les Ordres Mystitjues Musulmans, İstanbul 1929.

122

MENÂKIBNÂMELER

________

: Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, İstanbul 1981, 3. bs.

LEVENT, A . SIRRI: Tiirk Edebiyatı Tarihi 1: Giriş, Ankara 1973.

MENSCHİNG, G u s t a V:

La Geste de Melik Danişmend, P a r is 1 9 6 0 , 2. cilt.

MELİKOFF, İRENE:

________

Sociologie Religieuse, Paris 1951.

: Abu Müslim, Le Porte-hache du Khorassan, Paris 1962.

M u h a m m e d E bû Z e h r a : İslâm’da Siyasî ve İtikadı Mezhepler Tarihi, çev: E. Ruhi Fığlalı, İstanbul 1970.

O c a k , A. Y a ş a r : Babaîler İsyanı, İstanbul 1980.

________

: Veysel Karanı ve Uveysîlik, İstanbul 1982.

________

: Bektâşî Menâkıbnâmelerinde İslâm Ö ncesi İnanç M otifleri,

İstanbul 1983.

İslâmî Türk Edebiyatı: 1, İstanbul 1981.

PEKOLCAY, NECLA: RADLOFF,

W.: Sibirya’dan, çev: Ahm et Temir, I.2 cilt, İstanbul 1954.

RUBEN, WALTER: Buddhizm Tarihi, çev: Â b id in İtil, A nkara 1947.

SAKAOĞLU, S a İM:

Anadolu lü rk Efsânelerinde Taş Kesilme M otifi, Anka­

ra 1960.

S h a w , R. B a r k l e y :

A Sketch o f the Turki Language as Spoken in Eastern Türkistan (Kashgar and Yarkend), Lahore 1875.

TAESCHER, FRANZ:

Eine Mesnevi Gülschehris auf Achi Evran, Leipzig 1930.

T ARIM, C . H

Tarihte Kırşehri-Gülşehri, İ s ta n b u l 1948.

a k k i:

VRYONİS, SPEROS:

The Decline o f Medieval Hellenism in Asia Minör, Ber-

keley 1971.

W ESTERMARCK, E. A.: İslâm Medeniyetinde Putatapma Devrinden Artaka­ lan İtikatlar, çev: Ş. Nazmi Coşkuner, Ankara 1962.

WİTTEK, PAUL:

Menteşe Beyliği, ç e v : O . Ş. Gökyay, Ankara 1944.

________ : Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu, çev: G. Yalter, İstan­ bul 1971.

IV — MAKALELER: A teş A h m e d : “ Menâkıp”, İA. BARKAN, Ö . LÛTFİ:

“ Kolonizatör Türk Dervişleri” , VD, II (1942).

MENÂKIBNÂMELER

123

I.: “ La vita de Seyyid Ali Sultan et la conquete de la Thrace par les Turcs”, Proceedings o f the XXVII th Congress o f Orientalists, (Ann A rbor 1967), W iesbaden 1971.

BE L DİC EAN U -STEİN H ERR,

BLOCHET, E d g a r : “ Etudes sur l’ esoterism e m usulm an” , JA , I (1902).

B oratav , P. N a İLİ: “ Battal” , İA.

________ •: “ Le conte et la leğende” , Philologiae Turcicae Fundamenta, II. cilt, Wiesbaden 1964. “ Sary Saltyq et le nom de la ville de Babadaghi” , Melanges Emile Picot, II. cilt, Paris 1913.

DENY, JE A N :

“ Çorum’ un M ecidözü’ nde Aşıkpaşaoğlu Elvan Çelebi za­ viyesi” , TM XV (1969).

E y İCE, SEMAVİ:

“ The life story o f an urban saint in the Ottoman Empire: Piri Baba o f M erzifon”, TD, X X X II (1979).

FA R O Q H İ, SURAİYA:

FURAT,

A.

SUBHİ

“ Veli” İA.

FLUGEL, GUSTAV: G

o l d z İHER,

“ Scha’ ranî” ZDMG, X X (1866).

IG N A Z : “ A b d a l ” , E l 2.

“ Satuk Buğra Han menkabesi ve tarih”, çev: O. Tu­ ran, Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul 1971.

GREN ARD , FERN AN D :

________ : “ Kitab-ı Dede korkut hakkında” , Makaleler ve İncelemeler, Ankara 1968.

K Ö PRÜ LÜ , FU A D :

“Anadolu’da İslâmiyet” ,

EFM ,

4-6 (1338-1340).

