ﻃﺆﻇﺎﺭﻳَﻜﻰ ﺳﻴﺎﺳﻰ ،ﻓﻜﺮﻯ ﻣﺎﻧﻄﺎﻧﺔﻳﺔ
10
2 0 1 (1ﺗﺸﺮﻳﻨﻰ ﻳﺔﻛﺔﻣﻲ 0 ﺫﻣﺎﺭﺓ )0
ﺤ ﱠ ٌ ٌ ؛ﲔ ﺢﻵ ﲢ ﲨ ؛ ﱠِ ﻪ ﱠ ﳎ ء ﱠ ﻪ ﺩﻛﺘﺆﺭ ﺳﺎﻻﺭ ﺑﺎﺳﻴﺮﺓ
ﺭﺓﻣﺔﺯﺍﻥ ﺣﺔﻣﺔﺩﺓﻣﻴﻦ
ﻓﻴﺪﺭﺍﻟﻴﺰﻡ ﻟﺔ ﺳﻴﺴﺘﻤﻲ ﺳﻴﺎﺳﻴﺪﺍ
ﻃﻮﻣﺎﻥ ﻭ ﺛﺮﺳﻲ ﺋﺎﺯﺍﺩﻱ
ﺋﺎﺭﺍﻡ ﺷَﺴﺦ ﻣﺤﺔﻣﺔﺩ
ﺭﺅﻟَﻲ ﺭﻳَﻜﺨﺮﺍﻭﺓﻛﺎﻧﻲ ﻛﺆﻣﺔﻟَﻰ ﻣﺔﺩﺓﻧﻲ ﻟﺔ ﺩﻳﻤﻮﻛﺮﺍﺗﻴﺰﺓﻛﺮﺩﻧﻲ ﻫﺔﺭﻳَﻤﻲ ﻛﻮﺭﺩﺳﺘﺎﻥ
ﺯﺭﻳﺎﻥ ﺭﺅﺫﻫﺔﻵﺗﻲ ﺮﺍﻥ ﻟﺔﺑﺔﺭ ﻧﺎﻛﺆﻛﻲ ﺩﺍﺑ ِ
ترس لة ئازادي ثةنجةرةى كراوة
ترس لة ئازادى ترسة لة دةركةوتنى نهيَنيةكان ،ترسة لةضؤنيةتى َ بريارةكان ،ترسة لة بةهةدةردانى سةرجةم بةها ئةخالقى و فؤرمةلةكردنى ِ مرؤييةكان ،ثرؤسةى ئازاد بوون بريتية لة بزوتنى هوشيارانةى طةشةى كؤمةآليةتى ،هةروةك ضؤن ئةم ضةمكة ثةيوةستة بةبوون و دةركةوتنى حةقيقةتةوة؛ هةر ئةمةشة دةبيَتة ثرةنسيثى بنضينةيى دادوةرى مرؤظايةتى، دةربرينى ئةم موفرةداتة الى دةستةآلتة تؤتاليتارةكان تةنها هةرضةندة ِ بؤ ِرتوش كردنى سيما دزيَوةكانيانة تاوةكو كردارة نامرؤظايةتيةكانياني لى سارتةر َ دةليَت (ئازادى بةماناى بونى مرؤظة ،و ثي جوان بكةنَ ، َ مةرجى يةكةميشى ئازادى َ عةقلة) .مرؤظى ئازاد لة ضوارضيَوةى ثةيوةندية كؤمةآليةتيةكاندا مةحكومة بةهةمو َ هةلسوكةوتةكانى خؤى .جيَى ئاماذةثيَدانة هةمو بيرمةندة طةورةكان ،فةيلةسوف و خاوةن ثةيامةكان لة وشةى طةراون بة شويَن ئازادى َ طةران و ثشكنين عةقلدا و دواجار ِ (رةخنة)وة ِ ِ طةران و عةودالَ َ سال دةيان مةعريفيةكاندا؛ ثرسيارة وةآلمى بةدواى ِ بون تاطةيشتن بة بةرهةمة مةعريفية ئينسانيةكان ،كة ئةم دةسكةوتة بة بةهايانة لة َ عةقلة ئازادةكانةوة دةضنة خانةى ثرسة طرنطةكانى تاك و َ كؤمةلةوة ،ئةوانةى سةنط و سيماى ئازادى وةك مانا حةقيقيةكةى نابينن، نةطؤرةكانن و جطة لة كوشتنى ِراستى و ئةوانة كؤيلةى سروتة باوة ِ فريودانى خود هيض بةرهةم ناهيَنن ،مةترسى ئةو جؤرة كةسانةش لةو كاتةدا دةردةكةويَت وةك سةركردةو سةرؤك دةردةكةون و ثاوانى بةريَز سةركؤمارى فةزاى طشتى دةكةن ،وةك ئةو ضاوثيَكةوتنةى ِ َ َ كةنالى ( )trtعةرةبى كة لةبةرامبةر ثرسياريَك لةسةر لةطةل عيَراق َ َ َ ثرسى ئايندةى كورد دةليَت (سةربةخؤيى كورد لة مةحال مةحال ترة) ئةوة جطة لة وةى لةبوارى ديثلؤماسى و سياسى تةنها ثاساويَكة ئاراستةى بؤ خؤجوانكردن لةبةردةم ئةوانةى مةبةستيانة لةم ِ بيركردنةوةية بطةن ،بة ديوةكةى تردا كاريطةرى سايكؤلؤذى و َرى ماندوى خاوةن سةدان مةعنةويشى هةية لةسةر طةليَكى خةباتطي ِ دةربرينةكانى سةردةمى خةباتى شاخى هةزار شةهيد و ثيَضةوانةى ِ رةشاد حسَين بةريَزةشة كة بة وةهمى وتارة ئاطرينةكانى بةثؤل تيَكؤشةرو ئةو ِ ثيَشمةرطةى ِرةوانةى سةنطةرة سةختة خويَناويةكانى دؤذمن دةكردو َرانى ثارضةكانى لةسةريَكى تريشةوة كاريطةرى نيَطةتيفيشى لة سةر خةباتطي ِ ترى كوردستان هةية ،ئةوةية فؤبياى ئةو جةبرةى َ نايةليَت شكستى كةسيَتى بةرةوروى َ َ عةقل وةرضةرخيَت ،لة كاتيَكدا هةلسانةوة و ئازادى تاكى كورد ِ َ مرؤظى شوناس بزربوى كورد ثيَويستى بة نةغمةيةكة مةحال لةهزريدا طؤران بكةيتة واقيع نةك واقيع بكريَت بة وةهم ،هةر ئةو فؤبيايةشة ِريَطرة لة ِ و نويَبونةوةى َ عةقلى سازشكار وخؤسةثيَن و ضةقبستوى ئةو سياسية بةسةرضوانة.
خاوةني ئيمتياز ئاوات جةناب نوري سةرنوسةر مةجيد سالَح بةريَوةبةرى نوسين ِ رةزا جةبار
سةرثةرشتيارى ضاث سيروان ذاذلَةيي طؤظاريَكى سياسي ،فكري مانطانةية ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ثةيوةندييةكانinfo@serchawe.com - sarchawa@gmail.com : 07701571591 - 07701415468 ذمارةى تؤماركردن لة سةنديكاى رؤذنامةنوسانى كوردستان ()198
ناوة ِرؤك 2
دابر ان لةبةر ناكؤكي ....................................................................................زريان رؤذهةآلتي ِ
5
ثرسي ئاوارة ،لة ئةجيَنداي حيزبة كوردييةكاندا..............................................زمناكؤ جةباري
9
جوآلنةوةى كورد لةبةلَطةنامةكانى فةرةنسا ...................................................دكتؤر خالد عيسا
18
فيدراليزم لةسيستةمي سياسيدا ..................................................................دكتؤر ساالر باسيرة
24
ئاسايشى نيشتماني و رؤذنامةطةري ................................................................محةمةد حسيَن
28
كودةتاى نةوةى يةخةسثى بةسةر نةوةى خويَن ............................................سةعدولَآل برايم خان
33ريَكخراوةكاني كؤمةلَى مةدةني و ديموكراسي لة هةريَمي كوردستان ...........ئارام شيَخ محةمةد 45لة بارةى ريَكخراوةكاني كؤمةلَى مةدةني ،ديدار لة طة َل ئارام جةمال ..........سازداني :هةلَؤ ئةبوبةكر 52لة بارةى ريَكخراوةكاني كؤمةلَى مةدةني ،ديدار لة طةل دكتؤر حسيَن خةليقي .....سازداني :سةرضاوة بريار طابارى ...............سازداني :زمناكؤ ئيسماعيل 54ديموكراسي لة هةريَمي كوردستان ،ديدار لة طة َل ِ 61ديموكراسي لة هةريَمي كوردستان ،ديدار لة طة َل ئاسؤ جةبار .................سازداني :زمناكؤ ئيسماعيل طؤر ان ضيية؟ ..............................................................................ئةحمةد عةبدولكةريم 66فةلسةفةى ِ 78طومان و ثرسي ئازادي ..................................................................................رةمةزان حةمةدةمين 85ئةنترؤثؤلؤذياى رؤشنبيريي..............................................................................د.ئيبراهيم ناسر 90
ديدار لة طة َل ريضارت رؤرتي ..........................................................................رامين جاهانبطلو
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ديزان رابين ضاث ضاثخانةى زةرطةتة
ران لةبةر ناكؤكى داب ِ
زريان رؤذهةآلتي
2
م َيذووى ر َيكخستنى سياسى كوردى واى ثيشانداوة كة زؤربةى دابرانةكانى ناو ئةحزابة كوردييةكان ،نةك ل َيك جيابوونةوةو ِ لةبةر هؤكار َيكى بةه َيزى فيكرى و ئايدؤلؤذيكى بوون ،بةَلكو لةبةر نةبوونى ميكانيزم َيكى طونجاوى ئيدارى بووة بؤكؤكردنةوةى اليةنة َ لةطةل يةكتريدا لة ناوثةيكةر َيكى ر َيكخستنيدا. ناكؤكةكان ث َيكهاتةى دةسةآلت و سيستمى سياسى ئةحزابى كوردى و بارى َ لةطةل ضةندين هؤكارى كةلتورى –نةريتى كؤمةَلطةى كوردى دابرانانة. جؤراوجؤرى ديكة دةوريان هةبوة لةو ئينشيعاب و ِ سةرةتا يةكةم ريَكخراوى سياسى بةهيَزى كوردى بةناوى َ لةسالى 1918بة سةرؤكايةتى جةمعييةتى تةعالى كوردستان كورى شيَخ عوبةيدوآلى نةهرى سةيد عةبدولقادر ئةفةندى ِ َ و بةشدارى ضاالكى ئةمين عالى بةدرخان و بنةمالةكةى دامةزرا .هؤكاريَكى طرنطى سياسى ئةم ريَكخراوة كورديية دةطةريَتةوة بؤئةوةى كة لة دواى جةنطى جيهانى يةكةم ِ بؤيةكةمجار كوردةكان توانييان ريَكخراوى سياسى َ دةولةتى عوسمانى، دروستبكةن كة نةك تةنيا لة اليةن َ بةلكو وآلتانى هاوثةيمانيشةوة دانثيَدانراو بوة .جطة َ ويلسن سةبارةت لةوةش راطةياندنى ثرةنسيثةكانى بةريَوةضونى كؤنفرانسى بةمافى نةتةوةكان لة جيهان و ِ ئاشتى ثاريس بة بةشدارى نويَنةرانى كورد و هةروةها مؤركردنى ثةيماننامةى سيظةر لة ريزى ئةو رووداوانة بوون كة طرنطي هةبونى ريَكخراوى جةمعييةتى تةعالى كوردستانيان دوضةندان دةكرد. ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
َ دوسال بةسةر دامةزراندنى ئةو تةنيا َ َنةثةريبو كة لة سالى 1920ليَدوانيَكى ريَكخراوةدا تي ِ سةيد عةبدولقادر ئةفةندى سةبارةت بة َ لةدةولةتى ثيَطةى سياسى داهاتوى كوردةكان عوسمانيدا بوة هؤى دولةتبونى ئةو ريَكخراوة. لة ئةنجامى ئةوةشدا ريَكخراويَكى ديكة بة ناوى جةمعييةتى تةشكيالتى ئيجتماعييةى كورد بة ثيَشةنطايةتى ئةمين عالى بةدرخان دامةزرا. سةيد عةبدولقادر ئةفةندى بة رؤذنامةى ئيقدامى راطةياندبوو كةكوردةكان لة َ حالى حازردا َ دةولةتى عوسمانى جياببنةوةو نايانةوى لة َ دةيانةوى لةضوارضيَوةى ئؤتؤنؤميدا ئيدارةيةكى َ كوردى دابمةزريَنن .ئةم قسةيةى ناوبراو بووة نارةزايى ذمارةيةك لة كاديَرانى ثلةبةرزى هؤى ِ جةمعييةت بة سةرؤكايةتى ئةمين عالى بةدرخان كة خؤيان بة سةربةخؤخوازةكان ناوزةد كردووة. ناكؤكييةكانى ناوجةمعييةتى تةعالى كوردستان َ قوول و زؤربوون كة بةهؤى ليَدوانيَكةوة ئةوةندة
درزى تيَكةوت و دابةشبوو .لة راستيدا هؤكارى راستةقينةى ئةو رووداوة نةك خودى َ ليَدوانةكةَ ، بنةمالةيى نيَوان بةلكو كيَشمةكيَشى بةدرخانييةكان و سةيد عةبدولقادر ئةفةندى َ سولتانى عوسمانى. بووة كة نزيكتربووة لة جارى جطة لةوة ويستى سةربةخؤيى و ِ سةربةخؤخوازةكان لةو كاتانةدا بنةمايةكى فيكرى و سياسى بةهيَزى نةبوةو هةروةها ثالن و ثرؤطراميَكى دياريكراويشى بؤدانةنراوة تاوةكو بطوتريَت ناكؤكييةكان سةبارةت بة ئؤتؤنؤمى ياخود سةربةخؤيى كوردستان ريشةيةكى فيكرى و ئايدؤلؤذيكى َ قولى هةبوة. بة ثيَضةوانةوة ئةوةى كة سةربةخؤخوازةكانيش داوايان كردوة جؤريَك لة ئؤتؤنؤمييةك بوة بؤكوردستان و بة كردةوة ثيَداطرييةكى زؤريان لةسةر سةربةخؤيى نةكردووة. جيابوونةوةية ئةو كيَشةى بةكورتى َ ئةوةندةى كيَشةكى خيلةكى و ناكؤكى نيَوان َ بنةمالةكان بوة كةسايةتييةكان و بةرذةوةندى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
3
