Matüridi'nin iki eseri terc y z yörükan by SELÇUK

A NK A RA ÜNİVERSİTESİ İL Â H İY A T F A K Ü L T E S İ Y A Y I N L A R I N D A N

٩ ٩ ■

A ./-‫؛؟‬،'

٢ ٠ ٨ '■ '

f ٩.j İS

İSLAM AKAİDİNE DAİR ESKİ MET N LER

Ebıı Mansur-i MatüridÜnin iki eseri [ T ev h i d K ita b ı re A k a i d R is a le s i ]

T ü rk ç e y e çeviren ;

Prof. Y. Z. YÖRÜKÂN

kâblyr

1‫؛‬. 'F t

.! m s t--. ....... ........ - - ٠ •٠

MİLLÎ

EĞİT İM

BASIMEVİ

19 5 3

٠١“ ٠" ١

■ J •

İ S T A N B U L

İÇİNDEKİLER

T e v h id K ita b ın d a :

1— 2

—

3 ... . 4 5

—

8 — 9

—

11 — 12

—

A l l a h ez e lî v e e b e d î d i r v e b ü t ü n s ı f a t l a r i y l e v a h i t t i r ............................................... V ah d a n iy e tin m ânası. ........................................................... ................................................ A l l a h ’ı n m a d d î s ı f a t l a r ı n ı n a s ı l a n l a m a k l â z ı m ............................ _................................... A l l a h t a s a v v u r o l u n u r m u ? ...................................................................................................... A l l a h ’ı n ezelî s ı f a t l a r ı ...................................................................................................................... A l l a h ’a “ ş e y ” d e n i r m i ? ........................................................................................................... N e g ib i s ı f a t l a r A l l a h ' a v e r i l i r ? ............................................................................................. İ l â h i i s i m l e r i n v e s ı f a t l a r ı n n e v i l e r i .......................................................................................... A l l a h ’a h e r a d v e r i l i r m i ? ........................................................................................................ A l l a h ’a z i h i n d e o n u t a h a y y ü l e d e r e k i b a d e t e d i l e m e z ............................................... S ı f a t l a r A l l a h ’a izafe e d i l i r ........................................................................................................... A l l a h ’ı n s ı f a t l a r ı a y r ı c a v a s ı f l a n a m a z , A l l a h ı s ı f a t l a n d ı r m a d a k ı s t a s , tev h i d ’in m â n a s ı ................................................ ' ........................................................................................ A k a id R isalesinde:

1 _ 2 3

— —

4 —

—

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 2)

26 27 28 29 30

— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —

İ l m i n v a s ı t a l a r ı ................................................................................................... A l l a h ’ın v a r l ı ğ ı d e l i l i .................................................................................... B irliğ i d e l i l i ......................................................................................................... A l l a h m a d d î b i r v a r l ı k m ı d ı r ? ........................................................... İsim ile m ü & e m m a m e s e l e s i .................................................................... A l l a h g ö r ü l ü r m ü ? ..................................................................................... A l l a h ’ın s ı f a t l a r ı ................................................................................................. K u r a n e z e l î d i r ................................................................................................... A l l a h a r s ü z e r i n d e , n e d e m e k t i r ............................................................. İ n s a n h ü r r i y e t i ................................................................................................... İ n s a n g ü c ü ........................................................................................................... İ n s a n ı n f i i l l e r i ..................................................................................................... H a y ı r ve ş e r A l l a h ’t a n m ı d ı r , ş e r A l l a h ’a n i s b e t e d i l i r m i ? İ n s a n l a r ı n i ş l e d i ğ i g ü n a h l a r d a A l l a h ’ın i r a d e s i v a r m ı d ı r ? E ğ e r v a r s a A l l a h n i ç i n a z a p e d e r ? ....................................... . . . İ n s a n , fiilin in t e v l i t e t t i ğ i e s e r d e n m e s u l m u d u r ? ................. E c e l d e ğ i ş i r m i ? .......................................................................................... Rızk n e d ir? ................................................................................................... A l l a h b u k â i n a t t a k i i ş l e r i e n iy i ş e k i l d e y a p a r ............................ K e l â m v e F ı k ı h i l i m l e r i n d e n h a n g i s i e f d a l d ı r ? ....................... İ m a n ı n m a h i y e t i v e ş a r t l a r ı . ................................................................. İ m a n v e İ s l â m ve m u k a l l i d i n i m a n ı .................................................. İm an b ö lü n ü r m ü ? .................................................................................. Y e s h a l i n d e i m a n ...................... .. ................................................................... “ İ n ş a l l a h b e n m ü s l ü m a m m ” d e n i r rai? ........................................ S a a d e t v e ş a k a v e t .......................................................................................... M a r u f u e m i r f a r z m ı d ı r ? ......................... ............................................. A m e l i m a n a d a h i l m i d i r ? .................................................................... K a b i r a z a b ı ........................................................................................................... A r z u l a r ı n a v e b i f a t l a r a u y a n l a r ...........................................................

vr 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43

— — — — — —

— — — — — — —

C e n n e t v e C e h e n n e m ............................................ M e le k le r . ................................................................ F ıtra t n e d em ek tir? ............................................. Y e z id e la n e t e d ilir m i? .................................... P e y g a m b e r le r . ..................................................... E v liy a n ın k e r a m e ti.................................................... P e y g a m b e r le r in v a s ıfla r ı....................................... R e su l ile n e b i a r a sn d a k i fa r k ........................... P e y g a m b e r le r d e z e lle ............................................... E fd al o la n la r k im lerd ir? .................................... İm a m et m e s e le s i.......................................................... İm am o la c a k k im se le r d e a r a n ıla n v a sıfla r. H ilâ fe t n ed ir? ........................................................

N o t: Y u k a rd a k i b a h isler, y a n ın d a k i rak am larla, sa h ife n u m a r a la r ın a h a c e t kahm a d a n , k ita b ın h em A r a p ç a s m d a , h em T ü r k ç e sin d e b u lu n a b ilir .

ÖNSÖZ

E b u M an su r M u h am m ed M a tü rid î (v e fa tı 9 4 4 M ., 333 H .) S e m e rk a n d çev resin d e yetişen b ü y ü k âlim le rd e n d ir. A k a id k o n u su n d a lm am -ı A zam E b u H a n ife ’nin y o lu n u tu tm u ş v e Ehl-i sü n n e t a k aid in i sistem leştirm iş o ld u ğ u için k en d isin d en so n ra gelen âlim lerin çoğu o nu itik a tta im am tan ım ışlard ır. T ü rk ista n ’da, K azan, B uhara, E fg an , P e n ç a p , K aşg ar ç e v relerin d e v e T ü r k iy e’d e y a şay an M üslüm anlar, u m u m iy etle o n u n akl ile ■nakli b irleştiren usulü nü v e ifra t ile te frit arası sistem ini g ü d erler. Bu b a k ım d a n onun a k a id e d a ir eserlerinin b ü y ü k önem i v ard ır. İm am -ı M a tü rid î fikirlerini v e usulünü te fsir’d e n “ T e ’vilât-ı K u r’an iy y e” , k e lâ m ’d a n “ K itab -u B eyan-ı V eh m -il M u tezile” gibi b ü y ü k eserlerin d e izah etm iş; so n ra b u n ları, A lla h ’ın esm a v e sıfatın a d a ir “ K itab ü t-T e v h id ” a d lı küçük eserin d e v e a k a id b ah islerin in b ü tü n ü n ü içine ala n “ A k id e ” risalesin d e to plam ıştır. Bu so n iki eser, h em o zam a n k i ilim anlayışını v e m ü n ak aşa ed ilen m eseleleri g ö ste rm e b a k ım ın d a n ta rih î k ıym eti, hem d e b u g ü n e k a d a r sü rü p g elen E hl-i sü n n e t ak id esin i birinci eld en v e rm e b a k ım ın d a n İlmî eh em m iyeti haiz b u lu n m a k ta d ırla r. î K itab ü t-T e v h id ” ad lı eseri, İsta n b u l F a tih M illet K itaplığı, F eyzullah E fe n d i k ısm ın d a ( 2 1 5 5 ) n u m aralı m ec m u a için de b u ld u m . Eser, m e cm u ad a İb rah im b. İsm ail H a lta rî’nin Fıkh-ı E b sa t şerh in i ta k ib e d e n sah ifelerd ed ir. K i tab ın b a ş ta ra fın d a “ lm am -ı E b u M ansur-i M a tü rid î’nin k ita b ü t-T e v h id ’i” denildiğ i gibi, ilk s a tırın d a d a ay rıca b u cihet a ç ık la n m a k ta d ır. K ita p ta istin sah tarih i y o k tu r. A n c a k m ecm u a için d e 8 7 6 H . tarih in d e yazılm ış old u ğ u belirtilen lm am -ı E b u H a n ife ’nin m eşh u r v asiy eti v e 8 7 3 H . d e yazılm ış d iğ er b ir risale b u lu n d u ğ u n a g ö re n ü sh an ın İstan b u l fethi sıraların d a yazıldığı a n laşılıyor. E serin ikinci b ir nüshasını d iğ e r k ita p lık la rd a b u lam ad ım . N ü sh ad a anlaşılm ayacak y e rle r y o k tu r. Y alnız on ikinci fasıld a b irk aç kelim e b o z u k tur. M etin d e işa re t edild iğ i veçhile b u n la r siyak k arinesiyle okunm uş v e tash ih edilm iştir. K ayseri k ita p lığ ın d a İm am -ı E b u M ansur-i M a tü rid î’nin olduğu z a n n e dilen “ K itab -u T efsir il-E sm a-i v es-S ıfat” a d lı eser onun d e ğ ild ir.1 M a tü rid î’nin esm a v e sıfata d a ir o lan eseri işte b u “ K itab ü t-T e v h id ” dir. V e b u ra d a T e v h id kelim esi esm a v e sıfat b a k ım ın d a n A lla h ’ın tev h id i m an asın ad ır. Ç ü n k ü eserde, M utezile’nin tu ttu ğ u yol hilâfına, A lla h ’ın sıfatlarını in k â r etm ed en , h a k ik î te v h id isp at ed ilm ek ted ir. 1

Bu k o n u d a İla h iy a t F a k ü lte si D e r g is in d e ( 1 9 5 2 , S a y ı I, S a h ife 1 0 6 ) b ir in c e le m e

v e bu m ü n a s e b e tle M a tü rid î sis te m i h a k k ın d a iz a h a t vard ır.

VIII

Im am -ı M a tü rid î’ye ait “ A k a id R isalesi’ n e gelince, b ö y le b ir eserin b u lu n d u ğ u n u d a h a tah sild e iken h a b e r alm ıştım , a rad ığ ım k ü tü p h a n e le rd e n ü shasını b u lam ad ım . İyi b ir te sa d ü f eseri o la ra k a rk a d a şla rım d a n m erh u m E m in Ç allı’nm kalem iy le istinsah edilm iş b ir nüshayı E skişehir m üftüsü m u h te re m H a k k ı S arık ay a eliyle b u ld u m ; nüshanın ilk sa tırın d a ak âid risalesinin İm am -ı E b u M ansur-i M a tü rid î’ye m ensup olduğu aç ık la n m a k ta d ır. R isalen in ikinci nüshasını d a G e re d e m üftüsü A h m e d C e lâled d in k ü tü p h a n e sin d e b ir y a z m a m ecm u a içinde b u ld u m . M üftü b izzat b u nüshayı istinsah e d e re k g ö n d e rm e k kadirşinaslığını gösterm iştir. Bu nü sh an ın d a tarihi yo k tu r. R isalen in b a ş ın d a v e s o n u n d a m üellifini g österecek b ir k ay ıt d a y o k tu r. A n c a k b u iki n ü sh a n ın k arşılaştırılm ası d o ğ ru b ir m etn in eld e edilm esini tem in etti. B a sım d a esas tu tu lan , E m in Çallı nüshasıdır. [E ] işareti esas nüshayı, [G ] işa re ti d e G e re d e nüshasını gösterir. Bu risaled ek i ib arelerin çoğu, lm am -ı A z a m ’m “ F ıkh-ı E b sa t” ad lı risa lesi ü zerin e lm am -ı E b u M ansur-i M a tü rid î’nin y azdığı söylenilen şerh tek i ib a re le rle ta m b ir m u ta b a k a t h alin d ed ir. Z a te n şerh b u se b e p le E b u M an su r’un z a n n e d ilm iştir, h alb u k i şerh E bu M an su r’un değil H a lta rî’n indir. H a lta rî, b u eseri, M a tü rid î’nin ib areleriy le şerh etm iş bulu nuyor. Bu b a p ta gerekli izah, E b u H a n ife ’nin ak aid risale v e v asiy etlerin e tahsis ettiğim iz ikinci cildin önsözünd ed ir. A c a b a “ A k a id R isalesi” ve “ T e v h id K itabı” h a k ik a te n E b u M ansur-i M atü rid î'n in k a le m in d e n mi çıkm ıştır? M etnin b irin d e “ Bu a k îd e İm am -ı M a tü ri d î’ye m e n su p tu r” , d iğ erin d e “ T e v h it K itabı, İm am -ı M a tü rid î ta ra fın d a n ” dır, deniliyor. Bu tâb irler, yazıların İm am ’m k ale m in d e n çıktığına ta m k a n a a t v e rm iy e b ilir; an c a k içindekilerin tam am iyle o n u n fikirleri o ld u ğ u n d a v ey a o n u n y a z ıla rın d a n d erlen ip to p lan m ış b u lu n d u ğ u n d a hiç şüphe y o k tu r. Bu b a k ım d a n h e r iki eserin İm am -ı E bu M ansur’a m en su p o ld u ğ u n a k a n a a tim ta m d ır. İm a m ’ın a k a id d e sistem ini derli to p lu b ir b ü tü n h a lin d e g ö steren b u iki m etn i tercü m e e d e re k v esik a m ah iy etin d e olan asılları ile b e ra b e r b ir a ra d a y a y ın la m a k la b ü y ü k b ir boşlu ğ u d o ld u rm u ş b u lu n d u ğ u m u z a kaniiz. H e r iki e s e rd e an c a k z a ru re t hâsıl o ld u ğ u y e rd e b ire r n o t v erd ik , m ü n a k a şa la ra g eç m e d ik ; m e tin le rd e delil o la ra k gösterilen â y etlerin sûre v e n u m araların ı g ö s te rd ik . B azan b ir iki kelim e ile gösterilen â y etlerin v e h ad îslerin anlaşılm ası için tam am ın ı ald ık . “ A k a id R isalesi” n d ek i b ah islerin başlık ları ta rafım ızd an eklen m iştir. E se rd e geçen m eseleler, isim ler ve m e z h e p le r h a k k ın d a bilgi v e rilm esi - te k ra rd a n k açın m ak için ikinci cildin so n u n a bırakılm ıştır. Y usuf Z iy a Y Ö R Ü K Â N

İMAM-I EBU MANSUR-1 MATÜRÎDÎ’NİN ’ TEVHİD KİTABI ” T e v h id K itab ı” , sü n n e t ve c e m a a t ehlinin reisi, saygı d eğ er b ü y ü k imam,. Şeyh E b u Mamsur-i M a tü rid î ta ra fın d a n yazılm ıştır. A llah k endisine gani gani, rah m et eylesin. Bu k itap on iki fasıldır.

Birinci fası‫؛؛‬ A llah b ü tü n sıfatları ile başlangıcı o lm ıy an Bir (v,،ıh‫؛‬d-i k a d im ) dir. S ıfatları, zatının aynı d a değildir, gay rı d a... A lla h ta n b a şk a v arlık lar, sıfat ları ile b e ra b e r s o n ra d a n o lm a (h a d is ) d ırlar. B unları A lla h k e n d i dileğiyle so n ra d a n v a r etm iş, b ild iğ in e g ö re de h er b irin in m ik tarın ı o ranlam ış (ta k d ir etm iş) tır.

İkinci fasıl: A llah ortağı, dengi, benzeri, başlangıcı, so n a erm esi, sınırı v e sonu olma yan Birdir. O n u n birliği gerçek ten , h ak ik î m ân asiyle b irlik ’tir. A lla h ta n b aşk a sın a Bir denilirse d e m ecazî m ân asiy le denilebilir, zira A lla h ta n başkası belirli, belirsiz p a rç a la ra ayrılabilir, b u ise o n la rd a g erçek b irlik olm adığını gösterir.

Üçüncü fasıl: A llah ezelî (lem y ezel = öncesiz) dir. E z e ld e yalnız o v ard ı, b a şk a h içbir şey, n e m ek ân , n e z a m a n ne d u m a n \ n e arş ne g ö k n e h a v a y o k tu . O nasıl ise öyledir, yine d e o ld u ğ u gibi k a la c ak tır. O n u n halleri d e ğişm ez, çünkü h alleri y a ra d a n O ’dur. B u lu n d u ğ u d u ru m u n değişm esi v eh m ed ilm eksizin O arş üzerine istiv a etm iş (İlâhi ta h tın a o tu rm u ş) tir, arşım d a g ö k lerin d e ü stü n d e d ir. C en ab -ı A lla h K u r’an-ı K e rim ’d e : “ A llah, g ü n a h la rd a n sa k ın an larla b e ra b e rd ir” , (N a h l 1 2 8 ) v e “ A lla h k ö tü lü k le rd e n sakınm ış o la n la rla v e iyilik e d e n le rle b e ra b e rd ir” , (B a k a re 194 v e A n k e b u t 6 9 ) v e “ Biz O n a şah d a m a rın d a n d a h a y ak ın ız” , (K a f 16) v e “ Ü ç kişinin a rasın d ak i sırd a A llah o n ların d ö rd ü n c ü sü d ü r” , (M ü c a d e le 7 ) v e “ M ahzun olm a, A llah b i zim le b e ra b e rd ir” , (T e v b e 4 0 ) b u y u rm u ştu r, b u n la rın hepsi A llah ın olduğu d u ru m d a değişm esi v eh m ed ilm ek sizin ve a n c a k a k la d o ğ ru gelecek şekilde, 1 1

A r a p ç a d a g a m a m , a k b u lu t d em ek tir.

h ali" d em ek o la c a k . d u m a n h a lin d e idi, sat b u n la r ı red d ir.

