خؤثيشاندانى لة ناكاو ثةنجةرةى كراوة هيوا جةمال
هةرضةندة ثةرلةمانى كوردستان بة زؤرينةى 56بة 42دةنط ياسايةكى ثةسةندكرد بؤ «ريَكسختنى خؤثيشاندانةكان» لة هةريَمى كوردستاندا بةآلم يةكيَك لة طرنطترين جؤرةكانى خؤيشاندانى تيَدانيية كة «خؤثيشاندانى لة ناكاو»ة. بةشيَكى زؤر لةو خؤثيشاندانانةى كة لةماوةى رابردوودا ئةنجامدراوون خؤثيشاندانى لةناكاو بوون ،بؤ نمونة سةرجةم خؤثيشاندانةكانى خويَندكاران ،كة داواى كارةباء ئاوء خزمةتطوزارييء مامؤستاء بةشة ناوخؤيىء خويَندنةطةء ثيَداويستييةكانيان كردووة ،بؤ نمونةش دوايين خؤثيشاندانى 11/24ى خويَندكارانى زانكؤ لة هةوليَر. برياريَك يان ياسايةك ياخود هةموو ئةو خؤثيشاندانانةى كة لةئةنجامى رازيى نةبوون بة ِ ريَنماييةكى حكومةتةوة ئةنجامدراون خؤثيشاندانى لة ناكاو بوون. لة كاتى َ هةلبذاردنةكانء راطةياندنى ئةنجامةكانيانء دةرضوونى كةسايةتييةك يان سةركةوتنى ليستةكان ،كاتيَك َ خةلك بة ليَشاو ضوونةتة سةرشةقامةكانء ريَطاكانيان طرتووة ،خؤثيشاندانى َ لةناكاو بوون ،دوايين خؤثيشاندانيش شةوى ( )2010/11/11بونةوةى جةالل تالةبانى بة سةرؤكى كؤمار؛ لة سليَمانىء ضةند شارؤضكةيةك َ خةلك ضوونة سةرجادةكان ،ئةوةش خؤثيشاندانى دةربرين. نارةزايى لةناكاو بوو ،بةآلم بؤ ِ دةربرينى خؤشى نةك ِ ِ بريارةكان رؤذانة خؤدروستكرندايةء لة حكومةت لة هةريَمى كوردستاندا لةبةرئةوةى ِ طؤرانكارى زؤر لة كاروبارةكاندا هةية ئةطةرى خؤثيشاندانى لة ناكاو زؤر زياترة لة دةردةضنء ِ خؤثيشاندانيَك كة ثيَويست بكات ثيَشوةخت ئامادةسازيى بؤ بكريَتء 48سةعات ضاوةريَى َ مؤلةت وةرطرتن بكريَت ،بؤنمونة دةتوانريَت بؤ رؤذى بةرةنطاربوونةوةى توندوتيذى دذى ذنان َ مؤلةت وةربطريَت لةبةرئةوةى كاتةكةى دياريكراوةء دةتوانريَت ضةند هةفتةيةك ثيَش 25ى نؤظةمبةر داواى َ مؤلةت بكريَت. لةبةرئةوةى هيَشتا تةواوى نةتةوةى كورد لة عيَراقء سنوريى جوطرافيى كوردستان لة َ فيدرالدا ،بةتةواوى نةهاتوونةتةوة سةر هةريَمى كوردستان ،خؤثيشاندانى لةناكاو عيَراقى بؤ كورد يةكيَكة لة ثيَويستييةكانى ذيانى ديموكراسى. مةرج نيية ئةو خؤثيشاندانانةى كة لة هةريَمى كوردستاندا ئةنجام دةدريَن تةنها لةدذى برياريَك يان ياساء ريَنامييةك بيَت ،كة لةاليةن حكومةتء ثةرلةمانى هةريَمى دةركردنى ِ كوردستانةوة دةرضووبنَ ، بةلكو دةطونجيَت ،لة دذى حكومةتء ثةرلةمانى بةغدا بيَت ،يان خؤثيشاندانيَكى جيهانى بيَتء هاوآلتيانى كوردستانيش بةشدارى تيَدا بكةن. ئةوةى جيَطةى سةرنجة تائيَستاش ذمارةيةكى بةرضاو لة ثةرلةمانتارةكانى كوردستان دةربرى لةدذى ئةو حكومةتةية كة حيزبةكانى ئةوان نارةزايى ِ بروايان واية هةركةسيَك ِ ِ ثيَكيان هيَناوة ،بؤية بةو بيركردنةوةية دةرواننء زؤرجاريش دةنطى بؤ دةدةن. لة ثرؤذة ياساكان ِ ثيَويستة ثةرلةمانتارةكان ئيدى ئةوة َ قبول بكةن ،كة تا سةر حيزبةكةى ئةوان زؤرينة ناهيَنيَتء ئةوان حكومةت ثيَك ناهيَنن ،بؤية باشتر واية وةك ثةرلةمانتار نةك ضاوى حيزبء حكومةت بريار بدةن. خؤثيشاندانى لة ناكاء تةنها نارةزاييةكانى هةريَمى كوردستان ناطريَتةوة َ بةلكو دةشيَت ئةمرؤ بة حكومةت رازيينء دةنطيان ثيَداوة ،لةوانةشة هةر ئةو حيزبانةى ئةوانةش بطريَتةوة كة ِ كة ئيَستا لة دةسةآلتدان َ برذيَنة سةر شةقامةكان بؤ خةلك هانبدةن لةماوةى ضةند سةعاتيَكدا ِ دةربرنى نارةزاييةك سةبارةت بة حكومةتى بةغدا ،ئةوةش خؤثيشاندانى لةناكاوة ،خؤناكريَت ِ حكومةت َبليَت ئةوةيان لةبةرئةوةى حيزبةكةى خؤمة ثيَويست بة َ مؤلةت وةرطرتن ناكات. كةواتة خؤثيشاندانى لةناكاو يةكيَكة لةو خؤثيشاندانانةى ثيَويستة لة ياساكةدا جيَى بكريَتةوة، بؤية ئوميَدةوارم يةكةم :سةرؤكى هةريَم ياساكة ئيمزا نةكاتء بينيَريَتةوة ثةرلةمان بةمةبةستى هةمواركردنةوة ،دووةم :ثةرلةمانتارةكان بةبيركردنةوةيةكى فراوانترةوة لة ثرؤذةكان براوانن بةتايبةت ياساى ريَكخستنى خؤثيشاندانء ئةو مافة ياساىء مةدةنيية بةتةواوى بدةن بة هاوآلتيانى كوردستان.
خاوةني ئيمتياز ئاوات جةناب نوري سةرنوسةر مةجيد سالَح بةريَوةبةرى نوسين ِ رةزا جةبار
سةرثةرشتيارى ضاث سيروان ذاذلَةيي طؤظاريَكى سياسي ،فكري مانطانةية ذمارة ( )11تشرينى دووةم 2010
ثةيوةندييةكانinfo@serchawe.com - sarchawa@gmail.com : 07701571591 - 07701415468 ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان ()198
ناوة ِرؤك 2 توركيا و ك َيشةى كورد ِ .......................................................................................ريَبين عبدالرحمن فتاح 12 َ جوآلنةوةى كورد لةبةلطةنامةكانى فةرةنسا ...................................................................دكتؤرخالد عيسا 17 فيدراليزم لةسيستةمي سياسي دا ..........................................................................دكتؤر ساالر باسيرة 21 َ بةشدارى سياسى ؛ ناساندن ،كةنالةكانى ،ئاستةنطةكانى ..................................................كؤسرةت خدر 25 َ كاريطةرى Think tankلة دةسةالت و ب ِريارى ئةمريكا ...................................عومةر عةبدولكةريم 27 ديموكراسى ضيية؟ ........................................................................................................سيفان عومةر 32 ئاسايش لةسةربنةماي كارامةيي ..................................................................................مةجيد موختارى 34 ك َيشةى باشورى سودان...م َيذوو ..ئايندة ......................................................................عبدولفتاح حةمةد 41 َ سةبارةت بة ديموكراسي ،ديدار لة طةل ئةبوبةكر عةلي ............................................زمناكؤ ئيسماعيل 46 َ َ َ َ سةبارةت بة كؤمةلى مةدةني ،ديدار لة طةل فازل عومةر ..............................................هةلؤ ئةبوبةكر 54 ت َيطةيشتن لةضةمكى سةركردايةتى لةضوارضيوةى كارى الواندا .........................................ئاسؤ ئةمين 62 زةمينة م َيذوويي و هزرييةكانى ليبراليزم ............................................................دكتؤر حسين بةشيرية 78 َ بةرطرى لة عةقل َيكى ئيسالمى هاوضةرخ ...........................................................شيروان كةريم محةمةد 86 َ سةبارةت بة فةلسةفة ،ديدار لة طةل مةجيد عةزيز .......................................................ههريَم عوسمان ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
ديزان رابين ضاث ضاثخانةى زةرطةتة
توركيا و ك يَشةى كورد
عبدالرحمن فتاح*
2
َ دةولةتةى كة خاوةنى ثيَطةيةكى زؤر بةهيَز و ثتةوة لةناوضةى ئةو لةرووى هةية طةورةشى زؤر توانايةكى ناوةراستدا، ؤذهةآلتى ِر ِ لةرووى سياسى و ئابوورى و كؤمةآلتى و كلتووريةوة ،بةتايبةت ِ سياسيةوة دةيةويَت كار بةو ئاراستةيةدا بكات كةضؤن بتوانيَت ئةو ِر َ لةريَطةى كاركردنيَتى لةسةر ؤلةى هةيةتى زياترى بكات ،ئةويش ِ ِراكيَشانى هةستى هةموو عةرةب بةالى خؤيدا .ئةمةش بةو شيَوةى كة دةيةويَت دذايةتى هاوثةيمانة نزيكةكةى خؤى بكات كةئةويش َ هةولةكانى بؤ ئةوةية كة ضؤن كاربكات ئيسرائيلة .ماوةيةكة توركيا بؤ ئةوةى كة بتوانيَت لةناوضةى ِرؤذهةآلت و وآلتانى عةرةبى ِرؤلَ َ هةولدان بؤ نزيك بوونةوة لة وآلتانى و كاريطةرى هةبيَت نةك ئةوروثا ،بةم هؤكارةش دةيةويَت كةوا لةوآلتانى ئةوروثا بكات و ثيَيان ثيشان بدات كة توركيا بةهيَزة خاوةن ثيَطةية تا ئةوان بةئةندام لة يةكيَتيةكةى خؤيان وةريبطرن .بةآلم وةرطرتنى توركيا َ قبول كردن نةبيَت لةاليةن بةئةندام ِرةنطة وة بة ئاسانى مايةى وآلتانى ئةورثاوة ،ضونكة ئةوة ئيمثراتؤريةتى عوسمانى بوو كة هةرةشةى لة هةموو وآلتانى ئةوروثا و لةدةرطاكانى نةمساى دةدا ِ لةرووى ئاينيةوة نادات وآلتة بةو َطة ي ر ئةوروثا بؤية داطيركردنى. بؤ ِ ِ خؤى بةنويَنةرى ئيسالم دةزانيَت و خاوةنى طةورةترين كةرةستةو ئاميَرى سةربازيةِ ،رةنطة ئةطةر بةئةندام وةربطريَت مةترسى بيَت َ لةهةولداية بؤ سةر وآلتانى ئةورثا بةطشتى .بؤية توركيا بةردةوام سةرةراى ئةوةى بؤ ئةوةى وةربطيريَت ،بةآلم وآلتانى ئةوروثا ِ ئةمة ِرةت دةكةنةوة ،بةردةواميش رةخنةى ليَدةطرن بةوةى كة لةناوخؤيدا ثيَشيَلكارى مافةكانى مرؤظ و ئازاديةكان دةكات و مافى كةمةيةتيةكانى نادات و سةركوتيان دةكات .هةرضةندة توركياش هةندى ضاكسازى كردووة ،بؤ نموونة وةكو ثرؤسةى ديموكراسى َ بةرووى كورددا بةو بيانووةى كة دةيةويَت ئةو كيَشانةى و كرانةوة ِ كة هةية ضارةسةريان بكات ،بةآلم ئةمانة بؤ دةوآلتانى ئةوروثا بايةخيَكى ئةوتؤيان نية ،رةنطة ئةم وآلتانةش لةوة طةشتبن كة توركيا تةنها بؤ وةرطرتن و بةئةندام بوون ئةم كارة سةرةتايانة ناوةرؤكةوة ضارةسةريَكى ِريشةيى بؤ دةكات .نايةويَت لةناواخن و ِ سةرجةم كيَشةكان بدؤزيَتةوة .هةروةها توركيا بةتؤث بارانةكانى بؤ سةرسنورةكانى هةريَمى كوردستان و هيَرشة بةردةوامةكانى ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
بؤ سةر ثارتى كريَكارانى كوردستان بارودؤخةكةى زياتر شيَواند ،ضونكة ضةكدارانى ثارتى كريَكاران بريارى دووبارة دةست ثيَكردنةوةى ئؤثراسيؤنة ِ سةربازيةكانيان دايةوة لةدذى هيَزى سةربازى توركيا .ئةمةش واتاى ئةوةية كةجةنط ببيَتة دؤزينةوةى بؤ يةكاليكةرةوة فاكتةريَكى ضارةسةريَك بؤ كيَشةكان ،بةآلم لة جةنطدا براوة دؤراون .بةآلم ئةو بوونى نية هةردووالى شةركةر ِ ِ لةشةرى نيَوان توركيا و PPKدا اليانةى كة زياتر ِ زةرةرمةندة توركياية ،ضونكة توركيا بةحسابى خؤى دةيةويَت PPKلة ناوبةريَت. لةكاتيَكدا لةناوضوونى ثارتى كريَكارانى كوردستان كاريَكى هةروا ئاسان و سادة نية كةتوركيا ليَى تيَطةشتوة ،ضونكة ئةم ثارتة ثشتطيريكةريَكى طةورةى جةماوةرى لةناوخؤدا هةية .هةروةها بةرطريكاريَكى سةرةكى مافى ِرةواى طةليَكة كة لةدروستبوونى كؤمارى توركيايةوة هةميشة كار دةكريَت بؤ لةناوبردنيان ،ثيَنةدانى سادةترين مافةكانى ذيان ثيَيان ،هةروةها بيَبةشكردنيان تةنانةت لةمافى ذيانيش كةئةويش كوردة كة دووةم نةتةوةن لةدواى توركةوة .هةروةها ضةند فاكتةريَكى دةرةكيش هةن كةيارمةتيدةرن بؤ مانةوةى ئةم ثارتة ،بؤ نموونة ئةمريكا لةناوضوونى ئةم ثارتةى ناويَت ئةويش بؤ دوو مةبةست :يةكةميان وةكو كارتيَكى فشار بؤ الواز كردنى توركيا بةكاردةهيَنيَت، دووةميان ئةمريكا نايةويَت زنجيرة ضياى قةنديل َ ضؤل بكريَت ،ضونكة ئةطةر هاتووئةو زنجيرة ضيايية َ ضؤلبكريَت زؤر نزيكة كة ِريَخكراوى قاعيدةو طروثة تيرؤرستيةكان شويَنى PPKبطرنةوة ئةو كاتيش رةنطة بةرذةوةنديةكانى ئةمريكا لة عيَراقدا بخانة مةترسيةوة .بؤية توركيا ئةميَستا توشى طيَذاويَكى سى اليةنة بووة لةاليةك لةناوخؤيدا و كيَشةى َ كورد لةناوخؤدا ثةيوةندنى ئةم كيَشةية بةعيَراق وكوردستانى عيَراق و هةروةها لةاليةكى ترةوة َ لةطةل يةكيَتى ئةوروثا كيَشةى وةرطرتنى بةئةندام َ لةطةل ئيسرائيلدا ،هةروةها لةناو و لةاليةكى ترةوة سيتةمى سياسيشدا كيَشةى نيَوان عيلمانييةكان و ئيسالمييةكان ،هةروةها توركيا كيَشةى قوبرسيشى َ لةطةل يونان؛ بؤية هةريةكة لةو كيَشانةى كة هةية َ توركيا بةدةستييةوة دةناليَنيَت ِرةهةند و تايبةتمةندى خؤيان هةية ،هةروةها خاوةنى ئاراستةى سياسى جياوازن. توركيا و طيَذاوى كيَشةى كورد هةموو وآلتيَك كةم تا زؤر رةنطة بةشيَوةيةك لة
شيَوةكان كيَشةى لةناوخؤدا هةبيَت ،بةآلم طرنط ئةوةية كة حكومةتى ئةو وآلتة تاضةند مةبةست و نيازى هةية بؤ ضارةسةركردنى ئةو كيَشة ،هةروةها وآلت لةو مةينةتيةى كة تيَيكةوتوة ِرزطار بكات، َ ووبةروو خاليَكى زؤر طرنطة بؤ ِر ضونكة ئةمة ِ َ بوونةوةى كيَشة« .دةولةتى ناسيؤنالى توركى، َ لةسالى ()1924دا لةسةر ويَرانةى ئيمثراتؤرياى عوسمانى دامةزريَندرا .ناسؤناليزمى تورك َ دارشتبوو ثرؤذةى دةولةتيَكى ِ هةر لةسةرةتاوة ِ كةلةسايةيدا جطة لةتورك و زمانى توركى هيض رةطةز و زمان و كولتووريَكى تر مافى بوون و ذيانى نةبيَت. توركبوون ،تةنها بناغةى ئايديؤلؤجياى ناسؤناليزمى تورك نةبووَ ، بةلكو دواتر كراية ثيَوةرى هاوآلتيبوون و توركيزميش بةتاكة كولتوورى سياسى َ زال و َ ثرؤذةية لةوآلتيَكى فرة ئاينى نويَى دةولةت .ئةم ِ نةتةوة و فرةزمان و فرة ئاين و فرة مةزهةبى وةكو توركيادا ،كةئةو كاتة تورك لةنيوةى دانيشتوانى ئةو وآلتة نويَية كةمتر بوون ،كاريَكى سةختةو تةنانةت َ مةحاليش بوو )1 (».هةروةها لةماددةى دووةمى َ َ دةستووردا كةلةسالى 1924دةل َى( زمانى توركى َ دةولةت دادةنريَت) .ئةمة ماناى ئةوةية بةزمانى دةبى بةزمانى توركى بيَت، وآلت رةسمى رؤذنامةى َ بريارة ثشتطؤيَخستن و لةناوبردنى بةكورتى ئةم ِ بضوكترين مافة سةرةتاييةكانى ميللةتان يان نةتةوة بضوكةكانى ناو توركياية .جطة لةسةثاندنى زمانى َ هةوليان توركى بةسةر هةمواندا ،دةسةلاَ تداران دةدا ِر َى لةطةشةكردنى بوارةكانى روحى ميللةتة بضووكةكانيش بطرن و هةر لةتاريكدا بيانهيَ َلنةوة، هةروةكو لةدةستووردا هاتووة و َ دةل َى: دةبى/ هةموو توركيَك بةئازادى لةدايكَ مادة()68 هةموو توركةكان بةرامبةر بةياسا يةكسانن/مادة ()69 ماددةى ( )88لةدةستوورى توركيادا بةئاشكرا َ بةبى جياوازى دةليَت (:هةموو دانيشتوانى توركيا َ ئاينى و نةذاد طشتيان توركن) ناوةرؤكدا نةيانتوانى بةآلم هةموو ئةمانة لة ِ جياوازى نةتةوةكان بطؤرن كة لة توركيا دةذين و نةياندةويست و نةيانتوانى ببنة تورك، كوردةكانيش نةيانويست ببنة تورك و دريَذيان بة خةباتى ِرزطاريخوازى نةتةوةيى خؤياندا لةثيَناو سةربةخؤيى و مافى ضارةى خؤنوسين دذى دةسةآلتى توركى باآلدةست )2( ».بؤية ئةمة طؤرانى ناوةرؤكى يةكةم دةستوورى سةردةمى ِ ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
3
توركيا بوو لةدواى جةنطى جيهانى يةكةمةوة كة ضؤن ضؤنى باسى كوردى كردووة .هةموو دانيشتوانى توركياى بةتورك ناساندبوو ليَرةوة كاركراوة بؤ توانةوةى بةزؤرى كوردانى باكوور لةبؤتةى تورك ِرةطةزى توركدا« .بؤية هةتا ئةم دوايةش كوردةكان مافى ئةوةيان نةبووة لةهيض َ لةمالةوة شويَنيَك زمانى خؤيان بةكاربهيَنن ،مةطةر يان لةنيَو طروثى بضووكدا .تةنانةت ِريَطةى ئةنجامدانى ضاالكية ِرؤشبيرييةكانيشيان ليَطرابوو، كةطوزارشتى لةناسنامةى رةسةنى كولتوورى كوردى دةكرد .هيض بابةتيَك نةدةبوو بةزمانى كوردى بآلوبكريَتةوة تةنانةت تويَذينةوةكانى زمانيش .لةهةمان كاتدا حكومةت هانى ليَكؤلينةوةى بى بةهاى ميَذووييةكانى دةدا كةمةبةستى بوو َ بةضوار ِريَطة جؤربةجؤر بيسةلميَنيَت. )1كةبةراستى كورد طةليَكى كؤنى توركةو هاتؤتة ِ سى تا دوو بةماوةى ئةويش و بضووك ئاسياى َ َ هةزار سال لةثيَش توركةكانى ترةوةية. )2كورد لةرِاسيتدا بةو شيَوةى ئيَستاى نةبووة لة رابردوودا. ِ )3كورد توركن و نفوزى ئيَرانى فاسدى كردوون. َكةل و ثي َ زمانى كوردى تي َ َكةلةيةكى )4 تيَكشكاوة كةشايانى ئةوة نى ية وةكو زمانيَكى سةربةخؤ دانى ثيَدابنريَت. لةراستيدا دياليَكتيَكى كؤنى )5زمانى كوردى ِ زمانى توركى ية. بةشيَوةيةكى ِرةسمى بةكارهيَنانى زمانى كوردى لةبةريَوةبردن و دادطا و بؤ شاآلوى سياسى ِ قةدةغة كراو تيَضووى هةموو ئةم سنوور دانانة َ لةطةل ئارةزووى توركيادا ناكؤكن بؤ ثيادةكردنى برواو بطاتة ديموكراسى تةواو تاببيَتة جيَطاى ِ َ َودةولةتيةكانى مافةكانى ئاستيَكى ثةسةند لةئاستة ني َ مرؤظ« )3(».هةروةها زياتر لةبيست وثيَنج سالة كيَشةى سياسيى طةلى كورد لةتوركيا ثيَى ناوةتة قوناغيَكى تازةى كاريطةريَتى ثةرةسةندنةوة .راستة لةماوةى سةدةى رابردوو ،كيَشة سياسييةكةى كورد لةرةطةزة طرنطةكانى دروستكردنى هةميشة يةك ِ ِرووداوى سياسى و سةبازى بووة لةوآلتةدا .بةآلم ئةوةى كة جيَطةى سةرنجة ،كيَشةكة ،لةماوةى َ َودةولةتى ضارةكة سةدةى رابردووةدا ثانتاييةكى ني و ئةوروثى بةر ضاويشى بةخؤيةوة بينيوة .بؤية، بونيادى كيَشةى كورد لةتوركيا لةماوة دياريكراودا، َ لةطةل ميَذووى ثيَش ئةو بيست جياوازيَكى زؤرى و ثيَنج َ سالة هةية .ئةوةتا ،دواى ئةو بيست و ثيَنج 4
َ سالة توركيا ناضارى ئةوةية ثتر لة سةد هةزار سةباز رابكيَشيَتة سةر سنوور كوردستانى عيَراق. هةروةها نزيكةى سةدهةزارى ديكةش لةناو خاكى كوردستانى باكوور بآلوبكاتةوة .ئةوةش بؤ ئةوةى ثي قؤناغيَكى ديكةى شةر لةدذى ثةكةكة دةست َ ِ بكات)4(». بؤية»كيَشةى كورديش هةر لةكؤتاييةكانى ئيمثراتؤريةتى عوسمانيةوة لةتوركيادا هةبووة. لةسةردةمى كؤماريشدا هةروةكو خؤى ماوةتةوةو، اثةرين ئةنجامدراون سةركوتكراون .بةآلم ضةندين ِر ِ ئةمرؤى مةترسى ِرؤذيَك لة ِرؤذان ئةم كيَشةية وةكو ِ لةسةر قةوارةى توركى دروست نةكردووة. شةرى دووةمى ئةوةبوو وةك دةرئةنجاميَكى ِ َ دةولةتيَكى بضووكى كةنداو لةباكوورى عيَراقدا لةرؤذى4ى تشرينى يةكةم/ كوردى دامةزراو ِ ئؤكتؤبةرى 1992دا راطةيانرا .توركياش ضةند ليَدانى ثى خؤش بوو، ملؤزمة ئيقليميةكةى(واتةعيَراق) َ هيَندةش نيطةرانى بةرةو ثيَشضوونى ِرووداوةكان بوو لةباكوورى عيَراق كةبةئاراستةى ِرةخساندنى َ كاملكردنى هةلومةرج و بارودؤخى ثيَويست بؤ َ دةولةتيَكى بضكؤلة بؤ كورد دةضوو .ضونكة بونيادى َ جيَى طومان نية كةدامةزراندنى دةولةتيَكى كوردى لةباكوورى عيَراق ض كاريطةرييةكى بؤسةر بارى َ كؤمةل َى كوردةكانى توركيا دةبيَت)5(».هةروةها هؤكارى سةرةكى هةية كةهةريةكة لةتوركيا و وآلتانى عةرةبى ثيَكةوة دةبةستيَتةوة و بةيةكيانةوة طري دادةت وةكو دين وثيَطةى جوطرافى و كلتور و... َ كةروويانداوة كاريطةريان هتد .هةروةها طؤرانكارى ِ هةية لةسةر ثةيوةندى نيَوان هةردوواليةنى توركى و عةرةبى وةكوكيَشةى فةلةستين و ئاو و كيَشةى كورد )6(».كيَشةى كورد لةتوركيادا هةر لةسةرةتاى دةولةت َ َ نكولى ليَى كراوة دروستبوونى توركيا وةكو بةبةردةوامى وةكو خؤى ماوةتةوة .دةسةآلتدارانى توركيا هيض كات( بةدةطمةن نةبيَت) ئامادةى ئةوةيان نةبووة كةكيَشةى كورد وةكو خؤى ناوزةند بكةن و بةناوى ترى وةكو ((كيَشةى تيرؤر)) و((كيَشةى باشوورى ِرؤذهةآلتى ئةناتؤليا)) باسيان ليَوة ثر كردووة .كةئةمةش بووة بةكاردانةوةى ِ َ اديكالى لةتوندوتيذى كوردةكان كةبزوتنةوةيةكى ِر وةكوو pkkى ليَكةوتؤتةوة ،ئيَستاش بووة بةيةكيَك لةطرنطترين كيَشةكانى توركيا )7(».هةروةها َ دةولةتى توركيا بانطةشةى ديمؤكراسى دةكات َ ليبرالة ،بةآلم «ديمؤكراسى بةوةى كة وآلتيَكى لةسياسةتدا لة جياوازييةكاندا شويَن ثيَى خؤى
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
دةكاتةوة ،لةبوونى دةنطى ِرةخنةى جدى و ئازادى و دةرخستنى ِراستيةكانةوة سةرضاوة ووبةرووبوونةوةى لةر ِ دةطريَت ،بيَطومان دةسةآلت ِ شةريَكى َتة ي دةكةو خرؤشدا، دؤخيَكى ئةوا بزؤك و ِ سثى بةوةى زانيارييةكانى خؤى مكؤم دةكات، راستيةكان دةشاريَتةوة و داتاكان وون دةكات و سةدان بةربةست دروست دةكات تا هيَزةكؤمةآلتية بى بةها بكات ،بيرمان بيَت ئةكتيظةكان الواز و َ دةسةآلت هةر خؤى دروستكةرى ضةندين هيَزى نةزؤكى كؤمةآلتية و دةيان دامةزراوةو سةنديكاو َ كؤمةلةيان بؤ دروست دةكات )8(».هةروةها هةبوونى كيَشةى كورد بةو شيَوةو قةبارة طةورةى توركياى توشى طيروفتيَكى زؤر طةورة كردووة ،ئةمةش واى لةسةركردةكانى توركيا كردووة بةتايبةتى َ َ هةولى سالى 1991بةشيَوة لةشيَوةكان لةدواى َ ضارةسةرى ئةم كيَشة بدةن« .وةكو(محمةمةدئةلتان) لةرؤذنامةى سةباح دا ،بيرؤكةى مامؤستاى زانكؤ و ِ خستةروو كةبةكورتى بريتى «كؤمارى دووةم»ى ِ ية لةطشتطيريكردنى ديموكراسى و ئازادييةكان، لةنيَوايشياندا مافى كةمايةتيةكان(بةثلةى يةكةميش كوردةكان) لة طوزاريشكردن لةشوناسيان، َ لةكؤمةلطادا هةروةها باآلدةستكردنى مةدةنيةت و َ كةرةوتى زالكردنى بةسةر ِرةوتى ميليتاريزمدا ِ َ زال بووة بةسةر كؤمارى يةكةمدا هةر لة دامةزرانديةوة تا ئيَستا .هةروةها «كؤمارى دووةم»يش بةبانطةشةكردنى بؤداننان بةمافة رؤشنبيرى و سياسيةكانى كةمايةتيةكاندا، لةروانطةى ئايديؤلؤذياى رةسمىيةوة بةثيَشيَل َ كةدةليَت كردنيَكى ثرةنسيثى لؤزان دةذميَردرا َ لةتوركيادا كةمايةتى ى رةطةزى نيية ،بةلكو كةمايةتى ئايينى و نائيسالمى هةية و بةس)9(». َ ئؤزال و شويَنكةوتوانى بيروبؤضوونى هةروةها َروانينيَكى سةرنج راكيَشايان هةية سةبارةت تي ِ بةكيَشةى كورد و ضؤنيةتى ضارةسةركردنى ئةم كيَشةية» بةراى ئةوان ضارةسةركردنى كيَشةى كورد لةتوركيادا وة ثاراستنى وآلت لةدابةشبوونى لةرووى كؤمةآلتى و جوطرافيةوة ،لةدامةزراندنى ِ َ كؤنفيدراليةكى فراواندا خؤى دةبينيَتةوة كة َ َ دةولةتانة دةطريَتةوة كة زةوييةكانيان كؤمةليَك لةو بةر لةهةرةسى ئيمثراتؤريةتى عوسمانى لةجةنطى جيهانى يةكةمدا بةشيَك بوون لةو ئيمثراتؤريةتةتة. َ ئؤزال بةئاماذةكردن بانطةشةى بؤ دامةزراندنى َ فيدراليةتيَك كرد لةنيَوان كوردةكانى توركيا و توركةكانيدا ،هةروةها لةنيَوان توركيا و باكوورى
عيَراقدا ،قةيدى نية طةر ئةم شيَوة حوكمة فراوانتريش َ َ دةولةتى بةلقان و قوبرسيش تاكؤمةليَك بيَت بطريَتةوة)10(».ئةوةى جيَطةى سةرنجة ئةوةية كة َ لةسالى 1923 لةدامةزراندنى كؤمارى توركيا وة َ هةميشة بةشيَوةيةكى تةواوةتى نكولى لةبوونى َ لةطةل دووةم طةورة نةتةوةى ناوخؤى توركيا كة توركةكاندا دةذين كراوة ،كة ئةويش كوردةكانى توركيان كة نزيكةى %20دانيشتوانى توركيا سرينةوةى ثيَكدةهيَنن .بؤية سياسةتى نةهيَشتن و ِ بةرامبةر نةدانى ماف و سةرجةم ئازادييةكانى وةكو رادةربرين وئازادى طوزارشت كردن ئازادى ذيان و ِ لة شوناس و ناسنامةى نةتةوةى تةنانةت ِريَطرى كردن لةخيَزانة كوردييةكان بةوةى كة بةئازادى َ مندالةكانى خؤيان بنيَن .بؤية ئةمة خؤيان ناو لة هةرطيز ضارةسةرى ئةو كيَشة طةورةية ناكات كة توركيا لةدروست بوونيةوة هةتا ئيَستا بةدةستييةوة َ َ بةسرينةوةى بةهةولدان دةناليَنيَت ،ضونكة ناكريَت ِ بةرامبةر كيَشةى كورد ضارةسةربكريَت .كةتوركيا سةردةمانيَكى زؤرة كارى ثيَى دةكات سةرجةم حكومةتة يةك لةدواى يةكةكان هةر هةمان سياسةت دووبارة دةكةنةوة ،ئةمةش هةرطيز َرةوى راستةقينة بؤ يةكاليكردنةوةى كيَشةيةكى ِري ِ وةها طةورة نادؤزيَتةوة .ضونكة بةكارهيَنانى هيَز وة كاركردن بةو ئاراستةيةى كةضؤن بتوانيت ثى يةكاليى بكاتةوة دةرئةنجاميَكى زؤر كيَشةكانى َ راست بةدةستةوة نادات ،ضونكة بةكارهيَنانى هيَز َ دةولةتى توركياوة بةرامبةر بةكورد هةر لةميَذووى هةميشة كاردانةوةى كوردى ليَى كةوتؤتةوة. شؤرشةكانى كورديش َ بةلطةى سةلميَنةرى راستين ِ كة بةرامبةر سياسةتة توند و ضةوسيَنةرةكةى ِرذيَمة يةك لةدواى يةكان كراوة لةرابردوودا. بةآلم هةميشة توركيا سياسةتى هيَزى بةكارهيَناوة راثةرينةكانى كورد شؤرش و بؤ سةركوتكردنى ِ ِ كة داواى مافة سةرةتاييةكانى ذيانيان كردووة. هةروةها داواى ئةوةيان كردووة كة ضؤن تاكيَكى توركى هةموو مافيَكى هةية ئاوهاش تاكيَكى كورد هةمان ماف وئيمتيازيان هةبيَت و بتوانن بةئاشتى و ئارامى بذين .دابينكردنى هةموو بنةما سةرةكيةكان بةبى جياوازى رةطةزى و بؤ هةموو تاكةكان َ نةتةوةيى بةراستى ئةمةية ضارةسةرى راستةقينةى كيَشةى نيَوان توركيا و كوردةكانى دانيشتوى توركيا .بةآلم لةدواى نةوةدةكانةوة كيَشةى كورد زياتر ثانتاييةكانى فراوان بووة تا رادةيةكيش حكومةتةكانى دواى دةييةى سةدةى بيستةم
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
5
باس و خواستى ئةم كيَشةيةيان كردووة .ئةطةر بةرووكاريش بيَت بةشيَوةيةك لةشيَوةكان خواستى ِ ئةوةيان هةبووة كةضارةسةرى ئةم كيَشةية بكةن َ ئؤزال بةئاشكرا وتوويَذى وةكو ئةوةى «كةتوركؤت بيرؤكةى فيدراليزم لةنيَوان كوردةكان و توركةكانى توركيا دةكرد .ئةمةش واى لةئةحمةد تورك بةئؤزال َ َ بل َى ئةوة سةرؤكى حزبى ميللى كورد كرد َ سالةى بةزاند) لةئاست ثياوةى كة(نةريتى حةفتا مةسةلةى كوردا .هةروةها ئةو كةسةية كة لةناو كوردةكاندا زؤر خؤشةويستة .لةبةر ئةوة شتيَكى َ ئؤزال مرد عبدوللة ئؤجةالن سةير نةبوو كاتيَك سةرؤكى ثارتى كريَكارانى كوردستان كة بة(ئاثؤ) َ ئؤزال دةربرى لةبةرئةوةى ناسراوة غةمبارى خؤى ِ (( ئةو ثياوة بوو كة لةسةر ئاستى مةسةلةى كورد هةنطاوى ئازايانةى ناوة دواكؤضى دةبيَتة مايةيى َ َ هةولى داوة ئؤزال بؤشاييةكى طةورة))»()11بؤية ِريَطةضارةى ئةم كيَشة بدؤزيَتةوة بةآلم بةمردنى ئةو تورسكةى كة هةبوو بؤ ضارةسةركردنى كيَشةى كورد نةطةيشتة بةرئةنجام ثوكايةوة .لةبةرئةوة كيَشةى كورد رةطو ِريشةى لةناو توركيادا داكوتاو بةبى ضارةسةر ماوةتةوة هةميشة كوردةكان لةسةر َ داواوخواستةكانى خؤيان بةردةوامن ،كةئةمةش حةقيَكى مةشروعى خؤيانة .بةآلم هةميشة لةاليةن توركة نةتةوة ثةرستةكانةوة رةتدةكريَتةوة، توركةكان تا ئيَستاش بةو لؤذيكة كاردةكةن كة لةتوركيادا باوة ئةويش لؤذيكى ئةتةتوركيةكةية َ َ كةبليَت توركم) دةليَت (بةختةوةرة ئةو كةسةى واتا خؤشطوزارانى و خؤشبةختى تةنها بؤ ئةو كةسانةية كةتوركن .كة ئةمة ريَطاى كاركردنى كةماليةكان و ئايدؤلؤذياى كةماليستيةكانة كة بؤ لةناوبردنى كوردان هاتؤتةوة ئاراوة .بؤية سياسةتى هيَزى ضةكوش دذى كورد و ثارتى كريَكارانى كوردستان ناتوانيَت كورد لةناوبةريَت توانةوةى بةزؤر وادةكات كة كوردان زياتر سوور بن لةسةر داواكانى خؤيان. َ *كيَشةى كورد لةدواى سالى «»2000وة داهاتووى كيَشةكة بيَطومان كاتيَك هةر ِرووداويَكى طةورة لةجيهاندا ِروودادةت ،بةشيَوةيةك لةشيَوةكان كاريطةرى هةية لةسةر بةشيَكى زؤرى ئةو وآلتانةى كة لةو ِرووداوةوة نزيكن يان ثةيوةندييان ثيَوةى هةية .بةواتايةكى تر كاريطةرى لةسةر سياسةتى َ هةندى جار دةبيَتة هؤى َودةولةوتى هةية، ني َ َ َودةولةتى هةروةها طؤرينى هةيكةلى سياسةتى ني ِ 6
بةريَوةضوون يان َ سوراندنى هةمان سياسةت هةل ِ ِ لةاليةن وآلتانةوة .بؤ نموونة وةكو ضؤن ِرووخاندنى بلؤكى ِرؤذهةآلت و وآلتانى هاوثةيمانى كةبةشيَكى زؤرى ئةوروثاى ِرؤذهةآلتى دةطرتةوة .لةدواى ئةمةوة كاريطةرى لةسةر سياسةتى دةولى نةما، َ ضؤلكرد ،ئةمريكا بةتةنها طؤرةثانةكةى بؤ ئةمريكا هةذموون و ِر َ ؤلى خؤى لةسةر سياسةتى دةولى ِرووداوى11سيَبتةمبةر هةروةها بةجيَهيَشت. بةهةمان شيَوة كاريطةرى لةسةر سياسةتى دةولى هةبووة .ئةم ِرووداوة بووة هؤى ئةوةى كةبةشيَكى زؤرى وآلتان َ ثالثشتى و اليانطرى خؤيان بؤ ئةمريكا دووثات بكةنةوة ،بضنة بةرةى دذة تيرؤرةوة. كور رايطةياند(من هو ئةمةش لةو كاتةى كة بؤشى ِ َ لةطةلمان نةبيَت فليس معنا ،فهو ضدنا) واتا ئةوةى دذمانة .بيَطومان ئةمةش كاريطةرى لةسةر توركيا و كيَشة ناوخؤييةكانى توركيا هةبووة .بةوةى كةكوردانى توركيا لةدواى 2003لةضاو رابردوودا زياتر توانيويانة حةيةويةت بةداواو خواستةكانى َ سالى 2001كاتيَك خؤيان بدةن ،بؤية لةدواى كةثارتى داد و طةشةثيَدان توانى ِريَذةى لة46% دةنطةكان بةدةستبهيَنيَت .بةدواى ئةمةدا ئةم ثارتة كةوتة بانطةشةكردن بةوةى كةدةيةويَت ثرسى كورد و كيَشةى كورد ضارةسةر بكات .ضونكة «كيَشةى كورد كيَشةيةكى هةزار َ سالةية .كيَشةيةكة َ َودةولةتيشة و تةنها تايبةت نية بةناوضةيةكةوة. ني لةهةمانكاتدا كيَشةيةكى سياسية،ئابوورى،كةلتووري ية،مرؤظايةتيشة .ثةيوةندنى بةمافى مرؤظةوة هةية، بؤية ناكريَت َ بليَين ،تاك رةهةندة يان تاك اليةنة، َ بةلكو كيشةيةكى هةمةاليةنةشة )12(».هةروةها َ «لةسالى 1999بؤ ئةوةى كيشةي كوردضارةسةر بكري ،شتطةليَكى زؤر طرنط روويان داوة ئةوانيش َ طؤرينى ستراتيجةتى هيَزة سياسيةكانى كوردستان لةتوركيا pkk ،كةضةكى دذى سوثاى توركيا َ هةلطرتبوو ضونة دةرةوةى توركياوة بةشيَوةيةكى ئاشكرا داوايان كرد كيَشةى كورد بة وتويَذى ئاشتيانة ضارةسةر بكريَت )13(».بةشيَوةيةكى طشتى كاتيَك ثارتى دادوطةشةثيَدان»سةركةوتنيَكى طةورةى بةدةستهيَنا بةهةموو ثيَوةرةكان روداويَكى تايبةت بوو لةميَذووى هاوضةرخى توركيادا .ثرؤسةى ديمؤكراسى لةضوارضيَوةى ريَساى جياوازى لى كةوتؤتةوة يارييةكةدا دؤخيَكى سياسى تازةى َ َ َودةولةتييةكان كةبؤ اليانة ناوخؤى و هةريَمى و ني سةرسورمان بوو و سةرنجيشى بةالى مايةى ِ تاقيكردنةوةيةكى تازةدا راكيَشا لةوآلتيَكى وةكو
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
َ موسلمانييةكةى و سياسةتى توركيادا كةناسنامةى عيلمانى تيَيدا لةملمالنيَدان .بؤية هاتنة سةركارى ئيسالمييةكان بةقؤناغى نويَى ميَذووى هاوضةرخى دةشي ببيَتة هؤى ِروودانى َردري كة توركيا دةذمي َ َ حكومرانى و فةلسةفةى ئابوورى وآلت طؤرانى ِ و ناتةبايية كؤمةآلتييةكان)14(».بؤية لةم دوايةدا ثارتى دادوطةشةثيَدان باسى كرانةوةى ديموكراسى َ هةولى بةرووى كوردا كردووة بةو بيانووةى كة ِ ئةوة دادةت كةكيَشةى كورد ضارةسةر بكات، َ كةناليَكى كوردى بةناوى تةرةتة شةش بةوةى كة كردؤتةوة ،هةروةها ضةند هةنطاويَكى بةشيَوةيةكى ِرووكةشةنةوة بؤ دؤزينةوةى ِريَطةضارة و ضارةسةرى كيَشةى كورد ،بةآلم هةموو ئةمانة بةرووى هةمان كيَشةدا. هيض دةرئةنجاميَكى نةبووة ِ َ ضونكة لةثشت ئةمةوة سوثا دةورو ِرؤليَكى زؤر سةرةكى هةية هةم بؤ ثاريَزطاريكردن لةو كؤمارة عيلمانييةى كة ئةتاتورك دايمةزراندووة هةم بؤ هةرةشةنةى كةمةترسى دذايةتى كردنى سةرجةم ئةو ِ بؤ سةر ئارامى و ئاسايشى توركيا هةية .هةبوونى دوو حكومةت لةتوركيادا كة هةريةكة لة حكومةتى مةدةنى و حكومةتى عةسكةرتاريةت هةية ،هةريةكة لةم حكومةتانة هيض كاميان نايةنةويَت ضارةسةرى كيَشةى كورد بكريَت بطرة دذايةتيشى دةكةن. ضونكة كاتيَك حكومةتى مةدةنى باس لةكرانةوةى بةرووى كوردا لةهةمانكاتدا ديموكراسى دةكات ِ دةبينين اليانى سةربازى هيَرش و ئؤثراسيؤن بؤ سةر بارةطاكانى PKKكة ئةمة بؤ خؤى دذايةتى َ هةولةكانى akpبةرامبةرى ئةم كيَشةية. كردنى َ لةطةل ضارةسةرى كيَشةكةدا بةآلم akpش خؤى نية ئةواتا ئؤردطان َ دةليَت( كوردةكان خؤيان نازانن ضييان دةويَت) .ئايا بةراستى كوردةكان نازانن ضييان دةويَت ،ئةدى بؤضى داواى مافة سياسى و ئابوورى و كةلتووريةكانيان دةكةن .ئايا ئةمة لةهيض نةزانى كوردةكانةوة ديَت بةرامبةر بة مافة سةرةتاييةكانيان كة سةدان هةزار قوربانيان بؤ راثةرينيان بؤ كردووة .ئةبيَت شؤرش و داوة و ِ ِ لةبي ئةطايى كوردةكانةوة بيَت؟. ئةمانة هةموو َ َ َ سى قؤلى ئةمريكى لةسالى 2008كؤميتةيةكى َ عيَراقى توركى دروستكراوة بؤ دذايةتى كردنى pkk َ هةوالطريان دامةزراندووة لة .هةروةها ناوةندنى هةوليَر بؤ َ ئالوطؤركردنى زانيارى دةربارةى هةموو َ جوولةيةكى ثارتى كريَكارانى كوردستان .بؤية دةبيَت ئيَمةى كوردانى باشوور زؤر بةورياييةوة َ َ شةرى لةطةل باردؤخةكة بكةين ،توركيا مامةلة ِ
ثي ناكات دذ بةيةكترى واتا كورد دذى كوردمان َ َ هةول كة خزمةت بةسياسةتةكانى خؤى بكات. بدات لةسةر حسابى ئيَمة بةرذةوةندييةكانى خؤى بةديبهيَنيَت ،هةرضةندة كوردان بةطشتى لةوة شةرى كورد ناكات طةشتوون كة جاريَكى تر كورد ِ ئامادةيشى تيادا نية بؤ ئةو كارة .بةآلم ئةحمةد دةليَت :حكومةتى هةريَم َ ئؤغلو َ بةليَنى هاريكارى ووبةروونةوةى pkk كردنى توركياى داوة بؤ ِر ِ لةناوضةكةدا ،بؤية داواى ليَى دةكةين كةلةم بارةيةوة هةنطاو بنيَت .لةمةوة ئةوة دةردةكةويَت لةريَطةى حكومةتى هةريَمةوة كة توركيا دةيةويَت ِ و بةهاوكارى هيَزو تواناكانى حكومةتى هةريَمى لةشةركردن دذى كوردستان ،واتا كوردانى باشوور ِ َ ماحال ثةكةكة تيَوةبطليَنيَتِ .رةنطة ئةوا كاريَكى شةرى بيَت هةم لةئيَستاو هةم لةداهاتوودا كة ئيَمة ِ براكانمان و هاو نةتةوةى خؤمان بكةين .بةآلم توركيا دةيةويَت بةسياسةتة نةتةوةثةرستيةكةى ئةو كارة بكات .هةروةها بةئاراستةيةكى تريشدا كار دةكات بؤ نةهيَشتن و الوازكردنى كوردان لةبةشةكانى ترى كوردستانداَ . بةلطةش بؤ ئةمة نيَوانطيرى توركيا بؤ ضارةسةركردنى بةرنامةى َ لةطةل بةرازيلدا ،بةآلم توركيا ئةم ئةتؤمى ئيَران كارةى بؤ ضةند مةبةستيَكى سةرةكى كردووة بؤ ئةوةى كة ئيَرانيش راثيَضى ئةو بةرةية بكات كة َ قبول دذايةتى pkkدةكةن .رةنطة ئيَرانيش ئةمة بكات و لةرابردووشدا كارى كردووة بؤ دذايةتى كردنى كوردان لةبةرئةوةى: .1كورد مةترسى بؤ سةر خاكى ئيَرانيش هةية، ضونكة ثارتى ذيانى ئازادى كوردستان(ثذاك) ضاالكى دذى كؤمارى ئيسالمى ئةنجام ئةدةن ئةمن و ئارامى دةخانة مةترسيةوة. .2رةنطة ئةمة تارادةيةك نزيكبوونةوةكى ئيَران َ لةطةل ئةمريكا ،ضونكة ئةمريكاش بيَت بؤ دانوساندن pkkى بةتيرؤرست لة َ قةلةم داوة .هةرضةندة لةاليةكى ترةوة دةتوانيَت بؤ الوازكردنى توركيا بةكاريبَهنيَت. .3هةروةها توركيا داواى لةناتؤ كردووة بؤ يارمةتى دانى لةدذى ثارتى كريَكارانى كوردستان ،ئةطةر ناتؤ بيَتة مةيدان بؤ يارمةتى دانى توركيا ئةوكات لةبةرذةوةندى ئيَرانة ،ضونكة بةهؤى ئةمةوة ئيَران زياتر لةوآلتانى ئةوروثا نزيك دةبيَتةوة كة ئةمةش لةبةرذةوةندى بةرنامة ئةتؤميةكةيداية. هاريكارى كردنى ئيَران بؤ توركيا .4 بةئاراستةى بةهيَزكردنى بةرنامةى فراوانخوازى
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
7
لةرووى ناوضةييةوة يةك تا ئيَستا تووشى هاتبيَتِ . َ َ لةطةل عيَراق و دةولةتة لةكيَشة طةورةكانى ئةو ئيَران و سوريا هةميشة مةسةلةى كورد بووة .ئةو َ دةولةتانة ،بةهؤى ميَذوو و جوطرافيا و ضؤنييةتى شةرى داريَذةرانى سنوور لةنيَوانياندا لة دواى ِ ِ جيهانى يةكةم ،هةروةها بةهؤى ئاين و مةزهةبى ئايينى و ئايديؤلؤذيا ،هةميشة لةناكؤكيدا بوون .بةآلم لةئاست مةسةلةى كورد هةميشة يةك َ هةلويَست و هاوكاربوون .راستة ،جارجار كورد ويستويةتى َ كةلك لةو ناكؤكيانةيان وةربطريَت بؤ قازانجى خؤى. بةآلم وةكو ميَذووى هاوضةرخ سةلماندويةتى، ئةوةى بةر كورد كةوتبيَت لةو طةمةية تةنيا زةرةرو و زيان بووة )15(« .ضونكة َ هةلكةوتةى جوطرافى كوردستانى طةورة وا َ هةلكةوتووة كة كةوتؤتة نيَوان َ َ دةولةتةوة ،هةمووشيان هيض كات لةطةل ئةوة ضوار نين ئةم قةوارة طةورةية بةيةكطرتووى دةربكةويَت. «مةسةلةى كورد مةسةلةى كةمايةتى نية ضونكة لةنيشتمان و لةسةر خاكى خؤى دةذى و َ خةلكى ِرةسةنى ئةم وآلتةيةو لةهةريَم و ناوضةكانى دى نةهاتوون بؤ كوردستان ،بةآلم تورك لةسةدةكانى َ ئةنادؤل .كورد يازدةهةمى زانينى طةشيشتؤوةتة وةك عةرةب و فارس َ خةلكى ِرةسةنى ِرؤذهةآلتى نزيكة .كوردستان بةويستى سياسةتى ئيمثرياليزم و َ كؤلؤنياليزم ثارضة ثارضة و دابةش و ثةرتةوازة كراوةو دابةشكردنى كوردستان ِريَذةى دانيشتوانى َ دةولةتانة كورد لةناو سنوورى هةريةكيَك لةو كةمبؤتةوة ،بةآلم ئةوةى شايانى قسةلةسةر كردنة بكرى ِريَذةى كة ئةستةمة قسة لةسةر كةمايةتيةك َ دانيشتوانى نزيكةى ( )30مليؤن كةس دةبيَت. هةروةها كةسانيَك لةسياسيية ِرةطةزثةرست و بولند ئةجةويد َ كؤلؤنياليستة توركةكانى وةك َ َ دةليَن: َ كورد كةمايةتى نية ،بةلكو وةكو هةر توركيَكى دى سةر بة زؤرينةيةكة كة كؤمارى توركيايان دامةزراندووة ،لةبةر ئةوة نابيَت كورد داواى مافى زمان و كولتوور و مافة نةتةوةيةتيةكانى و ديموكراتيةكانى بكات ،ضونكة تةنها كةسانى جوداخواز ئيدعاى بارودؤخيَكى تايبةت بةخؤيان دةكةن ،لةاليةكى دى ،بولند ئةجةويد :تورك بةطروثيَكى ئةنتى دانانيَت َ بةلكو بؤ ناوى نةتةوةيةك بةكاردةهيَنيَت لةدواى دامةزراندنى كؤمارى توركيا لةريَطةى لةضوار ضيَوةى ثةيمانيَكى نيشتيمانى ِ تي َ َكةل بوون و توانةوةى تورك و كورد و عةرةب و قةوقاز و ئةوانى دى دروست بووة)16(». بةآلم ئةميَستا توركيا ثةيوةنديةكى ثتةو وبةهيَز َ لةطةل هةريَمى كوردستاندا هةية لةبوارى بازرطانى
ئيَرانة ،ضونكة لةم ِريطةيةوة كاريطةرى لةسةر هةذموونى توركيا دادةنيَت لةبةر ئةوةى توركيا كار بةئاراستةى كاريطةرى هةريَمى دةكات بةيارمةتى َ هةولدانى ئةمريكا ئةطةر بةفاكتةرى دانى ئةمريكا و مةزهةبيش بيَت بؤ دذايةتى كردنى سونة دذى شيعةطةرى و بآلوكردنةوةى هةذموونى شيعة ِ لةرؤذهةآلتى ناوةراستدا ،ئيَران دةتوانيَت ئةمة ِ بقؤزيَتةوة بؤ بةرذةوةندييةكانى خؤى. .5توركيا دذى ليَدان و هيَرشى سةربازيية بؤ سةر ئيَران ،ئةمةش هؤكارةكةى بؤ بوونى دةطةريَتةوة لةئيَراندا ،ضونكة ئةطةر ئيَران كورد ِ ووبةرووى هيَرشى سةربازى ببيَتةوة لةاليةن ِر ِ َروانينى توركيادا ئةو ديدة هةية كة ئةمريكاوة ئةوا لةتي ِ ِرةنطة كوردستانى خؤرهةآلتيش وةكو كوردستانى باشوور بؤ خؤيان شيَوة سةربةخؤييةك وةربطرن لةدواى ِرووخاندنى كؤمارى ئيسالمى ئيَران .ئةمةش مةترسى بؤ سةر يةك ثارضةى خاكى توركيا هةية بةتايبةتى بةشة كوردستانييةكةى لةوروذاندنى هةستيان بةرامبةر سيستةمى سياسى توركى. هةروةكو ضؤن ئةحمةد داود ئؤغلؤ َ دةليَت( :ئيَمة دذى هيَرشى ضةكداري ئةمريكا بؤ سةر خاكى ئيَرانين ،ضونكة ئةوة دةبيَتة هؤى ثارضة ثارضة بوونى ئيَران و مةترسى بؤ سةر ئيَمةش ساز دةكات). ناوةرؤكى ئةم قسةية ئةوةية كة بؤية شيكردنةوةى ِ توركيا لةدةرةوةى سنوورى خؤى دذايةتى كورد َ جوولةنةوةيةكى دةكات بةتايبةتى ئةو كاتةى هةر هةرةشة بيَت بؤ سةر خاكى كوردان كةمايةى ِ َ توركيا ،راستة بةرذةونديية ئابوورييةكان ِرؤلى خؤيان هةية لةثةيوةندى نيَوان ئيَران و توركيادا. بةآلم مةبةستى سةرةكى توركيا و سياسةتةكةى بؤ دذايةتى كردنى هيَرشى سةربازى بؤ سةر دةطةريَتةوة بؤ هةبوونى ئيَران لةاليةن ئةمريكاوة ِ كورد لةئيَراندا .ئةمةية ئةو طيَذاوةى كةتوركياى باوةر بةوة بكريَت كة توركيا تيَكةوتووة ،ئيجا ضؤن ِ دةيانةوى كيَشةى بةتايبةتى ثارتى دادو طةشةثيَدان َ كورد لةناوخؤدا ضارةسةر بكةن .كة لةبوونى كورد لةدةرةوة بترسيَت ضؤن لةناوخؤدا كيَشةكةت بؤ ضارةسةر دةكريَت؟ لةميَذةوة ئةو وآلتانةى كة كوردستانى طةورةيان بةسةردا دابةش بووة ،واتا ِ َ دةولةتانى عيَراق و توركيا و سوريا وئيَران ئةطةر هةرضةندة ناكؤكى هةبووبى بةآلم لةئاستى طةورةيان لةنيَواندا َ َ مةسةلةى كوردا يةك هةلويَست بوونة ،ضونكة بؤتة كيَشة بؤيان .لةبةرئةوةى «كيَشةى سياسى كورد َ كةدةولةتى تورك طةورةترين تةطةرة و طيروطرفتة 8 ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
و ئابوورىِ ،رةنطة بةشيَوةيةك مةترسى بيَت بؤ ئيَمة و بة بةرذةوةندى توركيادا بشكيَتةوة ،ضونكة ئيَستا توركيا لةهةريَمى كوردستاندا كار بةهيَزى نةرم دةكات واتة َ بالبووكردنةوةى هةيمةنةو نفوزى لةريَطةى بازرطانى و بازارةوة ثةرةثيَدانى خؤى ِ كلتوور و داب ونةريتى خؤيةوة لةكوردستاندا .بؤية ليَثرسراويَتى ئةم مةترسية لةداهاتوودا زؤر دةبيَت، بؤية دةبيَت ِريَطة نةدةين توركيا لةم ِريَطةيةوة داطيرمان بكةن .راستة بوونى عالقةى بازرطانى و ئابوورى زؤر طرنطة بةآلم لةسةر حسابى سةروةرى و سةربةخؤى هةريَمى كوردستان نةبيَت .توركيادا دةتوانيَت بؤ ِرزطاربوون لةطيَذاوى كيَشة ناوخؤييةكةى سوود لةهةريَمى كوردستان وةربطريَت ،بةآلم نةك مةرج بؤ سةركردايةتى ووبةرووبوونةوةى ثةكةكة، كوردى دابنيَت بؤ ِر ِ وة ثيَويستة سةركردايةتى كورديش وريا بيَت ثي ية نةكةويَتة ذيَر سياسةتةكانى توركياوة بةو َ َ هةلسوكةوت بكات. *داهاتووى كيَشةكة.... بيَطومان ِرزطاربوون لةطيَذاو ئةوةندة كاريَكى سادةو سانة نية ،بةآلم توركيا دةتوانيَت بةسياسةتيَكى حةكيمانة لةو شلةذاويةى كة تيَى كةوتووة دةربضيَت و ضارةسةرى كيَشةكانى بكات.بةآلم كيَشةكان َ لةطةل يةكتردا هةية بةتايبةت ثةيوةستيَكى زؤريان طرفتى بةئةندامبوون وكيَشةى كورد بةوةى كة ئةطةرهاتوو ئةم كيَشة ضارةسةر كرا ئةو كات نزيكة بةئةندامبوون توركيا بةديبيَت .وآلتانى ئةوروثا َرةوى ضارةسةرى دةزانن كةتوركيا نايةويَت ِري ِ َ لةطةل بنةرةتى و ِريشةى بؤ ئةم طرفتة بدؤزيَتةوة ِ ئةوةى خؤشيان نايةنةويَت بةئةندامى يةكيَتيةكةيان وةريبطرن. ثيَشبينيكردن بؤ داهاتووى كيَشةيةكى وةها طةورة َ َ دةولةتى توركيا بوونى لةطةل دروستبوونى كة دةطةريَتةوة بؤ سةردةمى َشتريش ي ث بؤ بطرة هةية، ِ عوسمانيةكانِ ،رةنطة تارادةيةك قورس بيَت .بيَطومان دوو اليةن كيَشةيان هةبيَت باشترين ميكانيزم بؤ ضارةسةر كردنى كيَشةكةيان بريتيية لة دانوسان َ ناوةرؤكى دانوسان بريتيية لةطةل يةكتريدا ،ضونكة ِ لةوةى هةردووالى بةشداربوو لةكيَشة هةريةكةيان داواكاريةكانيان بةشيَوةيةك داوابكةن يان كاريَكى وا بكةن اليةنى بةرامبةر رازيبوونيَكى هةبيَت بؤ ئةو داواية ،ديارة يةكةم ريَطا بؤ تةسويةكردنى كيَشة َ َودةولةتيش دانوسانة .بؤية طرنطة لةسةر ئاستى ني هةردوو الى كورد و توركيا دانوسان بكةن بؤ
ضارةكردنى كيَشةيةكى ِرةط داكوتاو ،بةآلم ئةطةر كةميَك بةئينصافةوة بدويَين و شيكار بكةين دةبيَت َ بليَين سياسةتى نةتةوةثةرست و ِرةطةزثةرستى َ لةطةل ئةوة نية كة وةكو نةتةوةى توركيا هيض كات دووةم لةتوركيادا دان بةكوردا بنيَت ئينجا ض ثي بدات بةزمانى جائةوةى كة مافةكانيان و ِريَطةيان َ دايكى خؤيان بدويَن و بخويَنن طوزارشت لة ديد و َروانينى خؤيان بكةن .بةآلم قؤناغى كاركردن بؤ تي ِ سرينةوةى ناسنامةى و ِرةطةزى كورد لةتوركيادا ِ َثةربوونى نزيكةى سةدةيةكة بةسةر ي ت ى ا سةرةر ِ ِ َ زولم و زؤردارى بيَبةشكردن لةمافة سةرةتاييةكانى ذيان ِرؤذيَك ديَت كة كورد بةهةموو مافةكانى خؤيان بطةن .ضونكة ميَذوو ئةوةى سةلماندووة كة هيض كاتيَك سياسةتى ِرةطةزثةرستى بةرامبةر نةتةوة ذيَردةستةكان تاماوةيةكى زؤر بةردةوام نةبووة .لةتوركياش بةهةمان شيَوة كوردةكان لةاليةك بةشيَوةيةكى ياسايى ِريَطة ثيَدراو َ هةولى لةريَطةى ثارتة سياسية كوردييةكانةوة ِ ئةوة دةدةن كة مافةكانى كورد دةستةبةر بكةن، لةريَطةى خةباتى ضةكدارييةوة كة ئةطةر هةروةها ِ بةميكانيزمى ئاشتى ضارةسةرى دؤزى كورد نةكريَت ئةوا ثارتى كريَكارانى كوردستان لةقةنديل شةر سازو ئامادةية و تواناى ئةوةشى هةية كة ِ بةريَتة ناو شارةكانى توركياوة .هةروةها ئةوةى ثيشانداوة كة ئامادةية بؤ دانانى ضةك ،بةآلم ئةوة توركيا كة لةساآلنى هةشتاكانةوة نزيكةى ()25 ئؤثراسيؤنى سةربازى دذى ثةكةكة ئةنجام داوة. لةدواى جةنطى جيهانى دووةمةوة سوثاى توركيا َ دةولةت يان هيض اليانيَكى هيض جةنطيَكى دذى شةرى ثةكةكة كردووة كة تر نةكردووة تةنها ِ َ لةقةلةم ئةدريَت .لةطةلَ ئةمانةش بةجةنطى ناوخؤى تائيستا نةي توانيوة ئةم ثارتة لةناو ئةوةشدا َ بةريَت و تةنانةت ضاالكييةكانيشيان رِابطريَن .بؤية ئيتر كاتى ئةوةية كة توركيا كاربكات بؤ هيَنا كايةى سياسةتيَكى نةرمتر لةبةرامبةر كوردةكان ئةوانيش وةكو هاوآلتيانى تورك و تورك زمان ئةذماربكريَت ببنة خاوةنى ماف .توركيا دةبيَت واز لةسياسةتى توانةوةى بةرامبةر بؤ ذيانى توركةكان بهيَنيَت، سياسةتى ثيَكةوةذيانى ئاشتى لةنيَوان كورد و تورك بكاتة بنةمايةكى سةرةكى برايةتى لةنيَوان هةموو ئةوانةى كة لةتوركيادا دةذين ،تا لةئةنجامدا توركيا بتوانيَت ببيَتة وآلتيَكى بةهيَز و ثتةو .بؤية َ لةسالى ()2002 ئةوةى جيَطةى تيَرِامانة ئةوةية كة كة ثارتى دادوطةشةثيَدان هاتؤتة سةر دةسةآلت تا
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
9
هةروةها ناوبردنى ثةكةكة بةتيرؤرست .4 َ طرذوئالؤزتر لةاليةن توركياية بارةكة زياتر دةكات ،ضونكة داواكارييةكانى ثةكةكة داواكارى َ بةلكو داواكارى ِريكخراويَكى تيرؤرستى نية نةتةوةيةكة كة قوربانى دةستى ضةوسانةوةية. ثيَويستة توركيا لةو قةوارةيةى كة لة .5 كوردستانى عيَراقدا دروستبووة نةترسيَت، طةورةبوون و بةرةو سةربةخؤضوونى ئةم ثارضةية بيَطومان كاريطةرى هةية لةسةر ورذاندنى كوردانى باكوور ،بةآلم ئةطةر هاتوو توركيا مافى تةواو بدات بةكوردانى ناوخؤى وآلتةكةى ئةو كات دةتوانيَت هةم ئةو كاريطةرية كةم بكاتةوة هةم هةستى كوردانى ناوخؤى زياتر بؤ الى خؤى رابكيَشيَت. .6لةبةرئةوةى ثةكةكة نويَنةرايةتى كورد دةكات لةدةرةوةى توركيا ،دةبيَت زياتر سوور بيَت لةسةر ئةوةى كة ثةكةكة وةكو ريَخكراويَكى تيرؤرستى لةاليةن ئةمريكا و وآلتانى ئةوروثاوة. بؤية ئةطةر هاتوو لة داهاتوودا كيَشةى كورد لةتوركيا ضارةسةر نةكريَت ،ئةوا بؤ هةردوو ال بةزيان َ َ لةسالى 1990 لةطةل ئةوةشدا دةشكيَتةوة.بةآلم ئةو اليانةى كة دةستثيَشخةرى كردبيَت بؤ ئةوةى دؤزى كورد بةشيَوايةكى ئاشتى ضارةسةر بكريَت بيَطومان (ثةكةكة) بووة كةتائيَستا حةوت ئاطربةستى بةبى ئةوةى لةاليانى توركييةوة راطةياندووة َ وةآلمدانةوةيةكى ئيجابى هةبيَت بةئاراستةى يةكاليكردنةوةى كيَشةكة بةتةواوةتى .سةرِاى ئةوةش هةردةم َ وةالمدانةوةى توركيا بةئاطر و ئاسن بووة بؤ توانةوةى بةزؤرى كورد لةاليةك لةناوخؤ َ خةلكى مةدةنى دانيشتوانى كورد لة ناوضة دذى كوردييةكان ،لةاليةكى ترةوة لةدةرةوةى توركيا هيَرشى بؤ ضةكدارانى ثارتى كريَكارانى كوردستان زياتر كردووة.بيَطومان كاتيَك هيَرش بكريَتة سةر ثةكةكة ئةوانيش ناضارن كة وةآلمدانةوةيان هةبيَت بؤ هيَرشى ئةرتاشى تورك ،هةرضةندة ئةو اليانةى َ بةهةلؤكان ناسراون بؤ ضارةسةرى ثرسى كورد كة َ لةتوركيادا لةطةل هيَزدان .بةآلم ئةو ئاطربةستنةى كةلةاليان ئةمةنةوة رادةطةيانريَت مةبةستى ئاشتى بهاوى لةثشتةوةية بؤ ئةوةية كة توركياش هةنطاو َ َ هةولدان بؤ دؤزينةوةى ِريَطة ضارةى بةئاراستةى ئاشتى بؤ ثرسى كورد لةناوخؤدا .هةروةها ئةوانةى كة بةكؤترةكان ناسراون كة ئةحمةد تورك َ لةطةل سةرؤكايةتى ئةم ئاراستية دةكات بةردةوام َ َ دةولةتى توركيادا بؤ لةطةل ئاشتي و دانوسانن بةريَطةى طفتوطؤ يشةوة لةر كورد ئةوةى كيَشةى ِ ِ َ لةبةكارهنانى هيَز يةكاليبكريَتةوة.بةآلم و دوور
رِادةيةك هةنطاو نراوة بة ئاراستةى ئةوةى كة ثرسى َ هةولةنةش كورد بةرةو ضارةسةر ببريَت .بةآلم ئةم AKثارتيش دةبيَت دووبارةكردنةوةى سياسةتى رابردوو نةبيَت ،هةروةها وةكو بيَشكضى َ دةليَت دةبيَت دوور بيَت لةوسياسةتى ِرةطةز ثةرستيةى َ لةطةل من لة َ َ طةل تورك دةذيت ،بةآلم كةدةليَت « :تؤ دةبيَت لةمن بضيت ».واتا ئةوةى كة كوردةكان هيض كةلتورو دابو نةريتيَكى تايبةت بةخؤيان نةبيَت، بةمانايةكى تر دةببيتة َ هةلطرى نةريتى توركضيَتى َرةوةى كة توركةكان و ذيان لةسةر هةمان ئةو ِري ِ لةسةرى دةذين .واتا نيشتمانى توركيا هى توركةكانة بةدةر لةتورك و ِرةطةزى تورك هيض نةتةوةو و ئاين و زمان و تراسيؤيَنيَكى جياوازى تيادا ناذيت .بؤية وازهيَنان لةم سياسةتة رةنطة ئاراستةى هةنطاونانى توركيا بةرةو داهاتوو بةرةو ئاسؤيةكى ِروونترو طةشتر ببات .سةرةتاى ئةو هةنطاوةش لةوةوة دةست ثيَدةكات كة وةكو ضؤن «ئةردؤطان سةرؤك وةزيرانى توركيا َ بةليَنى فراوانكردنى ريفؤرم و بةرووى كورد دابوو ،بةمةبةستى كؤتايى كرانةوةى ِ ملمالنى خويَناويةى نيَوان حكومةتى هيَنان بةو َ توركيا و ضةكدارانى ثةكةكة ،ئةويش بةهيواى كةمكردنةوةى بةربةستةكان بةرامبةر زمانى كوردى و ياساى تاوانى توركيا دذ بةكوردةكان، وةكو كؤتايى هيَنان بةسزادانى دريَذخايةنى مناآلنى كوردى بةشدار بوو لةخؤثيشادانةكانى توركيا و نةهيَشتنى زؤردارى و ئةشكةنجةو جوداخوازى بةمةبةستى دةستةبةركردنى زةمينةيةكى طونجاو بريارى ليَبووردنى طشتى)17(». بؤ دةركردنى دوا ِ بةآلم ئايا ثيويستة لةسةر كةميانة كة موبادةرة بكةن بؤ ضارةسةر كردنى كيَشةكة؟ بيَطومان لةسةر هةردووكيان بةآلم زياتر توركيا .......لةبةر ئةم هؤيانة: .1لةبةرئةوةى كيَشةيةكى ناوخؤيية ،ضونكة توركيا اليانيَكى طةورةترة لةكيَشةكةدا مةترسى ئةو كيَشةيةش هةم لةئيَستاو هةم لةم لةداهاتوودا بؤ توركياية. .2هةروةها بؤ توركيا باشترة واز لةسياسةتى لةناوبردنى و ضةوسانةوةى كوردانى ناوخؤى وآلت بهيَنيَت ،حكومةتى توركى دةبيَت خزمةتى زياتر وةكو ضؤن ثيَشكةش بةناوضة و شارة تورك نشينةكان دةكات بةهةمان شيَوةش بؤ ناوضة كوردةكان بةهةمان ئاراستة كار بكات. .3توركيا ثيَويستة لةيةكةم هةنطاودا بؤ ضارةسةركردنى كيَشةى كورد ضاكسازى بكات لةدةستوورى وآلت. 10 ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