ئةوةندة كيَشةيةكى فيكرى و سياسى نةبوة. جةمعييةتى تةعالى كوردستان و جةمعييةتى تةشكيالتى ئيجتماعييةى كورد ئاويان بؤ ريَكخراوة كوردييةكانى ديكةش رشت و لةوةبةدوا لة زؤربةى ريَكخراوة كوردييةكاندا مةطةر بةدةطمةن هةرجيابوونةوةيةك كة روويدابيَت ثةيوةندى بة مةسةلةى بةذةوةندى تاكةكةس و طروثةكانةوة هةبوة و اليةنى فيكرى ثر رةنط نةبوون. و ئايدؤلؤذييةكانيان ئةوةندة ِ ئةمةش كيَشةيةكى طةورة لةبةردةم ريَكخراوة دةكرى بةمجؤرةى خوارةوة كوردييةكاندا كة َ ئاماذة بة هؤكارةكانى بكريَت: .1كةلتورى خَيَلةكى-نةريتى سياسيى و ريَكخةرةكانى كورد بةشيَكى زؤر لة سياسى و ريَكخةرةكانى كورد لةوانةية لة نةست و ناخود ئاطاى خؤياندا َ كؤمةليَك بةرذةوةندى و تايبةتمةندى خؤيان هةية كة لة ذيانى رؤذانةى ريَكخستندا لة ذيَر ناوى جؤراوجؤردا دةردةكةون و دةتةقيَنةوة. خيَ َلةكى–ئايينى- بيرؤكى ثاشماوةى ناوضةطةرايى زؤرجار لة كردارو رةفتارى ريَكخةرانى كورددا رةنطدةداتةوة بة بيَئةوةى زؤر هةستيان ثيَبكريَت ،زؤرجار لة نيَو حزبيَكى بةناومؤديَرندا خي َ َل و ئايينيَكى بضكؤالنة لة فؤرميَكى حزبيدا دروستدةكريَت. َ زؤرجار سةركردةيةك كةسانى سةربةخيَل- ئايين و ياخود ناوضةكةى لة دةورى خؤ كؤدةكاتةوةو جةمعةتيَكى غةيرة رةسمى لة نيَو ريَكخستنة رةسمييةكةيدا دروستدةكات .ديارة هةبونى كوتلة و فراكسيؤن و بيروبؤضونى جياواز لة نيَو حزبيَكى سةردةميانةدا ريَطةثيَدراوة، ئةبى بة ميكانيزميَكى ئيدارى طونجاو بيَت بةآلم َ َ دابران و هةلوةشاندنةوةى حزب كة نةبيَتة هؤى ِ و ريَكخراوةكة. ديارة ئةمةش سةرضاوة لة ثاشماوةى ئةو كةلتورة نةريتيية –خيَ َلةكيية وةردةطريَت كة لة َ ناوكؤمةلطةى كورديدا هةية. .2ثَيكدادانى بةرذةوةندييةكان ثيَكهاتةى دةسةآلت و سيستمى سياسى ئةحزابى كوردى زؤر سادةية .سةرؤك ياخود 4
سكرتيَرو ئةليتيَكى دياريكراو شادةمارةكانى َ كؤنترؤل دةكةن و ذيانى ريَكخستنى هةرحزبيَك طؤرينى نوخبةكانى ناو حزب ريَطة بة دةوران و ِ نادةن .لة زؤربةى ئةحزابى كورديدا سةرؤكةكان حةزدةكةن اليةنى دارايى ،ثةيوةندييةكان و َ كؤنترؤلدا بيَت و راطةياندنى حزبةكةيان لة بةوجؤرةش دةمارةكانى دةطرن .ميكانيزمةكانى هيَزى ناوخؤيى حزبةكةيان بةكارديَنن بؤ كاريطةرى دانان لةسةر َ هةلبذاردنى ناوخؤيي حزب و زؤرجار َ هةلبذاردنيَك دةكريَت كة بةهؤى ميكانيزمةكانى دةسةآلتى حزبةوة ئةنجامةكةى بة قازانجى سةركردة و ئةليتةكةى دةوروبةرى دةشكيَتةوة .ئةمةش في َ َل و حيلةشةرعييةكى كورديية لة َ هةلبذاردن كة يةكيَكة لة بنةماكانى ديموكراسى. بةو جؤرةش بةشيَكى زؤر لة كادير و نوخبةكانى ديكةى ناوحزب كة لة دةرةوةى بازنةى دةسةآلتداردان ريَطةى جيابوونةوة َ ئايدؤلؤذييةوة. دةطرنةبةر بة ثؤشاكيَكى فيكرى و ناوةرؤكدا ئةمةش لة كاتيَكداية كة كيَشةكة لة ِ اليةنى ريَكخستنى و ئيدارى هةية نةك فيكرى و سياسى. -3دةستوةردانى دةرةكى زؤرجار وآلتانى نةيارى كورد بؤالوازكردن و ثةكخستنى تواناى سياسى كورد ثةنايان بردؤتة بةرتةشةنة ثيَدانى ناكؤكيى ناوخؤى ئةحزاب و شةرى ناوخؤيى كورد. تةنانةت ِ ئةنجام َ دوركةوتنةوة لة كةلتورى خيَلةكى -نةريتى و ثابةندبوون بة بنةماكانى ديموكراسى و ديموكراتيزة كردنى ثةيكةرى ريَكخستنى َ لةطةل خؤطونجاندنى تاكةكان ئةحزابى كوردى َ لةطةل ديموكراسيدا هؤكاريَكة بؤئةوةى كة اليةنة ناكؤكةكان بتوانن لةيةك ضوارضيَوةى ريَكخستندا ثيَكةوة َ هةلبكةن .تاكةكان دةتوانن بة ئةندازةى طروث و دةستةكةيان نويَنةرايتى خؤيان بكةن لة نيَو حزبدا ،بةآلم ئةو نويَنةرايةتيكردنة نابيَت ببيَتة هؤى ريَطرتن لة تواناى تاكةكانى ديكة بؤ بةرطريكردن لة بةرذةوةندييةكانيان. ***
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ثرسي ئاوارة، لة ئةج يَنداي حيزبة كوردييةكاندا
سمكؤ جةبارى
دياردةي ئاوارةبوون لة فةرهةنطي شؤإشطيَإيي نةتةوةييماندا ميذووةكةي بؤ سةردةمانيَكي دوور دةطةإيَتةوة ،طةر خويَنةر َ هةولـي ئةوةدا بيَت بةدواي رةطء ريشةكةيدا بطةإيَتء لة َ سةرةتاكاني سةرهةلداني ليَوة دةركةويَت ،دةبيَت ضاو َ سةرهةلدانة شؤإشطيَإييةكاني ثيَش بخشيَنيَتةوة بة بزاظء ضةند سةدةيةك ،ئةوانةي لةبةرضاوي زوومء كاميَراي ميَذوو طوم نةبوون ،كةم تا زؤريَك ويَنةي رووداوو بةسةرهاتةكانيان طيراوةو شتطةليَكي لـآ تؤماركراوة كة بةرضاوإوونييةك دةدةن ثيَي سةبارةت بة ثةيبردن بة راستييةكاني. ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
5
َ بزاظيَكي سةرهةلدانء هةر ديارة جةماوةريي-ضةكداريى لة قةدةري كاردانةوةء دةرهاويشتةكاني لةم دياردةية بيَبةرىء بيَبةش نةبووة. ئةوةي لةم باسةدا جيَي مةبةستة لة رووي سةردةمة ميَذووييةكةوة ،قامك دريَذكردنة بؤ ئةم دياردةية لةدواي راثةإيني بةهارى َ سالـي ()1991ي جةماوةرى باشووري كوردستان ،كة رةوة مليؤنيةكةي ليَكةوتةوة، زؤربةي راثةإيوة شؤإشطيَإةكان ضيتر تواناي دريَذةدان بة ذياني رؤذانةي ئاسايي خؤيان لةذيَر َ بالـي جةورو ستةمي رذيَمي بةعسي -سةدامي شؤظيَنىء ديكتاتؤري نةما، ثةنايان بردة بةر ناوضة رزطاركراوةكان ،بةر لةم راثةإينة ذمارةيةكي ديكة سةرةنجامي سياسةتي (راطواستنء تةبعيسء تةعريب) لة كورداني كةركوكء خانةقينء مةندةلـيء سةرجةم شارو شارؤضكة بةعةرةبكراوةكان بةشيَوةي راستةوخؤو ناإاستةوخؤ ناضاري ئاوارةبوون كرانةوة لةاليةن ئةم رذيَمةوة، َ َ مامةلةو سياسةتي حيزبة هةلويَستء شيَوازي كوردييةكاني باشووري كوردستان بةرامبةر ئةم ئاوارانةو ئةم دياردة َ هةلقووآلوي واقيعي سياسيي ئةو رؤذةمانَ ، هةلوةستةيةكي جديىء قووأل َ هةلدةطريَتء دواجار دةيانخاتة بةردةم حوكمء فةرماني ديرؤكي رزطاريخوازييانء ثيَوةري كوردايةتىء وابةستةبووني (ئينتيما) ى نيشتمانييانء بة هةندوةرطرتنء ريَزطرتن لة بةهاو رةهةندة ئينسانييةكانيان دةردةخات. بارودؤخي طشتيي ئاوارةكان لة سنووري هةريَمي كوردستان لةدواي طيرسانةوةي ئاوارةكاني راثةإيني سالـي ( )1991لة سنووري سةرووي هيَ َ َلـي ()36ي دذةفإين لةذيَر دةسةآلتي حيزبة كوردييةكان ،بة حوكمي واقيعي سياسييء حيزبايةتي ئةم ئاوارانة لة رووي وابةستةبووني حيزبايةتييةوة ثؤليَن دةكران بةدوو بةش-: .1حيزبييةكان :بة (سةرجةم حيزبة كوردستانييةكانةوة). .2بيَاليةن -ديارة فشاريَكي زؤر هةبوو لةسةر ئةم بيَاليةنانة بؤ وابةستةبوون بة حيزبيَكي دياريكراوةوة ،بؤ ئةو مةبةستة 6
سةرجةم حيزبةكان ضاالكييةكي بةرفراوانء طةرمء طوإيان دةستثيَكردء توانيان بة بةكارهيَناني كارتي طرانيىء نالةباريي باري طوزةران ذمارةيةكي زؤر لةم بيَالنانة بخةنة ذيَر فشارةوةء وابةستةيان بكةن بة حيزبةكانيانةوة ،كة ئةمةيش خؤي لةخؤيدا زؤرداريىء تؤقاندنيَكي سياسييةء لةطةأل بنةما سةرةتاييةكاني (جاإنامةي طةردووني مافي مرؤظَ - سالـي )1948ء (ريَككةوتننامةي تايبةت بة مافة مةدةنىء سياسييةكان/16- ديسةمبةر )1966/دذ بةيةكن. طوزةرانء ذياريىء بارودؤخي نيشتةجيَبووني ئةو ئاوارانة لة شارو شارؤضكةكاني سنووري حكومةتي هةريَمي كوردستان لةوثةإي خراثيدا بوو ،بيَبةش بوون لة سادةترين ثيَداويستييةكاني ذياني رؤذانة ،هاوكات حيزبة كوردستانييةكان بةتايبةتي هةردوو زلهيَزةكة ئةم بارودؤخة نالةبارةي ئاوارةكانيان وةكو هةليَك قؤستةوة لةكاتي شةإي ناوخؤدا ،بؤ سازكردني لةشكر لة دذي يةك سووديان لة الوانء ثياواني ئاوارة وةردةطرت ،كة لة ناضارييء نةبوونيدا دةبوونة ضةكداريي ئةو دوو زلهيَزة ،زؤربةي ئةو ضةكدارانة ضارةنووسيان كوشتنء برينداربوونء كةمئةنداميي بوو ،سةرةإاي دووبارة ئاوارةبوونةوةيان بؤ سنووري دةسةآلتي ئةو حيزبةي وابةستة بوون ثيَوةي. بة واتا ئةم دوو زلهيَزة لة رووي مةبدةئىء هزرىء سايكؤلؤذييةوة تاوانيَكي ميَذووييان دةرهةق بةم ئاوارانة ئةنجامدا ،ئاوارةيةك لةسةر مةسةلةي وابةستةبووني نةتةوايةتي لة خاكء زيَدي باووباثيراني ئاوارة كرابيَت، لةاليةن ئةم دوو زلهيَزةوة بؤ برةوثيَداني ئاشي براكوذيء جينؤسايدي يةكتر بكريَتة ئاردي ناو دإك دواي هاإيني لةو ئاشةدا. ئةمة دةبـآ ض تاوانيَك بيَت؟! ئةو ئاوارانة لة طشت َ هةلويَستيَكي نةتةوةييدا ماأل خاس بكةيتء بيكةيتة نؤكةري فيكرىء سياسيي خؤتء ضةكي بدةيتة دةستء بةريبةيتة طياني براكةي!! ...هةر بؤية ذمارةيةكي بةرضاو لةو ئاوارة هؤشيارو فامدارانة ئةو واقيعةيان رةتكردةوةو تةنانةت كة ليَثرسراوة
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
عةسكةرييةكاني ئةم دوو هيَزة سةريان دةكرد بة ئؤردوطاكانيان ،زؤربةي جار بةشيَوة ناإةزايي توند بةرثةرض دةدرانةوة. سةبارةت بةو هةوألء كؤششة بيَوضانةي خةمخؤراني ثرسي ئاوارة بة بةردةواميي دةياندا بؤ باشتركردني باري طوزةرانء ذيانء اليةني ثةروةردةييء فيَركردنء تةندروستىء.. هتد ،اليةنة بةرثرسة رةسمييةكان خؤيان لة ئاستدا طيَل دةكردو بة ئةنقةست بؤ دريَذةدان بةم بارة نالةبارةيان. رؤلَي ريَكخراوة ناحكومييةكان لة ثرسي ئاوارة ديارة ئةو بارودؤخة ئابوورىء ذيارييةي ئاوارةكاني ثيَدا تيَثةإ دةبوون ،لةدواي سةثاندني دوو طةمارؤي ئابووري ،يةكةم: َ َودةولةتي بةسةر وآلتداو دووةم :حكومةتي ني ناوةندي (رذيَمي ثيَشوو) بةسةر ناوضة رزطاركراوةكاندا ،كاريطةرييةكي زؤري هةبوو لةسةر اليةنة كؤمةآليةتىء سايكؤلؤذىء.. هتد يان ،هةر بؤية ضاالكبوونء كارابووني ريَكخراوة ناحكومييةكان بؤ دريَذكردني دةستي هاوكاريىء يارمةتي بؤ ئاوارةكان كاريَكي ثيَويستء بةثةلة بوو ،طةر بإوانينة سةرجةمي ئةو ضاالكيىء كارانةي لةم بوارةدا بؤ ئاوارة كرا ،شتيَكي ئةوتؤ بةدي ناكةين تةنانةت راستييةكي تاأل لة شيَوازو ئاراستةي كاركردن لةم بوارةدا بةزةقي خؤي دةردةخات كة بريتيية لةم دوو ئاراستةيةي خوارةوة: .1ئاراستةي حيزبـى :حيزبة كوردستانييةكان بةتايبةتي دوو حيزبة سةرةكييةكة دةيانويست بةوثةإي هةوألء تواناوة ،ئةم بوارة وةكو كايةيةكي ضاالكيي كؤمةآليةتيء ئينساني بةتةواوي بؤ خؤيان قؤرخ بكةن ،لةم سياسةتةدا ديارة تا رادةيةكي باش بة بةكارهيَناني كارتي هةإةشةو ضاو لـآ سووركردنةوةء ئازاردان، توانيان كؤنترؤأل بةدةست خؤيانةوة بيَت، هاوكات بؤ خؤيشيان نةيانتواني ضاالكييء كارابوونيَكي جيَي باسء وةكو ثيَويست ثيَشكةش بةو تويَذة فراوانة بكةن ،كة بةدةست ئةو واقيعة َ تالةوة دةيناآلند ،بطرة بووة ئامرازيَك َ خؤدةولةمةندكردني مافياكاني دةسةآلتي بؤ حيزبـي ،كة بةإيَي ريَكخراوة ناحكوميية