V a r lık la r ın y a r a d ılm a d a n e v v e lk i “ k a o s

Biz, b u n u d u m a n d iy e te r c ü m e e ttik ; T h a le s , k â in a t, h ilk a tta n e v v e l H e r a k lit, a te ş h a lin d e ,

so n r a k ile r n e b u le u se h a lin d e id i d erler, m a k

4 h a lk ta n ayrıld ığ ı v e y a o n lara ulaştığı, h a lk ta n çıktığı v ey a o n la ra girdiği v e b u n a b e n z e r m â n a la rla v asıflan d ın lm ak sızın öyledir, m a n a sın a d ır; b u n u b ö y le a n lam alı ! D ördüncü fa sıl: A lla h ta a lâ zih in lerd e ta sa v v u r olunam az, b ilim ler ve an lay ışlar O n u kavrıyam az. O cisim, cev h er ve a ra z diye a d la n d ırılam az. Sonu, sınırı y o k tu r ki akıl onu kavrıyabilsin. C isim lerin sıfatları ile v e a ra z la rla vasıflan d ırılam az. H e r ne z a m a n zihnine b ö y le b ir ta sa v v u r g elecek olursa, bilm elisin ki A llah y aratıcıd ır, O ’n u n zatı, y a ra tık la rın z atın a asla benzem ez, zira O başlangıcı olm ıy an b ir v arlık tır. B öyle n o k sa n la rd a n ve ken d isin i ihtiyaç v e za ıf ile v a sıf la n d ırm a k ta n çok y üksektir. B eşinci fa sıl: A lla h ta a lâ h azretleri, ilim (b ilg i), k u d re t (g ü ç lü lü k ), h ik m et (h e r şeyi yerli y erin e y a p m a k ), ra h m e t ( y a r lıg a m a k ), cûd (c ö m e rtlik ), irad e (is te m e ), m eşiy et (d ile m e ), tek v in (iş g ö rm e ), a z a m e t (b ü y ü k lü k ), celâl (y ü c e lik ) ve b u n la r gibi b ü tü n sıfatlariyle, teşb ih e v e ta ’tile gitm eksizin, h ak ik i 23 su re tte ezeld e v asıflanm ıştır. İş g ö rm e sıfatı, y ap ıla n işten (tek v in , m ü k e v v e n d e n ) b a şk a d ır. Z ira tekvin, A lla h ’ın sıfatıdır, y ap ılan şey (m ü k ev v e n ) ise y a ra d ılm ıştır; y a p m a so n ra d a n o lm a değil, y ap ılan s o n ra d a n o l m a d ır ‫؛؛‬. A ltın cı fa sıl: A lla h ’a, v a r olm a (ş e y iy y e t), sab it k ılm a v e sab it olm a m ânasiyle şey d e n ir; zira şey değildir, dem ek , y o k d em ek tir. B unun gibi zattır, nefis tir d e d en ir. F a k a t cisim dir, den em ez. Z ira cisim , v a r o lan a has değildir. . Ç ünkü, cisim değildir, dem ek, y o k d em ek değildir. Y edinci fa sıl: A lla h ta a lâ , an cak k itap v e sü n n ette v e M ü slüm anların sö zlerin d e k u lla n ılan isim leri v e sıfatları ile ad lan d ırılır. A lla h ’a sabırlı (s a b u r) sıfatı verilir mi, v erilm ez m i? U lem a b u n d a ihtilâf ettiler, şu h a ld e bu sıfatla A lla h ı v a sıfla n d ırm a k ta n sak ın m ak en salim y o ld ur, A lla h a u ta n m a sıfatını v e r m e k te d e ihtilâf ettiler, b u n d a n d a sak ın m ak iyidir, an cak A lla h ’ı b u vasıf ile v a sıfla n d ıra n g ü n a h k â r olm az, çü n k ü e serlerd e ve M ü slü m an lar a ra sın d a bu sıfat kullanılm ıştır. A lla h ’a d u a ed e rk e n “ ey z a ra r verici, v e ey faid e v erici” , denilm esini b irç o k la n caiz g ö rm ü şlerd ir. A m m a söz a ra sın d a olm adığı zam an, yaln ızca A lla h ’a “ z a ra r verici” , dem ey i caiz görm em işlerd ir. A lla h a : E y nur denilebilir, eğer b u sözden, n u r verici v ey a h id â y e t edici v e y a •nuru v e karan lığ ı y a ra ta n , y a h u t d a h e r tü rlü e k sik lerd en b eri o lan m ân a la rı kasted ilm iş olursa... 2

T e şb ih , A lla h ’ı in sa n sıfa tla r ın a b e n z e tm e k ; t a ’til is e h iç b ir sıfa tı, e s e r i y o k , A lla h

b o m b o ştu r , d e m e k tir ; h a k ik î, g e r ç e k te n , m e c a z i d eğ il, m â n a s m a d ır . 3

E ş ’a r îy e

göre

te k v in ,

im a m , b u fik ri red e d iy o r.

m ü k e v v e n in

sıfa tıd ır,

bunun

iç in

’ de so n r a d a n ,

o lm a d ır,

Sekizine‫ ؛‬fasih A lla h k i: ra h m a n (h e r n im eti v e r e n ) , ra h im (ra h m e ti ç o k ), âlim (b ilg iç ), k a a d ir (g ü ç lü ), m âlik (e g e m e n ), k u d d û s ( k u tlu ) , selâm (g ü v e n li), m üm in (im an v e ric i), m u h ey m in (h e r şeyi g ö z e te n ) , azız (ş e re fli), c e b b a r (e k sik leri tam am la y ıc ı), m u te k e b b ir (b ü y ü k lü k g ö ste ric i), h âlik (y a ra tıc ı), b â r ’i (y o k ta n v a r e d ic i), m u sav v ir (kılık v erici) d ir; O ’nun ilmi, k u d re tid ir (k u d re tin d e n ib a re ttir) d en ilm ed iğ i gibi, k u d re tin d e n b a şk a d ır d a d en ilem ez; şu k a d a r ki A lla h ’ın ilm i k u d re tin in aynı d a değ ild ir, gayrı d a değildir, d en ile b ilir; A lla h ’ın sıfatı zatın ın aynı d a değildir, g ay rı da, denildiği gibi. D iğer sıfatlar h a k k ın d a d a işlem b ö y le d ir. R iv a y e t ed ild iğ in e göre H azret-i P e y gam ber, “ A lla h ’ın, y ü z d e n b ir eksik, d o k sa n d o k u z a d ı var, b u a d la rı sayan kim se cen n e te g ire r” b u y u rm u ştu r. İm am h a z re tle ri d iy o r ki b u (A lla h ’ın d o k sa n d o k u z ad ı o lm a sı), halkın ad lan d ırm a sı b a k ım ın d a n d ır. A llah ın a d la n d ığ ı a d ise sıfatının k e n d id ir 4, A llah ın sıfatları ise b irb irin d e n b a şk a şey ler değ ildir, a d e t ile ifad e edilir şeyler d e değ ild ir. B öylece A llah ın sıfatı o lan K elâm u llah şöyle b a şla d ı v e şöyle sona erd i şek lin d e h a d ile. n ih a y e t ile v a sıflan am ad ığ ı gibi h arflerle ve hecelerle v ey a ses ile d e v asıflan am az, zira A llah ın sıfatların ın sınırı da, sonu d a y o k tu r; zatın ın h a d d i v e nihayeti, ip tid a sı v e gayesi d e y o k tu r. Dokuzuncu fasıl: K ur.an -ı Kerirrİ’d eki “ A ttığ ın z am an sen a tm a d ın , A lla h a ttı” (E n fal 17) âyetine, k eza “ O n a biz ru h u m u z d a n n efh e ttik ” (T a h rim 1 2 ) ây etin e v e b u n la r gibi olan â y e tle re im an e tm e k gerek tir. B u n u n la b e ra b e r A lla h atıcıdır, üfürücüdür, sıfatları ile a d la n d ırıla m a z ; çü n k ü d in d e b ö y le b ir a d la n d ırm a y a p ıl m am ıştır. A m a A lla h yapıcı, y aratıcı v e b u n a b e n z e r sıfatlarla adlan d ırılır, zira b u n la rla a d la n d ırm a yapılag elm iştir. A lla h ’ın d iğ e r a d la n h a k k ın d a d a işlem bö y led ir. Onuncu fasıl: E b u H a n ife ’nin şu sözü söylediği riv a y e t e d iliy o r: Z ih n in d e A llah diye tasarlad ığ ı h a y a le ib a d e t e d e n kim se zihne ye h a y a le sığ m ıy âîr’S I^ K a T b â d e y ’ halkı y a ra tm a d a n önce, m e k â n ta sa v v u ru v e m esafe fikri y o k iken, h erhangi b ir şeyin iç in d e v e y a h erh an g i b ir şeye bitişik v e o n d a n ayrı, v ey a b ir şey ü stü n d e v e y a onun a ltın d a , v e y a b ir şeyin sa ğ ın d a v e y a so lu n d a olm a im k â n 4

İm am , h a d îsd e A lla h .m d o k sa n d o k u z ad ı v a rd ır, d e n ilm e s in d e n b u a d la r d o k sa n

d o k u z sıfa tı ifa d e ed e r , bu

m a n a sı ç ık a r ılm a sın ,

a d lar, d e ğ iş tik ç e sıfa tla r d e ğ işm iş o lm a z,

“ a d la r ” a y n ı sıfa tın K alka g ö r e d e ğ iş e n tâ b ir le r id ir , h a k ik a tte A lla h ın v a sıfla n d ığ ı

sıfa t b ird ir,

d iğ e r sıfa tla r d a n a y r ı b ir ş e y d e ğ ild ir , ç ü n k ü b u n la r ın a y rı ş e y le r o lm a la r ı

iç in h a d leri, n ih a y e tle r i b u lu n m a k lâ zım d ır, A lla h ın sıfa tın d a is e h a d v e n ih a y e t y o k tu r , d e m e k istiy o r k i, bu ta k d ir d e A lla h .m zat sıfa tla r ı, fiil sıfa tla r ı, sü b u t sıfa tla rı, d iy e bir a y ırm a y a p m a k , v e b u n la r ın se k iz v e y a a ltı o ld u ğ u n u s ö y le m e k y a n lış o lu r . b a k ım ın d a n ise za t sıfa tla r ı se k iz d eğ ild ir.

A d la n d ır m a

6 la rı yok iken v a r olan, başlangıcı, sonu olm ıyan (e b e d î) b ir varlık tır. B in aen aley h O n u n sınırı ve sonu (h a d d i, n ih ay eti) olm ası, ta sa v v u r edilem ez. O, nasıl idi ise, o ld u ğ u gibi o lm ak tad ır. Z ira O, old u ğ u gibi olm an ın zail o lm asın d a n v e k e n d isin d ek i h allerin d eğişm esinden çok y ü k sek (m iite a l) tir. N itekim C en ab -ı A llah , İb rah im P e y g a m b e r k ıssasında İb ra h im ’in ağ z ın d a n : “ B en d u ru m u d eğişenleri sev m em ” (E n a m 7 6 ) b u y u rm u ştu r. Şeyh (İm am -ı M a tü rid î) : â y e tte k i âfil ( z a il), halideğişir m an asın adır, b u ise A llah ın d ev am lı o larak b u lu n d u ğ u gibi d u ru r old u ğ u n u n delilidir, diyor. On birinci fası‫ ؛‬: R iv a y e t ediliyor ki, E b u H an îfe h azretlerin e, A lla h taalân ın halkı y a ra tm a d a n önceki hali [n e re d e idi ve ne y a p ıy o rd u , d iye] soruldu. O d a : k u d re tle b u lu n u y o rd u , cevabını v e rd i; kim in k u d retiy le, denilince d e : k en d i k u d re tiy le , d ed i. Şeyh (E b u M ansur-i M a tü rid î) d iy o r ki: işte bu söz, A lla h ’m k u d re ti v a rd ır, zatının aynı d a değil, gayrı d a .... d e m e k o lduğuna, delildir. Y ine bu söz, A llah ın sıfatları kendisine . n isb et edilir, A lla h sıfatın a n isb et edilm ez, d e m e k o ld u ğ u n a d a delildir. Bu fikrin d ay an d ığ ı esas sıfatların A lla h a izafe edilm esidir. Bu y ü zd en A llahın ilm i v ey a k u d reti, denir, fa k a t A lla h ilm i ile â lim d ir ve k u d re tiy le k a a d ird ir, d en m ez. Sıfatı â le t v ey a vasıta y a p a ra k , A lla h ilm iyle âlim , k u d re tle k a a d ir d ir d e den m ez. E ğ er kim in ilm iyle v e kim in k u d retiy le, diye sorulursa, k e n d i ilm iyle, k en d i k u d retiy le, cev ab ı verilir, d iğ er sıfa tla rd a d a işlem böyledir. On ikinci f a s ıl: A lla h 'ın sıfatları, v asıflan d ırılam az ٠. Z ira sıfatı v a sıfla n d ırm a d a A llahın sıfatların ın z a tın d a n ayrı şeyler, v asıflan an nesneler, o lm aları şüphesi v ard ır. B unu izah e d elim : A llahın ilmi k ad im d ir, v ey a k u d re ti e b e d î’dir, başlangıcı, sonu o lm ıyan rah m eti, ezelî tekvini v a rd ır. V e b u n u n gibi A lla h 'ın herh an g i b ir sıfatı k a d im d ir, d enem ez. K eza A llahın ezelî k u d reti, v ey a ilm i (lem yezel v e la yezal ilm i) d enem ez. Belki, A lla h sıfatları ile k ad im d ir. A lla h sıfatları ile ezelî (le m y e z e l) dir, d e n ir; sıfatlar, A lla h a n isp et edilir, so n ra A lla h sıfatları ile k ad im d ir, diye vasıflandırılır. Bu esasa göre, A llah ın sıfatı, m u tla k o la ra k şeydir, denilem ez. Z ira bu, sıfatların ayrı şeyler o lm a ları veh m in i u y a n d ırır; şu k a d a r ki zatının g ay rı o lm ıy arak sabittir, m â n a sına şey A llah ın sıfatıd ır denilir. A llahın sıfatı şey d eğ ild ir denilem ez, zira b u y o k d em ek tir. A n c a k teşbih ve tatil etm eksizin şey, A llah ın hakiki sıfatıdır, d e n ir ٠. S ıfatları ayrı n esn eler y ap m ak , A llah ın birliği esasiyle u y u şam az. 5

M eselâ A lla h ’ın ilim sıfa tı, za tı gib i, k ıd em sıfa tı ile m u tta sıftır , d e n e m e z . “ A z iz

u n h a k im ” d e n ilin c e h a k îm , azizin sıfa tı d eğ ild ir. H e r ik is i z a tın sıfa tıd ır.

İlm -i v a si dir,

d e n ilir, a m a b u ta v sif d eğ il, b ir g e n işle tm e , k u v v e tle n d ir m e v e y a b ir iza h tır . 6

B u ib a r e n in m e tn in e b a k ın ız . M esele şu :

ş e y sıfa t m ıd ır, şe y ,

A lla h a ş e y d e n ir m i, sıfa t ş e y m idir,

v a r lık d e m e k m idir, sa b it d em ek m id ir? Bu m e s e le , y o k lu k ( a d e m ) ,

■â lem -i em ir, v ü c u t, sü b u t, m a b iy y e t v e e ş y a n ın h a k ik a tle r i m e s e le s iy le ilg ilid ir .

A llahın v asıflan acağ ı s ıfa tla rd a d ik k a t ed ilecek kıstas, o n a n isp et ed ile cek sıfatların ilim (b ilg i), k u d re t (g ü ç lü lü k ), a z a m e t (b ü y ü k lü k ), celâl (y ü celik) gibi A lla h a y a ra şa n şey ler olm asıdır. O n a y araşm ıy an çocuklu, k a rılı, işkence eden , zulm edici, y ara m a z gibi sıfatları n isp et etm ek caiz değildir. Y araşıp y a ra şm a d ığ ın d a şü p h e ed ilen sıfatları ise A lla h a isn at e tm e k te n çe k inm ek en salim y o ld u r. Keza, A lla h d u rm a d a n y aratır, d u rm a d a n sö y ler v e d u rm a d a n m e r h a m e t eder, denilm esi uygun olm az. A llah ın d iğ e r a d la rın d a ve sıfatların d a iş yine b ö y le d ir; o n a n isp e t edilm esi y araşıp y a ıa şm ıy a c a ğ ın d a şü p h e ed i len lerd en sakınm ak, u y g u n d u r. B unun gibi İslâm ü m m eti ara sın d a ku lla n ılm am ış h erh a n g i b ir sıfatla A llah ı v a sıfla n d ırm a k ta n sakınm ak, sâlim y o l dur. K eza A lla h a h ü rm eti ihlâl etm e şüphesi b u lu n a n sıfatları o n a n ispet e tm e k te n d e sak ın m ak , u y g u n olur. M ânası akıl ile de, n ak il ile d e an laşılm ıy an (m ü te şa b ih ) sıfatlara g e lince b u n ları tev ile gitm iyerek, m â n a la rın ı A lla h b ilir d em ek en salim v e en güzel y oldur. Z ira m ü te şa b ih sıfatların m â n a la rın ı b ilen A llah tır. Şeyh (E b u M a n su r) ihlâs kelim esi olan “ L a ilâhe illallah ” m tefsiri h usu su n d a d iy o r k i: b u k elim en in evveli, A lla h ta n b a şk a sın d a n ulûhiyeti nefidir. Â hırı d a ulûhiyeti A lla h ta a lâ y a isp attır. Şu h a ld e ihlâs kelim esi b a şın d a n so n u n a k a d a r te v h ittir. H azret-i M u h a m m e d ’in p ey g am b erliğ in i tasd ik , d in d e inanılıp k ab u l ed il m esi gerekli olan geçm iş k ita p la rın v e p e y g a m b e rle rin , hepsinin d o ğ ruluğunu bilm ektir. Şu k a d a r ki b u tasd ik i y a p tık ta n so n ra onu b o zacak ve inancı sarsacak b ir şey y a p m a m a k gerek. B aşarı v e re n A llah tır, A llah ın y ard ım ı ile k itap ta m a m oldu.

ÎMAM-I EBU MANSUR-f MATÜRiDPNİN A K A İD RİSALESİ

Bu “ A k a id R isalesi” , P e y g a m b e rin v e a rk a d a şla rın ın yolunu g ü denlerin (E h li sü n n e t vel - c e m a a tın ) b aşk an ı, İslâm d ininin hü k ü m lerin i açıklıyan, M üslüm anların öğütçüsü, bilgin ö n d er, Ş ey h E b u M an su r-î M a tü rid î'y e m en suptur. A lla h onu ra h m e t d ery asın a d a ld ırsın v e büy ü ğ ü m ü z M u h am m ed h azretlerin e, a rk a d a ş la rın a v e o n a u y an b ü tü n M ü slü m an lara esenlikler v e r sin I 1 —

Bilim m e se le si:

B ilim husule g e tire n a ra ç la r ü ç tü r: b u n la r, sağ d u y u v ey a d u y u o rg an ları, d o ğ ru d ü şü n en akıl, özü sözü do ğ ru , a ld a tm a z in sanların v erd ik leri h a b e rle rd ir. S ofistler b ilim husule gelm ez, d erler. Z ira bilgi v e re n araçların h ü k ü m leri b irb irin i b o zar. B u n la rd a n d u y u la ra d a y a n m a k d o ğ ru olm az, çün k ü şaşı olan kim se b ir şeyi iki g örür. A k la d a d ay an ılm az, zira akıl ile y a p ılan u slam la m a (İs tid la l) yanlış d a olur, d o ğ ru d a. H a b e rle r ise b a z a , d o ğ ru b a z a n d a yanlış çık m a k ta d ır. Biz b u g ö rü şe şöyle cev ap veririz: duyu organları, bilgi v e rir d enilince b u n d a n sağ duy u ları, hastalıklı olm ıyanları k a ste d iy o ru z ; sizin sö ylediğiniz söz ise b o z u k o lan b ir d u y u o rg an ın a d a y a nıyor. A k la gelince b u n d a n m a k sa t d a olgun b ir akıldır. H a b e r ise, y an ıl m a d a n k o ru n m u ş o lan P e y g a m b e r’in sözleri v e b irço k kim seler ta ra fın d a n söz birliği h a lin d e v erilm iş ( te v a tü rle sa b it) o la n la rd ır. 2 — Â lem in sâ n ii: (B u ev ren in başlan g ıcı v e sonu o k n ıy a n ( e b e d î =

k a d im ) b ir yapıcısı

v a r). Bu âlem , s o n ra d a n y a p ılm a d ır. Z ira a ra ştırıla c ak olursa, âlem d ek i şey lerin ay ın la ra v e a ra z la ra ayrılm ış o ld u ğ u g ö rü lü r. A ra z o lan lar so n ra d a n o lm adır. Z ira araz, v a r d eğil iken s o n ra d a n o lan şey e denir, b u lu ta, h a v a d a y o k iken so n ra d a n geldiği için A ra p d ilin d e “ a rız ” denilm esi d e b u n d a n d ır. A y ın la r ise b u n larsız b u lu n am az. B u n lar b irb irin d e n a y rılm ad ık ları v e biri b u lu n m a d a n d iğeri b u lu n am ıy acağ ı ve b u y ü z d e n v a ‫؛‬r o lm a d a ikisi o rta k o ld u ğu için, b u n la r d a o n la rla b e ra b e r s o n ra d a n o lm a d ırlar. Bu suretle a y a n d a n

v e a ra z d a n yapılm ış olan e v re n ’in so n ra d a n o lm a olduğu belli olunca onura d iğ er b ir varlığın v a r etm esiyle so n rad an o lm a olduğu d a sabit olur 1. Bu ev ren in b ir yapıcısı olduğu sabit olu n ca da, b u y ap an ın (e b e d î) b aşlangıcı ve sonu o lm ıyan b ir v arlık olm ası gerek ir. Z ira bu yapıcı, b a şla n gıcı v e sonu o lm ıyan b îr v arlık olm azsa, o d a so n ra d a n olm a o lacak tır. S o n ra d a n olan ın ise, hiç şü p h e yok, diğer b ir yapıcısı bu lu n acak , o yapıcı d a s o n ra d a n o lm a olursa b ir üçüncü yapıcıya m u h ta ç olacak, bu suretle sonsuz luğa k a d a r y a ra tıc ıla r sürüp g idecek (teselsül e d e c e k ) dir. Bu ise gerçek olm ıy an b ir şey (b â tıl) d ır 123. Şu h ald e b aşlangıcı v e sonu olm ıyan eb edî, b ir y apıcı v a rd ır. T a b ia t filo zo fların a (d e h rîle re ) göre b u evren, başlangıcı olm ıyan bir b a l çık (tiy n e t-i k ad im e, e b e d î asıl) d a n y ap ılm ıştır ki bu d a ilk m a d d e ( h e y u la ) dır. Z ira hiçbir asıl olm aksızın b ir şeyin yapılm ası, o n lara göre, o la b ilir şey değil (m u h a l) d ir ٠\ 3 — A llah birdir ‫؛‬ Şim di bu, başlangıcı v e sonu olm ıyan, y o k ta n v a r ediciye gelelim , b u v a re d ic i m u h a k k a k ki Birdir. E ğ er iki olsaydı b u iki yaradıcı, ev ren d ek i v a r lıkları y a ra tm a k ta y a birleşm iş, uyuşm uş o lurdu, b u uyuşm a ise ikisinin d e yalnız y a p a m a m a la rın d a n v ey a biri y ap ar, diğeri y a p a m a z o lm asın d an ileri gelirdi, çünkü h ü rriy eti elinde olan ve k e n d in e g ü v en en b ir varlık zo ra 1

A y ın

(ç o ğ u lu ,

(ç o ğ u lu , a r a z )

ayan)

y e r işg a l e d en

ş e y le r in

sın ın k a tılığ ı, b e y a z lığ ı, şe k li, a ğ ır lığ ı.... a razlarıd ır. la r ın m a k a lli o la n şe y is e a y n ı v e y a zatıd ır. c e v h e r id ir , bu c e v h e r in

d e m e k tir .