________ : “ Anadolu Selçukluları tarihinin yerli kaynakları” , Belleten, X XV II (1943). ________

: “Abdal Musa”, TK, sayı: 124, Ocak 1973.

K Ö PRÜ LÜ , O R H A N :

MELİKOFF,

ir e n e :

Vilûyatnâme-i Sultan Şucâuddin” , TM, XVII (1972).

“ al-Battal”, El2.

O c a k , A. Y a ş a r : “ Sarı Saltuk ve Saltuknâme”, TK, sayı: 197, Mart 1979.

________ : “ Kalenderîler ve Bektaşîlik” , Doğumunun 100. Yılında Ata­ türk’e Armağan, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, İstanbul 1981. ________ : “ Bazı menâkıbnâmelere göre XIII. ve XV. yüzyıllardaki ihtidâlarda heterodoks şeyh ve dervişlerin rolü”, OA, II (198.1). ÖZERDİM, M. N a b İ: “ Çin dininin menşei meselesi ve dinî inançlar”, Bel­

leten, X X V I (1962).

124

MENÂKIBNÂMELER

TEKİN ŞİNASİ: “ Uygur edebiyatının m eseleleri” T K A , 1-2 (1968).

V

aux

,

B.

C

arre

D e:

“ Walî”, E l1.

“ Eski Türk an’anelerinin bazı dinî müesseselere tesiri” , II. lîirk Tarih Kongresi Zabıtları, İstanbul 943.

YALTK AYA, Ş e r e f e d d İN:

YAZICI, TAHSİN: “ Kalenderler’e dair yeni bir eser”, Necati Lugal Armağa­ nı, Ankara 1968. ________

: “ Kalandariyya”, El2.

GENEL DİZİN — B —

— A — Abbasiler, 24 ABDAL, 4 ABDAL MUSA, 21, 51, 53, 54, 56, 61 AB D Â LÂ N -I RÛM, 44, 53, 62 A bdurrahm an Cami, 83 A bdü lham id (II), 25 A bdülkadir Gîlânî, 40 Abdülvahhab Gazi, 25 Abdürrezzak Efendi, 63, 64 AĞAÇ BABA, 23 A h î Evran, 19, 22 A h î Y usuf Halveti, 58 A hîlik, 21, 48 A h m ed Eflâkî, 48, 67 A h m ed er-Rifâî, 40 Ahmediye, 5 A h m ed-i Yesevî, 13, 15, 45, 53, 65 Afrâsiyab, 43 A fşin, 24 Akkoyunlular, 60 Akşehir, 47 Akşem suddin, 60 A laca (Ç orum ), 25 Alaca Şeyh 19 Amasya, 20, 47, 50 A n adolu, pek çok yerde A n ad olu Beylikleri, 51 A n ad olu Selçuklu Devleti, 45, 49, A n ad olu Selçukluları, 18-21, 46-48, 65, 97 Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakla­ rı, 65 ASÂİB, 4 ASHAB-I KEHF, 24 Aşık A h m ed, 59 Âşık Paşa, 49, 50 ATA LAR KÜLTÜ, 11, 12 Azerbaycan, 60 AZİZ KÜLTÜ, 6, 18 Aziz M ahm ud H üdâyî, 62, 63 AZİZ MENKABELERİ, 73 Ankara, 25

Baba İlyas H alifeleri, 56 BABA İLYAS KÜLTÜ, 17 Baba İlyas-ı H orasanı, 17, 47, 50, 66 Babaî İsyanı, 50, 66 Bahâüddin V eled (Sultanü’ l-Ulemâ), 20, 47 Bahru’l-Hakâyık, 5 Balkanlar, 11, 17, 35 Batı A nadolu, 52, 69 Batta] Gazi, 25 Battalnâme, 54, 57 Bayezid (II), 25, 53 Bayezid-i Bistâmî, 40 Bayrâmîlîk, 60, 64 BEKTAŞİ GELENEĞİ, 54 BEKTAŞİ MENÂKIBNÂMELERİ, 11, 42,53, 54, 56, 69, 70-74 BEKTAŞİ M U HİTLERİ, 35 Bektaşîler, 54, 61, 62 Bektaşîlik, 51, 54, 56, 61 Bizans, 20 Boratav, P. Naili, 87 Buda, 31 BUDİST AZİZLER, 12, 31 BUDİST MENKABELER, 32 Budizm , 6, 10, 12, 31, 32, 70 BUĞDAY DEDE, 22 Burhanuddîn Muhakkık-ı T irm izi, 20, 48 Bursa, 21, 53