َ َودةولةتييةكان يارمةتيء كؤمةكي باشيان ني كؤدةكردةوة ،لةناو خؤياندا ديزة بةدةرخؤنة دةكرا!!. -2ئاراستةي بيَاليةن :لةناو كةساني َ خةلكي رووناكبيرو هؤشياري ئاوارةدا واهةبوو ،كة دةركي طرنطيىء ثيَويستي دةستكردنة كارو ضاالكيي لةم بوارةدا كردبوو، بةآلم كاتيَك هةوألء كؤششةكانيان بةرةو ئةوة دةضوو لةسةر ئةرزي واقيع تةرجةمة بكريَت، رووبةإووي ديواري كؤنكريَتي سانسؤري حيزبيء دةستة مافياكاني دةبؤوةو هةوألء تةقلالكان بة ناكاميي سةر دةنرايةوةء ئةو كارةكتةرة ئاكتيظانة رووبةإووي جؤرةها شيَوازي دذايةتيكردني ناإةواء بـآ بنةما دةبوونةوة ،لةوانة تاوانباركردنيان بة كةسي طومانليَكراوو دةستي اليةني دةرةكيىء ضيء ضيتر!! ،تةنانةت لةناو ئةو كاراكتةرانة كةس وابةستةي حيزبةكانء اليةنطرانيانيشي تيَدابوو ،بةآلم بةهؤي ثشتطيريي لـآ نةكردنيان لةاليةن سةراني مافيا حيزبييةكانةوة دةضوونة خانةي نةيارانء ناحةزان!. بة كورتى حيزبء مافياي دةسةآلتي ناو حيزب ريَطربوون لةوةي ريَكخراوي ناحكوميي ئينتةرناشنالةكان َ َ رؤلي ثيَويست ببينن لؤكاألء لة خزمةت طةياندن بةم تويَذة ،لةكاتيَكدا ئيدارةي حيزبي بةتايبةتي لةدواي َ هةلطيرساني شةإي ناوخؤ (مايسي )1994/بة بيانووي طةمارؤ ضةند سةرةكانء خةريك بوون بة جةنطي يةكتر قإان ،بة دريَذايي ساآلني نةوةدةكاني سةدةي رابردوو ء دةيةي يةكةمي ئةم سةدةية نةيانتواني خزمةتطوزارييةكي لة رادةي طةر لة ثيَويستيش كةمتر بيَت ثيَشكةشيان بكةن. ثرسي ئاوارة لةدواي (ثرؤسةي رزطاريي عَيراق) لةدواي بةرثابووني جةنطي هاوثةيمانان دذ بة رذيَمي ثيَشوو لةناوضووني ،هةردوو حيزبة دةسةآلتدارةكة لة سنووري فةرمانإةواييان كةوتنة هانداني ئاوارة بة مةبةستي طةإانةوة بؤ زيَدو َ مةلبةندي بنةإةتييان بةبـآ بوونء داهيَناني هيض بةرنامةيةكي بؤداإيَذراوي بابةتيانة ،ئاستةنط دروستكردنء زؤرليَكردنيان بؤ جيَهيَشتني شويَني ئاوارةييانء هةإةشةي
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
7
دةركردن لة كارو فةرماني تؤمار نةكردني َ مولك (خانووء زةوى) بة ناويانةوةو..هتد، لةكاتيَكدا ئةو خيَزانة ئاوارانة ماوةيةكي زةمةني بوو لةو شويَنانة بنةو باريَكيان بؤ طوزةرانء ذيان رةخساندبوو ،شيَواندني ئةو بنةو بارة زؤرة دةكةوت لةسةريان لةكاتي طةإانةوة بةتايبةتي كة هيض زةمينةيةك نةإةخسابوو بؤ ئةم مةبةستة لةاليةن ئيدارةي هةردوو حيزبةكةوة ،هةروةكو ئةوةي ميوانيَكي رةزا قورس لة َ مالةكةتدا دةربكةيت ،بةتايبةتي ثاش مةحكومكردنيان بة (خيانةت) لةاليةن بةإيَز (جةالل َ تالةباني) سكرتيَري طشتيي (ي.ن.ك). َ سةرةنجامي ئةم هةلويَستةي هةردوو حيزبي دةسةآلتدار ،دوو ئاراستة لةناو ريزةكاني َ سةريهةلدا ،كة ئةمانةي خوارةوةية: ئاوارةدا .1ئةو ئاوارانةي ئامادةيي طةإانةوةيان ثيشاندا هةر لةطةأل يةكةم رؤذي رزطاركردني شارةكةيان لة ضنطي رذيَمي ديكتاتؤري شؤظيَني سةدام ،بةبـآ طويَدانة ئةو زةرةرو زيانانةي لة سةرةنجامي ئةم بإيار وةرطرتنة تووشيان دةهات ،ديارة ئةمةيش لةخؤيدا هةر قوربانيدانيَكي ديكة بوو لةثيَناوي زيَدي باوو باثيرانيان ،ئةو ليَدوانة ئاماذة بؤ دراوةي بةإيَز مام جةالل كاريطةرييةكي مةعنةويء َ ثالنةريَكي سايكؤلؤذي بوو بؤ فيكريىء زياتر ثيَداطيريىء مكوإبوون لةسةر بإياري طةإانةوةي بةثةلة بةبـآ ضاوةإوانيكردني هيض شتيَكء قةرةبوويةك. ئةم ئاوارانة هةرزوو لةطةأل طةيشتنةوةو شادبوونة بة خاكي بنةإةتييان ،كةوتنة قؤأل لـآ هةل َ َ مالين لة بواري ضاالكيية سياسييء مةدةنىء كؤمةآليةتىء فةرهةنطييةكاندا ،لةماوةيةكي ثيَوانةيي ئيَجطار كةمدا جـآ ثةنجةو قامكيان لةسةر شةقامي كةركوكء شارؤضكةكاني ديكة دةركةوت لةهةموو اليةنيَكةوة ،هةر هةولـي َ َ دلسؤزانةي ئةم ئاوارة بةهيمةتء َ بةهةلويَستانة بوو كةركوكء ئةو شارؤضكانةي ديكة بةرةبةرة بةرطة كوردانة رةسةنةكةي خؤيان ثؤشيوة ،طةرضي لةدواي ضةند َ ساليَك َ كؤمةليَك هؤو هؤكار كة زياتر سةرةنجامي اليةني دةسةآلتي كوردي لة ثاريَزطاكةو حيزبة كوردستانييةكان لـيَي بةرثرسيارن ،بة 8
ناضاريىء نائوميَديىء َ دل إةنجاوييةوة زيَدي باوو باثيرانيان جيَهيَشتء دووبارة ملـى ريَي ئاوارة بوونةوةيان طرتةوةبةر. .2نةطةإاوةكان :ديارة هؤو هؤكاري نةطةإانةوةي ئةم بةشة لة ئاوارةكان زؤرة َ هةلويَست دذ بة تةنانةت هةنديَكيان وةكو سياسةتيي فةرامؤشكردنء ثيَنةزانيني دوو حيزبة دةسةآلتدارةكةو َ دلنيا نةبوون لة دواإؤذي كةركوكء شارؤضكةكاني ديكة، فؤرمي خؤراكةكةشيان لة شارةكاني هةريَمي كوردستانةوة نةطواستةوة. داخوازي طةر لةم ساتانةدا بةضاويَكي وردبينانة لة واقيعي ذيانء طوزةراني ئاوارة طةإاوةكان بإوانين ،زؤر بةسانايي بؤمان دةردةكةويَت لة شارةكةي خؤيشياندا هةر ئاوارةن ،هةمان سياسةتي فةرامؤشء طويَثيَنةدانء ريَز ليَنةطرتن بةردةوامة دةرهةقيان ،زؤربةي ئةو خيَزانانة كة نزيكةي بيست ساأل لةمةوبةر لة ئةنجامي راثةإيني جةماوةرييء كؤإة مليؤنييةكة خانوو حاألء َ ماليان لةدةستدا ،بةهةمان شيَوة لةدواي (ثرؤسةي رزطاريى عيَراق)ء طةإانةوة بةرةو زيَدي بنةإةتييان هةر لة كةالوةو بيناي كؤنء جيَي ناشياو بؤ ذيانء طوزةران دةطوزةريَنن، هيض حيزبيَكي كوردستانىء دةسةآلتي كوردي لة ثاريَزطاكة اليان لـآ ناكاتةوةو كةيسةكةيان بة هةند وةرناطريَت ،ئةمة سةرباري ئةوةي بة بارودؤخيَكي ئةمنى زؤر نالةباردا تيَدةثةإنء سةرةنجامي ئةو كارة تيرؤريستييانة بة دةيانء سةدان شةهيدو بريندارء كةمئةنداميان هةية. ئةوةي ئةمإؤ داخوازيية لةو ئاوارة خؤإاطرو سةربةرزانة خؤإيَكخستنء يةك دةنطييء يةك ريزيية لة دةالقةي ريَكخراوة ناحكوميية َ ثرؤفيشنالةكان ،بةرزكردنةوةي داواكاريىء ثيَداويستييةكانيانة كة مافيَكي سروشتي دةسةآلتي ئاطاداركردنةوةي خؤيانةو كارطيَإيي ثاريَزطاكةو حيزبة كوردستانييةكانة لةو داواكاريىء داخوازييانة ،ضونكة بةثيَي بإواو قةناعةتي ئيَمة ئةمة تاكة ريَطةي زامنة بؤ جيَبةجيَكردني ئةو داواكاريىء داخوازييانة. ***
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
دةرب ارةى ج وآلن ةوةى ك ورد ل ةب ةلَط ةن ام ةكان ى ف ةرةن س ا لةفةرةنسيةوة بؤعةرةبى :د.خاليد عيسا
بةشى سيَيةم
لةعةرةبيةوة بؤكوردى :سةالم عةبدولكةريم
ئةلَقةى ذمارة()11
نويَنةرايةتى فةرةنسا َ لةدةولةتى سوريا هؤبةى سياسى زانيارى ديمةشق لةرؤذى 13ى تشرينى يةكةمى 1926 نهيَنى بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202 بةشى يةكةم ()... طةران لةضياى عةبدولعةزيز: ِ .27 يةكةم(بةريَوةبةرايةتى بةشى ديرؤكى(-)1926/10/13 202 ذمارة زانياريةكان بآلوكراوةى ِ َ هةوالطرى -حةسةكة.)1926/10/1 - َرى بؤناوضةى ضياى عةبدولعةزيز رؤيشتنء الى مةفرةزةيةكى ذةندرمةى بوارى كارطي ِ عيسا سليَمان مانةوة .عيسا سليَمان سةرؤكى بةكارةى ناوضةى ضيايةء لةناوضةى كارا ضادرى َ َ لةطةل 15ضادر لةناوضةى جفرا هةلداوةء 70ضادر لةدةوروبةريداية ،محةمةد سليَمانى براى ضادريان َ هةلداوة. َ لةطةل 90ضادرى تر لةناوضةى سةرؤك هؤزةكانى شةرابين ،بوحةمةدء ئةحمةد حسيَن َ ماكلوجا لةضياى(ضياى عةبدولعةزيز -و.ع)ء شيَخ َ سالةحى سةرؤك خيَلى تفاحين( 40ضادر) لةناوضةى خةزنة ضادريان َ هةلداوة .بةشيَوةيةكى باش ثيَشوازيان لةمةفرةزةكة كرد. .28ميلليةكان: يةكةم(بةريَوةبةرايةتى بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى( -)1926/10/13بةشى ِ َ هةوالطرى -خيرو.)1926/10/1 - هؤزى ميلليةكان ناوضةى كاتين(رؤذهةآلتى طردى حةلةف)يان جيَهيَشتء بؤضياى عةبدولعةزيز ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
9
رؤيشتن .هؤزى عةدوان ناوضةى جرجب كةبيريان جيَهيَشتء بةرةو ضياى عةبدولعةزيز لةوي بةميلليةكان دةطةن. رؤيشتنء َ طةراندنةوةكان: ِ -29 بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/13بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -رقة.)1926/10/2 - َ مةرء بةطويَرةى وةسلى دانةوة( )27سةر ِ بزن ،كةعومةر ئةلعيس لةتوركيا دزى بوى، طةريَنرايةوة .هةروةها بؤسةبرى بةط ِ َ َر ،كة لةاليةن بةوةسلى دانةوة حةوت ليرةى زي ِ نويَنةرى شارى ئورفةوة داواكرابو ،ديسان طةريَنرايةوة .لةبةرامبةريشدا بؤسةبرى بةط ِ سي تفةنطى ئةوةى داواكرابو ليَي ،تفةنطيَكء َ طةرانديةوة. ترى جؤرى مةجيديةى ِ .30ئةلف /دةربارةى مةشعةل ثاشا: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى يةكةم(بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/13بةشى ِ َ هةوالطرى -حةسةكة.)1926/10/1 - هؤزى شةمةرى مةشعةل ثاشا لةنزيك نامليةى شويَنكةوتةى شارة ديَي سوار ضادر َ هةلدةدةن. .31ئةلف /تةمور بةط :بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى ( -)1926/10/13بةشى 10
َ هةوالطرى -سةرى (بةريَوةبةرايةتى يةكةم ِ كانى.)1926/10/2 - تةمورى بةط ،يةكيَك لةنةوةكانى ئيبراهيم ثاشا لةاليةن كةسيَكى ناديارةوة لةكاتذميَر17 حةظدة(ليَرةدا سيستمى كاتذميَرى 24ى ثةيرةوكراوة ،كةرةنطة كاتذميَر 5ى ئيَوارة ِ َ بكات -و.ك) تيرؤركراء تائيَستا ليَكؤلينةوة بةردةوامة. .32بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202 يةكةم بةشى ديرؤكى(-)1926/10/13 َ هةوالطرى -ئةبو كةمال- (بةريَوةبةرايةتى ِ .)1926/10/1 (قةزاى مديات شارةوانى سةرؤكى كورى ،بؤعيَراق ماردين) ئيبراهيمء روشدى ِ دورخرانةوة. .33آلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202 ديرؤكى ( -)1926/10/13بةشى يةكةم َ هةوالطرى -ديَر). (بةريَوةبةرايةتى ِ ثرؤسةى دروستكردنى هةردو ثاسطةى دةرباسيةء عامودا بةشيَوةيةكى باش بةردةوامة. َ -34 هةلويَستى تايفةى ئةرمةنيةكان بةرامبةر بةكورد: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
يةكةم بةشى ديرؤكى(-)1926/10/13 َ حةسةكة- هةوالطرى- (بةريَوةبةرايةتى ِ .)1926/10/1 ثروثاطةندانةى لةدةرةوة ئةو لةئاكامى ِ هةندي تايفةى ئةرمةنى سوريا ،ئامادةن ديَن، َ هاوكارى جوآلنةوةى كورد بكةن. -35كوردانى ثةنابةرى ناوضةكانى سوريا: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/13بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -خيرو.)1926/9/30 - لةو ماوةيةدا تيَبينى نةكراوة هيض دةستدريَذيةك لةباشورى سنورى توركيا- كرابيَتة سةر بةشى باكور .ئةو سوريا سةرؤك هؤزانةى كورد ،كةبريتين لة(عةلى ئةحمةدء نورى عيسا حةمؤ ،عةلى خدرؤ، برايم ئوسمان) ،لةاليةن مةفرةزةى مونديلى لةنيَوان 18ء19ى ئةيلول (ئةيلولى -1926و.ك) لةناوضةى عامودا -دةرباسية دوايان كةوتون، َ لةطةل اليةنطرانياندا بؤ ناوضةكانى هةمويان ثةريونةتةوة .تةنها يةكَيَكيان نةبيَت، توركيا ِ هةندي حةمؤيةء عيسا ى كور نورى كةئةويش َ ِ لةمولكء َ َ َ مالةكانى لةطةل بةشيَك لةاليةنطرانى لةزةويةكانى سوريا لةطوندى ديكة (لةسةر نةخشة نيةء 5كم باشورى رؤذئاواى عامودايةء هى هؤزى دةقوريةكانة) جيَهيَشتوة .لي َ َكؤلينةوة لةم بابةتة دةكريَت .دةسةآلتدارانى توركيا (نةقيب تةلعةت بةطء موالزم روشدى) ئاطادار كرانةوة ،كةئةندامانى ئةو ضةتانةى لةاليةن خؤيانةوة داواكرابونء شويَنيان كةوتبون طةرانةوة .بةآلم تائيَستا توركان مومارةسةى ِ سياسةتيَكى دوفاقى تايبةت بةكوردانى ثةنابةر دةكةن .برايم ئوسمان ،يةكيَك لةسةرؤك هؤزة ثةنابةرةكان ،لةاليةن مةفرةزةي مونديليةوة، دةثةريةوة ،راونرا. كاتيَك بؤ ناوضةكانى توركيا ِ خيَرا ليَى خؤشبونء بؤماردين بةثيَشوازىء طةريَنرايةوة.بةنيسبةت يوسف ريَزى زؤرةوة ِ فةرحيم حةسؤ (عةبدورةحيم -و.ع) سةرؤك هؤزى بؤبالنى ،كةبةماوةيةكى كةم بؤباكورى ثةيرةوكرا .ناوى ثةريةوة ،هةمان شت ِ سنور ِ يوسف حةسؤ لةنَيَو ليستى ئةو كةسانةداية ،كة لةاليةن حكومةتى توركياوة حوكميان بةسةردا َ لةطةل ثرؤتؤكؤلى دراوة(ليست -و.ع)ةكة