َ لةدةولةتى تورك تةنها ئةوةية ئةوةى دةبيندريَت لةريَطةى هيَزةوة ضارةسةر بدؤزيَتةوة. دةيةويَت ِ لةبةر ئةوة ئةمة بةزيانى بؤ هةريةكةيان واتا بؤ َ دةولةتى توركيا و كورد و ثةكةكةش دةبيَت. بؤ توركيا ئةبيَتة هؤى بةفيرؤدانى زياترى ئابوورى َ قوولبوونةوةى زياترى كيَشةكة و داهاتى وآلت وة َ هةروةها زياتر كردنة قوربانى طيانى ِرؤلةكانى، بؤ ثةكةكةش ئةبيَتة هؤى زياتر لةدةستدانى طيانى ؤلةكانى كورد .بةآلم جيَى خؤيةتى ئةوة َ ِر َ بليَت ئةوة َ ثةكةكةية زياتر هةول ئةدان بؤ ئةوةى كيَشةكة ضارةسةر بكريَت ،ضونكة ئةوة هيَزة سةربازييةكانى توركيان كة هيَرش دةكةنة سةر بارةطاكانى ثةكةكة لةقةنديل ،ئةوانيش ردفعليان دةبيَت بؤ ئةو هيَرشانة، بةآلم ثيَضةوانةوةى ئةمةش راستة بةئاراستةى ضارةسةرى كيَشةكةدا .بةآلم ئةوةش شتيَكى حاشا هةلناطرة كة ميهرى باللى َ َ دةليَت:ئةو سياسةتةى لةسةردةمى كؤماردا بؤ بةتورككردنى باشوورى بةجى كراوة لةدريَذايى جى َ ِرؤذهةآلتى توركيا َ ميَذووى توركةكاندا نموونةى نية .ئةو حكومةتةنةى َ ئةنادؤليان لةبةرضاو بةر لةكؤمار ،مؤزايةكى طةالنى طرتووة و لةسةر ئةو بنةمايةش سياسةتيان كردووة .هةروةها يةشار كةمال َ دةل َى (توركيا ِرةنطة بتوانيَت ِرووبارةكة وشك بكات ،بةآلم ناتوانيَت ماسيةكة بطريَت؟) .هةروةها ئاثؤش لة َ هةلسةنطانيدا َ دةليَت« :بزوتنةوةى نيشتمانى بؤ ثةكةكة ديمؤكراسى كوردستان ئاويَتةى ديمؤكراسيةتى توركياية .هةروةها ثيَوانى ديمؤكراسيةكةيةتى و، ثشتطري راستى طةلى توركيايةكة دةسةآلتداران لةرؤذئاواواوة دةخوازن لةناوى ببةن ،هةروةكو ِ ضؤن لةميَذوودا دووبارةبؤتةوة .طةلى تورك ئةمجارةش ناتوانيَت دةست لةطةلى كورد بةربدات. ئةمرؤ جياوازييةكى طريط هةية ،ئةويش ضونكة ِ َران سةركةوتنى ئؤثؤزيسيؤنى طةليَرى و شؤرشطي ِ ِ ئةمرؤطولى تورك زؤر و بزوتنةوةى طةليَريية. ِ ثيَويستى بةطةلى كورد هةية كة مةزنترين نموونةية لةريَطةى ئةو وشياريية بؤ ثيَكهيَنانى هاوثةيمانيَتى ِ نيشتمانيية ديمؤكراسية مةزنة و ئةو طيانفيدايية مةزنةى كة ثيَشكةشى دةكات .ئةمةش ثيَويستة ِريَز و سآلوى ليَبكريَت )18(».هةروةها َ دةليَت :ئةطةر كيَشةى كورد ضارةسةر نةكريَت ئةوا وةكو ظيَتنام هةزاران كةس دةبنة قوربانى. * خويَندكارى زانستى سياسى_ زانكؤى سليَمانى
سةرضاوةكان: ( )1د.رةفيق سابير ،توركيا:دةستوورى ئايديؤلؤجياو ئايدؤلؤجياى دةستوور ،لة كتيَبى ياساى دةستوورييةكانى توركيا و كورد لةسةردةمى نويَدا ،وةرطيراوة ،ال9 ( )2م.ئة.حةسرةتيان ،ياسا دةستوورييةكانى توركيا و كورد لة سةردةمى نويَدا ،و:د.دليَر ئةحمةد ،ض،1سليَمانىَ : مةلبةندى كوردؤلؤجى ،2007،ال22 َ ثاوول بي هيَنرى .جةى تيظ براون، ( )3تيان.تؤ.ليسةر. جيؤثؤلةتيكى نويَى توركيا ،و:عةتا قةرةداغى،ض( ،1سليَمانى: دةزطاى ِروون)،2006،ال 60و61 شؤرش،توركياوكورد ...كورد لةوبازنةيةدا،ض،1 ()4سامى ِ هةوليَر:ضاثخانةى خانى )،2007ال137 ( )5محةمةد نورةدين ،توركيا لة سةردةمى طؤراندا :و.ئازاد بةرزنجى( ،دةزطاى ضاث وثةخشى سةردةم ،سليَمانى)1997 ال19 ( )6سعد حقى توفيق ،عالقاق العرب الدولية في مطلع القرن الحادى والعشرين،ط (،2عمان :داروائل للنشروالتوزيع )2002 ص283 ( )7زريان محمد ،ريَطاى توركيا بةرةو يةكيَتى ئةوروثا ئاستةنط و ئةطةرةكان ،دؤسيَى توركيا ،ذ( ،3سليَمانى :سةنتةرى ليَكؤلينةوةى ستراتيجى كوردستان) نيسانى ،2006ال15 َ بةرهةلستكارى يان ()8مةريوان على ،شؤريَك لةثيَناوى ديمؤكراسىِ ،رؤشنطةرى ،ذ،25ب شدة ،ضاثخانةى شيظان،ال9 ()9محةمةد نورةالدين ،هةمان سةرضاوة ،ال14 ( )10هةمان سةرضاوة، ( )11محةمةد نورةالدين ،بةشى دووةم ( )12مانال لوتفى ،توركيا لة ئةتاتوركيةوة بؤ ئؤردوطان،و. مةجيد سالح ،موحسين ئةديب،ض( ، 1خانةى وةرطيَران: سليَمانى،)2008ال175 ( )13هةمان سةرضاوة ،ال176 ()14د.نةوال عبدولجةبارسولتان ،ئايندةى ِرووبةروو بوونةوةى علمانيةت و ئيسالم لةتوركيا( ،سةنتةرى ليَكؤلينةوةى ستراتيجى،ذ، 52سليَمانى،ئابى)2007ال107 شؤرش ،توركيا و ئةوروثا...كورد لةو ( )15سامى ِ بازنةيودا،ض( ،1هةوليَر :ضاثخانةى خانى ،2007( ،ال151 َ كؤلؤنييةكى بيَشكضى،كوردستان ئيسماعيل ()16 َ َودةولتى،و :حةمة ِرةشيد( ،سليَمانى .دةزطاى ضاث وثةخشى ني سةردةم) 2002،ال 38و39 ()17دلفين شتراوس ،شكستهيَنانى ريفؤرمى توركيا لة سنووردار كردنى هيَرشى كوردةكان ،و:دارا فةرةج2010/6/30، WWW.FINANCIALTIMES.COM َ ()18عةبدولآل ئؤجةالن .ميهرى باللى ،وةضةرخانى مةزن،ض(،1سليَمانى ،ضابخانةى ئازادى)، 2003 ،ال124
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
***
11
دةرب ارةى ج وآلن ةوةى ك ورد ل ةب ةلَط ةن ام ةكان ى ف ةرةن س ا لةفةرةنسيةوة بؤعةرةبى :د.خاليد عيسا
ضوارةم
لةعةرةبيةوة بؤكوردى :سةالم عةبدولكةريم
ئةلَقةى ذمارة()16 نويَنةرايةتى فةرةنسا َ لةدةولةتى سوريا هؤبةى سياسى زانيارى ديمةشق لةرؤذى 18ى تشرينى يةكةمى 1926 نهيَنى بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204 بةشى يةكةم الثةرةيةك دةربارةى بارودؤخى طشتى ِ ()... ئةلف /دةرةوة: )1ئاماذةكان بؤئةوة جةنط لةكوردستان دةضن، راثةرين دةردةكةويَت. تيشكؤى نويَي ِ )2ئةو دةستدريَذيانةى دذى ئةو ئؤتؤمبيالنةى لةسةر ئةو ريَطةيةى لةكليسةو بؤعةنتاب دةضيَت، رويداوة ،رةنطة كاريطةرى بةهيَز لةسةر ناوضةكة جيَبهيَ َليَت. )3ريَطة بةبازرطانانى ئورفة درا ،دةست بةناردنى شتومةكء كاآل بؤسوريا بكةن. ئيَران: دواى ئةو ثيالنانةى ئينطليز -روس دذى سيستمى نةتوانري ئةطةرى سياسى ئيَستاى ئيَران ،ثيَدةضيَت َ هةآليسانى جةنطى ناوخؤيي دوربخريَتةوة. بي) -ناوةوة: َ 12
ديمةشقء غوتة :هةردوكيان ئارامن .ئةفسةرانى سيخورىء بةشةكان َرى ِ بةريَوةبةرايةتى كارطي ِ ِ لةطةران بةالديَكاندا بؤ بةبي وةستان بةردةوامن َ ِ َرانةوةى دانيشتوان بؤطوندةكانء ضاوديَريكردنى طي ِ َ ضةكدامالين. ئامادةكارى ئةسكةندةرونةء حةلةب :ئارامن. لةسةر سنورى فورات: َ تائيَستا ثةيوةنديةكان لةطةل دةسةآلتدارانى دراوسي دؤستانةية. توركياى َ َ سةرةراى مومارةسةكردنى هةلويَستى هؤزةكان، ِ ثروثاطةندةى توركيا ،كةضاالكانة لةسةريان ئةو ِ هةية باشة. زانيارى سةربازيي دةرةكى: راثةرينى بةهؤى هاوكاريةكان تائيَستا ِ كوردانةوة بةرةو رؤذهةآلتة .ئةو هاوكاريانة لةو هيَزانةى لةباكورةوة هاتونء بةناردنى طروثةكان (بةسةربازطرتوةكان -و.ع) كؤمةك كراون، ثيَكهاتون. رؤذهةآلتى ئوردن: لةثيَناوى ثروثاطةندة تائيَستا ثيَدةضيَت ِ دامةزراندنى ثارتيزان بةرةو سوريا بةردةوام بيَت. ئةلف) -زانيارى سياسيي دةرةكى: توركيا: .1جوآلنةوةى كوردء بارودؤخ لةتوركيا: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
(بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى -ئةسكةندةرونة -سةرضاوة :طةشتياريَكى ِ تورك). بةطويَرةى زانيارى ئةو طةشتيارانةى لةتوركياوة هاتون ،ئيَستا لةناوضةى كوردستان جةنطى طةرم َ كؤمةلة ياخيبوةكاندا لةنيَوان هيَزةكانى ميريء هةية .هيَزةكانى ناوضةى سيواس بةرةو وانء َ جوليَنران .رةنطة حكومةتى ئةنقةرة داواى بةتليس لةحكومةتى ئيَران كردبيَت ،ريَطة لةياخيبوانى كورد بطريَت بضنة نيَو خاكى ئيَرانةوة ،هةروةها ئةو ياخيبوة كوردانةش ،كةثةنايان بؤئةو وآلتة بردوة، تةسليميان بكاتةوة .حكومةتى توركيا ترسى هةية رابثةرنةوة .بؤية هةمو ديسان دانيشتوانى دةرسيم ِ تةركيزء ئاطاهى لةسةر ئةو ناوضةيةي داناوة. نارةزايةتى رؤذ بةرؤذ لةتوركيا زياد دةبيَت. ِ ناتواني كةمال مستةفا َينواية ي ث طشتى راى زؤرينةى َ بؤماوةيةكى دريَذ لةدةسةآلتدا بميَنيَتةوة .ئةوانةى نارةحةتىء ضةرمةسةرى لةدانى باج دةدةن ِ باجةكانيان دروست دةكةن ،كة لةسةر شانيان زؤر قورسة. .2دةربارةى جوآلنةوةى كورد: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى -حةسةكة). ِ ئةلف) -ئةو هؤزة كورديانةى لةوياليةتى ماردينى ذيَر دةسةآلتى ميرين بةشيَوةيةكى كاتيي، راثةرين بكةن ،بةهؤى ئةو ضةند رةنطة بةشدارى ِ سةركةوتنةى كةكوردان لةناوضةى وان وةدةستيان هيَناوة. بي -ثيَدةضيَت ناوضةى ثيراجيكء ئورفة بةهؤى َ ئةوترسةى كةحكومةتى توركيا بآلوى كردؤتةوة راثةرينى كوردان ئارام بيَت .لة ناوضة سنوريةكان ِ َ داثلؤسينء سةركوتكردن نةبؤتةوة توشى (زانياريةكان لةاليةن رةزا باللى لةقوبسين دراوة، كة لةاليةن ئةو ثياوانةى بؤتوركياى ناردن بؤ ضنط كةوتنى داراييء داهات وةدةستهاتوة). .3جوآلنةوةى كورد: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى -خيرو.)1926/10/8 - ِ َ جةنرالى تورك كازم قةرة بةط رةنطة ثةيوةندى َ لةطةليشيدا راثةريوانى كوردةوة كردبيَت، بةريزى ِ
دو فيرقة ثةوةندى ثيَوةكردوة (بةثاريَزةوة). ثيَدةضيَت لةناوضةى موش هؤزى كاومانى لةكوشتارى توركان راناوةستن .لةناوضةى تجاتاك راثةريوان بؤماوةيةكى طرنكى نزيك دةست تجور ِ بةسةر زؤريَك لةو ثاسطة توركيانةدا بطرن. -4ئةلف) -س :رفاندن لةتوركيا: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى -ديمةشق -شار.)1926/10/16- ِ لة17ى ئةيلولى 1926لةطوندى سؤما لةقةزاى ئةرزرؤم جةنطى خويَناوى حسن كلة لةوياليةتى ِ راثةريوانى كوردء سوثاى توركيا رويداوة. لةنيَوان ِ لةو طوندةدا 300ضةكدارى كورد لةهؤزى هارسولى، كةثةيوةنديان بةراثةريانةوة كردوة ،هةن .جةنطةكة توندوتيذةء هيَزةطانى توركيا كشاونةتةوةء تاآلنى طةورة بةردةستى كوردان كةوتوة .زيانى سوثاكة َ دةخةمةليَنريَت ،رةنطة هى شةركةر بةنزيكةى هةزار ِ كوردان طةورة تربيَت. *** ئةلَقةى ذمارة()17 نويَنةرايةتى فةرةنسا َ لةدةولةتى سوريا هؤبةى سياسى زانيارى ديمةشق لةرؤذى 18ى تشرينى يةكةمى 1926 نهيَنى بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204 بةشى يةكةم .18ثةيوةنديةكانى فةرةنسا -توركيا لةسةر سنور: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى -خيرو.)1926/10/8 - ِ تائيَستا ثةيوةنديةكان لةنيَوان نويَنةرانى هةردو وآلت باشترة لةوةى هةبو. َ لةرؤذى 5ى مانط (ئيَستا -و.ع) بةمؤلةتى فةرماندةى كةتيبةء فةرماندةى هيَزةكانى نوسةيبين لةاليةن فةرماندةى كةرتةكةوة ،موالزم سةردانى بؤكرينى ثيَداويستى كةسيي. حةسةكةى كرد ِ ئةفسةرة توركةكة َ بةهاوريَيةتى ثاليَوراو لةميانةى طةشةتةكةيدا ِ طةرؤك، لةثاسةوانى 32 بةشى (دوالرى) فةرماندةى ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
13
كرد سوثاسى خؤيشى بؤئةو ثيَشوازيةى ليَيكرا دةربرى. ِ .19ناوضةى نوسةيبين: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى -خيرو.)1926/10/8 - ِ لة رؤذهةآلتى جغجغ ،هةروةها لةرؤذئاواشى بارودؤخ وايةـ تائيَستا دانيشتوان ملكةضء دؤستن. ذمارةيةك لةسةرؤك هؤزء موختارةكان لةسةرجةم هؤزةكانى قةزاكة لةنيَويشياندا هؤزى تةىء ضيتيةكان ،هاتون بؤئةوةى خؤيان بةئةفسةرى سيخورى خيرو بناسيَننء بةريَوةبةرايةتى ِ ِ دؤستايةتى خؤيان دوثات بكةنةوة. َ .20 هةلويَستى هؤزةكان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى -خيرو.)1926/10/8 - ِ هؤزى تةى: محةمةد عةبدورةحمان بؤسةردانى ئةفسةرى سيخورى خيرو لةرؤذى 7ى بةريَوةبةرايةتى ِ ِ تشرينى يةكةم هات. سةرؤك هؤزى تةى َ دةليَت :هةمو كاتيَك ئامادةى ملكةضية بؤ ئةو فةرمانانةى ثيَيدةدريَنء ئةو ئامادةية واز لةو ضاالكيانة بيَنيَت ،كة لة َ طةل بةرذةوةنديماندا دذ دةوةستيَتةوة ،بةآلم لةداواكاريى بؤضاكردنى طوزةرانى راناوةستيَت .ئةمةش وةك ثاساويَك بةرامبةر ئةو مافء ئيمتيازاتانةى دراوةتةوة سةرؤك هؤزةكانى ترء ليَي سودمةندبون (مةبةست يارمةتية_ و.ع). زؤربةى سةرؤكةكانى تر لة هؤزى تائي لة نيَويشياندا سةلومى لةهؤزى جةوالة بؤ ناساندنى خؤيان هاتونء ملكةضى خؤيان دوثات كردؤتةوة. ئةحمةد يوسف داننانى بةدةسةآلتى عةبدورةحماندا رةتكردةوة .ئةو وةك كةسيَكى بةوةفا لةماوةى سةرةراى ئةو كيَشةى بياندورةوة ماوةتةوة، ِ هةرةشةء فشارانةى كة دوذمنةكانى دةيخةنةسةرى. ِ ئةحمةد يوسف ئيَستا دةيةويَت سود وةربطريَت لةبةرامبةر ئةو َ هةلويَستةيدا .تموحى ئةوةى هةية كةبكريَتة سةرؤكى -ئةفسةرى هؤزى ضيتية- هةروةك ثيَشتر َ بةليَنى ثيَدرابو ،بةآلم بةشيَك لةهؤزى (بةرهةلستكارانى ثيَشو) َ َ قبولكردنى ئةم ثياوة ضيتية ناميرية رةتدةكةنةوةء ثشت بةسةرؤكى هؤزى تةى 14
سةرةراى لةروبةروبونةوةى اليةكةى تر. دةبةستن ِ ِ ئةوة وادةرناكةويَت كةناكؤكى ئةحمةد يوسفء َ بةرهةلستكارةكانى ثيَشو بضيَتة هؤزى تةىء ضيتية قؤناغى دوذمندارى توندةوة .تائيَستا نويَنةرانى هةردوالى ضيتية بةردةوامن لةثيَكةشكردنى ملكةضى تةواوء دؤستايةتيان بةرامبةرمان. طةرؤك لةسريةى سيَيةم تيثيَك كة لة 20ثاسةوانى ِ ثيَكهاتبو ،لةناوضةى هؤزى ضيتية لةنيَوان رؤذانى دةسوريَنةوة .بةشيَوةى باش 7-5ى تشرينى يةكةم ِ لةهةمو شويَنيَك ثيَشوازى كران. ناوضةى نوسةيبين: طؤرانكاريةك ذمارةيةك موختارء بةبي هيض َ ِ سةرؤكى هؤزةكانى ميللى ،ميرسينى ،دةقورى ،بينار عةلىء بؤبالنى ،بؤناساندنى خؤيان بةئةفسةرى سيخورى هانء بةشيَوةيةكى باش بةريَوةبةرايةتى ِ ِ لةهةمو شويَنيَك ثيَشوازيكران. طةرؤكةكانى .21روداوةكانى نيَوان ثاسةوانة ِ خيَ َلى بكيير: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك يةكةم(بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/18بةشى ِ سيخورى -خيرو.)1926/10/9 - ِ لة رؤذى 9ى تشرينى يةكةم دةورييةك كةثيَكهاتبو طةرؤك لة ثاسطةى سوزار بؤهارجية، لة 7ثاسةوانى ِ كة 11كم لةباشورى سوارةوةية لةناوضةى بكيير ،خيَ َلى خدير ،رؤيشتن ،لةثيَناوى كاركردن َرانةوةى خورى دزراو ،ثيَش ضةند رؤذيَك كة بؤطي ِ طةرابو. لة بازرطانيَك دزرابو ،لةناوضةكةدا ِ طةرؤك لةكاتى طةيشتن بةهارجية ثاسةوانانى ِ ضؤل بو ،بؤية ضون نيَو كيَ َ َلطة ضادرةكةيان بينى َ طةران بةدوزاى كشتوكاليةكانةوة بةمةبةستى ِ تؤمةتباراندا ،يةكسةر لةاليةن خيَ َلى خديرةوة كة طوللةيان بةسةر مةفرةزةكةدا تةقاندبو ،ثةالماردران. رةقيبى سورىء سةرؤكى دةورييةكةء ثاسةوانيَك ثةرينةوةء َ هةلهاتن. كوذرا .تاوانكةرةكان لةخاثور ِ رةنطة ثةيوةنديان بةهؤزى شةمةر لةناوضةى (روداو) كردبيَت .تائيَستا لي َ َكؤلينةوة بةردةوامةء دو موختار كةهاوكاربون لةبؤسةكة ،طيراون. ثروثاطةندةى توركيا: ِ .22 بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى- بةريَوةبةرايةتى سيخورى -خيرو- ِ ِ ِ ديَر.)1926/10/9-
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
د.ئةحمةد سةبرى نويَنةرى ليذنةكانى دةرسيم، دوكر(دوكرا هؤزى ضيتية)ى جيَهيَشت ،ئةو ئارةزو بروات .لةحةسةكة دةستطيركراء دةكات بؤحةلةب ِ بؤديَر نيَردردايةوة ،لةويَشةوة بؤعيَراق دور خرايةوة ،كةماوةيةكى كةم بو لةويَوة هاتبو. *** ئةلَقةى ذمارة()18 نويَنةرايةتى فةرةنسا َ لةدةولةتى سوريا هؤبةى سياسى زانيارى ديمةشق لةرؤذى 18ى تشرينى يةكةمى 1926 نهيَنى بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204 بةشى يةكةم ()... ريء شويَنى طيراوةبةر لةاليةن توركانةوة: َ .23 بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك يةكةم(بةريَوةبةرايةتى بةشى -1926/10/18 ِ سيخورى-خيرو.)1926/10/8- ِ َ هةولدةدةن ئةو سةرؤكة كوردة توركان راثةريوانةى بةشيَكيان ثةنايان بؤ سوريا بردوة ِ بطةريَننةوة .ئةوانة نامةء ثارةى زؤرى فريودةريان ِ طةرانةوة ثيَشكةشكراوة .بةتايبةت بةمةبةستى ِ حاجؤ ،ثيَدةضيَت لةاليةن كاربةدةستى ماردينةوة نامةى ثيَطةيشتبيَت(بةثاريَزةوة). َ دلنيايي هةية ،كةئةو سةرؤكة بةتةواوى كوردانةى ثيَشتر ثةنايان بؤسوريا بردبو ،برايم َ عةبدولآل سليَمان ئوسمانء برايم يوسف قاسؤء سةرةراى ئةو خراثةى ثيَشوازيكرانء بةخشران ِ رتبردويان ئةنجاميان دابو .دةوروبةرى 30ى ئةيلولى ،ذمارةيةكيان بينراون بةتايبةت برايم َ َ كةلةطةل ئةفسةرانى تورك عةبدولآل، ئوسمانء طةراون. لةمارديندا ِ َ .24كوردانى هةلهاتو: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى -1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى-خيرو.)1926/10/8- ِ عةلى ئةحمةدء نورى عيسا خةموء عةلى خدرؤ، ئةوانةى بؤعامودا ثةنايان بردبو ،كة لةاليةن مةفرةزةى مونديللى لةرؤذانى 23-18ى ئةيلول َ لةطةل دةوتري ثةيوةنديان شويَنيان كةوتبون ،بةآلم َ
دةسةآلتدارانى توركيا لةماردين دروستكردوةء دةشوتري ئةوان ملكةضى خؤيان ثيَشكةشكردون. َ ئةمانةتيان بةم نزيكانة ثيَدةبةخشريَتء هةمو ئةو بؤدةطةريَنريَتةوة وةك سةرؤك هؤزةكان شتانةيان ِ يان طوندةكانى تر. .25كوردانى ثةنابةر لةسوريا: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك يةكةم(بةريَوةبةرايةتى بةشى -1926/10/18 ِ سيخورى-خيرو.)1926/10/8- ِ بةهؤى كاريطةرى لةسةر كوردانى ثةنابةر لةسوريا ،توركان تةنها بةوة وازناهيَنن نامةء نويَنةرء َ بةليَنيان ثيَشكةش بكةن .ئةوان (توركان- َ هةوالة بآلوة ثيَدةكةن، و.ع) لةهةموو جيَطةيةك ئةو كةفةرةنسيةكان بةطويَرةى ريَكةوتننامةى دوايي ناضارن هةموو ئةو كةسانةى داواكراون لةاليةن توركياوة بطرنء تةسليميان بكةنةوة بةهةر َ هةوالةش بةخيَرايي بآلوبؤتةوة شيَوةيةك بيَت .ئةم بةبي ئةوةى كاريطةرى لةسةر هةر كةسيَك هةبيَت َ كةدةيطريَتةوة. ثةنابةرانى كورد نيطةرانى توندى خؤيان لةم كارة دةخةنةرو ،بةتايبةت حاجؤ هات بؤئةوةى خؤى ِ سيخورى لةقاميشلؤ بةريَوةبةرايةتى ِ بةئةفسةرى ِ َنيء طوزارشتى خؤى دةربارةى ئةم مةسةلةية بناسي َ دةربرى .ئةمين لة(رمان) هةمان شتى حاجؤى ِ ئةنجامدا .هيض ئاماذةيةك نية لةو ماوةيةدا سةبارةت بةدةستدريَذى كةلةاليةن ثةنابةرانى كوردةوة ،كة لةباكورى سنور ئةنجاميان دابيَت. .32جوآلنى هيَزةكان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى -1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى-خيرو.)1926/10/8- ِ هاوكاريةكان (هاوكارى سةربازى -و.ع) بةرةو هةندي ناوضةى وةك دةرسيمء دياربةكرء ماردينة. َ دةوتري لةسةرةتاكانى مانطى ئيَستا نزيكةى هةزار َ سةرباز لةهيَزةكانى ثيادة لةباكورى شارةكة دةوتري ناوةندى نيشتةجيَكراون .لةديابةكر َ َ لةطةل ريزيَك خةندةق لةشارةكةدا قايمء قةآل طةرانى شةوانة سنور َذايي ي بةدر دروستكردوة. ِ لةاليةن يةكة جيَطيرةكانى سنور جيَبةجيَدةكريَت. لة رؤذى 3ى تشرنى يةكةم ثةيطيرى بةسةركردايةتى عةقيد ئةحمةد سوبحى بةط فةرماندةى فيرقةى طوندةكان ذمارة ،14كةنزيكةى
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
15
30ئةفسةر لة خؤدةطريَت ،لة نيَوياندا موالزم سيخورى لةنوسةيبين ،دةرضون روشدى ئةفسةرى ِ (يةكةكة -و.ع) لةنوسةيبينةوة بةرةو دورطةى ئيبن عومةر لةذيَر ثاراستنى ئةندامانى ليواى طوندةكان ذمارة 21ى (نوسةيبين) رؤيشتن .موالزم روشدى طةرايةوة .لةئيَوارةى هةمان رؤذء بةط نوسةيبين ِ لةثةيطيرى لةدورطةى ئيبن عومةر بةردةوام بوو. عةقيد سوبحى بةط ثيَشتر لةسةر سنور لةدةرباسيةوة َ (بةدلينياييةوة). طةرايةوة بؤنوسةيبين ِ .33زانيارى ثاسةوانانى سنور: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك -1926/10/18بةشى يةكةم (ئاسايشى حةلةب- .)1926/10/12 ماوةيةكى نزيكة سريةيةك لةثاسةوانانى سنور لةطردى مةيدان بةرامبةر ويَستطةى كل تةثة، خاوةنداريَتى حةميد فةالح لةئورفة جيَطيركران. .34جوآلنى هيَزةكان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى -1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى-جةرابلوس). ِ ئةلف) -شةمةندؤفيَرى ريَكخراو ،كة لةماردينةوة ديَت ئةمانة دةطوازيَتةوة: .1ئةفسةريَكى طةورةء يةك موقةدةم. .2ضوار ئةفسةرى ئةعوان. .3دو سةدء ثةنجا سةرباز. ئةو ئةفسةرانةى لةدور تيولةوة هاتون ،وةك ئةندامانى ليذنةى دياريكردنى سنورى توركيا- سوريا ،لةذمارةيةك سةرباز ثيَكهاتون ،سةد دانةيان شايستةى تةسريح كردنن .لةبنةضةدا َ خةلكى قؤنيةء ئةسكى شةهرن .سةد دانةشيان بؤخستنةكارى قةآلى كليس .نزيكةى ثةنجا دانةشيان بؤبنكةى َ لةطةل فةرماندةى نةخؤشخانة نيَردران .موقةدةمةكة ناوةندى جةرابلوس دةربارةى ثيَكهيَنانى ثاسطة فةرةنسيةكة ثةيوةندى كرد( .سةرضاوة :ثؤليسيَكى تورك لةئاغضة قؤينلى). سي كةتيبةى توركى هاتو لةمرش بةعةنتابدا بي)َ - َ َثةرين بؤئةوةى بؤسويرك بطوازنةوة .لةماوةى تي ِ مانطيَكدا ( )15000سةرباز بؤوان دةنيَريَن. َ َ دةليَت ،كةشارى وان هةوالدةرةكة ئةوةش تائيَستا لةذيَر داطيركارى سمكؤء سمايل خانداية. (بةثاريَزةوة -بازرطانيَك لةعةنتاب). َ لةطةل تةقةمةنىء جيم -ضةند رؤذيَكة دوو كةتيبة 16
عيتادى تةواو بؤنزيب طةيشتن ،ئةوةش بؤئةوةى لةويَوة بؤ ثيراجيك بنيَريَن. دال -طروثةكانى (1316ء 1317ء )1319بؤخزمةتى َ خالة زانستى بانطكران ،كاتيَكيش ثياوان دةطةنة سةربازيةكان ،ضةكدارء ئامادة دةكريَنء بؤوان دةنيَردريَن. ها -حةسةن ئةفةندى فةرمانبةر لةطومركى توركيا لةئورفة ،كة لةرؤذى 3ى تشرينى يةكةم ئةو شارةى جيَهيَشت ،ثيَي واية كةتيبةى ثيادة لةدياربةكرةوة بروات .حكومةتى ئةنقةرة زؤر سةرسامة بةرةو وان ِ بةداطير كردنى وان لةاليةن كوردانةوة (سةرضاوة: ثؤليسيَكى تورك). .37سازكردنى رةطةزة كورديةكان بؤضاكردنى رؤذهةآلتى ئوردن: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى -1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى -ديمةشق.)1926/10/16- ِ ئةو نويَنةرانةى لةرؤذهةآلتى ئوردنةوة هاتون، َ بؤطةرةكى كوردان (لةديمةشق- دةليَن بةمدواييانة ِ و.ع) بؤهاندانى طةنجان بؤئةوةى بؤ(رةمسة) ضونةريزى ياخيبوانةوة، بياننريَن ،بةمةبةستى ِ َ َ دةشليَن ئةوان بةليَنيان بةو طةنجانة داوة، طةيشتون. بدةني. كةموضةى بةرزيان َ .50جةنطةكان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 204ديرؤك (بةريَوةبةرايةتى -1926/10/18بةشى يةكةم ِ سيخورى-خيرو.)1926/10/8- ِ جةنطيَكى بضوك لة دةوروبةرى 2ى تشرينى يةكةم ،لةناوضةكانى عيَراق رويدا ،ئةوةش لةاليةن هؤزى تةى جةوالةوة بو ،كة لةنزيكى (دمرقابو) ضادريان َ هةلداوة .ناوضةيةك طيرا ،ثاشان بؤسوثاى لةريَطةى ميانطيرى محةمةد عةبدورةحمانةوة عيَراق ِ َررايةوة. طي ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
فيدراليزم لةسيستةمي سياسي دا بةشي دووةم
د .ساالر باسيرة
لةبةشي يةكةمي ئةم باسة ئاماذةم بةهةنديَك لة اليةنة تيؤريةكاني فيدراليزم دابووَ ، بةالم بؤ تيَطةيشتنيَكي باشتر لةم ضةمكة لة بةشي دةوةمدا هةولي ثراكتيزة كردني ئةدةم بةسةر عيَراق دا و ئةزموني َ َ لةطةل باسةكةدا .ئايا عيَراق ئةم دةولةتانيَكي تريش تيهةلكيش ئةكةم دةكري ،كيَشةو بةربةستةكاني فيدراليزم وةك ثي قبول َ سيستةمةي َ سيستةميكي سياسي لةعيَراق دا بريتين لة ضي. بةربةستةكاني فيدراليزم لةعيَراق سي سويسرا ئةو دةولةتةي كةبريتية لة 26كانتؤن (هةريَم) ،لة َ َ لةئةلمان و ئيتالي و فةرةنسي نةتةوةي سةرةكي ثيَكهاتوة كةبريتين لةناسنامةيةكي سويسريدا لةضوارضيَوةي دةولةتيَكي فيدرالي َ فيدراليةت لةسويسرا لةسةر بنةمايةكي ئارةزومةندانة هاوبةشدا. َ ثيَكهاتوة لةخوارةوة بؤ سةرةوة ،بةالم ئةم دياردةية لةبةر رؤشنايي َ كؤمةلة بنةمايةك لةعيَراقدا هةتا ئيستا كةوتؤتة بةر ثرسيار .رةطي ميَذويي ناكؤكي وجياوازيةكان زؤرو َ قولن لةعيَراقدا .فيدراليزم بةرهةمي ئةليتةيةكي سياسية لةعيَراق نةك بةرهةمي طةالني َ والتةكة. كورد لةعيَراق بةطشتي هةست بةعيَراقي بووني خؤي ناكات بةلكو َ كةوالتةكةي كوردستان خؤي بةبةشيَك لةطةلي كورد دةبينيَت لةاليةن هيَزة كؤلؤنياليةكانةوة دواي جةنطي يةكةمي جيهاني دذ بةخواستي ئةم دابةش و كؤلؤنيزة كراوةو ئةم داطيركردنةش لةاليةن كؤلؤنياليزمي نيؤخؤوة بةردةوامة .ئةم هةلويَستة هؤكارو دةرئةنجامي خؤي هةية .هةروةها لة 90سالي رابوردودا ،لةو كاتةوةي عيَراق َ دةولةتة دةستكردةدا دروست كراوة ،رذيَمة عيَراقيةكان كورديان لةم َ مامةلة كردوة كة لةثرؤسة سياسي هةميشة وةك مرؤظي ثلة دوو وكؤمةاليةتيةكان ثةراويَز خرابوون .روبةروي دةربةدةري وكوشتن و لةناوبردن وجينؤسايدكردن بوونةوة .ئةم سياسةتة بوة هؤي ئةوةي كورد كةبةثيَي ئامارة طشتيةكان 20%ي دانيشتواني عيَراق ثيَكديَنيَت نةبيَتة خاوةن ناسنامةيةكي راستةقينةي عيَراقي وة نة لةم َ َ بةالم ئةمرؤكة كة كورد قبول بيَت. بارودؤخةدا ئةم ناسنامةيةي رةزامةندة بةمؤديَلي فيدراليزم لةئةنجامي ئةزمونيَكي ثراطماتيكةوة ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
17
ديَت كة ئةمة بؤ خؤي و بؤ طةالن وئيتنيةكاني عيَراق لةبةر هؤكاري عةمةلي بةريَطاضارةيةكي باش دةبينيَت .عةرةبة ناسيؤناليستةكان وهةروةها توندرةوةكان دروستبووني اليةنة ئيسالمية ِ هةريَميَكي كوردي لةعيَراق بةهةنطاويَك دةبينن َ دةولةتيَكي كوردي .فاكتةريَكي بؤ دروستبووني تر كةئاماذةي ثيَبدريَت ئةوةية سونة كةزؤرتر لةناوةراستي عيَراق ودةوروبةري بةغدا كؤبونةتةوة، بي بةشة لةسةرضاوةي ناوضةيةكي جوطرافي كة َ نةوت ،دياردةيةك كةبؤتة هؤي دروستبووني ترس وئةم ترسةش باكطراوندي خؤي هةية هةرضةندة َ فةرمانرةوايي سال بةتةنيا دةسةالتي سونة دةيان ِ َ عيَراقي كردوة ،وكؤنترؤلي ساماني عيراقي بةدةستةوة بووة .بؤ رةواندنةوةي ترسي دوارؤذ َ َ فيدرالي دةولةتيَكي راستةقينةي ئةطةر عيَراق ببيَتة ئةوا ثيَويست بةثراكتيزةكردني سيستةميَكي فيدرالي واقيعبينانة دةكات بةثيَي دةستوريَكي واقعبينانةو ريَكخستني بةثيَي ياسايةكي باش كةليَرةدا ماف و يةكساني هةريَمةكانيش دةبيَت بةثيَي دةستور ثيادة بكريَت لةرووي ئابوريشةوة. ئةنجومةني فيدرالي لةدةولةتي عيراق دا يةكيَك لةو َ خالة طرنطانةي كة ثيَويستة سةبارةت بة فيدراليزم لةعيراق ئاماذةي ثيَبدةم بريتية لة َ فيدرالي .لةبةشي سيَيةم ،ماددةي 62ي ئةنجومةني دةستوري عيَراق باس لةئةنجومةني فيدرالي كراوة، َ بةالم ئةم ئؤرطانة دةستورية طرنط و ثربايةخة لةعيَراق كاري ثيَنةكراوة .راستة كة لةعيَراق تةنيا يةك هةريَم هةية كةبريتية لةهةريَمي كوردستان بةالم لةدةستوري عيَراق لةماددةي 113دا هاتوة: «رذيَمي فيدرالي كؤماري عيَراق ثيَك ديَت لةثايتةخت وهةريَمةكان وثاريَزطا ناناوةندي (المةركةزي) َ خؤماليةكان» .حكومةتي يةكان وبةريَوةبةريَتية َ َ دةسةالتي داوةتة ثاريزطاكان .لةماددةي فيدرالي
62دا هاتوة« :ئةنجومةنيَكي ياسادانان دادةمةزريَت كةنويَنةراني فيدرالي) (ئةنجومةني بةناوي هةريَمةكان و ئةو ثاريَزطايانةي لة نيَو هةريَميَكدا نين دةطريَتةوة.»... بةم ثيَية دةبيَت ثاريَزطاكان لةئةنجومةني فيدرالي ئيتحاد بتوانن كورسي ودةنطيان هةبيَتَ . بةالم هةر ثاريَزطايةكيش دةتوانيَت ببيَتة هةريَميَكي سةربةخؤ. ئةم مافة لةماددةي 115ي دةستورةكةدا هاتوةو دةليَت« :هةر ثاريَزطايةك يان زياتر مافيان هةية 18
هةريَميَك ثيَك بيَنن لةسةر داوايةك كةراثرسي لةسةر بكريَت لةاليةن ئةنجومةني ثاريَزطاكةو دةنطدةراني ثاريزطاكة .بةطرنطي دةبينم ثيَكهيناني هةريَمةكان لةسةر بناغةيةكي تةندروست بيت. «دواي ترسي ماليكي لة هةرةسهيناني لةهةلبذاردني َ دةولةتي ياسا داواي كرد شاري ثةرلةماندا ليستي بةسرة بكريَتة هةريَميَكي سةربةخؤ .هةرةشةي دةكرد ئةطةر ئةياد عةلالوي ببيَت بة سةرؤك وةزير ثاريَزطاكاني ديكةش كةليستي دةولةتي ياسا باالدةستة تيَياندا هةمان داوا بةرز دةكةنةوة. سةرؤكي ئةنجومةني ثاريَزطاي بةسرة رايطةياند بةهةريَم كردني بةسرة لةرووي ئابوري وسياسي وكؤمةاليةتيةوة دةيانبوذيَنيَتةوة .ثيَشبيني دةكرا لةو نؤ ثاريَزطايةي كةليستةكةي ماليكي تيَيدا يةكةمة هةمان داوا بةرز بكةنةوةَ . بةالم ئةم داواية كةئةو كاتة وروذاندي بةمةبةستي بةرذةوةندي طشتي نةبوو كةثيَدةضوو نوري ماليكي البريَت وئةياد عةلالوي ببيَت بةسةرؤك وةزيران ،هةربؤية ماليكي دةيويست لةيةكةم ساتي ثيَكهيَناني حكومةتدا العراقية بخاتة قةيرانةوة» . َ ليَرةدا مرؤظ دةطاتة ئةو ئةنجامةي كةهةلويستي َ دةسةالتي سياسي دةولةتي عيَراق لةاليةني دروشم و كردارةوة ناكؤكة بةخؤي .كةواتة جطة لةهةريَمي َ دةولةتي عيَراقةوة كوردستان كة بؤتة واقع بةسةر ناكري بةواقع باس لةسيستةمي فيدرالي بكريَت ضيتر َ َ لةعيَراقدا ض جاي بووني ئةنجومةنيَكي فيدرالي كة هةريَمةكان يان هةريَم و ثاريزطاكان ئةندام بن تييدا و نويَنةري هةريَم و ثاريزطاكانيان بن وقورسايي وكاريطةريان ببيَت بةرامبةر بةو بريارانةي ئةنجومةني نويَنةراني عيَراق دةريدةكةن و دةبيَت َ فيدراليدا تيَثةرن وةك نوينةري هةريَم بةئةنجومةني و ثاريزطاكان كةدروستبووني سيستةميكي فيدرالي تةندروستي ليدةكةويتةوة .بةالم ئةطةر ليستي َ دةولةتي ياسا بةسةرؤكايةتي ماليكي دةسةالتي َ بةالم هةنطاوي بؤ طةشةكردني طرتةوة دةست، َ َ سيستةمي فيدرالي وئةنجومةني فيدرالي نةطرتةبةر ئةوا دةطةينة ئةو ئةنجامةي كةاليةني َ باالدةست بةدواي فكري سةنتراليزمةوةية ئيتر لةهةر بةرطيَكدا بيَت ،بةواتا سيستةمة سياسيةكة دةكةويَتة َ فيدراليةكاني ذيَرثرسيار .ليَكؤلينةوةي سيستةمة تري دةولةتان و ئةزمونةكانيان بةتايبةت كؤمةلطا َ فيدرالية ثلوراليستةكان بؤ عيَراق و بؤ هةريَمي
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
كوردستانيش بةسوود دةبيَت. ههريَمی كوردستان دهتوانيَت بهدوای پاراستنی ريَت لهپاش نهمانی ئهنجومهنی دهستوریدا بگه ِ سهرؤكايهتی كه ئهويش له (ئهنجومهنی فيدرالي ئيتيحاددا) خؤی دهبينيَتهوه ،چونكه ئهنجومهنی فيدرالي) بهناوكى ده َ َ ولهتی ئيتيحاد (ئةنجومةني فيدرالی دادهنريَت لهگهأل ئهنجومهنی نويَنهران بهههردوكيان لهپاش ههَلبژاردنهكانی دهبيَت دروستبكرَيتو دهبنه دهسهآلتی ياسادانان .»...بؤيه دهبيَت چوار َ سالی داهاتوو قؤناغی چارهسهركردنی كيَشه ههَلواسراوهكان بيَت لهعيَراق ،ئهمهش ريَكی وادهكات كه ههريَمی كوردستان بهرهو شه ِ بروات بؤ يهكالكردنهوهی كيَشهكانی دهستوريی ِ لهگهأل حكومهتی ئيتيحادی .ئهمهش وا دهخوازيَت كههيَزو اليهنه عيَراقييهكان خؤيان يهكاليی بكهنهوه، ئاخؤ عيَراق بهرهوپيَش دهبهن ،بهپشتبهستن بهمهرجهعيهتی دهستوری ،يان پاشهكشهی پيَدهكهن رای ئهوهی دهبيَت بؤ عيَراقی رابردوو .سهره ِ وهآلمی يهكالكهرهوهيان پيَبيَت بؤ سهرجهم پرسه َ فيدرالييهت لهعيَراق. ههنووكهييه گرنگهكان ،وهك: ئةنجومةني فيدرالي لةعيراق ضارةسةر يان كيشة َ فيدرالي دةبيَت بريتي بيَت لةئؤرطانيَكي ئةنجومةني دةستوري كة نويَنةري هةريَمةكاني تيَيدابن بؤ نويَنةرايةتي كردني خؤيان .ئةطةر ئةزموني َ ئةلمانيا وةربطرين دةبيَت ذمارةي ئةنداماني ئةنجومةني هةريَمةكان بةثيَي ذمارةي دانيشتواني هةريمةكة بيت ،لةاليةكي ترةوة قورسايي حيزبة سياسيةكان لةهةريَمةكان كاريطةري دروست دةكات لةنيَو َ فيدرالي ،ئةمة هةرضةندة هةريَمة ئةنجومةني بضوكةكان لةذمارةي نوينةرةكانيان بؤ ئةنجومةني َ َ بةالم ئةزموني دةولةتي فيدرالي رةضاو كراوة. سويسرامان هةية كة طونجاو وة سةركةوتوة َ لةدةولةتيَكي سةبارةت بة نويَنةري هةريَمةكان وةربطيري بؤ لي ثلوراليستيداو َ َ دةكري سوودي َ عيَراقيش. َ فيدراليزم ريطاضارةيةكي طونجاو بؤ كةمكردنةوةي ناكؤكيةكان (سويسراو بةلجيكا بةنمونة) َ «فيدراليزم مؤديَلي جياوازي هةية .دووان لةو مؤديَلة سةرةكيانة بريتين لةفيدرالي زؤرينة و فيدرالي فرةنةتةوة ،يةكةميان ثيَشي دةوتريت
َ فيدرالي تاك نةتةوة .لةم بارةياندا طةل وةكو تاكة َ مامةلة دةكات .سيستةمي سياسي َ والتة نةتةوةيةك
يةكطرتوةكاني ئةمةريكا وئةلمانيا سةر بةم جؤرة َ فيدرالي مؤديلةن .دوةميشيان كة ثيَشي دةوتريَت ئيتنيكي لةسةر بنضينةي دوو نةتةوة يان زؤرتر َ هاوالتيان ليَرةدا لةسةريَكةوة سةر بة دادةمةزريت، حكومةتي ئيتحادي «ناوةندي» و لةسةريَكي تريشةوة سةر بة حكومةتي هةريَمةكةيانن .سيستةمي سياسي َ فيدرالي فرةنةتةوةن» . بةلجيكاو سويسرا لةجؤري َ دةولةتاني وةك سويسراو بةلجيكا بة نمونة ئةطةر َ بهينينةوة ئةوا ليرةدا فيدراليزم ريطاضارةيةكي طونجاوة لةرووي سياسي و ئابوري وئيداري و مةزهةبيشةوة ،هةروةها لة نةسةثاندني بيركردنةوةو كةلتورو زماني اليةنيَك بةسةر اليةنيَكي تردا. زمانةكان لةسويسرا بريتين لة َ ئةلماني ،فةرةنسي، ئيتالي ،ريَتؤرؤمانيش .ئةمةي دوايي لةسةر ئاستي تاكدا وةك زماني رةسمي بةكار دةهينريَت و لةمادةي 70ي دةستوري سويسرا ئاماذةي ثيَدراوة. دةستوري ئيتحادي دةستنيشاني ناوضةي زمانةكان ناكات َ بةلكو ئةم تواناية بة مادةي ،70 فةقةرةي 2دراوةتة كانتؤنةكان (هةريَمةكان)، َ بةالم دةبيَت رةضاوي زماني كةمايةتيةكان بكريَت. زؤرينةي دانيشتواني سويسرا لةناوضة زمان ئةلمانيةكاني سويسرا دةذي .لة 26كانتؤنةكةي سويسرا ،لة 18كانتؤنيدا زمان و زاراوةي ئةلماني دةكري. قسة َ لةرؤذئاواي سويسرا لة Suisse romandeلة دةكري كة بريتين 4كانتؤندا زماني فةرةنسي قسة َ لة ..Genf / Waadt / Neuenburg /Juraلة 3 كانتؤن دوو زمان قسة دةكري (ئةلماني وفةرةنسي) كة بريتين لة .Bern, Freiburg ، Wallis :كانتؤني Graubündenفرة زمانة .ليرة َ ئةلماني ،ئيتالي و دةكري .ريَذةي ريتؤرؤمانيش ريتؤرؤمانيش قسة َ كة دةكاتة %0,5دانيشتوان بضوكترين طروثي زماني َ دؤلي خواروي سويسرية .لةناوضةي Tessinلة َ ( Graubündensخواروي رؤذهةالتي سويسرا) دةكري .بةثيَي ئاماريَكي فةرميي زماني ئيتالي قسة َ حكومي ئةلمانيا بؤ سالي 2002زمانةكان لة سويسرا بةم شيَوةيةي الي خوارةوةية :ئةلماني ،%63.7 فةرةنسي ،%20.4 ،ئيتالي ،%6.5 ،ريتؤرؤمانيش . %0.5ئةطةر روو بكةمة ديويَكي بةراوردكاري، َ َ دةولةتةكةي دابةش ئةلمانيا بريتية لة يةك نةتةوةو
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
19
كردوة بةسةر 16هةريَمدا. بةآلم سويسراو بةلجيكا وةك عيَراق فرة نةتةوةن. لةسي نةتةوةي سةرةكي ثيَكهاتوةو بؤ سويسرا َ 26كانتؤن (هةريَم) دابةشكراوةو مؤديلةكةشي سةركةوتوة .هةر كانتؤنيك دوو دةنطي هةية َ فيدرالي كة بةكؤ دةكاتة 46دةنط لةئةنجومةني بي جياوازي طةورةو بضووكي هةريَمةكةو ئةمة َ يةكسانن. َ بريارو بابةتةكان ثرؤسةي مامةلةكردنيش بة ِ سي جار دانيشتن لةنيَو زؤر تةندروستة. َ ئةنجومةني هةريَمةكان دوبارة دةبيَتةوة بؤ هةر بريارو ثرؤسةيةك ئةطةر نةطةيشتنة ئةنجام ،دواتر ِ بي لةكؤنفرانسيَكدا ضارةسةر َ دةكري ،ئةطةر ئةميش َ ئةنجام بوو ئةوا ثرؤذةكة فةشةل دةهينيَت. ئةطةر سةرنجيَك بدةينة باري ئاين و زمان %41كاسؤليك%40 ، لةسويسرا دةبينين كة: ئيَفيَنجيلي (ثرؤتيستانت) كةهةردوو اليةن سةر بة يةك ئاينن كة مةسيحية 5,5 ،سةر بةمةزهةبي َ بةالم جياواز %11 ،سةر بةهيض ئاينيَك نين. لةسويسرا وةك لةزؤربةي رؤذئاوا بةثيَضةوانةي عيَراق لةنيَوان ئاين و مةزهةبةكان ليَكتيطةيشتن هةية .لة عيَراق %60شيعة %35 ،سونة كة هةردوو اليةن موسلمانة %3،مةسيحي و توركومان هةية َ بةالم جةنطيَكي خويَناوي رق و كينة هةية لةنيَوان َ شيعةو سونةدا ئيتر هؤكارةكاني هةرضيةك بن بةالم ئةم دياردةيةو بووني فةناتيزمي ئايني ومةزهةبي و نةبووني هؤشياري بؤ ديموكراسيةت ريَطرن لةبةردةم ثرؤسةي ديموكراسيةت و ليَكتينةطةيشتن لةيةكتر لةعيَراقدا. من واي دةبينم فيدراليزم وةك سيستةميكي َ لةطةل ثيادةكردني سياسي بؤ عيَراق طونجاوة؛ ئةمة ديموكراسي تةوافوقي ثيَكةوة .ئةمانة هةمووي بمانةوي لة نيَو ئةم دةولةتةدا بمينينةوة. ئةطةر َ راستة ضارةسةري دياردةكة لةعيَراق هةتا ئيَستة بة سياسةتي تةوافوقي ئةنجامدراوة ،بةواتا بةسازان سي ثؤستة سياديةكة بووة لةدابةش كردني َ لةنيوان سونةو شيعةو كورددا كة سةرؤك كؤمار بةر كورد كةوتووة وةك ئيستحقاقيَكي نةتةوةيي، بةالم تةوافوق لةدةستوري عيَراقدا نية ،هةربؤية مةرج نية ئةم سياسةتة هةتا سةر بةردةوام بيَت. َ دةولةتيَكي فرةنةتةوة ئةوةي كة بؤ عيراق وةك بؤ ضارةسةرة سياسي و نةتةوةييةكان ثيَويستة 20
بريتية لة ضارةسةريَكي دةستوريي هةميشةيي كة َ فيدرالي كارا بيَت تيَيدا و ليَرةدا دوبارة ئةنجومةني ئاماذة بةئةزمونةكةي سويسرا ئةدةم. بؤ دؤزينةوةي ضارةسةريَكي دةستوري ثيَويستة سياسةتمةدارو ثسثؤرة ئةكاديميةكانيش بةشويَن َ دةولةتي عيَراق سيستةمي طونجاودا بطةريَن بؤ َ فيدرالي ئالتةرناتيظيَكي كةسيستةمي سياسي طونجاوةَ . بةالم ليَرةدا دوو مةرجي طرنط هةن بؤ فيدراليزم لةعيَراق دا كة بريتين لة ديموكراسيةت و سةقامطيري. تواناكاني دةسةآلتي ئيتحادي لةعيَراق لةبةشي ثيَنجةمي دةستوري عيَراقدا لة ماددةي 116دا هاتوة« :هةريَم دةستوريَك بؤخؤي دادةنيَت َ كةدةسةالت وئةركةكان وشيَوازةكاني كارثيَكردنيان َ لةطةل ئةم دياري بكات بةجؤريَك ناكؤك نةبيَت َ لةطةل دةستوري عيَراقدا. دةستورةدا» ،بةواتا َ بةثيَي دةستوري عيَراق دةولةتي ئيتحاد ئةم توانا ناوةنديانةي ثيَدراوة« :نةخشةكيَشاني سياسةتي دةرةوةو نويَنةرايةتي دبلؤماسي ودانوستاني ثةيوةست بةريَكةوتن وثةيماننامة نيَودةولةتيةكان وسياسةتي قةرز وةرطرتن و واذؤكردني طريَبةست و رةسم كردني سياسةتي ئابوري وبازرطاني دةرةوةي ثةيوةست بةسةروةرياتي ،دانان و جيَبةجيَكردني سياسةتي ئاسايشي نيشتماني بؤ مةبةستي دابينكردني ثاراستن ودةستةبةر كردني ئارامي وئاسايشي سةرسنورةكاني عيَراق وبةرطري ليَكردنيان .نةخشةكيَشاني سياسةتي دارايي وطومرطي ،داناني بودجةي طشتي بؤ َ دةولةت ونةخشةداناني سياسةتي دراو .لةدابةش كردني دةسةالتةكان هةريَمةكانيش مافي تريان بةر دةكةويَت وةك بواري ئاسايش و ثؤليس ،ثةروةردة، َ دةسةالتي لةهةندي لة سيستةمة فيدراليةكان ذينطة... َ ئيتحاد زؤرترةو هةريَمةكان الوازن ،لةهةنديَكي تردا بةثيَضةوانةوة .لةبةشي سيَيةم باس لةو ئالتةرناتيظانة دةكةم كة عيَراق خؤي لةبةردةميدا دةبينيَتةوة بؤ َ دةولةتة دةستكردة بةضارةنوسي ئايندةي ئةم هةريَمي كوردستانييشةوة.
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
***
بةشدارى سياسى
َ ناساندن ،كةنالةكانى ،ئاستةنطةكانى و ِراسثاردةكان
كؤسرةت خدر بةشدارى سياسى ِرةط و ِريشةيةكى ميَذوويي َ دةولةت دةطةريَتةوة بؤ سةردةمى ديَرينى هةية و ِ َ – شارةكانى يؤنان .بةالم لةسةرةتادا ،تةنها َ دةولةمةندان دةسترؤيشتووان، خانةدانةكان، ِ و ناوداران مافى بةشداريكردنيان هةبووة، َ خةلكى و لةناوياندا ذنان، بةثيَضةوانةوة زؤرينةى َ طةنجان ،بيانيةكان ،بةندةكان و خةلكانى ئاسايي لةم مافة بيَبةش كرابوون. َ بةلكو وةلى ئةم دؤخة هةروانةمايةوة، َ َثةربوونى كات بةرةوثيَشضوونى بةخؤيةوة بةتي ِ بينى ،بةتايبةت لةسةردةمى ِريَنسانسى ئةورووثاو فةرةنسىَ . هةلبةت ئةم بةتايبةتتر دواى شؤرشى ِ ِ طةشةكردن و بةرةوثيَشضوونة هةروا لةخؤوة َ نةبووةَ ، هةولةكانى نوسةران و فةيلةسوفان بةلكو لةاليةك و ثةرةسةندن و طةشةكردنى هؤشيارى َ خةلكى لةاليةكى ترةوة و هاوكات طةشةكردنى ثرؤسةى َ هةلبذاردن و فةراهةمبوونى هةلى زياتر ِ َ ثرؤسةيةداو، لةم بةشداريكردن بؤ كدا خةل لةبةردةم ِ كارليَككردنى هةموو ئةم هؤكارانة و ضةندين هؤكارى نةرى سةرةكى بوون. تريش لةم بارةيةوة ثاَلً ِ لةرووى زمانةوانيةوة لةبةرامبةر ضةمكى ِ (بةشدارى سياسى) بةزامنى كوردى ،لةزمانى هةروةها السياسية)، (المشاركة عةرةبيدا لةزمانى ئينطليزيدا ()Political Participation بةكاردةهيَنريَت. ثيَناسةى زؤر لةاليةن نوسةران و ثسثؤ ٍِرانةوة َ لةطةل جياوازى ئةم بؤبةشدارى سيايى كراوة، لةر َ َ لةناوةرؤكدا نزيكن بةالم ووالةتدا ثيَناسانة ِ ِ لةيةكترةوة.
هةنديَك ثيَان واية ،بةشدارى سياسى (ئةو ثرؤسةيةية كةبةهؤيةوة تاك ِر َ ؤل دةبينيَت لةذيانى ِ َ كؤمةلطةكةيدا ،لةم ِريَطةيةوة بةشدار سياسى َ كؤمةلطة دةبيَت لةدياريكردنى ئامانجة طشتيةكانى و َ هةلبذاردنى باشترين ئامراز بؤ بةديهيَنانى ئةو لةريَطةى ضاالكيةكى ئامانجانة ،جا ئةم بةشداريية ِ ناراستةوخؤوة بيَت).1 ِراستةوخؤ يان ِ َ بةالم ثيَناسةيةكى طشتطيرتر لةمةى سةرةوة دةكريَت ئةم ثيَناسةيةى (وينةر – ) Wenerبيَت، َ كةدةليَت (هةموو كاريَكى ئيراديانةى سةركةوتوو ناريَكخراوبيَت، يان شكستخواردووِ ،ريَكخراو يان ِ َ َ دةولةتيَك ئةنجامى بدةن هاوالتيانى لةهةر قؤناغيَكدا و ثيَويست بكات ثةنا ببنة بةرميكانيزمى شةرعى يان ناشةرعى ،بةمةبةستى جيَهيَشتنى كاريطةرى لةسةر سياسةتةكان يان َ هةلبذاردنةكان و دةست َ دةسةالتداران لةسةر هةموو ئاستة نيشانكردنى حكوميةكاندا ،دةبيَتة بةشدارى سياسى).2 ليَرةوة دةكريَت َ بليَين ،بةشدارى سياسى ئةو ثرؤسة يان ضاالكي يان ِرةفتارانةية ،كةلةهةر ِ َ َ كؤمةلة تاكيَكى ثيَطةيشتوو لة كؤؤمةلطايةكدا بوارى سياسيدا لةثيَناوى كاريطةرى دانان لةسةر َ َ دةسةالتة، دةسةالتي سياسى و ئاراستةكردنى ئةم َ طؤرينى دةسةالتداران و ،هةروةها مانةوة يان ِ لةثيَناوى طةياندنى داواكارى و بةديهيَنانى ئامانجة طشتيةكاندا ئةنجامى دةدةن. كةنالَةكانى بةشدارى سياسى لةئةنجامى بةرفراوانى و طرنطى و كاريطةرى زؤرى بةشدارى سياسى ،لةزؤربةى زؤرى َ والتانى َ ديموكراتيةكاندا، لةدةولةتة جيهاندا و بةتايبةت ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
21
َ فةراهةمكراون بؤ كةنالى جؤراجؤر ضةندين ثرؤسةيةداَ ، َ بةالم جؤر و لةم تيان هاوال بةشدارى ِ شيَوة و ذمارة و قةبارةو كاريطةرى و ضاالكى ئةم َ َ َ وةالتيَكى تر جياوازة. لةوالتيَكةوة بؤ كةناالنة ليَرةدا زؤر بةكورتى حيزبة سياسيةكان، َ ثرؤسةى َ كةناليَكى هةلبذاردن وةك ِريَكخراوةكان و ِ بةشدارى سياسى دةخةينة ِروو. سياسيةكان ثارتة ِريَكخراوو بزوتنةوةو بةجياوازى بونيادو ئايدؤلؤجيا و كاريطةرييان، َ َ بةكةنالى زؤر طرنط لةوالتة جؤراجؤرةكاندا َ دادةنريَن ،كةنالةكان بةشيَوةي ئةنداميَتى ئاسايي و ئةندامى ضاالك و بةشدار لةتاوتويَكردنى ثرسة سياسيةكاندا تادةطاتة ئةو كةسةى ثيَويست و ثلةو ثاية وةردةطريَت لةناو حيزبدا دةطريَتةوة .ئةم َ لةطةل ملمالني سياسيةكانةوة سةرةراى ضوونة نيَو َ ِ َ اليةنى ترى سياسى لةهةلبذرادنةكاندا ،بةمةبةستى َ هاوالتيان و بردنةوةى بةدةستهيَنانى دةنطى ثةرلةمان ،كةدواتر بةثيَى ِريَذةى ئةو كورسى ِ َ دةنطانة ثيَطة و كاريطةرى ئةو حيزبانة لةدةسةالتدا يان لةئؤثؤزسيؤندا ِرةنطدةداتةوة. ِريَكخراوة فشارو طروثةكانى هةروةها َ ئةمرؤدا بةكةنالى طرنط و لةرؤذطارى ِ مةدةنيةكانِ ، َ لةثرؤسةى فراوان دادةنريَت بؤ بةشدارى هاوالتيان ِ سياسى َ والتةكانياندا. َ طروثةكانى فشار لةضةند طروثيَكى كؤمةاليةتى ئامرازى هؤكارو ضةندين ِريَكخراون، جياجيايان لةبةردةستداية بؤ طوزارشتكردن لة بةرذةوةنديةكانيان و بةشداربوانيان ضةند شيَوازيَكى جؤراوجؤر بةكاردةهيَنن بؤدانانى َ دةسةالت بةشيَوةى ِرةسمى فشارةكانيان لةسةر ناريَكخراو ،ئاشكرا يان نارةسمىِ ،ريَكخراو يان ِ يان ِ َ نهيَنى و ،لةم ِريَطةيةوة هةولى بةديهيَنان و ثاراستنى بةرذةوةنديةكانيان دةدةن3. َ كةنالة (طروثةكانى فشار)ةوة، ئةوكةسانةى لةم ثرؤسةى سياسى دةكةن ،طفتوطؤ لةطةلَ بةشدارى ِ َ بةرثرسان دةكةن و ثةيوةندييان لةطةل دةبةستن و ثشتطيري ماددى و مةعنةوى ئةم بةرثرسانة دةكةن و لةبةرامبةردا ِرازييان دةكةن بةجيَبةجيَكردنى داواكانيان .هةروةها لةكاتى سةرنةكةوتنيان بةطفتوطؤ و دانوستان ثةنادةبةنة بةر كؤبونةوةى جةماوةرى و سازدان و ئةنجامدانى خؤثيَشاندان و َ دةسةالتى سياسيداِ .ريَكخراوة مانطرتن لةبةرامبةر 22
مةدةنيةكانيش ،ئةو ِريَكخراوانةن كةتاكةكان بةخواستى خؤيان و لةدةرةوةى دامودةزطا َ دةولةت و لةبوارى جياجيادا ثيَكيان ِرةسميةكانى دةهيَنن و ئةندامةكانيان بةخؤبةخشى كاردةكةن َ هةولى بةديهيَنانى مافةكانى خؤيان و ضين و و َ تويَذةكانيان دةدةن .ئةم ِريَكخراوانةش ِرؤلى َ دةسةالتى سياسى هةية، ثؤزةتيظيان لةسةر بةجؤريَك هةبوونى ذمارةيةكى زؤرى ِريَكخراوة َ خةلكانيَكى زؤر مةدةنيةكان و بةشداربوونى َ و بةرضاوتياياندا بةسيمايةكى طةشى دةولةتة دييموكراسيةكان دادةنريَت. ثرؤسةى َ هةلبذاردن و بةشداريكردنى هةروةها ِ َ َ ثرؤسةيةدا ،بةكةناليَكى طرنطى هاوالتيان لةم ِ َ هاوالتيان بةشدارى سياسى دادةنريَت ،كةتيايدا لةبيروراى خؤيان دةكةن لةسةر مانةوة طوزارشت ِ َ طؤرينى ضينى دةسةالتدارو ،ثةسةندكردنى يان ِ ثرؤذةيةكى تر. ثرؤذةيةكى سياسي و ِرةتكردنةوةى ِ ِ َ َ كةناليَكى ئاست نزمة و ثيَيةى كةنالة ئةطةر ضى ئةم َ هاوالتى لةماوةيةكى زؤر كةمدا بةشيَوةيةكى زؤر َ برياريَكى طرنط دةدات لةسةر هةلبذاردنى ئاسان ِ َ َ َ ضينى دةسةالتدار ،بةالم لةهةمان كاتدا بةكةناليَكى هةرة طرنط و مةودا دوور دادةنريَت ،ضونكة َ َ دةسةالتدار بؤماوةيةكى دوور و هةلبذاردنى ضينى والتاندا ئةم ماوةية ضوار َ در ّيذ ،كةلةزؤربةى َ سالة. َ كةنالة سةرةكيانة ،بةشدارى سياسى جطةلةم لةريَطةى تريشةوة ئةنجام دةدريَت، لةئاستى نزمتر و ِ َ لةوانة بةشداريكردنى تاكيَك لةهةلمةتى بانطةشةى َ هةلبذاردندا لةبةرذةوةندى كةسيَك يان اليةنيَك، هةروةها طرنطيدانيَكى كةم بةمةسةلة سياسيةكان َ لةطةل كةسانى و تاوتويَكردنى ثرسة سياسيةكان تر ،هةموو ئةمانة بةبةشدارى سياسى دادةنريَت َ لةكةنالة ِرةسميةكانيشةوة ئةنجام هةرضةندة نادريَن. ئاستةنطيةكانى بةردةم بةشدارى سياسى ئةوةى جيَطةى سةرنجة ،لةهةموو كاتيَكدا و لةهةموو َ بةبى بةربةست و ئاستةنط ثرؤسةية َ دةولةتاندا ئةم ِ ناضىَ ، َ ٍِ لةوالتة جؤراوجؤرةكاندا و بةلكو بةريَوة َ َ بةتايبةت لةوالتة دواكةوتوةكاندا ،ئاستةنطى هةمة ثرؤسةية. جؤر ديَتة ِريَطةى ئةم ِ َ َراى زؤرى و فرة ضةشنى ثؤليَنكارى لةاليةن وي ِ شارةزايان و نوسةرانةوة بؤ ئةو ئاستةنطانةى ديَنة َ لةثرؤسةى سياسيدا، هاوالتيان ِريَطةى بةشدارى ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
َ كؤمةاليةتى، ئيَمة جةخت لةسةر ضةند ئاستةنطيَكى ئابورى ،ياسايي و سياسي دةكةينةوة ،كةثيَمان َ لةوالتة جؤراوجؤرةكاندا دةبن واية كةم تازؤر َ كةبةريَذةيةكى فراوان بةريَطر لةبةردةم هاوالتياندا ِ ِ و كاريطةر و بةوجؤرةى كةدةيانةويَت بةشداربن لةثرؤسةى سياسى َ والتةكانياندا. ِ َ كؤمةاليةتيةكان ،زياتر مةبةستمان ئةو ئاستةنطة جؤرة ئاستةنطانةية كةثةيوةندييان بةناهؤشيارى و َ كؤمةلطاكانةوة هةية ،كةتيايدا دواكةوتوويي تاكةكانى بى بةهاو بةشداريكردن لةكارى سياسيدا بةكاريَكى َ كةم نرخ و ناثيَويست سةير دةكريَت و تاكةكانى ئةو َ لةر َ ؤل و كاريطةرى ئيجابى كؤمةلطايانة َ بى ئاطان ِ َ دةسةالتى سياسى و بةشدارى سياسى لةسةر َ دواتر طةشةكردن و بةرةو ثيَشةوة بردنى كؤمةلطة لةهةموو ئاستةكاندا. ئاستةنطة ئابووريةكان ،واتة تاكةكان هؤكارى سةرة كى بةشداريكردن لةكارى سياسيدا بؤ الوازى دةشى ليَرةدا َرنةوة، َ و خةراثى بارى ئابورييان بطي ِ تاكةكان طرنطى و بايةخى بةشدارى سياسيان لةال َ بةالم بةهؤى ئةوةى طرفتى ِروون و ئاشكرابيَت، ضؤنيةتى خؤذياندنيان هةية ناتوانن هيض داهاتيَك بؤ بةشدارى سياسى خةرج بكةن ،ئةمة لةذيَر ِرؤشنايي ئةوةى كةدةزانريَت بةشداريكردن لةكارى سياسيدا ثيَويستى بةاليةنى ئابوورى بةهيَز هةية ،كةهاوكات َ َ كؤمةاليةتى و لةطةل فةراهةمبوونى زةمينةى َ بةعةقليَكى سياسى و ياسايدا ،وا دةكات كةتاكةكان َ كراوة و سةليمةوة بؤ ئايندةى خؤيان كؤمةلطاكانيان لةثرؤسةى َ هةلبذاردنةكاندا بروانن .ئةم دؤخة زياتر ِ ِ دةردةكةويَت ،كاتيَك تاك اليةنى ئابوورى الوازبيَت، ثرؤسة طرنطة بكات، ئامادةطى تيادا نية بةشدارىئةم ِ ياخود لةكاتى بةشداريكردندا ناضاردةبيَت دةنط كةبريَكى كةم داهاتى بدات بةو كةسة يان اليةنة ِ ثى دةدات و ناضاردةبيَت بةرذةوةندى طشتى ماددى َ لةبةرضاوناطرى. َ لةراستيدا ئاستةنطة دةستورى و ياساييةكان، ِ ئةم جؤرة ئاستةنطة ،يةكيَكة لةئاستةنطة هةرة َ هاوالتيان مةترسيدارةكان كةدةخريَتة بةردةم لةثرؤسةى سياسيدا ،ئةم بؤ بةشداريكردنيان ِ َ جؤرة ئاستةنطة بةزؤرى لةوالتة دواكةوتوو كةتيايدا بةديدةكريَت، ديكاتؤرييةكاندا و َ لةريَطةى دةقة دةستورى و ضينى دةسةالتدار ِ لةثرؤسةى بةشداريكردن مافى ياساييةكانةوة، ِ
سياسيدا قؤرغ دةكات بؤ بةشيَكى كةم لةتاكةكانى َ َ خةلكى لةم مافة كؤمةل و زؤربةى هةرةزؤرى َ بيَبةش دةكات و ِريَطة دةطريَت لةهاوالتيان قسة لةسةر كيَشة و طرفت و داواكارييةكان بكةن و، ئامرازى جياجياى طفتوطؤ و فشار و خؤثيشاندان و َ دةسةالت ناضاربكةن مانطرتن بةكاربهيَنن بؤئةوةى تا بةثيرى داواكاريةكانيانةوةبيَت. ئاستةنطة سياسيةكان ،مةبةستمان لةوجؤرة َ كةدةسةالتى سياسى يان حيزب و اليةن ئاستةنطانةية فةرمانرةواِ ،ريَطةنةدةن تاكةكان و كةسانى حاكم و ِ لةبيروراى خؤيان تةعبير خؤيان ويستى بةخواست و ِ بكةن دةربارةى ثرسة سياسيةكانى دةوروبةريان، َ كةريَكخراو لةهاوالتيان ياخود ِريَطة بطيريَت ِ َ كؤمةلةى مةدةنى و ناحكومى و سةربةخؤ ثيَك ثرؤسةى سياسى بهيَنن و لةم ِريَطةيةوة ممارةسةى ِ َ هةولى بةديهيَنانى مافةكانى خؤيان و ضين بكةن و و تويَذةكانيان بدةن ،ئةمة لةكاتيَكدا كةتاكةكان َ كؤمةاليةتى و ئابوورييان هيض طرفتيَكى ترسى لةرووى دةستورى و ياسايشةوة مافى نةبيَت و ِ بةشداريكردنى سياسى بةشيَوةى ئازادانة و َ هاوالتياندا ِرةخسابيَت و يةكسان لةبةردةم هةموو َ كؤمةلة و ِريَكخراوى سةربةخؤيان مافى ثيَكهيَنانى ثيَدرابيَت و بؤيان هةبيَت ثةنا ببةنة بةر دانانى فشار و ئةنجامدانى خؤثيشاندان و مانطرتن بؤ بةديهيَنانى َ داوا ِرةواكانيانَ ، دةسةالت بةبيانوى جياجيا بةالم َ هةولى بيَبةشكردنى تاكةكان دةدات لةم مافة ياساييانة. جطةلةم بةربةستانةى خستمانة ِروو ،ضةندين ِريَطرى و لةمثةرى تر هةن ،كةوادةكةن تاك خؤى دوور بطريَت لةضاالكى سياسى و بةشدارى تيادا نةكات ،لةوانة.)4( : • بةشداري نةكردن بةهؤى ناوبانطى خراثى سياسةتمةداران بةهؤى كارى جيا جياى نةشياوةوة َ خةلك ناشيرين دةكةن و، ِرووى خؤيان الى لةمةوة َ خةلكى سياسةتكردن هاومانا دةبينن لةطةلَ خةلةتاندن و ضةواشةكردنى َ درؤكردن و َ خةلك. هةندى جار تاك بةهؤى ئةو ترسةى لةاليةن • َ دةسةالتدارانةوة َ َ َ بالودةكريَتةوة و دةسةالت و بؤ ثاراستنى خؤيان و خيَزان و َ مال و سامانيان، خؤيان بةدوور دةطرن لةبةشداريكردن لةضاالكية بةنارةوايي و اليةنطرى بؤ سياسيةكانى ثةيوةست ِ ئؤثؤزسيؤن.