A raz

M eselâ bir o d u n p a r ç a

Bu a r a z la r la v a sıfla n a n v e y a a r a z

d iğ e r su r e tle r a ra zd ır.

fe r t v e y a m a d d e c ü z ’ü lâ y e te c e z z a d ır ;

A r is to ’y a

g ö r e h e y u la

ile

K e lâ m c ıla r a g ö r e c e v h e r -i

h er m a d d e n in b ir a y n ı b ir de arazı v a rd ır, ik i

ü ç m a d d e b ir a ra y a g e lm e d ik ç e cisim

a y n ı, v a r lığ ıd ır .

“ k e n d is i”

B azı filo z o fla r a g ö r e , b ir şe y in a y n ı o n u n

v a sıfla n d ığ ı su r e tle r de a ra zla rd ır.

su r e t-i c is m iy e h e r ik isi c e v h e r d ir , veya

za tı,

o za tın ü z e r in d e k i so n ra d a n g elm e v a sıfla r ıd ır .

h u su le g e le m e z .

B u n la ra

g ö re

b ir şeyin,

M u ta sa v v ife ’y e g ö re â y a n m v ü c u d u ( v a r lığ ı) y o k tu r .

E flâ tu n ’a g ö re

h a k ik i a y a n id elerd ir.

K ısa ca a y a n

e ş y a n ın

h a k ik a ti,

varlık ların ,

za tı ( k e n d is i) , m a d d en in c e v h e r i m â n a la r ın a , araz da so n r a d a n k a tıla n v e d e ğ işe n v a rlık la r v e y a v a r o lm a d a b ir m a h a lle m u h ta ç o la n b e y a z lık , sü k û n g ib i h a lle r m â n a la r ın a gelir. 2

Bu tarza, h u d u s d elili d en ir.

se b e p siz o la m a z,

Bu d elil,

k a r a lık

g ib i v a sıfla r , h a r e k e t ve

illiy e t k a n u n u n a b a ğ lıd ır .

bu se b e p le r in de b ir b a şla n g ıc ı o lm a k lâzım d ır.

H iç b ir ş e y

Z ira t e se ls ü l ed ecek ,,

ilâ n ih a y e g id e c e k o lu r sa k â in a tın o lm a m a sı ve işin b a şla m a m a s ı lâ zım g e le c e k ti, h a lb u k i işin b a şla d ığ ı v a k ıa d ır. m ıştır.

M a tü rid î’n in

Şu h a ld e b a şla n g ıç vard ır.

tarzı

ise

m etin d ed ir.

Bu d elili e v v e lâ M u tezile k u lla n

F ilo z o fla r ın

k u lla n d ığ ı

d e lile ,

im k â n

d elili

d en ir. Bu da v ü c u d u te r c ih e d e c e k b ir m ü r e c c ih in lü z u m u e s a sın a d a y a n ır. K u r’a n d a A lla h ’ın v a r lığ ı d e lilleri ço k tu r . E serd en m ü e ss ir e istid lâ l u su lü n e , h ik m e t-i İlâ h iy e v e y a ille t-i g a iy e d elili d en ir. lin e de fıtra t d e lili d en ir. 3

İn sa n ın k en d i v a r lığ ın d a n A lla h ’ın v a r lığ ın a in tik a

Bu s ö z le r A lla h ’ı in k â r d em ek d eğ ild ir. H u d u s d elilin i k a b u l e tm e m e k ve im kân,

d e lilin e g itm e k tir .

İm k ân d elili.

A lla h ’ın v a r lığ ın ı isp a t ed er,

o ld u ğ u n u da k a b u l ed er; bu ta k d ird e ise te rcih in m â n a sı d e ğ işir .

fa k a t bu â lem in kadim ,

g elm edikçe v ey a sıkıntıya d ü şm ed ik çe d iğ e r biri ile birleşip y ard ım laşm ak ihtiyacını d u y m a z ; y a h u t ta birleşm em iş, u y uşm am ış olurdu, b u surette ikisinin d e y a dilek lerin in yerin e gelm esi g erek ird i, b ir işte b irb irin e uym ıyan dileklerin b ird e n husule gelm esi ise olur şey d e ğ ild ir; y a h u t d a h e r ikisinin dileği y erin e gelm ezdi, b u ise yetersizliktir, y etersiz o lan ların ise yaratıcı ( r a b ) olm ıya salâh iy etleri y o k tu r. Bu düşü n ce vetiresi 4 A lla h ’ın K u r’a n d a k i şu: “ E ğ e r y erd e, g ö k te A lla h ’ta n b a ş k a ilâ h la r olsaydı, y er d e gök de fesad a u ğ ra rla rd ı” (E n b iy a 2 2 ) â y e tin d e n alınm ıştır. M ecusîler, b u ev ren in iki yaradıcısı v a rd ır, birisi iyilikleri y a ra ta n ve iyilik k ay n ağ ı o lan Y e z d a n ’dır, ö teki ise k ö tü lü k le ri y a ra ta n v e k ö tü lü k k a y nağı olan E h re m e n ’d ir; k ö tü lü k lerin yaratıcısı, aşağılığa düşkün olduğu için k ö tü lü k le r Y e z d a n a ■nispet edilem ez, d erler. Biz b u n la ra şöyle cev ap v eririz: k ö tü lü k leri y a ra ta n ın y a ra tm a sın d a , eğer en aşağı, zalim leri yere serm ek gibi h ik m etler o lm asaydı, o z a m a n o n a işini çev irm ey e yetkisiz, aşağılığa düşkün d enirdi. E lalbuki y a ra d a m n h er işinde h ik m eti v a rd ır, b u yü zd en k ö tü lü k ler için ayrı b ir y arad ıcı g erekm ez. 4 —

A llah m ad d î bir varlık d eğild ir:

Y arad ıcın ın k en d isi a raz d a değildir, cev h e r de. Z ira c ev h erler bileşik şeylerin d ay an ağ ı, özü (a slı) dır. O, ne h a riç te b ir işlem ile hak ik i olarak, n e d e zih in d e h a y a lî o la ra k p a rç a la n m ıy a ‫؛‬n b ir cüz (cü z ü lâ y etecezza) dır v e şöyle tarif o lu n u r: cevher, b iri gidip y erin e b aşk ası g elm ek suretiyle b ir birin e zıd o lan sıfatları k a b u le elverişli v e k e n d i k e n d in e yeterli b ir şeydir. Y arad ıcın ın k en d isin d e b ö y le bileşik şeylerin birleşm esi v e b ö y le so n ra d a n olm a şey lere v e a ra z la ra d a y a n a k (m a h a l) olm ası ise olabilir şey değildir. Y aratıcın ın cisim olm ası d a düşü n ü lem ez, zira cisim iki v e y a üç cev h e rin b ir a ra y a gelip b irleşm esin d en v a r olur. 5 — isim ile m ü sem m a: A lla h ’ın a d ı ile k en d isi [ib a d e t ed ilm ek b a k ım ın d a n o lacak ] aynı şey dir. Z ira K u r’an-ı K erim ’d e “ Rabbini.n ad ın ı k u tla, ism ini teşbih e t” , (Â lâ 1 ) buy ru lm u ştu r. E ğ e r A lla h ’ın a d ı k e n d in d e n b a ş k a b ir şey olsaydı bu, ây et A lla h ’tan b a ş k a b ir şeye ib a d e t edilm esini em retm iş olurdu. B öyle b ir şey olam ıyacağı içim ad ile a d la n a n aynı şey d ir 5. 4

Bu şe k ild e ta sv ir e d ile n v a h d a n iy e t d e lilin e m a n tık d a “ ta k sim -i m ü k a s sim ” d e

n ir. K ıy a sın h u şe k lin d e b ü tü n ih tim a lle r ile r i sü r ü lü r , h e r ih tim a l b ir e r b irer d e lille r le ç ü r ü tü lü r , b u su r e tle d iğ e r id d ia la r re d d e d ilin c e a k si d â v a sa b it o lm u ş o lu r k i bu tarzın e n m e şh u r m isa li b u ra d a k id ir. d en ir. 5

B u n d a n m a k sa t,

Bu d elilin K u r ’an â y e tin d e k i ifa d e s in e “ B u rh a n -ı ta m a n u ”

A lla h a d ın ın ,

h iss in de a k lın da a r a c ılığ ın a m u h ta ç olm a d a n

A lla h ın z a tın ı ifa d e e ttiğ in i a n la tm a k tır . E şy a n ın v a r lık la r ı y a d u y u o r g a n la r iy le la r ım ız la b ilin e n

şe y le r e

m ed lû l,

m a h su s da d eğ ild ir, m e fh u m d a; a d ı vard ır.

veya

zih n im izle b ilin e n

a k ıl y o lla r iy le ş e y le r e

id ra k

m e fh u m

duyu

A lla h

ise

h a r ic î su r e ti de y o k tu r , z ih n î su r e ti d e, fa k a t za tı ve

A d la r, a d la n d ır m a b a k ım ın d a n ç o ğ a lır , a m a z a t y in e od u r.

a r a sın d a b ir v a sıta o lm a d ığ ı iç in o n u n ad ın ı a n m a , k e n d in i a n m a d ır. g ö r ü ş d eğ il, r ea list g ö r ü ştü r .

ed ilir,

d en ir.

A d ile a d la n a n

Bu, b ir n o m in a lis t

14 B â z la rı A lla h 'ın adi, z a tın d a n ayrı b ir şeydir, zira A lla h K u r'a n -1 K erim 'de: A lla h 'ın b irç o k güzel a d la rı v a rd ır” , (H a ş r 2 2 ) b u y u rm u ştu r. E ğ er ad, a d la n d ırıla n la b ir olsa idi, A lla h 'ın b irço k a d la n o ld u ğ u n a göre, zatin in d a s o k sa y ıd a olm ası g erekirdi, d erler. Biz b u n la ra şöyle cev ap veririz: â y e tte k i A lla h 'ın güzel a d la n v a rd ır, sözü a d la n d ırm a k b a k ım ın d a n d ır. Bu seb ep le a d la rd a n b azıların ın diğer‫؛‬erin e ü stü n lü ğ ü yo.ktur, zira ad la n a n , b ird ir; İsm -i A z a m d a n m ak sat, A lla h ad ın ı zik re tm e seva.bımn d a h a ziy ad e o ld u ğunu ifa d e etm ek tir. 6 —

A lla h ’ın g ö rü n m esi:

A llah , a h ire tte görülür, zira v ard ır, h er v a r o lanm görülm esi ise m üm k ü n d ü r. V a r o la n la rd a n göriilm iyen şeyler v a rs a d a b u n la rın görülm em esi A lla h 'ın , k a n u n la rı o n ları görm em ize elverişli y ap m am ış o lm asın d an ileri gelm e k te d ir. H a z re t-‫ ؛‬P e y g a m b e r: “ Siz R ab binizi, Bed.ir g ecesinde a y 'ı g ö rd ü ğünüz gibi a p açık görecek sin iz", b u y u rm uştur. M utezile ile H aric ile r: “ A lla h gö rü lm ez, zi.ra C enab-I A lla h K u r’a n -1 K e rim 'd e “ G ö zler ( b a s a r ) , onu id ra k e tm e z ", (E n a m 1 0 3 ) buy u rm u ştu r, derler. Biz b u n la ra şu cev ab i v eririz: ev e t b iz d e A lla h id ra k o lunm az d eriz; zira idrali b ir şeye etrafiy le v ak ıf olm aktir. L âk in b iz A lla h görülür, diyoruz (y ani ihsas, id ra k te n b a ş k a d ır). O n la r y in e d iy o rla r ki, g ö rm ek v asıta ve âle t iledir, b u n u n İçin d e k arşılaşm ak, y ü zyüze gelm ek, a ra d a m esafe olm ak, hepsini v e y a b ir kısm ını g ö rm ek gibi ş a rtla r v a rd ır. Biz d e o n la ra A lla h 'ın g ö rm e v e bilim sıfatlarım ileri sü re re k v a sıta ile g ö rm en in b âtıl ol'dıığu cevabini v e ririz ; zira A lla h ‫؛‬b izi m esafesiz v e cihetsiz g ö rü r v e yüzyüze g elm ed en ve m esafe o lm a d a n b ilir; M usa P ey g a m b e rin A lla h 'ı görm eli istem esi de Alla.h '1 g ö rm en in caiz o ld u ğ u n a delildir. E ğ e r o n la r bize k a rşı: All.ah ta a lâ n m “ L en te ra n i" , ( A ra f 1 4 3 ) “ sen b e n i g ö rem ezsin ” ây etin i A lla h 'ın eb ed iy en gö rü lem iy eceğ in e delil o larak , b u â y e tte “ le n ” 'kelimesi “ e b e d î o la ra k ” m ân asın ad ır, diye ileri süreceli olurlarsa, biz d e k e n d ile rin e “ len ” e b e d î olarak, m ân asın ı ifa d e ettiği g'i'bi “ belli b ir v a k itte ” , m ân asın ı d a ifad e eder, n itekim k â firle r h a k k ın d a K u r'a n -1 K erim 'd e “ L en y e te m e n n e v h u e b e d e n " , (B a k a ra 9 5 ) “ o n la r ölüm ü asla tem en n i edem e z le r” b u y u ru lm u ştu r. H a lb u k i o n la r ah ire tte ölü m ü tem en n i ed ecek lerd ir. Bu â y e tte “ le n ” , g ö rü lü y o r ki, “ m u v a k k a t z a m a n ” m âınasınadır, cev ab in i veririz. B u n lar A lla h 'ın “ O gün b azı yüzler şen len ir v e R a b la rm a ‫؛‬n a z a r e d e r” , (K ıy a m e t 2 2 ) â y e tin d e k i “ n a z a r e d e r” kelim esini tevil ile, intizar e d e rle r” , m ân a sm a d ır, d erler. B iz 'd e : in tizar b ir m eşak k attir. C e n n e t ise m e şa k k a t yeri değ ild ir. B u n d a‫؛‬n başk-a “ A lla h 'a bakıyorla-r” “ İlâ R a b b ih a n a z ire ” , (K ıy a m e t 2 3 ) â y e tin d e k i n a z a r kelim esi “ ilâ” h arfiyle b e ra b e rd ir. N azar kelim esi “ ilâ” h arfiy le Silalanm ca, an cak gözle g ö rm ek m ân asın a gelir, deriz. 7 —

A lla h ’ın sıfatları:

A lla h 'ın sıfatları, zatinin ayni d a değildir, gayri d a ; b ir şeyin rengi o şeyin 'kendisi v e b aşk ası olm adığı gi'bi. Bu sıfatlar, ister fiil sıfa tla rın d a n ‫؛‬ iste‫ ؟‬z a t sıfa tla rın d a n olsu,n hiçbiri (s o n ra d a n o lm a ) h ad is değil'dir. K ad eriy y e v e E ş'a riy y e m e z h e p le rin d e o la n lar A lla h 'ın diriltm ek, ö ld ü rtm e k gibi

5 fi‫ ؛؛‬sıfa tla n h ad istir ve zatının gayrıd ır, d e rle r. B u n lara g ö re : fiil sıfatları, y a p m a k (te k v in ) d en ib a re ttir. Y a p m a k ise y a p a n d a n b aşk ad ır, zira m e k tup, an ca k y a zm ak ile yazılm ış olur ٠‫؟‬. Bu m e b d e d e n h a re k e tle b u n la r ,A lla h (h a lk ile h â lık ) y a ra tm a k la y a ratıcı olur derler. Biz ise A lla h ezelî y a ra tıc ı o larak h alik tır. Nasıl ki za t sıfa tla rın d a d a A lla h âlim dir, ezelî o la ra k bilicidir, zira yazan, yazm asa d a yine yazıcıdır, deriz. Z a t sıfa tla n : C elâl, K ibriya, K u d ret, İlim, Semi, B a sar ve K elâm (yücelik, ululuk, güçlülük, bilginlik, işidicilik, görücülük ve söyleyicilik sıfa tla rı) dır. B u n la rd a n m a a d a sı ise fiil sıfatlarıdır. 8 —

Kur’an ezelîdir ‫؛‬

K u r’a.n, A lla h k elâm ıd ır. A lla h ’ın k elâm ı zatı ile kaim , ezelî b ir sıfattır. H a rf ve ses cinsin d en değildir, o B irdir, b ö lü n m ez (tecezzi e tm e z ), A ra p ç a d a değildir, S üryanice de. Şu k a d a r ki in san lar, b ir olan K ur’anı değişik ib arelerle o k u rla r; n itek im A lla h ’ın zatı tü rlü a d la rla , keza za t sıfatların d an olan h ay at, irad e, b e k a sıfatları tü rlü tü rlü ib a re lerle dile getirilm iştir T. M u tezile d iy o r k i: A lla h ’ın k elâm ı b u ib a re le rd e n b a şk a d ır v e hadistir. Z ira ezelî olsaydı ezeld e A llah , k elâm ile em ir verici v e nehyedici, h a b e r verici ve h a b e r alıcı o lu rd u . B unları in san lar ve m a h lû k la r y arad ılm am ış iken y ap m ak ise hafiflik (se fe h ) olurdu. Biz b u n la ra karşı, e ğ e r v erilen em ir d e rh a l uyulm ası vacip olan em ir olursa o z am an hafiflik o lu r; k ald ı ki, önce y a p m a k , so n ra y a p m a k , b u n la r z a m a n a v e m e k â n a ta a llû k ed en şey lerd ir. A lla h kelâm ın ın ise zam an v e m ek â n ile ilgisi y o k tu r, cev ab ın ı veririz. C en ab -ı A llah K u r’an-ı K erim ’d e “ Biz onu A ra p ç a K u r’an y a p tık ” (Z u h ru f 3 ) b u y u rm u ştu r, y a p m a k sö zü K ur’anın s o n ra d a n y ap ıld ığ ın ı ifad e ed er, d enilecek. B una d a : hayır y ap m ak , h a lk e tm e k d e m e k değildir. Z ira C e n a b -ı A lla h K u r’an-ı K e rim 'd e “ A lla h ’ın k u lla n o lan m elek leri o n la r dişi y a p ıy o rla r.” (Z u h ru f 19) b u y u r m uştur. B u ra d a k i y a p m a k y a ra tm a k d e m e k olam az, cevabını veririz. 67 6

E ş’a r î’lere g ö r e y a p m a k ( t e k v in ) y a p ıla n şe y in k e n d isid ir.

y a zılm ıştır .

Y a n i fiil fa ilin d e ğ il m e f’u îu n sıfa tıd ır .

n ın sıfa tıd ır , y a p ıla n ın d e ğ il.

M ek tu p , y a zm a k ile

M a tü r id î.le r e g ö r e y a p m a k , y a p a

T e k v in sıfa tın ın , b ir in c ile r e g ö r e h a d is,

e z e lî o lm a sı bu a n la y ış fa r k ın d a n ileri g e lir .