حةلةب ،كة لةمانطى ئايارى رابردو(رةنطة مةبةست ئايارى 1926بيَت -و.ك) هاوثيَضة. (يوسف حةسؤ -و.ع) لةاليةكيترى سنورةوة َ بةخؤشحالى(لةاليةن توركانةوة) ثيَشوازى ليَكرا. *** ئةلَقةى ذمارة()12 نويَنةرايةتى فةرةنسا َ لةدةولةتى سوريا هؤبةى سياسى زانيارى ديمةشق لةرؤذى 13ى تشرينى يةكةمى 1926 نهيَنى بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202 بةشى يةكةم ()... َ لةاليةنيَكيترةوة دلنيايى هةية ،كةكاربةدةستى ماردين نامةى بؤزؤربةى سةرؤك هؤزة ثةنابةرةكانى كورد ناردوة ،بؤئةوةى ثابةندى طةرانةوةيان بؤتوركيا بكات ،بؤئةو مةبةستةش ِ َ بةليَنى ئةمانى تةواو (ليَخؤشبون -و.ع)ى طةرانء ثيَداون .لةرؤذهةآلتى نوسةيبين ِ بؤروبةربونةوةى ريء شويَن طرتنةبةرى َ ِ هةرةشةكانى حاجؤ ،دوذمنى سةرسةختى ِ توركان ئةنجام دةدريَت. دواى كوشتنى صاروخا (صاروخان -و.ع) كورة مامى حاجؤ ،محةمةد لةتيف وةك ِ سةرؤكى هؤزى هةظيركى دياريكرا .ئةو كةسايةتية دةوروبةرى 22ى ئةيلول لةاليةن ئةو هةظيركيانةى لةناوضةى توركيا هةنء وةك اليةنطرى شيَخ حاجؤى كؤن ماونةتةوة، كوذرا. توركان وازيان لةدؤزينةوةى ركابةر بؤشيَخ حاجؤ لةنيَو هؤزةكةى هيَنا ،بؤية رويانكردة عةبدولآل َ َ سليَمان لةهؤزى (توركان -و.ع) َ َ ئومةريان .لةذيَر فةرمانياندا عةبدولآل سليَمان بؤضياى باكوك(رؤذهةآلتى نوسةيبين ،ناوضةى طوندةكانى هةظيركى حاجؤ) بةسةرؤكايةتى نزيكةى 100سةد اليةنطر ،كة لةاليةن هيَزة َ ثالثشتى دةكريَن ،رؤيشت. نيزاميةكانةوة َ َ عةبدولآل سليَمان بتوانيَت لةو ناوضةية طرانة
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
11
بيروراى راست ئةوةية ،كةهةمان بميَنَيَتةوة، ِ ضارةنوسى هةبيَت ،كةهةريةكة لةصاروخانء محةمةد لةتيف توشى هاتن. -36ئةلف /س ،دةربارةى ميلليةكان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/13بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -حةسةكة.)1926/10/1 - َ هؤزى ميلليةكان لةهيَلة ئاسنينةكان دوركةوتونةتةوة ،ئةوان لة ميلها ضادريان َ هةلداوة بؤئةوةى سةقامطير بن ،ثَيَويستة بؤ برؤنَ . هةلوَيَستى باكورى ضياى عةبدولعةزيز ِ هةندي ئةفسةرء فةرمانبةرى توركان بةرامبةر َ هؤزى ميلليةكان طوماناوية .ئةفسةرى توركء فةرماندةى مةفرةزةى ويَستطةى سةرى كانى َ لةطةل شةوقى بةط ،ثةيوةندى تيَبينكراوى دةوتري رايطةياندوة، خةليل بةطدا هةية، َ كةئةطةر هاتو دةركةوت نةوةكانى ئيبراهيم بةرَيَزن ،ئةوا دةتوانن لةو طوندانةى ثاشا ِ خؤيان ،كةكةوتونةتة ناوضةكانى توركيا طةنم َ لةحاليَكدا ئةطةر ثيَضةوانةى وةدةست بهيَنن، ئةوةبيَت ،ئةوا(شةوقى -و.ع) بةهةمو جؤرة تاوانيَك تؤمةتباريان دةكات. .37كوردانى َ هةلهاتو: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202 يةكةم بةشى ديرؤكى(-)1926/10/13 َ حةسةكة- هةوالطرى- (بةريَوةبةرايةتى ِ .)1926/10/1 َ هةلهاتو لةدةستى مةفرةزةى كوردانى مونديلى ،بةتايبةت عةلى ئةحمةد ،رةنطة ثةناى بؤتوركيا بردبيَت لةسةر ئامؤذطارىء يارمةتى هؤزى ميلليةكان .لةرؤذانى 26-23ى ئةيلول مةفرةزةيةك لةو ثاسةوانانةى لةنيَوان سةفةحء زركاندا هاتوضؤ دةكةن ،بةريَكةوتن َ دةطةريَن ،ئةو لةطةل مةفرةزةى سةرى كانى ِ مةفرةزةية بةهيض يةكيَك لةثةنابةران نةطةيشت، بةآلم لةسةفةح بةئؤتؤمبيليَك طةيشت، كةمةحمود بةطء يةكيَك لةثياو ماقوآلنى (طين) ،كة لةطوندةكاندا بؤدةستخستنى زانيارى دةطةران. ِ .38ثةيوةنديةكانى فةرةنسا -توركيا لةسةر سنور: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى 12
(بةيَوبةرايةتى ( -)1926/1/13بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -خيرؤ.)1926/9/30 ، تاوةكو ئيَستا ثةيوةندى زؤرباشة. ئةفسةرى ئةيلول 24ى لةرؤذى َ بةريَوةبةرايةتى هةوالطرى لةخيرؤ بؤالى ِ موالزم روشدى بةط رؤيشت ،بؤئةوةى تايبةت بةهةندي كيَشةى جؤراوجؤرء بةتايبةت َ ثةرينةوةى ئةو سةرؤك هؤزانةى، دةربارةى ِ كة لةاليةن مةفرةزةكانمانةوة راوةدونراون، لةناوضةى عامودا -دةرباسية بؤناوضةكانى توركيا ،راوةدونراون ،وتويَذ بكةن .لةرؤذى 29ى ئةيلول هةريةكة لةرائيد تةلعةت بةطء بةريَوةبةرايةتى موالزم روشدىء ئةفسةرى ِ َ هةوالطرى لةخيرؤ سةردانيان كرد .تةلعةت تورة ثيشاندا ،بةهؤى ئةوةى لةاليةن بةط خؤى ِ سةرؤكةكانيةوة سةرزةنشت كرابو ،كة لةسةر ثروثاطةندانةى لةدذى فةرةنسيةكان الى ئةو ِ هؤزى (تةى) كردبوى ،سةركؤنةكرابو. .40بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202 ديرؤكى ( -)1926/10/13بةشى يةكةم َ حةسةكة- هةوالطرى- (بةريَوةبةرايةتى ِ .)1926/10/1 تاوةكو ئيَستا دةرسيم ملكةض نية .كاربةدةستى ئةلعةزيز (خةرثوت) بةكاربةدةستى دياربةكر َ وطؤركرا .دياريكردنى ئةم فةرمانبةرة ئال ِ نويَية تايبةتة بةكيَشةى كورد ،سةرةتايةكى راثةريودا نويء كارا لةبةرامبةر كوردانى َ ِ ثيَكدةهيَنيَت .سياسةتى دانوستان بةشكستيَكى تةواو كؤتايي هات .هيَزة ئاسمانيةكان دةطةنة خةرثوت. *** ئةلَقةى ذمارة()13 نويَنةرايةتى فةرةنسا َ لةدةولةتى سوريا هؤبةى سياسى زانيارى ديمةشق لةرؤذى 13ى تشرينى يةكةمى 1926 نهيَنى بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202 بةشى يةكةم ()...
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
-42مجحيمء توركان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/13بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -رقة.)1926/10/1 ، بةطويَرةى زانياريةكان ،نيَردراوانى ئينطليز َ َ لةطةل هةولدةدةن جيس (هؤزى جيس -و.ع) بؤراثةرينء كوردان لةدذى حكومةتى توركيا ِ هاريكارى هان بدةن .بةيارمةتى نؤكةرانى ئينطليز مجحيم َ بةلَيَنيداوة كؤمةكى هؤزى جيس بكات .ماوةيةكى كورت هؤزى جيس تفةنطء فيشةكيان لةنيَو هؤزةكةياندا دابةشكردوة، عةقيد سوبحى بةط ،فةرماندةى فيرقةى ئورفة كورى موفتى شارى ئورفة بؤال حاجم نارد، ِ بؤئةوةى داواي ليَبكات ،كةريَطرى لةمجحيم بكات ،لةوةى شتيَك لةنيَو خاكى توركيا ئةنجام بدات. دةطةرَيَن، لةسوريا جيس هؤزى َردراوانى ني ِ َ يةكيَكيان لةمستةفا سالةحةوة لةسياال نزيكة، ضةند رؤذيَكى الى مجحيم بةسةر بردوة، ثاشان الى شةوكةت بورسانيش ،لةاليةن ذةندرمةى جوآلوة راوةستيَنراء بؤرقة لةرؤذى 1926/9/30نيَردرا. -43حاجمء مجحيمء توركان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارو 202ديرؤكى ( -)1926/10/13بةشى يةكةم (ئاسايشى حةلةب.)1926/10/9 - بةطويَرةى قسةى يةكيَك لةثياوماقوآلنى ثروثاطةندةيةك لةسةرةتاى ناوضةى حةرانِ ، مانطى تشرينى يةكةم لةتوركيا بآلوبؤوة، ئاماذة بؤئةوة دةكات ،كةحاجم نيةتى هةية جةنطيَكى طةورة لةدذى هؤزى جيس لةقةزاى حةران بةرثا بكات. ِ بي -يةكةم :زانيارى سةربازى دةرةكى: َ توركيا: .44سازدان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/13بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -جةرابلوس). نوسينطةكانى سةربازطرتنى دانيشتوانى تورك زانيويانة ،سةرجةم ثيوانى ناكةمئةندام كةتةمةنيان لةنيَوان (َ )40-20 سالداية ،داوايان ليَدةكرد بؤخزمةتكردنى زانست .هةمان
َ هةوالدةر راى واية كاتيَك لةدياربةكر بوة، خؤى ليستى ئةو كةسة يةدةطانةى ثيَبوة، َ ()40-20ساليدايةء بةم كةتةمةنيان لةنيَوان نزيكانة رادةطةيةنريَت .سةرضاوة(يةكيَك لةدانيشتوانى ثيراجيك). .45طةيشتنى هيَزةكانى توركيا: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202 يةكةم بةشى ديرؤكى(-)1926/10/13 َ رقة- هةوالطرى- (بةريَوةبةرايةتى ِ .)1926/10/1 دةوروبةرى 1926/9/26مةفرةزةى سوارة َ لةطةل (مةبةست هيَزة شةسث سوارة-و.ك)، مةتةرَيَزء تؤث ( 6تؤثى طوند) طةيشتنة ناوضةى حةران) .ئةو حةران-بارابرا (15كم رؤذئاواى ِ ِ َ َ هيَزانة ضال هةلدةكةننء دةوريات بةدريَذايي ريء شويَنانة بؤئةوة دةنيَرن .رةنطة ئةم َ بوبيَت ،كةريَطة بطرن لةهيَرشةكانى مجحيم بؤسةر جيس. .48ملكةضى: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
13
يةكةم
( -)1926/10/13بةشى ديمةشق.)1926/10/12 - ئةلف) ئةم بةيانية12 ،ى تشرينى يةكةم، خستةرو، سةليم فروج لةصحنايا ملكةضى خؤى ِ ضةكةكةشى بةدةوةستةوةدا. بي) سادق ميعمارى جةردةى ناوضةى َ خستةرو ،ضةكةكةشى حةمورة ملكةضى خؤى ِ بةدةوةستةوةدا. .49سةردانى طوندى منين: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/13بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -غوطه.)1926/10/11 - لةكاتى رؤذى 10/9نةقيب كولة سةردانى طزندى منينى كردء بةسةردانى نويَنةرانى طوندةكانيتريش طةيشت لةدةشتى منين. ئةلف) -داواى 100سةد تفةنط لةطوندى منينء 15تفةنطيش لةطوندى هارنة(لةسةر نةخشة :سيركا سرتى) كرا. بي) ثيويستة ضةكء تةقةمةنييةكان لةماوةى َ سي رؤذدا تةسليم بكريَن. َ 3 -58ملكةضكردنةكان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202 يةكةم بةشى ديرؤكى(-)1926/10/13 َ هةوالطرى -صلخد). (بةريَوةبةرايةتى ِ عةبدولغةفار داواى ضاوثيَكةوتنى ئةفسةرى بةريَوةبةرايةتى صلخد دةكات. ِ تؤفيق نةسار كة روخسايَكى ديارى َ ئةفسةرى لةصالة، بو طةراوةى هةل ِ َ َ بةلطةنامةى هةوالطرى بةريَوةبةرايةتى ِ َثةرينى ي ت لةكاتى َدابو، ي ث تعرض)ى (عدم نةطرتن ِ َ لةطةل تابور (رتل) كالة، بةمةركانى رؤذهةآلت لةرؤذى 8ى مانط بؤصلخد هات ،بؤئةوةى ملكةضى خؤى ثيَشكةش بكاتء َ بةليَنيشيدا، َ بةرهةلستيكارى ترى خيَزانةكةى كةئةندامانى دةستطير بكاتء بطريَت. -68جةنطةكان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 202ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى ( -)1926/10/13بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -حةسةكة.)1926/10/1 - شةركةرةكان ،كة لةاليةن دهام ئةلف-/ ِ هاديةوة ئامادةكرابو ،لةرؤذى 27ى ئةيلول شةركةرةكان دةرضونء رويانكردة عيَراق. ِ 14