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
23
َ كؤمةليَك دةشى تاك لةئةنجامى • هةروةها َ ئةزموونى ثيَشووةوة طةشتبيَتة ئةوةى ضاالكى بى كاريطةر بةشدارى سياسى ،ضاالكيةكى بيَسود و َ نيية ،بؤية بةشدارنابيَت لةدةنطدان و ضاالكى نارةزايي دروستكردن. ِ • جطةلةمانة الوازى هةستى نةتةوةيي و نيشتيمانى َ هاوالتيان ،دةبًَيتة هؤى ئةوةى تاك بايةخ نةدات الى بةمةسةلة سياسيةكان .هةموو ئةمانة بةجياو َ كؤمةليَك بةربةست و وةك بةيةكةوةش دةبنة ئامرازيَك ئةنجامةكةيان بريتى دةبيَت لةبةشدارى َ لةثرؤسةى هاوالتيان نةكردن و دوور خستنةوةى ِ سياسى و َ والتةكانيان. ليَرةوة ويَراى ئةوةى ئيَمة هةموو ئةو ئاستةنطانةى خستمانة ِروو بةشيَوةيةكى ِرةها ناطشتيَنريَت بةسةر هةريَمى كوردستانداَ ، بةالم ثيَمان واية كةم تازؤر بةشيَوةيةكى ِريَذةيي ئةستةنطى جياجيا َ هاوالتياندا ،بؤئةوةى بةخواستى هةية لةبةردةم ثرؤسةى سياسى بكةن لةهةريَمى خؤيان بةشدارى ِ َ كوردستان ،بؤية هةولدةدةين ِراسثاردةكان و ثيَشنيارةكانى بةرةو باشتر بردن و ضاالكتركردنى ًَ كةلةطةل ثرؤسةية بةجؤريَك بخةينة ِروو ئةم ِ َ هةولةكانى ضاالكتر كردنى ئةم ثرؤسةيةدا بةريَذةيةكى كةميش بيَت طونجاوبن .كةئةطةر ِ َ بةهةولةكانى ضاالكتركردنى ئةم ثرؤسةية خزمةت بكةن لةهةريَمى كوردستاندا. َ لةثيَش هةموو شتيَكدا ،ثيَويستة ئةوة بليَين كةهيَشتا َ كؤمةلطةى ئيَمة ثيَويستى بةهؤشيارييةكى هةمة اليةنةية هةية ،بةتايبةتى هؤشيارييةكى هةمةاليةنة هةية ،بةتايبةت هؤشيارى سياسى ،تاليَرةوة بايةخى َ بةكؤمةل و دةستة بةشدارى سياسى و كارى َ سةرضاوةكان: جةمعى و كاريطةرى ثؤزةتييظيان لةسةر دةسةالت ( )1عوسمان على وةيسى ،بةشدارى سياسى ،ضاثخانةى َ كؤمةلطة و ِرةنطدانةوةيان لةسةر بةرةوثيَشضوونى موكريانى ،ضاثى يةكةم،2007 ،ل.38 لةالى هةموومان ِروون و ئاشكرابيَت .هةورةها (ِ )2رابةر تةلعةت ،طةنج و بةشدارى سياسى ،دةزطاى َ ثيَويستة ةهةموو اليةكمان َرانةوةى مانا تويَذينةوة و َ هةولى طي ِ بالوكردنةوةى موكريانى ،بنكةى تويَذينةوة، ِراستةقينةكةى سياسةت بدةين و ئةوة بسةلميَنين هةوليَر،2006،ل.62 كةسياسةت واتاى درؤ و َ خةلةتاندن و ضةواشةكردن بريارى ثرؤسةى دروستكردنى ِ ( )3دانا عةلى بةرزنجىِ ، ناطةيةنىَ ، بةلكو سياسةت ئامرازى هيَنانةدى خيَر و سياسى دةرةكى ،و :ياسين زةنطةنة ،ضاثةمةنى سيما،ضاثى َ يةكةم ،سليَمانى ،2004 ،ل.53 ضاكةى طشتية. ( )4د.ئةنوةر محمد فةرةج ،دةروازةيةك بؤ ثةيوةنديية جطةلةمانة ،ئةركى قورستر دةخةينة سةرشانى َ َودةولةتيةكان ،دةزطاى ضاث و ثةخشى حةمدى ،ضاثى ني َ دةسةالتى سياسى و لةم ِرووةوة ثيَمان واية ،يةكةم ،سليَمانى ،2008 ،ل.45-44 َ دةسةالت لةبةر بةرذةوةندى لةثيَش هةموو شتيَكدا *** و مانةوةى زياترى خؤى ،هةلى يةكسانى بةشدارى
َ برةخسيَنيَت و سياسى لةبةردةم هاوالتياندا ِ بةبى هيض ليَ َلى تةمومذيَك و وون بةشيَوازيَكى ِر َ لةدةستورى هةريَم و ياساى ثيَويستدا ،مافى َ هاوالتيان جيَبكاتةوةو، بةشدارى سياسى بؤ هةموو جطةلةم نابيَت ئةم مافانة تةنها لةدةستوردا َ دةسةالتداران و بضةسثيَنريَت و لةواقيعدا لةاليةن لى بكريَتَ ، بةلكو دةبيَت هيَزة سياسيةكانةوة ثشتي َ ِريَوشويَنى ياسايي توند لةبةرامبةر ئةو كةسانةدا بطيريَتةبةر كةثيَشيَلى ئةم دةقانة دةكةن و دةبيَت هةبى. لةم ِرووةوة سزاى ثيَويست َ َ بةهةرةشة ببى ت دةسةال نابى َ ثراكتيكيشدا َ ِ لةبوارى ِ َ و مةترسى بةسةر خةلكةوة لةوةى كة مومارةسةى ئازادانةى مافةكانى خؤيان بكةن ،هةرلةمافى َ كؤمةلة و ِريَكخراوة دةنطدانةوة تا دةطاتة ثيَكهيَنانى ناحكومى و سةربةخؤكان و بةشدارى كردن تيَياندا. َ دةسةالت سامانة نيشتيمانيةكان هةروةها دةبيَت بةشيَوةيةكى دادثةروةرانة لةسةر تاكةكاندا دابةش َ دةسةالت هةست بكات و ،لةم ِروةوة دةبيَت بةرثرسيارةتى ئةخالقى و سياسى و ياسايي خؤى َ هةولى جددى بدات بؤ ضارةسةركردنى بكات و، كيَشةى هةذارى و كةمكردنةوةى ئةو جياوازيية زؤرةى لةنيَوان ضينى حاكم و مةحكومدا دروست َ دةسةالت هةنطاوى جددى بووة ،هةروةها ثيَويستة بنيَت بؤ ضارةسةركردنى كيَشة ئيدارى ،سياسى َ كؤمةاليةتيةكان و لةسةرووى هةمووشيانةوة و َ بنةبركردنى طةندةلى بةمةش طيَرانةوةى ئينتيما و ِ خؤشةويستى نيشتيمان الى تاكى كورد ئاسانتر لةرووى ثرؤسةى بةشدارى سياسى ِ دةبيَت .ليَرةوة ِ ضةنديَتى ضؤنيةتيةوة طةشة و بةرةثيَشضوونى َنى. بةرضاو بةخؤيةوة دةبي َ
24
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
كاريطةرى Think tank ريارى ئةمريكادا لة دةسةالَت و ب ِ ئةطةريَتةوة بؤ ضينى سةرةوة ئاماذةى بؤ كرا، ئا :عومةر عةبدولكةريم قادر ِ يةكةمى سينك تانكةكانى وياليةتة يةكطرتوةكان، هةرضةندة بةشيَوةى ِراستةوخؤ بوونى سينك كة لةماوةى دريَذى تةمةنى خؤيدا (زياتر لة نيو َ بةريَوةبردنى حكومةت لة سةدة) لة شيَوازى َ َ دةولةتدا لةطةل هةلس و كةوتى تانكةكانى فيكر بؤ ِ َ َ َ طؤرانيَكى طرنط ِرويداوة .كؤمةلةى ئةمريكان ئينتةر كارة ئةم م بةال َكرد، ي دةستيث دةولةتى ديموكراتدا ِ َ َ نةكرا.لةسالى ثرايز ليبرالةوة سنوردار بة ئايدؤلؤذياى ِ 1980ر َ (American The Enterprise Association- ؤانالد ِرةيطان ،كة بة ثشتيوانى فراوان و ِراويَذكردنى زؤرى سينك تانكةكانى فيكر ى دةستة )AEAطروثيَكى بازرطانى بوو ،كة لة َ سالى 1938لة ِراستى خؤى ضوو بووة كؤشكى سثييةوة توانى نيؤرك دروست بوو لة َ سالى 1943و لة كؤتاييةكانى هةلومةرجيَكى لةبار بؤ ضاالكى سينك تانكةكانى جةنطى دووةمى جيهانى شويَنى طواستةوة بؤ طؤرانكارى َثةربوونى كات ،دوو ِ فيكر لة سياسةتةكانى ناوةو دةرةوةى وياليةتة واشينطتؤن .بة تي ِ َ كؤمةلةيةدا ِروويدا ،يةكةم ئةم طروثة يةكطرتووةكانى ئةمريكادا فةراهةم بكات .هةر سةرةكى لةم َ طؤردرا بؤ ئةمريكةن ئينتةر ثرايز و دووةميش كؤمةلةى لةم ماوةيةدا بوو ،كة ناوةندى هريتيج، ِ ئةمريكان ئينتةر ثرايز و ناوةندى لي َ َكؤلينةوة نيَو ئةم دةزطاية ضاالكيةكانى خؤى لة يةك ذوورى َ دةولةتيةكان و ستراتيذيك ثةيوةست بوون بة بيركردنةوةى موحافيزكاردا دريَذة ثيَدا. َ َ كؤمةلةية لة ثسثؤرانى ئةم بوون و ئامادةيى كؤمةالنى سياسةتدانةرانى ئةمريكا. ِ َ ئةندرؤ ريض لة وتاريَكى لة َ كورى وةبيرهيَنةرةوةى دةولةتى جؤرج بؤش، سالى 2001دا ئةم ِ َرينة بة سةردةمانى كرانةوةو طةشةكردنى سةردةمانى كارتةرو ِرةيطان و بؤ هةمان سةردةمى ماوة زي ِ َ سينك تانكةكانى فيكرى ئةمريكا ناوزةد دةكات و زيَرينى سينك تانكةكانى فيكرة .هةلبةت ثيَويستة و بانطةشةى طةشةى 500لةسةدى سينك تانكةكانى جيَطةى وةبيرهيَنانةوةية ،كة ئةم سينك تانكة فيكرةى َ ساالنى نيَوان 1970تا 1996ئةمريكيية ،كة ِريَبةرى كردنى بزوتنةى موحافيزةكارى فيكريى ئةمريكا لة دةكات .بة واتايةكى تر ناوبراو ئةوةش دةخاتة ِروو ،تازة لة ناوخؤى ئةمريكاى لة ئةستؤدابوو ،يةكيَك كة ئةم ماوة ميَذوويية ذمارةى سينك تانكةكانى بوو لة ضةند دةزطا كاريطةرةكانى سةردةمانى زيادةرؤييةكانى فيكريى وياليةتة يةكطرتووةكان لة 60بؤ 300بةرز ِرةيطان ،هةروةها سياسةتة ِ َ َ كؤمةلةية ثسثؤرانى ئةم دةولةتى ِرةيطان بةرهةمى بووةتةوة. ِ َ كؤمةلةى ئةميَريكةن ئينتةر ثرايز ( The Americanلةنيَو ِراويَذكارانى ناوبراو بوو .ئةم كاريطةريية بةجؤريَك بوو ،كة ِر َ ؤنالد ِرةيطان لة يةكيَك لة )Enterprise Association-AEA كؤمةلة لي َ َ باوةرى وابوو ،كة « تاكو ئيَستا هيض َكؤلينةوةيية كؤنة ،هةروةك لة وتارةكانيدا ئةم ِ ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010 25
َ كؤمةلةى ئةمريكةن سينك تانكيَك نةيتوانيوة وةكو ئاراستةكردنى سياسةتةكانى وياليةتة ئينتةر ثرايز لة ِ َ َريَت» يةكطرتووةكان ِرؤل بطي ِ َ كؤمةلةية ،كة ثةيوةنديةكى تؤكمةى لةطةلَ ئةم ِراست مةزهةبيةكان ،مةسيحيةكان و سةهيونيةكان و كةنيسةكانى تةندوردا هةيةَ ، جلةوى سياسةتى َ دةولةتى جؤرج بؤش بةتايبةت لة دةرةوةى سةردةمانى يةكةمى سةرؤك كؤماريدا لةدةستدا َ ناوةراستى طةورة، ؤذهةالتى بوو .نةخشةو تةرحى ِر ِ داطيركردنى ئةفغانستان و عيَراق و جةنط لة دذى بي كؤت و بةندى لة ِرذيَمى تيرؤريزم ،ثشتيوانى َ َ سةهيؤنيستى بة تايبةت لة كؤمةلكوذى كةمثى جنين و هيَرش كردنة سةر لوبنان ئةتوانين ئةمان بة َ كؤمةلةية نموونة طةليَك لة و تةرح و نةخشانةى ئةم َ دةولةتى بؤشدا جيَبةجيَكران. ناو ببةين ،كة لة جؤرج بؤش لة يةكيَك لة ديدارةكانيدا بة ِراشكاوانة دةربارةى ئةمريكةن ئينتةر ثرايز وتى»من زؤر َ وريَزى تايبةتم هةية بؤتان قةرزدارى ئةم كؤمةليةم ِ ثسثؤرانى ئيَوةم لة هةرضؤن بيَت من باشترين ِ َ دةولةتى خؤمدا بةكار هيَنا و ئيَستاش بيست كةس َ سةرقالى كارن لة ئةندامانى ئةمريكةن ئينتةر ثرايز َ دةولةتةكةى مندا» لة ئةتوانري لةو كةسانةى ،كة لة سينك تانكةكانن َ ئاماذة بؤ( ديط ضينى جيَطر يةكةى سةرؤك كؤمارو كؤماريخوازى وياليةتى وايؤمينط و هاوسةرةكةى لين ضينى لة ِراويَذكارانى ثلة بةرزى بةشى خيَزان و َ َ مايكل لدين بةرثرسى بةشى ئيَران ،ريضارد مناالن، ثريل ،كة نةخشة كيَشى سةرةكى جةنطى عيَراق ناو زالماى خةليلزادَ ، ئةبريَتَ ، باليؤزى ئةمريكا لة عيَراق ثؤل ويَ و َ َلفوويتز ،جيَطرى وةزيرى بةرطرى ثيَشوو) بدريَت. طؤرينى ِرذيَم لة عيَراق و نةخشةو ثالنى ِ سةرنطونكردنى سةدام حسيَن ثاش جةنطى يةكةمى َ كؤمةلةى ئةمريكةن ئينتةر ثرايز ئامادة كةنداو لة كراو لة بةرنامةيةكدا ،كة لة اليةن سياسةتمةدارانى موحافيزكار و اليةنطرانى ئيسرائيل خرابووة بةردةستى كلينتؤن ،ئاماذة بؤ ئةوة كرابوو. لةم نامةيةدا عيَراق تاوانبار كرابوو بة بةرهةمهيَنانى َ كؤمةلكوذ و داواى ئةوةش لة كلينتؤن كرابوو، ضةكى كة طورزى سةربازى لة عيَراق بوةشيَنيَت. َ دةولةتى جؤرج بؤش و هيَرشةكانى ئامادةيى لة 11ى سيَثتةمةبر بووة هؤى ئةوةى ،كة هةلومةرجى 26
طونجاو بؤ جيَبةجيَكردنى ثالنى هيَرش كردنة سةر عيَراق بيَتة ئاراوة .هيَرش كردنة سةر ئةفغانستان و بوونى َ زالماى خةليلزاد ،شيكاركارى ثايةبةرزو وةكو بزويَنةرى سةرةكى لة ئةفغانستان ،هيَرش كردنة سةر عيَراق بة هةمان بانطةشةى الوازى َ كؤمةلةى ئةمريكةن ئينتةر ثرايز بة شيكاركارانى َ بةريَوبةريَتى ِرامسفيليدو ويَلفويتز لةسةر بنةماى ِ َل و بوونى كؤمثانياى َ ثالنى ِريضارد ثري ًَ هاليبرتؤن َ كؤنترؤلكردنى نةوتى عيَراق ،هةموويان بةتةواوى لة َ َ ئاماذة بؤ بوونى دةسةالتى زؤرى ئةم كؤمةلةية لة َ دةوالةتى جؤرجدا دةكةن. برياردانةكانى ِ ئةنجام: َكؤلينةوةى ميَذووى لة ِر َ ثاش شيكردنةوة و لي َ ؤلى سينك تانكةكانى فيكر لة ثيَكهيَنانى سياسةتةكانى وياليةتة يةكطرتووةكان بة تايبةتى سياسةتى دةرةوةى ئةمريكا ،طةشتينة ئةو ئامانجةى ،كة لة حكومرانى كةسانى جياواز لة كؤشكى سةردةمانى ِ سثى ،سينك تانكةكان بةرثرسياريَتى ثالندانى ستراتيذية سةرةكيةكان ئةطرنة ئةستؤ .ناسينى ئةم سينك تانكانة هاوكارى دةكات بؤ ئةوةى لة كيَشةو َ دةولةتيدا ديَنة ثيَش، ئةو دةرفةتانةى لة مةيدانى نيَو لة اليةن سياسةتةكانى ئةمريكاوة شياوى ثيَشبينى كردن بن شيَوازة تةقليديةكانى كاريطةرى سينك تانكةكانى فيكر لة وياليةتة يةكطرتووتةكان ،بة خستنة ِرووى ثسثؤرىِ ،راويَذكردن بؤ نويَنةرانى ِراثؤرتى طشتى و ِ ئةنجومةنى ثيران و كؤنطريَس ،دابينكردنى هيَزى ثسثؤرو ليَهاتوو بؤ ثةيكةرى جيَةجيَكارى َ والت و ِ ثسثؤرى شؤثة ؤرك و كؤنفرانسةكان سمينارةكان، ِ و تايبةتةمةندةكان دةبيَت. ضينى يةكةمى سينك تانكةكانى فيكر لة وياليةتة كؤمةلة لي َ َ َكؤلينةوةييةكان يةكطرتووةكانى ئةمريكا ، بوون ،كة لة دةيةى يةكةمى سةدةى بيستةم بة ئامانجى ئةنجامدانى ثرؤذة ئةكاديميةكان، ثةروةردةكردنى نوخبة سياسيةكان ،ئاراستةكردنى َ بةبي ئاراستة دةولةت ناراستةوخؤى سياسةتةكانى َ ِ َ كردنى سياسى و يان الدانةوة بؤ الى هةر باليَكى سياسى تايبةت دروست بوون. سةرضاوة:ئينتةرنيَت ***
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
ديموكراسى ضيية؟ سيظان عومةر
سادةترين و طرنطترين ثيَناسةى ديموكراسى "ديموكراسى لةيةك ِرستةدا بريتية لة َ هةلبذاردنى فةرمان ِرةوايان لةاليةن حوكم كراوانةوة بةثيَى ثرؤسةيةكى َ هةلبذاردن كة دةوريةو هةرضةند َ سال ِ جاريَك دوبارة دةبيَتةوة زياد لةهيَزيَكى سياسى ملمالنيَى لةناودا ئةنجام دةدةن "ديموكراسى
َ كؤمةليَك ِريَساو مةرجى ديارى كراوى خؤى هةية بي ئةو مةرج و ِريَسايانة قسة لةبوونى كةناتوانين َ ديموكراسى بكةين هةرسيستةميَكى سياسى ثةيرةو كرد دةتوانين َ بليَن ئةومةرج و ِريَسايانةى ِ ديموكراسية و هةرسيستةميَكيش لةبةر هةر هؤيةك َبةجي بكات ،ناتوانين ئةوريَسيانة جي بووة نةيتوانى َ ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
27
بليَن ديموكراسية ،لةهةرسيستةميَكدا َ َ هةلبذاردنيَكى َ خةلكى دةست دةوريت هةبوو كةتياى دا ئازادانة نيشانى دةكةن ض كةس وض هيَزيَك مافى ئةوةى هةية لةماوةيةكى دياريكراودا حوكم بكات ،ئةوادةتوانين َ بليَن لةوسيستةمةدا ديموكراتى هةية ئةطةر ئةمةش نةبوو ئةوازؤر بةئاسانى دةتوانين َ بليَن لةوسيستةمةدا ديموكراسى نية ،ضةند بنةمايةكى ترهةيةكةثيَويستةهةبيَت لةسيستةمى ديموكراسيدا ئةوانيش َ بةرامبةرى لةمافةكانى هاوالتيداِ :رةفتارى َ َ هةمووخةلكدا ئامانجى ديموكراسية لةطةل هاوسانى لةيةكي ،جيَرمى بيَنتام بيروانى حقوقى ئينطليزى َ لةنوسينةكانى خؤيدا َ َ دةبي دةل َي (هةرتاكيَكى كؤمةل َ لةتاكي نابى هيض كةس وةك تاكيَك حسابى َ َ بؤبكري َ َ ئةسلى بةرامبةرى، بزانى ،لةسةربنةماى زياتر َ حوكمةت نةك هةردةبيَت بةضةشنى هاوسةنطى َ َ ،بةلكودةبيَت خةلك بدات طرنطى بةبةرذةوةندى لةبيرورايان بطريَت . بةضةشنى بةرامبةريش ِريَز ِ َ دابين كردنى نيازةطشتيةكانى خةلك ثلوراليزم وسازان :ديموكراسى لةسةربناغة باسى ئازاد،قانعكردن وسازان ِراوةستاوة ،ثيَداطرى ديموكراسى لةسةروتوويَذ نةك تةنها نيشاندارى َ بيروراية ناتةباى بةرذةوةندة قبولكردنى ناكؤكى ِ لةزؤربةى مةسةلة سياسيةكانداَ ، بةلكو نيشانى دةدات كةبؤدةرخستنى ئةم ناكؤكيانةو طويَدان بي. بةوانى تريش دةبيَت هةقيَك قايل َ دةستةبةركردنى ئازادية سةرةتاييةكان: ديموكراسى دةستةبةرى ئازادية سةرةتايةكانة، باسى ئازادى ،وةك ِرةوشتيَك بؤنيشاندان وضارةى َ بةبي بونى ناتوانى كؤمةاليةتى، ناكؤكيةكانى َ َ ئةوئازاديانةى كةلةدابى مافةكانى مةدةنى وسياسى ادةربرين، دا دةبينريَن ،ئةم مافانة بريتين لةئازادى ِر ِ كؤروكؤبونةوة ،ئةمنيةتى تاك وئازادى ئازادى ِ سةفةرو كؤضكردن ...ديموكراسى دةتوانيَت ثشتيوانى ثاراستنى ئةم مافانةبيَت ضونكة بونى ئةوانة بؤثاراستن و مانةوةى ديموكراسى ثيَويستة. َ كؤمةلطةى مةدةنى و ِرؤذنامةطةرى هةروةها بونى ئازاد وفرةحيزبى ...هةموو ئةمانة بنةمان بؤ ديموكراسى لة هةرسيستةميَكدا ئةمانة هةبوو دةتوانين َ بليَن ئةو سيستةمة ديموكراسية ،لة هةرسيستةميَكدا ئةم مافانةنةبوو ئةوسيستةمة ديموكراسى نية. 28
جؤرةكانى ديموكراسى بةثيَى ثيَوانةى جياواز ،جؤرةكانى ديموكراسى ديارى دةكريَن بةم ثيَية كةئامانجى سةرةكى حكومةتى ديموكراسى دابين كردنى ئازادى تاكة، ضاكةى مةدةنى ،يان بةرابةرة سياسيةكان ،بؤضونى جياواز لة ديموكراسيدا دةست دةكةويَت كةلةوانةية هةريةكة َ ثال بةجؤريَك لة ديموكراسيةوة بدات، َ ليبرالى يان ديموكراسى بؤ ويَنة ديموكراسى هاوبيرى بةمانا ِرؤسؤييةكةى ،هةروةها بةم ثيَية بنةرةتى ديموكراسى حكومةتى زؤرينةية كة ئايا ِ يان حوكمةتى ياسا ،شيَوةى ديموكراسى ثيَكةوة َ كةخةلك ِراستةخؤ فةرق دةكات ،بةم ثيَوانةية ناراستةوخؤ لةحكومةت و ياسادا بةشدارى يان ِ دةكةن ،باس لةديموكراسى ِراستةوخؤ و ديموكراسى نويَنةرايةتى دةكريَت ،هةروةها بةم ثيَة كة ديموكراسى بةدواى بةرابةرى سياسى تاك َ لةدةسةالت داية يان لةسةر بةرابةرى ئابوريش وةك بناغةيةك بؤبةرابةرى سياسى ثيَداطرة ،ديموكراسى َ َ كؤمةاليةتى ليَكجيادةكريَتةوة، ليبرال وديموكراسى َ ديموكراسى كؤمةاليةتيش خؤى لقى سةرةكى
وةك ديموكراسى ثيشةسازى وديموكراسى سنفى ليَدةبيَتةوة بةم ثيَوانةش كة ئايا بناغةى ديموكراسى َ خةلك لة ناوضةى جوطرافياى نويَنةرايةتى جياوازةوةية يان لةهاوثةيمانيةتى ئةتنيكى وئاينى َ ئةسلى ،لة ديموكراسى يةوةية ،ليَرةدا ديموكراسى فرة ئةتنيكى و ئةنجومةنى ليَكجيا دةكريَتةوة، هةروةها تي َ َكةل بوونى ئايدؤلؤذياى ديكة وةك َ لةطةل ديموكراسى، سؤسياليزم يان مةسيحى بوون َنى. دةرسكي َ شيَوةى تايبةت لةديموكراسى ِ تارادةيةك لةو ثيَش جؤرةكانى ديموكراسى ِ خستنةوة سةرضاوةدةطريَت كةديموكراسيةكان طرنطى بةئازادى ،يان ضاكةى مةدةنى دةدةن، ليبر َ ال لةسةر ثيَشخستنى ئةنديَشةو ديموكراسى ِ بةريَذةى هةموو بايةخةسياسيةكانى نرخى ئازادى ِ تر بونيات نراوة ،لةم جؤرة ديموكراسيةدا ،ئازادى سةرتر لةبةرابةرى ضاكةى مةدةنى ئاسايش ...هتد دادةنريَت .1ديموكراسى ِراستةوخؤ. َ ديموكراسى بةمانى حوكمى خةلك ،لةبةرامبةردا َ خةلك، ديموكراسى بةماناى حوكمةتى نويَنةرانى ديموكراسى ِرستةوخؤ ،يان بةهيَزى ثي َ َدةليَن، هةندي لةنووسةرانى ديموكراسى ِراستةخؤ، َ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
َ بةلكو نةك بةشيَك لةجؤرةكانى ديموكراسى، َ لةقةلةم دةدةن و بةجةوهةرى ديموكراسى َ جؤرةكانى ترى الدةرانة هةلدةسةنطيَنن ،بةواتايةكى بةديموكراسى ديكة ديموكراسى ِراستةوخؤ َ بةماناى تةواوى و شةدادةنيَن ،لة حاليَكدا َ خةلك ديموكراسى بةضةمكى حكومةتى نويَنةرانى يان تاقم طةلى بذاردة وةك ديموكراسى مةجازىو ِرووكةش ناودةبةن ،ديموكراسى بةماناى حكومةتى خةلك ،سةروةربوونى َ نويَنةرايةتى َ خةلك لةياساى َ ئةساسيدا بةنويَنةرانى َ خةلك بينراوة هةلبذاردةى بةريَوةبردنى كاروبارى كة بةكردةوة حكومةت ِ َ َ كؤمةلطة بةدةستةوةدةطرن و لةبةرامبةر خةلكدا َ خةلك تةنيا وةك بةرثرس دةناسريَت ،كةوابوو بةضةمكيَكى تاريكانة خاوةن حوكمن ،واتة َ هةلبذاردةدا تةنيا بةسةركارى كاربةدةستانى َ َ بةهةلبذاردن ،يان هةلبذاردنيان ضاوديَرى دةكةن و سةبارةت بةكارامةى ئةوان داوةرى دةكةن، بةبؤضونى اليةنطرانى ديموكراسى ِراستةخؤ يان هاوبيرى ديموكراسى بةماناى نويَنةرايةتى ديموكراسى الواز يان النى كةم لةئةثينالةسةدةى َ هاوالتيان هةر ثيَنجةمى ثيَش زاين هةموو لةمةجليسدا كؤدةبونةوة دةرؤذ حةوت يان ِ سةبارةت بةكارى جؤراوجؤر تةطبيريان دةكرد دةرزا ودةبوو ئةوديموكراسية رِاستةوخؤية كة ِ بةحكومةتى بيَهةوسار ِريَكخراوى ئؤكلؤكراسى َ ثي دةوت ،ديارة لة يان حكومةتى بةرةاليان َ َ ئةثيناداتةنيا هاوالتيان ،واتةثياوانى ئازاد كةسةر بةتيرةى ئةثينابوون ،خاوةنى مافى حكومةت بوون ئةمانةش نزيكةى يةك لةثيَنجى دانيشتوانى شاريان َ هاوالتيان ثيَك دةهيَنا ذنان وكؤيلةكان لةذمارةى بةدةربوون وةك ديتمان شيَوةى جؤربةجؤرى ئةم َ ديموكراسية لةسةدةكانى دواتردا لة َ ئيتاليا، والتانى هؤلندا سةريان َ ئةلمانيا َ َ هةلدا ، بةناوبانطترين فةيلةسوفى سياسى مؤديَرن ِراستةوخؤدةكرد كةثاريَزطارى لةديموكراسى َ بةراى ِرؤسؤ تةنيا دةسةالتيَك ،ذانذاك ِرؤسؤ بووِ ، َ َ شةرحيةتى هةية كةهاوالتى ئازاد بهيَليَتةوة ،هيض َنى ،لةديموكراسى كؤتوزنجيريَكيان بةسةردا نةسةثي َ َ هاوالتيان لةدانانى ئةوياسايةدا كةخؤيان ِراستةوخؤدا ثةيرةوى دةكةن بةشدارى ِراستةوخؤيان دواتر ِ ئيرادةى خؤيان و بةم هةية واتةثةيرةوى كردنى ِ ِ ثةيرةويكردن يةكسان و ئيلتيزام و ئازادي جؤرة ِ
ثةيرةوكردنة دةبيَت ئازادى راستةقينة الى ِرؤسؤ ِ لةياسايةك كةئيَمةخؤمان ثةسةندمان كردوة َ كؤمةاليةتى .2ديموكراسى َ ديموكراسى كؤمةاليةتى جؤريَك ديموكراسية كة لةسةر دابينكردنى كةل وثةلى ئاسايشى َ َ دةولةتى ئاسايش و كؤمةاليةتى ودروست كردنى َ َ دابةشكردنى سامان لةكؤمةلطة لةاليةن دةولةتةوة َ كؤمةاليةتى دادةطرى،اليةن طرانى ديموكراسى ثى َ َ َ شويَن ئةم هيَلة كةوتوون تاكو ثرنسيثةكانى ليبراليزم وحكومةتى دامةزراو لةسةرثرنسيثى َ َ لةطةل خةلك سةروةربوونى نويَنةرايةتى َ ثرنسيثةكانى ضاكسازى كؤمةاليةتى عةدالةتى دابةشكردن تي َ َكةل بكةين ،بةواتايةكى تر ديموكراسى َ كةتارادةيةك كؤمةاليةتى جؤريَك ديموكراسية ِ ِروحى سؤسياليزمى تيَداية بؤيةلةبارى سياسةتى َ ليبرليزم لةناوةراستى كؤمةاليةتى ئابوورى يةوة ِ ِ وسؤسياليزم دا جيَطيردةبيَت ،كةوابوو ديموكراسى َ لةسةربةرثرسيارةتى جةخت كؤمةاليةتى َ َ دةولةت دةكات طةرضى لةهةمان كاتدا كؤمةاليةتى ثاراستنى سيستةمى سةرمايةدارى بةجؤريَك هيَمن ،هةندي لةنوسةران ِريشةى سةرةتاى دةكريَتةوة َ َ ديموكراسى كؤمةاليةتى لةبيرورِاى ئيدوارد ئاوةردةرةوةى سةرةتاى برنشتاين وماكسيستى ِ َ َبةجى ي بؤج كةهةول دةبيننةوة سةدةى بيست َ ،ديارةنةلةريَطاى كردنى ئامانجى سؤسياليستى دةدا ِ شؤرشةوة َ ،بةلكوبةشيَوةى ثةرلةمانى وضاكسازى ِ يةوة، .3ديموكراسى ثيشةسازى: مةبةست لةديموكراسى ثيشةسازى ،بةكارهيَنانى بناغةى ديموكراسية بؤكارو ذيانى ضينى كريَكارة،لةم ِروانطةيةوة ديموكراسى تةنها بؤذيانى سياسى تةسك ناكريَتةوة َ دةكرى لةذيانى ئابووريشدا ،بةلكو َ َ كؤمةاليةتى دةبى لةذيانى بةكاربيَت وبةتايبةتى َ َ وئابوورى كريَكاراندا كةزؤرينةى خةلك دروست دةكةن بةكاربيَت هةنديَك لةنووسةران ديموكراسى ثيشةسازى تةنيابةشيَوةى هاوكارى كريَكاران لةكؤنتر َ ؤلى ئيدارةى بوونيادة ئابووريةكاندا ِ ،لةروانطةيةكى ديكةوة ديموكراسى دةبينن مسؤطةر ِ ثيشةسازى بةماناى بةشدارى كريَكارانة لةدارايى بةشيَك لةسامانى شةريكةتةكاندا يةبةجؤريَك بةسةربةريَوة بةقةدخاوةن بةشانى طضكة دةستيان ِ بروات ،هةروةها هةنديَكى ديكة بةرايةتيدا ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
29
لةاليةنطرانى ديموكراسى ثيشةسازى خوازيارى بةريَوةبةرى بةريَوةبةرى هاوبةشى دةستةى ِ ِ هةندى تائةوجيَطاية نويَنةرانى كريَكاران لةدوايدا َ َ لةطةل ديَنةثيَش كةديموكراسى ثيشةسازى كؤنتر َ ؤلى ضينى كريَكار بةسةر هةموو سيستةمى ِ ئابووريدا بةيةكيَك دةزانن. .4ديموكراسى مةسيحى فةلسةفةى مةسيحةكان حيزبةديموكرات لةمةرديموكراسى سياسى و بنةماى فكرى خؤيان ِ َ لةسةرضاوةكانى مةسيحيةتةوة ،هةلدةطؤزن ،بزافى لةحيزب،ريَكخراوسازى ديموكراسى مةسيحى بريتية ِ َ ةنطاورةنط بةتايبةتى لةوالتانى ،طروثى سياسى ِر ِ كاتؤليكى مةزهةبى ئةووروثى سةرضاوةى ديموكراسى بؤدذةكردةوةى َ كليَسةى كاتؤليكى نؤى و بؤضونى ليبراليزم بؤدؤزى دنياى َ ليبرالَ دةطةريَتةوة ناسيوناليزم وسؤسياليزم ِ ِ طةل سؤسياليستةكان و ِريفؤرم خوازانى ئةووروثالةسةرةتاى سةدةى نؤزدةوة َ كليَسةى َ كؤمةاليةتى كاتؤليكيان بةلةمثةر لةبةردةم طةشةى لةقةلةم دةدا،لةئاكامدا َ َ كلًيَسةى و يةكيَتى نيشتيمانى كاتؤليكى لةدؤخى دذةكردةوة لةسةر بؤضونى َ دارشتن سياسى وكؤمةاليةتى دةستى بةتيؤرى ِ لةم بارةيةوةكرد،فاتيكان ثيَشتر لةسةدةى نؤزدةدا ليبراليزم وديموكراسى بةشيَوةى ِرةسمى بنةماكانى ِ كردبوو،هةندى لةقةشةكانى كاتؤليكى مةحكوم َ َ لةهةل ومةرجى كؤمةاليةتى نويَدا خوازيارى مافى مةدةنى وئازادى وسياسى وجياى دينى لةسياسةت بوون ،لةاليةن َ كليَسةى كاتؤليكيةوة مةحكوم وهةندى دامةزراوةى ديموكراتى كاتؤليكى كران َ َ هةلوةشيَنرايةوة ،لةفةرةنسا تةنها لةدةيةى 1930دابوو كةبةدامةزرانى (حيزبى ديموكراتى َ خةلك)ديموكراسى مةسيحى شيَوةيةكى ِريَكخراوةيى دواىشةرى دووةمى نوىبةخؤيةوةطردئةم حيزبة َ ِ َ جيهانى وةك (بزافى كؤمارى خوازى خةلك) هاتة َ َ لةئةلمانيا وتاسالى 1969لةتيَكؤشان بوو ناسين َ ً كاتؤليكةكان بةودذةكردةوة لةطةأل ضاكسازى فةرهةنطى ئوتوفؤنى بيسمارك و (حيزبى ناوةندى) يان ثيَكهيَنا كة ئةم حيزبة ِرةخنةى لةبؤضونى ليبراليزم وسؤسياليزم ثيَكةوة دةطرت داخوازى َ لةطةل دؤزى ئةوةى ئةوةبوو بةشيَوةى مةسيحى َ بجوليَنةوة. ضينى خوارةوة 30
.5ديموكراسى لةسةر بنةماى نويَنةرايةتى بةرذةوةندى طروث طةل. هةنديَك لة اليةنطرانى ديموكراسى لةباتى َ هةلبذاردنى نويَنةران لةناوضةى جوطرافياى َ لةهةلبذاردنى نويَنةرى ديارى كراودا ،ثاريَزطارى َ بةراى دةكةن، يةتى كؤمةال طروث و ِريَكخراوى ِ ئةوان طرنطترين بةرذةوةندى هةروةها طروثطةل برياردانى طشتى دةبى َ لةرةوةندى تةيركردن ِ ِ لةبةر ضاوبطريَن ،سؤسياليستة سةنديكاييةكان خوازيارى نويَنةرايةتييةكى ئةوتؤبوون لةدةيةكانى سةدةى بيستةمدا دةيان ويست ضاكسازى دةبى بةراى ئةوان لةديموكراسى ثيَك بهيَنريَت َ ِ لةثةناى ثةرلةمانيَكى ثيَك هاتوو لةنويَنةرانى ناوضة جوطرافية جياوازةكان ،ثةرلةمانيَكى ثيَكهاتوو لةنويَنةرانى سةنديكاكان ،طروثةكان ،سازمانةكان، ثيشةسازى ...هتد ،ثيَكديَت ثةرلةمانى يةكةم ثيَويستة تةنيا بثةرذيَتة سةردؤزة هاوبةشةكانى هةمووتاقم َ دةبى بةالم ثةرلةمانى سةنديكايى وسازيةكان َ دةربارةى بةرذةوةندى هةريةك لةوانةو باشترين ِريَطاى دابينكردنى ئةوبةرذةوةنديانة هاوبيرى بكات ثرنسيثى نويَنةرايةتى بةشة جؤراوجؤرةكانى َ كؤمةل لةديموكراسى ضةند نةتةوةى سةنديكاى و ئةنجومةنيدا َ باال دةستة. ّأ .ديموكراسى ضةندنةتةوةيى ديموكراسى ضةندنةتةوةيى جؤريَكى سيستةميَكى سياسية كةتيايدا ضةند طروثى نةتةوةى ،ئايني، َ لةدةسةالتى سياسيدا بةشدارى لة فةرهةنطى. بريارى سياسيدا دةوريان هةية ضوار تايبةتمةندى ِ ئةم ديموكراسيانة بريتية لة .1بةشدارى نويَنةرايةتى نةتةوة سةرةكيةكان برياروةرطرتندا لةرةوةندى ِ ِ دةبي خاوةنى خود موختاريَكى ئةوقةومانة .2 َ َ بةربالوى ناوخؤى بن َ دةسةالت بةثيَى طرنطى .3دابةش بونى ئةوطروثانة .4هيَزى ظيتؤ بؤ طروثة كةمينةكان ب .ديموكراسى سةنديكارى ئةنجومةنةكانى كةتيَدا جؤرةديموكراسيةكة نويَنةرى بةرذةوةندى و طروثى دياريكراو َ دةولةتةوة وةرطيراوة كةبةشيَوةى ِرةسمى لةاليةن بةريَوةبردنى و دانان سياسةت لة بةشةكانى هاوبيرى ِ سياسيدا دةوريان هةية.
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
هيَزةسياسيةكان لةسيستةمى ديموكراسيدا ض ِرؤلَيَكيان هةية َ َ خةلك بةضةشنى تاكى لةكؤمةلطة طةورةكاندا تواناى كارتيَكردنى زؤريان لةسةرمةسةلةكانى َ بةالم كاتيَك يةكبطرن دةتوانن ئةم حكومةتيدانية، اثةريَنن ،حيزبةسياسيةكان ئةوكةسانة كارة ِر ِ كؤدةكةنةوة كةخاوةنى ِروانطة و بةرذةوةندى هاوبةشن ،ئةوان نفوزى سياسى وةدةستهيَنانى َ دةولةتى ئامادةى خةبات دةكةن شويَنى ،حيزبةكان كاركردنى جؤربةجؤريان هةية لةبارةى دةنطدةرانةوة بةنيشاندانى ِريَبازى بةرنامةى وردى كانديدةكان َ هةلبذاردنيان بؤ ئاسان دةكةن ،لةبارةى َ دةولةتةكانةوة تاقميَك اليةنطريان بؤئامادة دةكةن تادواى َ هةلبذاردن بتوانن بةرنامة دياريكراوةكان وةدةست بيَنن لةبارةى ئةوكةسانةى كةهةست بةبةرثرسياريَتى سياسيى زياتر دةكةن دةرفةتيان َ كؤمةاليةتيةكاندا َكدى كة بتوانن لة مةسةلة بؤ ثي َ بةشداربن ئةويش خؤى هؤكاريَكة بؤ فيَركردنى سياسى و ِريَطايةكيشة بؤكارتيَكردن لةسةر َ دةولةت. سياسةتكاريةكانى َشبركيَى دادوةرانة ثي ِ َ لةنيزامةكانى هةلبذاردنى ئازادو دادطةرانةدا سةركةوتنى حيزبيَكى سياسي بةستراوةتةوة َ خةلك لةوحيزبة ئةم وتةية بةرادةى ثشتيوانى ِ دةبى ماوةى دانانى بةرنامةكانى بةومانايةيةكةحيزب َ وبرياردان لةبارةى ناساندنى كانديدةكانى ثةيوةندى ِ َ َزي ،لةكاتى خؤى لةطةل بيروراى طشتى بثاري َ ِ سةرنةكةوتنى لةم كارةدا خةبات بةحيزبةكانى تر ثركردنةوة بؤشاى ثيَكهاتووة ،حيزبى دةدؤري َ َنى يا بؤ ِ ِ ديكةدا دةمةزريَن ،بةمضةشنة حيزبةسياسيةكان كةلةريَطايةوة هؤطرى بنةرةتي ِ بناغةدانةرى طةريانى ِ َ كاريطةردةبي حكومةتةكاندا خةلك لة وبيروراى َ ِ َ كاتى دةتوانن ئةم نةخشةية ثيادة حيزبةكان بةالم َ كي َ هةلبذاردن لةنيَوانياندا (لةبارودؤخى َبر َ بكةن كةكي ِ هةندى حيزب لة َوةبضى نةك بةري هاوسانيدا) َ َ ِ َ دةولةتى و يا ئامرازى ثةيوةندى لةطةلَ سةرضاوةى دةنطدةران َ كةلك وةربطرن ،هةنديَكى ديكةش لةم َ حالةتيَكى ئةوتؤ دةرفةتانى بيَبةش بن ثيَكهاتنى َ بةتايبةتى ثيَويستى بةوةهةية كةحيزبةكانى دةولةت َ َ َ دةولةت كةدةبي لةنيَوان قبول بكةن ئةسلة ئةم َ َ دةولةت وتيَكؤشانى حيزبى لةنيَوان ِريَكخراوةى وريَكخراوةى حيزبيدا جياوازى دابنيَن. ِ
َ كؤمةاليةتى درزى َ هةلبذاردنى ئازادى خةباتى هةرضةندة نيَوان حيزبةسياسيةكان ،تايبةتمةندى حةتمى َ بةالم ثةرلةمانيةكانة، ديموكراسيةكانةنيزامة دةبى َ بليَن هةرئةو تايبةت مةنديةى بةجؤريَك َ َ دةكري ِركةبةرى ئازادى خالى الوازيش حساب َ َ لةبوارى دةولةت بؤمةبةست هيَنانى شويَنى َ وكؤمةاليةتى دةبيَتة هؤى ثيَكهاتنى كةليَن سياسى وجياوازى وئةوانةى توشى ئةومةسةالنة دةبن كةوابى ،قورساييةكى زؤريان دةكةويَتةسةرشان َ يةكيَك لةمةرجةكانى ثاراستنى ديموكراسى ئةوةية كةبارودؤخيَك ثيَك بيَت كةنةطةيشتنى َ دةولةتى حيزبةدؤراوةكان وةاليةنطرانى بةشويَنى ِ بةدةربوو،اليةنةدؤراوةكان نةبيَتة زةبريَكى لةتاقةت ِ دةبي بؤخةباتى سةركةوتوانةى بةتايبةتى َ َ بروايان بةتواناى خؤيان دةورةكانى دواى هةلبذاردن ِ بؤريَكخستنى خةبات هةبي بزانن كةمافى ئةوان َ ِ َ سةرةراى سةرنةكةوتنيشيان ورةخنة لةدةولةت ِ ِ هةروا ثاريَزراو دةميَننةوة. سةرضاوةكان: ِ .1ريَبين هةردى ،دذى بيَدةنطى ،ضاثى يةكةم، 2007 .2ديَظيد بيتهام وكيَظن بويل ،ديموكراسى ضية؟ شارةزا لة َ طةل ديموكراسى -وةرطيَرانى كةريمى حسامى ضاثى يةكةم 2001 .3د.حسيَن بةشيرية ،ديموكراسى بؤهةمووان َرانى -حوسين محمةدزادة وةرطي ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
31
ئاسايش لةسةربن ةماي كارام ةيي
مةجيد موختاري
32
راست طيرؤدةي زؤربةي وآلتاني ناوضةي رؤذهةآلتي ناوة ِ سيستمي سياسي ناديموكراتيكن .ئةم سيستمانة بة هؤي الوازي رةوابوونيانةوة (بةشداري ثيَنةكردني خةَلك) ستراتيذي ئاسايشي خؤيان لةسةر بنةماي ليَوةشاوةيي (كارامةيي) دامودةزطا حكوميةكان دادةريَذنء دةشيانةويَت لةو ريَطةيةوة رةوايى بةدةست بهيَنن .ريَبةراني ئةم وآلتانة َ داثلؤسيَنةرةكانيان ثيَيانواية ،ئةطةر دةزطا ئاسايشيية لةبةردةستدا بيَتء ثشتيواني دةرةكيء هةروةها تارادةيةك سةركةوتن لة بواري ئابووريدا بةدةستبهيَنن ئةوا دةتوانن رةزامةندي هاووآلتيان مسؤطةر بكةنء ثيَش بة بزوتنةوة كؤمةآليةتييةكان بطرن. بروايةدان نارةزايةتيية طشتييةكانء ئةو سةركردانة لةو ِ ضاالكيية جةماوةرييةكان نابيَتة هؤي روخاني رذيمة سياسييةكةيانء تةنيا دروستبووني كةليَن لة نيَوان دةستةبذيَري دةسةآلتداية ،كة دةتوانيَت هؤكارةكاني هةَلوةشاندنةوةي سيستمةكانيان فةراهةم بكات .هةر بةم هؤيةشةوة هة َ ول دةدةن ،كة بة يةك دةستكردني دةسةآلتةكةيانء زؤركردنى َ لةطةل دةسةآلتء ئؤتؤريتةكةيانء سازداني ثيَوةندي نزيك زلهيَزةكاني جيهاندا ئاسايشي رذيَمةكةيان دابين بكةن .لة روانطةي ئةوانةوة ،بردنة سةرةوةي كارامةيي هةنديَك لة َ لةطةل خةَلكدا لة دامودةزطاكاني حكومةت ،كة راستةوخؤ ثيَوةنديدان دةتوانيَت الوازي نةبووني رةوابونيان بشاريَتةوةء بةردةوامبووني دةسةآلتةكةيان طةرةنتي بكات. هةرضةندة ئةطةري ئةوة هةية ،كة تيَطةيشتنيَكى لةو جؤرة َ ئيديالدا بتوانيَت تا رادةيةك الوازييةكاني لة هةلومةرجيَكي نارةوا ،يان سيستميَك كة رةوابونةكةى سياسي سيستميَكى ِ َ الوازة قةرةبوو بكاتةوة ،بةآلم بة دلنيايةوةء ناتوانيَت بة تةواوةتى جيَطاي رةوابوون داطريَتةوةء كارتيَكردني ضةمكي رةوابوون دةستةبةر بكات .ئةو روداوةي لة عيَراق رويداء بووة هؤي هيَرشهيَناني هةردوو وآلتي ئةمريكاء بةريتانيا بؤ سةر ئةو وآلتة ريَك ئةوة دةردةخات كة كارامةيي ناتوانيَت ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
ئةلتةرناتيظيَك بيَت بؤ رةوابوون. َ لةطةل ئةوةشدا ،كة خاوةني رذيمي عيَراق دةزطاطةليَكى حكوميى كارامةء سيستميَكي سياسي َ خةلك بةهيَز بوو و خؤيان وةك رةوابوونى دةناساند ،بةآلم لة راستيدا بةهؤي رةوا نةبوونيانء َ خةلكةوة، ثةسةند نةكردنيان لة الى كؤمةآلنى بةئاسان هيَرشى كراية سةرو ،ضونكة جةماوةر ئامادة نةبوو بةرةنطارى بكات زؤر بةخيَراييء بة سانايي هةَلوةشايةوة. كةواتة بؤ سيستمة سياسيية ضةسثاوةكاني ناوضةكة ثيَويستة ثةند لةو نمونةية وةربطرنء دووضاري هةَلة نةبنء هة َ ول بدةن لةسةرةتادا ئاسايشي نةتةوةيي وآلتةكةيان لة ريَي ثشتيواني خةَلكء بردنة سةرةوةي رةوايي بوونيان لة الى َ خةلك دابين بكةنء لة دوايشدا ئةو رةوابونة بة دةست هاتوة نةكةنة قورباني كارامةيي ،ضونكة ئةو كارامةيى َ لةطةل َبركيَكردني بوونة لة دريَذخايةندا تواناي كي ِ رةوابووندا نيية .هةَلبةت ثيَويستة ئاماذة بةوةش بكريَت ،ئةو سيستمانة ،كة دةتوانن شانبةشاني رةوابوون ،كارامةيي دةستةبةردةكةن دةتوانن ئاسايشي نةتةوةيي خؤيان مسؤطةر بكةن ،بةآلم وةك ديارة كارامةيي بةتةنيا ناتوانيَت كاركردةكانى رةوابوون بةدى بهيَنيَت .كةواتة كارامةيي ئةو كاتة دةتوانيَت كاريطةرى و دةسترؤيشتويى ناوخؤييء دةرةكي سيستمة سياسييةكان فراوانتر بكات ،كة لة بةستيَنى رةوابووندا طةشة بكةن .بةم هؤيةشةوة بروايةدان لة سيستمي زؤرينةي خاوةن ِراكان لةو ِ نويَي نيَودة َ ولةتيدا ،ثةيوةندي نيَوان رةوايي طؤرانى بةسةردا سيستمي سياسيي ناجيَطير ،كة ِ ديَتء طوشارة دةرةكيةكان ثيَضةوانةية ،واتة كاتيَك رةوابووني سيستميكي سياسي دادةبةزيَت ،ئةوا ئةطةري طوشارة دةرةكيةكان لة زياد بووندايةء بةثيَضةوانةشةوة كاتيَك رةوابوني سيستميَك بةرز دةبيَتةوة ئةوا ئةطةري طوشاري دةرةكي كةم دةبيَتةوة .هةَلبةت دةبيَت ئةوةش لةبةر ضاو بطرين، كة لة روانطةي ئاسايشييةوة ،بةتايبةتي ئةو كاتةي رةشة ئاسايشي نةتةوةيي وآلتيَك لةرووي هة ِ ناوخؤييةكانةوة هةَلدةسةنطيَندريَت لةهةمو كاتيَكدا قةيران يان نةبووني رةوابووني سيستميَكي سياسي بةواتاي روخاني سيستمي سياسي دامةزراوةيى نيية ،بةَلكو تا ئةو كاتةي حكومةت بتوانيَت بةسود وةرطرتن لةدةزطا ئاسايشيء سةربازييةكان بةرهةَلستكارييةكان دامركيَنيَتةوةء نارازاييةكان سةركوت بكات دريَذة بة خؤى دةدات ،بةآلم هةر ئةم مذارةش دةبيَتة هؤي ئةوة ،كة ئةو رةوابوونة ،كة لةئاستى النيكةمداية لة كيس بضيَت .لةم ِرووةشةو
رذيَمي عيَراق باشترين نمونةي بةر دةستة .سةدام بي ئةوةي النيكةمي رةوابونيشي هةبيَتء حسيَن بة َ هةر لةسةر حوكم مايةوة هةر ئةمةش لةئةنجامدا بووة هؤي لةناوضوني. ئةطةر ثيَوةندي راستةوخؤي نيَوان رةوابوونء َ قبول بكةين ،دةبيَت رذيمة سياسييةكاني ئاسايش ناوضةكة ئةوة بةهةند وةربطرن ،كة بؤ دابينكردني ئاسايش نابيَت ثشت ئةستور بن بة دةرةوةء نوي دارشتنةوةء سةرلة َ بة ثيَضةوانةوة لة ثيَناو ِ سازكردنةوةي رةوايي بوونيان هةنطاو بنيَن. طؤراني رذيم ( )regime changeنمونةيةكي ِ نوي دارشتنةوةء سةرلة َ نويَية ،كة لةم دوايانةدا بؤ ِ روو .لةم نمونةيةدا سازدانةوةي رةوابوون خراوةتة ِ َ وطؤري سياسيء ريَسا سياسييةكانء هيَزي ئال ِ دةزطا سةرةكييةكاني حكومةت ،هةر بةو ريَوشويَنة ياسايانةدا ريَدةكةن ،كة لةهةمان سيستمدا كاريان ثيَدةكريَت ،بؤية ئةطةر ضاكسازي لةدؤخةكةدا برةخسيَنريَت بكريَتء بواريَكى كؤمةآليةتيي هيَمن ِ َ ثر ك ل ة خ ئةوا كةليَنةكاني نيَوان دةسةآلتء ِ دةكةنةوة. براون لةثاراستني هيوا ة ك ة ناض وآلتاني مرؤدا ِ لة ِ سيستمةكةيان لة ذيَر سايةي دةستيَوةرداني توندرةوة بنةماخوازةكان لة دةرةكيدا ء رةوتة ِ بةرامبةر خؤياندا دةبينن ،كة ئةو رةوتةش جطة لةوةى بة يةكجارى سيستمةكة سةروبن (ذيَراو ذوور) بكات ئامانجيَكي ديكةي نيية .ئةو سيستمانة َ لةطةل ريَبةرةكانياندا زياتر لة جاران هةستيان بةوة كردوة بؤ بردنة سةرةوةي رةوابوونء لة ئةنجامدا دابينكردني ئاسايشي سيستمةكةيان طؤراني سيستمء دةبيَت كةَلك لة نمونةي ِ دابينكردنى ئاسايش وةربطرن .ئةو هةنطاوانة، كة لةم ساآلنةي رابردوودا وآلتاني كةنداو بؤ ثةرةثيَدانى ديموكراسي هاويشتويانة ،هةنطاونانة بةرةو ئةو ئاراستةية ،كة ئةويش لةثيَناو ئاسايشى نيشتمانيدا هةنطاو دةنيَنء بؤ ئةوةش دةيانةويَت ثشت بة رةوابوونى سيستمةكةيان ببةستن ،ضونكة دابينكردنى ئاسايشيَكى لةو شيَوةية لة بةرامبةر طوشارة دةرةكييةكاندا بةهيَزيان دةكاتء دةبيَتة يةكريزىء تؤكمةبوونى ناوخؤيى هؤى ئةوةى كة ِ دابين بكات. سةرضاوة :طؤظارى (نطاة) ذمارة 40 َران :محةمةد ئةميني وةرطي ِ ***
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
33
كيَشةى باشورى سودان... ميَذوو ..ئايندة عبدولفتاح حةمةد
ثيَشةكي كيَشةى باشورى سودان وةك يةكيَك لة كيَشة ضارةسةرنةكراوةكاني دةسةآلتي عوسماني - ميسرى -بةريتاني دةركةوتوةو بةم دوايانةش يان راستتر َ بليَين دواى نةوةدةكاني سةدةى رابردوو كة سةردةمي دةركةوتنى ملمالنيَي نةتةوةيةكان بوو لة سةر ئاستى جيهان بة طشتى و ئةفريقا بة تايبةتي، 34
كيَشةى باشورى ئةفريقا وةك كيَشةى كةمينةيةكي َ سةريهةلداوة. نةتةوةيي ئةفريقايي ئةمرؤكة لة سةرةتاى دةسةآلتي نيشتمانيةوة تا ِ كيَشةى باشورى سودان يةكيَكة لة سةرضاوةكاني ناسةقامطيرى سياسيي لة سودان( ،جطة لة ماوةى نيَوان مارسي 1972بؤ ئايارى 1983كة ريَكةوتن نامةى ئةديسابابا مؤركرا) ،لة َ شةر سالى 1983وة ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
دةستى ثيَكردةوةو ثةرةى سةند بؤ ناوضةكاني باشورى نيلي ئةزرةق و ضياكاني نوبةو رؤذهةآلت وبة ئاشكرا رةهةنديَكي ئيقليمي و نيَونةتةوةيي بة خؤيةوة طرت و بوة هؤى ئةوةى دةست تيَوةرداني دةرةكي لة كاروبارى وآلتي سؤدان زؤر ببيَت و كاريطةريةكي نيَطةتيظ لةسةر ثةيوةنديية دةرةكيةكان بةجيَبهيَ َليَت و هيَزة كؤناليزمةكان و كؤمةآليةتي و سياسيةكان و جوطرافياو ميَذوو َ َرا. رؤلي سةرةكيان لةم بارةوة طي ِ باشورى سودان باشورى سودان دةكةويَتة نيَوان هيَلى ثاني 12.35لة ناوضةي مةدارى و روبةرةكةى نزيكةى ضارةكي لة روبةرى 650هةزار كيلؤمةترة واتة َ سودان ثيَكدةهيَنيَت ،زؤربةى ناوضةكة لة طذوطياو دارستان وطؤماو ثيَك هاتووةو باشورى سودان بةوة جيادةكريَتةوة بارانيَكي زؤرى ليَدةباريَت و بةهاريَكي دريَذى هةية لة فبرايةرةوة بؤ نؤظةمبةر دةخايةنيَت .باشورى سودان خاوةن سةروةت و َ َ ئاذةل و سةرضاوةى كشتوكالى و سامانيَكي زؤرى ئاوي خواردنةوةو كانزاو نةوتة .هةروةها ضةند روباريَكي تيَداية .سروشتى باشورى سودان يارمةتي شةرى ثارتيزاني داوةو طةريالكان زؤر بة ئاساني ِ دةتوانن خؤيان حةشاردةن و لة ناو ذينطةكة دريَذة بة ضاالكيةكانيان بدةن. دانيشتواني باشورى سودان بة ثيَى زمان و سي طروث ثيَكديَن: نةذاد لة َ َ َ .1نيليةكان :خيَلةكاني دينكا كة طةورةترين خيَلي سودانة ،سةركردةى بزوتنةوةى رزطارى باشورى سودان (جؤن طةرنةط) و زؤربةى سوثاكةى لةو َلة بوو ،دواى ئةو خيَ خيَ َلى نويَر ديَت كة بونيادي لي ثيَكديَت و ثاشان سوثاى رزطارى طةلى سودانى َ َ خيَ َلةكاني شةلةك و ئةنواك و ضةند خيَليَكى ديكة ديَن. َ .2حاميون :ثيَكديَت لة خيَلةكاني مورلي و تةبوسة و بوبا والتوكا وئاشولي و موبا و توقو وكاكو .ثشت َ كشتوكال و ئاوديَرى دةبةستن و لة ناوضةى بة ئيستوائي دةذين. .3ثانتو :ثيَكديَت لة زاندي ،مندي ،مارى ،كريش، ثارية ،بندارى و فجلو ،مرورو ،لوليا و فراتيت. زؤربةى ئةمانة بة زماني ئينطليزي قسة دةكةن، بةآلم زماني عةرةبيش بةكار دةهيَنن .زؤربةى ثةيرةو لة ئاينى دانيشتواني باشورى سودان ِ
مةسيحي دةكةن. رةهةندة جياجياكاني كيَشةى باشورى سودان: .1رةهةندي بةر َيوةبردن :لة سةرةتادا بةريتانيا باشورى سوداني وةك وآلتيَكي جيا بةريَوة دةبرد و بة بيانوي ثاراستنى كلتورة ئةفريقيةكان و دورخستنةوةيان لة كاريطةرى عةرةبي و ئيسالمي، دابرى .بةآلم دواتر باشورى سوداني لة باكور ِ و لة قؤناغيَكي ديكةدا بة ثيَى بةرذةوةنديةكاني خؤى لة كؤنطرةى جوبا لة َ سالى 1947لكانديةوة بة باكورةوة يةكةيةكي ئيدارى ليَدروست كردن و َ لة َ كؤمةلةى ياساداناني لة طةالني سالى 1948يش باشور و باكور ثيَكهيَنا. .2رةهةندي كلتوري :جياوازي كلتورى نيَوان باشوروباكور كيَشةيةكي كلتوريية و جوطرافي نيية ،ئةمةش لة ثةيوةنديةكاني نيَوان باشورو باكور لة رابردوودا دةركةوتوةو كاريطةرية دةرةكي َ رؤليان هةبوة .دةرةكي خؤى لة و ناوخؤيةكان َني كاتيَك داطيركردني عةرةبي ئيسالميدا خؤى دةنوي َ َ كؤنترؤلي خؤيةوة باشورى ئةو وآلتةى خستة ذيَر هةروةها هاتنى بةريتانياو ملمالنيَى نيَوان ميسرو بةريتانيا لةسةر سودان دةضنة ريزيى كاريطةريية دةرةكيةكانةوةَ ، رؤلى كةنيسةى جيهاني و ثةيوةندي بة كيَشةكاني مافي مرؤظيش هةر لةم ضوارضيَوة حسابي بؤدةكريَت. باكور هةميشة مةيلى بةالى نيشتماني عةرةبيةوة، بةآلم باشور رووى لة ئةفريقاية ،كاتيَك باكورى ئيسالمي ثةنا بؤ عةرةب دةبات ،سةير نيية ،ضونكة ملمالنيَي فراوانخوازي عةرةبي ئيسالمي و وآلتة َ كؤمةليَك قةوارةى ئيمثرياليةكان كة دةيانةويَت نزيك لة رؤذئاوا لة ئةفريقا دروست بكةن ،ئةو ملمالنية واى كردوة نةتوانين َ بليَين لة سوداندا كلتوريَكي ئةفريقي – عةرةبي هةيةَ ، بةلكو دةكريَت َ بليَين لة سوداندا ضةندين كلتور هةية.
.3رةهةندي كؤمةآليةتي :ئةو سيستمةى لة باشورى سودان باآلدةستة سيستميَكي خيَ َلةكية و كؤنترؤلى تاكةكاني خيَ َ سةرؤكي خي َ َلةكةى دةكات َل و الى دينكا ثيَى دةوتريَت (نبج) الى شلكيش ثيَى َ كؤمةلطاى باشورى سودان فرة دةوتريَت (والرت). كلتورة و هةر خيَ َلةو دابو نةريتى جوان و ناشيرينى تيَداية ،بةآلم الى خيَ َلة طةورةكان سيمايةكي جوان لة خؤ دةطريَت بة تايبةتي الى خيَ َلةكاني (دينكا، شلك و نويَر) و فرانسيس دينط َ َ دةهؤل دةليَت كاتيَك
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
35
شةر دةست ثيَدةكات و هةر ليَدةدةن نيشانةية كة ِ هةموو خيَ شةرةكة لةسةر بثرسن ئةوةى بي َلةكة بة َ ِ ضيية راستةوخؤ ديَنة دةرةوة .باكورى سودان لة ضاو باشوردا لة روي ئابورييةوة ثيَشكةوتوترة
ئيبراهيم عةبود ()1964-1958
و ئاستى خويَنةواريش زياترة ،ئةوةش جؤريَك لة نابةرامبةرى دروست كردوةو هةردووال رقو كينةيةكي زؤريان بؤيةك هةية ،ئةوةش هيَندةى ديكة كيَشةكةى َ قولتركردوة. نةبوني دادثةروةرى .4رةهةندي نةذادي: َ كؤمةآليةتي و ريَزنةطرتنى كلتورة لؤكاليةكاني بة َبةجي نابيَتَ ، بةلكو تةنها لةسةر باشورى سودان جي َ َ لؤكاليةكاني سودان دةطريَتةوة َكراى كلتورة تي ِ ميَذووةكةى دريَذ دةبيَتةوة بؤ سةردةمي مةملةكةتى َ سةلتةنةتي دارفور و دةسةآلتي سنار و سبيعات و َ عوسماني و مةهدي .ئةو كةمينانةش خيَلةكاني نؤبةو فورو بلجا دةطريَتةوة ،عةرةبةكاني باكور هةردةم بة ضاوي سوكةوة تةماشاى كةمينةكانيان دةكرد و لة َ طةلياندا دادثةروةر نةبوون و ثشتطويَيان دةخستن، 36
رادةثةرين بة رةطةزثةرةستى كاتيَكيش ئةو كةمينانة ِ تؤمةتبار دةكران. َ بةو هؤيانةى باسكران ،كؤمةليَك بيرمةند دةركةوتن طومانيان هةبوو لةوةى سودان هةرطيز ناتوانيَت ثرديَكي ثةيوةندي لة نيَوان كلتورى عةرةبي و ئةفريقيدا دروست بكات ،عةلي مةزروعي يةكيَكة لةو بيرمةندة ئةفريقيانةى كة ثيَى واية َ هةلةيةكي َ رؤلي ثردي طةورةية وابزانين سودان دةتوانيَت َ ثةيوةندي ببينيَت لة نيَوان ئةفريقى موسلمان و ئةفريقايى مةسيحي يان نةتةوة ثيَكةوة طونجاوةكاني ئةفريقا و ثيَكةوة نةطونجاوةكان .هةروةها ثيَى واية سودان ئةو َ نايبيني ،بطرة بيبيني رؤلةى كة مةفروزة َ َ هةم لة جيهاني عةرةبي و هةم لة جيهاني ئةفريقيدا َ َريَت .دوو ناسنامةيي واى رؤليَكى ثةراويَزخراو دةطي ِ لة سودان كردوة لة هةردوو جيهانةكةدا َ رؤلى الواز ببيَت ،ضونكة زؤربةى زنجيةكاني باكورى سودان تةعريب بوون و ثةيوةنديان بة ئةفريقاوة كزبوة، بةآلم لة باشور بة ئةفريقي ماونةتةوة .بةم جؤرة لة سوداندا ئيزدواجيةت دروست بووة .باكوريةكان ريَبازي سؤفيطةريان وةك ئينتماى سياسي بؤ خؤيان َ هةلبذارد ،كةضى باشوريةكان هيض ضوارضيَوةيةكي نةتةوةييان نةبوو بؤ كؤكردنةوةيان يان يةكخستنيان لة َ طةل باكور. شةرى باشورو دةستوةرداني هيَزة ضةكدارةكان ِ لة كاروبارى سياسةت دةست تيَوةرداني يةكةم عةبود 1953 َ ثاش ريَكةوتننامةى ئؤتؤنؤمي و يةكةم هةلبذاردني ثةرلةماني كة تيَدا يةكةم حكومةتي ئةزهةرى دامةزرا ،بؤ يةكةمجار ياخي بوونى باشور دةستى ثيَكرد 1771كةس بةشدار بوون تيَدا ،ئةم ياخي بوونة بةردةوام بوو تاوةكو َ سالى ،1972قوربانيةكي زؤرى ليَكةوتةوة لة ريَكةوتنامةى َ سالى 1972لة سةردةمى جةعفةر نومةيريدا كؤتايي ثيَهات ،زؤركةس ثيَيان واية ئةو ريَكةوتنامةية كيَشةكةى هيَندةى ديكة َ ئالؤز كرد ،ضونكة كاتيَك باكوري سودان يةك اليةنة سةربةخؤيي راطةياند زؤربةى باشوريةكان ثيَيان وابوو ئةو ثؤستة وةزاريانةى ثيَيان دراوة لة َ طةل قةبارةى راستةقينةى ئةواندا ناطونجيَت و ئةو وةزارةتانةى ثيَيان دراوة بي َ َكةلكن. َ سالى 1954بؤ حكومةتى ئةزهةرى يةكةم لة 1955ى خاياند ،ياخي بوونى يةكةم لةو ماوةيةدا دةستى ثيَكرد .دواى ئةوة حكومةتى ئةزهةرى
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
دووةم لة َ سالى 1955بؤ 1956لةسةر كار بوو، دواتر ئةزهةرى لة َ طةل ئةنساردا هاوثةيمانيةكيان َ دروست كردو لة فبرايةرى سالى 1956بؤ تةموزى َ سالى 1956دةسةآلتيان لة دةستدا بوو لة تةموزى 1956حكومةتي عةبدوهلل خليل هاتة سةركارو لة تشرينى دووةمى 1958لة بةر طةورةبوونى كيَشةكاني باشور لة كودةتايةكي سثيدا دةسةآلت تةسليمي فةرق عةبود كرا .عةبود ضاالكي حزبي قةدةغةكرد و ثشتيواني لة بانطةشة كردن بؤ ئاينى ئيسالم لة باشور كرد و مةنهةجي خويَندني تةعريب كرد و زماني عةرةبي كرد بة رةسمي و كردي بة زماني رةسمي لة ناوضةكة ،دواتر ليَبوردنيَكي طشتى دةركرد ،ئةو ليَبوردنة كارى توندوتيذى زياتر كرد لة باشور ،لةبةرامبةر توندوتيذيةكاندا حكومةت َ سالى توندوتيذى سةربازي بةكارهيَنا ،دواتر لة 1964زياتر لة 300قةشةى مةسيحي دورخستةوةو رؤذى هةينى لة جياتي رؤذى يةكشةمة كرد بة ثشوي رةسمي لة ناوضةكة. سياسةتةكاني عةبود ئةمانةى ليَكةوتةوة: َ هةلهاتنى ذمارةيةكي زؤر لة .1ئاوارةبوون و باشوريةكان بؤ وآلتة ئةفريقيةكان. .2وآلتاني دةوروبةرى سودان ثشتيوانيان لة بزوتنةوةى (ئانانيا) بة سةرؤكايةتي برناردؤ ماواو كرد و لة َ سالى 1964كيَشةكةيان بردة بةر َ ريَكخراوي يةكيَتي ئةفريقا و ريَكخراوي نيَودةولةتي ئجةعفةر نوميرى ()1985-1969 تؤماركردني كيَشةكان. َ .3سالى 1964حزبةكاني باشور لة سةرويانةوة حزبي سانؤ دروشمي سةربةخؤيي لة ريَطةى بؤ سةرتاثاى سودان و رايطةياند تا ئةو رادةيةى خةباتي ضةكداريةوة بةرزكردةوة. .4ليذنةي تةوةرى ئيتحادي بة سةرؤكايةتي ئةحمةد بارودؤخي ئةمنى ريَطة دةدات هيض جياوازيةك لة محةمةد ياسين و ئةنداميَتى 32كةسايةتي باكور و نيَوان باكور وباشوردا ناكريَت .هةروةها متمانةى طةراندةوة بؤ باشورى و باكورييةكان و دوو كةس 13كةسايةتي باشور بؤ دؤزينةوةى هؤكارةكاني ِ ياخي بونةكة ثيَك هيَنرا ،ليذنةكة رةخنةي توندي لة باشوريةكان بوون بة وةزير (كلمنت ئامنور) لة حكومةت طرت و رايطةياند تاكة ريَطة بؤ دةرباز وةزيرى ناوخؤ و (ئافيروز رؤل) وةزيرى طةياندن، بوون لةم قةيرانة بريتية لةوةى وتويَذيَكى ئاشكرا (لويس ئةرؤك)يش لة ئةنجومةني سيادة بوو بة دةست ثيَبكريَت و حكومةتى سةربازي نةميَنيَت و ئةندام .ئةم هةنطاوانة لة اليةن باشورييةكانةوة َ قةبولكرا ،هةروةها لة حكومةتي "سر ختم خليفة"دا سيستميَكي ديموكراسي جيَطةى بطريَتةوة ،بةآلم َ شؤرشى تشريني يةكةمي طؤنطرةى ميَزكرد بةسترا :ئةوة يةكةم هةولداني ئةمة بوة هؤى ئةوةى ِ َ جيديية بؤ ضارةسةر كردني كيَشةى باشور و بوو سةرهةلبدات. 1964 شةرى بة بناغةيةك بؤ ريَكةوتننامةى ئةديسا بابا .لةو ليَرةدا تيَبينى ئةوة دةكريَت وةك ضؤن ِ َ رؤلى هةبوو لة هاتنة سةركارى سوثا ،ماوةيةدا باشوريةكان توانيان خؤيان بةهيَز بكةن باشور َرانةوةى و ثةيوةندي ديثلؤماسي بؤخؤيان لة َ طةل فاتيكان و ي ط لة هةبوو كاريطةرى َوة ي ش هةمان بة ِ
ديموكراسي بؤ وآلتةكة. دةست تيَوةرداني دووةم :هاتنى نوميرى لة سالَى 1969 طةراندةوة شؤرشى ئؤكتؤبةرى 1964ئازاديةكاني ِ ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
37
ئيسرائيل دروست بكةن .لة َ هةلبذاردنة طشتيةكةشدا توانيان لة 21بازنةى َ هةلبذاردندا سةركةوتن بة َ دةست بهيَنن ،ئةوة مةسةلةكاني زياتر ئالؤز كرد, لة بةياني يةكشةمةى 6كانوني يةكةمى 1964 َ هةواليَك بآلو بويةوة كةوا وةزيرى ناوخؤ كلمنت ئامنور دةستطيركراوة ،باشوريةكان بةمة َ هةلضوون و كردةوةى توندوتيذي دةستى ثيَكرد وخؤيَنيَكي مال َ زؤر رذاو َ وحاليَكي زؤر كاول بوون .لة مارسي 1965دووةم ميَزطرد لة كةش و هةوايةكي بارطاوي بة هةست سؤز و رق و كينة و دةمارطيري و نةبووني متمانة لة نيَوان باشورى و باكوريةكاندا بةسترا، دكتؤر نزير دفع اهلل كة سةرؤكي زانكؤى خةرتوم بوو سةرؤكايةتي كؤنطرةكةى دةكرد .بةرةى باشور داواى مافي ضارةى خؤنوسينى دةكرد ،كوتلةى دةرةوةى حزبي سانؤ داواى جيابونةوةى دةكرد، ئةم خواستةش لةو وتارةى كة "ئيقرى جادين" خويَنديةوة دةركةوت ،بةآلم كوتلةى ناوخؤى ئةو حزبة بة سةردايةتي "دينيق ونادي" داواى يةكيَتى سوداني دةكرد .كؤنطرةكة طةيشتة ئةم ئةنجامانةى خوارةوة: دةوةستي و دواتر سي مانط َ .1كؤنطرة بؤ ماوةى َ حكومةت داوا دةكات جاريَكي ديكة ببةستريَتةوة. .2ليذنةيةكي 12ئةندامي دروست دةكريَت بؤ لي َ َكؤلينةوة لة ثةيوةندي نيَوان باشور و حكومةتى ناوةندي. .3داناني ثرؤطراميَكي خيَرا بؤ طةياندني يارمةتي بؤ باشورى سودان كة خؤى لة دامةزراندني باشوريةكان و دروستكردني زانكؤ و خؤيندنطاى ناوةندي كضاندا دةبينيةوة. لةو َ هةلبذاردنةى كة حزبة باشوريةكان بايكؤتيان كرد ،حكومةتيَكي هاوثةيماني لة نيَوان حزبي ئومةو حزبي وةتةني ئيتادي بة سةرؤكايةتي محةمةد ئةحمةد محجوب دروستكراو ئيسماعيل ئةزهةريش بووبة سةرؤكي ئةنجومةنى سيادة .لة حوزيرانى َ سالى 1965اليةني تاسيسي بة كؤى دةنط َ قةبولكرد كة ريَطةى بة حكومةت دةدا ثيَشنياريَكيان بةريَوةبةرايةتيةكاني باشور، ياسايةك دةركات بؤ ِ ئةو كارةى حكومةت وةك راطةياندني جةنط بوو دذ بة ئاالنانيا و ستراتيذيةتي حكومةتى بةرامبةر بة باشور دةردةخست ،لة بةرامبةردا جاريَكى تر ذمارةيةكي زؤر َ خةلكي باشور بةرةو وآلتاني دةوروبةر َ هةلهاتن. 38
كاتيَك سادق ئةلمةهدي لة َ سالى 1966دةسةآلتي طرتةدةست ،هةلومةرجي سياسي ريَطةى بة بةستنى بريارى لةسةردرابوو ئةو كؤنطرةيةى كة ثيَشتر ِ َ نةدةدا ،بؤ ئةو مةبةستة ليذنةكة لة 25مارس كؤمةليَك ثيَشنيارى بةرزكردةوة ،وةك َ ئةلتةرناتيظ حكومةت داواى بةستنى كؤنطرةيى حزبةكاني كرد لة 1966و محةمةد َ سالح شنقيتى سةرؤكايةتي كرد ،حزبي طةلي ديموكراتي و حزبي شوعي كؤنطرةكةيان بايكؤت كرد .حكومةتيش ريَطةى بة هاتنى باشوريةكاني دةرةوةى وآلت نةدا بةشداري بكةن .كؤنطرةى حزبةكان رةزامةندي خؤى لةسةر 12ثيَشنيارةكة دةربرى ،بةآلم نةيتواني َ خالة ناكؤكان يةكال كاتةوة، ِ ئةنداماني باشور لة ليذنةى دةستورى 1968 كشانةوة ،ضونكة ليذنةكة دةيويست دةستوريَكي دادةريَذيَت .تةنانةت ئةو سةركردانةى ئيسالمي ِ باكوريش كة داواى دةستوريَكي عةلمانيان دةكرد وةك ئيسماعيل ئةزهةرى و مةحجوب لة ذيَر طوشارى بةرةى ميساق بة سةرؤكايةتي دكتؤر حةسةن تورابي تةسليم بوون و ضونة َ ثال ئةوانةى داواكارى دةستوري ئيسالميان دةكرد .لةو كاتةدا وليم دينق لة كةشوهةوايةكي تةمومذاويدا تيرؤر كرا ،ئةوةش بطرةوبةردةو طومانيَكي زؤرى دروست كرد. بة دريَذايي ساآلني 1968بؤ 1996ستراتيذى حزبة سياسيةكان لة نيَوان ضارةسةرى سةربازي و وتويَذدا دةخواليةوة ،دواتر ئةوة بوة هؤى طرتنةبةرى ستراتيذيةتي بةرةى ميساق كة دروستكردني قةوارةيةكي ئيسالمي بوو .ئةوةش بوة هؤى كةوتنةوةى ئاطرى ناكؤكي و فيتنة لة وآلتةكةدا. دواى ئةوةى هةلومةرجي بابةتي رةخسا، ئةفسةراني ئازاد لة 25ئايارى 1969دةسةآلتي فةرماندة سياسيان لةو وآلتة طرتة دةست؛ سةربازيةكان رايان طةياند ئامادةييان تيَداية كيَشةكة شؤرش بة شيَوةيةكي بابةتيانة ضارةسةر بكةن و ِ دان بةوةدا دةنيَت لة نيَوان باشور وباكوردا جياوازي ميَذوويي و كلتوري هةية و دةبيَت حكومةتى يةكيَتى نيشتماني دان بةو راستيانةدا دةنيَت و مافي َ خةلكي سودانة لة رذيَميَكي يةكطرتوودا ثيَشكةون .لة 9 حوزيرانى 1969حكومةت داني بة مافة رةواكاني طةلي باشوردا ناو رايطةياند طرنطيةكي زؤر بة كيَشةى سالى َ 1972 باشور دةداتَ . سالى ئاشتى و وةالناني
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
َ ملمالني و لة سال لة ناكؤكي و شةر بوو دواى 17 َ ِ نيَوان باشور و باكوردا .بة ثيَى دةستورى 1973 ئؤتؤنؤمي درا بة باشور و زؤرينةى طةريالكاني ئانانيا ضونة ريزي هيَزة ضةكدارةكاني حكومةتةوة. شؤرشى ئايار نةيانتواني هةموو فةرماندةكاني ِ اليةنة سياسييةكاني باكورو باشور بيَننة ناو ثرؤذةكةيانةوة ،بؤية هةنديَك لة باشورييةكان حوكمراني هةريَميان كرد .نميرى ناضار بوو داواى ِ سي برياريَك دةركات و باشورى سودان بكاتة َ ِ َ نارازيي بوون و ثيَيان وا هةريَمةوة ،خيَلى دينا بةمة ِ بوو نميرى لة َ بةليَنةكاني سةبارةت بة بوذانةوةى باشور ثةشيمان بوةتةوة و بةو هؤيةو ئةم هؤيانةى بريارى ياخي بوني دووهةميان راطةياند: خوارةوة ِ َبةجي نةكردوة .1جةعفةر نميرى ئةو ثرؤذانةى جي َ كة َ بةليَني دابوو. .2لة جياتي ئةوةى ثاآلوطةى نةوت لة ثانتيؤ دروست بكات لة كوستى دروستى كردوة. .3ريَطةدان بة ياساكاني ئةيلولي .1983 َ كةنالي جونقلي و برياردان لة كردنةوةى ِ .4 خراثكردني ذينطةى ناوضةكةو تيَكداني شيَوازي ذيان. .5جياكردنةوةى ثايتةختى نةتةوةيي. باوةرى بريار وا ليَكدرايةوة كة دذ بة ِ .6هةنديَك ِ باشوريةكانة وةك: ا .بةستنةوةى كةنيسةى جونسين بة كؤشكي كؤماريةوة. ب .نوسينى دةستةواذةى (ال اله اال اهلل) لةسةر ئاآلى هيَزةضةكدارةكان. ج .ئيمزاكردني ريَكةوتنامةى بةرطرى هاوبةش لة ثرؤتؤكول لة َ َ َ طةل ليبيا. طةل ميسرو ئةو ستراتيذيةى رذيَمي جةعفةر نميرى طرتية بةر بؤضارةسةركردني كيَشةكان سةركةوتوو نةبوو، ريَكةوتنامةى ئةديسا باباش واى كرد لة 16ئايارى 1983كةتيبةي 105كة زؤربةى ئةفسةرةكاني لة خيَ َلي دينكا بوون كاتيَك داوايان ليَكرا بؤ باكور بكشيَنةوةو لة جيَطةياندا كةتيبةيةكي باكورى دانريَت، ياخي بوونى خؤى راطةياند ،ئةوة دؤخةكةى لة شؤرشيَكي شةعبي سةري باشورى سودان تيَكداو ِ َ َ سالى 1985حكومةت روخاو قؤناغيَكي هةلدا .لة ديكة لة ميَذووي سوداندا سةري َ هةلدا. دةست تيَوةرداني سيَيةم سوار زةهةب :1985 كاتيَك سوار زةهةب (فةرماندةي طشتى هيَزة
ضةكدارةكان لة سةردةمي نميرى) لة نيساني 1985 دةسةآلتي طرتةدةست و ئةنجومةنيَكي سةربازي بة سةرؤكايةتي خؤى ثيَكهيَنا ،دؤخي باشورى وآلت زياتر َ ئالؤز بوو بة تايبةتي ثاش ئةوةى عةقيد برياريدا ثشتيواني لة بزوتنةوةى رزطاري قةزافي ِ شةرى ئةمجارة بة شيَوةيةكي طةلي سودان بكات. ِ بي ويَنة داهاتةكاني وآلتي تةفروتونا كرد. سةيرو َ َ َثةرى و ئةنجومةني سةربازي هيضى ساليَك تي ِ ثيَنةكرا ،بطرة ئةوةندةى ديكة دؤخةكةى َ ئالؤز كرد، هةرضةندة سوار زةهةب ثةيمانةكةى خؤى بردةسةر َ سالَِيك دةسةآلتي تةسليمي مةدةنيةكان و دواى
سوار زةهةب ()1986-1985 كرد ،بةآلم ئةوة نةبوة ريَطر لةبةردةم تيَوةنةطالني ناوضةكاني ديكةى سودان (ضياكاني نوبة و باشورى نيلي ئةزرةق) لة ملمالنيَكاندا. دةست تيَوةرداني ضوارةم عومةر بةشير :1989 ثاش ئةوةى حزبةكان دةسةآلتيان لة َ سالى 1986 بؤ 1989لة سودان طرتةدةست ،دؤخي سياسي و كؤمةآليةتي و كلتورى وآلت رؤذ لةدواى رؤذ بةرةو خراث بوون دةضوو ،كاتيَك داطيركردني شارةكان و شةرةكاني بةرزبوونةوةى نرخي كاآل دةستى ثيَكرد، ِ شةرى نيمضة سةربازي. طؤران بؤ ِ باشور ِ َ هةولى ئةوةدا بوون حزبة سياسةكاني باكور لة
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
39
دةسةآلتي سياسي بطرنة دةست و بة شيَوةيةك كة زياني بؤ وآلت هةبوو َ كةلكيان لةو ئازاديانة وةرطرت كة بةرقةرار بوون ،لة جياتي بةرثرسياريَتى فةوزايةكي زؤر سةرى َ هةلدا .ذمارةى حزبةكان لةو ماوةيةدا طةيشتة 38حزب و بةرذةوةندية سياسيةكان بون بة بناغةى ثةيوةندي نيَوان كارو سياسةت .لةو ماوةيةدا هيَزة ضةكدارةكان كة هةموو سودانيةكان تيَدا دةتوانةوة بة تةواوةتي لة هةموو ثشتطوي خرا و لةبةرامبةردا هيَزةكاني رويةكةوة َ بزوتنةوةى رزطارى طةلي سودان تواناكاني زياتر دةبوو .فةرماندةكاني سوثا بةناضارى راثؤرتيَكيان لة 20شوباتى 1989بةرزكردةوة بؤ سةرؤكي حكومةت ،ئةو راثؤرتة نيشانةيةكي ديار بوو بؤ ئةوةى سوثا جاريَكي ديكة دةستى داوةتة سياسةت. بؤية لة 30حوزيرانى 1989لة ثيَناوي ثاراستنى دؤخي هيَزةضةكدارةكان سوثا كودةتايةكي ديكةى ئةنجامدا. ستراتيذيةتي حكومةت لةو ماوةيةدا لةسةر بةرطري سةربازي و دةستثيَشخةرى بونياد نرابوو، َ نارةزايي ريَكةوتنامةى ميرغةني لة طةل طرنةط ِ رةوتي ئيسالمي ليَكةوتةوة و دواجار كودةتاكةى 30حوزيرانى 1989ريَطةى لةو ريَكةوتننامةيةى ميرغني و طرنةط طرت. لةو ماوةيةدا دةستيَوةرداني دةرةكي كاريطةرى زؤرى هةبوو لة كيَشةكةدا ،بة تايبةتي لة وآلتاني دةوروبةرةوة لة ريَطةى كؤمةكي مرؤيي .هةروةها ريَكخراوة ئاينيةكان يارمةتي جؤن طةرنةطيان بة ثارةو ضةك دةدا. حكومةتي رزطارى نيشتماني هاتةسةركار ولة يةكةم بةياننامةيدا ثرؤذةى فيدراليزمي راطةياند و لة اليةن ضةندين اليةني ناوخؤيي و دةرةكيةوة َ كؤمةليَك دةست ثيَشخةرى بؤ ئاشتى خرايةروو، بةآلم دواجار حكومةتى رزطارى نيشتماني بة فةرماندةيي عومةر حةسةن بةشير ستراتيذى قةآلضؤكردني نةتةوةي (سياسةتي جيهادي ثيرؤز) ى طرتةبةر ،ئةوةش رةنطدانةوةى بةرةى نةتةوةيي شةرى شةرةكة لة ئيسالميةكان بوو ،بةم جؤرة ِ ِ شةرى بة بوو جةوروستةم، داخوازي و نةهيَشتنى ِ ئاينى .بة هؤى سياسةتةكاني حكومةتى رزطاريةوة، ملمالنيَكي لة ئاستة ناوخؤيي و ئيقليميةكةى دةرضوو بوو بة كيَشةيةكي جيهاني و ثاش نةماني بلؤكي رؤذهةآلتي ئةمريكا تةبةني كيَشةكةى كرد و 40
َكراى ئيَستا ئةوة كة مةرجةكاني بؤ ضارةسةرى تي ِ كيَشةكاني جيهان دةسةثيَنيَت .حكومةتةكةى بةشير دواى بةكوشتداني هةزاران الوي ئةو وآلتة لة ستراتيذةكةى خؤى ثةشيمان بوةوة كة ستراتيذى بةرةى نةتةوةيي ئيسالميةكان بوو ريَكةوتننامةى نيفاشاى مؤركرد كة ريَطة دةدا بةوةى باشور لة َ َ موسلمان لة باكور دةولةتيَكي باكور جيا بيَتةوةو َ هةبيَت و لة باشوريش دةولةتيَكي مةسيحي. دةرئةنجام لةو كاتةوةى كة سودان سةربةخؤيي بةدةست هيَناوة جةنطي باشور كاريطةريةكي فراواني بطؤريَت هةبووة لةوةى دةسةآلت لة مةدةنيةوة ِ َ سالى 1989شدا ئةوة بؤ سةربازي ،تةنانةت لة بةريَوة دةبرد .هةروةها عةسكةر بوو دةسةآلتيان ِ نةبونى سةقامطيري حكومةتةكانى سودان هةر لة سةردةمي سةربةخؤييةوة تاوةكو طرتنة دةستى دةسةآلت لة اليةن فةريق عةبود هؤيةكي سةرةكي بووة بؤ َ ئالؤز بوونى كيَشةى باشور. الوازي كةسايةتي سياسي و بةرضاوتةنطي و َ ثشتطوي هةلثةى ضونةسةر كورسي دةسةآلت و َ خستني كيَشة سةرةكية نيشتمانيةكان (وةك نويَنةكردنةوةى هيَزة ضةكدارةكان و خراث بةكارهيَناني ديموكراسي) ئةوانة هةمويان ثيَكةوة بونة هؤى ئةوةى هةردو رذيَمي ئايار و حوزيران حوكمراني بكةن. بة ناوي هيَزة ضةكدارةكانةوة ِ حكومةتة سةربازيةكان هةر لة ريَكةوتننامةكةى ئةديسابابا لة َ َ سال ئاشتى هيَنا سالى 1972كة دة تاوةكو ريَكةوتنانةى نيفاشا كة بوة هؤى راوةستاني َ رؤلى سةرةكيان هةبوة لة شةر بة تةواوي، ِ يارمةتيداني دةركةوتنى كيَشةى باشورى سودان. شةرةش َ رؤلى سةرةكي هةبووة لةوةى بةآلم ئةو ِ ضوارجار ()1985 ،1969 ،1964 ،1958سوثا لة ريَطةى طودةتاوة دةسةآلت بطريَتة دةست. ئةو هةلومةرجةى كة ئةو ضوار حكومةتة سةربازيةى هيَناية سةركارو حكومةتة مةدةنيةكاني روخاند لة يةك دةضوون و كاريطةرى زؤر هةبووة لةسةرى ضارةسةركردني كيَشةى باشورى سودان بووة ،كيَشةى باشور سةرضاوةى سةرةكي زؤربةى كيَشة كؤمةآليةتي و ئابوري و سياسي و كلتوريةكاني سودانة.