İk in c ile r e g ö re

B ir in c ile r e g ö r e sıfa tla r ın h a d is o lm a sı,

A lla h ’ın h â d isa ta m a h a l o lm a sın ı v e so n r a d a n A lla h ’ın b u fiille r le d e ğ işm iş o lm a sın ı ic a p ettirir.

Z ira b u n la r ta a llû k la r d a n ib a rettir, d erler.

İk in c ile r e g ö r e fiil sıfa tla r ın ın k ad im

o lm a sı h â d isa tm ( k a d im ) e b e d î o lm a sın ı ve e z e ld e A lla h ’ın fiille r le d e ğ iş m e s in i ic a p etm e z, zira d e ğ işm e m a h lû k ta d ır ,

fiil, ir a d e n in ta a llû k u n a b a ğ lıd ır ,

A lla h ise ir a d e sin d e m u h ta r

(d ile d iğ in i y a p ıc ı) dır, d erler. 7

B u rad a m ü e llif, k u r a n ı n m u h te lif d ille r d e o k u n a c a ğ ın ı a ç ık lıy o r . K u r a n h a rf ve

s e s c in sin d e n d e ğ ild ir. rin ce d ile g e tir ir le r ;

A r a p ç a da, S ü r y a n ic e d e d e ğ ild ir.

İn sa n la r b u n la r ı k e n d i d ille

n a sıl A lla h ’ın z a tın a h e r d ild e a y rı b ir ad k o n u r , h a y a t v e irad e

sıfa tla rı h er d ile g ö r e b a şk a tâ b ir le r le ifa d e e d ilir se , A lla h k e lâ m ın ın da, A lla h ’ın e z e lî sıfa tı ve o n u n la k a im b ir m â n a o lm a sı b a k ım ın d a n , lâ fız la r d a n ib a r e t o lm a sı ca iz o la m a z, d illerin v e ib a r e le r in a y r ılığ ı, o n u n b ir liğ in e za r a r v e r m e z . H a n ife ’n in k o y d u ğ u e s a sla r a d a y a n m a k ta d ır.

M a tü rid î’n in bu g ö r ü şü , E bu

E ş’a r î’ler, M ush af’ta o lan lar A lla h kelâm ı d eğ ild ir, A lla h kelâm ının ib a resi (tâ b ir v e y a ifad esi) dir, zira A lla h ’ın k elâm ı b ir sıfattır, sıfat ise m evsu fta n ayrılm az, d erler. Biz ise M ushaf’ta o la n la r A lla h ’ın k elâm ıd ır, lâkin h a rfle r v e sesler m ah lû k tu r, deriz. A n cak biz A lla h ’ın k elâm ı M ushaf’a hulû l etm iştir d em iy o ru z ki, sıfat m evsuftası ay rılm az sözüne y er olsun. H e m d e A lla h ’ın ilm i ile m alû m olan b ir şey için, A lla h ’ın ilim sıfatı, A lla h ’tan a y rıld ı d a m a lû m a girdi, denilebilir m i 89? 9 —

“ A llah arş üzerinde” âyetinin m ânası ‫؛‬

M ü seb b ib e ile K erram iy e m ezh ep lerin d e o la n la r A llah, yüksek b ir y e r leşm e m ân asın a, arş ü z e rin d e d ir ve bizim bildiğim iz cisim ler gibi değil am a y ine cisim dir, zira C en ab -ı A lla h “ R ah m an arş ü zerin e istiva e tti’’, ( T ah a 5 ) b u y u ru y o r, d iy o rlar. Bu anlayışı, b iz istivanın m ânası, istilâ etm ek (k a p la m a k ) d ır d iye cev ap lan d ırırız. A llah cisim dir, d em elerin i d e C enab-ı A l la h ’ın K u r’a n d a k i: “ H içb ir şey ona b en zem ez” â y e tin e d a y a n a ra k red d ed eriz. “ O n u n misli gibi b ir şey y o k tu r” (Ş u ra l 1 ) ây e tin d e k i ( k ) teşbih edatı, ziynet için, z iy a d e o la ra k gelm iştir, O ’nun ben zeri y o k d em ek tir. E ğ er onlar, A lla h ’a e şy a gibi olm ıy an şeydir, deniliy o r d a, cisim ler gibi olm ıyan cisim dir, niye denilm esin , d erlerse, k en d ilerin e şey olm ak v a r o lm a k ta n ib arettir, cisim o l m a k b ö y le değildir, cevabını veririz. İşte b u n d a n d o lay ı M u tezile’ye m uhalif o la ra k biz. y o k olan ( m a ’d u m ) , şey değildir, deriz. P e k iyi am a diyecekler, C en ab -ı A lla h “ b e n ellerim le y a ra ttım ” , (S a t 7 5 ) d iy o r; b u n a karşı d a K u r’a n ’d a A lla h ’ın el, yüz, göz, a y ak sıfatları, k u d re t m an asın ad ır, cev ab ın ı veririz. M utezile ile K aderiyye, A lla h h e r y erd e (m e k â n d a ) dır, zira C enab-ı A llah , K u r’a n ’d a “ G ö k te ilâh olan O ’d u r, y erd e ilâh olan O 'd u r” , (Z u h ru f 8 4 ) b u y u rm u ştu r, d iy o rlar. B u n lara da, b u â y etten m ak sat, ulûhiyetin h e r yere n ü fu zu o ld u ğ u d u r, y o k sa b u dediğiniz, A lla h ’ın yırtıcı h ay v a n a tın ve h a şa ra tın için d e olm ası d â v a sın a k a d a r gider, cevabını veririz. B izim b u m eseled e tu ttu ğ u m u z yol, A lla h ’ın arş ü zerin d e olm asının m â nası, y ü k sek b ir m e k â n d a d ır, d e m e k değil, y ü k sek azam eti ile arşı k a p la m ıştır, d em e k tir. N itekim E b u H a n ife hazretleri, biz A lla h ’ı y ü k sek te d ü şü n ü rü z, a şa ğ ıd a değil, dem iştir. K eza P e y g a m b e r hazretleri, b ir cariyeye “ sen m üm in m is in ? ” diye so rd u , o d a “ e v e t” d ed i, so n ra “ o h a ld e A llah n e r e d e ? ” d eyince k a d ın göğü işaret etti, b u n u n üzerine P e y g a m b e r “ bunu a z a t et, b u m ü m in d ir” b u y u rd u ٥. 8

Bu b a h isle r d e m ü e llif,

A lla h ’ın v a r lığ ın ı, b a ş la n g ıc ı so n u b u îu n m ıy a n b ir v a r lık

o ld u ğ u n u , b ir liğ in i, m a d d î o lm a d ığ ın ı, a d la rın ın m a h iy e tin i, a h ir e tte g ö r ü lü r o ld u ğ u n u , sıfa tla r ın ın m a h iy e tin i ve K e lâ m u lla h (K u r ’a n ) m e se le s in i ve b u n d a n so n r a m ü te ş a b ih s ı fa tla r

m e s e le s in i

a n la tm a k ta d ır .

B u n lar İla h iy a t b a h isle r in in

ana

h a tla r ıd ır .

B u rad a,

n e r e le r d e d iğ e r m e z h e p le r d e n a y r ıld ığ ın ı g ö ste r m e k le b e r a b e r b ilh a ssa H a n e fî g ö r ü şü n ü n d iğ e r e h l-i sü n n e t, S e le f v e E ş’arî m e z h e p le r i g ö r ü şle r in d e n

a y r ıld ık la r ın a işa r e t ed er,

b u n la r , M a tü rid î g ö r ü şü n ü n esa sla rıd ır. 9

E b u H a n ıfe ’n in “ F ık h -ı E b sa t” adlı e se r in d e , A lla h ’a ü stte n d u a ed ilir, a şa ğ ıd a n

d e ğ il; zira e sfe l. r u b u b iy e t sıfa tla r ın d a n d eğ ild ir, d e d iğ i y e r d e , b u h â d ise şu su r e tle a n la tılıy o r :

a d a m ın b iri y a n ın a

s iy a h î b ir c a r iy e a la r a k P e y g a m b e r in

h u zu ru n a

g e lm iş,

17 1 0 — in sa n hürriyeti (E P a l-i ib â d ) m eselesi: in san la rın y a p tık ları işler, A lla h ’ın (h a lk ’ı) y a p tık la rıd ır; b eşer hürriyeti, ira d e v e fiil k u d re ti, in san ların k e n d i ellerin e verilm iş, tefviz edilm iş değildir. K ad eriy y e m ezh e b in d e o la n la r bu esasa m u h aliftirler. B unlar şu ây ete d a y a n ırla r: “ D ileyen im an etsin, dileyen k â fir o lsu n ” (K e h f 2 9 ) . Biz b u n la ra kargı: b u â y e t k o rk u tm a k içindir, ih tiy arın k u lla ra tefviz edildiğini b e y an için, d e ğ ild ir; zira C en ab -ı A lla h b u ây etin d ev am ı o larak “ Z alim lere ateşi biz h a z ırla d ık ” , (K e h f 2 9 ) b u y u rm u ştu r. D iğ er b ir â y e tte d e : “ Sizi v e siz.n am ellerinizi A lla h y a ra ttı” , (S a ffa t 9 6 ) b u y u rm u ştu r, b u yü zd en bu görüşünüz y erin d e değildir, cev ab ım veririz. İnsanların y a p tık la rı eğer A llah ın h alk ı ile ise A lla h niçin onları azaplandırıyor, denilecek olursa, şu cev ap v erilir: S e v a p la n m a k v ey a azap g ö r m ek, kişinin m e y d a n a gelen işe fiilini k u lla n m a sın d an ötü rü d ü r, m ey d an a gelen asıl işten d o lay ı d e ğ ild ir; işlediğine g ö re ceza görm esi, iy :lik yapm ıya d a k ö tü lü k y a p m ıy a d a elverişli olan gücünü h arcad ığ ı içindir, gücünü m e y d a n a g etird iğ in d e n d o lay ı değil A 10 b a n a b ir m ü m in k ö le a za t e tm e k farz o ld u , a c a b a bu k a d ım a za t e d e r se m farz y e r in i b u lm u ş o lu r m u. d iy e so r m u ş; b u n u n ü z e r in e P e y g a m b e r , bu s iy a h ı c a r iy e y e , “ S e n m ü m in m isin ? A lla h n e r e d e ? ” d iy e so r m u ş v e g ö k te işa r e ti ü z e r in e de ” M ü m in d ir, a za t et, farz y e r in i b u lu r ” , c e v a b ın ı v erm iştir. 10

İn sa n la r, y a p tık la r ı işle r d e h ü r m ü d ü r, m e c b u r m u d u rla r?

h ü r r iy e t m u tla k m ıd ır, m a h d u d m u d u r?

e ğ e r h ü r ise le r bu

M ecb u r ise le r , c e b ir A lla h ta n m ıd ır, c e m iy e tte n

m idir, p sik o lo jik m idir, ta b ia t k a n u n la r ın ın ica b ı m ıd ır? y o k s a in sa n ir a d e sin d e m ü sta k il d e ğ il, A lla h ile b e r a b e r m i? v e y a irad e ve ih tiy a r in sa n ın ,

fiil A lla h ın m ıd ır? Bu fik irleri

a y r ı a y rı k a b u l e d e n le r v a rd ır. M u tezile, in sa n m u tla k su r e tte h ü rd ü r, ir a d e si v e k u d r e ti v a r ve ese r v ü c u d a g etirir; a k si ta k d ird e m e su liy e tin v e m ü k e lle fiy e tin m â n a sı k a lm a z , d erler. C e b riy e, in sa n la r ın h ü r r iy e ti y o k tu r , A lla h n a sıl y a z d ı ise in sa n ö y le h a r e k e t ed er. M ü k e lle fiy e t v e so r u m lu lu k A lla h ın ip tilâ sı v e tak d irid ir, d erler. E h î-i s ü n n e tin ü ç n e v i a n la y ışı v a rd ır: r ü n ü şte h ü rd ü r, der. B una,

m u ta v a s sıt c e b ir , d en ir.

b a ğ lı o la r a k h ü rd ü r.

M atü rid î,

in sa n iç y ü z ü n d e de d ış y ü z ü n d e de A lla h a

A lla h , in sa n d a fiil ile b e r a b e r h e r an k u d r e t y a ra tır v e b u n u n la

in sa n , fiile te s ir ed er. A lla h

S e le f, in sa n la r iç y ü zü n d e m ecb u rd u r , g ö

E ş.a rî, in sa n la r iç y ü z ü n d e h ü rd ü r, g ö r ü n ü şte m ecb u rd u r , der.

S o r u m lu lu ğ u n

se b e b i b u d u r,

y a n i M u te z ile ’n in

in sa n la r ı m u tla k o la r a k k o y u v e r m e m iş tir , o n la r ı k u d r e tin in

z a n n e ttiğ i gibi

a ltın d a tu tm a k ta d ır,

d er. M u ta sa v v ife,

A lla h ın

ir a d e s iy le

in sa n ın

ira d esi

fiilid ir, A lla h ın ir a d e s in d e n b a şk a ira d e y o k tu r .

a y n ı şe y d ir ,

in sa n ın

fiili, A lla h ın

în sa n m e s u liy e ti b ir te c e llid ir , der.

F e y le so fla r ın b ir k ısm ı in sa n la r ta b ia t k a n u n la r ın ın te sir i a ltın d a d ır v e h a y a t şa r t la r ı v e ic a p la r ı in sa n la r ı m u a y y e n ta rzd a h a r e k e te se v k ed er, d erler.

P s ik o lo g la r , in s a n

la r ru h î â m iller v e se b e p le r te s ir iy le h â d ise le r e se v k ed ilir le r , d erler, F a ra b î, b u n la rd a n d ır. Bir k ısm ı da, h â d ise le r

so s y o lo jik

k a n u n la r a tâ b id ir, in sa n la r m u a y y e n

s o s y a l şa rtla r

a ltın d a m u a y y e n su r e tte h a r e k e t ed er, d erler. K u r’a n -ı K e r im ’de h em “ İn san n e y a p a r sa k e n d i y a p a r ” , h em d e “ A lla h ın ta k d ir in d en d ışa rı ç ık a m a z ” d e n ilm e k te v e b e şe r h ü r r iy e ti ile so r u m lu lu ğ u n b ir b ir in e b a ğ lı o ld u ğ u ifa d e e d ilm e k te d ir .

M a tü rid în in y o lu ,

bu esa sı en g ü z e l şe k ild e izah e tm e k te d ir .

]8 11 —

in sa n gücü ( G üç y e te rliğ i) ‫؛‬

İnsanın iş g ö rm e gücü (is tita a s ı), işten önce k e n d in d e m ev cu t olm ayıp,, yap tığ ı işin h e r cüzü m e y d a n a gelirken o n u n la b irlik te v ü cu d a gelir. K a derciler, insanın gücü fiilden evvel v a rd ır; kişi o n u istediği gibi k u llan ır d i yo rlar. Biz ise bu, A lla h ta n m üstağni olm ak, A lla h a lüzum yo k d e m e k tir ki sonu, k ü fre varır, deriz 13. 12 —

Fiilin m â n a s ı:

■

İnsanın fiili v ard ır, dediğim iz zam an bu, h a k ik a t m an asın ad ır, m ecaz değildir. C ebriyye m ezh eb in d e olanlar, kişinin fiili yo k tu r, ona hakikaten, fiil v a rd ır, den em ez, m ecazen denir, derler. H a lb u k i bu A lla h ta n üm idi ve k o rk u y u kesm ey e varır, sorum luluk fikrini o rta d a n kald ırır. İşte b u n u n için E b u H an ife, b u iki anlayışın ortasını bulm uş ve h alk A llah ın fiilidir, b u ise (istita a y ı) insan gücünü ihdas etmek., in san a k u d re t v e ira d e v e rm e k tir; b u gücü k u lla n m a k ise h a k ik a t m ân asın a insanın işidir, dem iştir. 13 —

Isti.taanın şü m u lü :

E ş’a rî’lere g ö re : k ö tü iş işlem eye y eterli olan insan gücü, iyi işleri, işle m eye y eterli değildir. Bu fikir açıkça ceb ird ir. Z ira, eğer insan gücü iyilikleri işlem eye yetkili değil ve in sanların yaptığı iyilikler A llah ın eseri ise kişi fiilin d e m c b u r olm uş olur. E ş’a rî’ler, kabul ettik leri b u fik ird en h a re k e t ed erek , gücüm üz y etm iy en b ir şeyin A llah ta ra fın d a n bize tek lif edilm esini tecviz etm işlerd ir. Biz onların b u sözünü de K u r’an-ı K erim ’dek i “ A llah kişiye gücü yettiği k a d a r teklif e d e r” , (B a k a ra 2 8 6 ) ây etiy le re d d e d e riz . E ğ er o n lar ta ra fın d a n ; K u r’an-ı K erim ’d e bildirild iğ in e g ö re P e y g a m b e r h azretlerin in " Y a ra b b i bize tak atim iz y etm iy en şeyleri y ü k lem e” sözü ile d u a etm esi k ü fü r m ü o lu y o r? N itekim eğer y a ra b b i bize zu lm etm e d ese idi, k ü fü r olu rd u , d e nilecek olursa, b u söze şu cevabı veririz: P e y g a m b e rin duası h afifletm e yolu iledir. T a k a t-i nefi 112 m ân asın a değildir, n itek im A lla h ta alâm n şu: “ Y a ra b 1 bize ağ ır y ü k le tm e ” , (B a k a ra 2 8 6 ) â y e tin d e d e m â n a bö y led ir. 11

Istita a ,

g ü ç y e tm e si, b ir şe y i ita a t a ltın a a lm a k

v ü s.u y e tm e k tâ b ir le rin in , k ın d ır.

d e m e k tir .

T a k a t götü rm ek ,,

k u v v e t, k u d ret ve istita a k e lim e le r in in m â n a la r ı b irb irin e y a

B u rad a, iş y a p m a v e y a y a p m a m a k u d r e tin in m e n b a ı, b e ş e r î b ir sıfa t v e y a araz

m â n a sın a a lın m ıştır .

T e sir şa r tla r ın ı to p lıy a n ta m k u d r e t m â n a s ın a da;

b e p le r in v e a r a ç la r ın salim

â m ille r in , s e

o lm a sı m â n a sın a da g e lir k i b u b ir n e v i p s ik o lo jik ic a b a

b e n z e r v e A lla h ın k u d r e t v e ir a d e sin e m ü te r a fık o la n b e ş e r î k u d r e t v e ir a d e y i tazarn m u n ed er.

Bu ta k d ir d e A lla h ın k u d r e tiy le b era b er in sa n k u d r e tin d e n fiil m e v c u t olu r, h a lk

A lla h ın , fiil b eşe rin d ir.

Bu, ta sa v v u fî m â n a d a ik i k u d r e tin b ir liğ i d e ğ il, ik i a y rı k u d

retin e s e r d e b irliğ i, d em ek o lu r. 12

M etin d e

o lm a sı lâ zım d ır:

ib are

b ö y le d ir ;

lâ k in

fik rin

Y o k sa ta k a tim iz y e tm iy e n

g ü z e lc e b ir ş e y in

a n la şılm a sı

için

ib a ren in

y ü k le n m e s in i iste m e m e k

d e ğ ild ir k i A lla h ’a y a r a ş m ıy a n b ir ş e y i A lla h 'ta n is te m e k n e v in d e n o lsu n .