(ئاسايشى
ثيَكهاتبو لة 500ضةكدارى هؤزى سبعة كورى مدالد بةرةو ضياى بةفةرماندةيةتى ِ دةروات. عةبدولعةزيزء خاثور ِ َ هةوالطرى -رقة- (بةريَوةبةرايةتى بي-/ َ ِ .)1926/10/1 لةبةرةبةيانى رؤذى 1926/10/10ئاماذة بؤشةركةرانى هؤزى شةمةر (ليَرةدا كرا ِ َ شةركةر ديَت- َك ي كؤمةل بةماناى كةر شةر ِ ِ لةثةرينطةى هادى دهام بةفةرماندةيةتى و.ع) ِ شمينة(15كم رؤذهةآلتى رقة) .بؤطرتنيان فرؤكةء مةفرةزةى ذةندرمة دةرضون. ِ لةثةرينطةى شمينة هيَرشكراية سةر ئةم ِ شةركةرانة ،كة لة 2000دو هةزار سوارة ثيَكهاتبو. ِ لةكوشتار(شةركةرةكان- َر ي كاتذم دو دواى ِ بةبي دةستكةوت بةزين 10 ،كةسيان و.ع) َ ليَكوذراء 17شيان بريندار بو .لةئيَمة يةك ذةندرمة كوذراء يةكيَكيشمان بيَسةرو شويَن بو .هةروةها ئةفسةرى ريزى فةرةنسىء فةرماندةى فةسيلةكة بةسوكى بريندار بو3 ، سي ضةكداريش كوذرا. َ َ هةوالطرى -رقة- (بةريَوةبةرايةتى جيم/ ِ .)1926/10/1 شةركةرةكان لةرؤذى يةكى تشرينى يةكةم، ِ لةخيَ َلى راشدى تائي هيَرشيان كردة سةر هؤزى جبورء 50وشتريان لةنزيك طردى تابان بةتاآلنى طرت .هؤزى جبور توانيان َرنةوة جطة لةيةك وشتر. تاآلنيةكة بطي ِ َ (بةريَوةبةرايةتى هةوالطرى -رقة- دال-/ ِ .)1926/10/2 شةركةرةكان لة رؤذى 1926/9/29بة ِ َ لةطةل ثاسطةى َثةرينء ي ت بوشةرى ينطةى ثةر ِ ِ مادان تةقةيان لةيةكتر كردء لةدواى ئةوة شةركةران بةرةو بيابان رايانكردء يةكيَك لة ِ ئةلبو َ سالةحيان بةكوذراوى جيَهيَشت ،لةطةلَ هةندي كيس. سي براذعء َ َ بةريَوةبةرايةتى سةرؤكى مورتية، رائيد ِ َ َ دةولةتى سورياء ضياى هةوالطرى لةهةردو دروز. ئيمزا ***
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ئةلَقةى ذمارة()14
نويَنةرايةتى فةرةنسا َ لةدةولةتى سوريا هؤبةى سياسى زانيارى ديمةشق لةرؤذى 15ى تشرينى يةكةمى 1926 نهيَنى بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203 بةشى يةكةم الثةرةيةك لةبارودؤخى طشتى ِ ئةلف) -دةرةوة ئةلف) -يةكةم :زانيارى سياسةتى دةرةوة: توركيا جوآلنةوةى كورد :زانياريةكانى ديَر جةخت لةزانياريةكانى حةلةب تايبةت بةدةستثيَكردنةوةى جوآلنةوةى كورد لة دةرسيم دةكاتةوة .هةروةها زانياريةكة جةخت لةسةر تواناى سةرؤكى كورد سمكو لةمانةوةى لةوان دةكاتةوة. ثروثاطةندةيةى دذى مستةفا كةمال :ئةو ِ لةنيَو ريزةكانى سوثا لةدذى سةرؤك كؤمارى توركيا بآلوبؤتةوة ،لةاليةن كازم قةرة بةكرةوة ريَكخراوة .ميرى بةيارمةتى ثروثاطةندةى دذ فةرمانبةرة دؤستةكانى ِ لةوآلتدا بآلودةكاتةوة. َ نوي نزيكبونةوةى توركيا -بةريتانيا: هةواليَكى َ لةديَرةوة باس لةوة دةكات ،كةنزيكبونةوةيةكى (توركيا -بةريتانيا -و.ع) هةيةء رةنطة دذى روسيا ئاراستة بيَت. َ َ كةبؤموسل هةوالدةرى ئينطليزى ئاندريَس، بانطكرا ،سنجارى جيَهيَشت. ()... ئةلف) -يةكةم -زانيارى سياسةتى دةرةوة: توركيا: -1جوآلنةوةى كورد: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى -1926/10/15بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -خيرو.)1926/10/6 - َ ئةلف) -هةوالدةران ئاماذة بؤئةوة دةكةن، كةراثةرينى كوردان لةدةرسيم دةستيثيَكردوة. ِ هةورةها جوالنةوةى طرنطى هيَزةكانى توركيا بةرةو ئةو ناوضةية هةية.
بي) (ئاسايشى حةلةب.)1926/10/11 - َ رةنطة سمكؤ لةماوةيةكى نزيكةوة يارمةتى لة ئيَرانةوة ثيَطةيشتبيَت .رةنطة لةكاتى شكستى ئيَران بؤسةر وان ناوضةى دةرياضةى ئةرضايةء خوشابء ئاشكانى لةباكورى َ جؤلةميَرط داطير كردبيَت .لةناوضةى باكورى- رؤذهةآلتى دياربةكر ،ضةكدارى كوردى خؤى ريَكدةخاتةوة لةدةوروبةرى ليجةء كويَرنيك. َ هةوالطرى-باب). (بةرَيَوةبةرايةتى جيم)- ِ َ شةركردن لةطةل حكومةتى لةثيَناوى ِ توركيا لةضياكانى باكورى عةنتاب دو طروث ضةكدار دروستبون ،يةكيكيان ئةبوزةر ئاغاء دوةم بةفةرماندةيةتى ذاندارم عومةر، كةهةريةكيَكيان لة 30-20ثياو ثيَكهاتوة. هةردوكيان هيَرشدةكةنة سةر ثاسطةء ناوةندةكانى ذةندرمةء هةمو رؤذيَكيش ذمارةيان زؤر دةبيَت .سةرؤكى ئةو دو طروثة ضةكدارةش كوردن. .5بازرطانى لةتوركيا: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى -1926/10/15بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -حةسةكة.)1926/10/8 - بةطويَرةى ذمارةيةك لةو بازرطانانةى لةتوركياوة هاتون ،بازرطانى لةماردين، هةروةك دؤخى بازرطانى لةدياربةكر بةرةو دةروات .نةعةرةبء نةكورد مردنء لةناوضون ِ بؤكرينى خواردنء ثيتاك بؤئةو شارة ناويَرن ِ دةتوانري ئةوان تةنها بةهؤى هةوالَ برؤن. َ ِ ليَدانيَكى ئاسانةوة رايان بطرن .بازرطانانى ماردين زؤر جياواز لةبرا بازرطانةكانيان لةسوريا لةخؤشطوزةرانيدان بةدريَذايي هيَ َلى ئاسنين. عيَراق: -7ئةلف /ئاندريَس: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203ديرؤكى يةكةم(بةرَيَوةبةرايةتى -1926/10/15بةشى ِ َ هةوالطرى -حةسةكة.)1926/10/8 - َ هةوالطرى ئينطليز بةسةر هؤزةكانى ئاندريَس، سورياوة لةجةزيرةى باآل ،ماوةى ضةند َ موسل جيَهيَشتوة، رؤذيَكة ،شةنطالى بةرةو َ بةريَوةبةرايةتى هةوالطرى بةشيَوةيةك لةاليةن ِ بةريتانياوة بانطكراوة.
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
15
.22كوردانى ثةنابةر لةسوريا: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى -1926/10/15بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -خيرو). نويَنةرى ليذنةكانى كود لةدةرسيم ،د.ئةحمةد كةبةطةرانيَك لةناوضةى باكور سةبرى، ِ هةستاوةء هةردو سةرؤك كوردى ثةنابةر لةدوكر الى ضيتية حاجؤء ئةمين ئاغا ،هاتون َ هةوالطرى بةريَوةبةرايةتى بؤالى ئةفسةرى ِ َ لةخيرو ،دو داوايان ئاراستةى جةنرال بيلوت نويَنةرى مفةوةزى سامى لةحةلةب كردء داواى ثشتطيرى فةرةنسا دةكةن لةجوآلنةوةى سةربةخؤخوازى كورد. *** ئةلَقةى ذمارة()15 نويَنةرايةتى فةرةنسا َ لةدةولةتى سوريا هؤبةى سياسى زانيارى ديمةشق لةرؤذى 15ى تشرينى يةكةمى 1926 نهيَنى بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203 بةشى يةكةم ()... -23تيرؤركردنى تةمور بةط ئال ئيبراهيم ثاشا: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203ديرؤكى (بةرَيَوةبةرايةتى -1926/10/15بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -حةسةكة.)1926/10/8 - بروايان )1هةنديَك لة دانيشتوانى سةريكانى ِ واية ،كةتوركان دةستيان لةتيرؤكردنى تةمور بةطدا هةية .بةشيَوةيةكى سروشتى هةمو هؤزى َرانةوةية باسدةكةن .نةتوانراوة ججان ئةو طي ِ نوي وةدةستبهيَنريَت ،كةئاماذة هيض زانياريةكى َ براستىء دروستى ئةو تؤمةتباركردنانة بكات. -)2تةمور بةطى براى مةحمود بةطى سةرؤكى هؤزى ميلليةكان ،لةرؤذى يةكى تشرينى يةكةم لةسةرى كانى نزيك َ مالى خةليل بةطى براى تيرؤركرا ،بةشيَوةيةك بةطوللةى دةمانضة كةلةنزيكةوة ثيَوةى نراوة ،كوذراوة .يةكسةر ميلليةكان هؤزى ججان بةكوشتنى يةكيَك 16
لةسةرؤكةكانيان تؤمةتبار دةكةن ،رةنطة لةوةدا لةسةر هةق بن .ئةو لي َ َكؤلينةوةيةى ،كة لةاليةن دةسةآلتدارانى ناوخؤوة ئةنجامدراوة، ريَطةيداوة بةحةوت كةسى هؤزى ججان، كةراطيراون .بةآلم هيض َ بةلطةيةكى يةكالكةرةوة نية ،كةريَطة بةسةركؤنةكردنى بكوذ بكات، ثيَويستة ثيَشبينى ئةوة بكرَيَت ،كةميلليةكان بةبي َ يةكي: تؤلةسةندنةوة كوشتنى ميلليةكان َ َ لةنةوةكانى ئيبراهيم ثاشا واز ليَنةهيَنن .رقء كينةى كؤن لةنيَوان هؤزى ميلليء ججاندا َ مةحالة بتوانين بةم نزيكانة دةركةوتةوة، خؤمان لةبةردةم هيَرشى طشتى ميلليةكان بؤسةرى كانىء سفح ببينينةوة. سليَمان بةطى سةرؤك هؤزى ججان دردؤنطة لةسفح .لةاليةن ئةفسةرى زؤر ِ سةردانى حةسةكةوة بةريَوةبةرايةتى ِ مةحمود بةطى سةرؤك هؤزى ميلليةكان كرا، مةحمود بةط َ بةليَنيدا هيض كاريَك نةكات، كةببيَتة هؤى تيَكدانى ئاسايش .راشيطةياند َ تؤلةسةندنةوةى كوشتنى براكةى كةكارى َ بؤدةسةآلتدارانى فةرةنسا جيَدةهيَليَت .تةنها بريار لةسةر َ بةليَنةكانى مةحمود بةطمان ئايندة ِ بؤدةدات. َ هةوالطرى ديَر :لةطةلَ بةريَوةبةرايةتى تيَبينى ِ مةحمود بةط يةكيَك ،كةزؤر نةرمء نيانى دةكري َ بليَين لةنيَوان كوردانى جةزيرةدا هةية، َ لةهاوريَيانى فةرةنساية. ئةو يةكيَك ِ َ .24ثةيوةندى لةطةل توركان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى -1926/10/15بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -خيرو.)1926/10/4 - َ هةوالطرى خيرو بةريَوةبةرايةتى ئةفسةرى ِ َ لةرؤذى 4ى تشرينى يةكةم لةطةل ئةفسةرى توركان لةنوسةيبين كؤبوةوة. -25روداوى ويَستطةى سةرى كانى. بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203ديرؤكى (بةرَيَوةبةرايةتى -1926/10/15بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -حةسةكة.)1926/10/8 - يةكةمى تشرينى ثيَنجى لةرؤذى َ رابردو(ئيَستا -و.ع) ،ثالنةر (ليَرةدا رةنطة ئةميندارى سندوق بيَت- مةبةست: و.ع) ثورنشون لةدةرباسيةوة بؤ حةلةب
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