وةرط َي ِراني :مجيد ساَلح
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
***
ئةبوبةكر عةلي: اثةرينةوة دةرفةتى * بزوتنةوةى ناسيؤنالستى كوردى ،لةدواى ِر ِ زؤرطةورةى لةدةستداوة
* ديموكراسى عَيراق هَيشتا لةدؤخَيكى ناجَيطيرى دةلَةمةداية،
ئةطةرى ئةوة هةية ثاشةكشة لةبةشَيكى بكريَت ديدارى :زمناكؤ ئيسماعيل
سةرضاوة :لةثاش كؤتايى هاتنى جةنطى دووهةمى جيهانى ،جو َ النةوةى ِرزطاريخوازى كوردستان لةباشورء ِرؤذهة َ التى كوردستان ،دروشمى (ديموكراسى بؤ (ع َيراقء ئ َيران)ء خودموختارى بؤ كوردستان)يان هةَلطرت ،بةبؤضونى ئ َيوة ئةو دروشمة ،تاضةندة واقيعى بوو؟! .ئاخؤ بةرزكردنةوةى دروشم َيكى لةو جؤرة ،تاضةندة جو َ النةوةى ِرزطاريخوازى طةلى كوردى لةجو َ النةوةيةكى ِرزطاريخوازيى نةتةوةيى ذ َير دةستةييةوة كرد بةجو َ النةوةيةكى لؤكاَلى بضوك؟!.
َ لةطةل ئةبوبةكر عةلى :ئةو دروشمة هاوكاتة دياردةيةكى نويَى ناو ذيانى سياسى كوردى، َ لةطةل كةئةويش دةركةوتنى حيزبى سياسى نويَية، دامةزراندنى حيزبى ديموكراتى كورد لةكوردستاندا، لةودةمةشدا ِرزطارى خوازى نةتةوةيى ثيَيى ناية قؤناغيَكى نويَوة ،ثيَش ئةوكاتة بزوتنةوةكة بةشيَوةيةكى طشتى داواى سةربةخؤيى بؤ َ لةهةولى ثيَكهيَنانى قةوارةيةكى كوردستان دةكردء، َ نةتةوةيى سةربةخؤدابوو ،بةالم لةو هيَزةوةء بةكام باوةرى ماركسيزمء مؤديَلى ِريَطةبوو؟ بةبيرء ِ سؤظيَتىء ،ثتةوبوونى ستونى نيَوان قةوارة سياسيية شؤرشء نويَيةكانى ناوضةكةء شكستى ضةندين ِ اثةرينى كوردى ،ئةم دروشمة هيَنراية كايةوةء ِر ِ ثيَيى لةسةر داطيرا ،ئةو دروشمة َ هةل َ قوالوى هاتنة ناوةوةى ئايدؤلؤذىء جؤريَك لةنائوميَدى بوو.. تارادةيةك واقعيش نةبوو ،ضونكة بزوتنةوةكة خؤى ِ تواناى سةثاندنى ئةو دروشمةى نةبوو ،بةشةكانى ترى هيَزة ديموكراسى خوازةكان ،هيَندة بةهيَز نةبوون تاتواناى هيَنانةدى َ وطؤريَكى لةو جؤرةيان ئال ِ
هةبيَت ،ئةمةش جطةلةوةى ديموكراسى بوونةكةيان نةدةطةيشتة ئاستى داننان بةمافى ضارةى خؤنوسين بؤ كورد ،ديارة ئةوانةى شارةزاى بوارى ياسايىء دةستورين ،دةزانن كةئؤتؤنؤمى بةياساى ئاسايى ِريَكدةخريَتء سةروةرى ناوخؤيى تيَدا دابةش َ دةسةالتى تيَدا ناكريَتء دابةشكردنيَكى ِراستةقينةى نييةء ،دةستةبةرى مانةوةشى زؤر نيية ..بةكورتى طروثيَكى نةتةوةيى نزم دةكاتةوة بؤ ئاستيى َ لةدةسةالتدا كةمينةيةكى كلتورىء شةراكةت
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
41
َ بةهةلطرتنى ئةم دروشمة، ناهيَنيَتةدى ،بؤية بزاوتى ِرزطاريخوازى طةلى كوردستان ،سةقفى ضاوةروانى داخوازييةكانى بةشيَوةيةكى ترسناك ِ َ ووالتيَكيشدا كرد دابةزاندء كيَشةى كوردى لةهةر بةكيَشةيةكى ناوخؤيىء ،ضارةسةرةكةشى طرآ دابة داخوازييةكى ناوةندى وةهاوة كةبةديتنى لةو سةروبةندةدا كاريَكى ئاسان نةبوو ،ضونكة ناوضةكة َرانةى طةورةى بةخؤوة تةوذميَكى ضةثاءء شؤرشطي ِ ِ دةدىء ِرةنطدانةوةكانى جةنطى سارديش زؤر لى كةوتووةوة. دةرهاويشتةى َ
سةرضاوة :ئاشكراية هةستى ئاينى زياتر كاريطةرى هةية لةن َيو نةتةوة داطيركةرةكانى كوردستان وةك (توركء عةرةبء فارس) .بةبؤضونى ئ َيوة لةن َيو كؤمةَلطايةكدا كةدينطةرايى بوونى هةية ،بةتايبةتى َ كةلةطةل ديموكراسييةتدا ناكؤكة، دينى ئيسالم تاضةندة بوار ئةدات بةقسةكردن لةسةر ديموكراسىء كؤمةَلى مةدةنى.؟!.
ئاراستةكردنء تةوزيفكردنةكةى ئةو ِر َ ؤلة ديارى َ َريَت ،حوكومدانى دةكات، كةلةكؤمةلطادا دةيطي ِ َ ثيَشوةختيش كةئيسالم لةطةل ديموكراسيدا ناكؤكة بةراست ئةوة نازانم .ثيَم واية ئةمة حوكمدانيَكى ِ ئايدؤلؤذيية نةك زانستى ،ضونكة ئةوةى لةم ِروةوة تةحةكوم دةكات ،خودى ئيسالم نييةَ ، بةلكو بوارى فكرء ئايدؤلؤذياء خويَندنةوةء ِراظةئيسالمييةكانة. بؤية ئيَمة وةك دةتوانينَ ، بليَين َ فالن خويَندنةوةى َ ئايدؤلؤذييانةو فيقهييانةء ميَذوويانة لةطةل ئةركى َ َ دةولةتدا ناطونجيَت، كؤمةلطاء بةديموكراتيزة كردنى بةالم قورسة َ َ بليَين ئيسالم وةك ئاين ناطونجيَتء بةمةبةست جةوهةريَكى دؤطمايى ثآ ببةخشينء هةموو دين ِرةتبكةينةوةء كاريطةرى واقيع بةسةر ضؤنيةتيةكان ِرةضاو نةطرين ،ئةوةى لةميَذووى َ دةولةتى نويَدا ِريَطربووة نويَيى ناوضةكةء لةسايةى لةضةسثاندنى ديموكراسى ئيسالم نةبووة، َ بةلكو ئايدؤلؤذيا نويَيةكانء ئةو نوخبانة بوون كةموذدةيان بةمؤديَرنيتةء ذيانيَكى هاوضةرخ دةدا، َ دةسةالتانة لةهةندآ كاتدا ِراستة ئةم ئايدؤلؤذياء َ كةهةستيان بةالوازى كردبيَت ،هةولييانداوة بةهيَزى خراث لةئيسالم بةرنَ ، بةالم ئةمة مةسةلةيةكى ترة ثةيوةندى بةخودى ئيسالم نيية هيَندةى ثةيوةندى بةميكانيزمةكانى هيَزة ناسيؤناليستةكانء سكيوالرة نويَيةكانى جيهانى ئيسالمييةوة هةية ،ئةم نوخبانة َ هةولى ئةوةياندا ئايدؤلؤذيا نويَيةكان ،وةك َ َ ئةلتةرناتيفى ئيسالم بناسيَنن ،لةمةشدا زولميان َ كؤمةلطاكان كردووة ،هةندآ بزافى لةئيسالمء
بةبرواى من ئيَمة بؤ باسكردن ئةبوبةكر عةلى: ِ لةهةستى ئاينى لةناو نةتةوةكانى تردا دةبيَت هةردوو ئاستى ِرؤشنبيرى َ باالء ِرؤشنبيرى ميللى لةيةكتر جيابكةينةوة ،ياخود دةبيَت بةيةك ضاو سةيرى َ خةلك نةكةين ،ضونكة نوخبةء ئاثؤرةى طشتى َ دةسةالتدارةكان بةدريَذايى سةدةى ثيَشوو نوخبة لةشانشينى سنورداردا نةبيَت لةذيَر كاريطةرى ئةو هةستة ئاينييةدا نةبوونَ ، بةلكو بةطشتى سكؤالرء َ ناسيؤناليست بوون ،هةستى ناسيؤنالستى ثالنةرى لةدارشتنى سياسةتة طشتييةكاندا يةكةميان بوو، ِ نوخبةى عوروبةى عيَراقء سةردارء ثادشايةتى ئيسالميش لةكاردانةوةى ئةم دؤخةدا دةركةوتنء ئيَرانء توركياء سورياء بةشيَوةيةكى طشتى لةم خؤيان بةخاوةنى ئيسالم كردوو ،ئايدؤلؤذيايةكيشيان َ َ َ لةطةل سةرةتاكانى لةطةل خؤيان هيَناية كايةوة ،كة مامةلةى ئةم ضوارضيَوةيةدا ِريزبةندى دةكريَن، َ َ هةولدانبووة بؤ دةركردنى ديموكراسيدا ناكؤك بوون ،ضونكة ئةو بةشة لةطةل ئيسالمدا نوخبانةش َ َ َ لةبوارى طشيداء هةر ئةمةش هةستى ئايندارىء لةحالةتة ئيسالمييةكة هةلطرى هةمان خةسلةتى دذة ئاثؤرةى َ خةلكدا بوذاندؤتةوةء ديموراسيييانةى مؤديَرنيتة نيية كةبوو ،ليَرةشةوة ئيسالمخوازى لةناو ِ لةهةندآ كاتيشدا طةياندويانةتة ئاستى تةقينةوةى ثةرةدان بةكلتورى ديموكراسى خوازيارى َ لةطةل ناسنامةء هةستى شؤرشكردن ،هةروةك لةنمونةى ِريَزطرتنء ئاشتبوونةوةية جةماوةرىء ِ َ كةلةروى فكرييةوة كؤمارى ئيسالمى ئيَراندا بةدى دةكريَت ،كةواتة ويستة ئايندارى خةلك .نوخبةيةكيش ِ ئاينييةكة بةثلةى يةكةم سياسيية ئةسكيالريستء نويَبوبيَتةوةء لةلؤذيكى سةردةمء كارى سياسيشدا َ َ َ لةطةل مامةلةيةكى ئيجابى دةسةالتدارى تيَطةيشتبيَتء لةهةمانكاتدا تاكرةوييةكانى نوخبةى دواكةوتووة ِ بةرووى نوآ ئاسؤى َت ي دةتوان بكات، هةستة ئةم بة بووة َشى ي َك ي بةش سةردةستبووة، نةتةوةيى ِ َ دةرهاويشتةكانى نةبوونى ديموكراسىء باال دةستى ديموكراسيشدا بكاتةوة .ويستى ئاينى جةماوةرى ترسء تؤقاندنء سةثاندنى مؤديشة لةسةرةوة بؤ ئةكةثةء اليةنطرانى مةهاتير محةمةد لةماليزيا َ لةووالتةكانى خوارةوة .هةستى ئاينيش خؤى لةخؤيدا ئاماذة نيية ِريَطةى لةوة نةطرتووة ،هيَزةكانيان بةهةلويَستيَكى ئايدؤلؤذى دياريكراوَ ، َ بةلكو جؤرى خؤيان ببنة ثيَشةنطى خةباتى ديموكراسيخوازانى 42
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
َ َ لةطةل ئةوةشدا نابيَت لةبايةخى بةالم ِريفؤرمخوازييةى ثةرةثيَدانى ئابورىء جيهانداية، ئةو طؤرانكارييانةء هةبوونى دةستوريَكى وةك ئةو ديالؤطء بؤ كراوةتر فةزايةكى كردنةوةيةكى ِ طوزارشت لةخؤطرتنى شةبةنطى ئاينىء نةتةوةيىء ئةوةى هةية كةم بكةينةوة .عيَراق وةك زؤر َ والتانى َ دةروات ،قؤناغى سياسى لةووالتدا .ديموكراسى ئيسالمى ياخود ديكة ئيَستا بةقؤناغيَكى ِراطوزةريدا ِ َ دةولةتانى ناوضةكةدا ِراطوزةريش نيطةرانى تايبةت بةخؤى هةيةء هةموو ليبراليزمى ئاينى ،لةداهاتووى ِ دةتوانيَت ،خزمةتى طةورة بةثةرةدان بةفةرهةنطى جؤريَك لةشكزانء َ َ لةطةل خؤيدا هةلكشانء داكيَشانى ديموكراسيخوازى بكاتء بةشيَك لةكيَشةى دةهيَنيَت ،خؤ ئةكتيفكردن بةوةشى كةعةرةب هةرطيز َ ناراستة دووفاقىء بازنةداخراوة ئايدؤلؤذييةكانيش ببيَتة تواناى قةبولكردنى ديموكراسيان هةيةِ ، نةطؤر بةنةتةوةيةك َكى ي جةوهةر ناتوانين ضونكة ضارةسةركردن. ِ َ طةراندنةوةى دانانى ئيسالم وةك ئاين بةبةربةستيَك لةبةردةم ببةخشين ،لةهةموو حالةتيَكدا ئةطةرى ِ ِ ديموكراسيدا ،خةبات بؤ ديموكراسىيةكجار سةختء ديكتاتؤريةتيش بؤ عيَراق الوازة ،شكستى دذوار دةكات ،ضونكة ئةو بيركردنةوة خوازيارى ئةزمونى ديموكراسى ،ياخود بةطويَرةى ثيَويست َ َ طؤرانانةى دواى لةطةل ئيسالمء شةرى هةولى ثةراويَزخستنييةتىء طةشةنةكردن لةبةر ِرؤشنايى ئةو ِ ِ َرانةوةى لةئاستى فكرى ئيسالميدا ِرةخنة ناطرآء فشار ِروخانى ِرذيَم ِرويانداوة ،يةكسان نيية بةطي ِ َ بةلكو لةهةندآ ِرووةوة لةثاشا بؤ نويَبوونةوة دروست ناكات ،ئةم سياسةتةش ديكتاتؤرييةت، سياسةتيَكى تاقيكراوةى شكستخواردووةء ،هةر طةردانىء لةهةندآ روى تريشةوة لةدابةشكردن َ بةتالكردنةوةى ضةمكى نزيك دةبيَتةوة ،بؤية بةراوردةكة ِرةنطة لةنيَوان ئةوةش هؤكاريَك بوو بؤ َ طةراندنةوةى ديكتاتؤرييةتء ديموكراسيةتدا نةبيَت، ؤذهةالتى ئيسالميدا ،لةزؤريَك لةر عةلمانييةت ِ ِ َ َ هيَندةى لةنيَوان ديموكراسييةكى ناكاملء كاملدا لةناوةرؤكة ذيارييةكةى. ِ ثرؤذةى ِرؤذهة َ التى دةبيَت. سةرضاوة :ع َيراق لةضوارض َيوةى ِ
ناوةراستى طةورةدا ،لةضنطى ديكتاتؤريزةى سةددام ِ دةره َينراء ،ئ َيستا لةقؤناغى طواستنةوةداية بؤ ديموكراسيكردن ،ئ َيوة تاضةندة طةشبينن بةوةى ئةم ديموكراسييةتةى ع َيراق دةطاتة دوامةنزَلطاى خؤىء بةرئةنجام َيكى ِرؤشنى دةب َيت.؟!.
ئةبوبةكر عةلى :ديموكراسى عيَراق هيَشتا لةدؤخيَكى ناجيَطيرى َ دةلةمةداية ،ئةطةرى ئةوة هةية ثاشةكشة لةبةشيَكى بكريَت ،كلتورى طشتىء ثاشخانى لةروانينيَكةوة فكرى هيَزة طةورةكانيش لةزياتر ِ هاندةرنين بؤ ئةوةى ديموكراسييةكة بةهةنطاوى خيَراتر طةشة بكاتء بضيَتة ثيَش ،ئةوةى لةئيَستادا لةعيَراقدا دةطوزةريَت ،هاندةرنيية بؤ طةشبينييةكى َ بةالم لةهةمانكاتدا ثاساويش نيية بؤ زؤر، َ ِرةشبينى تةواو ،بةلكو خوازيارى هؤشيارىء ليَثرسراوييةتى لةئةستؤطرتنة ،سةرةتاكان ذوانء َ َ لةوالتيَكى لةطةلداية ديموكراسيش ذارى خؤيان َ َ زؤرينةى عةرةبيدا كةسالةهاى سالة النكى هيَزيَكى ناسيؤناليستىء سؤشياليستى عةرةبى خؤسةثيَنةرء هةذموونخوازبووةء لةئاستيَكى َ قولدا ِرقوكينةى ضاندووةء ئيَستاش تواناى بةرطريكردنء شيَواندنى لةدةستنةداوةِ ،رةنجء قورسايى خؤى َ لةطةلداية ،بةداخةوة كلتورى سياسى عةرةب لةريزى ثيَشةوةى كلتورة ناديموكرسييةكانى ِ
سةرضاوة :كؤمارى ئيسالمى ئ َيران لةناوضةكةدا وةك بةربةست َيك لةبةردةم كرانةوةى ديموكراسيدا وةستاوة ،بةبؤضونى ئ َيوة ئةم ِرؤَلبينينةى ئ َيران تاكةى در َيذةى دةب َيت ،ئاية ئةطةرى هةَلطرتنء ت َيكشكاندنى ئةو بةربةستة لةاليةن ِرؤذئاواوة لةئاراداية.؟!.
بةبرواى من كؤمارى ئيسالمى ئيَران ئةبوبةكر عةلى: ِ َ ئيسرائيلء بةربةستى يةكةم نيية ،بةلكو بوونى ِ َ َ ثراطماتى ( )50سالى والتانى عةرةبىء سياسةتى ِ ِرابردووى خؤرئاواء تاوانى داطيركردنى ئةفغانستان لةاليةن سؤظييةتء ئةو دةرهاويشتانةى لةسةر ئاستى بزاظة ئيسالمييةكان ليَيى كةوتةوة بةربةستى يةكةمنِ ،راستة ئيَرانيش ثشتيوانى لةتةوذميَكى َ َ كةهةلطرى طوتارى اديكالى لةناوضةكةدا دةكات، ِر َ َ لةبنةرةتةوة ئةو بةرهةلستكاريية .بةالم ئةطةر ِ بزوتنةوانة زةمينةى طةشةكردنيان نةبوواية، نةياندةتوانى لةبؤشايدا قوتييان بكاتةوة ،ئةوةى لةئيَرانيشدا دةطوزةريَت ،تي َ َكةلةيةكة لةهةندآ ِر َ َ نةريَنيدا، دةسةالتى ديموكراسىء والةتى ديموكراسييةتى ئيَرانى طةرضى ضةندين ناتةواوى بةالم لةزؤربةى َ تيَدايةَ ، والتة عةرةبييةكان لةثيَشترة، هةرضؤنيَك بيَت ثيَشةواية لةبيناميكييةتى طةلى ئيَرانء دةورة ميَذوويةكانى ،سةرزةمينى ئارييةكان ئيَستا لةسةرءبةندى قؤناغيَكى تردايةءِ ،رةنطة
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
43
طؤرانى ناوخؤيى وةهابين زؤرى ثآ نةضيَت شايةتى ِ كةبةقازانجى ديموكراسييةتيَكى طةشةكردووى ثيَشكةوتودابين.
سةرضاوة :بؤ زياتر لةنؤزدة َ سال دةب َيت هةر َيمى دابراوة ،بة َ كوردستان ،لةدةسة َ الم التى ناوةندى ع َيراق ِ تاوةكو ئ َيستا ،نةتوانراوة دةسة َ الت َيكى ديموكراتء كؤمةَلطايةكى مةدةنى لةهةر َيمدا بونيات بنر َيت ،ئ َيوة َ لةطةل ئةو بؤضونةدانء بةربةستةكانى تاضةندة ديموكراسييةت لةهةر َيمدا لةضيدا دةبينن.؟!. ئةبوبةكر عةلى :ئةوةى دةطوتريَت بةشيَكى ِراستة، بةداخةوة بزوتنةوةى ناسيؤنالستى كوردى، زؤرطةورةى دةرفةتى اثةرينةوة لةدواى ِر ِ لةدةستداوة ،بةثيَضةوانةى ئةركة نةتةوةيىء ئةخالقييةكانيى سةرشانييةوةَ ، بالةكانى لةنيَو خؤيدا كةوتنة ملمالنيَيى خويَناوى ناديموكراسييةوة، كةدابةشكردنى هةريَمء تي َ َكةالوكردنى حيزبء حكومةتء دابةشكردنى دةزطا نيشتيمانييةكانء ثاشةكشةى ديموكراسى ليَكةوتةوة ،ئيَستاشى َ لةطةلدابيَت ديموكراسى لةهةريَمدا ثيَويستى بةخةباتء تيَكؤشانى زؤرة ،بؤ ئةوةى ببيَتة كلتورء َ هاوالتييانء بةهاكانى ببن بةشتى لةبيركردنةوةى بةتايبةتى نوخبةى فكرىء سياسىء ئابورىء سةربازى ،ديموكراسى هةريَم لةقؤناغيَكداية لةيةك بةرةخنةطرتنء هاندانة .بؤ ئةوةى كاتدا ثيَويستى ِ بةرؤذ دؤخة ناديموكراسييةكان بةرةء نةمان ِرؤذ ِ بضنء لةبرى ئةوة شانسى زياتر بخةينة بةردةم هيَزء كةسة ديموكراسيخوازةكان ،ثاشماوةكانى قؤناغى ِرابردوو لةبةدامو دةزطايىء نيشتيمانى نةكردنى هيَزى ثيَشمةرطةء دةزطاكانى ثؤليسء َ َ طةندةلىء خراث هةوالطرىء ئاسايشء دةزطاكانى َ بةكارهيَنانى دةسةالت بؤ قازانجى شةخسىء طةراندنةوةى توندوتيذى بؤ حيزبىء مةترسى ِ كايةى سياسىء ثاشماوةى دابةشبوونى ئيدارىء مالى بةبةربةرستى سةر ِريَطاى دادةنريَت ،ئةوة جطةلةوةى ثةرةدان بةفةرهةنطى ديموكراسى خوازيارى ِريفؤرمى ذيانى حيزبايةتىء بةهيَزبوونى َ كؤمةلى مةدةنىء ِريَسايى نويَيى دامء دةزطاكانى َ طةمةى سياسىء هؤشيارييةكى نويَيى كؤمةاليةتىء فةرهةنطيية.
َ ؤذهةالتى كوردستان، ئةبوبةكر عةلى :هيَزةكانى ِر َثةردةبن، ي ت نيطةرانيدا بةدؤخيَكى ناسروشتىء ِ ضاالكىء كارء بازنةكانى سنورداربوونى ثةنطخواردنةوةى ناوخؤيىء نائوميَدىء مانةوةى بةشيَك لةو كلتورة حيزبىء سياسييةى ناتوانيَت ضوارضيَوةيةك بؤ مومارةسةكردنيَكى جياوازى ثيَشكةش بكات ،بونةتة هؤى ثارضة ثارضةبوونء لةبةريةك َ َ خةمالندنى هةلوةشاندنةوةيان ،كةئةوةش ستراتيذيَكى هاوبةشى كاركردن لةئيَستادا قورستر َ لةطةل ئةطةرى هةر دةكاتء توانايى بةيةكةوة ذيانيش طؤرانكارييةك الوازتر دةكات ،جؤريَك لةنائوميَديش ِ دابرانييان ديارة دةكات، دروست جةماوةر بؤ ِ َ لةكؤمةلطاى خؤيان كاريطةرى زؤرى هةية بةسةر بارءدؤخى نيَو خؤيياندا ،سنوردارى دةستكةوتء ئةور َ ؤلةى دةشبينين لةالى خؤيانةوة بةخراث ِ بؤسةر ثةيوةندى ِريَكخراوةيى هيَزةكان دابةش دةبيَت ،ئةوةى دةبينريَت جؤريَك َ تؤلةكردنةوةية لةريَيى ئازاردانى جةستة سةرةكييةكةء سنيية لةخؤِ ، خستنة سةر ميَذوو دروشمةكانى ،كةلةئيَستادا نازانين بةض ئاقاريَكدا دةضيَتة ثيَشِ ،رونيشة هةموو ئةوةى دةبينريَت لةثةرتةوازةيىء شثرزةيىء َ ناكؤكى َ لؤكالىء بةلطةية لةسةر هةندآ شوناسى َ خوار ئةو ،ئةطةرضى لةهةموو حالةتيَكدا لةبةرطى ناسيؤنالسيزمء ِريفؤرمخوازيدا دةخريَتة ِروو.
سةرضاوة :لةكوردستانى باكور جو َ النةوةيةكى لةثال جو َ َ النةوة ضةكدارييةكة، سياسى هةية هةَلسةنطاندنتان بؤ كارى سياسى كوردةكانى باكور ضيية.؟!.
ئةبوبةكر عةلى :لةسةر ئةم بابةتة زؤر شتم نوسيوةء بةشيَك لةكتيَبى سيَهةم زنجيرةى (ناسيؤناليزمء (لةثرسى بةناوى كوردى). ناسيؤناليزمى بيناكردنةوةى نةتةوةء ناسؤناليزم لةكوردستاندا) بؤ ئةوة تةرخانكردووة ئةوةندةى بةدواداضونم بؤ بارودؤخى ئةوانة كردبيَت ،دةبيَت زؤر بةقورسايى يةكةمييان بخةينة سةر خةباتى سياسىء بةديديَكى َ هةلبسةنطيَنينةوة، ِرةخنةطرانةوة ِرابردوى خؤيان لةدياريكردنى هةنطاوى هاوثةيمانييةكاندا ووردتر بين ،ثشتيوانى لةو هةنطاوانة بكةن كةبةقازانى فراوانبوونى ثانتايى ديموكراسىء لةبةرزوو كةوتنى سةرضاوة :ت َي ِروانينتان بؤ حيزبة سياسييةكانى ثايةكانى كةماليزم تةواو دةبن ،ضونكة ئة دؤخانةى ِرؤذهة َ دابرانيان لةجةماوةر لةو سياسييانة دةكةونةوة ،زةمينةء شانسيَكى الت ضيية ،ئاية مةسةلةى ِ تاضةندة كاريطةرى هةية بؤ سةر ت َيطةيشتنيان بؤ طةورةترء سازطارتر دةخاتة بةردةستى ئةوانة بؤ لةرؤذهة َ الت.؟!. ثةرةدان بةخةباتى جةماوةرىء مةدةمييانة لةثيَناوى كؤمةَلطاى كوردى ِ 44
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
بةدةستهيَنانى مافيَكى زؤرترى نةتةوةيىء سياسى، بةديموكراتيزةكردنى زياترى هيَزء ضاالكيية كوردييةكان خويَندنةوةيةكى نوآ بؤى بؤ واقيعى َ كؤمةلطا طرنطة ،بؤئةوةى زؤرترين هيَزء ضاالكى ئايدؤلؤذييةوة بةجياوازى ئينتيمايى سياسىء لةضوارضيَوةى ستراتيذيَتيَكى هاوبةشدا سازبدريَت، َ قولكردنةوةى طيانى دوذمنكارىء بةدومنكردنى بةرامبةرى سياسى نةتةوةيى لةهةندآ ئاستدا بةزيانى ئةجيَندا كورديةكةوة دةشكيَتةوةء ضارةسةركنيشى زةحمةت دةبيَت ،بةطشتى ثيَم واية تيَكؤشانى ئةوان ثآ دةنيَتة ناو قؤناغيَكى نويَوةء لةرووانطةى بةرةء ثيشضونى لةقؤناغى ئايندةشدا ِ ئةو خةباتةوة ثرسيارى جدى لةوةزيفةى ضةكى كوردى لةو بةشةى كوردستان بكريَت.
سةرضاوة :بةش َيوةيةكى طشتى ئايندةى كؤمةَلطاى كوردةوارى لةهةرضوارثارضةى كوردستاندا موَلكى ك َيية؟!( ،حيزب يان خةَلك)( ،ديموكراسيخوازان) يان (ئاينثةروةرء ثياوانى دينى) .هؤكارى ئةوانة ضيية.؟!.
ئةبوبةكر عةلى :بةطشتى ئةطةر ديموكراتى لةئارادا بيَت َ مولكى هةموان دةبيَت ،بةجياوازى قورساييانةوة، َ لةطةل بونى ئازادى سياسىء دوركةوتنةوة لةديديَكى
ناديموكراسى بؤ ناسيؤناليزمء سكؤالريزمء ئاينء ئاينخوازانى ديموكراسىء ديموكراتخوازانى َ كؤمةلطا ِريَزطرتوو لةشوناسى ئيسالمى زؤرينةى دةتوانن ِر َ َرن. ؤليَكى طةورة بطي ِ
اثةرينى 1991لةهةر َيمى كوردستاندا ،بةر سةرضاوة :لةدواى ِر ِ ثرؤسس َيكى قوَلى دذايةتيكردنى ه َيزة ئيسالمييةكان دةكةوين، ِ وةبةدانراوى ه َيز َيكى ديكةى دةرةوةى هةر َيم هةذماردةكران، ئةمةش لةكات َيكدابوو كةبةرةيةكى ئيسالمى ضةكدارى ميانرةوى ئيسالمى هاتنة ئاراوة ،ئاية لةئارادابوو ،ه َيز َيكى ِ ناسةقامطيرى ِرةوشى كوردستانء نةبونى طوتارى ديموكراتى بوو وايكردبوو ه َيز َيكى ضةكدارى ئيسالمى بونى هةب َيت، ياخود ئةو ه َيزة ئيسالميية بؤخؤيان بةرةيةكى يةك ئاراستةى فكرء اليةن َيكبوون كةديموكراتيزةبونيان قةبوَلنةدةكرد.؟!.
ئةبوبةكر عةلى :تؤمةتباركردنى هيَزة ئيسالمييةكان بةدروستكراوى هيَزة دةرةكييةكان لةقؤناغيَكى ِرابردوى هةريَمى كوردستاندا بةشيَكبوو لةو كوردستانى ثاشاطةردانييةى ناسةقامطيرىء ناوزراندنء تؤمةت طرتبووةوة ،كةيةكتر شكاندنء ِ بؤدروستكردنى هيض سنوريَكى نةهيَشتبوةوة َ بةالم خؤشبةختانة ئيَستا ئةو َثةرى نةكات، كةتي ِ ثروثاطةندانة كةمبونةتةوةء، جؤرة ليَكدانةوةء ِ
بةشيَكبوو تؤمةتباركردنةى ئةو ضونكة ثرءثاطةندةى سياسىء جةنطى َنانى ي لةبةكاره ِ دةرونى ،دذبةيةكبوونء تينوبون بؤ بةخائيندانانى يةكترء ،سةرئةنجام ليَسةندنةوةى ِرةوايةتى نةتةوةيىء ياسايىء هيَنانةوةى بؤليَدان ياخود َ لةقالبدان، ثةراويَزخستنء سةركوتكردنء ِ َ َ ئيسالمييةكان وةك هيَزةكانى ديكة هةلقوالوى َ َ كؤمةلطاى خؤيانن ،هةر بيركردنةوةيةكيش والتء لةروى زانستييةوة بةئاسانى لةدةرةوةى ئةمة ِ لةخؤطومراكردنيشى تيَداية، ناضةسثآء جؤريَك ِ َ دةطةريَتةوة سةرهةلدانى هيَزى ضةكدارى ئيسالمى ِ بؤ كؤتايى هةشتاكانء سةرةتاى نةوةدةكانى ئةو دةيةية لةسةدةى ِرابردوداء كادانةوةبوو بةرامبةر َ بةزولمء زؤرى سياسةتى دذى كوردانةء دذى ئيسالمييةكان لةاليةن بةعسييةكانةوة ،دواى اثةرينيش بةداخةوة لةضوارضيَوةى ئاذاوةى ِر ِ َ لةشةرى ناوخؤ كةبةهةلةى ناوخؤيدا بوبةبةشيَك ِ ستراتيذى تةوذمى ئيسالمى ضةكدارى دادةنريَت، شةرى نيَوان دوو خودى ئةو كةشء هةوايةى ِ زلهيَزةكةء بضوكبونةوةى ثانتاييةكانى ديموكراسىء بةيةكةوة ذيانء َ بالوبونةوةى كلتورى توندءتيذىء زةمينةيةكى باشى بؤ طةشةكردنى توندوتيذى ئيسالمى خؤشكرد ،دةنا طةر هةريَم لةسةرةتاوة بةوجؤرة دةستى ثيَنةكردايةء بةردةوام بواية زؤريَك لةو كيَشانة نةدةهاتنة ثيَشء ئيسالمى ضةكداريش زوتر بةحوكمى ئيشكردن لةضوارضيَوةى دامء بةخؤطؤرين دةبوو ،ضونكة دةزطاء ياسادا ناضار ِ َ ئةوة سةرةتايةكبوو لةيةكةم هةلبذاردنى هةريَمى كوردستاندا دةكرا ،ئةمة ببيَت بةسةرةتايةكى طونجاء بؤ ديموكراتيزةكردنى هيَزةكانى هةريَم ،ضونكة بةطشتى بةئيسالمىء نائيسالمييةوة بةطويَرةى َ بةالم ئةطةر ثيَويست ديموكراسى بوونى نةبوو، شةرى ناوخؤ نةبواية دةتوانريَت لةو ِرةوشة ئيشى ِ َ توندرةوى لةهةرةشةكانى كؤمةلطا زؤرتر بكريَتء ِ ِ ئيسالمىء عةلمانىء حيزبى دور بةدوربيَتِ ،راستة كلتورى ديموكراسى بةهيَزة ئيسالميية ضةكدارةكان بةالم دؤخةكةش زةمينةى َ زؤر ئاشنا نةبووَ ، زالبونى ضةكء هيَزء توندءتيذى خستة بةردةم هةموانء لةبةشةى هيَزة ئيسالمييةكان... ***
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
45
َ فازل عومةر:
كؤمةلَطايةك دامالَراو لةسياسةت و سيستمى سياسى راندنى قؤناغ و طةيشتن بة ناتوانيَت باس لةتيَثة ِ قؤناغى مةدةنى بكات ديدارى :هةلَؤ ئةبوبةكر
فازيل عومهر راويَژكاری سهرؤكی حكومهتی ههريَم بؤ كاروباری ريَكخراوهكانی كؤمهَلی مهدهنی لةم ديدارةدا تيشك دةخاتة سةر ميَذووي َ َ كؤمةلى مةدةني و ئةو مةرجانةى كة سةرهةلداني برةخسيَن بؤ دةركةوتنى ريَكخراوةكاني ثيَويستن ِ 46
َ َروانينى خؤيةوة كؤمةلى مةدةني؛ هةروةها لة تي ِ َ كؤمةلى مةدةني و كاريَطةريان لة ريَكخراوةكاني َ دةخاتةروو .لة دريَذةى كؤمةلطاى كوردى سةر ِ ديدارةكةدا باس لة كاريَطةرى ئةم بةشةى كوردستان لةسةر بةشةكاني ديكة دةكات....
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
قسهو باس َيكي زؤر دهكر َيت سهبارهت به زاراوهي "كؤمهَلي مهدهني" ،بهلاَ م تاوهكو ئ َيستا نهتوانراوه پ َيناسهيهكي يهكگرتووي بؤ بكر َيت؛ به بؤچوني ئ َيوه چهمكي "كؤمهَلي مهدهني" چي دهگهيهن َيت و پ َيكهاتهكاني كؤمهَلي مهدهني چين و له چ كؤمهَلگايهكدا زهمينهي سهرههَلداني كؤمهَلي مهدهني بهرقهرار دهب َيت؟ َ لةوةالمى ئةم ثرسيارةدا نةتوانم شتيَكى رةنطة َ نوى وةك ناساندن يان باشتر بليَم ثيَناسة بؤ ضةمكى َ َ كؤمةلطةى مةدةنى( )Civil Societyثيَشكةش بكةم ،ضونكة ئةوانةى ثيَش ئيَمة لةم بارةيةوة َ هةولى بيريانكردؤتةوة و ئةوانةى دواى ئيَمةش ثيَناسةكردنى ئةم ضةمكة دةدةن لةبارى جوينةوة َرانين و دوونيا بينية و دووبارةكردنةوةى ئةو تي ِ َ جياوازانةدان كة بةدريَذاى ميَذووى مامةلةكردن َ لةطةل ئةم ضةمكةدا طوزارشتيان ليَكراوة و َ خراونةتةروو...ئةطةر بمانةويَت ليَكؤلينةوةيةكى ِ َ َ كؤمةلطةى قولتر بؤ تيَطةيشتن لة ضةمك و جةوهةرى مةدنى بكةين ،رةنطة بطةينة ئةو هةقيقةتةى كة لةكات و ساتة جياوازةكانى ميَذووى ذيانى بةشةريدا سيماى َ لةطؤراندابووة ،بؤيةش كؤمةلطةى مةدةنى بةردةوام ِ لةكاتيَك بؤ كاتيَكى تر دةتوانريَت هةست بةجياوازى ئةو ثيَناسانة بكريَت كة زؤرترينيان كةوتوونةتة ذيَر كاريطةرى ئةو قؤناغ و ذينطة و بارودؤخةى َ بةدلنياييةوة ناتوانين ثيَناسةكةى تيادا كراوة ،بؤية بطةينة ثيَناسةيةكى يةكطرتوو. َ تةنانةت لةثةيوةند بة ميَذووى سةرهةلدانى ئةم ضةمكة بيروبؤضوونى جياواز هةية ،رايةك هةية ثيَى واية بؤيةكةمجار "جؤن لوك" قسةى لةبارةى ئةم َ ضةمكةوة كردووة َ كؤمةلطاي سياسي بةالم ئةو وةك بةكاريهيَناوة ،بؤضوون هةن كة دةركةوتنى ئةم َ طؤرانكارييةكانةوة كؤمةلطاية دةبةستنةوة بة قؤناغ و ِ بؤ نموونة لة بةريتانيا بؤ سةركةوتنى شؤرشى دةستوورى َ سالى ()1886ى زاينى و لة ئةمريكا بؤ َ سةركةوتنى شؤرشى سةربةخؤى ئةمريكا لة سالى ( )1776زاينى و لة فةرةنسا بؤ سةركةوتنى شؤرشى فةرةنسى َ َرنةوة. سالى ()1789ى زاينى دةطي ِ َ كؤمةلطاى تةنانةت ئةو كةسانةى كة بةبيريارانى بيرورايان جياوازبووة ،لةوانة: مةدةنى ناو دةبريَن ِ "تؤماس هؤبز"ى فةيلةسوفى بةريتانى ثيَى وابوو كة سةرةتاى ذيانى مرؤظ بارطاوى بووة بة رؤحى ناضاردةبى شةرةنطيَزى و دواى كيَشمةكيَشيَكى زؤر َ
َ كؤمةاليةتى) بةريَت ،تا ثةنا بؤ(ئاشتى و ثةيمانى طؤرينةوة تي َ َكةالوبوونى ا بيرور بةلةيةك طةيشتن و ِ ِ َ كؤمةلطاكان طةشة بة رةوت و ثيَشكةوتنى توانا و َ دةسةالت داب و نةريتةكانيان بدةن ،بةمةش بيرؤكةى َ سةرى َ َ (كؤمةلطاى مةدةنى) دامةزرا .بةالم هةلداو "جؤن لؤك"كة فةيلةسوفيَكى ترى بةريتانى بوو ئابوورى كردبووة مةحةك و الى رةهةندى َ وابوو هةموو تاكةكانى كؤمةل ثاش ئةوةى دةبنة خاوةنى سامان و بارى دارايييان بةرز دةكةنةوة، دةرؤن تا بةهؤى بةروة سيستةمى بازاى ئازاد ِ ملمالنيَى ئابورييةوة بة دةسكةوتى زياتر بطةن و بةمةش دةتوانن دةست بةسةر بازارةكاندا بطرن و َ َ ووالت بطرنةدةست و بناغةى دةسةالتى ئابوورى لة َ دابريَذن .كةضى "مونتيسكيؤ" طؤمةلطاى مةدةنى ِ َ كؤمةلطاى مةدةنى بيرمةندى فةرةنسى لةبةديهيَنانى َ بةبرواى ئةو لة هةر كؤمةلطايةكدا، ياسا دةكاتة بنةما ِ َ َ َ دةسةالتى ياسا بةرقراركرا و كؤمةلطا لة دةولةت جيا كرايةوة و تةرازووى هيَزى نيَوان هةر دووكيان َ كؤمةلطاية دةوتريَت (مةدةنى). راطيرا ئةو كات بةو فةيلةسوفى سويسرى "جان جاك رؤسؤ" ثيَى واية َ َ لةطةل "خؤيان"دا كؤمةل ثةيمان تا ئةندامةكانى َ نةبةستن و بؤينياتنانى ئةو كؤمةلطاية بةربةستةكانى َ كؤمةاليةتيةكانيان داب ونةريةت و كةلتورى بنةما َ كؤمةلطاى مةدةنى ئةستةمة نةشكيَنن ،دةركةوتنى و فؤرمولةنابيَت .الى "ئادم سيمس" فةيلةسوفى بةريتانياى ضينايةتى وةك بنةمايةك بؤ بةديهيَنانى َ كؤمةلطاى مةدةنى دادةنيَت ،راى واية ئةطةر لة هةر َ كؤمةلطايةكدا كاركردن دابةشكرا بةسةر تاكةكاندا َ كؤمةلطاكة خؤى ريَكدةخات و دةبيَتةمايةى بازارى ئازاد ،بةدةركةوتنى بازارى دةركةوتنى ِ َ ئازاديش بنةماكانى كؤمةلطاى مةدةنى دادةمةزريَت. َ "هيطل" بيرمةندى َ َ كؤمةلطا ئةلمانى سةرلةبةري َ َ كؤمةلطاي مةدةني و بنةمالةو سي ثانتايي بةسةر َ َ دةولةتدا دابةشدةكات" .ماركس"فةيلةسوفيَكى ترى َ ئةلمانى ية و ناوبانطيَكى طةردوونى هةية و خاوةنى كتيَبى بةنرخى سةرمايةية باسى لة دابةشكردنى َ كؤمةلطا كردووة لة سةر ملمالنيَى تؤيَذةكانى برواى بة )، سةرمايةدار و ؤليتار ثر ( َذى ي تؤ هةردوو ِ ِ َ ثرؤليتار دةسةالت لة دةست ماركس هةتا تؤيَذى ِ َ سةرمايةدارةكان وةرنةطرن كؤمةلطاى مةدةنى َ دةسةالتى برواى واية لةذيَر بةدى نايةت ،ضونكة ئةو ِ َ كؤمةلطاى مةدةنى سيستةمى سةرمايةداريدا
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
47
بوونيَكى نية ،فةيلةسوفى َ ئيتالى "ئةنتؤ نيؤطراميشى" َ كؤمةلطاى سؤشياليستى الى وابوو ثاش دةركةوتنى َ كؤمةلطاى مةدةنى دةرةكةويَت. بنةماكانى طةرانةوة رةنطة بطوتريَت ئةم طيَرانةوة ميَذوويية و ِ بؤ بيريارانى ئةم بوارة بؤضى؟ َ هةلبةت لةو ثيَناوةدا كة بيسةلميَنين نةبوونى ثيَناسة و دنيابينيةكى يةكطرتوو َ كؤمةلطاى مةدةنيدا شتيَكى لةناساندنى ضةمكى َ َ لةطةل ئةوةشدا ناكريَت دامالراو لةو سروشتية... بنامايانةى كة لةميَذوودا و بةثيَى ئةو هةلومةرجةى بيريارانى ئةم بوارةى تيابووة بيَين و ثيَناسةيةك دابتاشين كة بارطاوى نةبيَت ثيَيان ،ئةو ثيَناسةيةى كة بؤ ئةم سةردةمة مةئلوفة و زياتر لةاليةن َ كؤمةلطةى مةدةنيةوة بةكار ضاالكوانانى بوارى َ دةهيَندريَت زياتر نزيكة لة خويَندنةوةكةى"هيطل" كة َ َ كؤمةلطاية لة نيَوان دوو سةر زةميندا دةليَت :ئةو َ َ كة"بنةمالةو دةولةت"ة جيَطير دةبيَت و لةبةر ئةو َ كؤمةاليةتييةي كة هةيةتي دةبيَتة ريَكخةري طرنطيية َ ذياني ئابووري كؤمةلطا ،واتة سيستميَكي تازة لة َ َ كؤمةاليةتي لةخؤ دةطريَت كة مرؤظةكان عةدالةتي
لة سايةيدا هةست بةبةختةوةري و حةسانةوةي ريَذةى دةكةن ،هيَطل بةم خويَندنةوةية تواني َ َ بةربالوتر بكات و كؤمةلطاي مةدةني بازنةكاني َ تيَطةيشتنيَكي زانستيانة لة ئاستي كؤمةلطاي مةدةنيدا دروست بكات .ئةو نةك تةنيا رةهةندى ئابووري، َ َ دةسةالتةكاني لةناو بةلكو تةواوي ريَكخراوةكان و َ كؤمةلطاي مةدةنيدا جيَكردةوة ،تواني ضوارضيَوةي َ رايةليَك لة ثيَوةندي زيندوو لة نيَوان ضةمكةكاني َ كؤمةلطاية دروست بكات. ناوةوةي ئةم َ لةمرؤدا مةبةست كؤمةلطاي مةدةني لةوة سادةتر ِ َ بريتية لة سةرجةم ئةو دامودةزطا كؤمةاليةتي و َ بةريَككةوتني ئازادانةي ريَكخراوانةي كةوا كؤمةلطا ِ خؤي بؤ ثاراستني بةرذةوةندي خؤي لةسايةي َ َ هةولى ثيَشخستنى دةولةتدا دروستيان دةكات َ َ سةرجةم بوارةكانى ذيانى كؤمةالنى خةلك و َ كؤمةلطاكةيان دةدةن ،بةمةبةستى بنيادنانى َ كؤمةلطايةكى ثيَشكةوتووى هاوضةرخ ،كة ريَز َ كؤمةل بطريَت لة سةرجةم تاكةكان و تويَذةكانى و ئةركةكانيان بؤ ديارى بكات و مافةكانيان بؤ َ كؤمةلطايةكة دةستةبةر بكات و بثاريَزيَت ،ياخود خزمةتطوزاري و ثيَداويستيةكاني ذياني ئةنداماني خؤي بةضاكترين شيَوة دابين دةكات و لةم َ كؤمةلطايةدا دامودةزطاي جؤربةجؤري تياية كة 48
َ دةولةت. دةبنة ناوةندي نيَوان خيَزان و ئايدؤلؤژيا بهگشتي و ئايني ئيسالم به شيَوهيهكي تايبهت چهنده ريَگرن لهبهردهم كؤمهَلي مهدهني لهو ريان پيَيان ههيه؟ كؤمهَلگايانهي كه زؤرينهيان باوه ِ بؤئةوةى تووشى ئيشكاليةت و تي َ َكةل كارى نةبين باشترة ئايين بةموجةردى وةربطرين ،ضونكة ئايدؤلؤذيا ضةمكيَكى شموليترة و رةنطة ئاستى فراوانيةكةى ئةندازة نةطيريَت ،هةروةها باشترة َ كؤمةلطاى مةدةنى ئايين و كاريطةرى لةسةر َ يان لةثوةندى نيَوان ئاين و كؤمةلطاى مةدةنيدا ئامادةيى ئايين لةضوارضيَوة نةدةين بة زيادكردنى َ بةلكو ثاشطرى "ئيسالم ،مةسيح ،يةهود...هتد"، بروانين. لةكاريطةرييةكانى ئايين وةك ئايين ِ لةمبارةيةوة راى جياواز هةية كة هةريةكيان َ هةلطرى بةشيَك لةراستين و راستى رةها الى هيض
كام لةو دوو راية نية ،راى يةكةم ئةوةى كةثيَى َ كؤمةلطاى مةدةنى لةثيَناويدا واية ئةو ئامانجةى َ ديَتةبوون يةكسانة لةطةل ئةوةى كة ئايين داواى دةكات ،روونترى بكةينةوة ئةم راية ثيَى واية لةهةر كات و شويَنيَكدا سةنديكايةك ياخود ريَكخراويَك دروستبوو ئةوا لةثشتيةوة ناعةدالةتيةك يان َ مامةلةيةكي نائةخالقي كراوة ،كاتيَك ريَكخراوي مةدةني دروست دةبيَت كاتيَك سةنديكاي كريَكاري َ كؤمةلطا (كريَكار ،فةرمانبةر، دروست ئةبيَت كة نابينا...هتد) بضةوسيَنيَتةوة يان هةست بكات كة َ مامةلةيةكي مافيَكيان خوراوة ،ماف خواردنيش نائةخالقية ،ئيتر هةر ريَكخراويَك و سةنديكايةك دروست دةبيَت ،دروست مةراميَكي ئةخالقي هةية، َ ئةسلى ئايين وةك ثةياميَكى ئاسمانى لةو كة خودى ثيَناوةدا ئاراستةى سةرزةوى كراوة كة كؤتايى َ مامةلةكرنى بةضةوسانةوة بهيَنيَت و بةربطريَت بة نائةخالقيانة .ئةم ِراية زياتر الى ئةو كةسانةوة دةردةضيَت كة اليةنطرانى ديين و وةك ريفؤرمخوزى ئايينى خؤيان دةناسيَنن ،رةنطة "د.عبدالكريم سروشت" نمونةيةكى ديار رفؤرمخوازانى ئاينى بيَت َ هةولى داوة كة ئاشتبوونةوةيةك لةنيَوان ئايين و كة َ كؤمةلطاى مةدةنيدا بكات. َ بةالم راى دووةم بؤضوونى ئةو كةسانةية كة َ كؤمةلطا مؤديَرن و ثيَشكةوتووةكان، بروايان واية ِ َ َ كؤمةلطا لة سيكؤالرةو كؤمةلطاطةليَكي بريارة مؤديَرنةكانيشدا بةشيَوةيةكي طشتي ئةم ِ ثةسةندكراوة كة سيكؤالربوون بةواتاي جيايي
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
َ بروا واية كة ئايين لةدةولةت ديَت ،تا ئةو ئةندازيةى ِ سرينةوةي ئايين نية لةبواري تةنها سيكؤالربوون ِ َ بةلكو بةماناي بةرتةسككردنةوةي سياسةتدا، َ هةذموني ئايينة لةكؤمةلطاي مةدةني و لةكلتور و لةو يذدان و شوناسي تاكةكةس دا ،دوابةدواي ئايين هةذموني بةسيكؤالربوون، رةوتي َ لةكؤمةلطاي مةدةني دادةبةزيَت ،ئةداي ئابووري، ثةروةردةو فيَركردن و راطةياندني طشتي ،حيزبة سياسييةكان و يةكيَتيية ثيشةييةكان و دامةرزاوة كلتوري و هونةرييةكان ،خؤشطوزةراني و كات بةسةربردنةكان ،بةوشيارييةوة لةدةستتيَوةرداني ثةيرةو ئايين دةثاريَزريَن ،ضاالكيية مةدةنييةكان ِ ملكةضي ياساو ريَساي مةدةني دةبن نةك شةريعةت و فقة ،هةتا تازةطةري و مؤديَرنيَتي بةهيَزترو ثتةوتر َ لةكؤمةلطاوة بةرةو بواري تايبةتي بيَت ،ئاين زياتر و كةسيي َ ثالي ثيَوة دةنريَت و لةبواري كلتوري كؤمةلطادا ،ئاين َ َ رؤلي سةرةكي و بنضينةيي خؤي لةدةستدةدات. ذمارةيةكي زؤر لةريفؤرمخوازاني ئايني و رؤشنبيراني سيكؤالر كة اليةنطري لةجيايي ئايين َ باوةرةدان كة ناكريَت لةدةسةالت دةكةن هاوكات لةو ِ َ َ وةالمي كؤمةلطا لةئايين ثاكبكريَتةوة ،ضونكة ئاين ثيَويستييةكي هةميشةيي مرؤظايةتي دةداتةوة ،ئةم بؤضوونة ثشت بةدوو ثيَش طريمانةي فةلسةفي ئةنترؤثؤلؤجي فةلسةفي و فةلسةفةى سؤسيؤلؤجي دةبةستيَت ،يةكةم ئةوةي كة هةر تاكيَك بؤ هةبووني خؤي لةم جيهانةدا ،ماناو ئامانجيَك دةخوازيَت، مرؤظةكان بةطشتي هةبووني خؤيان لةم جيهانةدا بةبي هؤ نازانن ئايين ئامادةبووني مرؤظ لةجيهاندا َ َ لةطةالَلةيةكي طةردووني ويَنادةكات كة بةبةشيَك ئةفريَنةرو خؤلقيَنةريَكي هةية .ئةفريَنةريَك كة بةوشياري و ئاطاوة دواي ئامانج و مةبةستيَك كةوتووة ،مرؤظ لةم َ طةالَلةدا ثيَطةو ثلةيةكي تايبةتي هةية ،مرؤظ بةشيَوةيةكي سروشتي بير لةرزطاري َ بةالم لةدةرةوةي ئايين ريَطايةك بؤ دةكاتةوة رزطاري نابينيَتةوة. ثيَش طريمانةي سؤسيؤلؤجانةكةش ئةوةية َ لةكؤمةلطايةكدا كة مرؤظةكان بؤ ثيَكةوة ذيان ثيَويستيان بةبنةماي ئةخالقي هةية ،باشترواية كؤمةلطا دةهيَ َ َ َليتةوة ،سيستميَكة بليَين ئةو ئامرازةي لةبةها هاوبةشةكان ثيَكهاتووة كة وةكو ضيمةنتؤ َ كؤمةلطا دةثاريَزيَت ،ئةو شتةي ئيَمة ثيَكبةستةيي
َ "كؤمةلطا"ي بؤ دياري دةكةين لةهةمان ناوي سيستمي ئةخالقي ثيَكهاتوو ،ئايين لةضاخي مؤديَرندا دةتوانيَت بةباشترين شيَوة مادةكاني ئةو َ كؤمةلطايةكي ضيمةنتؤية ئامادة بكات ،ئيَستا ئةطةر َ هةمةرةنطي مؤديَرن نةيةويَت تةنها ئالؤزو ِ بةيةكيَك لةئاينةكان ثيَطةيةكي تايبةت ببةخشيَت، َ كؤمةاليةتي دةبيَت توخمة ريفؤرمخوازاني َ سةرةكييةكاني ئاين هةلبذيَرن و بةشيَوةي "ئاينيَكي َ كؤمةلطاي بكةن. مةدةني"ثيَشكةشي ئةو دوو ثيَش طريمانةيةي لةسةرةوة باس كرا، لةاليةن هةموو بيرمةنداني ضاخي مؤديَرنةوة َ قبولنةكراوة .ضةند لقيَك لةفةلسةفةي مؤديَرن لةو باوةرةداية كة َ رؤلي "مانا بةخش"ي ئايين بؤ ثاراستني ِ هةرةشانةي كة بووني مرؤظة لةمةترسييةكانو ئةو ِ باوةرمةندي َكي ي سيستم هةية ،طةر ئايين يان ِ لةرووي رؤحييةوة ميتافيزيكي بووني نةبيَت ،مرؤظ ِ ئاوارة دةبيَت. َ سةرةراي ئةوةي ثيَطةو لةكؤمةلطاي مؤديَرندا ِ ثلةي مةعريفةناسانةي بانطةشةي ئايين بةرامبةر هةلنةطرةكاني زانست َ بةتيؤريية طومان َ كالبووةتةوة، َ بةالم كاركردني مانا بةخشي ئاين هيَشتا لةويذداني تاكةكةسيدا ئامادةبوويَكي بةهيَزي هةية ،سةبارةت بةثيَش طريمانةي سؤسيؤلؤجانةي "سيستميَكي َ كؤمةلطا بةثيَويست دةزانن بةهاي" بؤ ثاراستني َ َ باوةرةدان كةكؤمةلطا بةالم رةخنةطران لةو ِ تةنها "سيستمي ثيَكبةستةيي بةهاكان" نييةَ ، بةلكو َ َ كؤمةاليةتي كلتوريية كة كؤمةلةيةكي ئابووري و َ هةلطري ناكؤكييةكان و ليَكدذييةكانةو ضين و تويَذي جياواز بةرذةوةندي جياوازي تيَداية و كلتوريش َ كؤمةلطايةدا بؤخؤي بةسةر وردة كلتورطةليَكي لةم جوراجؤرو زؤرجار لةيةكدذيشدا دابةشدةبيَت، َ كؤمةاليةتييةكان لةكاركردة رةوابووني سيستمة ئابووري و سياسي و ئايدؤلؤذييةكانيانةوة سةرضاوة دةطريَت نةك لةسيستمة ئةخةالقييةكانيانةوة. زؤر بةكورتى طومان لةو راستييةدا نيية كة مرؤظةكان بةهؤي ثيَويستي ثيَكةوةذيان ،هيض كاتيَك َ لةكؤمةلطادا بةبي سيستميَكي ئةخالقي ناتوانن َ َ َ لةكؤمةلطاي مؤديَرندا سيستمة بةالم ذيان بكةن، ئةخالقييةكان بةتةنها بؤ ضوارضيَوةي ئاين كورت ناكريَنةوة. َ َ راي ئيَوه كؤمهلگاي كوردي كه كؤمهلگايهكي به ِ داگير و دابهش كراوهو تاوهكو ئيَستا بهها
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
49
َلهكيهكان تيَدا َ خيَ زاله ،تا چ رادهيهك زهمينهي سهرههَلداني "كؤمهَلي مهدهني" تيَدا رهخساوه؛ ئهو ريَگايانه چين كه دهبنه هؤي ئهوهي له كوردهواريدا كؤمهَلي مهدهني دروست ببيَت؟ َ َ َ هةالتية، كؤمةلطايةكى رؤذ كؤمةلطاى كوردى ضرتريشى بكةينةوة هةريَمى كوردستان ئةطةر زؤر ِ َ لةكؤمةلطاى كوردى وةربطرين وةك بةشيَك كةزةمينة و دةرفةتى ئةوةى بؤ رةخساوة كة
فؤرمةوة تةماشا لةرووى ِ ئةطةر ِ بكةى كؤمةلَطاى كوردى خاوةنى
سيماكانى كؤمةلَطةيةكى مةدةنيةَ ، بةالم لةجةوهةردا نةيتوانيووة ببَيتة خاوةنى َ بةبرواى من ئاوها كؤمةلطايةكِ ، َ وطةاللَةبوونى كؤمةلَطةى فؤرمةلةبوون مةدةنى وابةستةى ذيَرخانَيكى ئابورى ثتةو و سةقامطيربوونى بارودؤخى ئابووريية كة لةئَيستادا غيابى هةية. كاربكات لةسةر بةهيَزكردنى بنةماكانى بةديهيَنانى َ كؤمةلطايةكى مةدةنى ،ئةوا ثيَشوةخت ئةبيَت لةرووى ميَذووييةوة ئةو قؤناغة ديارى بكةين كة ِ َ َئةثةريَت ،بؤ ئةم كؤمةلطاية تيايةتى و ثيايدا تي ئةم ِ مةبةستة ئةبيَت ثيَوةريَكمان لةبةردةستدابيَت و باشترين ثيَوةريش كة بتوانين سودى ليَوةربطرين َ كؤمةلناسى مةعريفةية كة بةثيَى ثيَوةرى زانستى ئةم ثيَوةر ئةتوانين تةحديدى ئةم قؤناغة بكةين و ثيَناسةى بكةين بةقؤناغى وةرضةرخان "ئينقالى"، َ كؤمةلطاى كورديدا ضةندين دياردة و لةئيَستاى سيستم دةبينى كة لةيةك كاتدا دةتوانى َ بليَيت 50
ئيَمة لةقؤناغى دةرةبةطيداين ،ئةتوانى َ بليَيت نةخير ئيشتراكين نا سةرمايةدارين يانيش مةدةنين... هتد ،كةواتة ئةم قؤناغة تي َ َكةلةيةكة لةقؤناغ و َ َ كؤمةلطاى كوردى بةالم سيستمةكانى ثيَشخؤى، لةثرؤسةى كرانةوةداية و ناتوانيَت ثاشةكشة لةو مةبدةئة بكات كةكرانةوة و ثيَنانة ناو دؤخى ئةمرؤ لةكوردستان هيَزيَك لة ريَكخراوة مةدةنية، ِ لةرووى و دامةزراوةى مةدةنى هةية ئةطةر ِ َ كؤمةلطاى كوردى خاوةنى فؤرمةوة تةماشا بكةى ِ َ َ سيماكانى كؤمةلطةيةكى مةدةنية ،بةالم لةجةوهةردا َ كؤمةلطايةك، نةيتوانيووة ببيَتة خاوةنى ئاوها َ َ وطةالَلةبوونى كؤمةلطةى بةبرواى من فؤرمةلةبوون ِ مةدةنى وابةستةى ذيَرخانيَكى ئابورى ثتةو و سةقامطيربوونى بارودؤخى ئابووريية كة لةئيَستادا غيابى هةية. َ َ َ بةبراى من كؤمةلطةى مةدةنى و طةاللةبوونى ِ َ كؤمةليَك ثرانسيثى طرنطن كة بوون وابةستةى و ووجودى ئةوان مةرجى بةرهةم هيَنى دؤخى لةمثةرة لةبةردةم طةيشتن بة مةدةنية و غيابيان ِ َ كؤمةلطةيةكى مةدةنى. يةكةم :مةرجى سياسى ،سياسةت و مومارةسة كردنى وةك بةشيَكى طرنط لة بونياد و بةديهيَنانى َ كؤمةلطايةكى طةشةسةندوودا مةرجيَكى طرنطة، َ َ دامالراو لةسياسةت و سيستمى كؤمةلطايةك َثةراندنى قؤناغ و طةيشتن سياسى ناتوانيَت باس لةتي ِ بة قؤناغى مةدةنى بكات ،بؤية سياسةت مةرجى َ كؤمةلطةيةكى مةدةنيدا. يةكةمة لة دةستةبةركردنى دووةم :مةرجى ياسايى وةك ئاشكراية ياسا َ َ كؤمةاليةتية، كؤلكةى ذيانى مةرجى يةكةم و ضونكة ياسا َ بةريَكخستنى ثةيوةندى و هةل َ دةستى ِ كردار و ضاالكية هةمةجؤرةكانى نيَوان ئةندامانى َ كؤمةلطا ،لةبةر ئةوةى وةزيفةى ياسا ضةندين شيَوة لةخؤدةطريَت دةتوانيَت بةشدارى بكات لةدةستةبةر َ كؤمةلطاى و فةراهةمكردنى ثيَداويستيةكانى لةريَطةى ضةسثاندنى ثرانسيثةكانى مةدةنى ،ئةويش ِ سةروةرى ياسا و طريَنتيدان بةئازادى دةزطاكان و َ كؤمةلطاى ثاراستنى قودسةتيان .بةرةو ثيَشضوونى مرؤيى دةاللةتة لةسةر ئةوةى كةدروستبوونى َ كؤمةلطاى مرؤيى تةواو ثةيوةستبووة بةدروستبوونى بيرؤكةى ياسا و ضةسثاندنى و كاريطةرى لةسةر َ كؤمةلطا ريَكخستنى ثةيوةنديةكانى ئةندامانى َ كؤمةلطاية و ناكريَت خودى ياسا ريَكخةرى
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
َ َ كؤمةلطايةدا لةطةل ئةندامانى ئةو ئةو ثةيوةندييةى هةيةتى بؤ بةديهيَنانى ئامانجةكانيان ،هاوكات ئةو لةريَطةى ئةرك و مافانةى لةو ثانتاييةدا هةيةتى ِ ثيَطةياندن و ثرؤسةى ثةروةردةوة ثيَى طةيشتووة جؤريَك لةهةستى بةرزى ئينتماى بؤ ئةوشويَن َ كؤمةلطاية الدروست دةكات .سةربةخؤيى يان كةسيَتى تاك :لةناخى هةرتاكيَكدا ثيَويستة دوو كةبةبى ِرةطةزى سةرةكى زيندوو دروست بكريَت، َ ئةو دوو رةطةزة مرؤظ ناتوانيَت دةست نيشانى
لةدةرةوةى ياسا و هؤشيارى ياسايى و ثابةندبوون َ لةكؤمةلطاى مةدةنى بكةين .هةروةها ثيَييةوة باس َ جياكردنةوةى ضةشنةكانى دةسةالت لةيةكترى و َ دةسةالتى دادوةرى، كاركردن لةسةر سةربةخؤى َ َ سى جؤرى سةرةكى دةسةالت هةن هةلبةت َ َ كةدةسةالتى (ياسادانا وجيَبةجيَكردن ودادوةرى) دةطريَتةوة".جؤن لؤك" جةخت لةسةر جيابوونةوةى َ دةسةالتةكان دةكاتةوة و بةيةكيَك لةهةرة نيَوان َ طرنطترين فاكتةرة ثاليشتةكانى دروستبوونى َ كؤمةلطاى مةدةنى دادةنيَت ،ئةويش بةطرتنةبةرى َ دةسةالتةكان ،بةشيَوةيةك شيَوازى بةدةزطاكردنى َ َ بةبى لةطةل ئةوانيتر جيابيَت ،بةالم هةربةشيَك َ جؤن لؤك» جةخت لةسةر ثشتطوى خستنى ئةوثةيوةندييةى بةيةكتريانةوة َ َ َ طرى دةدات ،لةطةل ئةوةشدا طرتنةبةرى سيسمى َ جيابوونةوةى نَيوان دةسةالتةكان المةركةزى كة بةشيَوةيةكى طشتى مةبةست لةسيستمى المةركةزى ِ لةبةريَوةبردندا بريتية لةو دةكاتةوة و بةيةكَيك لةهةرة طرنطترين بةريَوةبردن بؤ ِريَكخستنى ثةيوةنديةكان شيَوازةى ِ َ و دابةشكردنى وةزيفة لةنيَوان دةزطا مةركةزيةكان فاكتةرة ثاليشتةكانى دروستبوونى و دةزطا ناوخؤى و الوةكيةكان. َ كؤمةاليةتى سيَهةم :مةرجى ثةروةردةيى ـ كؤمةلَطاى مةدةنى دادةنَيت ،ئةويش َ هةركؤمةلطايةك بؤ ئةوةى ئةندامانى بةئاشتيانة بةطرتنةبةرى شَيوازى بةدةزطاكردنى بذين و تواناكانيان لةثيَنا و بةدةستخستنى ضاكةى طشتى بةكاربهيَنن ،ثيَويست بةوة دةكات ضةندين َ دةسةالتةكان ،بةشَيوةيةك هةربةشَيك داب و نةريت و نؤرم و ثيَوةرى هةبيَت تالة ريَطةيةوة َ كؤمةلطاية ريَك بخات ثةيوةندى نيَوان ئةندامانى ئةو َ َ َ بةبى لةطةل ئةوانيتر جيابَيت ،بةالم َ كؤنترؤلى رةفتاريان بكات بةرامبةر بةيةكترى، و هيَنانةدى ئةم ئامانجةش ثةيوةستة بةثةروةردةكردنى َ ثشتطوى خستنى ئةوثةيوةندييةى ئةندامان و راهيَنانيان لةسةرثابةندبوون بةو َ كؤمةلطا نؤرم و بةها و ثيَوةرانةى كةكؤى طشتى َ بةيةكتريانةوة طرى دةدات، لةسةرى تةبان ،دواجار ِراهيَنانيان لةسةرضؤنيَتى َ َ لةطةل نيشتمان و سمبولةكانى و هةلسوكةوتيان َ َ َ كؤمةاليةتيةى لةطةل ئةو ذينطة مامةلةيان ضؤنيةتى َكرايى تيايدا دةذين ،ماناى بوونى خؤى بكات و ئةرك و وةزيفةى ي بةت ئةندامان كةسةرجةم ِ َ َ لةكؤمةلطادا ئةودوو ِرةطةزةش كؤمةاليةتى خؤى بزانيَت ليَرةشةوة بنةماى ثةروةردةيى ـ َ كؤمةلطاى بريتين لة( هؤشيارى و ئازادى) .ئازادى ريَكخراوة بةزةرورةت دادةنريَت بؤ هيَنانةدى َ مةدةنى كةلةخؤيدا َ َ هةلطرى ئةم رةطةزانةية ،هاوالتى سةنديكايي و كؤمةلةثيشةييةكان و سةربةخؤبوونى َ َ لةكؤمةلطاى لةريَطةى ثرؤسةى ضاالكيةكانيان:سروشتى هةماهةنطى بوون :بيَشك هاوالتى بوونى تاك ِ َ بةكؤمةاليةتيكردن و ثيَطةياندنى سياسييةوة مرؤى و دروست بوونى ثرةنسيثى دابةشكردنى بةدى ديَت كةلةميانةيدا جؤريَك لةهؤشيارى الى كار هةردووكيان جؤريَك لةهةمةضةشنى لةنيَوان َ َ َ كؤمةلطادا دروست دةكةن، بؤكؤمةلطاى عةناصر و شةرايحى طةالَلة دةبيَت و ئاستى ئينتماى تاك طةورة تةحديد و بةرجةستةدةكات ،كاتيَك مرؤظ ئةويش ريَك بةطويَرةى جؤراوجؤرى ثيشةكانيان لةريَطةى هةروةها بةطويَرةى ئاستى هؤشيارى و رؤشنبيريان لةثانتاييةكى جوطرافى دياريكراودا دةذى ِ ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
51
َ لةكؤمةلة و سةنديكاى ئةمانة وادةكةن جؤريَك سةربةخؤ بؤضاالكيةكانيان دروست ببيَت ،كةئةمةش َ كؤمةلطاى بنةمايةكى سةرةكى دروست بوونى مةدةنية. رؤشنبيرى -هزرى ،هةر ضوارةم مةرجى َ كؤمةلطايةك ضةند سيمات و ماكيَكى تايبةت َ بةخؤى هةية ،لةطةل ئةو كةلتور و رؤشنبيرى و ئاراستة فكريانةى كة لةناوةند و كاية جياجياكانى ِ َ َ كؤمةلطاى مةدةنى ئةوكؤمةلطايةدا هةن...ليَرةوة لةرؤشنبيرى ثيَويستى بةوةهةية كةتيايدا جؤريَك ِ تايبةت َ َ لةطةل ئامانج و ويستى بالوببيَتةوة كةبطونجيَت َ َ كؤمةلطاى مةدةنى كةهةولى هيَنانة دى ئةوانةى دةدةن ،بةم جؤرةش دةبيَت بنةماى رؤشنبيرى- هزرى ئةم دوو ِرةطةزة لةخؤ بطريَت َ بالوكردنةوةى َ كؤمةلطاى مةدةنى رؤشنبيرى مةدةنى بؤ بةديهيَنانى لةم ِروةوة دةبيَت ئةم َ بالوكردنةوةية بةشيَوةيةكى َ عةقالنى بيَت ئةمةش بةومانايةديَت ،كةدةبيَت لةراظةو شرؤظةمان بؤسةرجةم دياريدةجياجياكانى ِ َ َ كؤمةلطا عةقلمان بةكاربهيَنين و ثشتبةستن َ َ عةقل بمانطةيةنيَتة دةرئةنجامةكانى بةعةقل و
َ رؤليَكى طرنط دةبينيَت لةدياريكردنى سروشت َ َ كؤمةلطاى مةدةنيش بؤ كؤمةلطا، و روكارى دروستبوون و ضةسثاندن و جيَطيربوونى ثيَويستى بةضةندين مةرجى ئابورى هةية كة لةطرنطترينيان َراى ئةمانةن ،هةمةجؤرى ضاالكيةئابورييةكان وي ِ َ لةروى ئابورييةوة كؤمةلطاى مةدةنى ئةوةى ِ َ َ كؤمةلطايةكى ريَكخرا و دامةزراوةوة بةالم هةمةرةنطى و هةمة بةبازارى ئازاد و طرنطى دان ِ ِ جؤرى ضاالكيةئابورييةكان يةكيَك لةمةرجةكانى طةشةسةندن و ثتةوكردنى ذيَرخانى ئابوريية، وةك ووتمان ثتةو بوونى ذيَرخانى ئابوورى بةدواى خؤيدا سةقامطيرى ئابوورى دةهيَنيَت كة طرنطى كةم ويَنةى لةم نيَوانةدا هةية .هاوكات رةضاوكردنى فراذوكردنى هةمةاليةن ،طةشةدان بةثيَطة ئابورييةكان بوذانةوةى بارى ئابورى و لةبةرضاوطرتنى فراذوبوونى ئابوورى مةرجيَكى َ كؤمةلطاى مةدةنية،كة بةرةوروضوونى بنةمايى ِ َ كؤمةلطايةكى دامةزراوة .بؤيةاليةنى ئابورى وةك بنةمايةكى سةرةكى و جيانةكراوة لةبنةماكانى تر َ َ كؤمةلطاى مةدةنى رؤليَكى بنةمايى لةهيَنانة ئاراى َ ناكاملى دادةطيريَت .دواجار دةبيَت بشزانين كة ِ كةموكورى لةهةريةك بنةما ئةساسيةكانى و ِ َ َ َ طةاللةبوونى كؤمةلطاى مةدةنى ،لةماهيةتى بةمةدةنى َ كؤمةلطاكةم دةكاتةوة .بؤئةوةى بزانين بوونى َ َ كةكؤمةلطاى ئيَمةى كوردى تاضةند لةكؤمةلطاى مةدةنى نزيك بؤتةوة ،ئةو بةراوردكارية بؤخويَنةر بةجيَدةهيَ َلم ،خويَنةر بةحوكمى موعايةشةكردنى َ كؤمةاليةتى و رؤشنبيرى واقيعى سياسى و ياساي و َ برياربدات كة َت ي دةتوان كوردى كؤمةلطاى و ئابورى ِ َ ئيَمةلة كويَدا لةكؤمةلطاى مةدةنى نزيك بوينةتةوة و لةكويَدا ثيَويستمان ريفؤرم هةية و لةكويَدا دةبيَت طؤرانى ِريشةيى ئةنجام بدةين لةثيَناو طةيشتن ِ َ بةكؤمةلطاى مةدةنى.