—c-ç — Câm îler, 62 Celvetiyye Tarikatı, 63 Cem Sultan, 57 C em âlü’d-Dîn-i Sâvî, 50 Cevâhiru’l-Ebrâr min Emvâci’l-Bihâr, 45 C ezbî (Şâir), 54 Cüneyd-i Bağdâdî, 40 ÇAM LIK BABA, 23 Ç elebi M ehm ed, 55 ÇIN AR DEDE, 22, 23 ÇİTLENBİK DEDE, 22, 23

DİZİN

126 — D— Daniel, bk. Danyal Aleyhisselam Danyal Aleyhisselam , 24 Dânişmendnâme, 54, 57 DEDE GARKIN, 20, 50 DEDE KORKUT, 13, 14 Derviş Burhan, 52 Dim etoka, 21, 54 D obruca, 17, 21, 58 D oğu A n ad olu, 60 D oğu Türkistan, 44

EVTÂD, 4 Eyyüb Sultan, 24, 25 — F— Fahruddîn-i Irâkî, 46 Fas, 42 Fatih Sultan M ehm ed, 21, 25, 53,56, 58, 60, 67 Ferîdüddîn-i Attar, 83 Firdevsî, 43 Firdevsü'l-Mürfidîn, 41

D ört Halife, 24 — G — — E— Ebûbekir (Hz.), 12 Ebûbekr-i Niksârî, 51 Ebû Eyyûb el-Ensârî, bk. Eyyüb Sultan Ebu’ l-Hayr-i Rûm î, 57 Ebûmüslimnâme, 43, 57 Ebû Nasr Sâmân, 44 Ebû Nuaym A h m ed el-İsfahânî, 40 Edhem îler, 62 Edirne, 54 EFRÂD, 4 Ege Bölgesi, 21 Elişa (Elyesa’), 73 Elvan Ç elebi, 17, 49, 50, 66 Elvan Ç elebi Tekkesi, 17 Emevîler, 30 Em ir Buhârî, 64 Em ir Sultan, 58, 59 Ensârı-i H erevî, 40 ER KORKUT, bk. DEDE K O R K U T Eretna Devleti, 50 Erguniyye M evlevîhânesi, 65 ERMİŞ, 16 Eski Türk din leri, 10 Eskişehir, 55 Esrâru’t-TevfıîdJîMakâmâti’ş-Şeyh EbîSaîd, 41 Eşreflyye Tarikatı, 63 Eşrefoğlu Rûm î, 63 Evhadüddîn-i K irm ânî, 46 EVLİYÂ, 16 EVLİYÂ KORKUT, bk. DEDE KO RK U T EVLİYÂ MENKABELERİ, pek çok yerde EVLİYÂ TEZKİRELERİ, 38

Gazzalî, 5 G elibolu, 55 G elibolulu Mustafa  lî, 47 Germ iyan İli, 21, 52, 55 GEYİKLİ BABA, 51 Gnostisizm , 4 G ölpın arlı, Abdülbâki, 65 G renard, Fernand, 12 Gülşehrî, 48 Gülşeniyye Tarikatı, 60 G üney-D oğu A n adolu, 60 — H— H abîb-i A cem î, 40 Hâce-i Cihan, 61, 62 H ACI BAYRAM-I VELÎ, 19, 22, 60 H ACI BEKTAŞ-I VELÎ, 15,17, 19, 20, 21, 44, 47, 52, 53, 56, 65, 69, 73 HACIM SULTAN, 21, 52, 69 H âfız Halil b. İsmail, 57 H akîm -i T irm izî, 3 Halvetîlik, 20, 58-64 H am îdüddîn Aksarâyî, bk. Som uncu Baba H ârezm , 42 H ârezm li lü rk ler, 67 Hâris el-M uhâsibî, 40 H ârun Buğra Han, 44 Hasan-ı Basrî, 40 H asluck, F. W., 18, 23 H  TE M U ’ L ENBİYÂ, 3 H  TE M U ’L-EVLİYÂ, 3 Hatîb-i Fârisî, 50

DİZİN H ATM U ’L-VELÂYE, 3 Haydarîler, 62 Haydarîlik, 15 H azînî, 45 Hediyyetü’l-Asdıkâ (Menâkıb-ı Emir Buhârî), H erem b. Hayyan, 40 H ıristiyanlık, 6, 10 HIZIR, bk. HIZIR PEYGAMBER HIZIR MENKABELERİ, 73 H IZIR PEYGAMBER, 44, 90 H ızır b. İlyas, 53 HIZIR-İLYAS, 24 H icaz, 61 Hilyetü’l-Evliyâ, 40 H oca İbrahim , 61 H orasan, 13, 42, 53 H uart, Clem ent, 67 H ucvirî, 2, 40 HÜSAM ŞAH, bk. OTM AN BABA H üseyin Gazi, 25 H üseyin Enîsî, 61