بةشةمةندؤفيَرى ريَكوثيَك طةشتي كردبيَت، لةاليةن هاوآلتيةكى مةدةنى توركةوة كة لة هةرةشةى كوشتنى دؤخى سةرخؤشيدابوة، ِ ليَكراوة .بؤية هاوآلتية توركةكة راطيراء بؤماردين رةوانة كرايةوة. بي) -يةكةم -زانيارى سةربازى دةرةوة: َ توركيا: .29خؤئامادةكردنء سازدان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203ديرؤكى (بةرَيَوةبةرايةتى -1926/10/15بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -حةلةب.)1926/10/11 - /1لةسيزاريةء ئولوقشلة سةربازان لةطروثةكانى 1320تا 1325ئامادةكرانء ئةم طواستنةوةيةش بةرةو كوردستان ئاراستة دةكريَت .لةئورفة طروثى ( 1320لةتةمةنى 23 َ سال) لةاليةن ذةندرمةوة ئامادةكرا .الوان، كةزؤربةيان لةكوردان بون بؤئةدةنة نيَردران. َ جةنرال ،فةرماندةى سوثاى /2بةفةرمانى حةوتةم لةدياربةكرء ئةفسةرء سةربازانى كورد ،يان ئةوانةيان نزيكى كوردن ،لةو هيَزانةى لةثرؤسةكاندا بةشدارن ،كشيَنرانةوةء لةريَطةى هيَ َلى ئاسنينةوة بؤكيالرء قؤنيةء ِ كوتاحيا نيَردران. .30طواستنةوةكانى هيَزةكانى توركيا: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203ديرؤكى (بةرَيَوةبةرايةتى -1926/10/15بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -حةسةكة.)1926/10/8 - /1ماوةيةكى نزيكة ،هيَزةكانى ناوضةى دياربةرك بةرةو دةسيم ئاراستة دةكريَن. (سةرضاوة :هاوآلتيةكى توركى َ هةلهاتو). (/2ئاسايشى رقة.)1926/10/5 - لةرؤذى 1926/9/29ء لةكاتذميَر 14,30 شةمةندؤفيَريَك لةهيَزى سوارةى تورك ،كة ثيَكهاتبو لةنزيكةى 300ثياوى ضةكدارء 300 ضةكدارء 6مةتةريَزء 12ف.مء سةيارةيةكى ثيتاك بةويَستطةى طردى سثى بةئاراستةى َثةرى( -لةاليةن سوثاى طردى ماردين تي ِ سثيةوة جةخت لةمة كرايةوة) .لةرؤذى ،1926/9/30عةقيد سةبرى بةط ،فةرماندةى بةهاوريَيةتى ذماةيةك ئةفسةرى طروثى ئورفة ِ سوارة بةشةمةندؤفيَر سةرى كانيان بةرةو ثيران شار جيَهيَشت .لةسةريةتى دواى
بطةريَتةوة. جيَبةجيَكردنى ثشكنينةكة لةئورفة ِ -38جةنطةكان: بآلوكراوةى زانياريةكان ذمارة 203ديرؤكى (بةريَوةبةرايةتى -1926/10/15بةشى يةكةم ِ َ هةوالطرى -رقة.)1926/10/5 - َ -/1 هةلمةتيَكى بةهيَز ،كةثيَكهاتوة لةزياتر لة 2000ضةكدار لةهؤزى شةمةرى دهام بةهاوكارى هؤزةكانى هادىء مةشعةل، جبورء عةقيدات ،لةبةرةبةينى رؤذى 2ى لةثةريَنطةى شاميةوة تشرينى يةكةم بليَخيان ِ لةشةركردن بةنيةتي:ى ئاشكرا َثةراند. َ ِ تي ِ كورى حاجم لةعنزةء بؤتاآلنكردنى دحامى ِ شارى رقةء مدين (دحام -و.ع) بالخوة شةمةر ماوةى ضةندين َ سالة. فرؤكةء بةيارمةتى دةستيَوةردانى خيَراي ِ ثيَكهاتةكانى ف.م ،لةبةشى ليواى بيانى كةسوارى ئؤتؤمبيل بون بؤيارمةتيدانى ذةندرمةء ثاسةوانة هاتوضؤكةرةكانء ئةو ثشتيوانانةى لةرقةوة هاتبون يان لةهؤزة نيمضة جيَطيرةكانى شةركةران ناضار ناوضة نزيكةكانةوة بيَت، ِ بون بةرةو رؤذهةآلت لةئيَوارةى رؤذى شةريَكى قورس رابكةن ،دواى دوةم دواى ِ ئةوةى خواردنء ئاويان جيَهيَشتبو .زيانةكان بةدةوربةرى بيست كوذراوء ذمارةيةكى َ دةخةمةليَنريَت .لةاليةنى ئيَمةوة طةورة بريندار فرؤكةش لةكةرتى يةك كوذراء دو لةذةندرمة ِ رقةوة ،كةهاتبوة ناو شةش طوللةى ثيَوةنرا. ()... َ (بةريَوةبةرايةتى هةوالطرى -حةسةكة- /3 ِ َ ديَر- هةوالطرى- بةريَوةبةرايةتى ء ِ .)1926/10/8 َ ضةكدارانى دهام هادى ،كة لةاليةن هيَلى ئاسمانيةوة شويَنيان كةوتبونء ئاشكرا كرابون، ثةرينةوةء لةرءذى 5تشرينى يةكةم لةخاثور ِ شةركةران طةيشتنةوة بةضادرةكانيان. ِ فةرماندةى كةتيبة (رائيد -و.ع) مورتية. َ هةوالطرى لةهةردو بةريَوةبةرايةتى سةرؤكى ِ َ دةولةتى سورياء ضياى دروز. ئيمزا
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
*** 17
فيدراليزم لةسيستةمي سياسي دا بةشي يةكةم ثَيشةكي
د .ساالر باسيرة
18
فيدراليزم يةكيَكة لةشيوازي سيستةمة سياسيةكان و شيوازيكيشة بؤ فةرمانرةوايي دةولةت وكؤمةل .هةرضةندة ثيادةكردني ئةم سيستةمة بيَكيَشة نية لةرؤذطاري ئةمرؤدا بةتايبةت ئةوةي ثةيوةندي بةضؤنيتي دابةشكردني دةسةالتةكان هةبيَت لةنيوان حكومةتي فيدرال وهةريمي فيدرال ،هةروةها لةبارةي دابةشكردني سامانة سروشتيةكان لةنيوانياندا،بةالم ئةم سيستةمة لةزؤريَك لةدةولةتاني جيهان دةكري .هةربؤية تويذةر لةم تويذينةوةيةدا هةول ئةدات ثيادة َ بةوةالمدانةوةي ئةو ثرسيارة ئايا فيدراليزم ئالتةرناتيظيكي سياسية بؤ ديموكراسي وسةقامطيري لةعيراقدا؟ بؤ دةولةتانيَك وكؤمةلطايةكي ثلوراليزمي وةك عيَراق وئيَران ثيادةكردني ئةم شيوازي سيستةمة سياسية سةرةراي كيشةو بةربةستةكان بةالم بةطونجاو دةبينم .ئةم سيستةمة لةسالي 1991يةكاليةنة لةاليةن هةريمي كوردستان ئاماذة ثيدرا. لةسالي 2003دواي روخاني رذيمي بةعس لةدةستوري عيراق دا بةشيوةيةكي فةرمي ضةسثينرا .هةر ليرةدا ثيويست بووة باس لةوة بكةم كة كؤثي كردني سيستةمي سياسي والتيَك بؤ يةكيَكي تر دةقاودةق نةطونجاوةو ثيَويستة لةطةل بارودؤخي سياسي وكؤمةاليةتي وئابوري وكةلتوري ئةو والتة خؤيدا طةشة بكات. زاراوةو ضةمكي فيدراليزم فيدراليزم وشةيةكي التينيةو بةواتاي ( )foedusيةكبوون (االئتحاد) ديَت ولةبنةرةتدا ثرةنسيثيَكي ريَكخراوةيية كةيةكةكان (هةريمةكان) بةرثرسياريَتيةكي خؤيان هةية بةالم ضوونةتة ناو سةرجةميَكةوة .هةر لةم وشةيةوة زاراوةي كؤني (فيدراسيا) لةرؤمي كؤن بةواتاي (يةكطرتني ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
هاوثةيمانان) وةرطيراوة « .سيستةمي فيدرالي ريكخستنيَكي رامياري ودةستوري ناوخؤيي ليَكدراوة كة بةو ثيَية دةولةتاني ئةندام يان هةريَمةكان ملكةضي دةولةتي فيدرالي دةبن». .هةريَمةكان مافي ضارةي خؤنوسينيان هةية لةضوارضيَوةي دةسةالتةكةياندا بؤ نمونة ثةروةردةو هيَزي ثؤليس وئاسايش...تاد. بةواتاي ثيَكةوة طريَداني ضةند دةولةتيَكيش ديَت بؤ دةولةتيَكي سةرجةم (االتحاد) .دةولةتي سةرجةم (االتحاد) بؤ هةموو ئةو شتانة بةرثرسة كة لةبةرذةوةندي طةلدا بةئيتحاديكي فيدرالي دةبيَت ريكبخريَن .بوارةكانيتر هةريمةكان ئةنجامي ئةدةن» .فيدراليزم بةواتاي بةشداري سياسي وكؤمةاليةتي وئابوري ديَت لةدةسةالتدا ،ئةمةش لةريَطاي ثةيوةستيَكي ئارةزومةندانةي نيَوان نةتةوةو طةل وميللةتان ،يان ثيَكهاتة مرؤييةكاني سةر بةرةضةلةكي نةتةوةيي ورةطةزي جياجيا ،يان ضةند زمان يان ضةند ئاين يان ضةند كةلتوريَكي جياجيادا ،ئةمةش لةنيَو سيستةميَكي يةكيَتيدا كةقةوارة لةيةكترجياجياكان لةيةك دةولةتدا يان لةيةك سيستةمي سياسيدا يةكبخات لةطةل هيَشتنةوةي قةوارة يةكطرتوةكان بةناسنامةي تايبةت بةخؤيانةوة لةرووي ثيَكهاتةي كؤمةاليةتي وسنوري جوطرافي وزمان وكةلتورو ئاينةوة لةتةك بةشداري ودروستكردني لةدارشتن كاريطةريان سياسةت وبريارةكان وقانونةكاني فيدرالي وخؤجيَي ،لةطةل ثابةند بوون بة ثيَرةوكردنيان بةطويَرةي ثرةنسيثي بريارداني ئارةزومةندانةو ثرةنسيثي ريككةوتن لةسةر دابةشكردني دةسةالتةكان ودةسترؤيشتنةكان (الصالحيات) وئةركةكان (الوظائف) بؤ دةستةبةركردني بةرذةوةندية هاوبةشةكان و بؤ ثاراستني قةوارةي يةكَيتيةكة. لةثيَناسةيةكي تردا فيدراليزم سيستةميَكي قانونية لةسةر بنضينةي ضةند ريَسايةكي دةستوري روون دامةزراوة،كةذياني هاوبةش بؤ نةتةوةو ئاين ومةزهةب واليةنة جياجياكان هاوبةش لةضوارضيَوةي يةك دةولةتدا دابين دةكات ،كةدامةزراوة دةستوريةكان لةدةولةتي قانوندا بةريَوةيان دةبةن» .بةثيي بؤضووني
الكافي عبدالرحمن حياوي فيدراليةت جؤريكة لة بةشداري دةولةتةكان ثيكديت يان دادةمةزريت لةضةند دةولةتيك بةثيي دةستور،طشت ثاشةكشي دةكةن ئةنداماني بةشداربوو (تنازل) َ لةسةروةري دةرةكي وبةشيك لةاليةنةكاني ثةيوةندي بةسةروةري ناوخؤوة هةية كة لةبةرذةوةندي ئةو يةكة سياسيةداية كةثيكي دينن (ثيكديت) وثيي دةوتري يةكيتي فيدرالي . دةكري كةواتة بؤ زياتر تيَطةيشتن لةم ضةمكة َ بوتريَت فيدراليزم سيستةمي يةكيتيةكي دةتواني لةنيَوان دوو كةرت ناوةندي سياسية َ يان دوو هةريَم ،يان كؤمةلة كةرت وهةريَميَكدا َني ،بةشيَوةيةك كةكةسيَتي دةولةتيي دامةزري َ هةر بؤ حكومةتي ناوةندي دةبيَت لةطةل ثاراستني بريَك لةسةربةخؤيي ناوخؤيي بؤ هةريةك لةيةكة ثيَكهيَنةرةكاني يةكيَتي فيدرالي. هةريَم يان وياليةتة ثيَكهيَنةرةكاني دةولةتي فيدرالي بةيةكةي دةستوري دادةنريَن ،نةك يةكةي كارطيَري ،ليَرةدا نمونةي ثاريَزطاكان لةدةولةتي يةكطرتودا» .ثيَضةوانةي فيدراليزم بريتية لةدةسةالتي ناوةندي دةولةتي يةكطرتوو َدةوتري .ئيتر كةدةولةتي ناوةنديشي ثي َ سيستةمةكة بةر هةر ثيناسةيةكي دةسةالت بكةويَت (ئاوتؤكراسي،تؤتاليتاريزم )...بةالم سروشتيكي سةنتراليزمي هةية. فيدراليزم وةك سيستةميكي سياسي و كؤمةاليةتي هةرضةندة فيدراليزم يان يةكيتي فيدرالي بةتةنيا بنضينةيةكي سياسي نية بةلكو ئابوري دةكري بةالم وكؤمةاليةتي وكةلتوريشة َ بوتري فيدراليزم وةك سيستةميَكي سياسي َ (هةر ضةندة جياوازي مامةلة كردن هةية ثيَوةي) ئةمرؤكة لةاليةن نزيكةي 40%ي دانيشتواني سةر رووي زةوي كةدةكاتة دةكري .لةسةدةي 18و 22دةولةت ثيادة َ 19ئةم مؤديَلة خزمةتي كؤمةالني ئةوروثي وئةمريكايي كرد لةضارةسةري قةيرانة كؤمةاليةتي وئابوريةكاندا .سيستةمي فيدراليزم لةزؤريك لة والتاني جيهاندا وةك لةئةلمانيا، سويسراو وياليةتة يةكطرتوةكاني ئةمريكا بوة هؤي سةقامطيري وديموكراسيةت .بةالم ئةم سيستةمة سياسية لةطشت شويَنةكان
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
19
وةك يةك سةركةوتو نةبووة .ئةم سيستةمة سياسية لةنيجيريا بةكردةوة شكستي هيَناو دواي 10سال ثراكتيزة كردن ()1970-1960 (دواي سةربةخؤيي ئةم والتة لةسالي )1960 لةئةنجامي ناكؤكي وثيَكدادان وتيَكهةلضوونة نةتةوةييةكان تيَكضوو وة بوة هؤي كوذراني ثتر لة 2مليؤن مرؤظ .لةهندستان دواي 50سال هةر ضةندة سةركةوتني ريَذةيي بةدةست هيَناوة بةالم هةتا ئةمرؤكة نةيتوانيوة كيشة نةتةوةيي وزماني وكةلتوري وئاينيةكان سةركةوتوانة ضارةسةر بكات. لةيؤطؤسالظياي ثيَشوو دواي مردني مارشال تيتؤو هةلوةشانةوةي يةكيةتي سؤظيةت سيستةمي فيدرالي لةم دةولةتةدا دواي زياتر لة 20سال لةبةر يةك هةلوةشايةوةو ئةم والتة بةهؤي جةنط وشةروشؤري خويَناوي ئايني ونةتةوةييةوة بةش بةش و ويَران بوو. لةريزي والتاني هةروةها لةكةنةداو بةلجيكا كة ِ ثيشكةوتوي جيهان دةذميَردريَن مؤديَلي فيدراليزم تيَياندا توشي جؤريك لةقةيران وشكستخواردوو بووة . فيدراليزم لةسيستةمي سياسيدا بي «مرؤظ ناتوانيَت باس لةسياسةت بكات َ ئةوةي باس لةسيستةم نةكات كة هةمووي لةسةر ئةم ،بةواتا سيستةم دامةزراوة .بؤ نمونة ئةلمانيا سيستةمي ثةرلةماني كؤماري فيدرالي ثيادة دةكات .لةسيستةمي ثةرلةمانيدا دانيشتوان هةر ضوار سال جاريك ئةو حيزب وكانديدانة هةلدةبذيَرن كةدةبيَت نويَنةرايةتي بةرذةوةنديةكاني ئةمان بن لةثةرلةماندا .بةالم جطة لةم ثيكهاتة سياسية لةهةمان كاتدا دةولةتة فيدراليةكة خاوةني ضةندين هةريَمي جياوازةو بةثيَي سيستةميَكي طونجاوي فيدرالي كاردةكات وهاوالتيان هةر ضوار سال جاريك ثةرلةماني هةريميش هةلدةبذيرن .ئةلمانيا بةسةر شازدة هةريَمي فيدرالي دابةش كراوة .هةموو يةكيَك سي دةزطا طرنطةكةي لةم هةريَمانة خاوةني َ والتن كةبريتين لة(ثةرلةمان ،حكومةت، دادوةري) كةئةرك وكاري طونجاو دةطرنة خؤ لةبوارة جياوازةكاندا .لةناو شارةكانيشدا دةوتري شيَوازيَك لةثةرلةمان هةن كةثيَيان َ ئةنجومةني شار (ئةنجومةني ثاريزطا) ،ئيتر 20