راظةى ئةودياريدانة .مةنهةجى بوون مةبةست َ كؤمةليَك هةنطاوة كةدةبيَت ليَى لةبةرضاوطرتنى لةلي َ َكؤلينةوةى هةردياريدةيةكدا بةهيَند وةربطيريَن. بابةتى بوون واتة واقيع ضؤنة دةبيَت بةوشيَوةية َ َ لةطةلدابكةين ،نةك بةو شيَوةيةيى مامةلةى بيبينين و َ كةمن يان ئيَمة دةمانةويَت ،ئةطةر بالوكردنةوةى سى رؤشنبيرى مةدةنى لةسةر بنةماى ئةم َ ضةمكةى سةرةوة بنيادنرا ئةوا لةدةرئةنجامدا هؤشياريةكى موشتةرةك و هاوسةنط دروست دةبيَت ،كةدةتوانريَت بةهؤى ضةند ِريَطةيةكةوة لةوانة ثةروةردة و فيَركردن ،بوارى راطةياندن َ كؤمةلطةدا و ...هتد ،بةسةر كؤى طشتى ئةندامانى بسةثيَنريَت و ئةوانيش بةئاسانى وةرى بطرن.كارايى راى طشتى :دةكريَت َ له دواي ساَلي 1991وه جؤر َيك له خود موختاري رؤل و طرنطى راى طشتى لةديد و بؤضونى ئةم ضةند بيرمةندةوة لة فؤرمةلةبوونى له بهشي باشوري كوردستان بةرقهراره ،حكومهتي َ كؤمةلطاى مةدةنيدا بخةينة ِروو (تؤماس هؤبز) كة ههر َيمي كوردستان تا چهند توانيويهتي زهمينه بؤ َ برهخس َين َيت؟ دةليَت"جيهان هةمووى ِراى طشتى حكومى دةكات" .كؤمهَلگايهكي مهدهني لهم بهشه ِ َ َ رةنطة كةم بؤ زؤر لةوةالمى ثرسيارةكانى ثيَشوودا (ماكياظيلى)دةليَت"سةركردة و مير هةميشة دةبيَت َ بةراى طشتى ببةستن" .هةروةها (جؤن لؤك) ديدى خؤم بؤ وةالمى ئةم ثرسيارة ثيَش ضاو ثشت ِ َ لةوة زياتر رؤدةضيَت و دةليَت" راى طشتى لةجيَطة خستبيَت ،تةئكيد لةوة دةكةمةوة كة كؤى هيَزةكانى ئامادة لةناو واقيع و ذينطةى سياسى و ياسايى و و مةنزيلةى ياساية". َ لةوالتى ئيَمةدا بةئاراستةى ثيَنجةم :بنةماى ئابورى :فاكتةرى ئابورى رؤشنبيرى و ئابوورى 52
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
َ كؤمةلطايةكى كراوة و مةدةنى ،ئةم خواستة حيزبى كوردى شكستى خواردبيَت و هانطاونانة بةرةو ئيَمة مةحكومين بةوةى كة لةنطةرى ئةو كةشتيةى هةنديَكجار لةهةنديَك دةستكةوت ثاشةكشيَى كردبيَت بةالم بةو هؤيةوة كة نةزعةى بةرذةوند خوازى َ تيايداين بةرةو ئةو بارودؤخة ئاراستة بكةين َ زالبووة، َ َ هةوليشى داوة لةيةكةم خولى ثةرلةمانى خؤيدا بةالم ئةمةش هةروا ئاسان نية هيَز و وزة و تيَطةيشتن و َ ثيَطةيشتنى جورئةتى زياترى دةويَت ضونكة شةثؤل و دروست لةسالى 1993ياساى ثارتةسياسيةكان و َ كؤمةلةو سةنديكاكان ثةسند بكات ،و دةروازيةك َرةو و باو زريان لةبةردةوام بةردةوامبوون و ري ِ بؤ مومارةسةكردنى كارى سةنديكاى بكاتةوة، كردنى ئةم كةشتيةدا كةم هيَزنين. َ بةريَكخراوة ئ َيوه چؤن ده ِ رواننه كار َيگهري پ َيشكهوتنهكاني ثاشان لةسالى 2001ياسايةك تايبةت ِ كؤمهَلگاي كوردي له باشور له سهر بهشهكاني ديكهي ناحكوميةكان دةردةضيَت و دةرطايةكى طةورةتر بؤ ميكانيزمة كارا و كاريطةرة طرنطةكان لةثرؤسةى كوردستان؟ َ كؤمةلطادا دةكةنةوة ،رةنطة ئةم كةموكورييةكانية لةسةر ئاستى كوردستانى بةمةدةنى كردنى بةكؤى ِ َ كةسى بةشى طيرؤدةية ،ئةم بةشة هيَزة تائيَستا بةو شيَوةية نةخةملي بيَت كة لةئاستى طةورةدا كة َ َ طؤرانى ئةم قؤناغةدابيَت ،بةالم بةسة بؤ لةرووى طةشةو هةنطاونان لةياسةى حكومى خؤيدا خواست و ِ ِ ئةزموونيَكة بةراورد ناكريَت ،ثيَشم وانية ثيَويستى ئةوةى هيَزيَك شةرعيةتى ياساى وةربطريَت ،كة َ بةرونكردنةوةى زياتر بيَت َ دةتوانى شويَن ثيَكانى خؤى لةئايندةدا بةدلنياييةوة بةلكو هةموو كةسيَكى َ َ َني ،بؤ بةديهيَنانى كؤمةلطةيةكى مةدةنى دابنيَت ،بؤية سادة دةتوانيَت راستى ئةم بؤضوونة بسةلمي َ َ هةر بؤخؤى ئازادى بةردى بنةما و زمينةى طرنطة ئةطةر قولتر بير بكةينةوة و ثيَمان لةسةر ئةرزى كةموكورييةكانى حيزبى سياسى بؤ مومارةسةكردن و ضاكسازى لةناو ئةو قؤناغ و واقيع دابنيَين ِ دةبينين و هةنطاوة كرداريةكانيشى بؤ رةخساندنى ذنطةيةى كةتياداين. بهو پ َييهي ئ َيوه ئهزموني كاركردنتان ههيه له بواري زمينة لةمبارةيةوة دةكةويَتة بةر ديدةمان.
حزبايهتيدا ،رؤَلي حزبه سياسييهكاني كوردستان له گهشهپ َيداني كؤمهَلي مهدهني چؤن ههَلدهسهنگ َينن، به گشتي ئايا حزبه سياسييهكان ئاستهنگن يان ر َيخؤشكهرن لهو بواره؟
بهم دوايانه چهمكي "كؤمهَلي مهدهني جيهاني Global Civil Societyو "كؤمهَلي مهدهني ئنتهرناسيونال Transnational Civil Society سهري ههَلداوه ،به بؤچوني ئ َيوه دهكر َيت له سايهي بوني ملمالن َيي شارستانيهكان "به تايبهت ئيسالم و مهسيحيهت" كؤمهَل َيكي مهدهني جيهاني دروست بب َيت؟
حيزب خؤى يةكيَك لةثيَكهيَنةرة سةرةكى كو َ مةلطةي مةدةني و بةيةكيَك و طرنطةكاني َ لةو هيَزانة ناوزةد دةكريَت كة لةفؤرمةلةبوونى َ َ َ كؤمةلطاى مةدةنيدا َ رةنطة دروست بيَت بليَن ضةند قورس و مةحالة َريَت ،بؤية بؤ مانةوةى رؤل دةطي ِ بةردةوامى حيزب طرنطة زمينةى هيَنانة ئاراى لةسةر ئاستى دوونيادا تةحقيقى ضةمكى"دادثةروةرى َ َ كؤمةاليةتى بكريَت" بةئةندازةى ئةوة قسةكردن بةبرواوة َنى و خؤشى كؤمةلطاى مةدةنى بسازي َ ِ َ َ كؤمةلطةى مةدةنى جيهانى و بةديهيَنانى ئةم كؤمةلطابيَت بةرةو كةش و ضةمكى هيَزى ئاراستةكردنى َ َ َ هةوايةكى مةدةنى ،وةك لةوةالمى ثرسيارةكانى تردا كؤمةلطاية مةحال و دذوارة ،بؤ سةرجةم ئةوانةى َ طؤرانكاريية جيهانيةكانةوة لةم كؤمةلطاى ضاوديَرن بةسةر كةئةمرؤ ئاماذةمان بؤكرد بارودؤخيَك ِ ِ ئةمرؤ لة جيهاندا لة زؤر تيَدا رووى كاروانى خؤى كردؤتة ئامانجيَك كة راستية بةئاسانى دةطةن، ِ َ َ كؤمةلطاية ،رةنطة كةم ئةزموونى شويَن و بةتايبةتي لة والتانى جيهاني سيَهةمدا مةدةنى كردنى َ ئيَمة لةمومارةسةكردنى حوكمى خؤى ياريدةدةر دةسةالتى ديكتاتؤر و توتاليترى حكوم دةكةن لةزؤر نةبووبيَت بؤ ئةوةى حيزبى سياسى ئةم ئامانجة زؤر شويَنى دوونيادا مافى مرؤظ َ طالتةيةكى بيَماناية ببينىَ ، بةالم هةر حيزبى سياسى كوردية ضةوسانة و جياوازى و ريَطرى لةبةشدارى كردن بةروونى َ ِ كاتيَك دةطات بةبةرهةمى ئازادى و لةبارودؤخيَكى و ...دةيان ضةمك و مةفاهيمى تر كة هةريةك لةوانة َ بريارى َ كؤمةلطاى مةدةنى لةباردةبات. هةلبذاردن دةدات و زمينة لةدايكبوونى ئيَجطار ناسكدا ِ *** بؤ دروستكردنى دةزطاى ثةرلةمان و حكومةت دةرةخسيَنيَت ،رةنطة لةزؤر هةنطاودا بؤ بةديهيَنانى ِ ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
53
تيَطةيشتن لةضةمكى سةركردايةتى لةضوارضيوةى كارى الواندا
ئاســـؤ ئةمين
54
"سةركردايةتى ،دواجار بؤ ئةوةية كة ريَطايةك دابنيَت بؤ َ خةلكى لةهةندى شتى ناوازة كةروودةدات" تاوةكو بةشدارى بكةن َ ئاالن كيس َ “سةركردايةتى ،لةضاوى خةلكانى ديكةداية ،ئةو شتةية كةئةوان دةروانن". وةك سةركردةيةك بةهؤيةوة لةتؤ ِ طارى جيلستراث دةسثيَك ئةوةى ئاشكراية ،هةريَمى كوردستان ،بةثيَشكةوتنيَكى خيَرايى بوارى ماديدا هةنطاودةنيَت .رؤذانة شارو شاروضكةكانى هةريَمى كوردستان هةنطاوى زياتر بةرةو ئاوةدانىء ثيَشكةوتنى مادى دةنيَن .بةآلم ئةوةى كةلةبةرامبةردا دةبينريَت خاوىء سستى بوارى ثيَشكةوتنى مرؤيىء طةشةكردنى مرؤيية ،كةئةمةى كؤتايى هيض كةمتر نييةء بطرة زؤر طرنطتريشة لة اليةنى مادىء َ كؤمةلناسان بةهةمان ئاوازى ئابوريناسان بوارى مرؤيى تةنانةت َ َ ثربةهاى دادةنيَن بؤ ثيَشخستنى كؤمةلطا. بةكةثيتاليَكى طرنطء ِ َ بؤية ئةركى هةموو اليةكة ،بةتايبةتى الوان هةولبدريَت تاوةكو ئةم اليةنة ثيَشبخريَتء كوردستان لةو قةيرانة دووربخريَتةوة. بيَطومان يةكيَك لةهةرة اليةنةطرنطةكانى بوارى ثيَشخستنء ثةرةثيَدانى طةشةكردنى مرؤيى ،ثيشخستنء طةشةكردنى َ كةدةليَين ثيَشةنطايةتيية. سةركردايةتيكردنء ضةمكى سةركردايةتى ،مةبةستمان سةركردايةتيية لة طشت بوارةكانى َ كؤمةلطاى كورديية. دةبيَت ئةوةش بزانين ،ضةمكء تيَطةيشتن لة سةركردةء سةركردايةتى طرنطترين بوارى سؤسيؤ ـ سايكؤلؤجيء كارطيريية، سايكؤلؤجياى ريَكخستنء زانستى رةفتارء شيوازى ِ ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
بةالم لةهةموو طرنطتر لةبوارى زانستى سياسىء سؤسيؤـ سياسيدا كاريثيَدةكريتء دةبينريَت. شايانى باسة ،ئةوةى ئيَستا ()present جيادةكاتةوة لةرابردوو( )pastسةبارةت بةم ضةمكة ،ئةوةية كة لةرابردوودا يةكاليةنة بيرلةم َ لةطةلئةوةشدا لةروانطةيةكى ضةمكة كراوةتةوةء َ نةروانيوة ،بؤية ضةمكةيان كؤمةلناسييةوة لةم ِ "تيؤرى طةورة" ياخود تيؤرى سيفات لةكؤندا باوبوة، َ نوى سةبارة بةم ضةمكة بةالم ئيَستا رةوتيَكى َ هاتوةتة كايةوة بةوةى كة تةركيزدةخاتةسةر ئةو َ كؤمةلطةء كارليَكةى كةروودةدات لةنيَوان تاكء ئةو طروثةى تيَيدا دةذىء ئةو شويَنةى تاكى تيَكةوتوة َ لةكؤمةلطةو دامةزراوةكانيدا ،واتة ئةمةى ئيَستا َ كؤمةلناسيانة بؤ تيَطةيشتن لةسةركردةو زياتر بةرةضاوكردنى ئةو دؤخة َت، ي وان دةر سةركردايةتى ِ ِ سايكؤلؤجىء غةريزييةى الى هةرتاكيَك دةبينريَت. بؤية لةكؤتاييدا ،ثيَويستة بيرى خويَنةرانى بخةينةوة كة ئةم ليَكؤليَنةوةية زياتر لي َ َكؤلينةوةيةكى سؤسيؤـ سايكؤلؤجييةء لةو روانطةوة بابةتةكة دةخاتةروو. ِ َ ثيَناسةى ضةمكة سةرةكييةكانى ليَكؤلينةوةكة وةك ثيَويستى هةموو جؤرة لي َ َكؤلينةوةيةك ،ئةو ضةمكة سةرةكييانةى كة لةناونيشانى تويَذينةوةكةدا َنةروو ئاماذةى بؤ كراوة ،دةبيَت بةوردى بخري ِ ثيَناسةيان بكريَت ،وةك: ـ سةركردايةتى ـ ستراتيجى كار ـ الو ـ سةركردايةتى ()Leadership لةراستيدا ،ضةندين ثيَناسةى جؤراوجؤر هةية سةبارةت بةضةمكى سةركردايةتى(،)leadership بؤنمونة الى هةنديَك سةركردايةتى ماناى تواناى كاريطةرى لةسةر َ خةلكانى ديكة دةطةيةنيَت ،لةثيَناو ئامانجيَكى هاوبةشدا ،واتة ثرؤسةيةكى بةردةوامى نيَوان سةركردةو شويَنكةوتوانة كةثيَكةوة ئالوطؤردةكةن ،هةروةها بؤضونةكانء مةعريفة ِ هاريكارى يةكترى دةكةن لةثيَناو بةجيَطةياندنى ئةو ئةركةى ثيَيان راسثيَرراوة. هةنديَكى كة بةشيَوةيةكى ديكة بؤ ضةمكى سةركردايةتى دةضن ،بةوةى كة تةفسيريَكى زانستى دةكةنء ثيَيانواية سةركردايةتى ثرؤسةيةكى ميَذوويى داهيَنانكارانةية بةوةى كة وادةكات ميَذوو
طؤرانكارى ببيَتة زنجيرة روداويَك لة ديناميكييةتى ِ َ لةثال ئةم ستراكضةرى كؤمةآليةتى .لةراستيدا ثيَناسةدا بؤضونيَكى ديكة هةية لةسؤسيؤلؤجيا َ رؤليَكى يةكالكةرةوة كةوايدةبينيَت سةركردايةتى دةبينيَت لةضاالكى هؤشيارى بؤ مرؤظ( .اشواق عباس ،مفهوم القيادة ونظريتها ،موقع احمد ابو مطر) لةبةرامبةر ئةو تيَطةيشتنة كؤنةى كةهةبووة سةبارةت بةضةمكى سةكردايةتى بةوةى كة تيؤرى باوةروابوة كةسى مةزن ( )great personباوبوةء ِ كة سةركردايةتى تةنها تايبةتة بةضةند كاريزمايةكى ذن ياخود ثياوةوة .ئيَستا تيَطةيشتنيَكى سؤسيؤ ـ سايكؤلؤجى كاريـثيَدةكريَت ،لةوةى كة دةوتريَت َ ()leadershipخةسلةتيَكى بؤماوةيى سةركردايةتى َ َ ياخود ميراتى نيية ،بةلكو سةركردايةتى كؤمةليَك هونةرء ليَزانينى دياريكراوء روونة كةبؤ هةموو كةس دةستدةداتkouzes& posner,.the( . )23,4th edition,leadershipchallenge ئيَستا لةفةرهةنطة زمانةوانييةكانيشدا ،بةشيَوةيةك ثيَناسةى ضةمكى سةركردايةتى كراوة كةزياتر بةالى بؤضونة نويَية سؤسيؤسياكؤلؤجيستةكاندا دةضيَت تاوةكو ثيَناسة كؤنء كالسيكةكانى ضةمكى سةركردة ،بؤنمونة لةفةرهةنطى ئؤكسفؤرد ضةمكى سةركردايةتى بةشيَوةيةك هاتوة كة :سةركراديةتى ( )leadershipبريتيية لةتواناى بوون بة سةركردة. ()873.p ,2006 ,Oxford dictionary لةم ثيَناسانةوة ،دةطةينة دةرةنجاميَك ياخود ثيَناسةيةكء دةتوانين َ بليَين :سةركردايةتى بريتيية َ َ خةسلةت لةدةرةوةى طؤراء ياخود لةكؤمةليك ِ ضوارضيَوة زاتييةكةى هةرتاكيَك كة دةكريَت َ هةولدانء مةعريفةوة لةضوارضيَوةى لةريَطةى ئةو ثرؤسةى بةكؤمةآليةتيبوونةى كةدةكةويَتة ناوييةوة ،بةدةستديَنيَت. ستراتيجى كار ()strategic of the work سةرةراى ئةو بؤضونةجياوازانةى كةهةية لةسةر ِ ضةمكى ستراتيج ،بةآلم زؤربةيان لةسةر ئةوة كؤكن كة ئةو ضةمكة لةبنةرةتدا ضةمكيَكى سةربازييةء شةرةوة ،كاتيَك كة بةشةرء ئيدارةكردنى ثةيوةستة ِ ِ كارل فون كالوزفيتز ،ستراتيجيةتى بةوة ثيَناسةكرد كة" هونةرى بةكارهيَنانى رووبةرووبونةوةية شةردا" (كالوزيفتز ،عن الحرب، لةثيَناو ئامانجى ِ ترجمة سليم شاكر االمامى ،المؤسسة العربية للدراسات والنشر ،بيروت ،1997 ،ص )175
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
55
بةآلم ،زانا مولتكة ،ستراتيج بةشيَوةيةكى َ كؤمةلة ئامرازيَكة طشتى بةوة ثيَناسة دةكات كة بةكاردةهيَنريَت بؤ زانينء لي َ َكؤلينةوة لةطةيشتن بة مةبةستيَكى دياريكراو (فيصل على خورشيد ،التعليم والتنمية الموارد البشرية ،مركز كردستان لدراسات الستراتيجية ،2008 ،السليمانية ،ص)9 لةاليةكى كةوة ،لةروانطةى زؤربةى ئةو كةسانةى كة لةو بوارةدا نوسيويانة يان شارةزاييان ليَى هةية، ثيَيانواية ستراتيج هونةرةء زانستيشة .زانستة، َرىء سةربازىء ضونكة لةسةر زانستة كارطي ِ راميارىء ئابورىء كؤمةآليةتييةكان دامةزراوة، هةروةها هونةريشة ضونكة مومارةسةكردنى دةطؤر َي (هةمان لةكةسيَكةوة بؤ كةسيَكى ديكة ِ سةرضاوة) لةم ثيَناسانةوة ،دةتوانين بطةينة ئةوةى كة ستراتيج ضوارضيَوةيةكى فراوانترى هةية لةوةى كةتةنها لةبوارى سةربازيدا بةكاربيَتَ ، بةلكو هةموو كةرةستةء بيرؤكةو ثالنيَكى ثيَشوةختى بةر لةكردنى كاريَك بةمةبةستى طةيشتن بةئامانجيَك لةو كارةدا، ثيَيـدةوتريَت ستراتيج ياخود ستراتيجى كار. لةفةرهةنطى زمانةوانيشدا ،ضةمكى ستراتيج بةم شيَوةية هاتوة :ثالنيَكة كةمةبةست ليَى بةدةستهيَنانى ئامانجيَكى تايبةتة ،ياخود ثرؤسةى ثالندانى كاريَك يان دانانى ثالنيَكة لةثرؤسةيةكدا بةشيَوةيةكى ليَزانانة ()1576.p,2006 ,oxford dictionary الو()YOUNG سةبارةت بةضةمكى الو ياخود طةنج ،ضةندين جؤر ثيَناسةى جؤراءجؤر هةية لةروانطةى زانستةكانى وةكو بايلؤجىء سايكؤلؤجىء سؤسيؤلؤجيةوة، َ كةلةرووى دةليَن الو هةنديَكيان بةو كةسانة ِ سيَكسييةوة ثيَطةشتون ،بةآلم هيَشتا هاوسةرطيرييان ثيَك نةهيَناوة ()1984:205 ,schinderدةكريَت بوتريَت ئةم ثيَناسةية ثيَناسةيةكى هاوبةشى بايلؤجىء سؤسيؤلؤجيية بؤ الو. هةنديَك جار الو ياخود طةنج دةبيَتةضةمكيَكى سياسىء لةزانستى سياسيدا ثيَناسةى بؤدةكريَت، ئةوةى كةدةبينريَت ئةوةية كة لة وياليةتة يةكطرتوةكانى ئةمريكا بةو كةسانة دةوتريَت الو كةمافى دةنطدانيان هةية (ئةنتةرنيَت ،مجلة الحياة، مقالة عن الفرد) ئةوةى كةثةيوةستة بةضةمكى الوةوةء وةك َ َيدةروانين زاراوة ياخود هاوةلناوى ضةمكى الو لي ِ 56
وشةى طةنجيَتيية يان الويَتيية .ئةم ضةمكة هةنديَك سؤسيؤلؤجيست بةو ماوة تةمةنةى مرؤظ ثيَناسةى دةكةن كةزؤربةى شتة طرنطةكان تيَيدا ثةيدا دةبنء بة ماوةى دروسكردنى شوناسى تاكى وةسفدةكةن ( .)52: 1985 ,jennis and Nelimiهةروةها، سؤسيؤلؤجيستيَكى وةكو كارل مانهايم ،الوييةتى دةبةستيَتةوة بة تواناى ثرسياركردنء كاردانةوة لةبةرامبةر ذيانء ئةزمون(.)experience ئةوةى كةطرنطة بؤ تويَذينةوةكة سةبارةت بة ضةمكى الوء الويَتيي ئةو ثيَناسةيةية كةالى زاناى سايكؤلؤذياى كؤمةآليةتى ئيريك سؤن (Erik )ERIKSONهةية .ئيريك سؤن ثيَيواية كة"الويَتى طةشةكردنى كةسيَكة تائةو ئاستةى كة شوناسيَك بؤخؤى دروستدةكات ،بةكةسيَك دةوتريَت الو(الو بةمانا سؤسيؤـ سايكؤلؤجييةكةى) كة بتوانيَت خؤى تي َ َكةل بةشوناسى كةسانى دي بكات ،ضونكة ئةو كاتة ئامادة دةبيَت كة هؤطرى كةسانى تربيَت ،كةئةمةش لةتواناى ئينتمابوون بؤ كةسانى دى دةردةكةويَت (".)263 : Eriksson، childhood and society ئةوةى كة وتمان ،تيطةيشتنى ئيريكسؤن بؤ الو ،ياخود بؤالويَتى بؤ تويَذينةوةكة طرنطة، لةوةداية كة لةثرؤسةى سةركردايةتيدا هةرتةنها خودى سةركردة طرنط نيية َ بةلكو شويَنكةوتوانى سةركردة طرنطترن لةوةى سةركردة ويَنايةكة لةضاوى ئةواندايةء هةيمةنةء قورسايى سةركردة طؤرانيَك لةتواناى تيَكةآلوىء الى ئةوانة .بؤية هةر ِ هؤطرى سةركردة بةشويَنكةوتوانييةوة رووبدات دةرنجام كاريطةرى راستةو خؤى دةبيَت لةسةر ثرؤسةى سةركردايةتيــكردن. لةم ثيَناسةو تيَطةيشتانةى سةرةوة ،دةتوانين بطةينة ئةو ثيَناسةى كة :الو بةو كةسةبوتريَت كةلةقؤناغى ثيَطةيشتنى ذيانداية ،ئةو كةسةية َ هةلطرتنى بةرثرسيارييةتى خؤىء كةتواناى ئةوانيديكةشى هةية. تيؤرةكانى سةركردايةتىء سةركردة َ كؤمةليَك تيؤرى تايبةت هةية سةبارةت بيَطومان بة تيَطةيشتن لة ضةمكى سةركردايةتىء سةركردة، دةكريَت ئةوانةى كة زؤر بةناوبانطن لةخوارةوة ناويان بهينريَت ،كةبريتين لة: يةكةم :تيؤرى ثةيوةندى ()relationship بةثيَى ئةم تيؤرة ،هةموو ئةو شتانةى كةثيَشتر َ كؤمةلة وتراوة سةبارةت بةوةى كة سةركردايةتى
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
شتيَكة كةتةنها لة ئاستة كؤمةآليةتيية بةرزةكاندا دةيبينيتء ثنتى ئةو شيكارانةى كة لةئةزمونى شةخسييةوة سةرضاوةى طرتوة ،هةمووى رةتدةكاتةوة ،تةنانةت تيؤرى ثياوى طةورةش (Great ،)manبةثيَضةوانةوة وادادةنريَت كة سةركردايةتى َ كؤمةليَك ليَزانىء توانايية كةدةكريَت بؤ هةمووكةس دةستةبةركريَت .كورتةى ئةم تيؤرة بريتيية لةوةى كة" :سةركردايةتى ثةيوةندييةكة لةنيَوان ئةوانةى َ لةطةل كة خواستى ئةوةيان هةية سةركردةبن ئةوانةى كة خؤيانـداناوة ببنة شويَنكةوتة ،جؤرى ئةو ثةيوةنديية زؤربةيان ئةو شتانةن كة كاتيَك روودةدةن كةوا هةنديَك شتى نائاسايى روودةدات، ئةم ثةيوةنديية بة ريَزو متمانةى دوواليةنة يةكتر جيادةكريَتةوة كةئةمة دواتر دةبيَتة هؤى َ زالبون بةسةر كيَشةكانداء رةوايى طرنط لةدواى خؤى جيَدةهيَ 4th,The َليت(leadershipchallenge )25.edition,p دووةم :تيــؤرى ثياوى طةورة (Great man )theory ئةم تيؤرة لةسةر سيستةميَك كاردةكات كةثشتى بةتاك بةستوة ،بةثيَضةوانةى تيؤرى يةكةم كةتيؤريَكى سؤسيؤلؤجييةو بةتايبةتى سؤسيؤلؤجياى ئةمريكى ثشتى ثيَدةبةستيَت ،ئةم تيؤرة هيض بوارء شويَنيَك َليَت َ كؤمةل جيَناهيَ َ بةلكو تةنانةت بةرةو ثاسيظ بؤ َ بونيش دةيبات ،ئةوةى دةخوازريَت لة كؤمةل لةم َر َ ايةلىء ملكةضيية ،رةطةزى شويَنكةوتنى تيؤرةدا طوي ِ سةركردة لةسةر وةالئو ثابةندى دةستنيشاندةكريَت بةرلةوةى لةسةر ليَهاتويى بيَت. سيَيةم :تيؤرى سيفات ()Theory of traits َ خةسلةتيَك بةثيَى ئةم تيؤرة ،ضةند سيفةت ياخود َ هةية كة سةركردةى ثيَدةناسريَتةوةء خةلكى لةو سيفاتانةدا هاوبةشن ،ئةو سيفةتانةش طرنطترينيان بريتين لة :حةماسةت ،نةرمونييانى ،خؤشةويستىء زيرةكى هونةرىء بيرتيذى(وتاريَكى دكتؤرة َ لةمالثةرى ئةشواق لةسةر ضةمكى سةركردايةتى احمد ابو متر)... ضــوارةم :تيؤرى سةركردايةتى مــرؤيــى ()humanitarian leadership ئةم تيؤرة طرنطى دةدات بة بةشدارى تاكء طةشةكردنى ئةو هيَزة شاراوةيةى كةهةيةتىء طةشةكردنى لةبرى تةركيزخستنةسةر دةزطاكان لةرووى ثيَكهاتةء شيوازى كاركردنى ئةو دةزطاية
لةريَطةى هاندانى كارةوة. ثيَنجةم :تيـــؤرى هةلَــويَست (Situation of )theory بةثيَى ئةم تيؤرة سةركردة نابينريَت تةنها دواى َثةرينى بة ئةزمونيَكدا نةبيَت كةتيَيدا كةسايةتىء تي ِ تواناى لةسةركردايةتى دةركةويَت ،سةركردة ليَرةدا دياردةيةكة لةكارليَكى نيَوان تاكةكان ،ئةم تيؤرة تةركيزدةخاتةسةر دوو شت ،كةئةوانيش، ضةندايةتى رووبةرووبونةوة(رةفتارى عةمةلى) هةروةها هاريكارى هاوسؤزى كؤمةآليةتى(رةفتارى ثةيوةندى). شةشةم:تيؤرى كارليَكطةرايى (Interaction )theory ئةم تــيؤرة بةستراوة بة ئيرادةى شويَنكةوتوانء رةخنةى زؤرينة لةرؤشتنيان لةثشت كةسيَكى طرنط بةرةطةزيَكى كةئةوة دياريكراوةوة، دادةنريَت لةرونكردنةوةى ويَنةى سةركردة لةوةى كةكاريطةرء ضاالكة. جطة لةتيؤرى ثياوى طةورة كةتيؤريَكى كالسيكة، ئةوةى لة طشت تيؤرةكانى ديكة دةبينريَت ئةوةيةكة زياتر تيؤرى سؤسيؤلؤجين ياخود تيؤرى سؤسيؤ سايكؤلؤجينء دةتوانين ليَوةى ئةوة بةدةست بيَنين طؤراوةء سةركردايةتيــكردن ضةمكيَكى ديناميكء ِ دةكريَت كارى لةسةربكريَتء بةرةوثيَش ببريَت، هةروةها زؤربةى تيؤرةكان باسلة طرنطى تواناى كارليَكء تواناى هاريكارىء تيكةآلوبون دةكةن، ثيَشتر لةثيَناسةكردنى ضةمكى الودا بينرا كة الوييةتى ئةو َ خالةية كةتاك دةتوانيَت تيَيدا شوناس بؤخؤى دروستكاتء تواناى دةشكيَت بةسةر شتةكاندا، بؤية دةكريَت تيَطةيشتن لةضةمكى سةركردةء سةركردايةتى الى الوان لةهةموو تويَذةكانى ديكة زياتر ثةرةى ثيَبدريَت. طرنطى سةركردايةتيكردنى الوان بؤ كؤمةلَطا سةرةراى ئةو هةموو باسانةى كةدةكريَت ِ َ كؤمةلطا ،بةآلم سةبارةت بة يةكسانى نيَوان كةسانى بابةتى سةركردايةتيكردنء رابةرى هةنديَك كةسء َ طوي َ خةلكى بؤيان هاوشانى َرايةلىء شويَنكةوتنى َ ئةوة طرنطى ثيَدةدريَتء تةنانةت لة كؤمةلطايةك َ ئايديال ،لةهةمان كةيةكسانى مرؤيى تيَيدا طةشتبيَتة َ كؤمةلطةدا تيَطةيشتنء فيكرء تيؤرةكانى تايبةت بةسةركردايةتى تيَيدا طةشةى كردوة.كةواتة ئةو جياوازييةى كةدةبيَت هةبيَت لةنيَوان سةركردةء
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
57
شويَنكةوتواندا (جياوازى نيَوان مرؤظةكان)شتيَكى َ كؤمةلطاكانة جيهانىء سروشتى ناو هةموو
بةدريَذايى ميَذوو ،تةنها ئةوةندة هةية شيَوةكةى دةطؤريَت. بةشيَوةيةكى بةردةوامييانة ِ َ َ لةطةلئةوةشدا ،كةس نكولى لةوةناكات وةك ئةوةى لةهةنديَك ثيَناسةى ضةمكى الودا بينيمان، َ كؤمةلطةن كةخاوةنى تويَذى الوان ئةو تويَذةى طورءتينء دنيابينييةكى تايبةتى خؤياننء جياوازن ِ َ كؤمةلطةء طرنطترين سةرمايةى لة تويَذةكانى ديكةى َ كؤمةلطةن كةئةطةر بةشيَوةيةكى ثؤزةتيظانة مرؤيى وةبةرنةهيَنريَت ،بةشيَوةيةكى حةتمى ئةو تواناء دنيابينية دةضيَتة ضوارضيَوةيةكى نيَطةتيظةوة. َتةروو، بؤية ئةوةى كةطرنطة ليَرةدا بخري ِ بوونى ئةو جياوازيية حةتميةية كةهةية لةنيَوان َ َ لةطةل كؤمةليَك كةس كةثيَياندةوتريَت سةركردة ناضارييةك هةموو شويَنكةوتوانيانداء وةك َ كؤمةلطايةكيش لةسؤسيؤلؤجيادا ئةم جياوازيية َ هةولء بةردةوام بةرةوثيَش هةنطاودةنيَت هاوشانى تيؤرء خةباتى ريَكخراوء دةستةكانة كة بؤ يةكسانى َ كؤمةلطا. نيَوان كةسانى َ تةنانةت قةيرانى هةنديَك لة كؤمةلطاكانى جيهان ئةوةية كة سةركردةى باشء بةتوانايان نييةء َ َ كؤمةلطا لةئاستدا يةكسانى يةكترن، خةلكانى َ كؤمةلطاية طةر مرؤظةكان دياردةيةكى نيطةتيظى هةموويان لةيةك ئاستدا ببينريَنء ضاالكىء كردةى كؤمةآليةتى ئةنجامدةن ،بةتايبةتى لةجيهانى مؤديَرنء ثيَشكةوتودا كةهةموو بوارةكانى ذيان ثيَويستى بةسةركردايةتىء ريَبةر هةية تةنانةت لةثسثؤريية زؤر وردةكانيشدا .ضونكة بةقسةى ِ دامةزريَنةرى سؤسيؤلؤجيا ،ئةميل دؤركهايم بيَت، َ كؤمةلطاى مؤديَرن ،لةسةر بنةماى وةزيفة ياخود بونياد دةنريَت ،كةدةبيَت ئةرك ()function بةشيَوةيةكى سيستةمى ئةو ئةركانة دابةشكريَن، ليَرةدا دةردةكةويَت هةنديَك لةراثةراندنى ئةركدا وةك سةركردة دةردةكةونء كاريان بةردةكةويَت ثسثؤرييان ،نةك كةئةميش ثشتى بةستوة بةبنةماى ِ َ َ خةسلةتى بؤماوةيىء ثيَشتر كؤمةليَك سيفاتء ثيَدراو. َ بؤية كؤمةلطاى مرؤظايةتى بةردةوام بةشيَوةيةكى ناضارى بةهؤى سةركردةوة ذيانى ريَكخدةريَتء دادطةرى لةنيَوانيان دةضةسثيَت ،تةنانةت ثيَوستى سةركردايةتى لةئاينةكاندا بةئاشكرا باسيليَوةكراوة، 58
بؤنمونة لةدينى ئيسالمدا ،ئاماذة بؤئةوةدةكريَت سى كةس بةريَطايةكدا رؤشتن، كة ئةطةر تةنانةت َ يةكيَكييان دةبيَت ببيَتة سةركردة .جطة لةئاينةكان، كةسانى خاوةن ئةزمونى ناو ميَذوو سةركردةكانى َ كؤمةلطاء جيهان ،باس لة طرنطى سةركردة دةكةن بؤ ثيَيانواية كةسى بةتوانا دةبيَت سةركردايةتى كةم تواناكان بكات ،وةك ئةوةى ناثليؤن َ دةليت: "سوثايةك لةكةرويَشك كةشيَريَك سةركردايةتى بكات ،باشترة لة سوثايةك لةشيَر كة كةرويَشكيَك سةركردايةتى بكات". بؤية دةكريَت َ بليَين ،طرنطى سةركردايةتى لةوةداية كة ثردى ثةيوةندى نيَوان كةسانى ديكةء ثالنى دامةزراوةكانء ثيَشبينييةكانى داهاتوة ،دةفريَكة كة طشت تيَطةيشتنةكانء ستراتيجء سياسةتةكانى لةخؤطرتوة ،يارمةتيدةرى هيَزى ثؤزةتيظى نيَو دامةزراوةكانء تارادةيةك كةمكةرةوةى اليةنة ديكةى طرنطى هةروةها نيَطةتيظةكانييةتى. سةركردايةتى لةضوارضيَوةى كاردا ،لةوةداية كة َ كؤنترؤلى طرفتةكانى كاردةكاتء ضارةسةريان دةكات ،دةبيَتة يةكالكةرةوةى ناكؤكييةكانى نيَوان بؤضونةكان ،هةرلةضوارضيَوةى كاردا وادةكات كة ئاسانكارى بكات بؤ دامةزراوةكان تاوةكو ئامانجة دياريكراوةكانيان بةديبيَنن. ئةوةى كةليَرةدا دةبيَت باسكريَت ئةوةية كةسةركردايةتيكردن هةرضةندة بةشيَكة لة َرى ،بةآلم دةكريَت جيابكريَنةوة بةوةى كة: كارطي ِ سى ثرؤسةى َرى تةركيز دةخاتةسةر َ كارطي ِ ريَكخستنء ثالنء كةئةوانيش: سةرةكى، َ لةطةل ضاوديَريي، ئاراستةكردنء سةرثةرشتى، سى بةآلم سةركردايةتيكردن تةركيز دةخاتةسةر َ ثرؤسةى ديكة ،كةئةوانيش ،دياريكردنى ئاراستةء بؤضوون ،كؤكردنةوةى هيَز لةذيَر ئةو بؤضوونة، هاندانء َ ثالنان بؤ ئةو مةبةستة. َرى طرنطى دةدات بة لـــؤجيك، هةروةها كــارطي ِ لةكاتيَكدا سةركردايةتيكردن تةركيز دةخاتة سةر سؤز ياخود عاتيفة ،سةركردايةتيكردن طرنطى َ طشتييةكان"هةلبذاردنى كارى دةدات بة شتة دروست" لةكاتيَكدا كارطيَرى طرنطى دةدات بة شتة بضوكةكان" َ هةلبذاردنى ريَطاى دروست بؤ كار". كارطيرىء هةردووكيشييان،واتة ِ (Leadership سةركردايةتيكردن هاوبةشن لة دياريكردنى )administration
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
ئامانجء هيَنانةكايةى كةشيَكى طونجاو بؤ بةديهيَنانى ئةو ئامانجة( .موقع ،القمر فضل اهلل ابوشلعة) ئةوةى كةطرنطة لةبةرضاوبطيريَت سةبارةت بة رةوشى الوان لةهةريَمى كوردستانء حةزوو خولياى ئةو تويَذة بؤ بوون بةسةركردةء كاركردن وةك سةركردة ،ئةوةية كةزؤريَك لةالوان حةزيان َ خةلك لةطشت لةوةية ببنة سةركردةء ريَبةرى َ كؤمةلطةدا ،نمونةيةكى رونيش دامةزراوةكانى لةوبارةوة بوونى فشارى ريَكخراوةكانى الوانء طةنجان بوو بؤ هيَنانةثيَشةوةى الوان لةثؤستة حيزبىء حكومييةكانى هةريَمى كوردستاندا، تةنانةت كارطةشتة ئةوةى كة دةسكارى تةمةنى كانديدى ثةرلةمانى كوردستان بكريَتء لةتةمةنى َ َ َ بةالم ئةوةى 25سال، سالييةوة بكريَت بة 30 نارواتء تائيَستا سستة، هةوآلنة ئةو كةهاوشانى ِ ثيَنةطةشتنى الوانى هةريَمى كوردستان بؤ ئاستى َ هةولى سةركردايةتىء بوون بةسةركردة ،كةمى ريَكخراوةكانة بؤ هؤشياربوونةوةى الوان لةو سؤسيؤلؤجييانةى سايكؤلؤجىء ثيَداويستيية كةكةسى سةركردة دةيةويَت. َ كؤمةلطةيةك بةشيَك لةراستيدا لةهةموو لةبةرثرسيارى حيزبء ريَكخراوةكان (بةحكومىء ناحكومييةوة) ثيَطةياندنى الوانة بؤ طةيشتن بةئاستى سةركردة ،ئةركى سةرشانى حيزبء ريَكخراوة وا لةطةنج ياخود الوان بكات كةلةضوارضيَوةى كاركردنيدا وةك سةركردة رةفتاربكاتء َ زالبيَت بةسةر طرفتةكاندا. دةرةنجــام بابةتى سةركردايةتيكردن ،بةتايبةتى سةركردايةتي كردنى الوان ،بابةتيَكى طرنطى ناوكايةى زانستة طةشةكردنى طرنطى بواريَكى مرؤييةكانء مرؤيية(التنمية البشرية) ،ضونكة وةك لةضوارضيَوةى تويَذينةوةكةدا بؤماندةركةوت كة هةرضةندة جيهان بةرةء ثيَش بضيَتء ديموكراسىء يةكسانى زياتر طةشةبكات ،ئةو جؤرة لةجياوازى نيَوان سةركردةء َ قولتردةبيَتةوة. شويَنكةوتوان زياتر دةبينريَتء ضونكة ئةمة حةتميةتيَكى سؤسيؤلؤجى هةموو َ بةريوةبردنة .لةاليةكى كؤمةلطاء سيستةميَكى ِ ديكةوة ،طةر لة قؤناغة ميَذوويةكانى جياوازى نيَوان سةركردةء شويَنكةوتوان وردبيتةوة ،دةبينيت كة تا َ كؤمةلطةء جيهان بةرةو ثيَشبضيَت ئةركء وةزيفةى سةركردةء بةرثرسياريةتى مةعريفى سةركردة
زياتردةبيَت ،بؤية كةسيَك بيةويَت ببيَت بةسةركردة ثيَويستى بة زنجيرةيةكى تايبةت لةخؤثيطةياندنء خةباتى مةعريفىء رؤشنبيرى دريَذ هةية تاوةكو ئاراستةكةى لةشويَنةكةوتنةوة بةرةو ئاستى بةروونى َ سةركردايةتى َ قولتر هةلكشيَت ،ليَرةدا زؤر ِ َ كؤمةلطا دةبينريَتء وةك بونةوةى ئةم دوو تويَذةى حةتميةتيَكيش طشت تيؤرء ثراكتيكةكانى بوارى يةكسانى مرؤيى دةبيَت لةئاستيدا ملكةض بنء ئيمانى ثيَبيَنن. اليةنيَكى ديكةى ئةم تويَذينةوةية بريتيية لة طرنطى َ كؤمةلطايةك الوان وةك تويَذيَكى طرنطى هةموو بةوةى كة لةطشت تويَذةكانى ديكة ضاالكترةء َ كؤمةلطا زياتر ثيَويستى لةهةموو تويَذةكانى ديكةى دةطةريَت .بؤية لةم بةشوناسةء بةدواى شوناسدا ِ َ جولةى الوانء ضوارضيَوةي طةرانء ضاالكييةى ِ كاركردنياندا طةر بةشيَوةي سةركردة رةفتار نةكات ياخود بةو شيَوةية سؤشياليزةنةكريَت ،كاريطةرى َ كؤمةلطا دةبيَت ياخود لةباشترين نيَطةتيظى بؤسةر َ َ حالةتدا سودى بؤ كؤمةلطا نابيَتء دةبيَتة بار بةسةر َ خةلكانى ديكةوة. الوان لةو ئةركةى تيَيدان ،ياخود لةو ئةركةى َ ضاكتركردنء طةرخواستى هةلدةستن ثيَى َ باشتربةريَوةبردنى ئةو ئةركةى نةبيَت ،مةحالة بتوانيَت ريَبةرى نةوةيةكى دواى خؤى يان َ خةلكانى َ كؤمةلطا بكات لةوكارةدا ،ئةمة تويَذة جياوازةكانى جطةلةوةى خؤى بةرةو خاوبونةوةء جؤريَك لةثةستى لةو كارةدةبيَت. ئةوةى كة وةك ضةمكى سةركردايةتى باسدةكريَتء الى َ خةلكى بةطشتى وةها ليَكدةدريَتةوة كةئةم اليةنة تةنها ثةيوةستة بةبوارى سياسييةوة ،بؤضونيَكى راست نيية ،ضونكة لةطشت كايةكانى ديكةى َ كؤمةلطا ،وةك كايةى دينىء كايةى ئابورىء كايةى رؤشنبيرى..كايةى هونةرىء كلتورى ،جؤريَك لةسةركردايةتيكردنء شويَنكةوتن دةبينريَتء طرنطة الوان كةلةهةريةكيَك لةم بوارانةى كةكارى تيَدادةكةن اليان ثةرة بة خواستى ثيَشكةوتنء ريَبةريكردن بدريَت. ئةوةى كةليَرةدا ثيَويستة تيشكى بخريَتةسةر، بوونى ئةوناوةندء يانة كؤمةآليةتييانةية كة الو ئينتيمايان بؤ دةكات لةذيانيدا ،ئةو ناوةندانة بؤنمونة وةك ناوةندى حيزب ،ريَكخراء ،سةنديكا ،هةريةكةيان بةرثرسياريةتييةكى طةورةيان دةكةويَتة ئةستؤ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
59
لةمةر ثيَطةياندنء بةسةركردةكردنى الواندا ،ضونكة ِ ئةو ناوةندانةى تايبةت بةالوان ئةركى سةرةكييان دروستكردنى شوناسى الوانء ثيَطةياندنيانة ،بؤية لةئاراستةكردنييان بؤئةوةى الوان لةكاركردندا وةك سةركردة َ هةلسوكةوت بكةن ئةركيَكى طةورةيان دةكةويَتة ئةستؤ ،طةر سةيرى زؤريَك لةو كةسانة بكةين كة ثيَشةنطن لةبوارى كارةكةياندا ،دةبينين ناوةنديك ياخود ريَكخراويَك يان حيزبيَك لةقؤناغى الويدا َ ثالثشتى بوةء هاريكارى كردوة. ئةو تيؤرانةى كةباسكران ،سةبارةت بةضةمكى جؤرء جؤراء تيؤرطةليَكى سةركردايةتى، هةمةضةشنن ،هةريةكةيان تائاستيَكى بةرضاو تاقيكراونةتةوةء ثراكتيزةكراون ،بةآلم ئةوةى كةطرنطةء زياتر لةبوارى طةشةكردنى مرؤييدا كاريثيَدةكريَت ، ،تيؤرى سةركردايةتى مــرؤيــية، خستمانةروو ،ئةم تيؤرة ضونكة وةك لةسةرةوة ِ طرنطى دةدات بة بةشدارى تاكء طةشةكردنى ئةو هيَزة شاراوةيةى كةهةيةتىء طةشةكردنى لةبرى تةركيزخستنةسةر دةزطاكان لةرووى ثيَكهاتةء شيوازى كاركردنى ئةو دةزطاية لةريَطةى هاندانى كارةوة. رةنطة ئةم دوو ثةرةطرافةى سةرةوة جؤريَك لةليَكدذى تيَدابيَت ،بةوةى كةلةسةرةوة باسلة طرنطى دةزطاكانى وةك يانةء سةنتةرةكان دةكات ،كةضى لةاليةكى ديكةوة دةوتريَت تيؤرى سةركردايةتى مرؤيى طرنطة ضونكة طرنطى بةهيَزة شاراوةكانى تاكء طةشةكردنى دةدات ،لةبرى ئةوةى طرنطى بة دةزطاكانء ثيَكهاتةى ئةو دةزطانة بدات .لةراستيدا ئةمة جؤريَك لةليَكدذى نيية ،ضونكة ئةو ناوةندء دةزطانة قؤناغيَك لةبذاركارييان هةية بؤ هةموو الوان ،لةوةى كة َ ثسثؤرء شارةزاى ئةو خةلكانى ِ ناوةندانة دةرك بةتواناء خولياى ئةندامة الوةكانيان دةكةن لةوةى حةزبكةن وةك ببنة سةركردة يان نا ،ياخود توانايان بةسةر ئةو جؤرة لة ثيَطةيشتنة دةشكيَت يان نا ،ضونكة بيرمان نةضيَت هةرضةندة سةركردايةتيكردن بابةتيَكى سؤسيؤلؤجى بيَت، بةآلم ئامادةطيية سايكؤلؤجىء بايلؤجييةكانى الو يةكيَكة لةمةرجة ثيَشينةكان. كةواتة كارى ئةو ناوةندانة دواى ئةوةديَت كة كةسيَك ئةو مةرجة ثيَشينةيةى تيَدابيَتء دةرك بةو ئامادةطيية سايكؤلؤجىء بايلؤجييةى بكريَت ثاشان َ هةولبدريَت لةو ناوةندانةدا وةك كةسيَك ريَكخريَت 60
كة لةضوارضيَوةى كارةكةيدا وةك سةركردة رةفتاربكات .ئةو ناوةندانة كارةكايان دةكةويَتة تارادةيةك دواى قؤناغى ئامادةطى بايلؤجىء ِ سايكؤلؤجييةوةء لةدواى ئةو بذاركارييةى الوان دةتوانن بةئةركى خؤيان هةستن لةثةرةثيَدانى ضةمكى سةركردايةتى الى الوانى َ هةلبذيَردراو. راسثاردة كةخرانةروو سةبارةت بةثيَى ئةو زانياريانةبيَت ِ بةضةمكى سةركردايةتيكردن ()Leadershipء ستراتيجى كارى الوان ،دةتوانين بطةينية ضةند راسثاردةيةك ،كةئةو راسثاردانة دةكريَت ثؤليَنكريَت لةسةربنةماى ئةوةى كة بةشيَكى بؤ الوان بيَتء بةشيَكى ديكةى بؤ ئةو ناوةندةى كةالوى تيَداية. ئةو راسثاردانةى كةبؤالوانن ،بريتين لة: 1ـ الوان دةبيَت لةوةتيَبطةن كةتيَطةيشتنيان بؤ ضةمكى سةركردايةتى لةدنياى مؤديَرن ثيَويستة ضةمكيَكى سؤسيؤ سايكؤلؤجى بيَت نةك وةك َيبروانن ،واتة دةبيَت ميراتء بةهرةى باوان لي ِ َ كؤمةليك ثيَدراوى سؤسيؤلؤجىء لةوةتيَبطةن كة سايكؤلؤجى (بؤ نمونة ثةروةردةء رؤشنبيرى) َ كؤنترؤلى طةيشتن بةئاستى سةركردايةتيكردنيان كردوةء دةكريَت هةرالويَك بيةويَت لةئاستى سةركردايةتيكردن خؤى ببينيَتةوة. .2الوان ثيَويستة لةو تيَبطةن كةسةركردايةتى كردن ،ضةمكيَكة دةكريَت لةهةموو كايةكانى ذيان ماناى خؤى هةبيَت ،نةك تةنها لةكايةى سياسةت ئةمرؤ الى الوانى كوردستان دةبينريَت، وةكئةوةى ِ تيَبطةن لةوةى كةهةموو بواريَك بةثيَى ئةو كاردابةشكردنةى كةتيَيداية ثيَويستى بةضةمكى سةركردةهةيةء لةضوارضيَوةى ستراتيذى كاردا طرنطى تايبةتى هةية. .3بةتيَطةيشتن لةوةى كة سةركردايةتيكردن َ سؤسيؤـ ثيَدراوى بةكؤمةليك ثةيوةستة سايكؤلؤجييةوة ،دةبيَت الوان لةضوارضيوةى َ هةوليَكيان بؤ طةيشتن ستراتيجى كاردا هةموو بؤئةوةبيَت كةسةركردةبن لةوكارةى كةدةيكةن. َ هةولدان .4ئةوةى ثيَويستة بؤالوان ،لةميانةى بؤ دروستكردنى شوناسيَك ،دةبيَت ستراتيجى كار بةشيَوةيةك ريَكبخريَت دواجار الو لةئاستى سةركردايةتيكردن خؤى ببينيَتةوة ،ئيتر كارةكة لةهةربواريَكدابيَت. ئةمرؤى ئازادى ديموكراسىء فةزاى .5بيَطومان، ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
ثسثؤرىء ئةكاديميية ،بؤية ئةو ناوةندانة ،دةبيَت ِ لةبيرى ثيَشخستنى ئةم ضةمكةبن الى الوان ،ضونكة َبركيَى َ بةبى ثَيَشخستنى ئةم ضةمكة ،رةنطة كي ِ ئازاد نةيةتةكايةوةء دواجار تيَطةيشتن لةضةكى سةركردايةتيكردن الى الوان بةرةو ثوكانةوة َ هةولبدريَت ئةم تيَطةيشتنة بضيَت.هةروةها دةبيَت لةهةريَمى كوردستان َ قالبيَكى ئةكاديمى وةرطريَتء الوان بةضةندين خولى تايبةت بةسةركردايةتيكردنء خود ثيَطةياندندا ببريَن. .5ئةوةى كةطرنطة بوتريَت هةماهةنطى نيَوان ئةو ناوةندانةء خودى الوانة ،ئةو ثردةية كةدروستدةبيَت لةنيوان الوانء ئةو ناوةندانةدا ،بيطومان لةسةرةتادا الو هؤشيارييةكى ئةوتؤى نيية لةسةر ئةو ضةمكةء زؤر هةست بةطرنطى ناكات ،لةبةرامبةريشدا ئةو كةسانةى كةلةو ناوةندانةدان ،خاوةن ئةزموننء هةست بةطرنطى ئةو جؤرة تيَطةيشتنة دةكةن لةستراتيجى كاردا ،بؤية دةبيَت ناوةندةكان سةرةتا كاريَك بكةن كةالوان راكيَشن بؤ برةودان بةو ضةمكةء بةريَطاى ريكالمء هاندانى جؤراوجؤر الوان بؤالى خؤيان كيَشكةن.
كوردستان ،ريَطةخؤشكةريَكى طةورةية لةبةردةم َ هةولدانى الوان بؤ طةشتن بةئاستى سةركردايةتى، بةشي زؤرى ئةوةى كةماوةتةوة كةوتؤتة سةر ئةو َ هةلدةستيَت، ثالنء ستراتيجء كارةى كةالو ثيَى بيَطومان لةوآلتة ديكتاتؤرء سةركوتكةركاندا هةلةكانى طةشتن بة سةركردايةتيكردن تةنانةت لةبواريَكى تةواو دوور لةسياسةتيش بيَت ،زؤر كةمة ياخود هةرنيية. .6الوانن ،بؤ طةشتن بةئاستى سةركردايةتيكردن، َ كةهةولء تواناكانيان لةرووى دةبيَت لةوةتيَبطةن مةعريفةء خؤثيَطةياندنء زانستةوة ،طرةنتى طةيشتنيان دةبيَت. راسثاردةكان بؤ ئةو ناوةندانةى كةتايبةتن بةالوان: َ كؤمةليَك ئةرك دةكةويَتة بيَطومان وةك ضؤن سةرشانى الوان لةوةى لةضوارضيَوةى ستراتيجى كاردا ضؤن لةضةمكى سةركردايةتى تيَبطةن، بةهةمان شيَوة ئةو ناوةندانى كةالوانيان لةخؤطرتوة(وةك :خيَزان ،ريكخراوةكانى الوان، َ كؤمةليك ئةركء بةرثرسيارييان دةكةويَتة حيزب).. ئةستؤ بؤ ريَنيشاندانء طةياندنى الوان بةئاستى سةركردايةتى ،لةوانة: سةرضاوةكان .1ئةو ناوةندانة ،دةبيَت بزان كةالو لةقؤناغيَكداية كةخةريكى دروسكردنى شوناسيَكة ،بؤية طةر Kouzes& posner, the leadership challengeيارمةتى بدريَت لةو بيناكردنةدا ،دةكريَت بطةيةنريَتة و 4th edition ئاستى سةركردايةتيكردن. George ritzier & j.douglas Goodman, .2دةبيَت ئةو ناوةندانة ،بيرييان نةضيَت كة الوان سةرمايةيةكى طةورةى مرؤيينء دةكريَت sociological theory Karl Manheim and the crisis of liberalism,َ كؤمةلطا تواناكانيان تائاستى سةركردايةتيكردنى ببريَت ،لةهةمانكاتدا دةبيَت ئةوةش ثشتطوى نةخريَت .1995 ,New Brunswick, N.J َ Kohn Melvin L. Occupational structureثشتطوى خستنى ئةو تواناية رةنطة بةئاراستةي كة َ 1976 ,and alienation ديكةى نيطةتيظ ببريَنء ئةو سةرماية ببيَتة زيان بؤ Eriksson ,childhood and societyَ كؤمةلطا بةطشتىء خودى الوان بةتايبةتى. .3دةبيَت بةشيَكى طةورةى ئةو ناوةندانة ثيَطةياندنى الوان بيَت بؤ ئاستى سةركردايةتيكردنء لةثرؤسةيةكى بةردةوامدا ئةمة ئامانجى سةرةكييان بيَت. .4بةوثيَيةى هةريَمى كوردستان ،ماوةيةكى زؤرنيية بةرةوكرانةوةء ديموكراسى هةنطاو دةنيَتء زؤر طرنطى نةدراوة بةتيَطةيشتنى سةركردايةتيكردن لةضوارضيوةى كارى الواندا، ئةو هةوآلنةى كةدةدريَن كةمتر لةسةر بنةماى
2000,147 ,Alian،young and society 2006 ,oxford dictionaryـ فيصل على خورشيد ،التعليم والتنمية الموارد البشرية، مركز كردستان لدراسات الستراتيجية ،2008 ،السليمانية ـ كالوزيفتز ،عن الحرب ،ترجمة سليم شاكر االمامى، المؤسسة العربية للدراسات والنشر ،بيروت ـ كيف ،تنجح فى كسب الصعوبات ،مجدي كازم ـ االدارة بالحوار ،محمد احمد عبدالجواد
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
***
61
زةمينة مَيذوويي و هزرييةكانى ليبراليزم لة سةدةى بيستةمدا
د .حسةين بةشيرية
هةنديَك لة نووسةران تيَطةكانى ليبراليزم و ديَمؤكراسي و هزرةكانى ثةيوةست بةم دووانة، دةيخةنةروو و بة بووني نزيكييةكي زؤر ،بة جيا ِ ليَيدةتويَذنةوة .هزرة ليبةرالي و ديَمؤكراتييةكان ثرةنسيث و ذيَدةرى هاوبةشيان هةية ،بةآلم لة بةكارهيَنانى ميَذوويياندا ضةندين َ ئالؤزي دةركةوتوون. ليَرةدا سةرةتا ئةم دوو تيَطةConceptية بة شيَوةيةكي دةخةينةروو .لةتةك ئةمةشدا ،طةرةكة كورت بةجيا ِ ئةمة لةبةرضاو بطرين ،ئةطةرضي جياوازي نيَوان ئةم
62
دووانة لة شرؤظةكردندا شياوة ،ئةوا ثاراستني وةها جياوازييةك لة ثراكتيك و راستيدا فرة دذاوة .هزرة ليبةرالييةكان بنةما فةلسةفي و تيؤرييةكانى رذيَمة ديَمؤكراتةكانى خؤرئاواية .بةم واتاية ،ديَمؤكراسي لي َ َكؤلينةوةى ئؤبذيَكتي و دةستكاريكراوى تيؤرى ليبراليزمة .كرؤكي ليبراليزم جياكارى كايةكانى َ َ دةولةتة لة دةولةت و ضظات ،و دياريكردني هيَزي بةرانبةر مافةكانى تاك لة ضظاتدا .ليبراليزم لة سةرةتادا َ هةوليَكي هزرى بووة بة مةبةستي دياريكردني كاية تايبةتييةكان (تاك ،خيَزان ،ئابووري) لة بةرانبةر َ دةولةتدا .وةكو ئايديؤلؤذييةكي سياسيي، ئؤتؤريتةى بةرطريكردووة لة كايةى ضظاتي سظيلي لة بةرانبةر َ َ دةولةتي دةولةت و كةواتة بةرطري لة ئؤتؤريتةى دةستوورى و ثابةند بة ياسا و ئازادييةكانى تاك و مافة سظيلييةكان ،بة تايبةتي خاوةنداريَتي تايبةتي كردووة .بةثيَي ثرةنسيثةكانى ليبراليزم ،مافي َ دةولةت بؤ دةستيَوةردان لة ذياني تايبةتي و سظيلي طةرةكة بة ضةندين كؤت و بةندي بةهيَز و دياريكراو بنةرةتي فةلسةفي وةها تيؤرييةك سنووردار بكريَتِ . ئةمةية ،كة هةموو مرؤظةكان سوودمةندن لة ئاوةز، و ئاوةزمةندي طةرةنتي ئازادي تاكة ،و تاك تةنها بريارى ئاوةزي خؤى بةو لة ئازاديدا دةتوانيَت بة ِ جؤرةى دةيخوازيَت بذييَت .ئاوازمةندى و ئازادي َكدانةبراون .ليَسةندنةوةى ئازادي هزر دوو بةشي لي ِ لة تاك ،بة واتاي نةريَكردني ئاوازمةندى ئةوة ،و
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
نةريَكردن(نفي)ي توانستي ئاوةزمةندي مرؤظ بي ئاوةز دةطؤريَت بؤ نةريَكردني ئازادييةكةي .تاكي َ ِ بريارى ئاوةزي باآلتر بذييَت ،ض ئةم بة طةرةكة بةند و ِ ئاوةزة باآلترة لة نةريت و ئاييندا بةدةستبيَت ،ض لة ئايديؤلؤذي سياسييدا .بةثيَي ثرةنسيثةكانى ليبراليزم، ئازادي تاكةكةس لة ئةدطارة هةمةجؤرةكانيدا طةرةنتي دابينكردني بةرذةوةنديية راستةقينةييةكانى تاك و كؤية و ثيَداويستي شان و شةوكةتي مرؤظة لة ثلةى بوونةوةريَكي ئاوةزمةنددا .لةم رووةوة داهيَنانى تاكةكةسي و تايبةتي طةرةكة لة هةموو كايةكانى ذياندا ثاريَزي ليَبكريَت و بةهيَزبكريَت. ليَرةوةية جةخت دةكريَتةوة لةسةر دذايةتيكردني َ دةولةت لة ذياني توندي ليبراليزم بؤ دةستيَوةرداني ئابووريداَ . هةلبةتة ئةمة تةنها بةشيَكة لة دذايةتيكردني َ دةولةت لة ذياني كؤدا ،كة طشتي بؤ دةستيَوةرداني بةتايبةتي دذايةتيكردن لة دةستيَوةردان لة ذياني هزريدا دةطريَتةوة .بةرطريكردن لة مافة سةرةكييةكاني تاك (بةثيَي ياسا دانراوةكان) ،بةرطريكردن لة سيستةمي نويَنةرايةتي ،كؤتوبةندكردني شيَوةى َ كؤمةليَك كؤتوبةندكردني شياوي بةكارهيَنانى هيَز بة َ هةلبذاردني ثؤستةكان ،جةختكردن جيَبةجيَكردن، لةسةر زةروورةتي جياكردنةوةى دةسةآلتةكان و هتد-هةموويان لة ثرةنسيثة سةرةكييةكانى ليبراليزم سةرضاوة دةطرن. َ هةلبةتة بةو جؤرةى كةميَكي دي زيَتر رووني دةكةينةوة ،ئازادي تاك و سنوورداركردني هيَزي َ دةولةت ،وةكو دوو ثرةنسيثي سةرةكي ليبراليزم، ئةطةرضي يةكترى تةواودةكةن ،ئةوا هةنديَكجار دذايةتي يةكدي دةكةن ،بةم واتايةي هةنديَكجار ثاراستن و ثيَشخستني كايةى ئازادي تاك طريَدةدريَت َ دةولةت .لةم رووةوة ديَمؤكراسي، بة دةستيَوةرداني وةكو هاتنةدي ليبراليزم ،لة ثراكتيكدا طةرةنتي َ دةولةت لة بةرطريكردن بووة لة دةستيَوةردانةكانى كايةكانى ئابوورى و كؤمةآليةتيدا .كةواتة ليبراليزمي ديَمؤكراتيك بة واتا باوةكةى لة سةدةى بيستةمدا، ضةندين جياوازي هةية لةتةك ليبراليزمي سةرةتايي َ دةولةتة ليبةرال- لة سةدةى نؤزدةهةمدا .بيَطومان ديَمؤكراتيكةكان لة سةدةى رابردوو و ئةم سةدةيةدا ضةندين سياسةتي كؤمةآليةتي و ئابوورى جياوازيان هةبووة و تةنانةت بؤ بةرطريكردن لة مافي كؤمةآليةتي ضينةكانى خوارةوة ،روويانكردؤتة سياسةتةكانى خؤشطوزةراني و دةستيَوةردان لة ئابووريدا .لةم
َ دةولةت لة ئابووريدا بة رووةوة تةنها دةستيَوةردانى هةر هؤيةك بووة ،هةرضةندة ثيَضةوانةى ثرةنسيثي سةرةكي ليبراليزم ،واتا ئابوورى ئازادة ،ئيدي َ دةولةتي ليبرال رةتناكاتةوة. تايبةتمةندييةكانى َ دةولةتة سؤشيال-ديَمؤكراتةكانيش بةم واتا بآلوة تةواو ليبةرالن .بة شيَوةيةكي ثوخت طةرةكة ببيَذين نارةسةنتر بووة لة ليبراليزم لة ثراكتيكدا زؤر ِ ليبراليزم وةكو فةلسةفة و تيؤريا .بؤ سادةكردنةوةى بابةتةكة دةتوانين سةبارةت بة دوو جؤر ليبراليزم بدويَين :يةكةم ،ليبراليزمي ئابوورى بة واتا باوةكةى، بازاري ئازاد و ركةبةريَتيية كة بة واتاى ثاراستني ِ َ دةولةتة ديَكتاتؤر و فاشيستةكانيشدا و لةوانةية لة هةبيَتن ،دووةم ،ليبراليزمي كولتوورى ،بة واتاى دةربرين ،كة لةوانةية لةو سيستةمانةى ئازادي هزر و ِ َ دةولةتدان ،هةبيَت .ليبراليزم كة لةتةك ئابوورى لة هزرة سياسييةكاندا زيَتر بة تيَطةي فةلسةفي لة واتا كولتوورييةكةيدا بةكارهيَندراوة ،بةآلم لة هزرة ئابوورييةكاندا زيَتر جةخت لةسةر تيَطة ئابوورييةكةى دةكريَتةوة .لةم رووةوة دةستيَوةردانى َ دةولةتي ديَمؤكراتيك لة ئابووريدا نةطةرةكة بة كةمي ليبراليزم بزاندريَت لة واتا بةرفراوانةكةيداَ ، بةلكو بة واتايةك تةواكةرى ثرةنسيثةكانى ليبراليزمة. هةرضؤنيَك بيَت ئةم ثنتة دةبيَت هةردةم لةبةرضاو َ دةولةتي ديَمؤكراتيك لة بطيريَت ،كة دةستيَوةردانى ئابووريدا ،هيض كاتيَك نةبووةتة هؤى لةنيَوبردني سيستةمي سةرمايةدارى و خاوةنداريَتي تايبةتي بةسةر ئامرازةكانى بةرهةمهيَناندا و هةميشة بة ئاراستةى ريفؤرمي ئةم سيستةمة لةكاردا بووة. لةم رووةوة زؤربةى ليبةرالةكان ،بة تايبةتي لة ئةمرؤكة بة بةشيَك لة هيَزة وآلتاني ئةوروثايي، ِ راست و كؤنزيَرظاتيظةكان ئةذمار دةكريَن و ئازادي ئابوورى بة مةرجي بةديهاتني ئازادييةكانى ديكة َروانيني ئةوان ئازادي سياسيي تةنها لة دةزانن .بة تي ِ سيستةمي سةرمايةداريدا بةدةستديَت ،لةبةر ئةوة َروانينيَكدا ئازادي بةر لة يةكساني مةرجي لة وةها تي ِ ديَمؤكراسيية و تةنانةت ضيَكردني يةكساني لة ريَطةى دروستكراو و سياسييةوة ،زيانة بؤ سةر ئازادي، ليبراليزم و ديَمؤكراسيي. ئةم واتا سنووردارةى ليبراليزم ،بةو جؤرةى ثيَشتر ئاماذةى بؤ كرا ،ناكريَت لة ثيَناسةكردني رةوشي سيستةمة ليبرال-ديَمؤكراتةكانى هاوضةرخ بنةرةتييةكةيدا بةكاربهيَندريَن .ليبراليزم لة واتا ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
63
فيَنؤميَن(دياردة)ي سةدةى نؤزدةهةمة .لة كاتيَكدا َ دةولةتي خؤشطوزةراندا ليبراليزم بةو واتايةى ،كة لة ثةيداى كردووة ،لةتةك ثرةنسيثةكانى ديَمؤكراسي، بة تايبةتي هزرى يةكساني و ئابووريدا ئاويَتة بووة. َ ئةمرؤكة ،لة كؤتاييةكانى سةدةى بيستةمدا، هةلبةتة ِ َ دةولةتة خؤشطوزةرانةكان و لةتةك ئاوابووني رووكردنة سياسةتةكاني ليبراليزمي ئابوورى وةكو ئايديؤلؤذيي نيؤليبراليزم ،ناكؤكييةكانى ليبراليزم لةتةك ديَمؤكراسيدا دةركةوتووة .هةرضةندة طةرةكة جاريَكي ديكة دووثاتي بكةينةوة ،كة ليبراليزم لةم بارةيةوة بة تيَطة سنووردارة ئابوورييةكةى بةكاردةهيَندريَت .بةمجؤرة ليبراليزم ،كة لة سةردةمي َ بي دةولةتة خؤشطوزةرانةكاندا وادةهاتة بةرضاو َ َ هةلويَستي كؤمةآليةتي و ئابوورى بيَت ،بة ثةيدابووني نيؤليبراليزم جاريَكي ديكة لةم كايانةدا َ هةلويَستي َ هةلبةتة اليةنطراني ديَمؤكراسي بة وةرطرتةوة. َ َ واتاي دةولةتة خؤشطوزةرانةكةى ،هةلويَستةكانى ليبراليزمي ئابوورى و نيؤليبراليزم بة كؤنةثةرست دةزانن .بيَطومان لة روانطةى ميَذوويي و واتاييةوة، ليبراليزم زيَتر لة ديَمؤكراسي لةتةك سةرمايةداريدا ئاويَتة بووة .ديَمؤكراسي بة واتا مؤديَرنةكةى، هيضكات بة ئةندازةى ليبراليزم ديارخةرى ئايديؤلؤذي و بةرذةوةندي ضينة َ زالةكانى ضظاتي سةرمايةدارى نةبووة .بةمجؤرة ،ئةطةرضي ليبراليزم لة تيَطةى كولتوورى و فةلسةفييةكةيدا زةمينةى سةرةكي هزرة ديَمؤكراتييةكان و تةنانةت سؤشياليستيية، بةآلم لة روانطةى ئابوورييةوة نزيكة لة سيستةمي سةرمايةدارييةوة .هةرضؤنيَك بيَت بةو جؤرةى دةزانين ،رةخنةطراني سيستةمة ديَمؤكراتيكةكان لة نيَوان ديَمؤكراسي و ليبراليزمدا بةو واتايةى طوتمان، باوةريان بة جياوازي نيَوانيان نيية و ديَمؤكراسيية ِ مؤديَرنةكان بة ئةدطارى ئايديؤلؤذي و بةرذةوةندي ضينة َ زالةكانى سةرمايةدارى دةزانن .هةرضةندة ئةم َرامانة ،بةآلم طةرةكة ئةوةمان رووداوة شياوي تي ِ َ لةياد بيَت ،كة لةتةك طةشةكردني تواناكاني خةلكي َ دةولةت و ثيَشخستني ديَمؤكراسي ،ثةيوةستبووني بة ضينة َ زالةكانةوة (بة بةراورد لةتةك سةردةمي ليبراليزمدا) كةم دةكات .بة تايبةت ثةيدابووني بزووتنةوةكان و يةكيَتييةكان و ثارتي كريَكاران َ دةسةآلتي ضينة َ دةولةتدا زالةكانيان بةسةر دةزطاى طؤران ثيَداوة .تةنانةت دةبيَت ببيَذين ليبراليزم ِ َ قبولكردني هزرى يةكساني خؤى لة سةرةتادا بة
64
خستؤتةروو و بة هيَورى ئايدياي ديَمؤكراسي لة ِ َ َروانينةوة، ي ت لةم كردووة. قبول بةرفراوانةكةيدا واتا ِ ديَمؤكراسي زادةى ليبراليزمة .بة شيَوةيةكي طشتي ليبراليزم لة واتا بةربآلوةكةيدا ،وةك كةلةثوورى سةرةكي شارستانيَتي خؤرئاوا ،بة زةمينةى هزرى ديَمؤكراسي ،سؤشيال-ديَمؤكراسي ،و سؤسياليزم ئةذمار دةكريَت ،بةآلم لة واتا سنووردارة َ دةولةتة ئابوورييةكةيدا ،ئايديؤلؤذيي ثارتةكان و تايبةتةكانة ،كة بةرطري دةكةن لة ئابووري ئازاد َروانيني فةلسةفةى لة واتا كالسيكييةكةيدا .لة تي ِ سياسييةوة ،ليبراليزم بة واتا بةرفرةوانةكةى، فةلسةفةى زيَدةبووني ئازادي تاكةكةسيية لة ضظاتدا تا ئاستي شيان ،و دوذمني سةرةكييةكةي َنتراليزةبووني دةسةآلتة ،كة زؤرترين زيان بة سي ِ ئازادي تاكةكةس دةطةيةنيَت .لة روانطةى ليبةرالييةوة، تاك و بةرذةوةندي تاك سةرترى هةية لة ضظات و بةرذةوةندي ضظات .راستييةكةى ،ليبراليزم نة تةنها ئايديؤلؤذيي سياسييَ ، بةلكو جؤريَكة لة ريَطةى ذيان .بةم واتاية ،ليبراليزم لة سةرةتادا هاوكات هاوراي سيَكيوالريزم (جيابوونةوةى دين لة و ِ َ دةولةت) ،مؤديَرنيزم يان دذةنةريت ،فةلسةفةى سةربةستي يان ئانتيديَتيَرمينيزم (دذة حةتميةت)، بازارى ئازاد ،ركةبةريَتي تةواو ،تاكطةرايي، ِ بةشدارى سياسيي ،سيستةمي نويَنةرايةتي، ئاوةزطةرايي ،ثيَشكةوتنخوازي و زانستطةرايي ،بووة. بنةرةتي ليبراليزم لةسةر ثاراستني جةختكردنةوةى ِ فرةرةهةنديية لة هةموو كايةكاني ذياندا .لةم رووةوة ِ ليبراليزم دذى مؤنيزم (يةكانةخوازي) ،سيَنتراليزم ( centralismنيَوةندطةرايي) ،تؤتاليتاريزم ،و ئؤتؤريتاريانيزمة .لة ليبراليزمدا تاك و ئامانجةكانى ئةو ثرةنسيث و دامةزراوة كؤمةآليةتييةكاني وةك َ دةولةت ئامرازةكانى دابينكردنن .لة روانطةى َ ليبةرالييةوة ،دةسةآلت بةتالة لة هةر جؤرة تايبةتمةندييةكي ثيرؤز و جيَي ريَز .هةر بةمجؤرةية ليبراليزم لةتةك شيَوةكانى نةريتي هيَزدا دذايةتييةكي تايبةتي هةية ،و بةتايبةت لةتةك هةر جؤرة ئيَليتيزم Elitismيَك (دامةزراو لةسةر بنةما و رةطةز، ئايين ،ئةريستؤكراتي هزري و هتد) دذ دةوةستيَت. ئةوثةرى شيان بةرطري دةكات لة ئازادي و و تا ِ َ هةلبذاردني تاكةكةس .ليبراليزم دذيَتى هةرجؤرة نةريتيَكي دةستوثاطير دةكات ،كة سةربةستي و َ هةلبةتة هيَزي ليَهزريني تاك سنووردار دةكات.