ş ö y le d em ek

14 — işlen en günahlarda A llah ’ın m eşiy etl v e rızası var mıdır ? İnsanların işled ik leri g ü n a h la r A llah ın iradesi, dilem esi, kazası, tak d iri iledir. R ızası, m u h a b b e ti v e em riyle d eğ ild ir 1'. Z ira C eııab-ı A llah, K ur’an-ı K erim ’d e “ A llah b ir kim seyi sa p ıtm a k isteyince o n u n göğsünü d arlaştırır ve güçleştirir” (E n ’âm 1 2 5 ) diğer b ir â y e tte d e “ A lla h dilem ed ik çe siz diieyem essiniz” (D e h r 3 1 ) b u y u rm u ştu r. E ğ er g ü n a h işlem e, kişinin m eşiyeti, d i leği ile olsaydı b u dileğin A llah ın dileğine (m e şiy e tin e ) g aleb e etm esi lâzım gelirdi ki b ö y le b ir şey düşünülem ez. M utezile d iy o r k i: A lla h ’ın m eşiyeti y o k tu r. Z ira K u r’an-ı K erim ’de “ Ben insanları v e cinleri ib a d e t etsinler diye y a ra ttım ” (Z a riy a t 5 6 ) b uyuruluyor. Bu, b e n o n ları k ü tr için y a ra tm a d ım d em e k tir, b in a e n a le y h A llah k ü frü irad e etm em iş oluyor. Biz b u söze şu c ev ab ı v eririz: Bu â y e t “ Biz in san ları v e cinleri k en d ilerin e ib a d e ti em re d e y im d iye y a ra ttım ” m ân asın ad ır, n itekim A lla h o n la ra b u n u em retm iştir d e... B u rada, “ A llah k u lların a zulpı irad e edici d e ğ ild ir", (M ü m in 3 1 ) ây eti d e delil o la ra k ileri sürülem ez. Z ira b u âyet, A lla h k u lla rın a zulm etm esini ira d e etm ez, dem ek tir. B u n d a ise hiç kim senin diyeceği y o k tu r. M utezile’nin g ü n a h la rd a n birisi de kişinin k e n dini sövm esidir, b u ise h afifliktir, (y a n i A lla h ın b ö y le b ir k ö tü lü ğ ü dilem esi o n a nasıl y a ra şır) dem esi d e y e rin d e değ ild ir. Z ira biz b una, eğer A llahın b u n d a n b e ri o ld u ğ u n a delil o lm asay d ı o z a m a n hafiflik o lurdu, cevabını v e ririz. K eza M utezile’ni.n eğer A lla h g ü n a h işlem eyi ira d e etm iş olsaydı, kişi fiilinde m ecb u r olurdu, d em eleri d e y e rin d e değ ildir. Z ira nasıl kişi A llah ın irad esin d e n çıkm ıya m u k te d ir değil ise, ilm in d en çıkm ıya d a m u k te d ir d e ğildir. B in aen aley h b u özür olam az. Şu h a ld e K ur’an-ı K erim ’deki “ B aşına 13 13

E lim izd ek i y a z m a n ü sh a d a ,

rızası, m u h a b b eti v e em ri iled ir, la b ir iz a ih i) o lm a k lâ zım d ır. şe r h in d e , İm am E b u

H a n ife ’n in

e d ilm e k te v e

m e şiy e ti, k a za sı, k a d eri,

Bu ib a re y a n lış o la c a k tır .

(V e

rizaih i,

Bu c ih e t îm a m -ı E b u M a n su r a n is p e t e d ile n “ F ık h -ı E b s a t” “ V a s iy e t ” k ita b ın d a v e so n r a d a n b u ld u ğ u m u z G ered e

n ü sh a s ın d a (B a k . M e tin ) d a b ö y le d ır . em rile te fs ir

g ü n a h la r A lla h ’ın ir a d e si,

d e n ilm iştir .

so n r a

A y n ı z a m a n d a b ira z a şa ğ ıd a

d a h a a şa ğ ıd a

“ A lla h

k ü fr ü

“ liy a b ü d ü n e ’ â y e ti

d iler,

fa k a t e m r e tm e z ” ,

“ A lla h razı o ld u ğ u ş e y le r d e n d eğ il, razı o lm a d ığ ı şe y le r d e n d o la y ı a za p v e r ir ”

d e n ilm e k

ted ir. İb a rey i bu su r e tle d ü z e lttik te n so n ra bu k o n u ü z e r in d e a y r ıc a d u rm a k lâ zım d ır, izah a g ö r e , k işin in fiili,

A lla h ın rızası v e m u h a b b eti h ilâ fın a o lu y o r , şu h a ld e rıza v e m u h a b b et,

sıfa t-ı ilâ h iy e d e n m id ir, y o k s a e v a m ir -i İlâh iye gib i â le m -i e m ir d e n m id ir? m e se le s i o r ta y a çık a r; A lla h ın sıfa tla r ı e z e lî v e ta h a v v u l k a b u l e tm e z o ld u ğ u n a g ö re d u ru m u

g ü ç le ş ir v e

d u ru m h â sıl o lu r.

A lla h ın

razı o lm a d ığ ı v e

ş iy e ti m u h a b b e tin d e n , göre

te v fik i m e ş ’iy e tin d e n b a şk a

tefsird e

b u lu n m a k ta d ır .

K eza

ş e y le r m id ir,

m id ir?

ço k .

g ib i b ir

y o k sa

rıza, ta k d ir ve

b u ra d a h e r m e z h e p erb a b ı k en d i

İstita a

ta k a t

irad e, m e ş ’iy e t sıfa tla r ı ü z e r in d e , b u n la r a y n ı m â n a y ı ifad e m iştir.

etm e si

A y n ı z a m a n d a A lla h ın rızası ir a d e s in d e n , m u h a b b eti rıza sın d a n , m e

te v fik , â le m -i e m ir d e n , v e y a sıfa t-ı fiiliy e d e n u su lü n e

k u lu n iş y a p m a

se v m e d iğ i şe y le r i irad e

k e lim e le r i

T a h lik , te k v in , in şa , ih d a s, su n , fiil k e lim e le r i de b ir m â n a y a İrade ile ira d î fiil v e

b u n la r a r a sın d a k i n isp e t,

k u d ret,

ed e r m i, d iy e ih tilâ f e d il

m e ş ’iy e ti,

fiili v e

g e lir , d iy e n le r k u d r e ti izah

ed e r m i? b u n la r ü z e r in d e v u z u h a v a rm a d a n m ü e llifin u su lü ile bu m ü şk ü lü ç ö z m e k g ü çtü r .

gelen k ö tü lü k k e n d ilid e n d ir” (N isa 7 3 ) ây etin in m ân ası n edir, d en ilecek? Bu nu n c ev ab ı şu d u r: kötü lü k , e d e b e riay eteıı ayrı o la ra k A lla h a izafe ed ile m ez. N itek im A llah a, d o m u zları y ara ta n , d iye h itap edilem ez, fa k a t um um i b ir ifa d e ile h a y v a n la n y a ra ta n , denilir. K aldı ki Ce‫؛‬nab-ı A llah “ S öyle h er şey A lla h ta ra fın d a n d ır” , (N isa 7 8 ) b u y u rm u ştu r, işte ây etin m ânası bu d u r. 1 5 — A llahın rızası: A lla h k ü frü y aratır, onu diler, fa k a t em retm ez, bu y ü zd en A llah kâfire im an ı em retm iş, fa k a t im an etm esini d ilem em iştir. D enilecek ki, A llah her diled iğ i şey d en h o şn u t m u d u r, değil m idir? C ev ab ı şu: evet A llah ın m eşiyeti, rızasiyledir. Şu h a ld e A llah k en d isin in razı old u ğ u b ir işten dolayı niçin az a p ed iy o r, d iy ecek ler; b u n u n d a cev ab ı şu: hayır, A llah razı o ld u .u şey d e n d o lay ı değil, razı olm adığı şeyden ö tü rü azap verir. Z ira m esiyet, k a z a ve A llah ın b ü tü n sıfatları, A llahın h o şn u t old u ğ u şey lerd ir. Şu k a d a r ki kişinin m e y d a n a g etirdiği fiil, b azan A llah ın razı old u ğ u b ir iş olur, b a z a n d a g azap ettiği b ir şey o lur ve b u n u n üzerine a z a p v erir v ey a sevap. 1 6 — T evlit m eselesi: Bir fiili işlem ek ten do ğ an , ikinci d e re c e d e işler (te v lit suretiyle husule g e le n le r), A llah ın eseri (m a h lû k u ) d urlar. Z ira tevlit, b ir şeyin içinde b u lu n a n d iğ e r b ir şeyin m e y d a n a gelm esin d en ib a re ttir. M ah lû k o lan iş, zarf olsun da, zarfın içinde b u lu n a n iş m ahlûk o lm asın ; b u olam az, ve zira kişi oku a ttık ta n so n ra o k u n geçip gitm esine m ân i olm ıya m u k te d ir değildir. E ğ e r k u d re t kişinin elin d e olsaydı, b u n u y ap m ası lâzım gelirdi. K ad eriy y e m ezh e b in d e k ile r d iy o rla r k i: b u n ların seb ep lerin i in san lar ihdas ettikleri için fiiller v e fiillerden d o ğ a n eserler b ü tü n ü ile in san ların v ü c u d e getirdiği e serle rd ir ve k en d ilerin in m ah lû k larıd ır. 17 —

E cel m eselesi:

K atled ilen b ir ad am , k en d i eceliyle ölm üştür. E ğ er k en d i ecelinden gayrı b ir şey ile ölseydi A llahın, m ak tu lü k e n d i eceline u laştırm ak tan âciz kalm ası v e o a d a m ın ecelin d en A llah ın cahil olm ası, lâzım gelirdi. H alb u k i A lla h a cehil v e acz isnadı k ü fü rd ü r. M u tezile: k atled ilen , k en d i ecelinden g ay rı ile ölm üştür, zira k a a tile kısas ve d iy et v acip o lm a k ta d ır, d iy o rlar. Biz b u n la ra kısasın vacip olm ası, A llahın yasağını tam m a m a sm d a n d ır, cevabını veririz. E sasen o n la rla aram ız d a k i b u ayrılık, insan, fiilinin haliki m idir, m ese lesind ek i ayrı g ö rü şle rd e n b a şk a b ir şey değildir. 18 —

H a ra m olan b ir şeye n z ık denir m i ?

H a ra m rızık tır; zira rızık, m ü lk d e m e k değil, g ıd a d em ek tir. İn san la rın b ir kısm ı ö m rü b o y u n c a h a ra m yer, b ö y leleri için ise d ü n y a d a n çıktı, gitti, A llah ın rız k ın d a n b ir şey yem edi, d em ek m ü m k ü n değildir. M utezile rızkı, m ülk m ân asın a a la ra k h a ra m , rızk d eğ ildir, d iyorlar. H a l b u k i rızkı m ü lk m ân asın a alm ıy a yol y o k tu r. Z ira d a v a r, sığır, gibi m ahlûk-

‫؛‬arm çoğu h ‫؛‬çb5‫؛‬- m ü lk e sahip o lm a d ık la rı h a ld e A lla h o n lara rızk verir. Nitelcim K u r'a n -1 K e rim .d e : ‘‘Y ery ü zü n d e h içb ir h a y v an y o k tu r ki A llah o n lara iizk verm em iş o lsu n ” ( H u t 6 ) b u y u ru lin u ştu r. R ızkı m ülk m ân asın a alm ak b u âyeti İn k âra v a rm a k ta d ır. Bu m esele de, insan fiilinin haliki m idir, m eselesin d ek i ih tilâf kabilind e n d ir; zira o n la ra g ö re kişi b aşk asın ın rızlcını y em ey e m u k te d ir olur. 1 9 — A lla h in sa n la ra en « y g u n n e ‫؛‬se o n u y a p a r ‫؛‬ A llah ın in san lara en uygun olanı yap m ası, k e n d in e vacip d eğ ild ir; .Kur'an-ı K erim ’d e : “ Biz o n lara g ü n âh ların ı a rttırsın la r diye m ü h let v eririz” , ( A ‫؛‬-i im ran 1 7 8 ) b u y u ru lm ası b u n u n d elilidir. Z ira g ü n ahı a rttırm a k İçin Omr'ü u z a t m ak, g ü n ah k ârın fa y d a sın a u y gun (s a lâ h ) değ.ildir, bilâlcis m ühleti kesse d a h a iyilik ve lü tu fk arlık etm iş o lu rd u . B unun d iğ er b ir delili d e şu d u r: eğer A liahm i.nsana en fay d alı olaııı y ap m ası v acip olsaydı. K u r’a n -1 K erim ’deki “ A llah p e k büy ü k ik ra m v e ihsan sahibi'dir” (B alcara 10 5 ) âyeti, yersiz olurdu. M utezile d iy o r k i: A lla h ’ın ‫؛‬insanlara en u y g un olanı ya-pması v acip tir ve herkesin k u d retin i sarf ile eld e ettiği İm anın v e y a Icüfürün İcabını, yapm ıştır. Y ap m asay d ı zulm etm iş v ey a cim rilik etm iş o lurdu. 20

ilim v e fî'kıh:

D in d e d e rin leşm ek (fık ıh ), ki b u n a "îlm -i te v h it” denir, güdülecek am elî h ü k ü m le rd e n ib a re t o lan fıkıh ilm in d e d e rin leşm ek ten d a h a faziletlidir. B u n d an d o lay ı “ ilim tahs.il etm ek , fa rz d ır” sö z ü n d en m ak sat, İlm-i hal ta h silidir, denilm iştir. İlm -i hal ise im an a m ü teallik h ü k ü m le rd e n ib a re ttir 1*. 21

ima:?, m e se le si‫؛‬

im an , dil ile ik rar, k a lb ile tasdiletir. Kişi ik ra r e d e r d e k alb i ile tasd ik etm edeir ölürse m fim in sayılm adığı gibi, eğ er İm kân b u lu n d u ğ u h a ld e dili ile ik rar etm ezse, yine m üm in say ılm az; zira ö zü r m ev cu t o lm a d a n dil ile açık lam ayı b ırak m ak , tasdilcin o lm ad ığ ın a d e lâ le t ed er. K erram iy e m e z h e b in d e o la n la ra göre, im an yalnız dil ile ik ra rd a n ib a rettir, b u n d a n b a şk a b ir şey değ ild ir. Z ira d iy o rlar, H azret-i P e y g a m b e r “ Ben insanlarla, A lla h v a r (İâ İlâhe illallah ) d eyinciye k a d a r m ü cad ele etm eye m em u ru m " d em iştir. Bize g ö re b ö y le değ ild ir, zira C enabı A lla h : “ O n lar ağızlai '1 ile im an ettik , d e d ile r; halbulci k a lb le ri im an etm iş d e ğ ild ir” (M aid e 4 5 ) b u y u ru y o r. H e m d e o n larm b u sözlerin e g ö re m ü n afık ların m ü m in ler d e n sayılm ası lâzım g e lir ; b u ise zayıf b ir sözdür. 14 14

Ilm-İ h a l tâ b ir in in e sk i m â n a sın ı, b u r a d a g ö r ü y o r u z .

v e İlm -i k elâ m , İlm -i h a l ile birlem iyor. v e b u g ü n İlm -i h al, g irm iştir.

D in

Bu m â n a d a İlm -i te v h it

S o n la r ı İlm -i h a l d a h a gen ig b ir m â n a y a a lın m ış

m e v z u u n a h a ra m ve h e lâ l, a m e le Ve ib a d e te m ü te a llik ‫؛‬a rzla r da

b ilg isi

tâ b ir i

daha

g e n iştir .

D in

b ilg isin e

P e y g a m b e r 'in

h a y a ti

siy e ri, im a m la rın iç tih a tla r ı v e İslâm a h lâ k ı, h a d is ve te fs ir e m ü te a llik u m u m î h ü k ü m le r girer. B u ra d a , d in i m e s e le le r in , şe r .î h ü k ü m le r d e n a y rı, m u te b e r o ld u g u g ö ste r ilm e k te d ir .

k e lâ m

ilm in in ,

fık ıh ilm in d en

22 Im am -ı Şafiî, im an : ikrar, tasd ik v e iyi iş işlem ektir (y a n i am el im an a d a h ild ir), zira C en ab -ı A lla h ’ın “ Sizin im anınızı A lla h zayi ed ecek d e ğ ild ir” , (B a k a ra 1 4 3 ) âyeti, A lla h n am azlarınızı zayi ed ecek değildir, d em ek tir. A y e t te n a m a z a im an denilm iştir, diyor. Biz, am elin im an a dahil edilm esi d o ğ ru değildir, deriz. C en ab -ı A lla h : “ A lla h a im an e d en ve iyi iş işliyen” (T a lâ k 1 1 ) â y e tin d e a m e ld e n ayrı o larak kişiye m üm in dem iştir. Â y e tte am el işliyen cüm lesi, im an e d e n cüm lesine atfed ilm iştir. A tfe d ile n b ir şey, atf o lu n a n d a n b a şk a b ir şeydir. Şu h a ld e â y e tte im a n d a n m ak sat, k alb ile tasd ik d ir. E ğ e r a m e lle r im an d a d ah il olsa lardı, im an esasların d a neshin caiz olm ası lâzım gelirdi, halbuki, im an k o n u la rın d a n esh caiz değildir, am ele d air h ü k ü m lerd e ise c aizd ir; b u d a im anın a m e ld e n ay rı o ld u ğ u n u g ö sterir ls. 1o

İm a n , b ir şe y i b ile r e k g e r ç e k le m e k v e d iliy le ik r a r v e r m e k tir .

im a n d a Kem ilim

(z ih n -i a m e liy y e )

h em

irad e

(k a lb -i a m e liy y e )

Bu ta r ife g ö re

h em

fiil v e y a ik rar

( h a r ic î a m e liy y e ) v ard ır. Bu y ü zd en im an , k esb îd ir v e te k lif m ev zu u d u r. T a s d ik , b ir ş e y i ilim y o lu y la g e r ç e k le m e k tir . ik r a r ,

ih tiy a r ın ı

k u lla n m a k tır .

v e h b î d e o la b ilir .

K a n a a t,

A k id e ,

b ir ş e y e

d elili o îm ıy a n

E s a sın d a b u . z ih n î b ir a m e liy y e d ir . g ö n ü ld e n

b ir k a b u ld ü r.

b a ğ la n m a k tır , B u n d a ilim

k a lb

u n su ru

işid ir, y o k tu r .

H ır istiy a n la r , im a n ı, a k lın isp a t k a b iliy e ti d ışın d a o la n ş e y le r e k a lb in b a ğ la n m a s ı, m â n a sın a a lırla r k i bu a n la y ış, im a n ı, k a n a a t s e v iy e s in e in d irir. b ir g e le n e k , b ir in siy a k m a h iy e tin i arz ed er. rettir. ve

Z e r d ü ş t v e M ani d in lerin d e ise,

m e s e lâ B a tin ilik

V e t e k lif m e v zu u o lm a k ta n z iy a d e

İm an Y a h u d ile r d e m illî b ir şu u rd a n ib a

â y in le r v e a m e lle r m e c m u a sıd ır .

ile ilg ili m e z h e p le r d e im a n , b ir ta k ım

g e le n e k le r d e n

H u r r e m îîe r d e ve

â y in le r d e n

ib a r e ttir ; b u n la r d a im a n ın fik ir ta ra fı y o k tu r. İslâm

â le m in d e , im a n ın m a h iy e ti k o n u su n d a , tü r lü a n la y ış la r v a rd ır.

İm an y a ln ız

k a lb işid ir, y a ln ız m a r ife tte n ib a rettir, y a ln ız lisa n ın ik ra rı, fiilid ir v e y a b ü tü n d in î a m e l le r in h e y e t -i m e c m u a sıd ır, irad î d eğild ir, A lla h ’ın m e v h îb e sid ir , d iy e n le r v a rd ır. H a lk ta ( m u k a llitle r d e ) y a şıy a n a n la y ış, im a n ın k a lb isi o ld u ğ u n u v e b u n u n te z a h ü r ü o la n ik rar ile ta m a m la n d ığ ı, İlm î

kabul

m erk ezin d ed ir.

m â n a s ın a

k alb in

E b u H a n ife bu u m u m i te m a y ü lü

tasd ik id ir ,

ik ra r b u n u n

şa r tıd ır,

der.

ilm ile ştir ir ;

îm a n .

M a tü rid î bu

fikri

m ü d a fa a ed er. E b u ’l H a şa n il-E ş’arî,

im a n ta sd ik tir, ta sd iğ in sa h ih o lm a sın ın şa r tı m a r ife ttir , der.

Z ih n î a m e liy y e , k a lb in fiilîn e m u k a d d em d ir d e m e k o lu r . Bu a n la y ışa g ö r e m u k a llitle r in im a n ı sa h ih d e ğ ild ir , b u ta k d ird e ise p e y g a m b e r liğ in h ik m e ti k a lm a z .

Ş iile r e v e K a d e r

c ile r e g ö r e de im a n , m a r ife tte n , y a ln ız z ih n î a m e liy e d e n ib a r e ttir . Bu fik r i ilk d efa ileri sü r e n C eh m b. S a fv a n ’dır. A b d u lla h b. G ü lîap , im a n : h em m a rifet, h em ta sd ik tir , der. B u rad a m a r ife t şa rt d eğ il rü k ü n d ü r. C e b r iy y e m e z h e b in d e o la n la r, im an A lla h ’ın h id a y e tid ir , ik r a r ise o n u n ifa d e sid ir, d erler.