بةهةر ناويَكي ترةوة بيَت بةو ثرةنسيثةي كة بريارةكان ناناوةندين وئةمةش ئاراستةيةكي فيدراليزمة.دةولةت لةسيستةمي ئيتحادي فيدرالدا دةتوانيَت هةنديَك لةدةسةالتةكاني بي رةزامةندي هةريَمةكان خؤي لةدةولةتدا َ لةبوارةكاني بةتايبةت بةريَت بةريَوة سياسةتي دةرةوةو دارايي .بؤ نمونة بؤ بةنيَودةولةتي كردني مةرزيَك لةهةريَميَكدا ثيَويستي بةرةزامةندي حكومةتي ئيتحاد هةية .ئةم نمونةية سروشتي كيَشةكان وثرةنسيثي فيدراليزم لةنيَوان حكومةتي فيدرال وهةريَمي فيدرالي نيشان ئةدات .فيدراليزم هةميشة بةر كاريطةريي كيَشةو ناكؤكيةكاني ثةيوةنديةكاني نيَوان دةولةتي سةرجةم ويةكةكاني دةولةتداية (دةولةتي فيدرال وهةريَمةكان) كة دوور نية بةرةو مةركةزيةت يان نامةركةزيةتي زؤرتر بروات .بةالم مةرجيَكي نةهي ليَنةكراو بؤ فيدراليزم بريتية لةيةكساني هةموو هةريَمةكان. لةدةولةتي ئيتحادي فيدرال ئةركةكاني دةولةت لةنيوان ئيتحاد وهةريمةكاندا وا دابةش كراوة كةهةردوو اليةنة سياسيةكان بؤ ئةركة طونجاوةكان خؤيان بةرثرسن .ئاوتؤنؤمي هةريَمةكان لةسيستةمي فيدراليدا لةوةدا خؤي دةنويَنيَت كة هةريَمةكاني ئيتحاد خاوةني شةرعيةت وماف ودةسةالتي خؤيانن (دياري كردني بةثيَي دةستور) .هةموو هةريَميَك دةستوريَكي هةريَميي خؤي هةيةو بةم شيَوةية دامودةزطاي سياسي سةربةخؤي هةية بؤ راثةراندن وياسادانان ودادوةري. هةريَمةكان مافي ضارةي خؤنوسينيان هةية لةضوارضيَوةي دةسةالتةكةياندا بؤ نمونة ثةروةردةو هيَزي ثؤليس وئاسايش .ناوةند كار لة زؤريَك لة ياساكان دةكات وهةريَمةكان جيَبةجيَيان دةكةن .بةم شيَوةية دةسةالتةكان لةنيَوان ئيتحاد وهةريَمةكاندا دابةش دةكريَت وجياوازي دةكريَت لةنيَوان ئةركةكاني هةردوالدا .ئةطةر عيَراق بةنمونة بهيَنينةوة ئةوا بةثيَي دةستوري عيَراق دةولةتي ئيتحاد ئةم توانا ناوةنديانةي ثيَدراوة« :نةخشةكيَشاني سياسةتي دةرةوةو نويَنةرايةتي دبلؤماسي ودانوستاندني ثةيوةست بةريَكةوتن و ثةيماننامة نيَودةولةتيةكان وسياسةتي قةرز
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
وةرطرتن وئيمزاكردني طريَبةست ورةسم كردني سياسةتي ئابوري وبازرطاني دةرةوةي ثةيوةست بةسةروةرياتي ،دانان وجيَبةجيَكردني سياسةتي ئاسايشي نيشتماني بؤ مةبةستي دابينكردني ثاراستن ودةستةبةركردني ئارامي وئاسايشي سةرسنورةكاني عيَراق وبةرطري ليَكردنيان .نةخشةكيَشاني سياسةتي دارايي وطومرطي،داناني بودجةي طشتي بؤ دةولةت ونةخشةداناني سياسةتي دراو .ماددةي ،113خاليي1ي دةستوري عيَراق هةريَمي كوردستان بةدةسةالتةكاني ئيَستاي وةك هةريَميَكي فيدرالي دةناسيَت .بةالم ئةوةي ثةيوةندي بةدةسةالتي هةريَمةكان هةبيَت لةعيَراق ،لةبةشي ثيَنجةمي ئةم دةستورةدا دةستنيشانكراوة . دروستبووني دةولةتي فيدرال ليَرةدا دةمةويَت ئاماذة بدةم بةو بنةمايانةي دةتوانري لةسةري كةدةولةتي فيدرال َ دروستببن: • ثيَكةوةطريَداني دةولةتانيَكي سةربةخؤ بؤ دةولةتيَكي طةورةتري فيدرال ،بؤ نمونة سويسرا .لةكؤنفيدراليةوة طوازرايةوة بؤ فيدرالي. • لةئةنجامي دابةشبووني دةولةتي ناوةندي بؤ دةولةتيَكي فيدرالي ئيتحادي (بؤ نمونة ئيسثانيا ،بةلجيكا ،عيراق ،سودان). • يان لةاليةن دةرةوة بةهؤي فاكتةرة سياسية نيَودةولةتيةكانةوة ناضار بكريَت ،بؤ نمونة بؤسنةو هيَرتسيطؤظينا . اليةنة بةسوودةكاني فيدراليزم لةسيستةمي سياسيدا فيدراليزم جطة لةمافةكاني كؤمةليَك ئةركيشي هةية،هةروةها ضةندين اليةني باش وخراثيشي هةية وطرنطترينيان ئةمانةي الي خوارةوةن: • دابةشبووني دةسةالت ،بةواتا ريَطاطرتن لةضربوونةوةي دةسةالت .كؤنترؤلي زيادة لةنيَوان دةولةتي سةرجةم وهةريَمةكان ثاريَزطاري لةخراث بةكارهيَناني دةسةالت ئةكات. • بةهيَز كردني ديموكراسيةت وثلوراليزم: بةهؤي دابةشبووني دةولةتي سةرجةم، هاوالتي ثةيوةندي نيَوان دياردةكان باشتر
تيَدةطات وبةم هؤيةوة زياتر كاريطةري وبةشداري ثرؤسةكة دةبيَت. • ئالتةرناتيظي سةركردةبوون :حيزبة سياسيةكان دةتوانن ضؤنايةتي سةركردةبوون لةهةريَمةكاندا تاقيبكةنةوةو بةم هؤيةوة شانسي خؤيان لةسةر ئاستي (ئيتحاد) بةرز بكةنةوة. • نزيكبوونةوة لةئةركةكان :ئؤرطانةكاني دةولةت نزيكترن لةكيَشة ئيقليميةكان لةدةولةتي فيدرالي وةك ئةوةي لةدةولةتي مةركةزيدا هةية. • نزيكبوون لةهاوالتي :بةهؤي كورتة ريَطاكان بؤ شويَنة دةولةتيةكان هاوالتي لةسيستةمي فيدراليدا دةتوانيَت زوتر ثةيوةندي بة سياسةتمةدارو دامودةزطاكانةوة هةبيَت . كيبركي :هةريَمةكان بةناضاري • زيادكردني َ َبركي لةم بوارةدا ي ك دةبن. يةكتردا لة كيَبركيَي َ جياوازيةكان كةمدةوكاتةوةو يةكسانبوون دةبوذيَنيَتةوة . • رةخسان ودروستبووني ئيرادةي سياسي لةبواري جياوازدا. • ضارةسةركردني طرفتةكان لةسةر ئاستي هةريَم. • ثيَطةياندني نةوةي نويَي سياسي لةسةر ئاستي هةريَمايةتي وئاسانكردني بةشداري سياسي هاوالتيان . • هةمة ضةشنة :بةيةكةكردن (بةهةريم كردن) ودابةشكردن وريَكخستني ئيتحاد بؤ هةريَمةكان طةرةنتيةكي زؤري ئابوري وسياسي و كةلتوري ئةدات .ئاستيَكي يةكساني هةموو هةريَمةكان دةطونجيَنيَت . اليةنة زيانبةخشةكاني فيدراليزم * نائيتحادي :سةربةخؤيي هةريمةكان روبةرووي جياوازي دةبيَتةوة .بةم هؤيةوة دةكري كيَشة دروست ببن ،بؤ نمونة ئةطةر َ خويَندكار بطويَزيَتةوة هةريَميَكي تر .لةهةنديَك لةبوارةكان هةريَمةكان دةسةالتي داناني ياساي هةريمايةتيان هةية بةثيَي بارودؤخ و ثيَويستي هةريَمةكةيان كةمةرج نية لةهةريَميَكي تر هاوشيَوة بيَت. دةكري هةظدة سةنتةري * ئالؤزي :هاوالتي َ برياردانة جياوازةكان لة ئةلمانياي ئيتحادي
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
21
بةطران تيَبطات .ثةرلةمان ،حكومةت و ئيدارةي ئيتحادو هةريَمةكان دةبيَت جاروبار طفتوطؤي دورودريَذ لةطةل يةكتردا ئةنجام بدةن بؤ ئةوةي بطةنة ضارةسةرةكان. * ثةرلةمان وحكومةت و ئيدارةكان لة ئيتحادو هةريَمةكان ثيَكةوة لةرووي داراييةوة طرانتر دةكةون وةك لةهةمان ئةم دامودةزطايانة لةدةولةتيَكي سةنتراليزمدا ،يان لة ثاريزطا المةركةزيةكان. دابةش بووني دةسةالتةكان دةسةالتةكان لةنيَوان ئيتحادو هةريَمةكاندا دابةش دةكريَت وجياوازي دةكريَت لةنيَوان ئةركةكاني هةردوالدا: * بؤ نمونة حكومةتي فيدرالي ئةركي سياسةتي دةرةوةو دارايي دةطريَتة خؤي، لةكاتيَكدا هةريَمةكان بةرثرسن لةبواري ثةروةردةو ئاسايشي نيَوخؤ. * حكومةتي فيدرالي كار لةزؤريَك لةياساكان دةكات وهةريَمةكان جيَبةجيَيان دةكةن . * سامانة سروشتيةكان هي ئةو هةريَمةية كةتيَيداية .ئةوةندةي سامانة سروشتيةكان زؤر جياواز بةسةر هةريَمةكاندا دابةش بووبن ،دةبيَت حكومةتي فيدرالي يةكسانيةك بةدةست بهيَنيَت بؤ ئةو هةريَمانةي تر كةكورت دةهيَنن. هةر كؤمةلطايةك تايبةتمةندي خؤي هةية بيَطومان هةر كؤمةلطايةك تايبةتمةندي خؤي هةية .بيروبؤضووني هةر كؤمةلطايةكي مرؤظايةتي دةربارةي دةسةالت وسيستةمي سياسي لةطةل ئةوي تردا دةطؤري ئةويش بةثيَي رةوشي تايبةتي هةر كؤمةلطايةك لةرووي ميَذوويي و رةوشي ئابوري و كؤمةاليةتي و ئاستي هوشياري و جيؤثؤلةتيكةوة كةبة هةمويانةوة باري سايكؤلؤجي وكؤمةاليةتي وهوشياري سياسي تاكةكاني كؤمةلطا دياري دةكةن .ئةم فاكتةرانة بؤ نمونة لة والتيَكي رؤذئاواي ئةوروثا بةثيَي تايبةتمةنديةكاني خؤي جؤريكي ترة بةبةراورد لةطةل والتيَكي تري دواكةوتوو ،يان تازة طةشةكردوو. واتا سيستةمي سياسي ثةيرةوكراو لةوالت دةطؤري ،و لةهةر ودةولةتيَكةوة بؤ يةكيَكي تر َ دةولةتيَكدا رادةي هوشياري سياسي كؤمةل و 22
بيروبؤضووني مرؤظةكاني دةربارةي دةسةالت لةسةر بنضينةي قؤناغة ميذوويية جياجياكان وةردةطري كةدةولةتي ثيَدا رؤيشتوة. بةخؤوة َ دةكري بطةينة ئةو ئةنجامةي كة ليَرةدا َ فيدراليزميش وةك يةكيَك لةشيَوازي سيستةمة سياسيةكان ثراكتيزة كردني دةطؤريَت لةدةولةت و كؤمةلطايةكةوة بؤ يةكيَكي تر .ئةو ثرؤسةيةي سويسرا يان ئةلمانيا ثييدا رؤيشتوة سةبارةت بةفيدراليزم ثرؤسةيةكي تر بووة وةك لةوةي عيَراق ثيَيدا نةرؤيشتوة بؤ نمونة لةسةر ئاستي ديموكراسي و سةقامطيري سياسي وهوشياري كؤمةاليةتي. فيدراليزم ئالتةرناتيظَيكي سياسي بؤ ديموكراسي و سةقامطيري لة عَيراق؟ لةطةل هاتني حيزي بةعس لةسالي 1968 بؤ سةر دةسةالت ئةم حيزبة عةرةبية ئامادة نةبوو دةسةالت لةطةل هيض اليةنيَكي تردا دابةش بكات و دداني بةهيض كام لةاليةنة سياسيةكاني تردا نةدةنا .لةعيَراق ميَذووي دةسةالتيَكي تؤتاليتاري ناوةند دةستي ثيَكرد كة سةرجةم والتي بةئامرازي زةبروزةنط خستة ذيَر كؤنترؤلي تةنيا يةك حيزبةوةو هةتا داطيركردني عيَراق لةاليةن وياليةتة يةكطرتوةكاني ئةمريكا لةسالي 2003بةم شيَوةية مايةوة .دةسةالتدارة يةك لةدواي يةكة عيَراقيةكان هةميشة دةسةالتي دةولةتي موتلةقي ناوةنديان دروست كردوة كة تةنها لةم بؤضوونة سياسيةوة هةولي فةرمانرةوايي دةولةت وكؤمةليان داوة .ئةم شيَوازي بيركردنةوة سياسية لةسالي 1921ةوة لةدروستبووني دةولةتي عيَراقةوة بةم شيَوةية ماوةتةوة .هةروةها ناسيؤناليزم وةك ئامرازيَكي ئايديؤلؤذي لةخزمةتي شةرعيةتدان بوة بؤ دةسةالتي ناوةند .لةو دةيان سالةي دوايدا ناسيؤناليزمي عةرةبي طؤرانيَكي سياسي وميَذويي بةخؤيةوة بيني بةالم ئةم طؤرانة كؤثي كراوة ثاسيظ بووة نةك وةك ثرؤسةيةكي ضارةي خؤنوسين وةك ئةوةي لةئةوروثا بوو .ميَذووي سياسي عيَراق بةرووني نيشانيداوة كةدةسةالتي ناوةند (سةنتراليزم) بؤ والت وكؤمةلطايةكي ثلوراليزمي عيَراق بةثيَكهاتة ئيَتنيكي وسياسي ومةزهةبي وكةلتوريةكةيةوة