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
ليبةرالةكان بة ثاراستني ئةم ئامانجة سةرةكييانة بة دريَذايي سةردةم نويَكردنةوةيان كردووة لةو دةزطا و ئامرازانة ،كة بؤ طةيشتن ثيَيان ثيَويستن .بةم هؤيةوة طوتمان ديَمؤكراسي و تةنانةت سؤشيال- ديَمؤكراسي لة ليبراليزمةوة سةرضاوةيان طرتووة و ئامانج و ثرةنسيثة طشتييةكانيان طونجاندووة لةتةك طؤراوةكانى سيستةمي كؤمةآليةتي- ثيَداويستيية ِ ئابووري. لة روانطةى ميَذووييةوة ،ليبراليزم بة واتا بةرفرةوانةكةى سةرةتا لة بةرانبةر دةستةآلتي ئاييني و فةرمانرةواياني ثاشان لة بةرانبةر دةستةآلتي سياسيي ِ َ رووبةرووبوونةوةى لةتةك سةريهةلدا. ديكتاتؤردا ِ َ دةستةآلتي ئاييني كليَسادا لةتةك بزاظي ناسيؤناليزمي سةرةتاييشدا ئاويَتة بوو .لةتةك ئةمةدا ليبراليزم َ فةرمانرةواياني رةهاخوازي لةطةل ديكتاتؤرى ِ َ نويَدا و ناسيؤناليست و دذ بة كليَساش كةوتة ركةبةرايةتييةوة .طرنطترين خواستي ليبةرالةكان فةرمانرةوا رةهاكاندا بريَتي بوو لة لة بةرانبةر ِ سنوورداركردني دةستةآلتي ئةوان بؤ ياسا ،كة بة شؤرشةكانةوة بةرهةم هات و لة َ بةلطة بةريَي ِ طشتي ِ شؤرشي طرنطةكانى وةكو بآلوكراوةى مافةكانى ِ مةزني 1688ي بريتانيا ،راطةياندني سةربةخؤيى 1776ى ئةمةريكا ،و راطةياندنى مافةكانى مرؤظ و شؤرشي فرةنسة لة 1789دا هاووآلتي ئةنجومةني ِ بةدياركةوت .بؤ نموونة بةثيَي راطةياندني كؤتايي (مرؤظةكان ئازاد و لة روانطةى مافةوة بة يةكساني دروستكراون ...ئامانجي ضظاتي سياسيي ثاراستني مافةكانى مرؤظة ...ئةم مافانة بريَتين لة :ئازادي، خاوةنداريَتي ،ئاساييش و بةرخودان لة بةرانبةر ستةمدا ...ئازادي دةستةآلتي بةئةنجام طةياندني هةركاريَك ،كة زيان بةوانيديكة نةطةيةنيَت ...نابيَت بيروراكانييةوة ئازار بدريَت)... هيض كةسيَك بةهؤى ِ طرنطترين تيَطةى تيؤرى هزرى ليبراليزم ثةيماني كؤمةآليةتيية ،كة بةثيَي ئةوة ،حكومةت دامةزراوةيةكي دروستكراوة و َ خةلكي بؤ دةستةبةركردني ديسثلين و ئاساييش و بةدةستخستني ئاسانترى مافةكانيان دروستي دةكةن .بة شيَوةيةكي ثوخت طرنطترين ثرةنسيثةكانى ليبراليزم لة تيَطة بةرفرةوانةكةيدا باوةربووني بة بةهاى يةكساني دةتواندريَت لة ِ هةموو مرؤظةكان ،سةربةخؤيي ويستي تاكةكةسي، ئاوةزطةرايي و ضاكي مرؤظ ،مافة سروشتي َ دةولةت و نةبراوةيي ،دروستبووني دةزطاى و ِ
سنوورداركردني دةسةآلتي حكومةت بة ياسا ملمالني لةتةك ئؤتؤكراتي دامةزراوةكان بةدةستبيَت. َ ضينايةتي ،جةماوةري ،ئاييني و ثارتيدا هةميشة ئامانجي سةرةكي ليبةرالةكان بووة. لة روانطةى ميَذووي هزري سياسييةوة لة خؤرئاوا، ئايديؤلؤذيي ضينيي بؤرذواي تازة بوو ،كة هةستا بة َ دةولةتة رةهاكاني ئةوروثا و خوازيارى دذايةتيكردني سنووردانان بوو بؤ دةستةآلتي ديكتاتؤرى بة ياسا. هةروةها لة روانطةى ميَذووييةوة ،جةختكردنةوةى بنةرةتي لة ليبراليزم لةسةر تاك و ئاوةزمةندى ِ ليَهزرينةكانى كريستيانيدا هةية ،بة تايبةت ئةوةى ئةم ئايينة لة كايةى يةكساني و ياسا و مافي سروشتي لة فيَرطةى ستواييةكان(رةواقيةكان يان هةيوانييةكان)ى وةرطرتووة .لة روانطةى فةلسةفةى َ ببةلطيَنين ،كة سياسييةوة دةتوانين سةبارةت بةوة بنةرةتي ليبراليزم لة كايةى جياكردنةوةى ليَهزريني ِ َ سنوورى ضظات و دةولةت لة فةلسةفةى تؤماس هؤبزةوة سةرضاوةى طرتووة .لةتةك بووني بنةرةتي ئةبسؤلؤتيزمي تيؤريي هؤبز ،طةرةكة ِ سةرةتايي ناسينةوةى بياظ(حوزة)يَكي جياواز لة َ دةولةت ،وةك دةسةآلتيَكي طشتي يان مرؤظي بياظي َ دروستكراو ،بدؤزينةوة .لةم بياظة جياوازةى دةولةتدا هةموو تاكةكان لةتةك يةكديدا يةكسانن و هةر كةسة و بؤ بةدةستهيَناني بةرذةوةنديية كةسييةكاني خؤى كؤشش دةكات و بةرذةوةنديخوازي سةرةكيترين َ ثالنةرى كارة .كاتيَك تاكةكان مافي رةهاى خؤيان لة دؤخي سروشتيدا بة هيَزيَكي سةرووتر دةسثيَرن، َ (دةولةت و ئةوا بياظيَكي طشتي و بياظيَكي تايبةتي ضظات) بة شيَوةيةكي بةرضاو و رةوا ئاوادةكريَت. وةها شتيَك دةرةنجامي ثةيمانى كؤمةآليةتيية. سؤظةريَن (حاكم) طةرةكة مافةكانى ضظاتي سظيلي، بة تايبةتي مافي خاوةنداريَتي و ذيان و ثيَكهاتةى خيَزان ،بثاريَزيَت .بةم جؤرة تيؤريي هؤبز ئةطةرضي لة روانطةى دةرةنجامة سياسييةكانةوة ناليبةراليية َ دةولةت سنوورى نيية)، (لةبةر ئةوةى دةستةآلتي َ هةلويَستي لةبارةى ضييةتي و بةآلم لة روانطةى َ دةولةت ليبةرالة و طريمانة سةرةكييةكةى بنةرةتي ِ َ بريَتيية لة جياكردنةوةى ضظات و دةولةت و َ دةولةت .ئازادى طواستنةوةى مافةكانى ضظات بؤ َروانيني هؤبزدا تةنها لةذيَر سيَبةرى ليَظياتاندا لة تي ِ دةستةبةر دةبيَت .ليَظياتان دةسةآلتي رةهاى هةية، َ (دةولةت وةكو ئةو بةآلم طةرةنتى ئازادييةكاني تاكة:
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
65
ديوارانةى سةر ريَطةية ،كة مةبةست لة ئاواكردني، راطرتني طةشتياران نييةَ ، بةلكو ريَنوماييكردن و طومراكان) .ليَظياتان ناتوانيَت تاك بة ريَطرتنة لة ِ َ بروايةك ناضار بكات ،لةبةر ئةوةى قبولكردني ِ هزرى ئازادة .ليَظياتان تةنها بةهايةكة ،كة طةرةكة لة
تؤماس ثين ()1809-1737 ثيَناو دةستةبةركردني ئاشتي و ديسثلين و ئاراميدا بيبةخشين .ليَظياتان هةرضؤنيَك بيَت دةستكردة و بريَتيي لة رازيبووني طشتي و َ خاليية لة هةر جؤرة َ دةولةتيش خزمةتكردنة بة هيَما و نهيَنييةك .ئامانجي تاك و دابينكردني ئاشتي و ئاسايشة بؤ تاك .ئامانجي َ دةولةت ضظاتي سياسيي دابينكردني بةرذةوةندي نييةَ ، بةلكو دابينكردني بةرذةوةندي تاكة .جؤل لؤكيش َ دةولةتي بة بةرهةمي ثةيماني كؤمةآليةتي وةكو هؤبز دةزاني بؤ كؤتاييهيَنان بة دؤخي سروشتي ،بةآلم باوةرى وابوو مرؤظ تةنانةت لة بةثيَضةوانةى ئةو، ِ دؤخي سروشتيدا لة مافي سروشتي بةهرةمةندة و َ دةولةتيش بة مةبةستي ثاراستني ئةوة ئاوا كراوة. لة دةرةنجامدا ،تاك مافي ئةوةى هةية لة بةرانبةر
66
هةر دةسةآلتيَكي ديكتاتؤريدا ،كة مافةكانى ئةو بخاتة ذيَرثيَوةَ ، هةلويَست وةربطريَت .لؤك مةزنترين فةيلةسوفي فيَرطةى ليبراليزم ،جةوهةرى هزريني َ هةولدان بؤ سنوورداركردني دةستةآلتي بريَتيية لة َ َروانيني لؤكدا دةولةت تةنها ئامرازيَكة ديكتاتؤر .لة تي ِ َ دةولةت بؤ بةرطريكردن لة مافةكاني ضظات .بةر لة ضظات بووني هةبووة ،و هةموو مافةكانى بة َ َ دةولةت سنووردارة دةولةت ناسثيَريَت .دةسةآلتي بة دابينكردني بةرذةوةندييةكان و ثةيوةندييةكاني ضظات .لة دؤخي سروشتيدا مرؤظ (لة دةستةآلتي باآل بةسةر زةويدا ئازادة) ،بةآلم ملكةضي ياساكاني سروشتة ،و مافي سروشتي ،بة تايبةتي مافي ذيان و خاوةنداريَتي ،لة ياساكاني سروشتةوة سةرضاوةى طرتووة .لةتةك ئةمةدا ئةطةرضي لة دؤخي سروشتيدا جةنط نيية ،ئةوا ئاشتيش طةرةنتي نيية و ليَرةوةية، َ دةولةت كة ثةيمانيَك بؤ ئاواكردني ضظاتي سظيلي يان َروانيني لؤك ثاراستني خاوةنداريَتي دةبةستريَت .بة تي ِ طرنطترين ئامانجي تاكةكانة لة ضوونة نيَو ضظاتي َ دةولةت .حكومةت بة ثةيرةويكردن لة سظيلي و ِ َ شيَوةيةكي طشتي بريكاريَكة لة اليةن خةلكةوة و بةرهةمي ثةيمانة ،نةك اليةنيَكي ثةيمانةكة. دواى لؤك ،مؤنتسكيو و ئادام سميت ثرةنسيثةكاني ماف و ئابوورى ليبراليزميان لة بةرهةمةكانى خؤياندا دارشت .مؤنتسكيو بةرطري دةكرد لة جيابوونةوةى ِ َ دةولةتي دةسةآلت و مافة فيودالييةكان لة بةرانبةر رةهاخوازي لويي ضواردةيةمدا و ستةمكاراني بةو درندانة دةضوواند ،كة بؤ خواردني ميوة درةختةكة ِ لة رةطةوة دةردةهيَنن (ئاماذةكردنة بة لويي باوةرى مؤنتسكيو ،ئةو طةرةكيبو ضواردةيةم ،كة بة ِ بؤ ثتةوكردني دةستةآلتي رةهاطةريانةى خؤى، رةطي خيَزانة مةزنةكانى فرةنسة دةربهيَنيَت) .بة َروانيني مؤنتسكيو بؤ سنوورداركردني دةستةآلتي تي ِ ديكتاتؤرى ،باشترين ياساي سةرةكي يان حكومةت سي توخمي تاك (ثاشا) ،ئةريستؤكراتي ئةوةية ،كة لة َ سي (نةجيبةكان) و ديَمؤكراسي (ئةنجومةني ضينة َ َروانيني ئةو طرنطترين اليةنةكان) ئاواكرابيَت .بة تي ِ تايبةتمةندى ئةم حكومةتة جيابوونةوةى دةسةآلتةكان و ضاوديَريكردنيانة بةسةر يةكترييةوة .ئةو هةروةها دةولةت لة َ َ كليَسا و بةرطري دةكرد لة جيابوونةوةى ضاوديَركردنيان بةسةر يةكترييةوة. لة سةدةى هةذدةيةمةدا تؤماس ثين Thomas )1809-1737( Paineلة بةرهةمةكانى خؤيدا
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
طشتطيرترين طؤزارشتي لة ثرةنسيثةكاني ليبراليزمي سةرةتايي بةدةستةوة داوة .ئةو دةرطيرى بةرخودان شؤرشي شؤرشي سةربةخؤيي ئةمةريكا و بوو بؤ ِ ِ فرةنسة .ثين لة كتيَبى هؤشي روون Common )1776( Senseدا بةرطري لة بزووتنةوةى سةربةخؤيي ئةمةريكا كرد و لة كتيَبي مافةكاني مرؤظ )1793(The Rights of Manدا هيَرشيكردة سةر حكومةتة ئةريستؤكراتيية ديَرينةكان و ستايشي َروانيني دةستكةوتةكانى شؤرشي فرةنسةى كرد .بة تي ِ ِ بريارى ئاوةز و ياساي ئةو حكومةتي ديَمؤكراتيك بة ِ سروشتي زةروورةتي هةية و وةها حكومةتيَك طةرةنتي مافة سروشتييةكانى مرؤظة .بةهؤى ياسا و مافة سروشتييةكانةوة هةموو كةسيَك مافي هةية ،بة َ مؤرالي، بريارى ئاوةزى خؤي داوةري بكات بؤ ذياني ِ ئاييني ،سياسيي و ئابووريي خؤى .ثين ،بة تايبةتي لة كتيَبى سةردةمي ئاوةز )1796( The Age of Reason دا ،بةرطري لة ئازادي ئاييني كرد و ثيَكةنيني بة كليَسة هات و رايطةياند (هؤشي من َ َ كليَساي منة) .ئةو َ دةولةتي بضووكي لة ياسا و مافة هةروةها ثرةنسيثي سروشتييةكانةوة وةرطرت و تةنها ئةركي حكومةتي بة ثاريَزيكردن لة مافة سروشتييةكانى تاكةكان َروانيني ئةو لة بياظي ئابووريشدا تاكةكان دادةنا .بة تي ِ َ بةبي دةستيَوةردان و ثاراستني دةولةت ،بة دةتوانن َ بطةريَن. خؤياندا بةرذةوةندييةكانى دواى ِ سةربارى ئةمة ،لة ليَهزرينةكانى تؤماس ثينيشدا دةستيَوةرداني نيَوان ثرةنسيثةكانى ليبةرالي- ديَمؤكراسي و ئايدؤلؤذييةكانى ديكةدا ،بة تايبةتي سؤسياليزم و راديكاليزم ،دةبيندريَت .ليَهزرينةكانى ئةو لة ثراكتيكدا بوو بة ئيلهامبةخشي بزووتنةوةى ضيني كريَكاراني ئينطليز .هةروةها ثين بةرطري دةكرد لة خؤشطوزةراني كؤمةآليةتي ضينةكاني خوارةوة .ئةو بيمةى كؤمةآليةتي بة بةشيَك لة مافة سروشتييةكانى تاكةكان دادةنا ،و داناني باج لةسةر سةروةت و ساماني ،بة طرنطترين سةرضاوةى دابينكردني خةزيَنةكان دةزاني. بة شيَوةيةكي طشتي بزووتنةوةى هزرى ليبراليزم شؤرشيَكي لة سةدةى حةفدةهةم و هةذدةهةمدا ِ تيؤرى ئاوا كرد و هزرى سنوورداركردني دةسةآلت َ دةولةت ،ئازادي بؤ ياسا ،ثةيمانداربووني ضييةتي كار و دارايي لة هةرجؤرة كؤت و بةنديَكي فيودالي، بةديارى هيَنا .لةو سةدةيةدا ،ليَهزرينة ليبةرالييةكان شؤرشةكان و ريفؤرمة مةزانةكان بناغةى ثرةنسيثي ِ
بوو ،كة لة ئةوروثادا روويان دا .سيستةمي ئابوورى و كؤمةآليةتييةكةى ،كة لة دواى ئةوانةوة َراني ئايدياكان و هزرينة دةستةبةر بوو ،وةرطي ِ ليبةرالييةكان بوو .سةربارى ئةمة ،لةو رؤذطارةدا تةنها ضيني بازرطانان سوودمةند بوون لةم
ج َيرمي ب َينتهام (1832-1748 وةرضةرخانة ،و ئايديؤلؤذيي ليبراليزم رةنطدانةوةى بةرذةوةندييةكانى ئةوان بوو .بةآلم دواتر بةرخوداني كؤمةآليةتي بؤ سوودمةندبووني ديكةى ضينةكاني شؤرشي ليبةرالةكان، ضظات لة دةستكةوتةكاني ِ هيَدي هيَدي هزرى ليبراليزمي ديَمؤكراتيزةتر كرد. َ سالى 1848ليبراليزم دةبوو شؤرشةكاني دواى ِ نوي خؤى لةتةك ثيَداويستييةكانى ديَمؤكراسي َ بطونجيَنيَت و ئايديا سةرةكييةكاني ليبراليزم و هزرى يةكساني بؤ ضيني كؤمةآليةتي بةربآلوتر ثةرةثيَبدات. اليةنطراني ليبراليزم ،كة ئايديؤلؤذيي خؤيان لةتةك بةرذةوةندي ضينة دةستةآلتدارةكانى سةردةمى سةرمايةدارى بازرطانيدا طونجاندبوو ،هةنوكة دةبوو
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
67
بة رامانيَكي دووبارة لة ئايدياكاني خؤياندا ،ئةوانة لةتةك خواستة ديَمؤكراتييةكاندا بطونجيَنن .بةمجؤرة هزرى يةكساني (سياسيي و كؤمةآليةتي) لة كةنارى هزري ئازادي لة ئايديؤلؤذيي ليبراليزمدا بةهيَز بوو. بةشيَوةيةكي طشتي بةو جؤرةى بينيمان ،لة فةلسةفةى ليبراليزمدا بياظي طشتي لة بياظي تايبةتي جيا دةبيَتةوة و بةرطرى لة مافةكانى ضظاتي سظيلي ،بة تايبةتي َ دةولةتدا خاوةنداريَتي ،دةكات لة بةرانبةر ئؤتؤريتةى و جةخت لةسةر زةروورةتي سنوورداركردني َ دةولةت دةكاتةوة ،بةآلم لة روانطةى دةستةآلتي َ ليبةرالييةوة ،دةولةت هيض بةرسرسياريَتييةكي ديكةي نيية لة ضظاتدا جطة لة ثاراستني مافةكاني تاك .لة بةرانبةردا ،فةلسةفةى ديَمؤكراسي ،كة هيَدي طؤرانكارى ليبراليزم دةركةوت ،جةختي هيَدي بة ِ َ دةولةت لةسةر ثرةنسيثي بةرثرسياريَتي فراوانترى دةكردةوة لة بةرانبةر ضظاتدا بؤ دابينكردني جؤريَك َ يةكسانيَ . دةولةت نةطةرةكة زياد لة اليةني هةلبةتة ثيَويست و ناضاري ،دةست وةربدات لة ئابوورى و َ هةولبدات اليةني زؤرى كولتووريدا ،بةآلم دةبيَت َ خؤشبةختي و شادي بؤ زؤرينةى خةلكي دابين بكات. َ دةولةت ثاريَزطارى لة بةمجؤرة لة ديَمؤكراسيدا َ مافةكاني ضظاتي سظيلي ناكات ،بةلكو بةرثرسياريَتي َ هةلدةطريَت .لةم رووةوة لة بةرفرةوانبوونيشي َ دةولةتي ديَمؤكراسيدا تا ئةندازةيةك دةستيَوةرداني زةروورةتة. لة روانطةى ميَذووي هزرى سياسييةوة ،ليبراليزمي سةرةتا لة ليَهزرينةكانى فيَرطةى سوودمةندخوازي Utilitarianismو بةتايبةتي جيَرمي بيَنتهام )1832-1748( Jeremy Benthamئاراستةيةكي ديَمؤكراتيكانةترى وةرطرت .هزرى سياسيي ئةم فيَرطةية لة نيوةى سةدةى هةذدةهةم تا نيوةى سةدةى نؤزدةهةم لة بريتانيادا سةروةر بوو ،و هزرظاناني وةكو دةيظد هيوم David Humeو جةيمز ميل James Millو جيَرمي بيَنتهام لة نويَنةراني بوون. َ دةولةت َروانيني بيَنتهامدا تةنها ثاساوي بووني لة تي ِ ئةمة بوو ،كة ئةطةرى دةستةبةركردني اليةني زؤرى خؤشبةختي بؤ زؤرينةى َ خةلكي فةراهةم بكات .بة برواى وابوو ،كة شيَوةيةكي بةرضاوتر ،بيَنتهام ِ بةثيَي ثرةنسيثةكاني سوودمةندخوازي ،سةرةتا دةبيَت شادي و خؤشبةختي كةسي و ثاشان شادي و خؤشبةختي ديكة و دواى ئةوةش زؤرترين شادي بؤ زؤرينة و سةرةنجام باآلترين ئاساتي شياوي شادي
68
و خؤشبةختي بدؤزريَتةوة .كاريَك راستة ،كة ببيَتة هؤى دابةشبوون و هاوسةنطي شادي و ضيَذي نيَوان َ ذمارةيةكي زؤري َ دةولةت خةلكي .ئامانجي ئاواكردني ثاراستن و زؤركردني شادي و خؤشبةختي طشتيية. بروايةكي بيَواتا بيَنتهام مافة سروشتييةكاني بة ِ َ دةولةتي بة سةرضاوةى مافةكانى تاك دادةنا و تةنها دةزاني ،بةآلم هةمان مافة سروشتييةكاني فةيلةسوفة ليبةرالةكاني ،بة تايبةتي خاوةنداريَتي تايبةتي ،بؤ َروانيني تاك بة شياو دةزاني .سةربارى ئةمة ،بة تي ِ َ دةولةت نة دابينكردني اليةني بيَنتهام ئامانجي كؤتايي زؤرى ئازاديَ ، بةلكو دابينكردني اليةني زؤرى شادي و خؤشبةختي هةمووانة .ئازادي دةبيَت خؤى بداتة دةست شادي و خؤشبةختييةوة .لةم رووةوة بيَنتهام اليةنطرى ديَمؤكراسي و يةكساني ريَذةيي بوو لة خاوةنداريَتيدا بة مةبةستي دابينكردني خؤشبةختي طشتي .بةم هؤيةوة ،راظةكاران شاديخوازي زؤرينة بة جياواز لة تاكطةرايي Individualism هاورا لةتةك ديَمؤكراسي ناليبةرال يان ليبةرالي و ِ دةربرينيَكي ديكة ،لة هزرى ثلوراليزم دادةنيَن .بة ِ بيَنتهامدا هةنديَك لة ناكؤكييةكاني ليبراليزم لةتةك ديَمؤكراسيدا دةركةوتووة .وةها ناكؤكييةك لة هزرى جؤن ستيَوارت ميل John Stewart Millدا زيَتر دياريداوة. جؤن ستيَورات ميل طرنطترين نويَنةرى فةلسةفةى ديَمؤكراسي بوو لة سةدةى نؤزدةهةمدا .ميل بة ثيَضةوانةى تيؤريى ئيكؤنؤميستة Economist َ بةلطةكارى ئةوةي دةكرد ،كة كالسيكةكان، بآلوبوونةوةى كاآل و سامان لة ضظاتدا ملكةضي ياسا نةطؤرةكان نيية ،و ليَرةوة بةرثرسياريَتي سروشتيية ِ َ َ ئاطامةندانةى دةولةت لةم بوارةدا هةلدةهيَنجريَت. هةروةها لةسةر بنةماى ثرةنسيثةكاني ليبراليزم َ بةلطةى ئةوةى دةهيَنايةوة ،كة مافي هاوبةشيكردن َروانيني لة ذياني سياسييدا دةبيَت طشتي بيَت .لة تي ِ ميلدا بةشدارى طشتي َ خةلكي لة ذياني سياسييدا بة باشترين ريَطةى فيَركردني سظيلي َ خةلكيش ئةذمار َروانيني جؤن دةكريَت .بة شيَوةيةكي طشتي بة تي ِ ستيَوارت ميل ،ديَمؤكراسي بة واتاى بةشداريكردني طشتي لة سياسةتدا ،زيَتر لة دادثةروةرييةوة نزيكة ،نةك ليبراليزم ،كة بووبووة حكومةتى ضيني َروانيني ميل ئةنجامى لؤذيكي بؤرذوازي .بة تي ِ َ ليبراليزم ديَمؤكراسيية .دةولةتي ديَمؤكراتيك طةرةكة بةرثرسياريَتيية زؤرةكان لة ئةستؤ بطريَت
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
بؤ دابينكردني خؤشطوزةراني كؤمةآليةتي طشتي و كةمكردنةوةى توندي ناكؤكيية ضينايةتييةكان .لةم َ دةولةت خؤى بةشيَكة َروانينةدا ،دةستيَوةرداني تي ِ لة سياسةتي ليبةرالي ،لةبةر ئةوةى ئامانجةكةى نةهيَشتني ريَطريية نةخوازرتوةكانة ،كة ديَنة سةر َ هةولداني سوودخوازانةى تاك .ميل بة ريَطةى َ ثيَضةوانةى بيَنتهام ،بةلطةكارى ئةوةى دةكرد ،كة ئامانجي مرؤظ تةنها شادي و ضيَذ نييةَ ، بةلكو ئازادي و شةرافةت و ثريَستيذ Prestigeي مرؤظ بةرزترة َ َ مؤراليية و مةبةستي دةولةت دامةزراوةيةكي لةوة. َ مؤرالي هةية ،كة هةمان ثةروةردةكردني فةزيلةتة لة دةربرينيَكي ديكة ،ئازادي تةنها بؤ دابينكردني تاكدا .بة ِ َ شادي و خؤشبةختي ثيَويست نيية ،بةلكو ثيَويستي َستيذ(ئابروو)ي مرؤيية .بةآلم طةشةسةندني ثري ِ ئازادي بة واتاى رزطاربووني تاك نيية لة هةرجؤرة دةستيَوةردانيَكي دةرةكيدا ،ئةو كردارانةى ثةيوةستن مؤرالي)َ ، َ هةلبةتة دةستيَوةرداني بة خودةوة (كردارى َ دةولةت رةوا نيية ،بةآلم لة رةفتارى ثةيوةست َ دةولةت بة ئةوانيديكةوة دةستيَوةرداني ياسا و ثيَويستة .لةسةر ئةم بنةماية ،بةدواداضووني شادي و َروانيني بيَنتهام، بةرذةوةندي كةسي ،بةثيَضةوانةى تي ِ ناطؤريَت بؤ دابينكردني شادي و بةرذةوةندي طشتي. ِ َ كةواتة ،دةولةت دةبيَت لة ريَطةى دةستيَوةرداني ئابوورييةوة كاريطةريية نايةكسانيية كؤمةآليةتييةكان كةم بكاتةوة و ذيان بؤ جةماوةر شياو بكات .كةواتة ثرةنسيثي شادي و خؤشبةختي بؤ زؤرينةى َ خةلكي َ دةولةتة. خؤى وابةستةى دةستيَوةرداني ئابوورى سةربارى ئةمة ،ميل نيطةراني ئةوة بوو ،كة نةوةك بطؤريَت بؤ ستةمكارى زؤرينة .بة ديَمؤكراسي ِ َروانيني ئةو ديَمؤكراسي ذمارةيي ،ديَمؤكراسييةكي تي ِ دؤريينةية ،كة جياوازيية سروشتييةكاني تاكةكان، لةبةرضاو ناطريَت. ليَرةدا دةتوانين ئةو دةرةنجامة بةدةست بهيَنين ،كة طؤراني ليبراليزم بؤ ليبةرال-ديَمؤكراسي ،ئازادي لة ِ ثؤزةتيظ جيَطةى ئازادي نيَطةتيظ دةطريَتةوة .لة ليبراليزمي سةرةتاييدا ئازادي بريَتيية لة ئاساييشي طيان و دارايي تاك لة هةرجؤرة دةستدريَذي و َ دةولةت)، َدةرؤييةكي دةرةكي (لةوانة دةستدريَذى زي ِ لة كاتيَكدا لة ليبةرال-ديَمؤكراسيدا ئازادي بريَتيية لة توانستي َ هةلبذاردن و دةستةآلتي سوودمةندبووني َ دةولةتيش تاك لة مافة سروشتييةكان .لةم واتايةدا، بةرثرسيار دةبيَت ،كة لة كاتي ثيَويستدا ،هاوكارى تاك
بكات بؤ زؤركردني توانستةكاني .لة واتاى يةكةمدا، َ دةولةت خراثييةكي ثيَويستة ،كة دةستوةردةدات لة ئازادي ئابوورى تاك ،بةآلم بؤ ثاراستني داراييةكانى َ دةولةت ثيَويستييةكي هةية .بةآلم لة واتاى دووةمدا، بة دامةزراوةيةكي سوودمةند دادةنريَت ،كة دةتوانيَت نارةواييانة بكاتةوة ،كة لة قةرةبووي ئةو زيان و ِ بازارى ئازادةوة سةرضاوةيان طرتووة. سيستةمي ِ َ لة ليبراليزمي سةرةتاييدا ،تاك دةبيَت جيَبهيَلريَت بؤ
جؤن ست َيوارت ميل (1832-1748 لةوثةرى ئازادي شياودا ركةبةرايةتي ئةوةى بتوانيَت ِ ئةوانيديكة بكات ،بة تايبةتي تاك دةبيَت لة بياظي ئابووريدا بة طويَرةى َ ثالنةرة سوودخوازانةى خؤى بكاريَت بؤ ئةوةى بةرذةوةندي تاك و ضظات بةهؤى ياسا سروشتييةكاني دةرخستن و خواستن دابين بكريَت .بةآلم لة واتاى دووةمدا ،خودي هزرى ئازادي ئابوورى بيَسنوور ،بة سنوورداريَتييةك داندراوة لةسةر ئازادي و ثيَشيَلكردني ثرةنسيثة سةرةكييةكاني ليبراليزم .تيؤريى سوودمةندخوازي Utilitarianism بيَنتهام هزرى ئازادي تاكي نيَطةتيظي لةتةك ثرةنسيثي شادي و بةختةوةرى تاك ئاويَتة كرد و بةمجؤرة ثرةنسيثي ئازادي لةتةك ثرةنسيثي يةكساني تاكةكان
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
69
لة سوودمةندبوون لة شادي و بةختةوةرى تةواوكرد (تكميل كرد) .جؤن ستيَوارت ميليش بة خستنة رووي َ دةولةت لة كاروبارةكانى ثيَويستي دةستيَوةرداني وةكو :هانداني ثةروةردة و فيَركردن ،ضاوديَريكردني بارودؤخي كؤمةآليةتي كريَكاران ،دابينكردني تةندروستي طشتي و ...جةختي لةسةر دابينكردني ئازادي ثؤزةتيظ كردةوة وةكو بةشيَك لة ثرةنسيثي ليبةرال-ديَمؤكراسي .بةمجؤرة لة كؤتاييةكانى سةدةى نؤزدةهةمدا نووسةراني ليبةرال جةختيان كردةوة لة طرنطي و زةروورةتي دةستيَوةرداني َ دةولةت لة كاروبارى ضظات بؤ دابينكردني ئازادي و يةكساني تاكةكان .ليبراليزمي نيَطةتيظي سةرةتايي طؤرا بؤ جؤريَك ليبراليزمي ثؤزةتيظ ،كة سةرةنجام ِ لة سةدةى بيستةمدا بوو بة بنةماى تيؤرى ثةيدابووني َ دةولةتي خؤشطوزةران .بةو جؤرةى ثيَشتر ئاماذةى بؤ كرا ،لة سةدةى بيستةمدا تا بةر لة ثةيدابووني بزووتنةوة و هزرى نيؤليبراليزم ،كة جاريَكي ديكة بةرطري لة ئايديالةكاني ليبراليزمي سةرةتايي دةكاتةوة ،ليبةرالةكان و ليبراليزم بة شيَوةيةكي طشتي مةيليَكي ريفؤرمخوازانة و ديَمؤكراتيكانةيان بةدةستهيَنابوو و بةرطريان لة ثيَكهاتة و سياسةتةكاني َ دةربرينيَكي ديكة، دةولةتي خؤشطوزةران دةكرد .بة ِ ليبراليزمي سةدةى بيستةم جةختي كردووةتةوة لةسةر زةروورةتي هاوبةشي سياسيي هةموو طروث و ضينة كؤمةآليةتييةكان ،دذايةتيكردني هةذارى و بيَكارى ،بةهيَزكردني دامةزراوةى ئةنجوومةن، َ َ (دةولةتي دةولةت بةرثرسياريَتي كؤمةآليةتي ثؤزةتيظ) و هتد .بةمجؤرة ليبراليزم لة 1914-1880 ئاراستةيةكي ثؤزةتيظ و ديَمؤكراتيكي وةرطرت .ئةم ثنتةش شياوي دووبارة كردنةوةية ،كة جياكردنةوةى ليبراليزم لة ديَمؤكراسي-بةو جؤرةى لةبارةى ثارت و طروث و رذيَمة سياسييةكانةوة ثيَويستي هةية- لة لي َ َكؤلينةوةى هزرة سياسييةكاندا نة تةنها ثيَويست نييةَ ، بةلكو هةنديَكجار وةك دروستكراوي ليَديَت. بةو جؤرةى ثيَشووتر طوتمان ،ليبراليزم لة واتا بةرفراوانةكةيدا وةكو بزووتنةوةي هزرى طشتي سةرضاوةى ديَمؤكراسي ،سؤسياليزم ،راديكاليزم و ريفؤرميزم بووة و ثرةنسيثةكانى لةتةك ئايديؤلؤذيية َوةراستدا طونجاو سياسييةكانى راست ،ضةث ،و ني ِ بووة .بةآلم لة سةدةي بيستةمدا ليبراليزم وةكو تيؤري كؤمةآليةتي و ئابووري ديار و سنووردار تةنها لة هزر و ثراكتيكي نيؤليبراليزمدا جياوازييةكي
70
بةرضاوي لةتةك ئايديؤلؤذيي ليبةرال-ديَمؤكراسي ثةيدا كردووة و لةم شيَوةيةشدا ليَكضوونيَكي زؤرى لةتةك كؤنزيَرظاتيزمدا هةية و هةنديَك جاريش ناوونيشاني نيؤكؤنزيَرظاتيزم بؤ ناساندني َ (هةلبةتة نيؤليبةرالةكان طريمانة بةكارهيَنراوة َ رةضةلةك سةرةكييةكانى كؤنزيَرظاتيزم وةكو بنةضة و َ قبول ناكةن) .راستييةكةى ،تيؤرى و خيَزان و ئايين ليبراليزم ،كة لة سةدةى نؤزدةهةمدا بة سةرنجداني َ دةولةت ،سةرنجي دابووة سنوورداريَتي كارةكاني بازار ،لة سةدةى بيستةمدا بة زؤربووني ضظات و ِ َ دةولةت ناضار بوو َ َ دةولةت رؤلى طرنطي كارةكاني لةبةرضاو بطريَت .هةموو ليبةرالةكانى سةدةى بيستةم بة فؤرمطةليَكي جياوازةوة هةستيان بة زةروورةتي ثيَداضوونةوة لة ثرسي َ رؤلي كؤمةآليةتي َ َروانيني دةولةت كردبوو و سةبارةت بةوةش تي ِ خؤيان خستبووة روو .بة شيَوةيةكي طشتي وةها َروانينيَك لةتةك ثرةنسيثةكاني ليبراليزم لةبارةى تي ِ ئازادي تاك لة ديكتاتؤرى و دةسةآلتي سياسييدا بنةرةتدا خوازيارى ئازادي ناكؤك نيية .ليبراليزم لة ِ تاك بووة لة دةسةآلتي ئاييني ،سياسيي ،نةريتي و ضينايةتييةكان ،و ئيَستاش ،كة سيَنتراليزةبووني هيَزي ئابوورى لة مؤنؤثؤلكردنةكاندا ريَطرييةكي َشي ،ثشت بةستن تازةى بؤ ئازادي تاك هيَناوةتة ثي َ َ دةولةت وةكو كارايةكي هاوسةنطي ناكؤك نيية بة َ لةتةك ثرةنسيثة سةرةكييةكانى ليبراليزم .هةلبةتة رووبةرووبوونةوةى ئازادي جةوهةرى ليبراليزم، ِ و ئؤتؤريتة (دةستةآلت) رةتناكاتةوة .بة سةرنجدان لة ئاراستةى زيادبووني ليبراليزمي كالسيك رووةو هزرى يةكساني و زةروورةتي دةستيَوةرداني َ ئةمرؤ طةرةكة بة دواى دةولةت لة سةدةى بيستةمدا، ِ رووبةرووبوونةوةى سةرةكي لة نيَوان ليبةرال- ِ ديَمؤكراسي يان سؤسيال-ديَمؤكراسي لة اليةك و بطةريَين. ئاراستةكانى نيؤليبراليزم لة اليةكي ديكةدا، ِ بةثيَي ئةوةى خراية روو ،ديَمؤكراسي لة روانطةى َ دةولةمةندتر و ميَذووييةوة دياردة و تيَطةيةكي فراوانتر بووة لة ليبراليزم .بة طشتي ديَمؤكراسي بة ثيَكهاتووي ئةم توخمانة دةزانن :يةكساني ماف و سياسيي هةموو تاكةكان ،دةستةآلتداريَتي َ َ هةلبذاردني دةستةآلتداران ،جياكردنةوةى خةلكي، دةستةآلتةكان ،ثرةنسيثي حكومةتى زؤرينة ،فرةيي بةهاكان و طروثة كؤمةآليةتييةكان ،بةشداريكردني بريارة سياسييةكاندا ،توانستي هةميشةيي ضظات لة ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
ياسادانان لة هةموو بوارةكاندا بةثيَي بؤضووني بي سةرنجدانة َ َ بةلطةى نةريتة كؤنةكان، خةلكي و َ ئاوةزطةرايي تاك بؤ لةبةرضاوطرتني ضاكة لة شيَوة ذياني خؤيدا ،ثةيوةندبووني حكومةت بة ياسا دامةزراوةكان و هتد .فرة توخمي ديَمؤكراسي تا ئةندازةيةكي زؤر لةمةوة سةرضاوة دةطريَت ،كة بنةرةتدا سيستةمي حكومةتداريية ،لة ديَمؤكراسي لة ِ كاتيَكدا ليبراليزم سيستةميَكي هزريية .لةم رووةوة ديَمؤكراسي تيَطةيةكي َ ئالؤزتر و فرة رةهةندة. ناروونييةك ،كة لة واتاكةيدا بووني هةية ،بريَتيية ِ لة جةجتكردنةوةى تيؤرسينةكان و اليةنطراني ديَمؤكراسي لةسةر هةنديَك رووكارى تايبةتي ديَمؤكراسي .لة ثراكتيكيشدا زؤرينةى حكومةتةكان هةنديَك لة رووكارةكاني ديَمؤكراسيان لةتةك هةنديَك لة رووكارى رذيَمة ناديَمؤكراسييةكان (ئؤليطارشييةكان ،حكومةتة ئةريستؤكراتييةكان، سيستةمة ستمةكارييةكان)دا ئاويَـتة كردووة. سةربارى ئةمة ،ضةندين ثاشطرى هةمةضةشنيان بؤ ديَمؤكراسي زياد كردووة ،كة سةرضاوة طرتوو بووة لة ئايديؤلؤذييةكاني ديكة و بارودؤخة ميَذووييةكان: ديَمؤكراسي ريَنويَني ،ديَمؤكراسي ئاييني ،ديَمؤكراسي كؤمةآليةتي ،ديَمؤكراسي رياليتي ،ديَمؤكراسي جةماوةري ،و ديَمؤكراسي ثةتي. ئةمةى ،كة حكومةتة هةمةضةشنةكان خؤيان بة ديَمؤكراسي دادةنيَن ،لةبةر ضةند هؤيةكي سةرسورهيَن نيية .سةرةتا نةريتي هزرى ديَمؤكراتيك ِ ثرة لة ليَهزريني جياواز و تةنانةت زؤر فراوانتر و ِ َ دةولةت، ناكؤك لةبارةى بنةماى ثةيدابووني ثيَكهاتةى مرؤظ ،كارة تايبةتييةكانى حكومةت و هتد. لةم رووةوة هةموو كةسيَك دةتوانيَت بةطويَرةى بةرذةوةند و ثيَويستييةكانى خؤى سوودي ليَوةربطريَت .لة نةريتي هزريني ديَمؤكراسي لةبارةى َ دةولةت هةم تيؤرى ثةيماني كؤمةآليةتي سةرضاوةى و هةم تيؤرى سوودمةندخوازي بووني هةية ،مرؤظ َ مؤرالي ،ئاوةزمةند ،و هةم بة بوونةوةريَكي تةواو سروشتي ئةذمار دةكريَت و هةم بة بوونةوةريَكي تةواو بةرذةوةندخواز دادةندريَت .بؤ نموونة، يةكيَك لة جياوازة سةرةكييةكان لةبارةى ثيَكهاتةى نويَنةرايةتي ئةمةية ،كة ئايا نويَنةران دةبيَت نويَنةرى َ خةلكي بن يان نويَنةراني باوةرةكاني خواست و ِ برواى وابوو بةرذةوةندييةكاني خؤيان .بيَنتهام ِ َ خةلكي باشتر لة هةركةسيَك بةرذةوةندييةكانى خؤيان
دةستنيشان دةكةن ،كةواتة نويَنةران دةبيَت نويَنةري باوةرى ئةوان بن .لة بةرانبةردا ،جؤن ستيَوارت ميل ِ َ بةلطةى ئةوة دةهيَنيَتةوة ،كة نويَنةران ناتوانن تةنها َثةر و ناتةواوةكانى َ خةلكي بن و َروانينة تي ِ نويَنةرى تي ِ دةبيَت ضاويان لةسةر بةرذةوةنديية راستةقينةيياني بةلطةى دووةم ئةوة بوو ،كة َ ئةوان بيَتَ . خةلكي ،بة َ ثيَةوانةى رابردوو ،ئيدي نةزان و ضليت illiterate و نيازمةندي سةرثةرشت و ريَنويَنيكردن نين و لة سةردةمي نويَدا بة ثراكتيكي يان تيؤري لةسةر شانؤى سياسةتدا ئامادةن .هةروةها ئةمةى ريَبةران، هةرضةندة ديكتاتؤر و ستةمكار ،ثشتي ثيَدةبةستن و دةطةريَن، بؤ رةوايةتيدان بة خؤيان بة دواى ئةواندا ِ تا ئةندازةيةك نيشاني مةيلي ديَمؤكراتيكي حكومةتى هةية. ديَمؤكراسي لة واتاى نويَدا هةم جؤريَكة لة بةبي بووني ضظاتي حكومةت و هةم جؤريَك ضظات. َ ديَمؤكراتيك يان بنةماى كؤمةآليةتي ديَمؤكراسي، حكومةتى ديَمؤكراتيك ثايةدار نيية .لة فةلسةفةى بنةرةتدا بة جؤريَك سياسيي ديَريندا ،ديَمؤكراسي لة ِ لة حكومةت ئةذمار دةكرا .لة كاتيَكدا ،كة لة فةلسةفةى سياسيي سةردةمي نويَدا واتايةكي فراوانترى لة حكومةت هةية .سةربارى ئةمة ،لة فةلسةفةى سياسيي َروانينيَكي رةشبينانة كؤندا بة شيَوةيةكي طشتي تي ِ بةرانبةر بة ديَمؤكراسي ،بة تايبةت ديَمؤكراسي ثةتي هةبوو .بةطشتي بةرطرى دةكرا لة ديَمؤكراسي ثيَكهاتوو لة توخمةكاني ئؤليطارشي و حكومةتى ئةريستؤتيَليس ئةريستؤكراتي (بةو شيَوةيةى ِ خستبووية روو) .ديَمؤكراسي ثةتي بة حكومةتى َ خةلكي نةزان ،و ئامادةى ناسةقامطيرى و ديكتاتؤرى و َ شؤرشي فرةنسيدا خةلك فريودةر ئةذمار دةكرا .لة ِ واذةى ديَمؤكراسي واتايةكي ثؤزةتيظ و خوازراوي َروانيني ياران و نةياراندا ،ديَمؤكراسي ثةيدا كرد .لة تي ِ شؤرشي فرةنسيية ،هةرضةندة ديَمؤكراسي بةرهةمي ِ شؤرش دةركةوت، ذاكوبني يان زؤرينةيي ،كة ثاش ِ شؤرشي ئاويَتةيةك بوو لة ديَمؤكراسي و ديكتاتؤرى ِ و مةودايةكي دوور هةبوو لة نيَوان ئايديالةكاني ديَمؤكراسي ليبةراليَ . َراني هةلبةتة خةمي شؤرشطي ِ ِ فرةنسة رووى لة تيَكشكاني سيستةمي ئةريستؤكراتي و سةرمافي ضينة ئةريستؤكراتةكان بوو ،و ديَمؤكراسي َرانةى َرانة و شؤرشطي ِ ِ تايبةتمةندييةكي خةباتطي ِ َرى هةبوو .سةرةنجام ،ديَمؤكراسي شؤرشطي ِ ِ فرةنسي ديمةنيَكي تؤتاليتيَرى وةرطرت و نةياراني
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
71
بة سيستةميَكي ديسثؤتيزمي زؤرينةيان دادةنا. ذان ذاك رؤسؤ تيؤرسيني سةرةكي ديَمؤكراسي َروانيني ئةو ،لة ديَمؤكراسي جةماوةريية .بة تي ِ جةماوةريدا ويستي طشتي تةواو دةردةكةويَت و ملكةضبوون بؤ ويستي طشتي بة واتاى ملكةضبوونة َروانيني رؤسؤ ،ويستي طشتي بؤ ويستي خودا .بة تي ِ شياوي سثاردن و بةبريكاركردن (توكيل) نيية و ئةمة ديمةني بةرذةوةنديية طشتييةكانة .رةخنةيةكي َرى فرةنسة و زؤر ئاراستةى ديَمؤكراسي شؤرشطي ِ ِ مؤديَلة طشتييةكةى ،واتا ديَمؤكراسي زؤرينة ،كرا. طرنطترين بابةتي طفتوطؤوروذيَن لة ديَمؤكراسيدا يةكساني بووة .لة هةمان ثرسدا بةريةككةوتن لة نيَوان ديَمؤكراسي و ليبراليزمدا روو دةدات .ديَمؤكراسيية َرى يان جةماوةرى) زيَتر دذ ليبةرالةكان (ض شؤرشطي ِ ِ جةخت لة يةكساني دةكةنةوة نةك ئازادي .بيَطومان دروستبووني هاوسةنطي نيَوان يةكساني و ئازادي، كة لة ئايديالة سةرةكييةكانى فةلسةفةى سياسيية، وردترين و دذوارترين مةبةستي ديَمؤكراسي بووة. جةختكردنةوة لةسةر هةر يةكيَك لة دوو ئايديالي ئازادي و يةكساني دةبيَتة هؤى دووربوون لة ديَمؤكراسي يان ليبراليزم .سةربارى ئةمة ،اليةنطراني سوودمةندخوازي لة سةدةى نؤزدةهةميشدا ،كة لة جياتي يةكساني و ئازادي جةختيان لةسةر ئامانجي شادي و خؤشبةختي هاووآلتيان دةكردةوة ،بة هةمان ئةندازة لة ئايديالةكانى ديَمؤكراسي ليبةرال دوور َراني فرةنسةش دةكةوتنةوة .راستييةكةى شؤرشطي ِ ِ لة ديَمؤكراسيية ديكتاتؤرئاساكةى خؤيان دةخواست ئايديالي ئازادي لة ذيَر ئامانجي خؤشبةختي دابنيَن، هةلبةتة لة طةيشتن بةم ئامانجةَ ، َ سليان لة بةكارهيَناني شؤرش توندوتيذى نةدةكردةوة .تةنها اليةنطراني ِ بة هاووآلتي و يةكسان ئةذمار دةكرانن ،نةياران و شؤرش بة هاووآلتيياني يةكسان ئةذمار دوذمناني ِ نةدةكران. لة اليةكي ديكةوة ،لة كؤنةوة نووسةراني كؤنزيَرظاتيظتر هةميشة نيطةراني ئةو مةترسيانة بوون، كة بآلوبوونةوةى يةكساني بؤ ئازادي دةيخاتةوة .بؤ نموونة ،ئاليَكسي دو تؤكظيل نووسةرى ئةريستؤكرات و كؤنزيَرظاتيظي فرةنسي لةسةر بنةماى ديَمؤكراسي جاكسؤني ئةمةريكا ،كةوتة رةخنةطرتن لة ديَمؤكراسي مؤديَرن بة شيَوةيةكي طشتي و ئاراستةكةى رووةو ديسثؤتيزمي زؤرينة ،ضظاتي جةماوةرى و َ خةلكي .ئةو نيطةراني يةكرةنطكردني سةرتاسةرى ِ
72
بآلوبوونةوةى ناضاريانةى يةكساني بوو لة هةموو كايةكاني ذياندا ،بة تايبةتي يةكساني لة دةستةآلت و سةرضاوةكاني ،كة بة جةوهةرى ديَمؤكراسي دادةنريَت ،بؤ ئازادي بة شتيَكي زيانبار و هؤكارى ثةيدابووني ديسثؤتيزمي زؤرينة يان سيستةمة ستةمكارةكانى ثشت بةستوو بة جةماوةري ،دةزاني. َروانيني دوتؤكظيل مةترسييةكاني نايةكساني بة تي ِ دةربرينيَكي روونتر ضظاتيَكي ثيَكهاتوو لة تاكة يان بة ِ ويَكضووةكان و ضونيةكةكان (ضظاتي جةماوةري)، هةرةشةكاني ئازادي بؤ يةكساني بؤ ئازادي لة ِ رياليتيتر و جديتر بووَ . هةلبةتة نووسةراني راديكال و سؤسياليست هةميشة جةختيان لةسةر دووةم َروانينةدا ،ئازادي بةو واتايةى لة دةكردةوة .لةم تي ِ دادةريَذريَت ،راستييةكةى سةردةمي ليبراليزمدا ِ شتيَكي زيَتر نةبوو جطة لة ئازادي بازرطاني و بازارى ئازاد .بة شيَوةيةكي طشتي كؤنزيَرظاتيظان لة ِ مةترسييةكاني يةكساني بؤ ئازادي و راديكالةكان لة مةترسييةكاني ئازادي بؤ يةكساني ،نيطةران بوون. َروانينيَكي فةلسةفيترةوة هةنديَك لة نووسةرانيش لة تي ِ بروايان واية لة نيَوان خودي ئازادي و يةكسانيدا ِ دةربرينيَكي ديكة ،ئةم ناكؤكيية بة هةية. ناكؤكي ِ ئةمرؤكة و تةنها دةرةنجامي ثيَكهاتةى ضظاتةكاني ِ دابةشكردني نايةكساني سةرضاوة ئابوورييةكان نيية .ماكس ظيَبةر Max Weberكاتيَك سةبارةت بة فرةيي كةم نةبووةوة و ناكؤكي و ناتةبايي ئامانجة سةرةكييةكاني ذياني مرؤظ قسة دةكات (ئازادي، يةكساني ،شادي ،خؤشبةختي ،ئاساييش ،دادثةروةرى و رزطاري و هتد) ،وةها واتايةكي ناكؤكي لة هؤشدا هةية .ئايزايا بيَرلين فةيلةسوفي ليبةرالي بريتانيش برواى واية (مرؤظ لةتةك ثرسي َ هةلبذاردن لة نيَوان ِ رووبةرووة ،كة بة ثيَوةريَك ئامانج و ئامانجةكاندا ِ رةهان ،و بةدةستهيَناني هةنديَك لةوانة بة ناضاري دةبيَتة هؤى قوربانيبووني هةنديَكي ديكة)(.)1 لة سةدةى بيستةمدا زؤرينةى ليبةرالة راستطةراكان ،وةكو فريَدريش هايك Friedrich August Von Hayekو رؤبيَرت نؤزيك و ميلتؤن فريَدمةن ،Milton Friedmanيةكساني بة تيَكدةرى بروايان وايةوة بةيةكةوة كؤنابنةوة، ئازادي دةزانن و ِ و قسةكردن لةبارةى دادثةروةرى كؤمةآليةتي لة ضظاتيَكي ثيَكهاتوو لة تاكة ئازادةكان بة سةندني بروايان واية دةبيَتة هؤى ئازادي مرؤظةكان دةزانن و ِ ثةيدابووني دةسةآلتيَكي باآلتر .لة اليةكي ديكةوة،
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
زؤرينةى ليبةرالة ضةثطةراكان ،وةكو هارؤلد السكي و ر .ه .تاوني Richard Henry Tawneyو جؤن ديوي ،رةتكةرةوةى هةبووني ناكؤكي نيَوان ئازادي و يةكسانين و هةردوويان بة بةشيَك لة ئايدياليَكي بةرفرةوانتر و كؤنتر ئةذمار دةكةن ،و يان بةدواى دةطةريَن. بنةرةتةكاني ثةيوةندي نيَوان ئةم دوانةدا ِ ِ هةنديَك لة تيؤرسيناني ليبراليزمي هاوضةرخيش لةبارةى يةكساني لة ئازاديدا و ئازادييةكاني تاكة يةكسانةكان قسة دةكةن. بةو جؤرةى بينيمان ،لة دوو تيَطةى ئازادي و طةرانةوة بؤ تيَطةى يةكساني ،ديَمؤكراسي زيَتر بة ِ يةكساني ناسراوة ،هةرضةندة بة باشترين سيستةمي سياسيي دادةنريَت بؤ بةدةستهيَناني ئازادي. نارووني تيَطةي يةكساني بووةتة سةربارى ئةمة ِ هؤى ئةوةى هةنديَك لة نووسةران ئةو تيَطةية بة طويَرةى تيَطة سةرةكييةكاني ديكة ،بؤ نموونة ئازادي و بةرذةوةندي طشتي ،روون بكةنةوة. يةكيَك لة كيَشةكاني دامةزراندني ثةيوةندي لة نيَوان يةكساني ديَمؤكراسيدا لةوةداية ،كة ئةطةر يةكساني بة سةرةكيترين بةها بزانين لة ديَمؤكراسيدا و ئةطةر يةكساني واتاى جياوازي (يةكساني ماف، يةكساني ئابووري ،يةكساني سياسيي) هةبيَت ،ئةوا ديَمؤكراسيش بة واتاى جياواز دةردةكةويَت .سةربارى َثةريني َروانينةدا بة تي ِ ئةمة ،تيَطةى ديَمؤكراسي لةم تي ِ دةطؤريَت .لةم ميانةدا يةكساني كات ديناميزة و ِ سياسيي ،واتا مافي بةشداريكردن لة ذياني سياسييدا، وةكو جةوهةرى ديَمؤكراسي مؤديَرن دةركةوتووة. بةطويَرةى ثيَوةرى بةشداريكردن دةتوانين لةبارةى ئاستة جياوازةكاني ديَمؤكراسي قسة بكةين .بةثيَي تيَطةى يةكساني سياسيي ،هةر كةسيَك طةرةكة برياردانةكانى حكومةتدا لة ضظاتدا مافي هةبيَت لة ِ بةشداري بكات ،كة كاريطةرى لةسةر بةرذةوةنديية طشتييةكان دادةنيَت .مافي يةكساني هةموو تاكةكان بريارة سياسييةكاندا بة واتاى لة بةشداريكردن لة ِ َ رؤلى يةكساني هةموو ئةوانة نيية ،بةآلم تةنها ئامادةبووني تاك لة ضظاتي سياسييدا ،دةبيَتة خاوةن مافي بةشداريكردن لة ذياني سياسييدا .كؤت و بةندكردني ئةم مافة بة هةر هؤيةك ،لة ئاستي سامان َ مؤرالي و خويَندةوارييةوة بطرة تا تايبةتمةندييةكانى و هزرى ،لة روانطةى اليةنطراني ديَمؤكراسي ،ئةمة ثيَي دةطوتريَت ناديَمؤكراتيك .هةرضةندة هةنديَك لة اليةنطرة سةرةكييةكاني ديَمؤكراسي ،وةكو جؤن
باوةريان بة هةنديَك كؤت لؤك و جؤن ستيَوارت ميل، ِ و بةند هةية لةم بوارةدا و ئةوانةيان بة جةختكردنةوة لةسةر ثاراستني سوود و بةرذةوةندي طشتي ئاراستةكردووة .لة روانطةى ديَمؤكراتيكةوة ضظاتي ئازاد تةنها لة شيَوةى ثةسندكردني مافي يةكساني بريارة سياسييةكاندا هةمووان بؤ بةشداريكردن لة ِ بةدي ديَت ،و ئةم مافة لة بةهاى يةكساني هةموو تاكةكان لة ضظاتي سياسييدا دةستةبةر دةبيَت. هيض طروثيَكي كؤمةآليةتي ناتوانيَت بة بةهانةى بةرزةرةطةزي ،دةستطةيشتن بة سةرضاوةكاني ِ حةقيقةت و َ هةلبذيَردراو و هتد ،لة روانطةى مافي بةشداريكردني سياسييةوة خؤى بة باآلتر ئةذمار بكات. شؤرشي فرةنسة لة روانطةى ميَذووييةوة، ِ َ خةلكي و سةرضاوةطرتني هزرى دةستةآلتداريَتي هيَز لة ويستي طشتييةوة وةكو يةكيَك لة ثرةنسيثة سةرةكييةكاني ديَمؤكراسي خستة روو .لةسةر َ خةلك بنةماى ئةم هزرة ،دةستةآلتي دامةزريَنةر خاوةنييةتي و لة ريَطةى ميكانيزمةكاني وةك سيستةمي نويَنةرايةتي و ثرةنسيثي زؤرينة كار دةكات .مةبةست لة دةستةآلتي دامةزريَنةر ئةمةية، كة َ خةلكي مافيان هةية لة ريَطةى نويَنةراني خؤيانةوة َ دةولةت و ضظاتي خؤيان ،كة هةموو ياساي سةرةكي ياساكاني ديكةى ليَوة سةرضاوة دةطريَت ،راستةوخؤ بي ئةوةى بة زةروورى وابةستةى نةريت دابنيَنَ ، و دةستوورةكان بن ،كة خؤيان لة داناني ئةوانةدا َ رؤليان نةبووة .بةو جؤرةى مازيني سياسةتظاني ديَمؤكراتي ئيتالي دةيطوت ئةو نةتةوةيةى دةستةآلتي دامةزريَنةرى نةبيَت ،تةنها بة ناو نةتةوةية .لةتةك ئةمةدا ،لةبةر ئةوةى بةكارهيَناني راستةوخؤى دةستةآلتي دامةزريَنةر بة دةستي َ خةلكي بة دةطمةن ريَدةكةويَت ،ئةوا مافي َ هةلبذاردني نويَنةران و كارى ضاوديَرى بةسةر دةستةآلتداراندا ،وةكو ديمةنيَكي ثراكتيكي ثرةنسيثي دةستةآلتداريَتي َ خةلكي دانراوة. لةم رووةوة ديَمؤكراسي سةدةى بيستةم لة روانطةى فؤرمي سياسييةوة حكومةتيَكة ،كة لة مةودايةكي َ هةلبذاردني طشتي كاتي دياريكراودا لة ريَطةى َبةركيَي نيَوان دوو ثارت يان ضةند ثارتيَك و كي ِ ثيَكدةهيَنريَت و لة سةردةمي دةسةآلتداريشيدا لة ذيَر ضاوديَرى طروثة ئؤثؤزيسيؤنةكانداية .كةواتة، ثيَويستة ديَمؤكراسي ،بة واتاى دةستةآلتداريَتي َ خةلكي ،بووني ضةندين ثارت و طروث يان ثلؤراليزمي
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
73
سياسيية ،كة دةبيَتة ريَطر لة بةردةم ئةو نويَنةرانةى طةرةكيانة لة رةوتي دةستةآلتداريَتي َ خةلكي البدةن. بة تايبةتي ئةم راستييةى ،كة دامةزراوةى َ ئالؤزي ثارتةكان لة ديَمؤكراسيية هاوضةرخةكاندا دةبيَتة ريَطر لةبةردةم ضاوديَرى راستةوخؤى َ خةلكي بةسةر نويَنةرةكانيانةوة ،طرنطي فرة طروثةكان و ثارتةكان زياد دةبيَت .لةم رووةوة سيستةمي فرةثارتي و ئؤثؤزيسيؤني ريَكخراو بة مةرجي ناضاريانةى ديَمؤكراسي ئةذمار دةكريَت .هةرضةندة ،بةو جؤرةى رةخنةطران جةختي لةسةر دةكةنةوة ،ثارت و سيستةمي نويَنةرايةتي و ريَساي حكومةتى زؤرينة لةوانةية زياني سةرةكي بة ثرةنسيثي دةسةآلتداريَتي َ خةلكي بطةيةنيَت .بةم هؤيةوة تيؤرة ديَمؤكراتيكة هاوضةرخةكان تةنها تيَطةى دةستةآلتداريَتي َ خةلكي و ثرةنسيثي حكومةتى زؤرينة بؤ ثةيدابووني ديَمؤكراسي بة بةس نازانن ،و بؤ تةواوكردني جةخت لةسةر ثرةنسيثي سنوورداركردن و مةرجي ياساييبوون دةكةنةوة. لة سةدةى بيستةمدا تيَطةى ديَمؤكراسي لة تيَطةى َ دةولةتي مةرجدار بة ياسا جيانابيَتةوة بة ثيَضةوانةى َروانيني فةيلةسوفة كالسيكةكان ،بة واتاى حكومةتى تي ِ زؤرينة بة ناضارى دذى ديسثؤتيزم و ديكتاتؤرى نيية ،و بةو جؤرةى ديسثؤتيزمي كةمينة بووني هةية ،ئةوا ديسثؤتيزمي زؤرينةش بووني هةية .لة بةرانبةردا ،حكومةتى ياسا دةبيَتة ريَطر لةبةردةم ديسثؤتيزمي تاك و كةمينة و زؤرينة .كارى تايبةتي ياسا دياريكردني سنوور و توانستي دةستةآلتداران و مافي هاووآلتييانة .جياكردنةوةى روون و النيكةمي دةستةآلتةكان ،بةهؤى ياساوة ،يةكيَك لة ثاشخانة سةرةكييةكانى حكومةتي ياسايية ،هةرضةندة ناكريَت ئةم ثرةنسيثةى جياكردنةوةى دةستةآلتةكان لة تيَطةى ديَمؤكراسي بة واتاى ويستي دةسةآلتدار و دابةشنةبووي َ َروانيني خةلكي دةرةنجامطير بكريَت .لة تي ِ ئةو هزرظانانةى ديَمؤكراسي بة حكومةتيَكي كؤت و بةند و مةرجدار بة ياسا دةزانن ،ديَمؤكراسي لة واتا كالسيكةكةى دةستةآلتداريَتي َ خةلكيدا (يان زؤرينة) ئاراستةى رووةو جؤريَك تؤتاليتاريزمة .لة بةرانبةردا، َ راديكالةكان بةردةوام ديَمؤكراسيان بة ديَمؤكراتة واتاى حكومةتى ويستي طشتيي يان دةستةآلتداريَتي َ خةلكيي وةرطرتووة .جةختيان لةسةر ئايديالةكانى وةكو دادثةروةري ،يةكساني و ئازادي كردووةتةوة. سةربارى ئةمة ،ئةم دوو طوزارشتةى ديَمؤكراسي
74
شياوي كؤبوونةوة و طونجاندنن .بةم واتايةى بةثيَي َ دةولةت تيَطةي سةرةكي و سةرةتايي ديَمؤكراسي، طةرةكة ثةيوةست بيَت بة ياسا دانراوةكانةوة ،كة َ خةلكييةوة سةرضاوة لة ويستي دةستةآلتداريَتي بنةرةتدا نابيَت سنوورداريَتييةك دةطريَت .ياسا لة ِ لةسةر ويستي دةسةآلتداريَتي َ خةلكي ئةذمار بكريَت، لةبةر ئةوةى َ خةلكي دةبيَت بتوانن بةهؤى دةستةآلتي طؤران بة ياسا بدةن .بةمجؤرة دامةزراندنةوة خؤيان ِ َ دةولةتي مةرجدار بة ياسا ئةطةرضي لة تيَطةى تيؤرياى مافة ليبةرالييةكانى سةدةى نؤزدةهةمدا بةرهةم هاتووة ،لة سةدةى بيستةمدا بة ثيَويستيية سةرةكييةكانى ديَمؤكراسي دادةنريَت. بة شيَوةيةكي طشتي دةتوانين تيَطةى ديَمؤكراسي لة ضةند ثرةنسيثيَكي سةرةكيدا كورت بكةينةوة ،كة طرنطترينيان بريَتين لة :سةرضاوةطرتني دةستةآلت و ياسا لة ويستي َ بيروراي دةربريني خةلكي ،ئازادي ِ ِ طشتي و ثشت بةستني حكومةت ثيَييةوة ،بووني بيروراى طشتي لةوانة شيَوة ديارةكان بؤ دةرخستني ِ ثارتة سياسييةكان ،ثرةنسيثي حكومةتي زؤرينةيي بيروراى ذمارةيي لةو ثرسانةى جيَطةى جياوازن لة ِ طشتي مةرجدار بة بووني ئاسانكارى(تساهل) و ليَبوردةيي سياسيي ،سنوورداربووني بةكارهيَناني دةستةآلتي حكومةتي بة لةبةرضاوطرتني ماف و ئازدي تاك و طروثةكان ،فرةيي و ثلؤرالي طروثةكان و بةرذةوةندي و بةها كؤمةآليةتييةكان ،توانستي بيروراى ئازاد لةبارةى طؤرينةوةى ِ ليَدوانى طشتي و ِ ثرسة سياسييةكان و ضظاتي سظيلي ،ثرةنسيثي ريَذةيي َ بيروباوةرى مؤرال و بةهاكان ،ليَبوردن لة بةرانبةر ِ و جياواز و ناكؤك ،يةكساني سياسيي طروثة كؤمةآليةتييةكان لة روانطةى طةيشتن بة دةستةآلت، طؤريني كةمينة هزرييةكان بؤ زؤرينة لة توانستي ِ َروانيني طروثةكان ،سةربةخؤيي ريَطةى بانطةشةى تي ِ دةستةآلتى دادوةرى رووةو طةرةنتي ئازادي سظيلي تاك و طروثةكان ،جياكردنةوةى دةسةآلتةكان يان سي دةستةآلتة لة يةكتري، سةربةخؤيي النيكةمي َ خستنةرووي ئؤثؤزيسيؤني ريَكخراو و توانستي ِ بووني طروثة ئؤثؤزيسيؤنة ياساييةكان. هةرةشة لة لة سةدةى بيستةمدا مةترسييةكي تازة ِ تيَطةى ديَمؤكراسي كالسيكي دةكات ،كة كةمتر نيية لة مةترسي ديسثؤتيزمي زؤرينة ،و راستييةكةى طؤرانكارى لة واتاى ديَمؤكراسيدا. بووةتة هؤى ِ بيَطومان ئابوورى سةرمايةدارى لة ثراكتيكدا
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
ضةندين سنوورداريَتي بؤ بةشداريكردني سياسيي دروستكردووة .لة ديَمؤكراسييةكانى هاوضةرخدا بي مةرج بووة و مافي َ هةلبذاردني مافي دةنطدان َ ثارتة سياسيية جياوازةكان بووني هةية ،بةآلم وةها مافيَك نةبووةتة طةرةنتي يةكساني هةلة (فرسةتة) ثراكتيكييةكانى بةشداريكردني كؤمةآليةتي طؤرانكاريية جؤراوجؤرةكانى وةكو: و سياسيي. ِ رادةى داهات ،ثةروةردة ،شارنشيني ،قةراخنشيني و ...لة ثيَوةرى بةشداريكردني سياسييدا كاريطةر بووة .هةروةها بووني ئيليتة ريَكخراو و بةهيَزةكان ئةمرؤدا ضةندين ريَطري لة ديَمؤكراسييةكاني ِ دروستكردووة لة بةردةم بةشداريكردني راستةقينةى طشتي لة ذياني سياسييدا ،واى ليَهاتووة هةنديَك لة بنةرةتدا بة تيؤرسيناني هاوضةرخ ديَمؤكراسي لة ِ فرةيي و ملمالنيَي ئيليتةكان دادةنيَن .دةستةآلتطري برياردانة سياسييةكان لة ئيليتةكان بةسةر ِ ديَمؤكراسييةكانى هاوضةرخدا بووةتة ريَطر لة بةردةم طةشةسةندني يةكساني كؤمةآليةتي و ئابووري. بةمجؤرة تيَطةى ديَريني ديَمؤكراسي زؤرينةيي جيَى َ ضؤل كردووة بؤ تيؤرى ديَمؤكراسيي ئيليتيست خؤى .Elitistلة ديَمؤكراسي ئيليتةكاندا ئازادي تاك و حكومةتى زؤرينة و يةكساني ،واتا ثرةنسيثةكانى ديَمؤكراسي كالسيكي ،جيَي خؤى بؤ ديَمؤكراسي َ ضؤل وةكو ميَتؤديَك بؤ ثيَكهيَناني ريَبةرى سياسيي دةكات .ثلؤراليستة هاوضةرخةكان ديَمؤكراسي تةنها بة ضاالكي و ملمالنيَي ضةند ئيليتيَك دةزانن .ئةوان َروانينة ديَمؤكراتة راديكالةكانى وةكو رؤسؤ ،كة تي ِ َ خةلكي دةنطي خوداية) بؤضووني وابوو (دةنطي َ هةلة دةكةن) بة ئايدياليستي و (كةمينة هةميشة َروانيني ئةوان ديَمؤكراسي نةك دادةنيَن .بة تي ِ َ حكومةتي زؤرينة و جةماوةرى ،بةلكو ،اليةني زؤرى ئامرازةكةية بؤ راويَذكردن لةتةكياندا و ثاراستني بةرذةندي كةمينةكانة .تيَطةيشتني َ خةلكي بؤ طةيشتن ئالؤزةكان بةس نييةَ ، بة كارة َ رؤلى ئةوان تةنها دةبيَت َروانينةدا، رازيبوون بيَت نةك حكومةتكردن .لةم تي ِ ديَمؤكراسي كاتيَك بةدي ديَت ،كة حكومةت لة َدةرؤكانى جةماوةر داخوازيية راستةوخؤ و زي ِ ثاريَزراو بيَت. تيؤرداريَذي لةبارةى لة سةدةى بيستةمدا ِ دذةزؤرينةى ئاراستةيةكي ديَمؤكراسييةوة وةرطرتووة .راستييةكةى ئةزمووني فاشيزم و كؤكردنةوةى جةماوةر لة نيَوان دوو جةنطي جيهانيدا
تيؤرداريَذي داناوة. طؤرانةى ِ كاريطةرى لةسةر ئةم ِ تةنانةت لة ديَمؤكراسييةكاندا هيَشتا جةماوةر بة هةرةشة دادةنريَت بؤ ديَمؤكراسي ،لةبةر ئةوةى ِ َ هةلكردن و َروانيني ثلؤراليستان لة ئاطايي و تي ِ بي بةهرةن ليَبوردةيي ثيَويست بؤ ذياني ديَمؤكراتيكي َ َ هةلبذاردنة سياسييةكاندا كاريطةر دةبن بة و لة هؤكارة هةستيارى و نائاوةزييةكانةوة .بة شيَوةيةكي طشتي لة ديَمؤكراسي ثلؤرالي و ملمالنيَي ئيليتةكاندا َ مؤرالي تيؤرى كالسيكي توخمطةلي ئايديالي و ديَمؤكراسي وةكو توخمطةلي ثووض و ئةفسانةيي رةتدةكريَتةوة و راستييةكةى شيَوةى ثراكتيزةكردني ديَمؤكراسيية هةبووةكان وةكو تيؤرياي ديَمؤكراسي ثةسةند دةكريَت .لةسةر ئةم بنةماية بةشداريكردني زؤرينةي َ خةلكي لة سياسةتدا نة شياوة و نة خوازراو. َ ئالؤزي ثرسة سياسييةكان لة ضظاتة هاوضةرخةكاندا
و ئارةزووي زؤرى طشتي رووةو بوارة تايبةتةكان، بةشداريكردني سياسيي ئةواني نةشياو كردووة. سةربارى ئةمة ،وةها بةشداريكردنيَك نةخوازراوة، لةبةر ئةوةى داخوازي زياد لة ثيَويست بةسةر سيستةمي سياسييدا دةسةثيَنيَت و كةشي ذياني َ خةيال و سةراب ئاويَتة دةكات. سياسيي لةتةك كةواتة ديَمؤكراسي تةنانةت هةنديَك لة طرنطيثيَنةدان و َ هةلضووني جةماوةرى طةرةكة. بة شيَوةيةكي ثوخت ،ديَمؤكراسي تا هةنوكة لة سي تيَطةدا بةكار هيَنراوة :يةكةم ،بة واتاى حكومةتي َ زؤرينة ،دووةم ،بة واتاى حكومةتى ياسا و سيَيةم، بة واتاى فرةيي ئيليتةكان و طروثةكانى دةستةآلت. سي تيَطةيشتنةدا ضةندين ناكؤكي هةن، لة نيَوان ئةم َ نارووني لة واتاى ديَمؤكراسي و كة بووةتة هؤى ِ سةرةنجام ،بووةتة زةمينةساز بؤ طوزراشتكردني جؤراوجؤر ليَي لة سةدةى بيستةمدا. *** لةوةى طوترا وادةردةكةويَت لة روانطةى ليبةرال-ديَمؤكراسي تيؤرى فةلسةفييةوة، خؤرئاوايي ثشت بةست بيَت بة دوو تيَطةيشتني سةرةكي و هاوكات ناكؤك بة سروشتي مرؤيي: يةكةم ،تيَطةيشتني ليبةرالي و تاكطةرايانة ،كة مرؤظ بة بوونةوةريَكي بةرذةوةندخواز دادةنيَت ،وةها تيَطةيشتنيَك بنةما و ثيَويستي ثيَشخستني سيستةمي سةرمايةدارى بووة .دووةم ،بة سةربةست و ئازاد زانيني مرؤظ ،كة لة سةدةى نؤزدةيةمدا لة َ ثال تيَطةيشتني يةكةمدا ثيَشخراوة و بنةماى ديَمؤكراسي
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
75
تةواوتر(كاملتر)ة لة ليبراليزم .بةم دوو تيَطةيشتنة ناكؤكة لة مرؤظ لة ميَذووي هزرى سياسييدا، بةر لة سةدةى بيستةم ،لة رةوشيَكي كؤمةآليةتي جياوازدا ثةيدا بووة .بيَطومان لة ثراكتيكدا ثةيوةندي لة نيَوان ئةم دوو تيَطةيةدا ثةيدا بووة ،بةم واتاية بازارى ئازادي مرؤظ لة ضظاتدا ،كة ثشت بةستة بة ِ سةرمايةدارى ،بوونةوةريَكي بةرذةوةندخوازانةية و بةهؤى ئازادي و سةربةستي خؤيةوة سةوداسةرى دابينكردني بةرذةوةندييةكانى خؤيةتي .بةآلم لة روانطةى لؤجيكييةوة مرؤظي بةرذةوةندخواز بةهؤى ئةوةي بة َ ثالنةرةكان يان رةمةكةكان و سروشتي خؤى سةوداسةرى بةرذةوةندييةكانى خؤيةتي ،ئةوا بنةرةتدا سةربةست و ئازاد نيية. لة ِ بنةرةتةكاني تيؤرى ليبةرال-ديَمؤكراسي دةشيَت ِ لة سيستةمي كؤمةآليةتي و سياسيي ليبةراليدا بيدؤزينةوة ،كة لة سةدةى حةظدةهةم و هةذدةهةمدا لة ئةوروثا ،تايبةت ئينطالند ،دةركةوت .تيؤرى ليبةرالي بةر لة ديَمؤكراتيك لة وةها سيستةميَكدا ثةيدا بوو .بةو جؤرةى ثيَشتر بينيمان ،هزرظاناني ليبةرال ،لة لؤكةوة تا بيَنتهام ،بيَذةرى ئةو سيستةمة بوون ،و بةثيَي هؤطرييةكاني ئةو سيستةمة ،ويَنةيةكي تيؤرييان لة سروشت و هؤطرى مرؤظ بةدةستةوة َروانينيَكدا ئامانجي ضظات طةياندني داوة .لة وةها تي ِ َ كؤمةلةيةكة شادي و بةرذةوةنديية بؤ زؤرينة .مرؤظ لة خواستةكان ،كة دةبيَت بةدةست بيَن .لةوانة: خواستي ناوداربوون ،دةستةآلت ،دلؤظاني ،ئاساييش َروانيني ليبةرالةكاندا زيَتر و خاوةنداريَتي .لة تي ِ جةختكراوةتةوة لةسةر ئاساييشي خاوةنداريَتي نةك يةكساني لة خاوةنداريَتيدا ،لةبةر ئةوةى جةختكردنةوة لةسةر يةكساني دةبيَتة هؤي ناكارابووني َ ثالنةرى َ هةلضنيني سامان و سةرماية لة ضظاتدا .بة تايبةت لة فيَرطةى سوودمةندخوازي بيَنتهامدا ،ضاكةى تاكةكان و ضظات لة زيادبووني سامان و كاآل مادييةكانة. دةربرينة ناسراوةكةى خؤيدا دةبيَذيَت: بيَنتهام لة ِ (يةكةم لة بةرانبةر هةر بةشيَكي سامان لة ضظاتدا بةشيَك لة شادى و بةختةوةرى ضيَدةبيَت .دووةم، لة دوو تاكدا ،كة ساماني نايةكسانيان هةية ،ئةوةى ساماني زيَتري هةية شادترة)( .)2بة كورتي زيادبووني سامان دةبيَتة هؤى زيادبووني شادي تاك و ضظات. بة طةشةسةندني ضظاتي سةرمايةدارى لة سةدةى ئيدي(تصور)ي مرؤظ وةكو حةظدةهةم بةدواوة، َ بوونةوةريَكي بةرذةوةندخواز و بةكاربةري كاآلكان،
76
َ مؤرالييةوة بة شياو بة ئاوةزمةندي و لة رووانطةى ئةذمار كرا ،لة كاتيَكدا وةها تيَطةيشتنيَك لة مرؤظ َ مؤرالييةكانى ثيَشوو بة لة سيستةمة كؤمةآليةتي و طشتي لؤمةكراو بوو .راستييةكةى سوودمةندخوازي و ليبراليزم بةرهةمي وةرضةرخانة هزريية سةرةكييةكانى ضةند سةدةى ميَذووي ئةوروثا بوون ،كة هةمووان ،لة هيومانيزمةوة بؤ بزووتنةوةى ريفؤرمي ئاييني بطرة تا دةطاتة ئاوةزطةرايي Rationalismو سيَكيوالريزم ،Secularismبوونة هؤكارى زيادبووني ئاراستةى رووكردنة دنيا. بازارى ئازاد خؤى ثشت سيستةمي سةرمايةدارى و ِ بةست بوو بة مافي تاك بؤ دةستةبةركردني سامان بة شيَوةيةكي ناسنووردار ،و ويَنةى وةها تاكيَك فيَرطةى سوودمةندخوازي لة روانطةى تيؤرييةوة دايدةرشت .مرؤظ بة خاوةندار و بةكاربةرى كاآل ِ و سامانة ناكؤتاكان ويَنا دةكرا .وةها ويَناكردنيَكي مرؤظ بؤ ثاساوداني مافي بةدةستهيَناني سامان و كاآل بة شيَوةيةكي ناسنووردار زةروورةتي هةبوو، نوي ئةذمار وةها مافيَك بة بنةماى ضظاتي بازاري َ ِ َ هةلبةتة وةها ويَناكردنيَكي مرؤظ تا ئةو دةكرا. َ بازار، كاتةى ضظات ثشت بةست بيَت بة ثالنةرةكاني ِ ئةوا ثيَويستة .بةمجؤرة بة خواستي ناسنووردار َ مؤرالي ئةذمار و بةرذةوةندخوازي ئاوةزمةند و دةكرا. بنةرةتي فةلسةفي ديَمؤكراسي ،كة لة دووةمين ِ خؤطرى تيَطةيشتنيَكي ديكةية لة سروشتي مرؤظ ،لة سةدةى نؤزدةهةمدا ،تايبةت لة هزرى هزرظاناني وةكو حؤن ستيَوارت ميل ،دةركةوت .ئازادي ،سةربةستي، و يةكساني مرؤظ وةكو جةوهةرى ديَمؤكراسي بؤ بةرذةوةندخوازي وةكو جةوهةرى ليبراليزم َ بازارى و تاكطةرايي مؤرالي زياد كرا .رةخنةطراني ِ ليبةرالي لة رؤذةظياندا بوو ضةندين بةهاى سةرتر لة بةها بةرذةوةندخوازييةكاني ليبراليزم بخةنة روو. لةم جؤرة رةخنةطرتنانةدا لة جياتي جةختكردنةوة لةسةر خاوةنداريَتي لة شيَوةى ليبراليزمي كالسيكي، زيَتر جةخت دةكريَتةوة لةسةر توانستةكان و ليَهاتووييةكاني تاك .مرؤظ بة بوونةوةريَكي ئازاد هاورةطةزةكانى و سةربةست و يةكسان لةتةك ِ خؤى دادةندريَت .لةسةر ئةم بنةماية ئامانجي مرؤظ طةشةسةندني توانستة َ ئالؤزة مرؤييةكانة نةك تةنها بةدةستهيَناني بةرذةوةندى و كؤكردنةوةى كاآل. ذياني مرؤظ دةبيَت تةواو (كامل) بيَت نةك ئةوةى
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
تةنها ببيَتة بةكارهيَنةرى زؤرى بةرذةوةنديية مادييةكاني خؤى .راستييةكةى رةخنةطراني ليبراليزم تاكطةرايانة ويَ َلي بةدةستهيَناني بةرذةوةندخوازي تاكي ضظاتي ليبةرالي لةتةك يةكساني و ئازادي ضظاتي ديَمؤكراتيكةوة بوون. لة ديَمؤكراسييةكانى هاوضةرخدا ئةم دوو تيَطةيشتنة لة سروشتي مرؤظ و ضاالكييةكانى لة لةتةك يةكديدا بوونيان هةية ،بةآلم ئةمةى ،كة تي َ َكةلي يةكدي بوون بنةرةتدا تي َ َكةلي يةكدين ،ئةوة قسةيةكي يان لة ِ ديكةية .تيَطةيشتني دووةم هةرضةندة بؤ ثةرضةكردار َدةرؤيي ليبراليزمي تاكطةرايانةى بةرانبةر بة زي ِ بنةرةتةكةى لة سةدةى حةظدةهةم ثةيدا بوو، ِ وةرضةرخانة هزرييةكانى ثيَشوودا ،تايبةت ليَهزرينة شؤرشة ديَمؤكراتييةكان ،هةبوو. هيومانيستي و ِ سةربارى ئةمة ،بة سةرنجدان لة بةردةوامي و ثةرةسةندني سيستةمي سةرمايةدارى لة سةدةى نؤزدةهةم و بيستةمدا ،تيَطةيشتني دووةم بؤ مرؤ نةبووة هؤى الوازي و نةماني تيَطةيشتني ليبةرالي، لةبةر ئةوةى تيَطةيشتني كؤتايي لةتةك راستةقينةى سيستةمي سياسيي و كؤمةآليةتي ثةيوةندييةكي بنةرةتي بةهيَزى هةبووة .بة شيَوةيةكي طشتي ،دوو ِ فةلسةفي ليبةرال-ديَمؤكراسي لة روانطةى تيؤرى و ثراكتيكييةوة هةميشة لةتةك يةكديدا ناكؤكيان هةبووة .لةم رووةوة دةتوانين ببيَذين ديَمؤكراسي مؤديَرن دوو رووكارى هةية :يةكيَكيان رووكارى ليبةراليستي ،كة كردةكيانة دةبيَتة هؤى يةكسانيية كؤمةآليةتي و ئابوورييةكان يان النيكةم نابيَتة ريَطر لةبةردةميان ،و سةرةنجام زيان بة هزرى يةكساني ماف و سياسيي دةطةيةنيَت .هاوكات ،وةها رووكاريَك لةبار بووة بؤ سيستةمي سةرمايةدارى، كة طةرةكت بيَت يان نا حةزي بة كؤكردنةوةى سامانة ,دووةميان ،رووكارى ديَمؤكراتيك ،كة النيكةم بةرطرى لة يةكساني و سةربةستي و ئازادي هةموو تاكةكان دةكات ،ئةطةر بة دروستي ثراكتيزة بكريَت، ئةوا لةتةك هةنديَك لة داخوازييةكانى سيستةمي سةرمايةدارى تيَكدةطيريَت .هةرضؤنيَك بيَت تيؤرياي ليبةرال-ديَمؤكراسي لة سةدةى بيستةمدا لةخؤطرى َروانينيَكةوة ئةم دوو تيَطةيشتنة ناكؤكة بووة .لة تي ِ دةشيَت ئةوانة بة طويَرةى جةختكردنةوةى زيَترى يةكيَكيان بةسةر ئةويديكةياندا ثؤليَنبةند بكةين. بة شيَوةيةكي طشتي تيؤري ليبةرال-ديَمؤكراسي ئاويَتةيةكي نةسازي ليبراليزمي كالسيك و ثرةنسيثي
َ هةلبذاردني ديَمؤكراتيكي يةكساني تاكةكانة لة حكومةتدا .ئةم ئاويَتةية لةم روانطةيةوة ناسازة ،كة تيؤرى كالسيطي ليبراليزم جةخت دةكاتةوة لةسةر مافي تاك بؤ بةدةستهيَناني سامان و خاوةنداريَتي بازارى ئازاد و سةرةنجام نايةكساني. ناسنووردار و ِ لة كاتيَكدا تيؤرى يةكساني ديَمؤكراتيك ئةم ثرةنسيثةى بة ناكؤك دةزاني لةتةك ئازادي و يةكساني راستةقينةى مرؤظةكان .كيَشةى سةرةكي تيؤرى ليبةرال-ديَمؤكراسي هةميشة بووةتة هؤى بنةرةتة دروستكردني طونجان لة نيَوان ئةم دوو ِ تيؤرداريَذاني ليبةرال-ديَمؤكراسي فةلسةفييةدا. ِ لة سةدةى نؤزدةهةمدا ،تايبةت جؤن ستيَورات ميل ،وابةستةبووني فرةى ليبراليزميان لةتةك كاثيتاليزم(سةرمايةدارى)دا لةبةرضاو نةدةطرت، َ بازاريان بةهةند مؤرالي و لةم رووةوة كاريطةرى ِ وةرنةدةطرت .لة ثراكتيكدا ،كاريطةرى راستةقينةى ئابوورى سةرمايةدارى بةسةر تيؤرى ليبةرال- ديَمؤكراسيدا هةروا بةهيَزة و لة سةدةى بيستةمدا ليَهزرينة نيؤليبةرالييةكان جاريَكي ديكة جةختيان لةسةر وابةستةبووني ليبراليزم بة سةرمايةدارييةوة كردؤتةوة.