B u n la rın a ra la rın d a , p e k m ü frit o la n la r, ik r a r da A lla h ’ın h a lk ı ve ta k d ir i iled ir,

d iy e n le r v a rd ır.

M ü c e ssim e ve M ü şeb b ih e m e z h e b in d e o la n la r ın ç o ğ u bu fik ird ed irler.

B u n la rd a n K e r r a m iy y e m e z h e b in d e o la n la r im a n y a ln ız ik r a r d a n ib a r e ttir , d erler. H a r ic î m e z h e b in d e o la n la r, im a n h em ta sd ik , h em ik ra r, h e m a m e ld ir d e r le ٠r. B u n la r p ek şid d etlid ir , K u r’a n h a r ic in d e am el e d e n le r , h a ttâ b ir fa rzı terk e d e n le r k â fir o lu r, d erler, H a m b e lî’le r d e, V a h a b î’ler de bu fik ird ed irler. d ed ir,

ancak

b u n la r

am el e tm iy e n

M u te z ile ’n in ç o ğ u n lu ğ u b u fik ir

k â fir o lm a z, M ü slü m a n o la r a k

da k a lm a z ,

d erler.

23 2 2 — iman v e İslâm nedir, m ukallidin im anı m akbul m udur? U lem a d a n b ir k ısm ına g ö re ; im an ile Islâm b ird ir. B unlar şu delile d a y a n ıy o rla r: K u r’an-ı K erim ’de “ Bir kim se M ü slü m an lık tan b aşk a bir din ararsa b u asla k ab u l ed ilm iy ecek tir” , (A l-i İm ran 2 8 5 ) buy u ru lm u ştu r. D iğer b ir kısm ına g ö re ; im an ile Islâm b a şk a b a şk a şey lerdir, b u n ların delili de su â y e ttir: “ C öl a ra p la rı im an ettik ded iler, o n la ra d e ki, siz im an etm ediniz, lâkin Islâm olduk, d ey in iz” (H u c u ra t 1 4 ). Bu m eseled e en d o ğ ru söz İm am E b u M ansur-ı M a tü rid î’nln sö y led iğ i d ir ıe. Islâm , A llahı keyfiyetsiz o larak bilm ek tir, b u n u n yeri göğüstür. İm an, A llah ’ı allahlığı ile b ilm ek tir, b u n u n yeri d e y ü rek tir, b u ise göğsün içindedir. M arifet, A lla h ’ı sıfatları ile bilm ek tir, b u n u n yeri d e gö n ü ld ü r, b u d a kalbin içindedir. T ev h it, A llah ı birliği ile b ilm ek tir, b u n u n yeri sırdır, b u ise gönül içindedir. B unlar, A lla h ta a lâ n m : “ A lla h ’ın n u ru n u n m isali, k an d illik gibi dir ki içinde k a n d il var, k an d il, b illû r c a m d a ; b illûr cam şecere-i mubarteke-i zey tu n ed en y a n a n inci yıldız g ib id ir” (N u r 3 5 ) ây etin in b e n z e rid ir; şu h ald e b u n la r d ö rt g e rd a n lık tır ki d ö rd ü d e b irb irin d e n ayrı gayrı değ ild ir; h ep si birleşince din olur *1617. S e le f, M u h a d d isin v e F u k a h a iç in d e im a n ın k e sb î v e m a h lû k o lm a y ıp A lla h 'ın irad e ve h id a y e tin e b a ğ lıd ır , d iy e n le r v a rd ır.

A r a la r ın d a , in sa n ta r a fın d a n ih tid a , k eab îd ir, A lla h

ta ra fın d a n h id a y e t v e te v fik g a y r-ı m a h lû k ve v e h b îd ir, d iy e n le r v a rd ır. g ö re, im a n :

M u ta sa v v ife y e

m ü k a ş e fe n in m a h su lü d ü r, b u n d a ilm in d e ir a d e n in de te sir i y o k tu r .

V ah-

d e t-i v ü c u tç u la r ise h e r ş e y A lla h 'ın te z a h ü r ü d ü r v e im a n , şu h u d î, dir, d erler, h a lb u k i bu n e v i im a n

m a k b u l d eğ ild ir.

b a sm a k a lıp

G a y b e im a n a ,

im a n , p e y g a m b e r le r in

m a k b u l im a n d en ir.

im a n ın a k o r u n m u ş,

M e le k le r in

im a n ın a

m ü m in le r in im a n ın a

m ak b u l,

sa p ık la r ın im a n ın a tu tu k lu , m ü n a fık la r ın im a n ın a m erd u d a d la rı v e r ild iğ i gib i. İm an ın m e v z u u k e sin h ü k ü m le r d ir , b u n la r d a: h ü k ü m le r d ir .

G a y esi,

sa lik i m ü tte fik tir le r .

d in î e m ir le r e

A lla h a , P e y g a m b e r e

ita a ti sa ğ la m a k tır .

İm an a sild ir, k ü fü r arızid ir.

v e a k ir e te m ü te a llik k atı

Bu h ü k ü m le r d e

h e r m ezh ep

“ B en M ü slü m a n ım " d iy e n e İslâm m u a

m e le si y a p ılır. 16

İm a m -ı M a tü rid î’n in b u sö z ü n a sih le r ta ra fın d a n b u r a y a so n r a d a n a lın m ış o la c a k

tır. İm am -ı M a tü rid î’y e n isb e t e d ile n “ F ık h -ı E b sa t Ş e r h i“ n d e de bu ib a re a y n e n b ö y led ir. B u n u n la b e r a b e r bu p a r ç a , k ita b ın E b u M an su r k a le m in d e n ç ık m a m ış, fik ir le r in i b e n im se m iş b ir âlim ta ra fın d a n o n u n a k id e le r i to p la n ıp b ö y le b ir risa le h a lin e so k u lm u ş o ld u ğ u fik r in i de u y a n d ır m a k ta d ır .

K ita b ın b a zı y e r le r in d e E ş .a r î d e m e y ip de E ş ’a r îy e d em esi

de bu fik ri te y id e d e r m a h iy e tte d ir ,

e ğ e r bu k a y ıtla r n a sih le r ta r a fın d a n d e ğ iştir ilm iş

d eğ ilse. 17 s iy e tle r

N a sıl g ö ğ ü s, y ü r e k , g ö n ü l, öz d e d iğ im iz za m a n b u n la r ın m â n a la r ı, a y r ı h u su ta şıd ık la r ı h a ld e,

te v h it d izisi d e ö y le

z ü c a c e , k e v k e b -i d ü rrî; im a n İslâ m d a d a h il, a lın m ıştır.

b irib irin d en

b ir k ü l te şk il

aynı

ş e y le r ve

d e ğ il

ise ,

b ir le şm e s in e

d in

İslâm , d en ir;

b irb iri iç in d e bu d ö rd ü n e n u r d e d iğ im iz gib i.

İslâ m m e fh u m u d a h a g e n iştir .

Ç ü n k ü im a n , A lla h a ;

g a y r ı o lm a y ıp

a y rı

ed e r

m a r ife t, sıfa tla r ın a ;

o ld u ğ u n a v e v a h d a n iy e t b ilg isin e

im a n ,

m a r ife t

m işk a t.

m isb ah ,

Bu a n la y ışa g ö r e

S ıra d a m a r ife t, im a n d a n so n r a y a te v h it is e b u sıfa tla r ın za tın d a n ta a llû k

e tm e k te d ir .

Bu iza h ın ,

v e y a te m silin h e d e f t u ttu ğ u fik r i v e c e v a p la n d ır d ığ ı m e z h e p le r i a n la m a k iç in 1 5 n u m a ra lı .nota b a k ın ız .

Bir kim se eğer b en bu şeyin halikı k in id ir, bilm em v ey a b a n a n am az fa rz kılındı mı, bilm iyorum , y a h u t b en k â fir diye b ir şey tan ım ıy o ru m , y a h u t k âfirin gideceği y er n eresidir, b ilm iyorum , d erse, k âfir olur, T ü rk to p ra k ların d a, O rta A sy a içlerin d e yaşıyan b ir a d a m , b e n M üslüm anlığın hepsine in an d ım , d e r fa k a t d in î a h k â m d a n h içbir şey b ilm ez ve hiçbirini d e y erin e g etirm ezse o nu n m üm in o ld u ğ u n d a şü p h e y o k tu r. B unlar, m u k allit im anının sahih o ld u ğ u n u ifa d e e d e r; M utezile ile E ş’a rîle r bilm iy erek im an ed en m u k allitlerin im anı sahihtir, fikrine m u h aliftirler. B unların d ed ik leri, A lla h ’ın p e y g a m b e r g ö n d e rm e sin d e k i hikm etleri o rta d a n k a ld ırır; zira taklit, sahih o lm azsa p e y g a m b e rlik te n m ak sat ve fa y d a hâsıl olm az. Şu k a d a r ki d elil lere d a y a n a n İlm î im anın derecesi, ta k lid i im a n d a n şüphesiz y üksektir. Ç alışa ra k e ld e edilen im anın sahibi, u yanm ış v e nu rlan m ıştır. N itekim H a z re td P e y g a m b e r “ E b u B ekir’in im anı, b ü tü n h alk ın im anı ile tartılsa üst g e lird i” diy o r. Bu h ad îstek i•'ü st gelm e, ziyade v e n o k san o lm ak b a k ım ın d a n değil, v u k u flu ve n u rlu o lm ak b a k ım ın d a n d ır, zira ik rar v e tasd ik a rtıp eksilen şe y le rd e n değildir. îm an , ik rar ile ta sd ik te n ib a re t olunca da, insanın kesbi v e eseri (m a h lû k ) olm uş olur. Â lim lerin b ir kısm ı im an m ah lû k ( k e s b î) değildir, zira o A lla h ’ın (te v fik i) b aşarı v erm esiyle husule gelen b ir şeydir, A lla h ’ın tevfiki ise m a h lûk değildir, d erler. Biz ise, ev et im an A llah ın m u v a ffa k kılm ası iledir. A n c a k b u k a d a rla insanın fiili A llah ın fiili o lm a z ; o fiil yine, n am az ve oruç gibi, insanın eseri v e kesbi (m a h lû k ) o la ra k kalır, deriz. 2 3 — İman insanın her t ar af urdadır: İm an, insanın belli b ir y e rin d e d eğ ild ir. O , öyle b ir şey d ir ki, nuru in san ın b ü tü n azasm a yayılm ıştır. F a k a t a zasın d an biri kesilince im an p a r çala n m a z olduğu için o ra d a n k a lb e gider. B u rad a b ir soru v a r: insan ö lü n ce im an n e re y e gider, ruhu ile b e ra b e r m i kalır, y o k sa cesedi ile m i? Bu so ru n u n cev ab ı şu d u r: hay ır n e ru h la g id e r v e ne d e c esed d e kalır. O, kişinin im a n a ehliyet k azan d ığ ı m ân a ile b e ra b e rd ir. Bu m â n a nasıl b ir şeydir, diyeceksiniz, ev et b u m â n a A llah ın kişiyi gizliden n u rlan d ırm ası v ey a A llah ın , insanın içindeki gizli m ahiyeti ışıklandırm ası, d e m e k tir ıs. Şu soru d a v a r, insanın d iğ er am elleri n erey e g id e r? b u n u n c ev ab ı d a şu d u r: b u n lar, A lla h ’ın sev a b ın a v e y a ‫؛‬k a b ın a (c e z a sın a) ulaşır. Ş unu d a ilâv e e d e lim , eğ er A lla h n e ile bilinir? diye so ru lacak olursa, b u n a b azı a lim ler: akıl ile bilinir, cevab ın ı v erm işlerse de b u h u susta gidilecek d o ğ ru y o l: A llah ın b ild irm esiy le bilinir, d em ek tir. Z ira K u r’an-ı K erim ’d e : “ A lla h ’ın göğsünü İslam a açtığı kim se, R a b b ın d a n b ir n u r ü z e re d ir” , (Z ü m e r 2 2 ) buy ru lm u ştu r. 2 4 — Um utsuzluk im an ı: U m u tsu z kalm ış, y e ’s h alin d e im an a g elen kim senin im anı m a k b u l d e ğildir. Z ira b öylesi g a y b e im an etm iş, d eğ ildir 19. 18

M etin d ek i ib a re

(h u fy eten )

veya

( h u f y e t e h u ),

okunduğuna

g ö r e ik i tü r lü

te r c ü m e ed ilm iştir. 19 e d ile c e k

Bu h ü k ü m d e n a n la şılıy o r ki m ü sp et ilim ta sd ik

m e v z u la r ı da

m e v z u u n d a k i ta sd ik b a şk a d ır.

b a şk a ; im a n e d ile c e k

şe y le r ,

gaybe

ait o la n la r d ır .

İm an Bir

a d a m o lu m h a lin d e ik en g ö zü ö n ü n e a h ir e t a h v a li s e r ilir de g ö r e r e k im a n e d e r se , gark

25 —

im anda istisna (B en m üm inim in şallah d e m e k ) :

İm an ifa d e sin d e “ İn şallah ” dem ek , şekçiler ile a ra m ız d a çıkm ış ih ti laflı b ir m eseledir. Şekçiler, im anı A lla h ’ın m eşiyetine b ıra k m a k caizdir, d e r ler. Biz b u n la rın sözlerini K u r’a n d a sih irb azların “ İn a n d ık ” , (A ra f 121 ) deyip inşallah d e m e m e le rin i,'k e z a K u r’a n d a “ O n la r h ak k iy le m ü m in d irle r” , (Eaıfal 7 4 ) â y e tin d e in şallah m ü m in d irler d en ilm ey ip , kesin o la ra k m üm in, d en ild i ğini delil g ö ste re re k re d d e d e riz . B u n d an b a ş k a im an b ir ak id d ir, A llah dilerse, sözü ise ak d i bo zar. B u ra d a b ir soru v a r: H a z re t-i P e y g a m b e r, b ir k a b rin y a n ın d a n geçerk en “ Biz d e sizlere iltih ak edeceğiz, in şallah ” d iy erek ö lü m h a k k ın d a in şallah tâ birini k u lla n m ıştır; h alb u k i ölüm m u h a k k a k b ir şeydir. Bu soruya, şu ce v ab ı v eririz: P ey g am b er, ölüm için değil, k a b rista n d a k i ölülere iltihak için, inşallah, d em iştir. H e m d e b ir kim se için “ Bu b ir a d a m d ır in şallah ” d e n i lem ez. A m m a şöyle b ir soru so ru la c a k : M escid-i h a ra m a M üslüm anların gi decekleri, A lla h ’ın b ild irm iş olm ası ile m u h a k k a k old u ğ u h ald e, K ur’an-ı K e rim ’d e "İn şallah o ra y a g ireceksiniz” ( F e th 2 7 ) b u y ru lm u ştu r, b u m u h ak k ak o lacak şeylere inşallah d e m en in caiz o ld u ğ u n u g ö sterm ez m i? C ev ap v e relim : b u ra d a in şallah A lla h d ilediği v a k it gireceksiniz d e m e k tir; y a h u t inşallah â y e tte (â m in in e ) k a v lin e d ah il o ld u ğ u için, in şallah em inlik içinde gireceksiniz, d e m e k tir. Ş öyle b ir sual d e so ru lab ilir: Kişinin, sonu (hüsn-ü hatim esi) için in şallah dem esi, caiz değil m i? C ev ap v ere lim : evet, h a ttâ bize g ö re in şallah b u d ü n y a d a n im an ile gideriz, d em ek suretiyle A lla h ’ın m eşiyetini dilem ek, v a c ip tir bile, b u n d a söz y o k ; söz, b ö y le b ir şeyin im an k o n u la rın d a caiz olup o !m am asın d ad ır. İbn-i M esut hazr etlerin d en riv ay et e d ilen : “ İn şallah b e n M üslüm anım d e m e k caizd ir” sözü, son n efeste hüsn-ü h atim e için d e m e k caizd ir m a n a s ın a d ırr y a h u t ta b u söz b ir sürçm e (o n u n bir h a ta sı) dır, b u h a ta la rd a n , rucu etm iş o lacak tır. 26 —

Saadet v e şek avet:

Bir insanın d ü n y a d a v e a h ire tte s a a d e t v e şe k a v e t halleri bize g ö re d e ğişebilir. E ş’a rî’ler, b u n a m u h aliftirler. B u n d an d o lay ı d a “ E b u B ekir ile Ö m er h azretleri, p u tla ra ta p tık la rı sıra d a d a m üm in id iler” d erler. Biz o n ların b u sözlerini re d d e tm e k için şu ây eti ileri süreriz: “ K âfirlere söyle y a M u h a m m e d i eğer b u k ü fü rlerin i so n a erd irirlerse A lla h o n ların geçm iştekilerini af e d e r” , (E n fa l 3 8 ) e ğ e r k ü fre d e n le r, p u tla ra ta p tık la rı h a ld e m üm in idiyseler, A lla h ’ın a f v e m a ğ fire t etm esinin, b ağışlam asının faidesi kalm azd ı. K eza, Ce ٠n ab -ı A llah , K u r’an-ı K erim ’d e “ A lla h dilediğini im h a ed er, dilediğini tesp it e d e r” ( R a a d 3 9 ) b u y u rm u ştu r. Bu, g ü n ah ları im h a e d e r v e yerine tö v besini tesp it ed er, d em e k tir. E ğ e r: “ Ş ek av etin sa a d e te te b e d d ü l etm esi, A lo lu r k e n d en ir. im a n

F ir a v u n u n

im a n e tm e s i g ib i,

şu h u d a m ü s te n it o la n b u im a n a

“ İm a n -ı y e ٠ s ’ ٥

H e r şe y d e n ü m id i k e silm iş, y a p a c a k b ir işi k a lm a m ış o lm a k ta n d o ğ a n , m ecb u rî, d em ek tir.

H a rb

iç in d e

ö lü m

k o r k u su n d a n

iş k e n c e e tm e k n e tic e s in d e k i im a n da b ö y le d ir .

y a p ıla n

im a n ,

veya

z o r la m a k

B u n la r da y e 's im a n ın a d ah ild ir.

veya

N itek im

A m m a r İb n -i Y a s ir ’i iş k e n c e ile d in d e n d ö n d ü r m ü şle r d i. H a zret-i P e y g a m b e r , o n a ü zü lm e , zo r, im a n ı b o zm a z, d ed i.

26 la h ’ın y arattığ ın ı geri çevirip yen id en b aşlam ası ( b e d â ) dır, d em ek olm az m ı? ” den ilecek o lu rsa b u n a karşı d a : L evh-i m a h fu z d a yazılm ış olan sey, kişinin sıfatıdır, b u değişir, A lla h ’ın kazası değişm ez, cev ab ın ı v eririz 20.

2 7 — iyiyi emir, kötüyü nehy etm ek: H e r insanın, g ö rd ü ğ ü b ir kötülüğü, k e n d iliğ in d e n m en e tm e y e kalkm ası v e y a iyiliği em retm esi, a rtık farz o lm a k ta n çıkm ıştır. Z ira b u n la r h asb î o la ra k (A lla h için ) y apılm ıyor, b u n d a n d o la y ıd ır ki zalim olan h ü k ü m d a ra k a r şı, k an d ö k m e y e seb ep o lm am ak için, (h u ru ç e tm e k ) k ö tü lü k leri k a ld ır diye, kılıç ç e k e re k isyan çık arm ak , caiz değildir. 28 —

A m e‫؛‬l im anda dahil m idir:

B ir insan b ü y ü k g ü n ah işlerse kâfir olur m u ? Bize g ö re olm az. H aricî ve M utezile m e z h e b in d e o lan lar eğer g ü n a h k â r tö v b esiz ölürse k âfir o la ra k gi d e r v e ce h e n n e m d e sonsuz (m u h a lle d ) o la ra k kalır. Bu, ây etle sabittir, d e rle r 21. Biz d e yine P e y g a m b e r’d en riv a y e t ed ilen h a d îsle re (n a k le ) d a y a n a ra k , “ b ü y ü k gün ah ı işlerse” sözü, h a ra m ı (b u ra d a , k a tli) h elâl sayarsa, d em e k tir. Y a h u t ây e tte k i “ C e h en n em d e m u h a lle d k a lır” sö zü n d en m ak sat, uzu n m ü d d e t k a la c a k d em ek tir, deriz. B unun gibi H azret-i P e y g a m b e r’in “ N am azı k a ste n te rk e d en kim se k âfir o lu r” sö zü n d en m a k sa t ta n am azı in k â r etm e su retiy le te rk ederse, d em ek tir. E ğ e r g ü n ah k âr, k âfir olsaydı P e y g a m b e r (v e y a A lla h ) bize “ fasik olanın v erd iğ i h a b e ri araştırıp in celey in ” diye em retm ezd i. Y a h u t M aiz h azretlerin e ‫؛‬slâm a dö n m esi v e im anım yenilem esi için e m re d e rd i 22. M urcie m ezh eb in d e o lan lar, b ü y ü k g ü n ah işlem enin im a 20

E b u H a n ife ’y e v e E b u M a n su r-ı M a tü rid î’y e g ö r e : in sa n la r ın m u k a d d e r a tı L e v h -i

m a b iu z d a u m u m i b a tla r la (v a s ıf la r iy le ) y a zılıd ır. lin d e y a z ılm ış d e ğ ild ir.