—

I -İ —

Irak, 61 İbn Sînâ, 28 İbn Zeyyat, 2 İbrahim Gülşenî, 60 İlya (İlyas), 73 İM ÂM ÂN , 4 İnan, Abdülkadir, 14 İran, 13, 43, 73 İslâm, 12, 22, 25, 73 İslâm  lem i, 2, 7, 20, 31, 38, 40, 42 İslâmiyet, pek çok yerde İstanbul, 24, 51 İSTİDRAC, 29

— K — Kadirîlik, 15, 46, 63 K A H R A M A N KÜLTÜ, 6 Karahanlılar, 42, 43 KALENDERİ GELENEĞİ, 21 K alenderi şeyhleri K alenderi Tarikatı, 50 K alenderi, Tekkeleri, 57

127

Kalenderîler, 55 K alenderîlik, 15, 46, 50, 51, 54 K A R A DEDE, 19 Karaca A h m ed Sultan, 20 Karadonlu Can Baba, 21 Kastamonu, 62 KAYGUSUZ ABDAL, 61, 69 Kayseri, 20, 21 Kâzerûnîlik, 46 Kelâbâzî, 2 Kemal-i Ü m m ı, 58, 59 Kemalpaşa, 22 KeTnmat-ı Ahî Evran, 48 KERÂMET, 3, 27-30 Keşfu’l-Mahcûb 2, 40 KIRK ŞEHİTLER, 24 Kırşehir, 21 Kitab-ı Mukaddes, 73, 92 Kitab’ü Devhat’i Uli’s-Safâ, 41 Kitabu’l-Luma’, 2 Konya, 20, 47, 65 K O R K U T ATA, bk. DEDE KORK UT K öprülü, Fuad, 44, 65-67 KUM BABA, 22 Kur’an-ı Kerîm, 13, 24, 28, 73 Kuşeyrî, 2 Kutadeu Bilgi, 43 KUTB, 4 Kuzey A frika, 35 Kübrevîlik, 15, 20 Küçük A bdal, 55 Kütahya, 65 — L— Lâ’lîzâde A bdülbâkî, 64 Lemeât, 46 Lûtfî (şâir), 63 — M — M ahm ud Paşa (Fatih’in veziriazamı), 25 Malatya, 25 M alazgirt savaşı, 45 M aniheizm , 10, 70 Manisa, 56 M âverâünnehir, 13, 42, 45 M azdeizm , 10, 70

128

DİZİN

M ecdüddîrı Feridun b. A h m ed Sipehsâlar, 47 M ecidözü, 17 M ehm ed Şevki, 59 Melâmiyye, 64 MENÂKIB, 36 Menâkıb-ı Ahî Evran, 47 Menâkıb-ı Akşemsuddîn, 61 Menâkıb-ı Cemâluddîn-i Sâvî, 50 Menâkıb-ı Emir Sultan, 58, 59 Menâkıb-ı Eşrefzâde Rûmî, 64 Menâkıb-ı Evliyâ-i Bağdad, 42 Menâkıb-ı Evliyâ-i Mısr, 42 Menâkıb-ı Hâce Ahmed-i Yesevî, 47 Menâkıb-ı Hâce-i Cihan, 61 Menâkıb-ı Hacı Rayrâm-ı Velî, 60 Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî, 45,47, 52, 67-69, 73 Menâkıb-ı Ibrahim-i Gülserli, 60, 67 Menâkıb-ı Kaygusuz Baba, 61 Menâkıb-ı Kemâl-i Ummî, 58 Menâkıb-ı Lokmân-ı Perende, 47 Menâkıb-ı Melâm ıyye-i Bayramiyye, 64 Menâkıb-ı Piri Baba, 61 Menâkıb-ı Sadruddîn-i Konevî, 47 Menâkıb-ı Seyyid Hârun-ı Velî, 47, 68 Menâkıb-ı Seyyid Mahmud-ı Hayrânî, 47 Menâkıb-ı Sipehsâlar, 68 Menâkıb-ı Menâkıb-ı Menâkıb-ı Menâkıb-ı Menâkıb-ı Menâkıb-ı Menâkıb-ı Menâkıb-ı Menâkıb-ı Menâkıb-ı