ثةراويَزةكان (1) David Held (ed.), Political
Theory Today, London, Polity Press, 1991, p.51. (2) C. B. Macpherson, Democratic Theory: Essays in Retrieval, London, Oxford U.P. 1975, p.27.
سةرضاوة: حسين بشيرية :تاريخ انديشةهاي سياسي در قرن بيستم (ليبراليسم و محافظــه كارى) ،جلد دوم ،ضاث هشتم ،نشرني ،تهران ،1387 ،ص.31-11 ***
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
77
بةرطرى لة عةقلَيَكى ئيسالمى هاوضةرخ
شيروان كةريم محةمةد
78
لةسةرةتاى ئةم بابةتةوة ئاماذة بة بؤضوونيَك دةكةين لةسةر تيَكستى قورئانى ،وةكو تيَكستيَكى ترانسيَنتالى ،كة بووةتة َ مسولمانان ،ئةويش دابةزينى ئايةتةكانى ئةكسيؤميَك الى قورئانة ،دابةزينى ئايةتةكانى قورئان ياخود قورئان بة يةك بةشء ثيَكهاتةو يةكجار دانةبةزيوة ،ئيتر سروش وةستابيَتء قورئان دابةزيبيَتء كارى ثيَكرابيَتَ ، بةلكو بةشيَوازى بةش بةشء ثارضة ثارضةو ئايةت ئايةت دابةزيوةتة سةر واقيعى جياواز ،هةر ئايةتيَك بةثيَى بارودؤخى كؤمةآليةتىء سياسيء ئابوورىء فكرىء رؤشنبيري دابةزيوة بةثيَى ثيَداويستىء قةيرانء ثرسيارو ئيشكالييةتء طرفتةكانى فاكتيَكى دياريكراو دابةزيوة ،ضونكة سايكؤلؤطياى تاكء سايكؤلؤطياى جةمعى لة قؤناغيَكء شويَنيَكء زمكانيَكى دياريكراوو جياوازة لة قؤناغء شويَنيَكء زمكانيَكى تر ،ئةمةش ماوةى بيستء سآ ساأل بةردةوام بووةو لة دابةزينيشدا دوو شويَنى زؤر لةرووى جياواز بةديدةكريَت ئةويش مةككةو مةدينةية ،مةككة ِ بيروباوةرى بتثةرستى تيادا بآلوبووةتةوةو زاأل بيروباوةرةوة ِ ِ قورةيش لةبةر فاكتةرى سوبيَكتء ئؤبيَكتء بووة ،كة سةرانى ِ ثةيرةويان ليَدةكريَت. خؤيان تايبةتىء بةرذةوةندى ِ لةثيَش هاتنى ئايينى ئيسالمء دابةزينى قورئاندا ،كةمتر لةرووى كاريطةريى ئايينى جولةكةو مةسيحييان لةسةر بووة ِ َ بةرهةلستى ئايينى يةكتاثةرستييان عةقيدةوة ،هةميشة كردووة ،ئةطةرضى ئاطادارى ئايينة ئاسمانييةكان بوون، بةتايبةتى ئايينى جولةكةو كريستانى (مةسيحى) ،بةآلم ئةم َ كؤمةلطةى باوةرى دوو ئايينة كاريطةرييان لةسةر كلتوورو ِ ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
بةريَذةيةكى كةم نةبيَت ،كة ئةويش مةككة نةبووةِ ، لة كةمينةيةكى ناو َ خةلكى مةككةدا خؤى دةبينيَتةوة، ئةوانيش حةنيفييةكان بوون ،كة هةميشة دذايةتى كراون ،لةاليةن ئةرستؤكراتةكانء ئةشرافةكانى قورةيشييةكان بوون ،بةمةش ئايينى مةككةوة ،كة ِ بيروباوةرةكانى لةناو مةككةدا بة بتثةرستىء ِ َ كؤمةلطةى مةككةدا بنجى هةستء نةستى تاكء باوةرى تاكى بةستبوو ،ستراكتؤرى فيكرىء ِ َ كؤمةلطةيةى ثيَكهيَنابوو ،بوونى ضةندين ئةو بت ذمارةيان سآ سةدو شةست بت بووة ،لةناو َ بةلطةنماى ئةم بؤضوونةمانة ،دةشيَت مةككةدا َ فاكتةرى سةرةكي قبولنةكردنى ئايينى نوآ َ قورةيشييةكان، خةلكى مةككةو (ئيسالم) ،لةاليةن ِ َ كؤمةلطةى مةككةو دةسةآلتدارةكانيان ياخود بطةريَتةوة بؤ ميَذوويةكى دوورو دريَذتر ،كة ئةويش ِ باوةريان بة كة بووة، حةنيفييةكان دذايةتيكردنى ِ يةكتايى خودا هةبووة ،ئةمةش وةكو كلتوور بؤ نةوةكانى دواترى َ خةلكى مةككة ماوةتةوة. لة كاتى هاتنى ئايينى نويَدا رةفزى ئايينى نويَيان َ مسولمانان لةو شارة كردو بووة هؤى دةركردنى َ بةرةو مةدينة ،بةهةمان شيَوة خةلكى (تائيف)يش، َ قبوول نةكردنى ئايينى نوآ، يةكيَك لة فاكتةرةكانى كاريطةرنةبوونيان بة ئايينى جولةكةو مةسيحى لةثيَش ئيسالمدا ،ضونكة ثيَش هاتنى ئايينى نوآ بيروباوةرى يةكتاثةرستى بةرهةمهاتبوو زةمينةى ِ ئامادةكرابوو ،بةهؤى كاريطةربوونى ئايينى جولةكةو مةسيحى لة حيجازو نيمضةدورطةى عةرةبى ،بةتايبةتى لة باشوورى نيمضةدورطةى عةرةبى كاتيَك ئيسالم هات ،زؤر لة تةعاليمء بيروباوةرةكانى غةريبء عةجيب نةبوو ريتواألء ِ َ بةالى ئةو كؤمةلطةيةوة ،بةآلم بةشيَوةيةكى ريَذةيى لة ناوضةيةك بؤ ناوضةيةكى تر وةآلمى ئايينى نوآ درايةوة ،بةثيَى ريَذةى كاريطةربوونيان ،بةهةردوو ئايينى مةسيحىء جولةكة ،جطة لةوةى مةككة سةنتةريَكى بازرطانى زؤر طرنط بوو لة نيمضة سةرةريَى سةرةكى بازرطانى دوورطةى عةرةبيدا، ِ نيَوان يةمةنء شام بووة ،قورئان لة سوورةتى (ئيالف) ئاماذةى ثيَكردووة ،ئةمةش فاكتةرى ميَذووى واقيعىء سؤسيؤلؤطيية بؤ بةرزبوونةوةى ثيرؤزى كةعبة بةسةر طشت ناوضةكانى تردا ،كة ضةندين ثةرستطاى هاوشيَوةى كةعبةى تيادابوو، كةواتة لةثاأل رةهةندى ميتافيزيكىء غةيبىء
موتةعالى لة ثيرؤزكردنى مةككةدا. ميَذووىء واقيعىء زةمينةيةكى ثيَشتر َ سؤسيؤلؤطىء سايكؤلؤطى رؤلى بينيوة لة بةرزكردنةوةى ثلةوثايةى كةعبة لة مةككةدا ،ضووة َ خةيالدانى كؤمةآليةتىء هةستء نةستى تاكى َ كؤمةلطةى نيمضةدوورطةى عةرةبىء حيجاز بةطشتى، بةهؤى ئةم ثلةو ثايةى كةعبةوة فاكتةريَكى سةرةكى قورةيش بووة لة نيمضةدوورطةى دةسةآلتداربوونى ِ عةرةبيدا ،بةآلم بارودؤخى مةدينة زؤر جياواز بووة لةرووى سياسيء كؤمةآليةتىء ئابوورىء فيكرىء ِ بيروباوةرةوة ،ميَذوويةكى دوورتر رؤشنبيرىء ِ ئايينى مةسيحىء جولةكة كاريطةرييان لةسةر َ َ خةلكى خةلكى يةسريب هةبووة ،بؤية زؤر زوو باوةريان يةسريب ئاشنابوون بةيةكتاثةرستىء ِ بة وةحدانيةتى خودا هيَناو لةناوياندا بآلوبووةوة، َ بةلطةش بؤ ئةمة دةسةآلتداربوونى جولةكةكان لةناو يةسريبدا دةسةآلتى سياسيء ئابوورىء كؤمةآليةتييان لةدةستدابووة ،ئةطةرضى يةكيَك لة فاكتةرةكانى دةسةآلتداربوونيان فاكتةرى بابةتيية، شةرو جةنطى دوورو دريَذى نيَوان هةردوو ئةويش ِ خيَ َلى ئةوسء خةزرةج بووة. ئةم دوو بارودؤخة جياوازة وادةكات دووجؤر ئايةت ليَكجودابكةينةوة (مةككىء مةدةنى) ،ئيَمة نابيَت تةفسيرى ميَذوويى بؤ قورئان بكةين ،لة روانطةى ئةم دوو بارودؤخة جياوازةوة ،وةكو ضؤن ناسرى سوبحانى رةفزى تةفسيرى ميَذوويى بؤ قورئان دةكات ،دةشيَت ناسرى سوبحانى مةبةستى لةوة بووبيَت كة ناتوانين قورئان تةنها لة روانطةى بارودؤخى مةككةو مةدينة بخويَنينةوة، ضونكة لة قؤناغى دواتردا كة ميَذووى مرؤى ثيادا َثةربووة بةشيَوازيَكى جياوازتر بخويَنريَتةوةو تي ِ لي بةرهةمبيَت ،كةواتة ئيَمة ماناى نوآء جياوازى َ ناتوانين تةنها لة ريَطةى ئةو دوو بارودؤخةوة َرامانء تةفسيرو تةئويلى قورئان بكةينء لةكاتى تي ِ بطةريَينةوة بؤ ئةو دوو تةئويلء تةفسيرى قورئان ِ بارودؤخة ،ضونكة بةثيَى فةلسةفةى ميَذوو ،ميَذوو خؤى دووبارة ناكاتةوة ،ئةم وتةية بةثيَى زانستى ميَذوو راستة ،نةك فةلسةفةى ميَذوو ،ضونكة طةرضى دوو بارودؤخى ليَكضوومان هةبيَت لة دوو لةرووى زةمةنء جوطرافياوة قؤناغى جياوازداو ِ زؤر لةيةكترى دووربن ،ئةوا فاكتةرةكانى ثشت هةردوودياردةكة ليَكجياوازن.
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
79
ئايةتةكانى قورئان لة قؤناغى مةككةدا جةغت بيروباوةرو عةقيدة دةكةنةوة لة لةسةر اليةنى ِ مةككةدا ،ئةو بارودؤخةى كة باسمان كرد واقيعى بيروباوةرةوة لةرووى مةككةى ثيَكهيَنابوو، ِ ِ ثيَويستبوو جةخت لةسةر عةقيدةى يةكتاثةرستى بكاتةوة ئةمةش ناكؤك بوو لةطةأل واقيعة كؤمةآليةتييةكة ،ضونكة ئاشنانةبوون بة عةقيدةى يةكتاثةرستى ،كةواتة قؤناغى مةككة زؤربةى ئايةتةكان كة دابةزيون بؤ كاريطةربوون لةناخء بيروباوةرى تاكةكانء كاريطةربوون لة ناوةوةو ِ َ كؤمةلطايةو ضةسثاندنء كلتوورى عةقيدةى ئةو تؤخكردنةوةى تةوحيد بةسةر بتثةرستيدا دابةزيون، باوةرى يةكتاثةرستى لة روانطةى بةآلم كاتيَك ِ قورئانةوة (مطرح) دةبيَت وةآلمى نادريَتةوة، ستراكتؤرو واقيعى كؤمةآليةتى ئةم فيكرة دةخاتة َ كؤمةلطاى مةككة، ثةراويَزةوةو دةيخاتة دةرةوةى ئةطةرضى دةبيَت جةخت لةسةر ئةوة بكةين هةر َ كؤمةلطايةكدا باوةرو بؤضوونيَكى نوآ ،لةهةر فيكرو ِ َ سةرهةلدةداتء دةردةكةويَت ثيَضةوانة بيَت لةطةأل َ كؤمةلطا وةآلمى ناداتةوة، ستراكتؤرى كؤمةآليةتى لةهةمان كاتدا نابيَت ئةوة فةرامؤش بكةين كة َ سةرهةلدانء طةشةكردنء ثيَطةيشتن لةو تؤوى َ َ كؤمةلطةيةدا جيَدةهيَليَت ،ياخود ثرسيار لةسةر باوةرو بؤضوونى كؤن دروست دةكات فيكرو ِ َ طومانيَك دةخاتة ئةو كؤمةلطةيةوة. ئايينى ئيسالميش ئةطةرضى خراية دةرةوةى َ كؤمةلطةى مةككة تؤوى طةشةكردنى تيادا بةجيَهيَشت، َ كؤمةلطة شويَن ئايينى سةرةتا ضينةكانى خوارةوةى نوآ كةوتن ،بةآلم كاتيَك ئيسالم دةطات بة يةسريب لةطةأل جةختكردنةوةى لةسةر ئايينة ئاسمانييةكانى َ كؤمةلطةى يةسريب ثيَشوو كة بووبووة كلتوورى جياواز لةطةأل مةككة ئايينى نوآ طونجابوو لةطةأل َ خةلكى يةسريب ،بؤية بيروباوةرى ستراكتؤرو ِ هةر زوو ئيسالم وةردةطرنء ثشتطيريي خؤيان بؤ دةردةبرن ،ئةمةش زةمينةيةك ئامادة ئايينى نوآ ِ لةرووى ميَذوويىء كؤمةآليةتىء كلتوورييةوة بوو ِ تةنها ثةيوةندى بة بةيعةى عةقةبةوة نيية ،كة زؤربةى ميَذوونووسان جةختى ليَدةكةنةوة ،وةك ضؤن خةليل عةبدولكةريم لة كتيَبى (قريش من قبيلة الى الدولة المركزية) جةختى ليَدةكاتةوة. ئايةتةكانى ئةم قؤناغة جةخت لةسةر ياساكانء واقيع دةكاتةوةو ئةحكامء ياساكانى ئيسالم 80
لةخؤدةطريَت ،لة ريَطةى ئايةتةوة بة سروش دادةبةزيَتء وةآلمى ثيَداويستىء قةيرانء كيَشةو طرفتء ئيشكالييةتةهةنووكةيىء نويَكانى ئةو قؤناغة دةداتةوة كة جياوازة لة قؤناغى مةككة جةخت لةسةر اليةنى عةقيدة بةتةنها ناكاتةوة، ضونكة هيض ئيشكالييةتء طومانيَك لةئارادا نيية بيروباوةرى تةوحيد لةوبارةيةوة ،واقيعةكة ِ بةناويدا ضةسثيبوو ،ثيَشتر زةمينةيةك بؤ تةوحيد لةئارادابووة ،ئةطةرضى بؤ جةختكردنةوةى زياترو تؤخكردنةوةى ئةو عةقيدةية ثيَداويستييةكى طةورةو طرنطة ،بةآلم ئيَمة باس لة دابةزينى ئايةتةكانى قورئان دةكةين كة هيَشتا دانةبةزيون لةوكاتةدا، ئةويش اليةنى تةشريعى ئايةتةكانة ،هةميشة ياساو واقيع دوو ضةمكى ثيَكةوة بةستراون ،ياسا هةميشة دةرهاويشتةى واقيعى كؤمةآليةتى دةبيَت ،ياخود طؤرينى واقيعى كؤمةآليةتى ديَتة ئاراوة ،ئاسا بؤ ِ َ ئيسالمييةكان وزةى ئةوةى لةخؤيدا هةلطرتووة لةهةموو سةردةميَكدا ياسايةكى خةلالق بيَت. ليَرةدا ئاماذة بةهةردوو ئايينى مةسيحىء جولةكة دةكةين ،يةكةميان زياتر جةخت لةسةر اليةنى رؤحىء مةعنةوىء عةقيدى دةكاتةوة ،بةآلم دووةميان زياتر جةخت لةسةر واقيعء ياساكانء عةقيدة دةكاتةوة ،كةواتة ئايينى ئيسالم تةوافوقى نيَوان ئةم دوو ئايينةية كة ئايينى يةكتاثةرستىء ئاسمانين ،ئيسالميش بةهةمان شيَوة ،بةآلم ئيسالم اليةنى رؤحىء مةعنةوى لةاليةكء اليةنى ياساكانء واقيعء عةقيدة لة اليةكى ترةوة ثيَكةوة كؤدةكاتةوة، لي بةرهةم ديَت ،ئةمةش ئةو ئايينى نويَى ئيسالمى َ َ ئةلقة ثيَكةوة بةستراوةى ئايينة ئاسمانييةكانمان بؤ دةردةخات ،لةسةرةتاى ميَذووى مرؤيى هةتا هاتنى ئايينى ئيسالم ،كة هةموو ئةو ئايينة ئاسمانييانة َ طؤرانى طرنطى هةريةكةيانء لة قؤناغيَكدا كؤمةليَك ِ دروستكردووة ،هةر ئايينيَكيش ثةيوةست بووة بة طؤرانكاريى ئايينى ثيَشء ثاش خؤيةوة، ثرؤسةى ِ طؤرانى ثيَشووتر واتة هةر ئايينيَك ثةيوةست بووة بة ِ لة رةهةندى سؤسيؤلؤطييةوةو بةثيَضةوانةشةوة. دةبيَت ضةسثاندنى عةقيدةى يةكتاثةرستى بروانينء لةميَذووى مرؤظايةتيدا لةم روانطةيةوة ليَي ِ سةيرى بكةين ،ميَذووى ئايينة ئاسمانييةكان َ كؤمةلطةى مرؤييان بردة قؤناغى بةطشتىء ثيَكةوة يةكتاثةرستى ،ئةمةش ئةو روانطة قورئانييةمان بؤ دةردةخات كة باس لة ئايينةكانى ثيَشووترو
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
ثيَغةمبةرةكانيانء رووداوةكانيان دةكات ،ياخود باس لة سةرئةنجامى نةتةوةكانى ثيَشوو دةكات، َ سةريهةلداوة ،كةواتة ئيسالم كة ئايينةكانيان تيايدا تةوافوقى نيَوان ئةو دوو ئايينةية ،ئةم باسة محمد جابر أالنصارى لةنامةى دكتؤراكةيدا (الفكر العربى َ دةليَت: والصراع االضداد) جةختى ليَدةكاتةوةو ئيسالم ثرؤذةيةكى تةوفيقى زةبةالحة لةرووى ئايينةوة ،ئةمةش وادةكات وزةيةكى شارستانى هةبيء طةورةو بةهيَز لةناوةخنى ئيسالمدا َ َ عةقلى ئينسانى ضةكةرة بكاتء بةكاريَكردنى لةطةأل طةشة بكاتء ببيَتةهؤى دروستبوونى شارستانييةت، بةبآ جةختكردنةوة لةسةر واقيع مومكين نيية ئيسالم بةشداربيَت لة دروستكردنى شارستانيةت َ مةتريالييةوة ،كةواتة لةهةردوو رةهةندى رؤحىء َروانينمان بؤ ئيسالم دةبيَت لةم دوو رةهةندةوة تي ِ بيَت ،دةشيَت هؤكارى دةركةوتنى عةلمانيةت بةماناى َ دةولةت جياكردنةوةى ئايين لةاليةكء سياسةتء لةاليةكى ترةوة لةسةر ئةم بناغةية بيَت ،بةرامبةر ئايينى مةسيحى ئةم ئايينة بةزؤرى جةخت لةسةر اليةنى رؤحىء مةعنةوى دةكاتةوة ،نةك واقيعى مةحسوسء ياساكان. َروانينةى كةواتة دةطةينة ئةم دةرةنجامةى كة ئةم تي ِ عةلمانيةت بةرامبةر ئيسالم لؤذيكى ناكةويَتةوة، ضونكة ئيسالم جةخت لةسةر هةردوو رةهةندةكة َ مسولمان كاتيَك لة قورئانء دةكاتةوة ،ئيَمةى دةروانين دةبيَت لةهةردوو رةهةندةكةوة ئيسالم ِ سةيرى بكةين ،بةآلم ميَذووى ئيسالمء زؤربةى ئةو نووسينانةى بةرهةمهاتوون جةخت لةسةر اليةنى رؤحىء مةعنةوى دةكاتةوة ،ياخود ئةم َ تيَطةيشتنة زياتر َ لةخةيالدانء خويَندنةوةى زالبووة َ مسولمانان بؤ قورئانء ئيسالم ،ئةطةرضى واقيعى َ َ مسولمان كايطةرى ماددى زؤرى لةسةرة، حالى َ مسولمان لةهةردوو كةواتة لةرووى ثراكتيكييةوة رةهةندةكةوة سةيرى ئيسالم دةكات ،بةآلم لةرووى تيؤرىء فيكرييةوة كةمتر باس لةم دوو اليةنة كراوة ثيَكةوة ،ئةطةر لة ئاستيَكى تردا قسةبكةين دةبيَت َ دوارؤذو بليَين ئيسالم ضةندة جةخت لةسةر ِ رؤذى دوايىء رووداوو بةسةرهاتةكانى دةكاتةوة، ئةوةندةش جةخت لةسةر دنياو دياردةكانء بةكارهيَنانى سروش بؤ بةرذةوةندييةكانى ئينسان دةكاتةوة ،اليةنى تةشريعى ئايةتةكان َ بةلطةى طرنطيدانى ئيسالمة بةدنياو دانانى ياساو
برينى ئةو قؤناغة لة ريَنمونيكردنى ئينسان بؤ ِ رةهةندى رؤحىء مادييةوة ،كةواتة ئيسالم ئايينى هاوسةنطيية لةنيَوان دنياو قيامةت ،ضةندة جةخت لةسةر داهاتوو دةكات ئةوةندة جةخت لةسةر ئيَستا دةكاتةوة ،طرنطيدان بة ئيَستا لة ئيسالمدا ثانتاييةكى فراوانى لة ئيسالم داطيركردووة ،جةختكردنةوة لةسةر نيعمةتةكان لة قورئاندا بةمانى طرنطيدان بة ئيَستاو هةنووكة دةطةيةنيَت ،ضونكة بةكارهيَنانى ئةو نيعمةتانة لةئيَستادا دةبيَت ،ئةطةر ئيسالم طرنطى بةئيَستاو ذيانى مرؤظ نةداية ،ئةوةندة طرنطى بة مرؤظ نةدةدرا لة قورئاندا ،محمد محفوظ لةكتيَبى (الفكر االسالمى المعاصر ورهانات المستقبل)دا َ دةليَت: االسالم دين االنسان ،حيث حفل القران الحكيم بذكر كلمة االنسان التي وردت ()63مرة ،وذكر بألفاظ أخرى من قبيل (بني ادم) ست مرات وكلمة الناس تكررت ( )40مرة) ،لةاليةكى ترةوة هةموو ئايةتيَك بةثيَى ثيَداويستىء قةيرانء ثرسيارو طومانى فيكرىء مةعريفىء بارودؤخى فيزيكى فاكتيَكى دياريكراو دابةزيوة ،ماناى طرنطيدانى قورئانة بةو ساتةى َنةثةريوة لة زةمةنى كة وجودى هةيةو هيَشتا تي ِ رابردوودا نيية ،لةم روانطةيةشةوة هةموو ئايةتيَك هؤكارى دابةزين (سبب نزول)ى خؤى هةية ،كة لة واقيعيَكى دياريكراودا خؤى دةبينيَتةوة ،وةكو ناسرى سوبحانى َ َ حاصل بووةو ئايةتةكةش دةليَت :واقيعيَك َ نازل بووة ،كةواتة بةثيَى ثيَداويستى زةمةنى ئيَستاو هةنووكةيى مرؤظةكان ئايةت دابةزيوة. لةم روانطةيةوة بؤ خويَندنةوةى قورئانء دةرهيَنانى مانا لةتيَكستةكانى قورئان ،دةبيَت واقيعى سؤسيؤلؤطىء ئابوورىء كؤمةآليةتىء َ كؤمةلطة رؤشنبيرى فيكرىء كلتوورىء بكةينء لةسةر تويَذينةوةى بخويَنينةوةو دةستنيشانى كيَشةو كةليَنء طرفتء ثيَداويستىء َ كؤمةلطةدا قةيرانء ثرسيارو طومانةكان بكةين لة بةهةمو رةهةندةكانيةوة ،ئةمةش ثيَويستيمان بة زؤربةى لقةكانى زانستة مرؤظايةتييةكان دةبيَت ئةنترؤثؤلؤطياء سؤسيؤلؤطياء (سايكؤلؤطياو ميَذوو) لقةكانى ترى زانستة مرؤظايةتييةكان ،بؤ َ كؤمةلطةيةكى دياريكراو ثاش خويَندنةوةى واقيعى َ تويَذينةوةى زانستى لةسةر كؤمةلطة دةتوانين لة قورئاندا مانا دةربهيَنين ،ثيَغةمبةر دروودى خواى َ مامةلةى لةطةأل لةسةر بيَت بةشيَوازيَكى ئينتيقائى واقيع دةكرد ،بة وردبوونةوةى لة واقيعى ميَذوويىء
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
81
كؤمةآليةتىء كلتوورى نيمضة دوورطةى عةرةب، َ مامةلةى لةطةأل دراوو ثيَشهاتةكان دةكرد ،نةك َ واقيعيَكى تر (عبدالكريم سروش دةليَت :ثيَغةمبةر َ كؤمةلطةى دروودى خواى لةسةر بيَت دابء نةريتى نيمضة دوورطةى عةرةبى هيَناو كردى بة دين) سروش مةبةستى لةوةية هةر دياردةو رةطةزيَكى كلتوورى لةطةأل ئيسالمء ياساو ريَساكانيدا ناكؤكء دذ نةبووبيَت ،طونجاوو هاوجووتء تةريب َ لةطةليدا لةضوارضيضوةى شةرعدا دايدةناو بوواية َ مامةلةى لةطةأل دةكرد ،كةواتة ثيَغةمبةر دروودى خواى لةسةر بيَت هةنديَك دياردةو دابء نةريتى حةزف كردو هةنديَكيشى هيَشتةوةو لةضوارضيَوةو بازنةيةكى شياودا داينا. َ لةشويَنيَكى تردا سروش دةليَت( :ثيَغةمبةر ئةزموونى ثيَغةمبةرايةتى بؤ ئيَمة بةجيَهيَشت)، كةواتة ثيَغةمبةر دروودى خواى لةسةر بيَت لةثاأل وةحيدا وةكو مرؤظيَكى بة ئةزموون كة خودا َ َ مامةلةى لةطةأل دياردة عةقلء ئيرادةى ثيَبةخشيوة، كؤمةآليةتىء سياسيىء ئابوورىء كلتوورييةكانى ئةو ساتةى نيمضة دوورطةى عةرةبى كردووة، بوونى ضةندين رووداو دةبينين لة ذيانى ثيَغةمبةرداو َ هاوةلةكان بؤضوونى ثيَضةوانةى لة غةزاكاندا ،كة دةربريوةو ثيَغةمبةر بؤضوونةكةى ثيَغةمبةريان ِ ئةوانى وةرطرتووةو كارى ثيَكردووة ،كة ئةمةش َ َ عةقلء ئةزموونى بةلطةية لةسةر ئةوةى ثيَغةمبةر خؤى بةكارهيَناوة ،لةطةأل دياردةو ثيَشهاتء َ كؤمةلطةى حيجاز ،لةطةأل دراوةكانى واقيعى ئةوةشدا وةكو ثيَغةمبةر وةحى بؤ هاتووة. كةواتة مادام ثيَغةمبةر ئةزموونى ثيَغةمبةرايةتى َروانينى عبدالكريم بؤ ئيَمة جيَهيَشتووة بةثيَى تي ِ سروش ،ئيَمةش وةكو ثيَغةمبةر سروشمان بؤ نايةت، َ عةقلء ئةزموونى خؤمان كةواتة زؤر ثيَويستة بؤ تيَطةيشتن لة ئيسالمء قورئان بةكاربهيَنينء تةوزيفى بكةين بةثيَى بارودؤخى هةنووكةيى َ كؤمةلطاكةمان ،بؤ دةربازبوونمان لةو كيَشةو َ َ مسولمانانء عةقلى ئيسالمىء طرفتانةى تووشى َ كؤمةلطة ئيسالمييةكان بووة ،هيض ضارةيةك نيية َ َرةوى جطة لة بةكارهيَنانى عةقلء طرتنةبةرى ري ِ عةقآلنيةت بؤ بةرةوثيَش ضوونء تيَطةيشتنيَكى نوآ لة قورئانء ئيسالم ،بؤ وةآلمدانةوةى ثيَداويستىء َ كؤمةلطةى رووبةرووى ئةمرؤ كيَشةو طرفتةكان كة ِ ِ َ مسولمانان بووةتةوة ،كةم نين ئةو نووسينء 82
كتيَبانةى بآلودةكريَنةوة بةتايبةتى لة دنياى رؤشنبيرىء فيكرى عةرةبيدا بؤ دةستخستنةسةر َ كيَشةو طرفتء َ عةقلى ئيسالمىء خالة الوازةكانى دابرانيَكى طةورةى مةشروعى ئيسالمى ،كة ِ َ دروستكردووة لةنيَوان واقيعى هةنووكةيىء عةقلى ئيسالميدا. ئةطةر طوزارشتةكةمان لؤذيكىء واقيعىء حةقيقى َ بيَت ،دةتوانين َ مسولمانان لة قةيرانء فةراغيَكى بليَين فيكرىء مةعريفىء نةبوونى ثرؤذةيةكى رؤشندا خؤيان دةبيننةوة ،لةبارةى سياسةتء ئابوورىء طشت بوارةكانى تر ،تائيَستاش لة روانطةيةكى دةروانن بؤ دةوروبةرو دةرةوةى خؤيان، (تامرى) ِ َ هةميشة رةخنةو طوتارى عةقلى ئيسالمى رووةو ئاور لةخؤى دةرةوةى خؤيةتىء لةحزةيةك نيية ِ َروانينء ي ت َزو بداتةوةو رةخنةى بؤضوونء تي ِ تيؤرةكانى خؤى بكاتء موراجةعةى فيكرى خؤى بكاتء ثيَكهاتةو ئاستة جياوازةكانى ئةناليزة بكات، لةسةر بنةماو ستراكتؤريَكى نوآء هاوضةرخانة دةروانيَتة بيناى بكاتةوة ،لةاليةكى ترةوة هةميشة ِ ميَذوو كلتوورو رابردوو ،وةكو سةردةميَكى زيضرينء بةهةشتيَكى سةرزةمينى ونبوو سةيرى ِ دةكات ،كة فاكتةرى بابةتى خؤى لة ئيمثرياليزمء كؤلؤنياليزمدا دةبينيَتةوةو َ َ رؤلى هةبووة لةنةمانى ئةو بةهةشتةدا. ئةم هةستة نؤستاليذيية بؤ رابردووى ديَرين وايكردووة نةتوانيَت ثةيوةندى دروست بكات لةطةأل سةردةمى نوآء هةموو ئةو كؤنسيَثتة نويَيانةى َ عةقلى وةكو دراويَكى نوآ هاتوونةتة مةيدانةوة، ئيسالمى نوآ نةتوانيَت واقيعى سؤسيؤلؤطىء كؤمةآليةتىء سياسي نوآء هاوضةرخ ببينيَتء بيخويَنيَتةوة ،بةشيَوةيةكى ئةبستراكتء موجةرةد دةروانيَت ،تاكة لة ئيسالمء قورئانء تيَكستةكانى ِ َروانينانة بةكارهيَنانى ريَطاش بؤ دةربازبوون لةو تي ِ َ عةقلء زانستة مرؤظايةتييةكان بةهةموو كاية جياوازةكانييةوة ،لة خويَندنةوةى واقيعى نويَدا ،كة ضةندين ضةمكى نويَى لةطةأل خؤيدا هيَناوة ،بةتايبةت شؤرشى فةرةنسى (1789ز) ستراكتؤرى لةدواى ِ كؤمةآليةتىء سياسيء كلتوورىء سيستةمى سياسي َ كؤمةلطاكانى ئةوروثاى ليَكترازاندو واقيعيَكى نوآ شؤرشةش لةهةناوى قؤناغى شويَنى طرتةوة ،ئةم ِ رؤشنطةرى هاتة بوونء بؤضوونء شيعارةكانى شؤرشى فةرةنسى لة رؤشنطةرييةوة سةرضاوةى ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
َ شؤرشة بة شكلء فؤرمى وةرطرت ،ئةم طرتء ِ َ خالى دةرضوون دادةنريَت لة تيَثةرشاندنى ئةو َ عةقلة دينيية تؤتاليتاريية مةسيحييةى كة ثاثاكان بةرهةميان هيَنابوو ئةوروثاى خستبووة ذيَر ئاراستةى دةكرد. دةسةآلتى خؤيةوةو ِ هةر ئةم واقيعةشة زؤربةى فةيلةسوفء بيريارةكان رةخنةى دةكةنء رةفزى دةكةن، يةكيَك لةوانةش ماركسة وتةيةكى ناسراوى هةية كة بة شيَوازيَكى ئايدؤلؤذيانة تةوزيف كراوةو دةخويَنريَتةوة ،كة َ دةليَت( :دين تلياكى طةالنة) دةبيَت ئةم وتةية لة سياقى خؤيدا بخويَنريَتةوة ،ئةو كاتةى ماركس ئةم وتةيةى تيا نووسىء ئةم بؤضوونةى هةبوو تةمةنى لةدةورى بيستء ضوار َ ساليدا بوو، خةريكى نووسينى تيَزى دكتؤراكةى بوو لةسةر دوو باوةريان بة خودا نةبووة، فةيلةسوفى كؤنى يؤنانى كة ِ لةهةمان كاتدا لةذيَر كاريطةرى فيورباخدا بوو، ميشيل لوى َ دةليَت( :ئةوكاتةى ماركس ئةم وتةيةى تيادا وت خؤى فيورباخى بوو) ،جطة لةوةى واقيعى ناوةراستى ئةوروثاى لةبةرضاوبووة، سةدةكانى ِ َ عةقلى ئايينى مةسيحى ثاثاكان كة ضؤن كةنيسةو هةموو كاية جؤربةجؤرةكانيان قؤرغكردبوو، َ هةولء بيركردنةوةيةكى داهيَنةرانةى ريَطةيان لةهةر زانستىء ئايينىء ئةدةبىء هونةرىء فةلسةفىء فيكرى دةطرت ،ماركس رةفزى ئةم واقيعة دةكاتء رةفزى بوونى خوداى نةكرد بةمانا ئةنتؤلؤذييةكةى، َ بةلكو بة مانا ئةبستمؤلؤذييةكةى رةفزى كرد (واتة ئةو مةعريفةيةى رةفز كرد كة ثاثاكان لةسةر ئايينى مةسيحى بةرهةميان هيَنابوو ،بة خودى دين َ خةلكيان دةفرؤشت «دادطاى ثشكنين (محاكمة بة َ التفتيش) ،ثسوولةى ليَخؤشبوون (صك الغفران)» َ بةلطةى راستى ئةم بؤضوونةن). َ دةليَت: لةم روانطةيةوة رؤجية طارودى (جةوهةرى فةلسةفةى ماركس داكؤكيكردنة لةسةر سةربةخؤيىء ئازادى مرؤظ) ،بةآلم لةذيَر َ َ هةلة بالى خويَندنةوةى بةرتةسكى سياسيدا بة خويَنراوةتةوة ،ئةريك فرؤم لة كتيَبى مرؤظ لة روانطةى ماركسةوة َ دةليَت( :كةمن ئةو كةسانةى َ لة فةلسةفةى ماركس تيَطةيشتوونء بة هةلة نةيان خويَندبيَتةوة ،تا هيَشتا لة وياليةتة يةكطرتووةكانى ئةمريكا بة َ هةلة دةخويَنريَتةوة) ،فرؤم باسى ئةو كةسانة دةكات كة ئةكاديمينء لة زانكؤكاندا وانة َ دةليَنةوة ،نةك ئةو خويَندنةوانةى ماركسييةكان
شؤرشى كردوويانةتة ئايدؤلؤذياى خؤيان ،لةدواى ِ فةرةنسى ضةندين بيريارى هاوشيَوةى ماركس بؤ رةخنةطرتنء شيكردنةوةى واقيعى سةدةكانى َ قةلةمى خؤيان خستةكار ،لةدواى ناوةراست ِ شؤرشةدا شؤرشةوةو لة قؤناغى دواى ئةو ئةم ِ ِ َ طرنطى زياتر بة عةقل درا بؤ خويَندنةوةى دياردة دنياييةكانء سةندنةوةى ئةم دياردانة لةذيَر دةسةآلتى تةفسيرى غةيبىء ميتافيزيكى ،ضونكة خويَندنةوةى هةر دياردةيةك دةبيَت ئةو دياردةية نيشتةجآ بكةينةوة لة واقيعدا ،نةك لة ميتافيزيكاو سةرو ميَذوودا بةشيَوازيَكى ئايديالىء ئةبستراكت سةيرى بكةينء شيبكةينةوةو تويَذينةوةى لةسةر بكةين ،ئةمةش بةسةر تيَكستى قورئانيدا ثراكتيزة دةبيَت ،ئةويش خويَندنةوةىء تةئويلء تةفسيرى قورئان بة ثةيوةندى بة واقيعى ئيَستاوة ليَكبدريَتةوة ،رةهةنديَكى بان ميَذووىء ئةبستراكتى دايبرين لة بارودؤخء دراوو ثيَشهاتة ثي نةبةخشينء َ ِ َروانينة نويَيةكانء واقيعى هةنوكة ،ئةم جؤرة تي ِ دةبيَتة هؤى بةخشينى تاكة مانايةك بةيةكجارىء هةتاهةتايى بةسةر قورئانداو كوشتنى ئةو وزة طؤرانةى كة تيَكستى قورئانى لةسةر ذياريىء ِ واقيع دروستى دةكات ،فاكتةريَكى طةورةو طرنطء بةهيَزى وةستانى ئيجتيهادو بيركردنةوة بووة لة سةدةكانى دواى سةدةى ضوارةمى كؤضى ،كةواتة دةبيَت بة ثةيوةست بوون بة واقيعة سؤسيؤلؤطىء كؤمةآليةتىء كلتوورىء فةرهةنطىء ئابوورىء سياسييةكان قورئان بخويَنينةوة ،ضونكة قورئان خؤى دةقيَكة ديَتة ناو ميَذووةوةو ميَذوو واقيع دةيطؤريَتء رةطةزةكانى دروستدةكات ،ياخود ِ ثيَكهيَنةرةكانى تيَك دةشكيَنيَتء تةفكيكى دةكاتء َ هةولى بونيادنانةوةى دةدات ،ئةم ثرؤسةيةش بة ئيشكردنى َ عةقلى مرؤظ دةبيَت لة تيَكستى قورئانيدا، قورئان تيَكستيَكى بيَدةنطةو دةبيَت بيهيَنينة قسة، عةلى كورى ئةبوتاليب لة وتةيةكيدا ئاماذة دةكات كة قورئان دةقيَكى بيَدةنطةو دةبيَت بيهيَنينة قسة (مةبةستى خويَندنةوةى قورئانة لة ضوارضيَوةى كؤمةآليةتىء سياسي دياريكراودا). لة شويَنء جيَطايةكى تردا َ دةليَت :بة فةرموودة قسة لةطةأل خةواريجةكان بكةن نةك قورئان ،ضونكة قورئان ضةندين رووى َ ناوةرؤكى ئةم هةلطرتووة، ِ دوو وتةية جةختكردنةوةية لةسةر بارودؤخى جياواز لة خويَندنةوةو بةرهةمهيَنانى مانا لة قورئاندا ،ياخود
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
83
جةخت لةسةر َ هةلطرتنى زياد لة مانايةك دةكات لة َ (هةلبةت هةموو ئايةتةكان نا) بةثيَى دةقى قورئانيدا واقيعى جياوازو بارودؤخى كلتورىء كؤمةآليةتىء كؤمةلطاكانَ ، َ خاليَك سياسيء رؤشنبيرىء فيكرى َ عةقلى ئيسالمى تووشى جمود دةكات ،كاتيَك كة خويَندنةوةيةكى ئايدؤلؤذى بةرتةسك بؤ ئيسالم بكاتء ئيسالم تةوزيف نةكات ،وةكو ثرؤذةيةك َ رؤل ببينيَت لة ثيَكهاتنى واقيعيَكى نوآء طرنطى بة هةموو اليةنء رةهةندةكانى واقيع بدات ،لة اليةكى ترةوة فةزاو ضوارضيَوةيةكى كؤمةآليةتىء سياسي دروستبيَت ،بؤ بةهةندطرتنى بؤضوونة جياوازةكانء َ عةقلء ميَذوو فيكرى خويَندنةوةو رةخنةكان لةسةر ئيسالمى ،عةقأل بة ئةركء َ رؤلى سةرةكىء رةسةنى سةرةريى خؤى هةستيَت ،ئةويش موغامةرةكردنء ِ بؤ ناو دياردة نةزانراوةكان ،هةميشة هيَليَكى سوورو ضوارضيَوةيةكى تؤكمةو ثتةو دةكيَشريَت بة دةورى َ َ مسولمانان كردووة وةكو ثيَويستء عةقلدا ،واى لة لة ئاستى خؤيدا عةقأل بةكارنةهيَنن. ثسثؤريية جياوازةكانى لة كاية جؤربةجؤرو ِ زانستة مرؤيىء سروشتييةكان ،ئةم جؤرة تيَطةيشتنة ئايدؤلؤذيية خؤى بة تاكة حةقيقةتء دوا َ هةوليَك حةقيقةت دةردةخاتء نمايشدةكات ،هةموو لة دةرةوةى ئةو كاية ئايدؤلؤذيية بة منحرف لة دين لة َ دةروانيَتء بيردةكاتةوة هةرضى قةلةم دةدات ،وا ِ شتيَك لةسةر ئيسالمء قورئان هةية وتوويةتىء ثيَويست ناكات كةسيَكى تر هةستيَت بة تةفسيركردنء تيَروانين بؤ قورئانء ئيسالمء ميَذووى ئيسالمىء َ عةقلى رةخنةكردنى ميَذووى ئيسالمى ،زؤرجار ئيسالمى بةبيَئةوةى بةخؤى بزانيَت ئيسالم لة اليةكء ميَذوو ئةزموونء فيكرى ئيسالمى لة اليةكى ترةوة تيَكةأل بة يةكدى دةكات ،ئةطةرضى لةبوارى تيؤريدا باسى جياكردنةوةو ليَكجوداييان دةكاتةوة، بةآلم لة بوارى ثراكتيكىء واقيعى َ حالدا وا دةبينيَت ئةو ماناو تةفسيرةى ئةو بؤ دين تاكة ماناو كؤتا مانايةو خودى ئيسالمة ،نةك ئةزموونيَكى ئيسالمى َ كؤمةلطة بيَت ،هةموو هةوألء قؤناغيَكى دياريكراوى بؤضوونيَكى تر لة دةرةوةى ئةو ضوارضيَوةو بازنةية َ عةقلى ئيسالمى ناخويَنيَتةوة ،كاتى ئةوة هاتووة َ كؤمةلطة بكريَتةوة. بةرةو رووى َثةراندنى ثيَطةيشتنى ئايدؤلؤذىء فراوانترو بةتي ِ َ قوولتر بؤ ئيسالمء كؤنسيَثتة ئيسالمييةكانء دراوو َ بروانيَتء كؤمةلطة طؤرانكاريء ثيَشهاتةكانى ِ ِ 84
َ هةولة جؤربةجؤرةكانى تةوزيفيان بكات ،طشت بوارة جياوازةكانىء هةوألء كؤششى كةسانى تر بنرخيَنيَتء حسابى بؤ بكاتء طشت ئةو بؤضوونانةى دةرةوةى خؤى بؤ سوودوةرطرتنء تيَطةيشتنء بةخؤداضوونةوة لةخؤى وةربطريَتء َروانينيَكى نويَتر دةرحةق دارشتنةوةى تي ِ ثاشان بؤ ِ َ كؤمةلطةو دياردة كؤمةآليةتييةكانى ،جطةلةوةى بة َ َ كرانةوةى ئةم عةقلة بةرةو رووى كؤمةلطةدا زؤر طرنطء ثيَويستة ،مومكين نيية ثيَداويستىء َ كؤمةلطة قةيرانء كيَشةكانى واقيعى هةنووكةيى َ َ عةقلى ئيسالمى حالةتةدا فةرامؤش بكريَت ،لةم َ زياتر بةرةو ثةراويَزى زياترو دةرةوةى كؤمةلطة َ عةقلى ئيسالمى لة هةموو راثيَض دةكات ،ئةزموونء قؤناغيَكدا لةبةردةم دوو ئاراستةو ئامانجء ئاقارو خياردا خؤى دةبينيَتةوة ،يةكةميان :دروستكردنى ئةزموونيَكى تؤتاليتارى ناديموكراتى ،دووةميان: ئةزموونيَكى ديموكراتى كراوةو دوور لة دةسةآلتى َ هةولى سةثاندنى جةبرو ئيستيبداد ،يةكةميان ثارادايميَكى دياريكراو دةدات بةسةر طشت ثيَكهاتةو َ كؤمةلطةدا ،بةرةو هةمةرةنطييةكانى رةنطء دةنطء ِ ئارايتةى دروستكردنى دةسةآلتيَكى تؤتاليتارى ديكتاتؤرى هةنطاو دةنيَتء شكأل وةردةطريَت، يةكيَك لة فاكتةرة طةورةو بةهيَزةكانى ئةم ئةزموونة َ عةقلى ئيسالميية بةرامبةر ترسيَكى طةورةى َ هةمةرةنطييةكانيداو نةبوونى كؤمةلطةو كرانةوةى ِ َروانينء تيؤرةيةكى رؤشن لةوبارةيةوة، ديديَكء تي ِ َ ئةم ترسة وايكردووة عةقلى ئيسالمى نةتوانيَت لة َ كؤمةلطة ئاستى ثيَويستء واقيعدا بةرةو رووى َ كؤمةلطةدا بكريَتةوةو بة ناخء هةستء نةستى تاكء رؤبضيَتء ببيَتة مةشروعيَكى مةدةنى ،سةرانسةرى َ كؤمةلطةيةمى دياريكراو. بؤ تةواوى ئةم دؤخة سايكؤلؤطيية ئاستةنطء ريَطرييةكى َثةربوون بة طةورةية لةبةردةم ئيسالمييةكان بؤ تي ِ َثةربوونى ئةم قؤناغة قؤناغى جةماوةريي بووندا ،تي ِ بة سةركةوتوويى لة هةموو حيزبيَكى سياسيدا زؤر طرنطة ،لة سؤسيؤلؤطياى حيزبة سياسييةكاندا جةخت لةسةر ئةو قؤناغانة دةكريَتةوةو حيزبى َثةردةبيَت طرنطترين قؤناغيش سياسي ثيادا تي ِ قؤناغى جةماوةريى بوونة ،هةموو حيزبيَكى سياسي َنةثةريَنيَت، ئةطةر بة سةركةوتوويى ئةم قؤناغة تي ِ َنةثةريَت ياخود بة قؤناغى جةماوةرى بووندا تي ِ َ كؤمةلطةدا نابيَتء ئةطةرى مةشروعيةتى لة
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
مةشروعةكانيانء سةركةوتنيان دوادةكةويَت بؤ قؤناغء هةليَكى ناديار ،زؤربةى وزةو تواناكانيش دةروات. بةهةدةر ِ سةرضاوةكان:
الوازبوونى ثيَطةى جةماوةريى زؤر نزيكة ،ئةطةر ئةمرؤى كوردستان ئةزموونى ئيسالمييةكانى ِ بخويَنينةوة لة سةرةتاى قؤناغى طواستنةوةدان بةرةو جةماوةريى بوون ،ئةم قؤناغة بةالى .1ريش من قبيلة الى الدولة المركزية ،خليل عبدالكريم. ئيسالمييةكانةوة دةبيَت زؤر طرنط بيَت ،ثيَويستى .2الفكر العربي والصراع االضداد ،محمد جابر بة تويَذينةوةو لي َ َكؤلينةوةو تاووتويَكردنى واقيعى األنصاري. َثةراندنء تةجاوزكردنى ئةم هةنووكةيى هةية ،بؤ تي ِ .3الفكر األسالمي المعاصر ورهانات المستقبل ،محمد قؤناغةو طواستنةوةى بؤ قؤناغيَكى تر ،لةم قؤناغةدا محفوظ. َ كؤمةلطةدا ثيَويستييان ئيسالمييةكان لةبةردةم .4كاسيَتةكانى ناسرى سوبحانى (قتال). َ بة كرانةوة هةية ،لةم ثيَناوةشدا هةوليَكى جددىء .5مرؤظ لة روانطةى ماركسةوة ،ئةريك فرؤم. .6طؤظارى ذيار. َثةراندنى طةيشتنى ئايدؤلؤذىء بةنرخ دانانى طشت تي ِ .7طؤظارى هةذان ،بابةتيَكى بآلوكراوةى موحسين َروانينةكانى تر ثيَويستة. ثيَكهاتة ئايدؤلؤذىء تي ِ كؤمةلطةو ئةديب. َ كةواتة كرانةوة بةرةو رووى فرةدةنطىء رةنطييةكانيدا ،زياتر بةرةو جةماوةريى شؤرشى كورديدا بوون هةنطاودةنيَن ،لة ميَذووى ِ َ سالى (1975ز) ضةند حيزبيَك لة بةتايبةتى دواى َ شؤرشى كورديدا رؤلى بةرضاوو طرنطء ميَذووى ِ َري نةثساوةيان هةبووة ،بةآلم لة قؤناغى خةباتطي ِ َ جةماوةريى بووندا سةركةوتوو نةبوون (هةلبةت ئةم بؤضوونة لة رؤألء طرنطى ئةو حيزبانة كةم طولى َ ناكاتةوة ،ئةوان َ شؤرشى طولدانى ميَذووى ِ كوردن) ئةنجامةكةشى دووركةوتنةوةيان بووة لة َ َ كؤمةلطةى كورديدا رؤلبينينيانء كاريطةربوونيان لة لةضاو حيزبةكانى ترداو نةيانتوانى ببن بة حيزبيَكى ئةمرؤى ئيسالمييةكان لةبةردةم جةماوةريى، ِ َ ئةطةرى شكستء سةركةوتنى ئةم حالةتةدان ،ئةم ضربوونةوةى قؤناغة ثيَويستى بة وزةيةكى زياترو ِ تواناكانء وةرطرتنى بؤضوونة رةخنةييةكان هةية، ثاشان دانانى بةرنامةو ثرؤذةو ئةجيَنداى تايبةتى. لةاليةكىترةوة جةماوةريى بوون قؤناغيَكى نزيكترة لة دةسةآلتء مةشروعةكةى ،راستةوخؤ ثةيوةندى بة َ هةلبذاردنء سندوقةكانى دةنطدانةوة هةية ،قورسايى هةر حيزبيَك بة ريَذةى دةنطدانء جةماوةريى بوون دياريى دةكريَت ،ئةو هيَزة بة حيزب دةبةخشيَت بة شيَوازيَكى مةدةنىء ديموكراتى َ كؤمةلطةدا ثةيدا بكاتء دةسةآلت هةذموون لة بطريَتة دةستء بتوانيَت ستراتيذو ئةجيَنداكانى خؤى جيَبةجآ بكات ،بةآلم ئةطةر حيزبيَك لة َثةراندنى ئةم قؤناغةدا سةركةوتوو نةبيَت ،ئةوا تي ِ َ لة هةلبذاردندا لة ليستى خوارةوة دةبيَت ،لةم َثةراندنى روانطةيةشةوة ئةطةر ئيسالمييةكان لة تي ِ ئةم قؤناغةدا سةركةوتوو نةبن ،ئةطةرى دواكةوتنى ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
85
طفتوطؤ لة َ طةل مةجيد عةزيز
فهلسهفه دهتوانيَت پيَناسهکاني ماف و ژيان و ئازاديه خوودي و نهتهوهييهکانمان بؤبکات ِروونکردنهوهيهک :يهکهمجار کاک ههريَم عوسمان بهئيميه َ ل پهيوهندي پَيوهکردم بؤوهآلمدانهوهي ئهم پرسيارانهي خوارهوه ،ئهويش بهحوکمي ئهوهي گوايا بيستبوي ،من خويَندکاري زانکؤم و ،مهيجهرهکهم فهلسهفهيه .ئهوکاته ئَيمه لهوياليهتي ميشيگانهوه گويَزامانهوه بؤ مهيامي لهفلؤريدا ،بهحوکمي خويَندني ئاناي خَيزانمهوه. لهبهرئهوه بهلَيبوردنهوه حالَهتي خؤمم بؤ کاک ههريَم ِروونکردهوه که ناتوانم بهشداري لهوهدا بکهم .بهآلم بهدواي چهند مانگَيکدا حالَهتهکهمان گؤ ِراني بهسهردا هاتو گه ِراينهوه بؤ ميشيگان. وهدوايي خؤم پهيوهنديم بهکاک ههريَمهوه کرد، که ئهگهر حهزبکات پرسيارهکانم بؤ بنَيريَتهوه بؤ ئهوهي ههولَي وهآلمدانهوهيان بدهم .جا ربريَن لهسهرهتاوه ،پَيم گووت ،ئايا ئازادم له ِراده ِ و چهند گووتن و چهند نهگووتن ،وه ئايا ههموو ديدارهکه وهکو خؤي بالودهکريَتهوه؟ زؤر به ِريزهوه گووتي بهلَ َي .کاتَيک وهآلمهکانم بهپهله بؤ ناردهوه ،ئيتر ئهوهبوو ووتي چاوه ِر َي بکه تاوهکو بآلوي دهکهنهوه .کاتَيک ديدارهکه بآلوکرايهوه ،نيوهي بآلوکرايهوهو کؤتايي پَيهات ،منيش به ئيميه َ ل پَيم گووت ،بؤچي ،ئهويش بابهتي جهژني ِرهمهزاني بؤ باسکردم و لهکؤتاييدا ،گووتي ههلَهي مني تيادابووه (ئهمه ههموو چيرؤکهکه نيه ،بهآلم کوورتهکهيهتي) .بههه َ رحال ،پَيم گووت ئهم ديداره لهشويَنَيکي تر بآلودهکهينهوه ،تؤ رات چيه ،ئهويش گووتي ئاساييه بهالي منهوه. بهکورتي و بهکوردي ،بهآلم بهالمهوه سهيرنيه جيهاني ِرؤژنامهواني ِريزو بايهخ بهههنديَک بداتو ههنديَکي تريش
86
پهراويز بکات ،ئهگينا بَيجگه له لَيبووردني کاک ههريَمي به ِريز ،هيچ ئاگايهکم له ِرؤژنامهي چاوديَرنيه و نهبووه ،هيچ نهبوايه ئاگاداريان بکردامايهوه لهوهي که لهراستيدا ئهوه ديداري منهو لهناو الپه ِرهکاني ِرؤژنامهکهياندا بآلودهکريَتهوه!! بهآلم دلَنيام لهوه ،ئهگهر دکتؤريَک بوومايه ،دکتؤرا بخويَنم له فهلسهفهدا ،يان کهسَيکي ديارو ناسراوبوومايه ،ئهوا بهههموو شَيوهيهک حالَهتهکه شَيوازيَکي تري لهخؤي دهگرت. ديموکراسيهتهکهيان ختووکهي لَيبووردني دهنارد ،بهآلم دياره ئَيمه لهسهراني بهناوبانگ و خزم و دکتؤرهکان نين جاريَکا .کَيشهي گهورهي دونياي بآلوکردنهوهي کوردي لهناو زهلکاوي خزمايهتي و ناسياوي و حزبايهتيدا هيچي بؤ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
کارکردن و ِريَزگرتن و ههروهها مافي نووسهرهکانيشي وهکو کهسي سهربهخؤو خاوهن ههست نههَيشتؤتهوه ،دياره ئهمه نهوهک ههر حزبيهکان بهلَکو ئههليهکانيش ههمان خاسيهتيان ههيه .ئهگهر لهالي بآلوکراوه حزبيهکان خزمايهتي و حزبايهتي ههموو شتَيک بَيت ،ئيتر خواي ئهکرد ههرشتَيکيشت دهنووسي ههر بالودهکريَتهوه .وه لهالي بهناو ئههليهکانيش مؤديَلي چهند نووسهريَکيان وهکو فاشني جلووبهرگ داناوه بؤ موونافهسهو ِريَژهي بليمهتي ،ئهگهر نهتواني له ئاستي ئهواندابيت ،ئهوا ئهو جلوبهرگه ناتوانيت لهبهربکهيت و بهجدي تهماشات ناکهن. وهکو چؤن ئاشکرايوه ،که بليمهتي زؤرينهي ستوونهکاني دونياي ِرؤژنامهي کووردي بهرههمي ئينتهرنَيتو سهرچاوه ناديارو ئالَؤزهکانه ،سهرچاوهو ئالَؤزي سياسهتي ئيتيکي ِرؤژنامهکانيش لهسهر ههمان هَي َل ئيش دهکات .ئهمه پَيموانيه ،ههلَهو تاواني ئهو نووسهرانه بَيت نووسين لهناو ئهو ِرؤژنامهو گؤڤارانهدا دهنووسن ،چهند عهقلَيهت و سياسهتي ِرؤژنامهکانه بهگشتي. بههه َ رحال ئهوهي لَيرهدا بآلو دهکريَتهوه تهواوي ديدارهکهيه که دهبوو لهچاوديَردا بالوبکرايهتهوه ،ههروهها پرسکردنيش به کاک ههريَم عوسمانيش له ِريگاي ئيمهيلَهوه بهئهرک و مؤرالي بي خؤم زانيوهو پَيي ههلَساوم .من وهآلمهکانم وهکو خؤي به َ هيچ دهستکاريهک و پَيداچوونهوهيهک بؤ گؤڤاري «سهرچاوه» ناردوهو لهگه َ ل سووپاسمدا بؤيان . مهجيد عةزيز * فهلسهفه چييه؟ ت َيزي فهلسهفه چييه؟ فهيلهسوف ك َييه؟ سي چهمكه بهوردي بدو َين؟ دهكر َيت سهبارهت بهم َ وهآلم :سهرهتا ،پرسي چييهتي فهلسهفه ،بهجؤريَک لهجؤرهکان قسهکردن دهبيَت لهسهر خوودي ميَژووي فهلسهفه ،ئهمهش دياره بهستراوهتهوه بهکاتو سهردهمو ژياني فهيلهسووفهکانهوه .لهههستيَکي گشتيدا، دهتوانم َ بليَم وهآلمي ئهم پرسيارهمان لهخويَندنهوهي خوودي ميَژووي فهلسهفهدا دهستدهکهويَت ،چوونکه پيَناسهيهک بهتهنياو ناوکؤييهکي گشتي ناتوانيَت تينوويهتي پرسيارهکه بشکيَنيَت. بؤنمونة خويَندنهوهي بهرههمه فهلسهفيهکان چيبن و تيَزهکانيان چيبن و خاوهنهکانيان کيَبن ،لهههموو کاتو سهردهميَکدا ِرهنگدانهوهو بهرجهستهکردنهوهي خؤي لهژير کاريگهري سياسيو دهروونيو کؤمهآليهتيو ئاينيهکاندابووه .بهمهبيَت دونياي بهرههمهيَناني فهلسهفه ههميشه پابهنده بهژيانو خودوو کؤمهَلگاي مرؤڤايهتيهوه ،ههموو کات و سهردهميَک بؤ فهلسهفه, رؤکي جياوازيشي ههيه زمان و ستايل و ناوه ِ بهوشيَوهيه. َ بابليَين ،پرسي چيهتي فهلسهفه لهچوارچيَوه ئهکاديميهکهي ،ههميشه ئاماژهکردن بيَت ،بؤ ئهو پيَنج ريَتهوه .بؤنمونة بهشهي که دونياي فهلسهفه بؤي دهگه ِ (ميتافيزيک) که خؤي بهسهعيکردني بوونو سروشتي بوونهوه خهريکدهکات ،پرسي بوون دهکات لهبهرزترين ئاستهکانيدا .وهبهدواي ئهمهشدا (ئيپيستيمؤلؤجي) ديَت،
که خؤي بهزانينهوه خهريکدهکات ،واته خؤي بهزانيني ميتافيزيکهوه (پرسي ئهوهي چي لهويَدا ههيه) ،واته چؤن ئهمهو ئهوه بزانين لهناو بووندا .وه (ئيتيک) ديَت ئهمهش خؤي بهسهعيکردني کردارو ئهکشنهکانمانهوه ريَت خهريکدهکات ،وادهکات بهدواي ئهوهدا بچيَتو بگه ِ چيبکهين و چينهکهين ،چي باشبيَت يان خراپ بيَت لهناو کؤمهَلگاو لهگه َ ل ئهواني تردا ،ئهمهش بيَطومان پابهندي خؤي بهزانينو مهعريفهي مرؤڤهوه تهرخاندهکات. وهبهشي (سياسهت) ،يان فهلسهفهي سياسهت ،که خؤي َ شغولدهکات، بهسهعيکردني دهسهآلتو حکوومهتهوه مه ئهمهش بيَطومان پابهنهدي خؤي بهزانين و ئيتيکهوه ِرادهگهيهنيَت ،کام سيستهمو حکومهت دهتوانيَت باشيو بهختياري بؤ هاوآلتيهکاني دابينبکات ،يان کام سيستهم و حکومهت مهترسيان ههيهو دهبيَت ئاگامان لهئازادي خوودي و کؤيي کؤمهَلگا ههبيَت ،چي کرداريَک ِريَگهي پيَدهدريَت و چي سانسؤردهکريَت و، چؤن بژين و ئازادي فهراههم بکهين لهديوه خووديو کؤييهکهيدا .وهدواههميني ئهم پيَنج بهشهي فهلسهفهش (ئيستاتيکايه) ،که سهعيکردني هونهره ،ئهگهرچي ئهم بهشه تيَک ئاآلني کهمتره لهو چوارهي تر بهناو يهکتريدا، بهآلم بيَطومان کاتيَکيش بير لهژيانو تهعبيرليَکردني ژيانو بوون و جيهان دهکهينهوه ،ميتافيزيک و زانينو ئيتيک و چؤنيَتي ژياني سياسيمان لهالقووتدهکاتهوه، کاريگهريهکي گشتي بهرههم دههيَنن. ئهوانه بهگشتي لهناو پرسي چيهتي فهلسهفه ِرادهوهستنهوهو ،ههروهها تيزهکاني فهلسهفهش لهو َرامانو ههَلسهنگاندنهکان پهنجهرانهوه بيرليَکردنهوهو تي ِ َ بانگدهکهن ،تيَزي فهلسهفي ههميشه لهگهل بهکارهيَنانن و کاريگهري کؤنسيَپت و بيرؤکه فهلسهفيهکاندا دهخه َ مليَت و بهرههمديَت. کاتيَک کؤرسهکاني فهلسهفه ،لهناو کؤليَج و َ شکل و پرؤگرامي خؤي زانکؤکاندا دهخويَندريَن پيَوهيه (ئهمه ئهگهر باش يان خراپ بن) ،بهآلم ئهوهي ئامانجي سهرهکيه ،ئهوهيه که قووتابي لهتايبهتيَتي چربيَتهوهو ،ئاشنايهتي زؤري لهگه َ ل فيَربوونهکهيدا ِ ميَژووي تيؤرو کؤنسيَپتهکان دهبيَت و پهيدادهکات. بؤنمونة ،کاتيَک کؤرسيَکي فهلسهفهي سياسهت ئهخويَنين ،تيؤرو ئايدياو سيستهمهکان دهخويَنين، (تيَزهي کؤرسهکه ههلوومهرجي مرؤڤه لهبهرامبهر ئازاديو کؤمهَلگاکاني ،بؤ نمونة باسکردني بيرؤکهي کؤنتراکته کؤمهآليهتيهکان) ئهو کؤرسه ِرهنگبيَت تيَکستيَکي واي بؤتهرخانکرابيَت (ئهمهش پابهنده بهپرؤفيسرؤهکهوه زؤرجار) ِرووناکي خستنه سهر ئهو ميَژوهيه که ليَوهي ديَت و دريَژدهبيَتهوه، َ قوولبونهوهيه بؤ فهلسهفهي کؤمهآليهتي و سياسهت
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
87
بيرمهندانهي
لهبهردهم هزري ئهو بؤکؤرسهکهي دهخويَنريَت. بهگشتي له کؤرسيَکي وادا ،بؤنمونة موومکين نيه ئيفالتون ،ئهرستؤ ،ئهبيقؤر ،ئهپيکتهيتس، َ هيگل، ئهکواينهس ،کانت ،هيوم ،هؤبزِ ،رؤسؤ، مارکس ،مارتا نؤسباوم ،جؤن ِر َ اولو زؤري تر له بيرمهندهکاني تريش نهخويَندريَن و نهيهنه پيَشهوه. ليَرهدا ئهکاديمهيتي فيَرکردني قووتابي ،فيَرکردنيَکي کتيَبيو تيؤريه (تهنانهت سارديشه) ،واته ناتورالهو بيرکردنهوهي خوودي دهکهويَته سهر ئازايهتيو دانايي قووتابيهکه خؤي ،چهندو چؤن دهتوانيَت تيَبگات و خؤي بهرههمبهيَنيَتهوه ،وهبيَگومان پرؤفيسؤرهکهش وهکو کهسيَکي فهيلهسووف وايه .نمونةيهکي تر، کاتيَک کؤرسيَکي هونهرو شارستانيهکان دهخويَني (که ئهمه کؤرسيَکي فهلسهفيش نيه) ،بهههمان شيَوه، موومکين نيه ئاماژه بههزري کؤني يؤناني ،ميديا ،پاپ کهلتهر ،دونياي کاريگهري سياسهتي َ رؤژئاوا، کليَسا له ِ ِرؤشنگهري ،ههروهها فهلسهفهي بوونگهرايهتي نهخويَندريَت ،بهآلي بهشيوهيهکي بهگشتي .بهآلم زؤرن لهو فهيلهسووفانهي که ِرهنگه مامؤستا نهبنو له هيچ کؤليَج و زانکؤيهکيش وانه نهَليَنهوه ،بهآلم خاوهني بهرههمي فهلسهفين .پيَشم وايه ،خوودي ئهو کي فهيلهسووف نيه، کي فهيلهسووفهو َ پرسيارهيَ ، تاوهکو ِرادهيهک دهبيَت جؤره پهيوهنديهکي خؤي ههبيَت بهدونياي خويَنهرهوه ،بؤ نمونة کامو چي جؤره فهيلهسووفيَک لهالي کاريگهرهو بهتواناو بههيَزه، چؤن بيردهکاتهوهو چهنديش لهبيرکردنهوهي خؤيهوه کي فهيلهسووف نيه کي فهيلهسووهو َ نزيکه ،ههروهها َ پابهنديش دهبيَتهوه بهچييهتي فهلسهفهوه. بهآلم پرسياري چييهتي فهلسهفه ،لهههسته تهقليديهکهيدا ،ههميشه وهکو گهشتن بهکه َ مالي ئيمپراتؤريهتي عهقل بيَت وههايه ،ئهمهش ئهمهندهي ئهبستراکشن و بيناکردني تيؤري تيادايهو دهگريَتهوه، ئهوهنده قوورسايي ناخاته سهر ديدي کؤنکريَتي و جيهاني ئهزموونگهرايي. ههروهها ئهمهندهي خؤي بهپرسه گهردوونيهکانهوه َ ريَژهگهرايي نادات بهپيَي مه شغول دهکات ِريَگا به ِ پيَويست ،تهنانهت لهالي ههنديَک بيرمهند خوودي ِريَژهگهرايي وهکو ڤايرؤس و تاعوون بينراوه .بهحسابي ئهو عه َ قله پهتيه ،تينووي گهشتنه بهمهعريفهيهکي ناوهکيو که َ مالي ِراستهقينهيي ،ئهمه ههرچؤنيَک وهريگرين جؤره گهمهيهکي ميستيکيزمي تيادايه .ئهمه ئهوهيه ،که عهقل دهگاته دونيايهک زياتربيَت لهوهي که ههيه (راستي) ،يان لهوهي که ئهزمووني دهکهين (جيهاني مهتريال) ،ئهمه ههموو هه َ ولو ئازارو تهنانهت
88
حازرکراون
بيَزاري ئيفالتونيزمه بهرامبهر جيهاني ههستپيَکراو، گؤرانيَکي يان ئهزموونکراو ،جيهانيَک که ههميشه لهناو ِ بهردهوامدايه (هيراکليتيس). َ َ ئايدياليزمي اشيناليهتي و بهآلم بيَطومان ئهوه ِر َ فهلسهفهيه بؤ جيهانو کؤمهلگاي مرؤڤ بهگشتي، وهديديَکي کؤنه بؤ چيهتي فهلسهفه ،که ئايديا دهخاته پيَش پراکتيکهوه ،عه َ قل دهخاته پيَش ههستهوه ،ميشک دهخاته پيَش ئهزموونهوه ،تهنانهت خوودي تاقانهيي فهيلهسووفيَک دهخاته پيَش ههموو مرؤڤايهتيهوه. ليَرهش ،مهشيني بهرههمهيَناني يؤتؤپياو بهههشتهکان دهستپيَکدهن (بؤنمونة ئهگهر مارکسيزم َ ئايدياليه ِرهخنهي تووندي پرانسيپي ئهو جؤره ديدگايه دهکات ،بهآلم بؤخؤشي دهکهويَتهوه ناو جؤره َ ستايليَکي سهيري ترهوه ،تهنانهت بؤ بهسياسهت شؤرشگيَر کردني فهلسهفهش ،ههموو شتيَک سياسي و ِ دهکريَت له بؤ ئاستي بهرههمهيَناني ئازادي رةها) بهآلم ههموو ئهو ميَژووه لهگه َ گؤراني فهلسهفهدا، ل ِ ِرهخنهي زؤري ليَگيراوه ،ليَرهوه پرسي چيهتي براوهي ميَژووي فهلسهفه بؤخؤي سهعيکردنيَکي نه ِ براوهي ه ن َکي ي ان ر ِ فهلسهفهيه بهوشيَوهيه ،پرسيارهکه گه ِ ناو جيهاني ميَژووي فهلسهفهيه .ميَژووي فهلسهفهش ههميشه خؤنويَکردنهوهو دونيابيني جياوازو تهنانهت بيناکردنهوهي کؤنسيَپته کؤنهکانيشبوه ،لهناوکؤيي و فؤرمي جياوازو نويَدا ،لهبهرئهم هؤيه زؤر گرنگه خويَندنهوهي ميَژووي فهلسهفه دهتوانيَت هاوکاريهکي زؤرمان بکات لهئاست ئهو پرسياره زؤر قوورسو گهورهيهي ليَرهدا دهکريَت. بهآلم ههرچؤنيَک تهماشاي فهلسهفهو ژياني مرؤڤ داببريَنو دهکهين ،ئيتر ناتوانين فهلسهفه لهژياني مرؤڤ ِ بهشيَوهيهکي ناشويَنوکاتي ببهستينهوه ،لهبهرئهوه فهلسهفه ههرگيز لهدهرهوهي کاريگهريه جيهاني و َ لؤکاليهکانهوه نيه ،تهنانهت ِرهنگه ئهمه کاريگهري نهک ههر کهلتووريو ئاينيو سياسيو کؤمهآليهتيهکان بگريَتهوه ،بهَلکو کاريگهري وهکو کهشووههواش بگريَتهوه. َ پرسي چيهتي فهلسهفه وهکو ئهوهي عهقليَکي پهتي بيَتو بهدواي جواني و راستي و ئازادي ِراستهقينهدا ريَت ،جؤره عه َ قليَکي لهاليهکهوه ووشکو ،خهمگين بگه ِ و تهنانهت دواخراويشي ليَديَت. عه َ قل دهيهويَت ِرووت بيَتهوهو سهربهخؤبيَت و گؤرانهکان ،بهآلم ر دونياي ِ بگات بهفؤرمهکاني ئهوپه ِ ئهمه لهههسته کؤنهکهيدايه بؤ فهلسهفه .بهآلم ميَژووي فهلسهفه لهوديده کؤنهيدا ،بؤنمونة لهژيَر کاريگهري (نيتشه ،مارکس و ،فرؤيد) لهزؤر بواري جياوازهوه اديکالي بهسهرداديَت و پرسي چيهتي عه َ َ قليش گؤراني ِر ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
ِرووخساري تري خؤي وهردهگريَت. (ئهگهرچي فرويد فهيلهسووفيش نيه ،بهآلم کاريگهريهکاني لهسهر خويَندنهوهي خوودو کؤمهَلگاو کهلتورو دهروونناسي «ئاماژهکردني بهنهستي مرؤڤ و خهونهکان» گرنگيهکي زؤريان ههبووه لهکاتي خؤيدا ،بهههمان شيَوهش مارسکو نيتشهش ئهو کؤشکهي بهناوي ميتافيزيک و عه َ قلهوه دروستکرابوو، رمانديان) .بؤنمونة چييهتي فهلسهفه بهشيَوازي جياواز ِ لهنيَوان هايديگهرو نيشهشدا ،ئهگهرچي هايديگهر دواي نيتشهش دهکهويَتو لهنيَوان ,وهرگرتن و کاريگهري و ِرهخنهکردنيشدا وهريدهگريَت ،بهآلم بؤمن نيتشه ههر لهدواي هايديگهريشهوهيه ،مهبهستمه َ بليَم نهفهسي بيرکردنهوهي نيتشهيي ههر دريَژهي ههيهو هايديگهر راندهوه. ئهمهنده بهئاساني تيَي نهپه ِ بؤنمونة ،ئهگهر هايديگهر تهواوي پاشخاني ِرؤژاوا لهئيفالتونهوه بؤ نيتشه بهپاشماوهي ميتافيزيک دهزانيَت ،بهآلم خؤشي ههر لهناو بيَندهگي کردنهوهي پرسياري بووندا (ميتافيزيکدا) يه ،وهکو ئهدؤرنؤ دهَليَت (ئيَمه لهناوبوونداينو دهبيَت پرسياري ئهو بوونهش ِرهتبکهين) ،ئهمهش ِراسته ،ئيَمه لهناوبوونداين، وه کيَ َلگهکاني باسکردني دونياي مرؤڤايهتي بي. پرؤژهکانيان فراوانترده َ فيکردابهشدهکهن و ِ فهلسهفه له ئهبستراکشن کردني دونياو ،پاراستني شکؤو دهسهآلتي سکلوالستيکيزم دهکهويَت و ،ئيتر فيَري ئهوهدهبين ،که عه َ قلِ ،رؤح ،يان فؤرم لهههسته کؤنهکهيدا ،يان خواوهند ،شتيَک نيه لهدهرهوهي يان لهسهرهوهي جيهان و بوونهوه بيَتو ،سهربهخؤش بيَت گؤرانهکاني ناو ميَژووي مرؤڤايهتيش ،بهَلکو له فاکتو ِ بهرههمي ميَژووي مرؤڤايهتيهو ههميشهش لهناو گؤريَو گؤرانهکاندا دهبيَت ،ليَرهوه چيهتي فهلسهفه ده ِ ِ گؤر َي. ه د ش ه ف ه لس ه ف ووخساري ِر ِ لهبهرئهمه فهلسهفه تهنيا ئهوه نيه کهجهمسهريَک لهمدووانه (تيؤر/پراکتيک ،يان ئهبستراکت/کؤنکريَت، گؤران يان رؤح/جهسته) ههَلبژيَريَتو يان بوون/ ِ جهمسهرهکهي تري پشتگويَبخات ،ئهمه بهئاشکرا لهفؤرمولهکردنهوهي فهلسهفهي کانتدا دهبينريَتهوه، که هه َ وليَکي تهواو جياوازدهدا بؤ پيَگهياندني ههردووک کايهي مهعريفه لهنيَوان ئهزموونهکانمانو پرؤژهي بيناکردني ئهوشتانهي لهناوماندا ههيهو ناوي ِ َ ليَدهنيَت .بهمانايهکي تر ،کانت خؤي لهئايدياليزمهکان جيادهکاتهوه ،چوونکه جهغد لهسهر ئهمدونيايهو ئهزموونهکاني ناوي دهکاتهوه ،بهآلم لهگه َ ل پهلهپيتکهي ناو دونياي خؤشماندا زووتر ،نيَوهنديَک لهنيَوان َ ئايدياليزمو مهترياليزم بينادهکات. ههردووک َ بهآلم لهگهل ئهوهشدا ،ئهمه ئهوهناگهيهنيَت کانت