M u a y y e n v e m ü ş a h h a s h a r e k e tle r h a

E ğ e r b ö y le te fe r r u a t y a z ılm ış o lsa id i. o n la r ın n e sa a d e ti ş e k a v e te

n e ş e k a v e ti sa a d e te d e ğ işe m e z v e in sa n la r fiille r in d e m e c b u r o lu rla rd ı.

H a lb u k i b u n la r

u m u m i v a sıfla r la y a z ılm ış o ld u ğ u iç in d e ğ işir ve k işi fiilin d e n so r u m lu o lu r .

İm a m -ı E b u

H a n ife b u su r e tle h e m m u k a d d era tı, k a za -i ilâ h ı m â n a s ın a k a b u l ed e r , h em de b u n u n b e şe r h ü r r iy e t v e m e su liy e tin e zararı o lm a d ığ ı, m u k a d d e r a tın ı in sa n ın k e n d i tâ y in e ttiğ i r e y in d e b u lu n u r . Bu d a te lifç ilik y o lu d u r . F ık h -ı E k b er v e F ık h -ı E b sa t r is a le le r in d e E b u H a n ife n in bu k o n u d a k i g ö r ü şü a çık tır . 21

B u ra d a b a h se d ile n â y e t şu d u r:

“ Bir k im se ö n c e d e n k u ru p h a z ır la n a r a k (m u ta -

a m m id e n ) b ir M ü slü m a n ı ö ld ü r ü r se , b u n u n c e z a s ı so n u g e lm e z o la r a k c e h e n n e m d ir ” , (N is a 9 3 ).

Z ir a

P eygam b erd en

m u h te lif

şe k ille r d e g e lm iş

e d e n v e y a h a r a m ı h e lâ l itik a t ed en , k â fir o lu r.

o la n

h a d îsle r e

göre,

farzı in k â r

Bu h a d îsle r d e n m e tin d e o la n la r ,

c ih e t i g ö s te r d iğ i g ib i b u m e a ld e d iğ e r h a d îsle r de vard ır. 22

B u ra d a b ir â y e te , b ir de h a d îse işa r e t e d ilm e k te d ir .

Â y e t şu d u r:

“ F a s ık ’m b iri

size b ir h a b e r g e tir ir se o n u n d o ğ r u lu ğ u n u a r a ş tır ın ” (H u c u r a t 7 ) . H a d îste a d ı g e ç e n M aiz (İb n -i M a lik il-E s le m î) h a k k ın d a d ır. b e r in h ü k m ü ile recm ed ilm iştir.

Bu ad am iş le d iğ i b ü y ü k g ü n a h ta n d o la y ı P e y g a m R ecm e d ilm e d e n ö n c e im a n ın ı y e n ile m e k le m ü k e lle f

tu tu lm a m ıştır . T a r ih te G am itli a d iy le m e şh u r o la n b ir k a d ın d a b ö y le b ir g ü n a h işle m iş, v ic d a n a z a b ın d a n k u rtu lm a k iç in y a p d ığ m ı g e lip P e y g a m b e r e itir a f e tm iş, s o n r a r e c m ' e d ilm iş ise d e,

y a şa d ığ ı v e ç o c u k d o ğ d u k ta n so n r a ik i s e n e o n u e m z ir d iğ i m ü d d e tte M ü s.

lü m a n lığ ı h a k k ın d a h iç b ir te r e d d ü t g ö ste r ilm e m iştir .

n a asla z ararı y o k tu r, b u n u n delili d e gene ( Ş â b ) in m eşhur olası sözüdür, derler. Biz diy o ru z ki Ş â b 'm , im a n a b ir şey z a ra r v erm ez, sözü, im an günah-ı k eb ire ile zail olm az, d em ek tir. Y o k sa b u söz, A lla h k o rk u su n u n b ü sb ü tü n kalk m asın a v a rır 2324. 29 —

Kabir a z a b ı:

Bize göre, k a b ird e az a p v a rd ır. M utezile ile C ehm iyye m ezh eb in d e o lan lara göre, y o k tu r. B u n lar: b iz g ö rü y o ru z v e m u ay en e ed iyoruz ki ölü, kendisin e v erd iğ im iz elem leri du y u y o r, b u iş, göz ö n ü n d e nasıl ise, g a ip te d e öyledir, d iy o rlar. G ö rü n e n i esas alıp d a g örü n m iy en i o n a kıyas etm e m e b d e in d e n h a re k e t e d e n b u m ezh ep lerin ta ra fta rla rı, cansız v arlık ların A lla h a teşb ih ettiklerini, m izam , sıratı, im an etm iş o lan ların ceh e n n e m d en çı k acak ların ı v e m iracı in k â r ed erler. Biz ise b u n la r h ak tır, an cak akıl b u n ların m ah iy etin i id ra k te n âcizdir, d em ek tey iz. N asıl ki H azret-i P e y g a m b e r: “ A lla h ’ın y a ra ttık la rı ü zerin e düşünün, y aratıcı üzerine d ü şü n m ey in ” b u y u r m uştur. Bu sözü ile H azret-i P e y g a m b e r insan akim ın zayıflığını g ö sterm ek istem iştir. H a lb u k i b u n la rın in k â r e ttik le ri şey lerin d o ğ ru lu ğ u n a ayrı ayrı deliller v a rd ır. C e n a b -ı A lla h : “ Biz o n la ra y a k ın d a iki d e fa azap ed eceğ iz” (T e v b e 1 0 1 ) b u y u ru y o r. Bu iki d e fa d a n b iri k a b ird e , b iri d e a h iretted ir. D iğer â y e tte “ Bu a z a p ta n b a şk a b ir a z a p ” k eza “ O n la ra b ü y ü k a z a p d a n b aşk a en y ak ın a z a b ı ta ttıra c a ğ ız ” (S e c d e 2 1 ) . Bu y ak ın azap d a k a b ir azabıdır. K eza “ H içb ir şey y o k tu r ki A llah ı h a m d ile teşb ih etm esin ” (îs ra 4 4 ) ve “ Biz m izanları d o sd o ğ ru k u racağ ız” (E n b iy a 4 7 ) b u y ru lm u ştu r. 30 —

A rz u la rın a u y a n la r;

B id ’a t: D in d e tü rey en â d e tle r v e y a M ü slü m anlığa s o n ra d a n giren şey lerdir. B unları b en im siy en ler ile a rz u la rın a v e hev eslerin e u y a n la r ateşte k a lacak lard ır. Bu, h a d îs ile sa b ittir 2*. 23

B u ra d a b a h se d ile n Ş âb . H u m u s’ta M aaz İb n -i C e b e l'e su a l so r a n g e n ç tir . V a k ’a

E b u H a n ife 'n in “ F ık h -ı E b sat" r isa le sin d e ta fsil ed ilm iştir .

Bu g e n ç M aaz İb n -i C e b e l’e

so r d u ğ u s u a lle r a ra sın d a b ir ad am n a m a z k ılm a z, o r u ç tu tm a z, h a c etm e z , z e k â t v er m e z , fa k a t A lla h a v e R e s u lü n e im a n ı v a rd ır, b u n u n h a k k ın d a n e d ersin , d em iş. M aaz İbn-i C eb el, A lla h ın a ffın ı u m a r,

c e z a la n d ır m a sın d a n k o r k a r ım , d e y in c e , g e n ç y a M a a zl A lla h a şe r ik

k o şa n la r m a m e lle r i fa y d a v e r m e d iğ i g ib i im a n e d e n le r e de h iç b ir ş e y za r a r v erm ez, d em iş. G en ç g ittik te n so n r a ,

M aaz İb n -i C e b e l, “ Bu o v a d a b u g e n ç te n d a h a iy i d in ilm in i b ile n

k im se g ö r m e d im ” , d em iş. d en d ir, h e r sö z ü , s e n e ttir .

M aaz İb n -i C eb el, a sh a b ın ile r i g e le n le r in d e n v e m u a llim le r in M etin d e b a h se d ile n m ü n a k a ş a M aaz ta r a fın d a n ta sd ik e d ile n

g e n c in s ö z le r i ü z e r in e d ir . 24

B u ra d a işa r e t e d ile n h a d îs m e şh u r d u r ,

r iv a y e t e d ile n şu : b id ’a ttir,

' “ D in e

m u h a d d is şa h a b ı Irb as İb n -i S a r iy e ’d en

so n r a d a n so k u lm u ş ş e y le r d e n

h e r b id ’a t d a lâ lettir, h e r d a lâ le t a te ş tir ”

rad an h a d îse ilâ v e e d ild iğ i de s ö y le n m e k te d ir . r iv a y e t d e ğ ild ir ;

e d ile n

h a d îsd e

b id ’a t-ı h a s a n e

aynen de

geçer.

v a rd ır.

h e r so n r a d a n o lm a ,

so n u n d a k i h ü k m ü n

H e r b id ’at d a lâ le ttir ,

A ncak A k a it

sa k ın ın ,

h a d îsin in fık ıh

b a k ım ın d a n

h e r b id ’a t d a lâ le t

ise b id ’at,

v e y a h a d îsi te fs ir v e y a iz a h ta n d o ğ m u ş is e ; b u n a d a lâ le t d e n ir se d e,

son

sö z ü , C a b ir ’d en e ğ e r b ir â y e ti

h a k o lm a k ih tim a li

31 —

C ennet v e ceh en n em :

C e n n e t ile ceh en n em ikisi de y a ra d ılm ış b u lu n m a k ta d ırla r. M ut e z il. K a d e riy y e v e C ehm iyye m ezh eb in d e o lan lar, h alen c e n n e t v e c eh en n em e ih tiy a ç o lm ad ığ ı için b u n ların y arad ılm ış o ld u ğ u n u k ab u l etm ezler, A lla h âciz değildir, ihtiyaç o lunca o nları y aratır, d iy o rla r. H a lb u k i K u r’an-ı K erim ’de “ G ö k le r v e y er genişliğinde olan c e n n e t g ü n a h ta n sa k ın a n la r için h a z ır lan m ıştır” , (A l-i İm ran 1 3 3 ) âyeti b u n la rın h azır o ld u ğ u n u a ç ık lam ak tad ır. O n ların d ed iğ i söz ise, A llah ın b u h ab erin i y a la n la m a y a v a rır ‫؛؛‬٥. Bu m esele için d e d iğ e r b ir m esele v ar, bize g ö re c e n n e t ile ceh en n em “ şey” dir, k ıy am et ise m e v c u t olm adığı için o n a “ şey” den ilem ez. M utezile ise kıyam et, m a h lû k tu r, fa k a t gözü m ü ze g ö rü n m ez; insan ö lünce açıklanır, g örünür, zira H azret-i P e y g a m b e r: “ Bir kim se ölürse k ıy a m eti k o p a r” b u y u rm u ştu r, derler. H a lb u k i b u h a d îs ö ld ü k te n so n ra in san a s a a d e t v e y a şe k a v e t hali g ö rü n ü r m a n a sın a d ır. Bir de, o n lara g ö re : c e n n e t v e ceh en n em so n a erecek lerd ir, zira h e r ikisi am ellerin sev ap lan d ırılm ası v e y a cezalan d ırılm ası içindir. A m eller ise m a h d u t v e sonu gelen şeylerdir. Bu fik irleri d e yanlıştır, zira K u r’an-ı K e rim ’d e : “ O n la r için noksanlanm ayan m ü k â fa t v a rd ır” (F u ssilet 8 ) k eza “ N e tüken ir, ne y asak ed ilir” (V a k ıa 3 3 ) b u y u ru lm a k ta d ır ki b u açık b ey an k a rşısın d a b u n la r fânidir, d e n ir m i? a m a d en ilecek ki, c e n n e t ile ceh en n em so n su z o lu rla rsa “ b e k a ” sıfatın d a A lla h ’a o rta k olurlar. B una cev ap veririz: C e n n e t ile ceh en n em in sonsuz d e v a m etm esi A lla h ’ın b e k a sıfa tıd a iştiraki icap e tm e z ; zira b u n la r y o k iken so n ra d a n v a r edilm işlerdir. 3 2 — M elek ler: M elek lerin hepsi, g ü n ah işlem ekten k o ru n m u ş (m â su m ) d ırlar. H a ru t ile M a ru t ad ın ı taşıyan iki m e le k te n m a a d a sı ita a t için y aratılm ışlard ır. Ş e y ta n la r ise şer için y aratılm ışlard ır. Y aln ız b u n la rd a n b ir tanesi H e y y ım oğlu H a m e m ü stesn ad ır. Z ira b u M üslüm an olm uştur. 33 —

Y aratılış ( F ıtr a t) :

İn sa n la rla cinler, hepsi fıtra tla rın a g ö re y aratılm ışlard ır. F ıtrat, M u tezile’ye v e E s’a rî’lere g ö re İslâm d em ek tir. B u n d a n ö tü rü kâfir, k e n d i fiiliyle k a ld ır ıla m a z , zir a b u gib i ş e y le r a sh a b a r a sın d a d a o lm u ştu r . iç in e

b ir fik ir so k u lm u ş

o lu r sa

ona

d a lâ let

d e n ir , b u ra d a

u y a n la r d e n ild iğ in e g ö r e b id a tin bu n e v i k a sd e d ilm iştir . o ld u ğ u iç in so n r a m id ir?

m e s e le

g ü ç b ir d u ru m arz ed er.

m ı y a p ıla c a k tır ,

y o k sa

g ib i so n r a d a n çık m a ,

E ğ e r s u in iy e t ile a k a id

b id a tin

A k a id k ita p la r ın a ,

y a p ılm ış m ıdır?

A yşe,

y a n ın d a

h a v a sın a

B u n la r d a p e k ç e ş itli ş e y le r

F a tm a 'd a n

C e n n e t, k ıy a m e tte n fa z ile tli m id ir,

d eğ il

lü zu m su z a k id e le r so k u ld u ğ u n a g ö r e b u m â n a d a b u g ib i

m e s e le le r d e b id 'a t o lm a k ic a b e d e r k i e sk ile r in ilm -i k e lâ m b id ’a td ır d e m e le r i d e b u n d a n ile r i g e lm e k te id i.

H a lb u k i b iraz y u k a rd a ilm -i te v h id in d iğ e r ilim le r d e n e fd a l o ld u ğ u

v e “ ilim fa rzd ır” h a d îsin in b u ilm in farz o ld u ğ u n a d e lâ le t e ttiğ i s ö y le n m işti. ■ 25

â y e t, e v v e lâ m â n a b a k ım ın d a n m ü te ş a b ih tir .

o la c a ğ ı m u h a k k a k , m â n a sın a m e c a z o la b ilir.

S a n iy e n

h a z ır la m a k , ile r id e

H e r ik i b a k ım d a n d â v a y a d e lil o la m a z. Bir

â y e t in te fs ir in e is e te k z ip d e n ile m e z . Y a n i b u c e v a p k â fi d eğ ild ir.

، ,،• ٠, jur derler. E hl-i sü n n et ise fıtrat, h ilk a t d em ek tir. Ç ünkü C enab-ı '...‫؛‬ı 1٠. K ur’aıvı K erim ’d e “ A llah ın fıtra tı” (R u m 3 0 ) b u y u rm u ştu r, bu ise A lla, ٠‫؛ ؛‬,jlkati, d em ek tir. P e y g a m b e r in h a d îsin d e k i fıtra t ta bu m â n a d a d ır. Pey٠ " ٤ .‫ ؛‬er d iy o r k i: “ H e r ço cuk fıtratı ü zere d o ğ a r, so n ra anası, b ab ası onu ١ " .'ı.ndîlestirir, v e y a H ıristiy an laştırır, için d ek in i dile getirinciye k a d a r” 26. ،■•V -■ocuk d o ğ d u ğ u yarad ılışı üzerine bırak ılırsa, y aratıcın ın varlığını düşünüp 1■.durdu, a m a an a v e b a b a sı o n u n H ıristiy an v e y a Y a h u d i o lm asına sebep -.■İliyorlar, dem ek tir. Bu k o n u ile ilgili m eseleler: b ir kim se ben , A lla h g ö k te m idir y erd e ; b ilm iy o ru m derse, A lla h a m ek ân d ü şü n m ü ş olduğu v e onu m e k â n d a aradı.•! için k â fir olur. A lla h arş ü zerin d ed ir, d e m e k te böyle. E ğ er L o k m an , .١ya Z ü İk arn ey n P e y g a m b e r m idir, değil mi, b ilm iy o ru m derse k âfir olm az, ‫؛‬:,Tia M usa v e Isa h a z re tle ri h a k k ın d a b ilm iy o ru m , d erse k â fir olur. Z ira lam ların p e y g a m b e r o ld u k la rı m en su stu r (K u r’an ây etleriy le açıkça bild iril m iştir). E ğ e r b ir kim se y arın k â fir olacağım , d iye n iy et ederke, d a h a o saat kâfir olur. Kişi k ü fü r kelim esini k e n d i ih tiy arı ile söylerse sö ylediğine in a n m asa d a k â fir olur. S arh o ş iken b ö y le b ir söz sarf ettiği ta k d ird e ise kâfir olm az. 34 —

Y ezid e lanet edilir m i:

Y ez id ’e la n e t etm ek caiz değ ild ir. ise bağışlanm ası caizdir.

Z ira o fasik b ir a d a m d ır; fasiklerin

35 — P e y g a m b e r le r : E m ir ettik leri şeylerle v azifelen m ek ve n e h y e ttik leri şey lerd en kaçın m ak için, A lla h ’ın p e y g a m b e r g ö n d erm esi h a k tır. B irtakım kim seler b u n a lüzum yok, zira A llah ın em re d ile n şey lerd en m e n fa a ti v e n eh y ed ile n le rd e n zararı yo k tu r, fay d ası olm ıy an b ir şeyle m eşgul o lm ak ise hafifliktir, derler. H a l b u k i b u em ir v e y a n e h y ed ilen şey lerd e m e m u r o lan ların m en faatlan m ası hikm eti v a rd ır. O n lar, A lla h ’ın p e y g a m b e r’ler g ö n d erm esi, iyilikleri ve k ö tülükleri b ild irm e k için ise akıl b u n a kâfid ir, d erler. Biz ise dinin hüküm lerini v e eşyanın tab ia tla rın ı b ilm ek h u su su n d a aklın p a y ı y o k tu r, deriz. 3 6 — Evliyanın k eram eti: E v liy an ın k e ra m e tle ri b u lu n d u ğ u d o ğ ru d u r. Bu hu su sta M u tezile'n ‫؛‬n şüphesi yersizdir. O n la r, eğer evliyanın k e ra m e ti caiz olsaydı, in sanlar m u cize ile k e ra p ıe t arasını a y ırm a k ta n âciz k alırlard ı, d iy o rlar. H a lb u k i mucize, 26

“ C a in i ١u s -S a ğ ir ٠١ d ek i y a z ılış a g ö r e h a d îs şö y le d ir :

d o ğ a r, d iliy le iç in d e k in i iz h a r e d in c iy e k a d a r, H ır istiy a n la ştır ır v e y a M e c u s île ştir ir .” k ita p la r d a h a d îse d a h il d e ğ ild ir . a k lın ı k u lla n m a sa şeye

m ü sta ittir .

M ü slü m a n o lu r . tır.

da T e s ir

B u rad a ib a r e n in y e r i d e ğ işm iştir .