Şerîf ve Tarîkatnâme-i Pîran, 64 Şeyh Bedruddîn, 56 Şeyh Bedruddîn b. Kadı İsrail, 57 Şeyh Mahmud Murad-ı Buhârî, 64 Şeyh Mahmud el-Usküdârî, 63 Şeyh Safiyüddîn-i Erdebilî, 60 Şeyh Şâban-ı Velî, 62 Şeyh Üftâde, 62 Şeyh Vefâ, 63 Ârijîn, 48, 65, 67-69

Menâkıbu’l-KudsiyyeJîMermsıbi'l-Unsiyye, 50, 66, 69 MENÂKIBNÂME, pek çok yerde Menteşe Beyliği, 49 M erzifon, 61 Mesnevi, 46 Mevlânâ (C elâlüddîn-i R ûm î), 15, 19-22, 46-48, 67 Mevlânâ Dergâhı, 65 Mevlevi Tekkeleri, 65

Mevlevîlik, 20, 46, 64 Mısbâhu’l-Ervah, 46 Mısır, 60, 61, 68 Mısriyye Tarikatı, 63 Mirsâdü’l-Ibâd, 46 M oğol istilâsı, 15, 46 M oğol kabileleri, 67 M oğollar, 21, 49 MUCİZE, 29 M uham m ed (Hz.), 13, 14, 24, 30, 44 M uham m ed Buhârâî, 50 M uhyiddîn b. el-Arabî, 4, 47 Muhyî-i Gülşenî, 60 M urad (II), 55, 67 Murad (III), 45 M urad Buhârî, 64 Mûtezile, 4 MÜFREDDÛN, 4 M üslüm anlık, 6, 13 Müstakîmzâde Süleyman, 64 — N — Nakşibendîlik, 64 N ecm uddîn Dâye, 46 Nefehâtu’l-Üns, 83 Nesîmî, 58 Nev’îzâde Atâyî, 63 Nevşehir, 21 Nîm etullah E fendi, 59 Niyâzî-i Mısrî, 63 N O H U TLU BABA, 23 N U K ABÂ, 4 NÜCEBÂ, 4 Nüsûs, 46 —

O -Ö

—

O C A K , 18 O ğuz boyları, 14 O ğuz Destanı, 42 O ğuz kavmi, 13, 14 Orta A n ad olu, 49, 67 Orta Asya, 10-12, 15, 16, 22, 23,32,35, 43, 45 Orta D oğu, 50 Osm an (Hz.), 30 Osm anlı Beyliği, 49, 51, 53 Osmanlı Devleti, 51

DİZİN O sm anlı gazileri, 20 Osm anlı İm paratorluğu, 18, 36, 59, 62 Osmanlılar, 19, 20, 56, 57, 67, 97 OTM AN BABA, 21, 55, 56, 67, 69 Ö m er Fuadî, 62 — P-R — Pervane M uinuddin Süleyman, 49 P ir Ö m er Halveti, 58 Pirî Baba, 61 R adloff, W., 23 Râkım İbrahim , 63 RECEBİYYÛN, 4 Resul Baba, 21 Rifâîlik, 15, 46 er-Risâle, 2 Risâle-i Sipelıtâlâr, 47, 48 RUM A BD ALLARI, bk.

AB D ÂLÂ N -I RÛM — S— Sadruddîn-i Konevî, 20, 46, 47 Safevîlik Tarikatı, 60 SAİNT C H A R A LA M B O S KÜLTÜ, 17 SAİNT GEORGES KÜLTÜ, 17 SAİNT N İCOLAS, 17 SAİNT T H E O D O R E KÜLTÜ, 17 Sâkıb Mustafa Dede, 65 SAMSON, 24 SARI BABA, 19 Sarı İsmail, 21 SARI SALTIK, 17, 20, 21, 44, 57, 58 Saltıknâme, 57, 58, 67 Saruhan bölgesi, 55 Satuk Buğra H an, 43, 44 Sejîne-i Nefise-i Mevleviyan, 65 Selçuklu hüküm eti, 15 Selim (II), 45 Senâyî Ç elebi, 59 es-Serrâc, 2 Seyitgazi, 25 55 Seyyid A h m ed-i Kûçek-i Rifâî, 47 SEYYİD ALİ SULTAN (Kızıl Deli), 21, 44, 54-56, 67, 69 Seyyid H ârun-ı Veli, 47 Seyyid M ahmud-ı Hayrânî, 47