َ قوولي ئيفالتوني تيادانهبووبيَت، ئارهزوويهکي بهپيَچهوانهوه ،بهآلم ئهوهي فهلسهفاندني کانتيه َ گؤرانيَکي زؤر بهسهر بهههسته زؤر قوولهکهي ،ئهوهيه ِ کؤنسيَپته فهلسهفيهکاندا دههيَنيَت ،بهآلم ِرهنگدانهوهي ئيفالتوني وهکو پاشماوهيهکي فيکري ههر ئامادهيي خؤي ههيه ،خويَندنهوهي دونيابيني مؤرالوپرانسيپي گهردوونگهراييو سهلماندني کاتيگؤري ئيمپهريتيڤ رانهوهيه بؤ بهسهر هايپيثيتيکهَلي ئيمپهرهتيڤ گه ِ َ هيگليش ئهواليهنه شيَوازيَک لهفؤرمهکاني ئيفالتوون، کانتيه ههَلدهگريَتهوهو ،جيهاني ِرؤح لهناو سهبهبدا نووقمدهکاتو ِرهخنه لهديده زانستيهکهي دهگريَت. پيَناسهکردني فهلسهفه ئهگهر لهديوه زؤر کالسيکهکهيهوه پيَناسهي بؤ بکهين ،ئهوا شتيَکي ئهمهنده گران نابَيت ،چوونکه لهوهتهي ميَژووي فهلسهفه خؤي ده َ ولهمهند دهکات لهئاست بابهتهکانيدا، ههميشه وهکو بهکارهيَناني ميَشکو/هزر ،سهبهبو ووشهو زمان و قسهکردني مهعقوول (لؤگؤس)، ريَتهوه بؤ جهوههره کؤن و که ئهمانه ههموو دهگه ِ يؤنانيهکهي چييهتي فهلسهفه ،که ئهو لؤگؤسهش کاري ئهوهيه مهعريفه بهرههمبهيَنيَت و زانين مهيسهربکات، وهئهمهش بؤخؤي شتيَکي باشهو (ئيفالتون) کارو ئامانجي فهلسهفهش مهيسهرکردني عهدالهته بهگشتي. رسوورمانو زانينه، بهآلم فهلسهفه لهالي ئيفالتون سه ِ ئهگهرچي ئهمه لهالي ئهرستؤ لهسهرهتادا وايه ،بهآلم گؤريَت ،چوونکه ئهرستؤ دوايي بهههموو شيوهيهک ده ِ رسوورمانو زانينيَک نيه که ري بهجؤره سه ِ باوه ِ فهراههمکردني فؤرمهکان لهدهرهوهي ئهو دونيايهي ليَي دهژين ،لهبهرئهمه زانستو ئيمپريزکيزمو سروشتي زانستي لهدايکدهبيَت ،ئهگهرچي لهههمان کاتيشدا واز َني ،بهآلم طوماني تيادا نيه که لهئيفالتون بهتهواوي ناهي َ َ قوول بهسهر چيهتي فهلسهفهدا دههيَنيَت. گؤراني ِ ئيتر ليرهوه پرسياري مهعريفهو ئهزموونکردن و َ زمانحالي ههستهکانمان و بيرؤکهو کؤنسيَپتهکان دهبنه کاتوسهردهمه جياوازهکان .فهلسهفه ،وهکو ههموو کيَ َلگهيهکي تري زانسته مرؤڤايهتيهکان ههميشه لهناو َ هيگلهوه بانگهشهي گؤراندايه ،ئهگهرچي ههر لهکاتي ِ کؤتاييو مهرگيشي بؤ کراوه (رةهاگهري َ هيگليزم ،گوايا ميَژوو دهگات بهئامانجي خؤيوِ ،رؤحي رةها دهگات بهومهعريفهيهي مرؤڤايهتي ئارهزووي دهکات ،ئيتر وهکو کؤتايي هونهرو ئهدهبو فهلسهفهش بيَت وههايه، بيرؤکهي کؤتايي ميَژوو) ،ئهمه ووتهيهکي هينري بيرگؤسؤنيش وهبيردههيَنيَتهوه ،شتيَکي وادهَليَت (ههموو شتيَک ووتراوه لهفهلسهفهدا). چرکردنهوهو رخاتري وگؤرانهش لهبه خوودي ئه ِ ِ ده َ ولهمهند کردني دونياي بهرههمهيَناني فهلسهفهيه،
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
89
بي هزرو ِرهخنهگرتن ناتوانيَت چوونکه فهلسهفه به َ ههبيَتو ،ناتوانيَت خؤي نويَبکاتهوهو جياوازيش بژي، َ قوولو ِريشهيي ههيه ،بؤنمونة لهسهردهمي ناکؤکيهکي َ ئيَستاشدا لهنيَوان فهلسهفهي کؤنتينيَنتالو ئهنهلهتيکدا ههيه ،بهآلم ئهمدوو دونيابينيه جياوازي کهلتووري نيه ،چوونکه ههردووک پاشخاني ِرؤژئاوايه ،ئهگهرچي ئهنهلهتيک وهکو خؤي به دونياي زانست و لؤجيکهوه َ کؤنيتينتال يهکيَک دهتوانيَت لهناو فهزا ببهسيَت ،وه بوونگهرايهکهدا بهديبکات ،بهآلم شاياني باسيشه، ئاماژه بهوهبکهين ،ئهمه ئهوهناگهيهنيَت که ئهو فهيلهسووفانهي لهدهستي کؤنتيني َ َتالدان پرسي زانست و عه َ قلو لؤجيک بهگرنگ نهزانن ،بهآلم لهوهدهچيَت نهيانهويَت وهکو پؤزهتيڤيستهکانيان بهسهربيَت (عه َ قلي زانستگهراي). لهبهرئهوهي کات و سهردهمه جياوازهکان بيرؤکهو کؤنسيَپتي جياوازمان بؤ بهرههم دههيَنن ،ئيتر فهلسهفه شتيَک نيه حوکميَکي وابکات َ زاليَتيو ئيمپراتؤريهتي خؤي بهسهر بهشهکاني تري زانسته مرؤييهکاندا بسهلميَنَيت ،ههروهها کؤشکيَکي عه َ قلي رةهاشبيَت و قهرهي ژيان و دونياو ِرووداوهکان نهکهويَت .ئهگهرچي ئهمه لهالي ئيفالتون و ئيفالتونيهکان وانيه ،بؤنمونة، ئيفالتون لهکؤمارهکهيدا دهيهويَت دهسةآلتي رةها بداته دهست فهيلهسووف ،چونکه دهيهويَت عادلترينو باشترين شار بؤ هاوآلتيهکاني فهراههمبکات ،بهمهش ري پيَدهکريَت بؤ دهسهآلتو سياسهتکردن ئهوهي باوه ِ تهنيا فهيلهسووف (پاشا -فهيلهسووفه) .دهسهالتي فهيلهسووف شارو ده َ ريَوه ،ئهمهش ولهت دهبات به ِ ريَگاي (پاسهوانهکانهوه) ،کاريان پاراستني حهقيقهت له ِ و عهدالهت و جهوههري مرؤڤايهتيه وهکو يهک مرؤڤ ،لهبهرئهمه ئيفالتون ئهنؤلؤجيهکي بهناوبانگ رؤحي لهنيَوان شارو مرؤڤدا دهکات ،ئهوهي له ِ کهسيَکدا دهيبينيَت ،بهههمان شيَوهش لهناو شاردا جهغدي لهسهردهکاتهوه .ئهمه رةهاگهريه تاوهکو َ بهرزترين َ ئايدياليزمي عهدالهتو راستيو چاکه حالهتي لهناو کهسيَکداو دواييش لهناو شاريَکدا ،فؤرمهکاني گهردوونيان گشتگيرو بهرجهستهکردنهوهيهکي ههيه .فهلسهفه بؤ ئيفالتوون پرسيَکي مؤراليه ،بهآلم ههر ئهمه کيَشهکه نيه ،چونکه مؤرالهکه بؤ ئيفالتون بهههموو شيَوهيهک بهسياسهتي رةهاي فهيلهسهفهوه بهنده ،که زؤربهي تيادا سنوورداردهکات. فهلسهفه وهکو ههر چهمکيَکي تري ناو دونياي زانسته مرؤڤايهتيهکان ميَژووي خؤي ههيهو ئهو ميَژووهشي گؤرانهکانيهوه ،ههروهکو پابهنده بهوهرچهرخان و ِ چؤن زانست ،ئهدهب ،ئاين ،کهالمناسي ،ئارکيؤلؤجي، ئهنترؤپؤلؤجي ،زمانناسي ،هونهر ،تاکودوايي ،ميَژووي
90
گؤران رووي جياوازيو ِ خؤيان ههيهو ههميشه ِرووبه ِ دهبنهوه ،فهلسهفهش جياوازيهکي ئهوتؤي نيه .بهآلم ئهمهي فهلسهفه لهديده هاوچهرخهکهيداِ ،رهنگه لهدواي هايديگهرهوه َ بليَين ،ئيش لهناو ههموو زانستهکاني تريش دهکاتو کهَلکيان ليَوهردهگريَتو کاريگهريشي بهسهريانهوه ههيه ،ئهگهرچي ههنديَکيش ههن لهئهکاديميهکان ئهمهنده دؤستي ئهمجؤره ئيشکردنو بهرههمهيَنانه نين. ميَژووي فهلسهفه ،ههرگيز شتيَک نيه سهربهخؤبيَت وهکو خؤيو لهبؤخؤيو لهپيَناوي خؤيدا وهکو فهلسهفهي ِرووت ،يان عه َ قلي رووت بيَت ،ههروهها شتيَکيش ئاوردانهوه داپچراوبيَت لهو ِرابوردوهي که نيه ِ ِ رانهوه بؤي فهلسهفيهکان پيَويستيان پيَيهتي بؤ گه ِ ههميشه ،ناچارن وهکو سهرچاوهيهک ههميشه بؤي ريَنهوهو کاري تيادابکهنو بهرههمي شتي ديکهبن. بگه ِ بهمانايهکي تر ،فهلسهفه وايليَديَت که ههميشه پابهندبَيت بهژياني خوودو کؤمهَلگاوه ،ئهگهرچي لهههسته کؤنهکهيدا ،واديَته بهرچاو که وهکو َ بليَي شتيَکي سهربهخؤيه ،نهوهک ههر دهيهويَت شکؤو پريستيجيَکي باآلو تايبهتو شازي ههبيَت ،له ههمانکاتيشدا ههميشه َ مالهکهي خؤي لهسهر بناغهيهکي وويستيبيَتي دابريَژيَتو ،لهدونياي کؤنکريَتي ئهبستراکتو تيؤري ِ دووربکهويَتهوه .بهمهش ئهوه ناگهيهنيَت مهبهستمان لهوهبيَت ،پيَويستيمان بهئهبستراکشنو تيرؤي نيه، بهَلکو بهپيَچهوانهوه ،پيَستيمان پيَيهتيو گرنگي خؤيان ههيه ،چوونکه فهحسيان دهکهينو هه َ ولي کارپيَکردنيان پرؤژهکهي فهلسهفه دهدهين بؤ واقيع ،بهآلم ئهوهي ِ تهواودهکات بهشهکهي تري دونياي فهلسهفهيه، که بؤخؤي تهماشاکردنو تيَگهشتنو ههَلسنهگاندني گهردووني مرؤڤه وهکو خؤيو وهکو کؤمهَلگايکهي. يان کاتيَک باسي گهردوونگهراييهت دهکريَت وهکو بؤ نمونة کانت و (کاتيگؤرهي ئيمپهرهتيڤ) ،ئهوه ناگهيهنيَت کؤنسيَپتهکه به َ تالبکريَتهوه ،بهَلکو ئهوهيه که خوودي دونياي ِريَژهيي لهناو َ حالهته کهلتووري و کؤمهآليهتيهکانيش گرنگي خؤيان ههبيَت بهسهر کاريگهريهکانهوه ،چوونکه کانت دهيهويَت ئهو ياسا فهلسهفيه لهسهرو ههمووشتيَکي ترهوه دابنيَت ،ئهمهش نابيَت. پرسي چَيهتي فهلسهفه ،ووتهيهکي نيتشه ديَنيَتهوه ياد، لهشويَنيَکدا دهَليَت (ميَژووي فهلسهفه نا ،بهَلکو ميَژووي فهيلهسووفهکان) ،واته ئهوانهي فهيلهسووفن ،وهکو خؤيانو خوودي ژيانو هونهري خؤيان بؤ فهلسهفه، بهرههمهيَناني بيرؤکهکاني خؤيان ،چي دهَليَن و چؤن دونيا دهبيننو کاردهکهن و بيردهکهنهوه ،ئازايهتي شؤرشي فهيلهسووفه بوونگهرايهکان بيرکردنهوه. ِ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
شؤرشي بيرکردنهوهي لهسهدهي نؤزدهو بيستدا، ِ فهلسهفهبوو لهبهردهم ئيمپراتؤريهتي فؤرمه تهقليديو، سيستهمخوازو ،رةهاگهرو ،ووشکو ئهکاديميهکهيدا. تهنانهت فهلسهفهي پؤست مؤديَرنيش بهگشتي قسانبکهين ،تاوهکو ئيَستاکه ،بهجؤريَک لهجؤرهکان، َ ستايلي دريَژکردنهوهي ههمان جؤره چيَژو بوونگهرايهکاني سهدهي بيسته بهالي منهوه( ،بيَطومان جياوازي زؤر ههيه ،بهتايبهتي ِرهخنهگرتن لهو باکگراوندهي ليَوهي هاتوونه). بؤنمونة ،ئهگهر پؤست مؤديَرنهکان حاکميهتي َ مووتلهق نادهنه دهست سهنتهريَکي تهواو/سابت، ئيتر ئهمه ئهگهر بهناوي سيستهمي فهلسهفيهوه بيَت، يان عه َ قلهوهبيَت ،يان فؤرمهوه بيَت ،يان دينو خواوه بيَت ،يان پهرستني زانستيشهوهبيَت ،يان ِرؤحي َ ر رةهاوه (هيگل) بيَت ،لهبهرئهوهي ئينتيماکردنو باوه ِ ئهزموونو مووغامهره فيکريهکان تهسکتردهکهن. ده َ فرهيي بيرکردنهوه ولهمهندي لهبهرئهوه (مهَلتهپليستي) ،فهزايهکي پلوراليهو ،دواييش ئهمهندهي کاريگهره بهديدي ئيمپريکيزم بؤ بوون و دونيا، َ ئايدياليزمي ميتافيزکيو ئايني ئهمهنده مووفتهالي ئي تهواوي پرؤژهي بوونگهرايهکان نيه بهوشيَوهيهَ . لهکيرکجاردهوه تاوهکو بيرمهنده ئهوروپيهکان بيگرين ،ئهوهي ئامانجي سهرهکيان بووَ ، شلهقاندني َ اشيناليَتي) ،ئهويش بهوهي که (ر گؤمي فهلسهفهبوو ِ ئهگهر فهلسهفه سيستهم و ئهبستراکشن و کؤشک دروستکردنبيَت لهتيؤري ،خؤزيندانکردن بيَت لهناو عه َ قلي پهتيو ،وازهيَنانو تهآلقداني دونيابَيت بهوجؤره، َ اديکالي ليَبگيردريَتو فؤرمي نويَي ئهوا دهبيَت ِرهخنهي ِر َ فهلسهفي بدؤزريَتهوهو لهدايکبيَت .بؤنمونة ،هيگلو سيستهمه فهلسهفيهکهي بووه ئامانجي سهرهکي ،بؤ هيَرشکردنه سهر لهاليهن زؤربهيانهوه ،بهآلم زؤر بهتايبهتي لهاليهن خوودي (کيرکجاردو نيتشهوه) بوو بهئامانجي فهلسهفي .بيَطومان مارکسيش ،لهبيرنهچيَت. َ هيگل لهاليهن کيرکجاردو نيتشهو بهدواي ِرهنخهکردني َ مارکسهوه ،کهش وههواي ِرهخنهکردني هيگليزم وهکو مؤديَليَکي ليَديَتو دريَژهي دهبيَت .ئهم کهش وههوايه لهبيرکردنهوه ،زؤرينهي پؤست مؤديَرنهکانيش دهگريَتهوه. ئهوهي که سهنتهري بوونگهرايهکاني جياکردهوه لهگه َ ل مامؤستاياني ئهکاديمياو فهيلهسووفهکاندا، بوو (خوودگهرايي) سهبجيَکتيڤيَتي ئهوهبوو بهفهلسهفهي نووسينهوهي خؤي ،چييهتي فهلسهفه بوو بهپرسي ئهزموونکردني ژياني فهيلهسوف لهگه َ ل بيرؤکهکانيدا ،وهکو سارتهر زؤر بهتؤخي ئاماژهي بؤدهکات ،فهلسهفه کردنه نهوهک گووتن ،جهوههريش
پيَي دهگهين نهوهک لهناويدا بين. ئهمهش وايکرد که تيَزهي فهلسهفي لهزماني وشک کنيکاليَتي و تايبهتي و شکؤداري عه َ َ قليشيدا، و ته بگوازريَتهوه بؤ نووسينهوهي جياوازو فره ِرهنگ ،وهکو َ ستايلي ئؤتؤبايگؤرافي ،ههروهها نووسيني بؤ نمونة شانؤگهري و ِرؤمان و ئهدهب .بؤنمونة ،فهلسهفه بؤ کيرکجارد بريتيه لهحهقيقهتي خوودگهرايي ،نهوهک لهمهزياتر (ئهگهرچي کيرکجارد ئاينيهکي سهيريشه)، بهآلم فهلسهفه بؤنيتشه دؤزينهوهي ئهو خوودهيه رانهو ناشدؤزريَتهوه. لهناو بووندا ،ههميشه گه ِ َ َ کيرکجار ،هيَرشدهکاته سهر هيگلو عهقل و سيستهمي فهلهسهفي ،وهبهديلهکهشي ئهوهيه ،که ئيمانيَکي ِرووتي خوودگهرايي ،لهسهر ئيختيارکردن ِرادهوهستيَتهوه، ئهمهش وهکو بهديليَک لهجياتي عه َ قلي (گهردوون گهرايي) دادهنيَت .بازداني ئيمان لهالي کيرکجارد (کاراکتهري ئيبراهيم) لهکتيَبي ترسو تؤقاندندا، َ پالهواني ئيماني تاکهکهسه (خوود) ،وهکو خؤي که برياردهدات ،نهوهک عه َ قلي پهتي. ههَلدهبژيَريَت و ِ وهبؤنيتشهش لهجياتي فؤرمي ئيفالتوني وِ ،رؤحي َ َ مؤرال وهکو هيگليو ،کاتيگؤره باآل کانتيهکه بؤ رةهاي گهردوونگهرايي ،جهغدکردنه سهر خوودو ئهزمووني خوود لهناو ژيانداو گهشتن بهلووتکهي تهعبيرکردنيش چردهبيَتهوه، ريَگاي مؤسيقاو هونهرهوه ِ لهوخووده له ِ نهوهک عه َ قلي ئهبستراکتو دونيايبيني ئايني .فهلسهفهو َ گؤراني ئيَجگار ِراديکالي بهسهردا فؤرمي فهلسهفي ِ گؤران لهخؤي ديَت ،چييهتي پرسي فهلسهفهش ههمان ِ دهگريَت. َ بهآلم لهگهل ئهمهشدا ،لهدواي هايديگهرو َ پالهوانيَتي خوودهگهرايي فيکري هاوچهرخدا لهپهلووپؤدهخريَت و دهخريَته ژيَر تيَفکرينيَکي َ قوولو زؤرهوه ،چوونکه خووديَک نيه بهوشيَوهيهي لهدهرهوهي ژياني خوودهکاني ترهوهبيَتو ،ئهمهش ِرهخنهي تهواوي ئهو پاشخانهيه که پهيوهندي بهدونيابيني دواليزمي ديکارتهوه ههيه ،ترازاندني رهخنهي هايديهگر له خوودو بابهتهکهي .وه ِ َ مامؤستايهکهي خؤي (ئيدمؤند هوسرهل) پاشماوهي ديکراتي لهالي ئهو ،دواييش بهستنهوهي يان کردني فهلسهفه وهکو عه َ قلي زانستي و تهکنيکي ،لهبهرئهمه هايديهگهر ههميشه باس لهشيعرو بوون دهکات. خووديَک نيه لهسهربهخؤيي خؤي ههَلبکات و بژي، نووسيني پؤست مؤديَرنيزم ،ئهگهرچي وهکو نووسيني پريَتي لهنيگهراني و تاريکي و دراما، بوونگهرايهکان ِ بهآلم تؤمارکردني ژياني خووديَکي زؤر جياوازيشه لهبوونگهرايهکان (تيؤري جياوازي خوود بهرهو ناخوود) ،بهآلم ئهمخوودهي ليَرهدا دهيهويَت ژيانو
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
91
ئهزمووني فيکري ،دهرووني ،هونهري ،ژياني ِرؤژانهي خؤي تؤماربکات ،بهههمان شيَوهي بوونگهرايهکان، لهناو هونهرو سينهماو شانؤو ِرؤماندايه ،ئهوهي تيَزهي سهرهکيه وهکو پاپيوالريَتي کهلتوور ،ئهوهيه خوود لهالي بوونگهرايهکان سهنتهريَکي قايم و َ َرسيناله) ،بهآلم خوود ِرؤمانسي ههبوو (زؤر پي لهالي پؤست مؤديَرنهکان سهنتهري نيه بهوشيَوهيه، بهَلکو خووديَکي کؤچهريهو َ مالي نيهو سابتيش نيه، َکرژاوهو َ مالي نيه ،لهناو فرهيي سروشتي بووندا تي ِ دهژي (پلوراله)وههورهها پرسي ئهوي تر ههميشه ئامادهيهو پابهنده بهژياني ئهو خوودهوه .بهمهش، دووباره فهلسهفه تهنيا مهبهست لهعه َ قل و سيستهميَکي َ وشکو زانسيتي ِرووت نيهوناگهيهنيَت ،بهلکو شتيَکي وايه که ِرهنگه وهکو خوودي پؤست مؤديَرنيزم ،چؤن بهئاساني پيَناسهناکريَتو خؤي نادات بهدهستهوهَ ، مالي ناکريَتو له َ قالبيش نادريَت بهئاساني .جؤره ووزهيهکي غهريبهو بهههموو هيَزيَکيهوه تيَکستيَک دهنووسيَت، بهآلم وهکو کؤتايي نهيهت وايه ،لهبهرئهمه دهنووسيَت (رؤآلندا بارتو فؤکؤ). و خاوهنهکهي وهکو بمريَت وايه ِ فهلسهفه لهئهدهبو ،ئهدهبيش لهفهلسهفه نزيکدهبيَتهوه. بهکوورتي ههموو نووسينيَک ههميشه نووسيني تر لهگه َ ل خؤيدا دههيَنيَته ناو ژيانهوه ،وهکو (نهوهي مرؤڤ َ وايه) ،ههموو خويَندنهوهيهک ههلگري خويَندنهوهي ترهو تينووه بؤ خويَندنهوهي زياتريش ،وهکو چؤن (گهردوونو دونيا سهرهتاو کؤتايي نيه) نؤنمونة. َ بهآلم ئهوهي جهوههريه ليَرهدا ،فهلسهفه لهقالبه کؤنهکهي ئازاد دهکريَتو ،خوودي نووسيني فهلسهفيش بهواتا داهيَنهرهکهي ،خؤي لهزؤرشتي تر دهدات، (بهآلم ئهمه بؤ زؤري ئهکاديمي و فهيلهسووفهکان فهلسهفي نين) ،بؤنمونة فهيلهسووفيش ِرهنگه نووسهريَک بيَت يان پرؤفيسؤريَکيش بَيت .بهکوورتي فهيلهسووف پيَناسهيهکي وا لهخؤي ناگريَتو لهواني تريش بهتهواوهتي جيابکريَتهوه ،يان بتوانيَت بچيَت بازارو چاکهتيَک يان کراسيَک له فهلسهفه بکريَتو بؤ ِ َ ستايلو فاشن ،وهکو لهبهري بکاتو ببيَته فهيلهسووف. گؤراني بيرؤکهو کؤنسيَپت کاريگهري خؤي ههيه، ِ گووري فهلسهفه نيه ،چوونکه تاقهتو موو ه ه آلم به ِ تايبهتيَتي خؤشي ههردهويَت. بؤنمونة بؤ هايديگهر فهلسهفه ،لهبيَزاريهوه (بؤردهمهوه) لهدايکدهبيَت ،دياره ئهمهش دهيباتهوه بؤ ناو ههستکردن بهنيگهرانيهکاني خؤي لهناو بووندا، ئهمهش وايليَدهکات لهناو پرسياري َ مالي بووندا دايبنيَت ،وهههروهها چهمکي وهکو نيگهراني ،مردنو، هيچگهرايهتيو ،بابهتي تريش لهالي کيرکجاردو نيتشه دههيَنيَتو بهکاريان دههيَنيَت ،لهگه َ ل ئهوهشدا هايديگهر
92
حهساسيهتي زؤري لهگه َ ل ناوهيَناني بهبوونگهرايي ههيه وهکو فهيلهسووفيَک. بؤنمونة خويَندنهوهي جيلز دولوزو گؤتاري، خويَندنهوهي فهلسهفه نيه وهکو عه َ قليَکي فهلسهفي ِرووتو پهتي ،بهَلکو خويَندنهوهي ئهدهبو ئهنتي فرويديهتو ،خويَندنهوهي کاريگهري دونيا زانستهو دونياي مؤسيقايهو کهلتوورهو ِرؤمانهو چهندين شتي تريشه ،ههروهها کؤنسيَپته فهلسهفيهکانه وهکو ليَزانو ئهکاديميهک ،ئهم کؤنسيَپتانهيه تيَگهشتني فهلسهفي ناجيَگري دوولوزي دادهمهزريَنن (کؤچهري)، خويَندنهوهي دوولوز خويَندنهوهي مهوسوعهييهکه، خويَنهر بهالي چهندين هيَ َلي جياوازدا دهباتو ِرادهکيَشيَتو سهرسامدهکات ،بيَجگه لهوهي بيَزاري بکات (بيَطومان ئاسانيش نيه) جهزابيهتيَکي بيَشويَني بؤ بهرههدههيَنيَت لهئاست خؤيو خويَندنهوهکهدا، رانيَکي خووديه بهرهو ناخوودبوون ،بهآلم گه ِ سيَگميَنتيَک (بهشيَک) لهخوود ههميشه وهکو شووناس ئامادهيي ههيه لهناو ئهو فرهييهي ههيه .بؤنمونة، خويَندنهوهي سآلڤؤج زيزهک (ئهگهر بيرمهنديَکي ئهمهنده ئاسان نيه) خويَندنهوهي کهلتووري پاپيلولهره لهناو تيَزه فهلسهفيهکاندا ،زيزهک بهههموو شيَوهيهک َراماني کهلتووري ره بهجياوازيو تي ِ دونيايهکي ته ِ ده َ ولهمهند (سينهما ،ئهدهب ،باسه گرنگهکاني ِرؤژانهي ناو جيهاني سياسهتيش لهخؤي کؤدهکاتهوه) ،زيزهک کي نانوسيَت ،ئؤباما ،فيلمهکاني َ هؤليود، لهسهر چي و َ َ تيرؤريزم ،کاپيتاليزمو کؤمؤنيزم و تؤتاليتاريزم، َ بهآلم ئهم باسانهي ههميشه لهگه َ هيگلو الکانو ل باسي کانتو مارکسدا دادهمهزريَنيَت .ترشوخويَي فهلسهفي لهالي زيزهک ،ههميشه وهکو خويَندنهوهي ميَژووي فهلسهفهش بيَت وههايه .سآلڤؤج زيزهک ناترسيَت، بؤنمونة بهئاشکرا بانگهشهي جؤره کؤمؤنيزميَک َ اديکاله ،زؤر ئاشکرانيه دهکاتو ،ههنديَکجار ئهمهنده ِر َ لهوهي چؤن ئهم کؤمؤنيزمه شويَني سهغلهتيو َ کاپيتاليزم دهگريَتهوه (بهآلم خؤشي خراپهکاني بهچهپيَکي تهمهَلو بيَبهرههم نازانيَتو ناحهزيشه بهو چهپانه) .زيزهک کهلتوور دهخويَنيَتهوهو پيَي وايه، َ کاپيتاليزم دهبيَت کؤتايي پيَبيَت ،هيچ نهبيَت دهبيَت َ بگؤريَت ،ئهمهش بهشيَوهيهکي زؤر ِراديکال خؤي ِ تهنيا لهو ِروانگهيهوه مهبهستي نيه ،گوايا ئيَستاکهي َ بريَکي پريَتي لهقهيراني گهوره گهوره ،وهکو ِ کاپيتاليزم ِ َ کاپيتاليزم بهحهسوودي و رهخنهگرهکاني زؤريش له ِ بازارو ،دهسهالتي زؤري کؤرپهرهيشنهکاني بيَسنووري ِ ههَليدهسهنگيَنن .نهخيَر ،بهپچَيهوانهي ئهوهوهيه، بهَلکو زيزهک پيَي وايه ،ئهمه خوودي سيستهمهکهيهو َ کاپيتاليزم ناساغهو دهبيَت شتيَکي تر (کؤمؤن-
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
کؤمؤنيزم) جيَگهي بگريَتهوه ،ئهمه قسهکهي مارکس َ کاپيتاليزم بهدهستي خؤي ديَنيَتهوه ياد ،گوايا َ گؤر بؤخؤي ههَلدهکهنيَت .ئهمه ديديَکي ِراديکاله، ِ ههروهها بؤنمونة تيَزهگهلي وهکو پاراستني ژينگهو ئيکؤلؤجي وهکو جؤره ئايدؤلؤجيهکي تر دهبينيَت ،که بهرههمي سهردهمي ئيَستاکهن و بيَجگه لهبريقوباقي دونياي ئايديؤلؤجي نهبيَت ،هيچي تر نيهو هيچيش بؤ پاراستني ژينگهو جيهانيش ناکات بهوشيَوهيه. بهکوورتي کاتيَک دهنووسيَت دهيهويَت باسي ههموو شتيَک بکات ،شتيَکي ئهوتؤ ناهيَ َليَتهوه بؤ باسنهکردن، جؤره تاقهتيَکي سهيري تيادايه،عه َ قليَکي ِرهخنهگرانهي ئيَجگار فراوانه .ئهگهر دؤستو خويَنهري زؤري ههيه، بهآلم دووژمني زؤريشي ههيه .فهلسهفه بؤ زيزهک، يهکيَک دهتوانيَت َ بليَت باسکردني حهرامهکانه لهناو فهلسهفهدا ،باسکردني کهلتورو ئابووري و بازارو ئهمريکايه لهناوکؤييه فهلسهفيهکانيدا. چييهتي فهلسهفه لهگه َ ل تيَزهو پرسهکانيدا ،ههميشه لهگه َ روات، ل کؤنسيَپؤت و بيرؤکهکاني فهلسهفهدا ده ِ وهئهگهر قسهکردنيش لهسهر فهلسهفه قسهکردنبيَت لهسهر دونياي ئايدياو کؤنسيَپهتاکاني فهلسهفه ،ئيتر ئهم قسهکردنه بؤخؤي موگناتيزي سهعيکردنو ههَلدانهوهي رهکاني ناو خوودي ميَژووي فهلسهفهيه .وهتيَزهي الپه ِ فهلسهفيش بانگکردنو پرسيار دروستکردنه لهدونياو، ژيانو ،پهيوهنديو ِرووداوهکان بهگشتي ،وهکو َري خؤي ،لهنووسيني (پرسياري هايديدگهر لهدوا دي ِ َ شغولبوون لهسهر تهکنهلؤجي) بهوه تهواو دهکات، مه دهَليَت (پرسيارکردن خواي بيرکردنهوهيه). * ئايا كورد ت َيزي فهلسهفي ههيه؟ ئايا بووني ت َيزي فهلهسهفي چ كاريگهريو بايهخ َيكي لهواقعي ههر َيمي كوردستاندا ههيه؟ ئايا بووني فهلسهفه چهند دهتوان َيت بگؤر َيت؟ ئايا ئ َيمه قهيران َيكمان ههيه هاوك َيشهي گرفتهكان ِ به ناوي ناكارايي فهلسهفهوه؟ وهآلم :سهرهتا دهمهويَت ئهوه َ بليَم ،ئهگهر کورد تيَزهي فهلسهفي ههبيَت يان نهبيَت ،ئهمه نهکهمي دهکاتهوه ،وه نهزياديشي دهکات لهوهي چهند پرؤژهکردني جديهتي مرؤڤه .بهآلم ،بيَطومان به ِ فهلسهفهو ههبوونيِ ،ريَزگرتني هونهري بيرکردنهوهو دايهلؤگکردن درووستدهبيَتو ،ئهمهش شتيَکي گرنگو پيَويستو باشيشه .بهمهبيَت ،بهجديهتکردني فهلسهفهوفيکر ،دهتوانيَت ههلوومهرجي مرؤڤايهتي َ چربکاتهوهو ،خؤي خؤي زياترو گوورجترو قوولتر ِ پيَناسهبکاتو ،لهبهرامبهر ئهواني تردا بووني خؤي بناسيَنيَت .ههرشويَنيَک مرؤڤي تايدابژي ،بؤچووني َ شغوليهتي فهلسهفيشي دهبيَت. فهلسهفيو مه َ پرؤژه فيکري و خالي زؤر گرنگ ليَرهدا ،ئهو ِ
فهلسهفيانه ،دهتوانن هه َ ولي دروستکردني کهسايهتي کوورد بدهن ،ئهمهش لهبهردهم کاراکتهري خؤيدا لهناو خيَزانو کؤمهَلگاو جيهاندا کاريگهري دهبيَت .کاتيَک کهسايهتيو کاراکتهري مرؤڤ فهزايهکاني خوودي ناسيو لهبهرامبهر ئهواني تردا ،ماناي خؤي قوورس ِرادهگريَتو ،ئهمه ِرهنگه وايليَبکات لهبهردهم خؤ بهبچووک زانينو چهوساندنهوهي دهرووني دووربکهويَتهوه، روي ئازادي دهکاتهوه .دياره ئهمه هيواي واته ِرووبه ِ فهلسهفهشه بهوجؤره ،کاتيَک بتوانيَت جواني و چاکهو دادپهروهري باسليَوهبکاتو ،بخاته کارهوه لهپيَناوي خوودو ئهواني تردا .بؤنمونة ،پرسي سوکرات ميتافيزک نهبوو بهوشيَوهيه ،بهَلکو پرسي ئهوهبوو که (من چؤن ژياني خؤم بژيم) ،ئهمه پابهنده بهههَلسوکهوتو دؤزينهوهي بهختياريو ئاسوودهيي و فهزاي چاکهوه، بهوهشبيَت پرسهکه پابهنده بهئيختيارکردنو ِريزي خؤگرتنو ،ههروهها هونهري پاريَزکردنهوه لهئاست شتهکاندا (ئارهزووهکاندا) .پيَشموايه ِريشهي پرسياره بوونگهرايهکهيه لهسهدهي بيستدا ،بهشيَوهيهکي تر دهکريَتهوه ،لهبهرئهمهيه َ پالهواني فهلسهفي بؤ کيرکجارد ،ئايروني سوکراتيانهيه ،ئهمه بيَجگه لهوهي سووکرات لهناو ميَژووي فهلسهفهدا ،ههميشه وهکو َ پالهواني مؤراأل و فهلسهفه دهبينريَت و ويَناکراوه، ئهگهرچي کووشتنهکه ِرازيبووني خؤي بوو. لهبهرئهوهي ،فهلسهفه تينووي بهرههمهيَناني َ پراکتيکاليشه مهعريفهيهو درووستکردني فهزايهکي لهههمانکاتدا ،ئيتر طوماني تيادانيه ،لهئاستي ئهخالقي و سياسي و کؤمهآليهتي و دهروونيهوه ،دهتوانيَت يارمهتيمان بدات .لهمدهروازهيهوه بيَت ،فهلسهفه دهتوانيَت پيَناسهکاني ماف و ژيان و ئازاديه خوودي و نهتهوهييهکانيشمان بؤبکات ،ئهمهش بهستراوهتهوه بهگورجي و ئازايهتي خؤمانهوه. ئهمه لهاليهک ،بهآلم شاياني باسه بؤ باسکردني روانيهکي فهلسهفه وهکو ئهوهي تهماشايهکي ،يان چاوه ِ َ ئالتهرنهتيڤانهي ليبکهين ،وهکو سياسهتو ،بزانين گؤريَت لهئاستيَکي ئابجيَکتيڤدا، چي پيَدهکريَتو چيده ِ شتيَکي سهيره .خوودي پرسيارکردنهکه جؤره حهزيَکي ئيفالتووني تيادايه بهالي منهوه .بؤنمونة، وهکو چؤن فهلسهفه لهسهرو زؤر شتهوه ببيندريَتو ريَوه ،ئيتر دهبيَت تهنانهت دونياي سياسهتيش ببات به ِ بداتي ،دهنگدانهوهيهکي مارکسيانهشي بهديلهکانمان َ تيادادهبينم. بيَطومان فهلسهفه بهگشتي خؤي بهدونياي مرؤڤهوه خهريکدهکات ،ئيتر ئهگهر ئهمه لهناو پرسياره ووجوديهکاندا ،سياسيهکاندا ،کؤمهآليهتيهکاندا ،يان تيؤلؤجيهکاندا بووبيَت ،بهههموو شيوهيهک سه َ رقالي
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
93
َ حالهتو جيهاني مرؤڤه. بهآلم لهههسته هاوچهرخهکهشيدا ،بابيرمان نهچيَت، فهلسهفه ئهمهندهي بهرههمهيَناني ووروژاندنه لهئاسته گشتيهکهيدا ،ئهوهنده بهرههمهيَناني بهديلي حازرو سياسيو شتي وانيه بهوجؤره (هزري فهلسهفي طوماني زؤر لهبهديلو وهآلمي رةهاگهري دهکات، َ ت،هيگليهتو مارکسيهتو وهکو ديدهکاني ئيفالتونيه بؤچوونه دينيه سياسيهکانيش)ِ .راسته فهلسهفه لهناوکؤييه کؤنهکهيدا ،ئارهزووي راستيو حهقيقهتو جواني دهکات وهکو خؤيان ،لهگه َ ل ئهوهشدا ،بؤنمونة ني، دايهلؤگهکاني ئيفالتونيش بهديليَکي ئهوتمان ناده َ بتواني تينوويَتيهکانمان بشکيَنن لهبهردهم مهعريفهدا. َ بؤنمونة( ،سوکرات) که کاراکتهري سهرهکي زؤري دايهلؤگه ئيفالتونيهکانه ،ههميشه ئيشي ئهوهيه پرسيار لهموو لهو بکاتو ،بيروبؤچونهکانيان فهحسبکات، ووروژاندن دادهمهزريَنيَت ،بهآلم خؤي ئهمهنده بهديل پيَشکهش ناکات بهوشيَوهيه ،چهند فهزاي دايهلهگؤکه دهوروژيَنيَتو ،پرسياردهکاتو ،ئايرؤني ده َ خولقيَنيَت (ئهگهرچي ههنديَکجار مرؤڤيش قهَلسدهکات). وروژاندنيش لهسهر فهزاي ههستکردنو بيرکردنهوهو ِرهخنهگرتنو ئامادهيي ديموکراسيهتي کهسهکاندايه، ئهمهش ئهمهندهي لهناو فهزاي دروستکردني پرسياردا دهژيو چاالکه ،ئهمهنده لهناو وهآلمه حازرهکاندا نيه بهوجؤره .بووني پرسياري جيدي ،ناسينهوهي ِرووداوه لهههسته جيديهکهيدا ،ناسينهوهي ِرووداويش مهرج نيه وهآلم و بهديليَکي حازربيَت ،بهَلکو ئامادهيي ئيشکردني ِرهخنهو بهشداريکردنه لهناو ِرووداودا لهههستکردن بهبوونو چاالکي .بهمهش ئهوهناگهيهنيَت ،خؤمان لهوهآلمو بهديلهکان بدزينهوه ،يان هيچ بايهخيَکيان پي نهدهين ،بهَلکو مهبهست لهوهيه ،درووستکردني َ پرسيارو خويَندنهوهي ِرووداو لهسهر ئاستيَکي جيدي ،دهتوانيَت بهرههمهيَني فيکرو بهرپرسياريَتي بيَت لهيهک کاتدا ،ئيتر داواکردني وهآلم وهکو بهديليَک بؤخؤي دهبيَته جؤره سياسهتيَکي سهيرو سهمهره بهالي منهوه. بهمانايهکي تريش ،پرؤژهي فيکري نهوهک ههر لهکوردستاني ئيَمه ،بهَلکو لهههر شويَنيَکي سهر ئهم زهويهدا بيَت ،ئيشي ِراستهقينهي خؤي وهکو ديگيؤنؤسي سينيک پيَي وابو (هاوآلتيهکي جيهانيه)، ئهمهش لهالي کانت ههيه لهههسته مؤديَرنهکهيهدا، رووبونهوهي ژياني مرؤڤه لهبهردهم کردارو ِرووبه ِ بهرپرسياريَتيهکانيدا لهناو جيهاندا .ئهگهر ئيَمه ئهو َ لؤکالبووني کوردستاندا بخهينه کار، ههسته لهناو بيَطومان پرسو کاري جيديمان ئهوهدهبيَت ،که چؤن خؤمان لهناوجيهاندا ببينينهوهو بناسيَنين ،واته چؤن
94
کووردبووني خؤمان لهناو جيهاندا بسهلميَنين .جيهانيَتي َ لؤکاليَتيبوون سرينهوهي بوون بهم ههسته ،ههرگيز ِ َ نيه ،بهَلکو سهلماندني زؤري لؤکاليَتيبوونه ،چونکه بؤئهوهي بهشيَک بين لهناوجيهاندا ،دهبيَت بزانين کيَينو شووناسمان چيهو ،چؤن چؤني خؤمان بهواني تر بناسيَنين. کورد وهکو ههر نهتهوهيهکي تر ،بهگويَرهو تواناو تيَگهشتنو کاتو سهربهخؤيي خؤيهوه ،بهحوکمي ئهوهي لهناو دونيادا دهژي ،ژيانيش لهناو دونيادا ههرگيز لهدهرهوهي تيَزي فهلسهفيهوه نيهو نهبووه، (رهنگه َ بلَييَن دهتوانيَت فيَربيَتو ،کاربکاتو پيَشبگات ِ ئيَمه لهدواوهين ،يان خاوين لهنهتهوهکاني تر ،ئهمهش راستي خؤي تيادايه) .بهمشيَوهيه ،کورديش دهتوانيَت، دهستکاري تيزهي فهلسهفيش بکاتو پيَشي دهويَريَت (کورديش ههستو عه َ قلي ههيه) ،چهند ئهمه بهتهواوهتي َ کاملهو ئهکاديميهو ئهمهيهو ئهوهيه (ئهوه لهالي ئيَمه شتيَکي تره) ،ئهمه زؤري لهسهر ووتراوهو زياتري لهسهر َ ناليَم. َ ئهگهرچي ،ههنديَکجار باسکردنو ِرهخنهکردني حالهتي کوورديش ،بؤته جؤره ئامانجيَک بؤ خؤدهرخستنو شتي وا. ِرهخنهو دروستکردني لهويَوه ووروژاندنو چرتردهبيَتو في ه لس ه ف تيَزهي بيرکردنهوهو ِ َ بهردهواميشي دهبيَت ،ئهمه حهوسهلهي فيکره، لهههرشويَنيَکيشدا مرؤڤايهتي ههبيَت حهوسهَلهي فيکر دادهمهزريَت و ژياني دهبَيت .بهآلم لهگه َ ل ئهوهشدا، بهداخهوه ،لهدونياي ِرؤشنبيري ئيَمهدا ،زؤرجار يهکيَک ههست بهجؤره کشووماتيهکي وادهکات ،غهريبو ترسناکو تهنانهت بيَبايهخيش کرابَيت .واته ئيشکردن بؤ ئامادهباشي لهناو فهزايهکي وادا (حهوسهَلهو ئيتيکي کارکردني فهلسهفي) سارده .پيَموايه پيَويستيمان نوي بهدروستکردني کاراکتهري باشو ديموکراسي و َ دهبيَت ،بؤئهوهي هيچ نهبيَت لهوکشووماتيو غهريبي َ بتواني حالهتي کوورد تيَبگاتو، و ترسناکيهي ناو َ خؤي دروستبکات لهسهر ئاستيَکي نهرمتر ،کراوهترو، ههروهها ئامادهتر بؤ شتيَک که نهيزانيَت ،پرسياربکاتو شهرمي نهبيَت ،سادهشبيَت لهئاست ئيگؤي خؤيداو، ئهسپي فيَربووني خؤي تاوبدات. ئهمانه ههموو دهتوانن هاوکاريمان بکهن لهئاستي دروستکردنو ئامادهبوونماندا بؤ بهشداربوونو بهردهوامبوونمان ،ئهمهش وانهي فهلسهفهيه که سهرچاوهي ناسينو ِريَزي ههلوومهرجي مرؤڤه. پرؤژهي فيکريو پرسياري ِرووداوهکان دوايي ِ ريَوه، ه ب ؤن ر ه د ه َگاي ي ر و ه ئ ر ه س ه ههميشه ل ِ ِ ِ دهيانهويَت پرسي بوونو ئازادي و ژياني مرؤڤ
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
بکهنو دابمهزريَنن ،ئهمهش لهدهرهوهي فهزاي فهلسهفيهوه نيه بهوشيَوهيه .وهبيريشمان نهچيَت ،ئيَمه ِرهنگه لهدونياي بهرههمهيَناني فهلسهفهو سيميناري فهلسهفيدا ههژاربين ،يان کهمتهرخهميش بين ،بهآلم چاالکيو کارکردنو بهرههميش ههيه ،ئهگهر کهميش بيَتِ ،رهخنه دهبيَت ههبيَت ،بهآلم دهبيَت بشزانيَت چؤن خؤراکي بيرکردنهوهمان بؤ دابيندهکات ،نهوهک ههر ِرهخنه وهکو مؤدهيهک بهکاربهيَنيَت و تهواو. بهکوورتي ،ئيَمه ئهگهر چهند حهزبکهين يان نا، بهشيَوهيهکي سروشتي ئارهزوي زانين دهکهين (ئهرستؤ) ،وه َ قالبوونهوهش لهناو فهزاي فهلسهفيدا روانگه سياسيهکهيهوه بؤ تهنيا دهرئهنجاميَکي نيه له ِ کورد ،بهَلکو ئهوهي که زؤر زؤر گرنگه بؤ ئيشکردن گؤرانو ورووژانهکانه لهناو و بهرههمهيَنان ،خوودي ِ کهلتورو پهيوهنديه کؤمهآليهتيهکانيشداو سياسهتيشدا بهگشتي .کاتيَک تيَزو بابهتي فهلسهفي ئاشنابکريَت، ئهوکاته کاريگهريهکاني خؤي لهسهر دونياي سياسيو گؤرانيش لهپرؤگريَسدا سياسهتيش دادهنيَت و ،ئامانجي ِ دهتوانيَت بکات بهراستي. ئامانجي کارايي فهلسهفه کردنهوهي شويَنه بؤ ئيمکانيهتي مرؤڤ ،ئهمهش بهرهو بيرکردنهوهو ههستکردنو خهونو هيواو خؤشويستني ژياني دهبات پروفره لهناو ئهو شويَنهدا ،کؤمهَلگاي ئيَمهش بيَطومان ِ قهيرانه .بهآلم ههرواشدهبيَت ،ههموو کؤمهَلگايهکيش لهدهرهوهي قهيرانهکاني خؤيدا نيه .يهکيَک دهتوانيَت َ بليَت ،بووني کؤمهَلگا بووني قهيرانهکانيَتي ،ليَرهوهيه چاالکي هزرو هونهرو ئهدهب ،کاريگهري خؤيان لهسهر کهس و کؤمهَلگا دروستدهکهنو دادهنيَن، چوونکه لهپهنجهرهي تهماشاکردني قهيرانهکانهوه يالَ ، زماني فيکرو ئهدهبو شيعرو خه َ دالغه هونهريهکان و سينهماش لهدايکدهبن .ناکارايي وهکو قهيران لهالي ئيَمه ،پيَموايه شتيَکي سهيره ،دواجار خهَلک بهزؤر ناکهين بهموفهکيرو شتي ئاوا ،ئهمه ئارهزوو ئازادي ژياني کهسيَکه لهتواناو بههرهو داهيَنانهکاني خؤيدا. ئيَمهي کوورد ِرهنگه ههژاربين لهئاست نهوهک ههر فهلسهفهدا ،بهَلکو لهئاست زؤر شتي ديکهشدا ،بهآلم ئهمه بؤ ماوهيهکي زؤره دهووتريَتو دهووتريَتهوه، پيَموايه ئهمهش بؤته جؤره (ستيگمايهک) لهبؤ ِراکردن لهخوودي ئامادهبوون لهکارايي .بهمانايهکي تر ههژاريو نهداري دونياي ِرؤشنبيري ئيَمه ،شتيَک نيه بشاردريَتهوه ،بهآلم وهکو ئهوهشي ليَهاتوه بووبيَته دهسکهالي ووتاري ههموو نووسهرو ِرؤشنبيريَک. خهريکه دهبيَت بهجؤره ئايدؤلؤجيهک ،وايليَهاتوه، وهکو ئهوهي نهَليَت ِرؤشنبيري کووردي سهقهته، َرانهگيردريَت و ،بهجدييش وهري نهگرين. گويَي لي ِ
بهکوورتي ،فهلسهفه وهآلمي حازرو فهوري نيه بؤ گرفتهکان ،بهَلکو هيچ نهبيَت ،لهسهرهتادا باسي شرؤڤهياندهکات ،ئهمهش سروشتي گرفتهکان دهکاتو ِ لهدهروازهي زانسته جياوازهکاني تريشهوه ،ئهوجا دهکهويَته سهر ئهوهي چؤن وهآلمو چؤن بهديليَک بؤ گرفتيَک بدؤزريَتهوه ،ئيدي ئهمهنده ئاسان نيه بهوشيوهيه .وهفهلسهفه جؤره ئهزموونکردنيَکي وههاش نيه ،ئيتر که بؤني فهلسهفهمانکردو حهپي فهلسهفيمان خوارد ،بيَگرفت بين لهناو ژياندا ،بهَلکو َ ئالؤزي زؤري خؤي ههيه .لهراستيدا عهشق بؤ زانينو فهلسهفه تهعقيدبووني خؤي لهگهَلدايه ( بؤئيفالتون، فهلسهفه خؤ ئامادهکردنه بؤ مردن) بؤنمونة ،بهآلم بؤ ئهبيقؤرو مؤنتيگان ِرووي پرسهکه لهئاست مردندا گؤراني بهسهردا ديَت .فهلسهفه عهشقيَکي سهير لهناو ِ مرؤڤدا دروستدهکات و دادههيَنيَت ،هونهرهکهشي گهشتنه بهجؤره مووغامهرهيهک لهناو فيکرو دواييش ژياندا ،ئهمهش ِرهنگه ئهمهندهي دووژمنو ناحهزي هاوريَي خؤي ههبيَتودرووستبکات ،ئهمهنده دؤست و ِ نهبيَت. پي كردووه ،له چهندين ستي ه د شيعر ه ب كورد ؤشنبيري * ِر َ نووسيندا باس له بووني فهلسهفه دهكر َيت له شيعردا ،به واتاي له ِر َيگهي شيعرهوه له فهلسهفهدا كارمانكردووه، ر َيگهي پرسيارهكه ئهوهيه ،نووسيني فهلسهفه گهر له ِ شيعرهوه ب َيت ِر َيگهي بهلهدايكبووني فهيلهسوف وفهلسهفه داوه؟ يا به پ َيچهوانهوه؟ ئايا چهند شيعر ِرؤَلي فهلسهفهي بينيوه؟ دهتوان َيت ئهو ِرؤَله ببين َيت؟ يان نووسيني شيعري فهلسهفي چهند لهنووسيني فهلسهفهي ِرووت لهخوارتره؟ وهآلم :ليَرهدا دهبيَت بزانين مهبهستمان لهفهلسهفه چيه بهتهواوهتي ،کهواته بهچي قؤناغو کاتو فهيلهسووفيَکهوه دهيبينينو دهيبهستينهوه ،چؤن پيَناسهي دهکهينو ليَي تيَدهگهين ،يان مهبهستمان لهشيعرچيه لهئاست بهراوردکردني بهفهلسهفهوه، برگهي پرسيارهکهدا هاتوه ،که ئهوه وهکو لهدواههمين ِ بؤ من َ حالهتيَکي قهيراناوي دهبَيت ،بؤنمونة شيعري فهلسهفيو نووسيني فهلسهفي ِرووت چينو کاميان لهئاستي خوارهو لهسهرهوهدان؟ ئهگهر فهلسهفه بهسوکرات و ئيفالتونيَک و ئهرستؤيهک گريَبدهينهوه بهتهنيا ،که شويَني ژيانيان يؤنانبووه ،يان سپينوزايهک که شاربهدهرکرا لهاليهن هؤلهندا ،کانتو َ کؤميونيتيهکهي خؤيهوه له َ هيگلو مارکس و نيتشهي ئهَلمانيا ،هيومو هؤبزو ميلي بهريتانيا، رهنسا ،هينري ديکارتو مؤنتيگانو سارتهرو فؤکؤي فه ِ ؤرتي ثهرؤو ئيميرسؤنو ديويو مارتا نؤسباومو ِر ِ ئهمهريکا ،ئؤنامؤنوي ئيسپانياو کيرکجاردي دانيمارک ببينينهوه ،ئهوا دهکهوينه ناو پيَوانيَکي سهيرهوهو
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
95
غهزهبي نهتهوايهتيهوه .فهلسهفه ئهگهر خه َ سلهتو ِرهنگدانهوهي نهتهوهييشي بهسهرهوهبيَت ،ئهو خه َ سلهتو ِرهنگدانهوهيه ههرگيز نابيَت پيَش خوودي مرؤڤايهتي بکهويَتو تووشي عوقدهي بکات .ئهگهرچي ليَرهداِ ،رؤمانسيهکاني ئهَلمانيامان بيردهکهويَتهوه، دياره ئهمه به َ َ هيگل ِرهخنهشيان هيگليشهوه ،ئهگهرچي دهکات ،بهتايبهتي شيليَنگ ،بهآلم ئهوهي گرنگه بؤ ئاماژهبؤکردن ،ئهوهيه که ههستي نهتهوايهتي بهرزدهکهنهوهو دهيکهنه َ حالهتيَکي سهير بؤ خوودي َ فهلسهفهي ئهَلماني .بؤ هيگل ،يهکيَک وايدهبينيَت که فهلسهفه ميَژووهکهي لهيؤنانهوه بيَتو لهئهَلمان َ کاملدهبيَتو تهواوبَيت. َ لؤکالي و تايبهتمهنديهکاني ناو چونکه خاسيهته َ واقيعيَکي تايبهتي مرؤڤايهتي ناو کؤمهلگايهک، لهديديَکي فهلسهفيانهوه ههرگيز ئيمزاي نهتهوايهتي ناگهيهنيَت بهوشيَوهيه ،بهَلکو بهرجهستهکردنهوهو مؤرکي ئهوشويَنهي بهسهرهوه دهبيَت. چوونکه ئهگهر عهشقي فهلسهفه زانين و جؤره خؤتهرخانکردنيَک بيَت بؤ ژيان لهو ِروانگهيهوه، ريَتهوه بؤ يؤنان (ئهگهرچي ئهمه ميَژووهکهي دهگه ِ تهماشاکردنيَکي هايئارکي نيه ،ئيتر يؤنان خواي فهلسهفه بيَتو تهواو ،چوونکه کاريگهري کهلتووره جياوازهکان بهسهر يؤناني ئهوکاتهوه ئاشکرايه)، بهَلکو وهکو ميَژوويهک وابووه که وابيَت ،ئيتر وادهکات بپرسين ،ئايا ئهوهي فيکري دونياي ئيسالم و چينو ژاپؤنو هيندوستان و ئهفريقاو ئهواني تر، بهفيکرو فهلسهفه تهماشانهکهين؟ بيرمهنداني ئيسالم پيَش ئهوانهي ِرؤژئاوا ئيفالتونو ئهرستؤيان هيَنايه ناو دونياي ِرؤشنبيري خؤيانهوه .بهآلم ئهوهي َ خالي ئاماژهبؤکردنه ،ئهوهيه ،ئهو عهقالنيهتهي که َ بهردي بناغهي ِراشيناليَتي و سهبهبه ،بهرههمي دونياي مهسيحيهتي ِرؤژئاوايه ،بهمهش دووباره سياسهتي هايئارکي نابيَت درووستبيَتهوه ،يان جؤره َ کؤلؤنياليهتيَکي کهلتووري و فهلسهفي دروستبيَت، ئهمه لهبهرئهوهي ئهو ميَژووه ميَژووي جوگرافيايهکي بريَکي زؤري دياريکراوه ،خويَندنهوهو ِرهخنهي ِ بيرمهنده هاوچهرخهکان له سهنتهرگهراييهتي ِرؤژئاوايي و ئهوروپاييهت گهرايي تؤخدهبيَتهوه (بهتايبهتي ديريدا) راستي ئهمهن. ئهگهر سوکرات شههيدي تهواوي فهلسهفهبيَت (وهکو ههميشه لهو بوارهدا ئاماژي بؤ دهکريَت) ،وهکو َرانهوهي فهلسهفهي رؤژئاواو َ پالهوانهکهي، چيرؤکي گي ِ ريَتهوه بؤ ئهوا چيرؤکي لهخاچداني عيسايهک دهگه ِ ميَژووي ئاينهکان ،وهسهرچاوهي ئهو ميَژووهش راست و دونياي جولهکهکانه ،وهکو ِرؤژههآلتي ناوه ِ
96
ِريشه کهلتووريهکهي (عيسا خؤي جوو بو) ،وهئيسالم خاوهني شههيدي حهقه ،ئيسالميش مهنسووري حهالجي ههيه ،گهورهترين شاعيره لهبهردهم دهرگاي ميَژووي ئهدهبي ئيسالميدا .ئهمانه ههمووي جياوازي خؤيانيان ههيه ،بهآلم ميَژووي تراژيدياي و َ پالهواني بيرؤکهو کؤنسيَپته جياوازهکانيش کؤياندهکاتهوه، فهلسهفه لهبهرئهوهي عهشقي پرسيارو وهآلمو سهبهبکاريه ،بهههلوومهرجي مرؤڤايهتيهوه بهنده َ لؤکالو لهههرجيَگايهکي سهر ئهم زهيهدا بژي .فهلسهفه واقيعي خؤي ههيه ،بهآلم خؤي وهکو ِرهگهزو چينو کهَلتهوه نابينيَتو نابهستيَتهوه ،چونکه دوايي خؤي َ ئالؤزدهکات و خؤي لهناودهبات. ئهگهرچي دونياي ِرؤشنگهري ِرؤژئاوا بهو عه َ قل و تهکنيکو تهکنهلؤجياوهي خؤيهوه ،بووه هه َ ولي خواي داگيرکردني تهواوي جيهانو ،تهنانهت سهبهبو عه َ قل وايليَکرد تهواوي سروشت القهبکات و بهدواي ريَتو خوا بدؤزيَتهوه ،ههروهها وهکو خواشدا بگه ِ بيهويَت نهيَنيهکاني نهمردنو ئيمؤرتاليَتي ئاشکرا بکات، اشيناليَتيو عه َ َ ئهمه ئهزمووني غهربه لهگه َ قلدا ل ِر لهديده ِرؤشنگهريو زانستيهکهيهوه ،لهگه َ ل ئهوهشدا ههموو ميَژووهکهي نيه ،بهَلکو ئهو بهشهيهتي که بهههموو شيَوهيهک لهژيَر عه َ قلي ليَکدانهوهي زؤرو ِرهخنهي زؤري خؤيدايهتي ئيَستاکه .بيَطومان خويَندنهوهي کتيَبي فهلسهفي ِرؤژئاوا بهرههمي کهلتووري ِرؤژئاوايه ،بهآلم ئهمه سياسهتي هايئارکي نيه ،که ِرؤژئاوا وهکو عه َ قليَک هيچ شتيَکي تر لهخؤي نهگريَتو حساب بؤ کهسي تريش نهکاتوِ ،رهخنهکاني ئهواني تر بهجيدي وهرنهگريَت .بهتايبهتي ،بؤنمونة لهسهردهماني شؤبنهاوهرو نيتشهو هايديگهريشدا، َروانينهکاني جيهاني هيندو چين ،وهکو ئايني ديدو تي ِ بووديزم ،کاريگهري خؤي ههيه بهسهريانهوه. لهکاتيَکدا ،تهواوي پاشخاني فيکري ِرؤژئاوايي، بهدواي خوودگهراييهوهيهو کؤدي بهدواي َ کؤجيتؤيهکهي ديکارتهوه مهشغوله ،وهدواييش ِرؤشنگهري و هونهرو کهلتوورو جهنگه گهورهکاني ِرؤژئاواو هاتني جيهاني و ،بيَزاربووني مرؤڤي فهلسهفهي بوونهگهرايي و تؤخکردنهوهي فهزاي َ ئينديڤيدواليزم و هونهرو کهلتوور .وهدواييش ،لهدواي نيتشهوه کؤدهکاني خوودگهرايي به َ تالدهکريَنهوه ،پرسي زؤر لهعه َ قلو سهنتهرو ِرؤشنگهري و تهکنهلؤجياو زانست ،تهواوي فيکرو فهلسهفه دهگرنهوه .بهآلم ئاور لهدونياي ئاينو فهلسهفهکاني ههر بؤ ساتيَک ِ هيندوستانو چين بدهينهوه ،دهبينين تهواوي ئهو پاشخانهي ئهوان ههيانبووه ،ههر زؤر زؤر لهزووهوه سهنتهرگهرايي خوود نهبوهو قوورسايي لهسهر
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
شووناس نهبووه ،بهَلکو ههميشه خؤبه َ تالکردنهوه بووه لهخوود ،شووناس کهشيَکي تهماوهي ههبووه لهاليان .ئهگهرچي لهالي ئيَمهش (دونياي ئيسالم) دونيابيني فهلسهفيمان قوورسايي لهسهر خوود دروست نهکردوه( ،ئهمه زؤر جياوازه لهئاينو حيکمهتي چين و هيندوستانيهکان) ،ئهمه هاوکيَشهيهکي َ ئالؤزو جيديمان لهبهردهمدا دادهنيَت بؤ دايهلؤگ ،ئهويش ئهوهيه ،ئايا هؤي يان هؤيهکاني تؤخنهکردنهوهي فهزاي ريَنينهوه؟ خوودگهرايي لهجيهاني ئيسالمدا بؤچي بگه ِ ئاين و کهلتوور بيَطومان ،بهآلم پيَموايه ئهمه کافي نيه بهتهواوهتي ،لهبهرئهوه کراوهييو دايهلؤگي بهردهوام باشمانبداتي بؤ بيرکردنهوه. دهتوانيَت خؤراکي َ فيکري هاوچهرخي ِرؤژئاوا ،تهواوي ئهو فيکرهي َ دوودليهکي زؤرهوه رهخنهدهکاتو بيرکردنهوهي خؤي به جياوازي خؤي لهبهردهم ئهوي تردا بهرههمهيَناوهتهوه، کهوابيَت ئازادي بيرکردنهوهو ِرهخنه بؤ فهلسهفه َ رؤژئاوادا ههستپيَدهکريَتو حالهتي جهوههرين ،ئهمه له ِ پياده دهکريَت (ئهمهش ميَژوويهکي دوورودريَژي خؤي ههيه) ،بهآلم ئهمه لهالي ئيَمه تؤخنهبؤتهوه .موبالهغه نيه ،يهکيَک َ بليَت ،ئيَمه لهئاست ئازاديو ِرهخنهو بيري ئازادا ،وهکو لهسهردهمهکاني چهرخي ناوهندي ئهوروپابين وههايه ،وهئهگهر چهنديش راستي لهمهدا ههبيَت ،ههرگيز کهمکردنهوهي دونياي ئيسالم نيهو ناگهيهنيَت. دهبينين ،ئهو وآلتانهي فهيلسووفي گهورهيان بهرههمهيَناوه لهناو ميَژووي فهلسهفهدا زؤر نين لهراستيدا ،بهآلم ئيتر ئهمه ئهوه ناگهيهنيَت ،ووآلتهکاني ترو نهتهوهکاني تر ،بهکهم وهربگرينو حسابيان بؤ نهکهين ،ئهمه لهبهرئهوهي فهلسهفه يان فهيلهسووفيان نيه .ئهمهي باسمکرد لهسهرهوه ،وهکو ئؤنؤلؤجي ديَتهوه لهگه َ ل ئهوهي ،لهبهرئهوهي ئيَمهي کوورديش بهشيعر دهستمان پيَکردوه ،وهکو ِرهگهزيَکي سهيرو غهريبمان توورههَلبدهينو ههبيَت لهبهردهم فهلسهفهدا ،شيعر ِ فهلسهفه بکهين بهباوکي خؤمان ،ئهمهش لهبهرئهوهي تي. ليَي بيَبهشبووين ،يان زووتر دهستمان نهداوه َ دواجار ئهوه ميَژووهکهمانهو ناشتوانين هيچ شتيَکي تيادابکهين ،ميَژووي درککردنو ِروانيني ئيَمه لهشيعرهوه دَيت ،وهئهمه تاوانيش نيه .بهآلم چهندين نهتهوهو گهالني تري ناو ئهمجيهانهش بهوشيَوهيه بوونو ِروئياو دونيابينيان ههسستيَکي شيعراگهرايي بووه .ئهوهي جهوههريه بهالي منهوه ،ئهوهيه ،که هيچمان لهگه َ ل ِرابوردودا پيَناکريَت بهوشيَوهيه ،بهآلم، ئهگهربمانهويَت ،دهتوانين لهناو ئيَستاکهدا شتيَک بکهين .بهدانايي ئيَستاکهمانهوه ،دهتوانين ِرابوردو بخويَنينهوه ،ئهگهر شيعريش بيَت ،بهآلم لهپيَناوي
ئيَستاکهدا ،ئهمه بيَجگه لهوهي ههرگيز بهرههمهيَناني شيعر ناکاته شتيَکي خراپو نهويست ،بهَلکو ِريَگاي ترو جياواز دهگريَتو دؤدؤزيَتهوه .وه َ حالهتي تريش ئهوهيه ،لهبهرئهوهي ئهوه ميَژووي زانيني ئيَمهيه، پيَموايه بيَجگه لهعه َ قلي ِرهخنهيي ،پيَويسته ههستي شانازي خؤماني ههر پيَوهبکهين ،بؤئهوهي بتوانين لهپيَناسهکردني خؤمانيش نزيکبينهوه .لهبهرئهوه دهبيَت ِرابوردو بخويَنينهوه ،ئهگهر شيعر ،ميژوو ،يان چيرؤکو ِرؤمان بيَت ،ئهمهش لهپيَناوي دروستکردني ئيَستاکهدا ،ئهگهر ئيَستاکهي ناو پرسيارهکه داواي بهرههمي فهلسهفي بکاتو ،کوورد بهفهلسهفه دهستي پيَنهکردبيَت .بيَطومان ،ئيَمه خاوهني دونيايهکي ده َ ولهمهندي شيعري زؤرين ،وهلهناو ئهو شيعرانهدا تيَروانينو بؤچووني فهلسهفي ئامادهيي ههيه ،وهکو مهحوي ،نالي ،سالم ،خاني ،پيرهميَرد ،گؤران ،بيَکهس، زؤري تريش. دواجار ئيَستاکهش ههرچؤنيَک تهماشاي دهکهين، تهنيا شتيَک نابيَت ناوي بنيَين فهلسهفهي ِرووت، بهَلکو موودي ئيَستاکهيه ،تهبيعهتي ئيَستاکهيه، ژياني ئيَستاکهيه ،واته ههموو ئهو ِرووداو شتانهي ناو ئيَستاکهيه که ههيه ،ئهمهش وهکو سروشتي بوون عادهتيَکي پلورالي ههيه ،ئهمهش ههم شيعرهو، ههمدهشتوانيَت فهسلهفهش بيَت .فهيلهسووف بؤچي ديوانهکان دهخويَنيَتهوه؟ دياره بيزاردهيَت لهناو بيَدهنگي کتيَبخانهکهيدا بهتهنيا ،حهوسهَلهي ناميَنيَت بهدهست هاوکيَشه فهلسهفيو لؤجيکيهکانهوه، تهماشاي سهقفي ژوورهکهي دهکاتو ناوچهواني خؤي دهگووشيَتو ,بيردهکاتهوهو بيَزاردهبيَتو ووشکدهبيَت. لهتاواندا ،وايليَديَت ديوانيَک ههَلدهگريَتو ووشهي شاعير دهخويَنيَتهوه ،شيعر ئهزمووني خوودي مرؤڤه لهناو دونيادا ،نهوهک ئهبستراکشنو کاتيگؤرهي فهلسهفي ،ئهزمووني ژيانه وهکو ههستکردن لهناويدا نهوهک بيرؤکهي ِرووت ،نهوهک تهنيا باسکردني لهناو تيؤرو فؤرمهکاندا. شيعرنووسين لهوهبيَت، ئاگامان دهبيَت َ خؤکهمکردنهوه نيه لهبهردهم فهلسهفهدا ،بهلکو جؤره ِرووئياو ههستو نهستو تؤمارکردنيَکي تره بؤ ژيان و َ قوولي جيهان ،ئهگهرچي شيعري ميتافيزيکي چيَژي غهريبايهتي مرؤڤ لهناو دونيادا پيَشکهشدهکات و فهلسهفيانهيه .بؤنمونة ،ئاماژهي حهساسو ووردبينانه بؤ مهرگ دهکات و ،باس لهعهشقو سروشتو ئازارهکاني مرؤڤ دهکات لهناو ژياندا ،بهآلم ئهم بابهتانهش ههر ههموو دهتوانن تيَزهو پرسي فهلسهفيش بن بهههموو شيَوهيهک .کهمکردنهوهي شيعرو بهرزکردنهوهي فهلسهفه بيَجگه لهدژايهتي و هايئارکي هيچي تر
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
97
بهرههمناهيَنيَت. بةکورتي ،ئيَمهي کوورد شاعيرمان ههيهو فهيلهسووفمان نيه (مهسعود محهمهد ،شوکور رينهوه موستهفامان ههيه ،و لهدواي ِراپه ِ ِرؤشنبيريشمان ههيه ،ئهزمووني گؤڤاري ِرهههند يهکيَکه لهو چاالکيانهي مايهي باسکردنه ليَرهدا)، ِراسته لهناو شيعردا ختوکهداني فهلسهفي ههيهو زؤريشه ،بهآلم ئهوه ناگهيهنيَت فهلسهفهبيَت، لهبهرئهوهش شيعريش جهستهي جياوازي خؤي ههيه. چونکه نووسيني فهلسهفه نووسيني شيعر نيه، ئهگهرچي خويَندنهوهي ئهدهبياتي کؤني يؤنان، (هؤمهرو هيسؤيد) کهشاعيره گهورهکانيانن، تهنانهت بيرمهندهکاني وهکو پهرهميَنداس و َ ئيمپيديکل و ههروهها هيراکليتيش تاوهکو ِرادهيهک، فهلسهفهيان وهکو شيعر نووسيوه .وهکو ههنديَک پيَيان وايه،خوودي ئيفالتوون پيَش ئهوهي بووبيَته فهيلهسووف ،وهکو دهَليَن (ئهمه چهندي ِراستبيَت ئاشکرانيه) ئارهزووي زؤري کردوه وهکو ئهديبيَکي گهوره دهربکهويَت .بهآلم کاتيَک دايهلؤگهکاني دهخويَنينهوه ،تاوهکو ِرادهيهک ههست بهو راستيه دهکهين ،چوونکه ئيفالتون دايهلؤگهکاني ئهمهنده روئايرونين بؤ خويَندنهوه ،ههموويان تژي نين ته ِ بهبيرؤکهي فهلسهفي ِرووت ،بهتايبهتي دايهلؤگه سهرهتاييهکاني ،بهآلم وهستايهکي باشي ئهدهبو دراماو نووسينه بهگشتي .وهکو ههنديَک پيَيان وايه، ئيفالتون لهدواي کووشتني سوکراتهوه دهستي کردوه بهنووسيني دايهلؤگي فهلسهفي .ئهگهر دايهلؤگهکاني ئيفالتون سيخناخبن بهپرسيارو بيرؤکهو ئارگيوميَنتي فهلسهفي ،لهههمانکاتيشدا وهکو ِرؤمان و شانؤگهري دهردهکهون ،چونکه مامهَله لهگه َ ل کاراکتهرو شويَنيشدا دهکهن ،ههنديَک دايهلؤگهکاني ئيفالتون بهسهرهتاي ژانري ِرؤمانيش دهزانن ،نهوهک ههر سهرهتاي ميَژووي دهروازهي فهلسهفي. ِر َ ؤلي فهلسهفه لهناو شيعردا نيه وهکو ميکانيزمي نووسين ،ئهگهر بهفهلسهفه بهرههمهيَناني بيرؤکهو کؤنسيَپتي ناو کتيَبو ووتار بيَت ،بهَلکو ختووکهداني فهلسهفي لهناو شيعردا ههيه ،شيعري ميتافيزکي ههيه، بهآلم ههر فهلسهفهش نيه ،چوونکه نووسيني ووتاري فهلسهفي شيعر نيه ،بهَلکو بهرههمهيَناني خوولياو ئهدهبيَکي فهلسهفيانهيه .بؤنمونة (هيراکليتيس) يان (نيتشه) يان (کيرکجارد) يان (ئي م کيؤران) ،يان َ ستايلي نووسينيان وهکو (ئالبيَرکامؤ) لهبهرئهوهي َ جؤره دهقيَکي فهلسهفي تهکنيکالي ِرووت نهبووه،
98
گوومراو نهيَني لهاليهن پؤليسهکاني فهلسهفهوه ،به ِ گهراو حهکيم بينراون ،وهک لهفهيلهسووف ،ههميشه تاوانبارکراون لهاليهن ئهکاديميهکانهوه ،سارتهر که هاوريَي کامؤبوو ،تاوانيَکي وا دهخاته نزيکترين ِ َ پالي ،وهدوايي نيَوانيان ههر بهتهواوهتي تيَکدهچيَت. سؤفيستهکانيش بؤ ئيفالتون جؤره ئيتيهام کردنيَک دهکريَن ،ئهگهرچي سوکرات بؤخؤي وهکو جؤره سؤفيستيَک وايه ،ههنديَک پيَيان وايه. شيعري فهلسهفي و نووسيني بابهتي فهلسهفي ههردووک نووسينن ،جياوازيان زؤره ،پيَموايه تهرازووکردنيان شتيَکي سهيرهو لهخوارهو سهرهوهيان َ حالهتيَکي غهريب دروستدهکات .بهَلکو َ تهنيا ئهوهيه ئهگهر شاعيريَک بهقوولي (جدي) چرو ريَتو ،زمانيَکي ِ بنوسيَتو ،بهدواي مانادا بگه ِ ِرهمزي بهکاربهيَنيَت ههر نابيَته فهيلهسووف، ئهمه کهمکردنهوهي نيه ،دياره شاعيرهکه بؤ خؤي نايهويَت ببيَت بهفهيلهسووف ،لهبهرئهوهيه شيعر دهنووسيَت ،وه شيعر نووسين لهفهلسهفه نووسين کهمترو زياتر نيهو ناگهيهنيَت بهالي منهوه. بهآلم بابهتيَکي فهلسهفي زؤرجار دهست بؤ َ ستايليش، شيعروئهدهب دهبات ،تهنانهت وهکو ئيفالتون لهزؤر شويَندا ،ئاماژه بؤ شيعري هؤمهرو هيسؤيد دهکات ،لهگه َ ل ئهوهشدا ناحهزه پيَيان. بؤنمونة ،ئيفالتون شاعيرهکان لهکؤمارهکهي دهکاته دهرهوه ،نهوهک لهبهرئهوهي که بهههموو شيَوهيهک دژي شيعره ،بهَلکو شيعريَکي دهويَتو ستايشي دهکات ،شيعرو سرووديَک لهپيَناو باشهي کؤمارهکهيدا بيَتو ،خزمهتي نهتهوهيو ئايني بکات. مارکسيزميش ههمان ڤايرؤسي ههيه بؤ شيعرو ئهدهب ،چوونکه ئهدهبياتو نووسينيَک بهنووسينو َرانه بيَت ،واته ئهدهبيات دهزانيَت ،که شؤرشگي ِ ِ نووسينو ئهدهبياتيَکي نابورجوازي (پرؤليتاري)، وه ئهمهش دهبيَت ههَلقوآلوي دونياي ِرياليزم/واقيع بيَت بهتهنيا (بهآلم ئيَستا ئيشي فيکر ئهنتي ِر َ ياليزمه لهئهدهبو فهلسهفهشدا ،بهوهبيَت ههموو بورجوازينو بيَمانان). ئارگيوميَنتي فهلسهفهو شيعر ،يان سروشتو عه َ ديَننه قلو/ههست ئؤنؤلؤجي دهستکرد، پيَشهوه ،ئهمهش بؤخؤي ئارگيوميَنتي ِرؤحو/ جهسته ،يان جيَندهري ژنو/پياو دههيَننه پيَشهوه، پيَموايه تهماشاکردني ئهوهي چي لهخوارترهو چي لهسهرووتره ،سياسهتي هايئارکيانهيه ،وه قهيراناويه.
ذمارة ( )11تشرينى دووةمي 2010
***
ماويةتى