M esele şu d u r:

y a r a d ılışın d a M ü slü m a n d ır . a ltın d a

“ H e r ç o c u k fıtra tı ü zerin e

so n r a a n a sı b a b a sı o n u Y a h u d île ştir ir ve

k a lm a y ıp

a k lın ı

S o n fık r a b azı

M u te z ile ’y e v e E ş ’a r î’lere g ö r e ç o c u k E h l-i sü n n e t e k u lla n a c a k

o lu r sa

g ö r e y a r a d ılışta h er A lla h ın ı

b u lu r

D ik k a t e d ilm e lid ir k i b u ra d a E h l-i sü n n e t, E ş a r î’lere m u k a b il a lın m ış

Bu .k a r şıla ş m a h e n ü z E ş ’a r î m e z h e b in in t e b e llü r e tm e d iğ i z a m a n a a ittir k i b u n d a n

r isa le n in ç o k e s k i o ld u ğ u n u a n lıy a b ilir iz .

30 p e y g a m b e r lik d â v a sı z a m a n ın d a zu h u ra g e le n le rd ir; k eram et, b ö y le değil;: h em d e k e ra m e ti in k â r etm ek, M ery em ’in k e ra m e ti zik red ilen şu K u r’an â y e tin i: “ H e r ne z am an Z e k eriy y a m ih ra p ta M eryem in y an m a girdi ise o ra d a yiyecek b u lm u ştu r” , (A l-i İm ran 3 7 ) ve B elkıs’in tah tı zik red ilen ây eti v e H a z re t-‫ ؛‬Ö m e r’in İr a n 'd a h a rb ed en k o m u ta n a “ E y S ariye! dağı tut, d a ğ ı.” diye nidasın ın ‫?؛‬itildiğini in k â ra v a rır 21. 37 —

P ey g a m b erlerd e ism et:

İn san lar v e cinler g ü n a h ta n k o ru n m u ş (m a su m ) d eğildirler, an cak re suller v e n e b ile r b ü y ü k g ü n ah işlem ek ten k o ru n m u ştu rla r; eğ er b tın la r g ü n a h ta n k o ru n m u ş olm asalard ı, y a la n sö y lem ek ihtim ali ta m a m e n o rta d a n kalk m ış olm azd ı, lâkin b u n la r küçük g ü n a h la rd a n k o ru n m u ş değildirler.. Z ira b ir kim se b ir b e lâ y a u ğ ra m a d ık ç a b e lâ y a u ğ rıy a n la ra şefkati olm az. P ey g a m b e rle rin şefk ati v e şefaatleri zayıf olm asın diye b u n la r k ü çü k g ü n a h la rd a n k o ru n m am ışlard ır. M utezile d iy o r ki, p e y g a m b e r’ler küçük, b ü y ü k b ü tü n g ü n a h la rd a n m a su m d u rla r; zira b u n la r p e y g a m b e rle rin şe fa a ta selâh iy etleri b u lu n d u ğ u n u k ab u l etm ezler. 38 —

Resul v e nebi:

R esul u n v a n ı taşıy an p e y g a m b e rle r C eb rail vasıtasiyle A lla h ’ın v ah y in e nail olm uş za tla rd ır. N ebi o la n la r ise ya d iğ er b ir m eleğin vasıtasiyle v ah y e nail olm u şlar v e y a u y k u d a sad ık rü y a h a lin d e k en d ile rin e b u hal gösterilm iş y a h u t k e n d ile rin e ilham edilm iştir. 39 —

P eygam berlerde zelle:

P e y g a m b e rle rin sürçm esi, b ir h a ta y ı v a h y d e n ev v el y ap m a la rıd ır, D a v u d ’un v a h y d e n evv el O ry a ’m n karisiyle evlenm esi gibi. Y a h u t d a h a iyiyi b ıra k a ra k iyiye m ey letm elerid ir, Â d e m aleyhisselâm ın A llah ın ad ım saygılam a k [c e n n e tte e b e d î k a lm a k istem esi d e m e k o la c a k ] için m en ed ild iğ i şey d en sak ın m ay ı bırak m ası, gibi, ki b u y ü zd en C en ab-ı A lla h “Â d e m R a b b m a isy an etti v e a z d ı” ( T a h a 1 2 1 ) bu y u rm u ştu r. A llah ın b u sözü, m en etm ek , b a k ım ın d an d ır. Y o k sa gün ah -ı k eb iren in ve azgınlığın g e rçek ten varlığını b e lirtm e k için değ ild ir. N itekim diğ er b ir â y e tte “Â d e m u n u ttu , biz o n d a azim v e se b a t b u la m a d ık ” ( T a h a 1 15) bu y u ru lm u ştu r. 27 27

B e lk ıs ta h tın ın S ü le y m a n ’a g e tir ild iğ in e d a ir o la n N e m i su r e sin in

işa r e t e d iliy o r . Bu â y e tte b ir ilim sa h ib in in , m eld ir .

S ü le y m a n m

Ö nüne, b ir ta ra fta n

4 1 . â y e t in e

k i S ü le y m a n ’ın v e z ir i A s a f o lm a sı m u h t e

d iğ e r ta r a fa

d .n ü n c iy e

k a d a r, B e îk ıs’m

ta h

tın ı g e tir d iğ i a çık la n m a k ta d ır . ،٠V a S a riy e?

d a ğ ı tu t,

o k u r k e n s ö y le m iş tir .

d a ğ ı”

sö z ü n ü ise, H a z r e t-i Ö m e r b ir g ü n M e d in e ’d e h u tb e

Ir a n h la r S a r iy e -i D ü e lîy î ç e v ir e c e k b ir d u r u m a g e lm işle r d i. S a r iy e

v e a r k a d a şla r ı H a zret-i Ö m e r ’in bu se sin i işitm iş le r ve d a ğ a istin a t ile m u z a ffe r o lm u ş la rd ı.

V a k ’a h a d îs k ita p la r ın ın M en a k ıb -ı Ö m e r b a h sin d e ve ta rih k ita p la r ın ın 2 3 . h ic r i

s e n e v u k u a tın d a ta fs ilâ tiy le a n îa tlm a k ta d ır.

31 40 —

E fdal olanlar m eselesi:

E n faziletli o lan k im d ir k o n u su n d a tü rlü tü rlü sö zler söylenm iştir. B un larım içinde d o ğ ru olan, H a z re t-i M u h a m m e d ’in Â d e m aley h isselâm d an efd al o ld u ğ u d u r. O n d a n so n ra p e y g a m b e rle r b ü tü n y a ra tık la rın en faziletlileridir. H azret-i M u h a m m e d ’in üm m etim den en e fd a l o lan ı ise E b u B ekir, so n ra Ö m er, O sm an, A li'd ir. “ A llah h e p sin d e n razı o lsu n ” . İnsan oğullarının için d e p e y g a m b e rle r gibi seçkinler, meleklerim seçkin le rin d en d a h a e fd a ld ırla r. M eleklerin seçkinleri, Â d e m oğullarının h alk kıs m ın d an efd ald ir. H a lk ta b a k a sı d a m elek lerin seçkin o lm ıy an ların d an (a v a m ta b a k a sın d a n ) e fd a ld ir. R a fız î’ler, H a z re t-i A li’yi, E b u B ekir hazretlerim e v e d iğ er e sh a b a ta fd il ed erler, b u n la r şu h a d îse d a y a n ırla r: P e y g am b er, “ Y ara b k u lla rın d a n san a en sevgili olanı y an ım a g ö n d er, şu k u ştan b en im le b e ra b e r yesin” 28 d iy e d u a ettiği a m a n y an m a A li gelm iştir. Ayını z a m a n d a A li, sah ab elerin en şecii v e k ü fü rd e n en u zak k alm ış olanı v e en âlim idir, d e r ler. Ehl-i sü n n e t’im delili ise, H a z re t-i P e y g a m b e r’in şu : " E b u B ekir size orucum v e nam azın çokluğu ile ü stü n lü k sağlam ış değildir, onum sizden efd al olm ası kalbini d o ld u ra n m â n a d a n , m u h a b b e t v e s a d a k a tta o d ır” h ad îsid ir. Ö m e r’in oğlu A b d u lla h ’tan d a “ Biz d a h a P e y g a m b e r’in sağ lığ ın d a H azret-i M u h am m ed üm m etinim en faziletlisi E b u B ekir, so n ra Ö m er, O sm an , A li'd ir d e rd ik ” diye b ir h ad îs nak led ilm iştir. Y u k a rıd a riv a y e t ed ile n kuş h ad îsin in m ân ası ise: k u lların d a n bama en sevgili olanı g ö n d e r, d em e k tir. Y o k sa A li’nin diğer p e y g a m b e rle rd e n d e e fd a l olm ası lâzım gelirdi. A li’nin ash ab ın en şecii v e en âlim i olduğum a d a ir söylenilen sözler ise d o ğ ru d eğ ildir. Ehl-i sü n n e t te n bazıları H a z re t-i A li’yi, H a z re t-i O sm a n ’a ta fd il ed erler. B azılarına g ö re H a z re t-i A yşe, H a z re t-i F a tim a ’d a n d a h a e fd ald ir. Z ira onun derecesi P e y g a m b e rle b e ra b e rd ir. B azıları ise H a z re t-i F a tim a efdaldir, z ira A yşe’nin d erecesi P e y g a m b e re te b a a n yükselm iştir, d erler. 41 — İm am 'et m e se le si‫؛‬ N eb ilerd en v e re su lle rd e n so n ra b ir im a m v e y a d e v le t b a şk a n ı seçimi am m e ta ra fın d a n k a b u l edilm iş b ir h a k (b ir v e c ib e ) dir. F ikir a d a m la rın d an b ir kısm ı im am seçim i in sa n la ra g erek li (d in î b ir fa rz ) değildir, zira im am a zulm ün v e fitn en in giderilm esi için ihtiy aç hâsıl olur. Z u lm ve fitne k alk ın ca d a h ü k ü m d a ra ihtiy aç k alm az, d erler. Biz b u m üessesenin gerekli o ld u ğ u fik rin d ey iz; zira P e y g a m b e r h a z re tle rin in ö lü m ü n d en so n ra asha-b bir im am ın v acip o ld u ğ u n d a ittifa k etm işlerd ir. G erçi o g ü n lerd e ih tilâf vukua gelm işti, a n c a k b u ihtilâf tây in h u su su n d a idi. 4 2 — İm a m olacak k im sed e aranılan şartlar ‫؛‬ İm am lık m a k a m ın a seçilecek k im selerin K u re y ş , k ab ilesin e m en su p ol m ası şarttır. R a fiz î’ler, H a şim î’Ierd en b a şk a la rın ın im am o lm ay a selâh iy et leri yo k tu r, d erler. H aşim î o la ra k d a A li’yi v e A li ev la d ın ı tây in ed erler. Biz 28

Bu h a d îs “ K ü n u z -ü l-H a k a y ık ” d a T ir m iz î.d e n ş ö y le n a k le d iliy o r : .‘A lla h ım ! h a lk ın

e n se v g ilis in i b a n a g ö n d e r b u k u şta n y e s in ” y a n i ( h a lk ın ın sa n a e n s e v g ilis i) c ü m le sin d e (sa n a )

y o k tu r .

M etin d e

(b a n a )

d iy e te fs ir e d ild iğ in e g ö r e o lm a m a k lâ zım , lâ k in biz

e lim iz d e k i ik i n ü sh a d a y a z ılı o ld u ğ u ü z e r e te r c ü m e e ttik .

b u n la ra şöyle cev ap v eririz: h ad îs m u tlak tır, şu k a b ile y e v ey a b u k a b ile y e tahsis ed ilem ez 29. S o n ra im am ın m asu m olm ası d a şa rt değildir. Z ira P e y g a m b e r: “ S ev ap işlem iş olanın da, g ü n a h k â r olanın d a a rk a sın d a n a m a z kılınız” b u y u rm u ştu r. H e m d e eşyanın m em n u v ey a m u b a h olm ası (y an i im am o la n a m asu m o lm ak şa rtı) k itap ile sab it olur. İm am lık h a k k ın d a b ö y le b ir k a y ıt y o k tu r. P e y g a m b e rle rin m asu m o lm aları şartı ise b a şk a b ir şeydir. R a fiz fle r, im am ın m âsu m olm asını şa rt k o şarlar. K eza im am ın m ü cteh id o l m ası d a şa rt d e ğ ild ir; a m a kavi, k a h ra m a n , sav u n m a v e sald ırm a ilm ine vâkıf, k a n u n la rın h üküm lerini y ü rü tm ey e m u k te d ir olm ası şa rt olm ıya y a ra şır 30. 43 —

H ilâfet m eselesi:

P e y g a m b e rd e n so n ra h ilâfet 30 yıl sü rm üştür. g ö re P e y g a m b e r, b e n d e n so n ra h ilâfet 3 0 sen ed ir, m u ta g a llib e olur, d em iştir 31. 29

B u ra d a b a h se d ile n h a d is, E b u B e k irin

h a d isid ir.

Z ira riv ay et ed ild iğ in e so n ra m elik, so n ra d a

r iv a y e t e ttiğ i “ im a m la r K u r e y ş ’d e n d ir ”

Bu h a d isi y a ln ız E b u B ek ir r iv a y e t e tm iş tir .

A ncak

r iv a y e t e ttik te n so n r a

b ü tü n a sh a b s ü k û t e tm iş ve i.tir a z e tm e d ik le r i iç in b u , ittifa k la k a b u l e d ilm iş b ir k a r a r m a h iy e tin i a lm ıştır . 30

Ş iî’le r e g ö r e

İm a m et,

d in ve d ü n y a

H ilâ fe t ise z a h ir î v e d ü n y e v î te şk ilâ ttır .

r e is liğ i m â n a s ın a

la r d a n h a li d e ğ ild ir , id a re b a şın a g e ç m e d ik le r i z a m a n lü m a n lık b u n la r sız o la m a z.

( m a h f î)

H e r k e s te n efd ald ir,

İç tih a d ın d a

g iz lid ir le r , ç ü n k ü M ü s

M â su m g ü n a h ta n k o r u n m u ş d e m e k tir k i

n e y a p a r sa y a p s ın h a ta o la m a z v e n e d erse o n a ita a t e d ilir . m ü ç te h ittir .

k u v v e ttir .

İm am o lm a n ın b ir in c i şa r tı A li e v lâ d ın d a n o lm a k tır , ç ü n k ü

b u n la r m â su m , e fd a l. m e n su s v e m ü ç te h ittir îe r . y e n is in i v a z ’e d eb ilir.

m a n e v î b ir

B ir in c isi m u k a d d e s v e ilâ h i’d ir, .d ü n y a b u n

h a ta

etm e z,

O d în î e s a sla r ı ilg a e d e b ilir ,

ç ü n k ü h a m u r u b a şk a d ır , o ta h s il g ö r m e se de

her

r e ’y i

doğrudur.

A y n ı zam anda

m a n su stu r ,

y a n i k e n d in d e n e v v e l g e le n im a m ta ra fın d a n , b e n d e n so n r a im a m b u d u r, d iy e s ö y le n m iştir, d erler. kü

b a zı

M etin d e: “ iç tih a t şa rt d e ğ ild ir ” , d e n ilm e s i, d iğ e r m e z h e p le r e k a rşıd ır, ç ü n

â lim le r e

göre

im a m ın

âlim

kanun

v a z ’e t m e y e

y e tk ili

o lm a sı

şa r t

k o ş u l

m u ştu r . E h l-i s ü n n e t ’e v a k ıf

göre:

o lm a sı v e y a

H a şim î o lm a k ,

b u şa r tla rın h içb ir d a y a n a ğ ı y o k tu r . Z a m a n a g ö r e h a rb iş le r in e

işle r i

T a lib i,

y ü r ü tm e y e A le v î v e

eh il

o lm a sı,

F a tım î o lm a k

an cak

şa r t

te r c ih

d e ğ ild ir .

se b e b i Y a ln ız

o la b ilir .

Ama

k a b ile le r

iç in d e

K u r e y ş, e s k i ü s tü n lü ğ ü n ü m u h a fa za e ttik ç e d iğ e r le r in e o n u n h a k im iy e ti g e r e k tir . Y in e b u n la r a

göre:

im a m e tle

h ilâ fe t b ir ş e y d ir v e

d e v le t b a ş k a n lığ ı m a n a s ın a d ır ,

cum hur

ta r a fın d a n se ç ilir . 31 so n r a

Bu h a d îs “ K ü n z -ü l-H a k a y ik ” d e, m elik o lu r, d iy e k a y ıt e d iliy o r.

işa r e tiy le , a z fa rk la , bu k a d a rd ır. m iş o lu y o r .

İb are

D a v u d ’d a n ,

M etin d e:

d e ğ işik liğ i h a d îsin

ü m m e tim d e h ilâ fe t o tu z se n e d ir

“ C a m i-u s -S a ğ ir ” de de S e fin e m â n a s iy le

b ilm a n a ise h a d îsi h ü c c e t o lm a k ta n çık a rır.

r iv a y e ti v e sa h

“ S o n r a m ü ta g a lîib e o lu r ” fık r a sı ilâ v e e d il r iv a y e t

e d ild iğ in i g ö ste r ir .

h ilâ fe t m e v z u u n d a n h iç b a h se tm e d iğ i h a ld e o n u n 3 0 y ıl s ü r e c e ğ in i sö y le m e s i, d u r u la c a k

b ir şe y d ir .

İb n -i H a ld u n ,

R iv a y e t

K a ld ı k i H a z r e t-i P e y g a m b e r h a y a tın d a

bu h a d îsin

m e v z u o ld u ğ u

ü z e r in d e

m ü e a lâ a sın d a d ır .

h a d îsi sa h ih o la r a k k ab u l ile P e y g a m b e r d e n s o n r a 3 0 se n e d in î h ü k ü m e t, 3 0 se n e d e n so n r a g a y r -ı d in î h ü k ü m e t m â n a sın a g e ld iğ in e iş a r e t e d e n le r v a rd ır. C. 2, S. 2 7 6 ) .

( A z iz î’y e b a k ın ız :

P e y g a m b e rd e n so n ra ilk h alife ash ab ın ittifak ı ile E b u B ekirdir. H a ttâ Ö m er, k en d isin e “ A llah ın resulü, bizim din isimiz için san a rıza gösterm iş iken, biz d ü n y a işlerim iz için san a rıza g ö sterm ez m iy iz ? ” dem iştir. R afizîleriıı, E b u B ekir A linin h ak k ın ı g aspetm iştir, d em eleri yersizdir. Z ira bu, ashabın zulm üzerine icm a ettik lerin i k a b u l etm ek olur. A linin b ir m ü d d e t E b u Bek ire b i’a t etm eyip so n ra istem iy erek b i’a t ettiğ in e d a ir R afizilerin sö y led ik leri söz d e y e rin d e değ ild ir. Z ira Ali, E b u B ekirin h a k ü zere old u ğ u n u b il diği h ald e eğ er b i’a tta n geri d u rd u ise A lid e n b ö y le b ir h a re k e t b ek len m ez; eğer E b u B ekirin h aksız o ld u ğ u n u b iliy o r ise h are k e ti m âk u l olurdu, lâkin A linin itik ad ın ca b ö y le b ir şey y o k tu r; zira kılıcını çekip b u n u m e n ’e k a lk m am ıştır. Bu su retle E b u B ekirin halife o ld u ğ u sab it olunca Ö m erin de halifeliği sab it o lu r; zira k e n d in d e n so n ra y erin e Ö m e r’i halife ed in en E bu B ekirdir. Ö m e r kim seyi k e n d in e halife o la ra k n a m z e d gösterm em iş, bu işi altı kişilik b ir şû ray a te rk etm iştir. B u n la rd a n biri O sm a n ’a b i’a t edince d iğerleri d e b u n a rıza g ö sterm işlerd ir, b u su retle O sm an ü zerin d e ittifak h u sule gelm iştir. O n u n ö lü m ü n d e ashab, A li’nin h ilâfeti ü zerin d e ittifak etm iş tir. Ö m e r’in sûra için y azd ığ ı v e sik a d a ( k ita p ta ) zikri geçen altı kişi O s m an, A li, A b d u rra h m a n İbn-i A v f, T a lh a , Z ü b e y r v e S a’d İbn-i E bi V a k k a s’dır. A lla h h e p sin d e n razı olsun.