Seyyid Rüstem Gazi, 54, 55 Sibirya, 14 23 Sivas, 20, 25 Som uncu Baba, 22 SULTAN ŞUCÂUDDÎN, 55, 57 Sultan Veled, 48 Sulucakaraöyük (Hacıbektaş), 17, 53 Suriye, 61 Sühreverdîlik, 15, 20 Sülem î, 40 Sünnîlik, 5

- ş Şâbaniyye Tarikatı, 63 Şam, 50 Şamanist Tıirkler, 11 Şam anizm , 10, 12, 70 Şamanlar, 11, 12 Şehname, 43, 73 Şemsîler, 62 Şem’ un Gazi, 24 Şeyh B edru d dîn M ahm ud, 56, 57 Şeyh Edebalı, 51 Şeyh M eh m ed M uhyiddîn Üftâde, 62 Şeyh O sm an-ı Rûm î, 51 Şeyh Safî, 60 Şeyh Şâban-ı Velî, 63 Şile, 22 Şiraz, 50 — T — et-Taarrufy 2 Tabakâtu’s-Sûfiyye (Sülem î), 40 Tabakâtu's-Sûjiyye (Ensârî-i Herevî), 40 TABİAT KÜLTLERİ, 11, 22 Tarsus, 24 Tebriz, 68 Teke yöresi, 54 et-Teşevvüf, 2 Tevrat, 24 Tezkire-i Satuk Buğra Han, 43, 44 Tezkiretu’LEvliyây 83 Tim ur, 55 Tire, 22 Tiyanşan Türkleri, 14 Tokat, 20, 47

DİZİN

130 Tuhfetu’l-Ahbab, bk. Menâkıb-ı Şeyh Vefa Tuhtetu’l-Asrî fi Merıâkıbi’l-Mısrî, 63 Tur Haşan Velî, 20 TÜRBE, 18 Türk Edebiyatında ilk Mutasavvıflar, 65 TÜR K EVLİYÂ MENÂKIBNÂMELER!, 65, 70, 87 T Ü R K EVLİYÂ MENKABELERİ, 31 T Ü R K EVLİYÂ PANTEONU, 24 lu r k mutasavvıfları, 5 Tlirk şamalıları, 11 Tîiirk tasavvufu, 5 lu r k toplulukları, 10, 31 T Ü R K VELÎ KÜLTÜ, 12, 18 Türk velîleri, 11 Tîirk züm releri, 11, 12, 15, 22 Türkler, 5, 13, 15, 16, 23, 24, 31, 32, 42 Türkistan, 14, 44, 45 Tîirkmen aşiretleri, 44 Türkm en Babaları, 15 Türkmen boyları, 20 — U-Ü İ hı Â rif Çelebi, 48 Ural Türkleri, 14 ÜRYAN ŞUCÂÎLER, 55 Uygur bahşıları, 32 Uzun Firdevsî, bk. H ızır b. İlyas Üsküdar, 63 — V — V ahidî (şâir), 61, 62 Vefâîlik, 15, 46

VELÂYET, 3 VELÎ, 2, 45, 7-14 VELÎ KÜLTÜ, pek çok yerde Vesîletü’l-Metâlib, bk. Menâkıb-ı Emir Suttan, Veysel Karanî, 22, 25, 40 VİLÂYET, bk. VELÂYET Vilâyetnâme-i Abdal Musa, 52, 53, 61 Vilâyetnâme-i Hacım sultan, 52, 68 Vilâyetnâme-i Vilâyetnâme-i Vilâyetnâme-i Vilâyetnâme-i Baba

Otman Baba, 52, 55, 67, 68 Seyyid Ali Sultan, 52, 54 Sultan Şucâuddîn, 52, 67, 68 Şâhî, bk. Vilâyetnâme-i Otman

— Y— Yahya b. Bahşî, 58 YATIR, 16 Yavuz Sultan Selim , 25 YEDİ EVLİYÂ, 24 YEDİ U Y U RLAR, bk. ASH AB I KEHF Yeni Eflâtunculuk, 4 Yesevîlik, 15, 45 Yıldırım Bayezid, 21, 54, 58 Yozgat, 23 Yunus Emre, 19, 22, 58 Yûşa’ Peygamber, 24

— Z — Zerdüştîlik, 10, 70 Zeynelâbidîn, b. H acı Kasım, 59 Zeyniyye Tarikatı, 63 ZİYARET, 18

92. 06. Y . 0152-302

000012