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
هةرطيز سةركةوتو نةبووةو لةبةر رؤشنايي ئةزمونة سياسيةكان وئةم بنةماية هةرطيز نابيَتة ئالتةرناتيظيَكي ديموكراسي .هةربؤية ئةطةر دةربارةي فيدراليزم لةعيَراق بدويَين ئةوا دةبيَت رياليزمي دةولةتي عيَراق و طةالني عيَراق لةديدطايةكي سياسي وكؤمةاليةتي وكةلتوري وميَذوييةوة هةروةها لةديدطايةكي ئايني ومةزهةبيةوة ببينين. بةربةستةكاني فيدراليزم لة عَيراق سويسرا ئةو دةولةتةي كة بريتية لة 26كانتؤن سي نةتةوةي سةرةكي ثيَكهاتوة (هةريم) ،لة َ كةبريتين لةئةلمان وئيتالي وفةرةنسي هةروةها لة كةمايةتي ريتؤرؤمانيش لةناسنامةيةكي دةولةتيَكي لةضوارضيَوةي سويسريدا فيدرالي هاوبةشدا .فيدراليةت لةسويسرا لةسةر بنةمايةكي ئارةزومةندانة ثيَكهاتوةو لةخوارةوة بؤ سةرةوة .بةالم ئةم دياردةية لةسةر ئةو بنةمايانةي ثيَشتر ئاماذةم ثيَدان لةعيَراقدا هةتا ئةم كاتة وةك ثيويست بووني نية .رةطي ميَذويي ناكؤكي وجياوازيةكان زؤرو قولن لةعيَراقدا .فيدراليزم بةرهةمي ئةليتةيةكي سياسية لةعيَراق نةك بةرهةمي طةالني والتةكة .ليَرةدا ريَذةي نةخويَندةواري لةعيَراق رؤلي خؤي دةبينيَت ضونكة ثةروةردة مرؤظ بةتوانا دةكات بؤ برياري خؤي دوور لةفةرماني سةرةوةي وبرياري يةكيَكي تر بؤي. كورد لةعيَراق بةطشتي هةست بةعيَراقي بووني خؤي ناكات بةلكو خؤي بةبةشيَك لةطةلي كورد دةبينيَت كة والتةكةي كوردستان لةاليةن هيَزة كؤلؤنياليةكانةوة دواي جةنطي يةكةمي جيهاني دذ بةخواستي ئةم دابةش و كؤلؤنيزة كراوة. ئةم هةلويَستة هؤكارو دةرئةنجامي خؤي هةية. لة 90سالي رابوردودا ،لةو كاتةوةي عيَراق دابةش كراوة ،رذيَمة عيَراقيةكان كورديان لةم دةولةتة دةستكردةدا هةميشة وةك مرؤظي ثلة دوو مامةلة كردوة كة لةثرؤسة سياسي وكؤمةاليةتيةكان ثةراويَز خرابوون. رووبةروي دةربةدةري وكوشتن ولةناوبردن وجينؤسايدكردن بوونةوة .ئةمة بوة هؤي ئةوةي كورد كة 20%ي يان زياتري دانيشتواني عيَراق ثيَكديَنيت نةبيتة خاوةن ناسنامةيةكي راستةقينةي عيراقيي وة نةكورديش لةم
بارودؤخةدا ئةم ناسنامةيةي قبول بيَت .عةرةبة ناسيؤناليستةكان وهةروةها اليةنة ئيسالمية توندرةوةكان دروستبووني هةريَميَكي كوردي لةعيَراق بةهةنطاويَك دةبينن بؤ دروستبووني دةولةتيَكي كوردي .فاكتةريَكي تر كةئاماذةي ثيَبدريَت ئةوةية سونة كة زؤرتر لةناوةراستي عيَراق ودةوروبةري بةغدا كؤبونةتةوة، ناوضةيةك كة نةوتي تيَدا نية ،دياردةيةك كةبؤتة هؤي دروستبووني ترس وئةم ترسةش باكطراوندي خؤي هةية هةرضةندة دةسةالتي سونة دةيان سال بةتةنيا فةرمانرةوايي عيَراقي كردوة .بةالم لةسيستةمي فيدراليدا ضارةسةر بؤ ئةم بوارة ئابوريةش هةية .لةطةل هةموو سي ئالتةرناتيظ هةية كة ئةوةشدا بؤ عيراق َ بريتين لة سيستةميكي سياسي سةنتراليزم، يان فيدراليزم يان ئةوةية دةولةتي عيراق لةيةك دةترازيت .ئالتةرناتيظي يةكةم تةجروبة سةلماندي كة نابيتة ضارةسةريكي ديموكراسي. بؤ رةواندنةوةي ترسي دوارؤذ ئةطةر عيَراق ببيَتة دةولةتيَكي راستةقينةي فيدرالي ئةوا سيستةميَكي بةثراكتيزةكردني ثيَويست فيدرالي واقيعبينانة دةكات بةثيَي دةستوريَكي واقعبينانةو وريَكخستني بةثيَي ياسا كةليَرةدا ماف ويةكساني هةريَمةكانيش دةبيَت ثيادة بكريَت .سةبارةت بةضؤنيةتي ئالتةرناتيظي فيدرالي لةسيستةمي سياسي عيراقدا لةبةشي دوةمدا دةيخةمة بةر باس و ليكؤلينةوة. نوسةر لةضةند ديَريَكدا نوسةر لة سالي 1956لةسليَماني لةدايك بوة .لةسالي 1976رؤيشتؤتة ئةلمانياو لةوي خويَندني ناوةندي ودواناوةندي هةر َ تةواو كردوة .لةزانكؤي ماربورط بروانامةي بةكالؤريؤسي وةرطرتوة لةبواري زانستة سياسيةكاندا .لةزانكؤي ظوثةرتال بروانامةي دوكتؤراي وةرطرتوة .تيماي بروانامةي دوكتؤراكةي بريتية لةسيستةمي سياسي بةعس لةعيراق .مامؤستاية لةكؤليَذي ياساو زانستة رامياريةكان لةزانكؤي سليَماني. خاوةني كؤمةليَك لةنوسين وبالوكراوةو كتيب و وةرطيران وتويَذينةوةي مةيداني وزانستية َ وئةلماني. بةهةردوو زماني كوردي ***
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
23
ئاسايشى نيشتماني بةرؤذنامةطةرى ئازاد دةكةويَ ـتة مةترسيةوة ,يان بةه يَز دةب يَت؟
محةمةد حسيَن
24
زؤر وتراوة دةربارةى ئاسايشى نيشتماني كوردستان و ئةو ثرسة هةستيار و طرنطانةى ئةم ئاسايشة ثيَكديَنيَت, ياخود ئةو هيَ َلة سورانةى تةنها بؤ نيشانداني مةترسيةكاني لة ميدياى كورديدا وةبيرئةهيَنريَتةوة .ئةطةرضي هةميشة بةم نةغمةوة قسة لةسةر ئةم ئاسايشة دةكريَت ,بةآلم هةرطيز كةسيَكمان دةستنةكةوتووة بة ِروني و دياريكراوي ثيَـمان َ بليَت ئةم ئاسايشة ضيية و ضؤنة؟ دةكةويَـتة كويَي ريزبةندي طرنطيةكاني ذياني سياسي و ئابورى و كؤمةآليةتيمانةوة؟ كامةية ثيَكهيَنةرةكاني ,ياخود سنورو هيَ َلة سورةكاني؟ بةضي ئةكةويَـتة مةترسيةوةو بةضيش ئةثاريَزريَت؟ ئةوة ض كةس و اليةنيَكة كارامةيى و بةرثرسياريَتي دياريكردني ئةم ئاسايشةى هةية؟ لة دواجاريشدا ئةوانة كيَن كة َ رؤلي ثاراستنةكةيان دةكةويَـتة ئةستؤ؟ بيَطومان تا ئيَستا كةسيَك نةبووة ليَثرسراوانة وةآلميَكي ئةم ثرسيارانةمان َ كؤمةليَك كؤت و بةندي بداتةوة ,لةجياتي ئةمة هةميشة ديارينةكراو و نةناسيَنراو دةبينين كة بةناوي ئاسايشى نيشتمانيةوة لة كات و سياقي جياجيادا و “بةالى زؤريشةوة” بؤ بةرذةوةندي دةستةبذيَرى دةسةآلتداران و بة طويَرةى باى ئارةزووةكانيان نيشان دةدريَت ,بة تايبةتي لةو كاتانةى باسي ئازادي رؤذنامةطةرى و ثابةنديةكاني دةكريَت, يةكسةر وةبير ئةهيَنريَـتةوة. َ هةلبةتة كيَشةكةمان لةوةداية كة ئةم «ئاسايشى نيشتماني»ة بي ِر َ والةت هةميشة بة وةك ضةمكيَكي ئةبستراكت و ِروت و َ بي ئةوةى ثيَكهات و دةركةوتةكاني نةناسراوي ناوهيَنراوةَ , دياري كرابيَت ,رةهةندة ميَذويى و جوطرافيةكاني دةستنيشان كرابيَتَ , خالة الوازو بةهيَزةكاني يةكاليى كرابيَـتةوة ,بةردةوام هةر مةترسي و هيَ َلة سورةكاني كي ئةم ئاسايشةى نيشاندراوة ..ئيتر ثرسيارى ئةوةى َ ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
َروانينيَكي دةستنيشانكردووةو ض ديدو تي ِ ستراتيجي لةثشتي ئةم دةستنيشانكردنةوة ِراوةستاوة لةو ثرسيارانةية كة كةسيَك نية وةآلميان بداتةوة ,تةنانةت لةو كاتانةيش كة ئاسايشى نيشتماني تي َ َكةل بة ئاسايشى كورسي دةسةآلتداران كراوة ،ياخود كراوةتة بيانويةك بؤ ثةالمارداني ئازادية مةدةني و سياسيةكاني َ خةلك. كيَشةيةكي ترى ئةم «ئاسايشة» ئةوةية كة تةنها لة بوارى رؤذنامةطةريدا باس و طفتوطؤى لةسةر ئةكريَت ,تةنها لةم بوارةيشدا هيَ َلة سور و سةوزةكاني نيشان ئةدريَت ,وةك ئةوةى تةنها بؤ بوارى رؤذنامةطةرى دروست بوبيَت و تةنها بؤ ثاساوداني سةركوتكردني ئازادية سياسيى و مةدةنيةكاني هاووآلتيان بةكاربيَـت !! لةكاتيَكدا تيؤرة هاوضةرخةكاني ئاسايشى نيشتماني وةكو مةنزومةيةكى بةرطرى تةماشاى ئةم ثرسة دةكةن كة ثيَطة سةرةكيةكاني لةناو ئاسايشى ئابورى بازار و بوارى سةربازي و و خؤراك و ِ َ هةوالطيرى و ثةروةردة و فيَركردندا جيَطير ئةبيَت ,هةموو بوارةكاني ئةم بةرطريةش بة ئامانجي بةرزكردنةوةى زياتري ئاستي ثةرةثيَداني مرؤيى و دابينكردني َ دلنياييةكي باشترة بؤ بةردةوامي ئةم ثةرةثيَدانة .هاوكات بازارو َ وطؤري سةرمايةو ئال بةشداريكردن لةو ِ ِ ئةمرؤدا هةية بةهةمان شيَوة شمةكةى لة دنياى ِ َ كؤلةكةيةكي ترى ئةم مةنزومة خؤثاريَزيةية, وةك ئةوةى طؤشةنوسي ئةمريكايى «تؤماس فريدمان» َ دةليَت« :قةت نابينريَـت دوو وآلت كة َ ماكدؤنالد بن هةردوواليان خاوةني ثرؤذةى شةري يةكترةوة ,لةو كاتةوةى كة ضوبيَـتنة ِ َ مؤديَلى ئابورى ماكدؤنالديان بةدةستهيَناوة» َ َ ماكدؤنالد ليَرةدا نيشانةية بؤ هةلبةتة “*” َ َ ئابورى طلؤبال ,بيرؤكةكةى فريدمانيش ئةطةرى ثاراستني ئاسايشى نيشتمانيمان بازارى ئةم سةردةمة نيشان ئةدات لة ِريَطاى ِ و بةهؤى َ وطؤر و ئاويَـتةبووني بةرذةوةندية ئال ِ ئابوريةكانةوة. بيَطومان ئاسايشى نيشتماني بةردةوام ضاوي لة ثاراستن و ثةرةثيَدان و َ دلنياكردنةوةى تاكةكةسة بة هةموو ئةو ِريَطاو شيَوازانةى
لةبوارة جياجياكاني ئةم سيستةمى بةرطريةدا ئامادةية ،لةدةرةوةى ماف و ئازادي و َ دلنيايى و ئاسايشى ذياني تاكةكةس ,هةر ئامانجيَكي تر لةبةرضاو بطيريَت ثيَويستة بةترس و طومانةوة تةماشاى بكةين ,هةموو ئةو ثراكتيكانةى لة َ َ دةولةت ئةيانكات, كؤمةلطادا بوارة جياجاكاني َ هةولة خؤثاريَزيانةى لة بوارةكانى ئابورى ئةو بازار و بةرطرى و ذياني كؤمةآليةتي و و ِ ثةروةردةيى وآلتدا ئةيدات ثيَويستة تةنها بؤ ئةم ئامانجانة بيَت ,ئةطينا ئةنجامةكةى تةواو ثيَضةوانةى ثاراستني ئاسايشى نيشتماني دةكةويَتةوة. لة نَيوان سياسةت و هَيزي سةربازيدا زؤربةى تيؤريةكاني ئاسايشى نيشتماني ثي لةسةر ئةوة دادةطرن كة ئةم ئاسايشة َ َ تةنها بةضةك و سةرباز ناثاريَزريَت ،بةلكو بةكارهيَناني ضةك و سةرباز بؤ قؤناغيَكة َ دةولةت تيَكشكابيَـت لة بةكارهيَناني كة ِريَطا طونجاوةكاني ثاراستني ئاسايشى نيشتمانيدا ,نمونةى زؤر ديارو طةواهيدةر َ دةولةتي ئيسرائيلة، بؤسةلماندني ئةم ديدة َ لةروي هيَزي هةموومان ئةزانين ئةم دةولةتة ِ سةربازي و تةكنؤلؤجياى ثيَشكةوتووى بي هاوتاية لة ناوضةكةدا، جةنطييةوة َ كةضي هيَزيَكي ميليشيايى وةك «حيزب اهلل» دةتوانيَت سيستةمي بةرطرى و ئاسايشةكةى تيَكبشكينيَـت و ئةو دؤخة دروست بكات كة ئيسرائيليةكان خؤيان بة «هاوسةنطي ترس» ناويان دةبرد “**” .طةورةترين طرفتي تيَطةيشتن و دةستنيشانكردن و ثاراستني ئاسايشى َ كؤمةليَك تيؤرو نيشتماني لة كوردستاندا َ شةرى سارد و نيوةى عةقليةتي سةردةمي ِ دووهةمي سةدةي بيستةمة ،ئةم تيَطةيشتنانة َ دةولةت بؤ ثاراستني قؤناغ و مؤديَليَكي دروستبووة كة تةنها داخستني دةرطاكان و خؤشاردنةوة لةوي تر و خةمي ثاراستني نهيَنية سياسيةكاني بةهةند وةرطرتووة ,تا ئيَستايش َ دوودلة لة سةردةمي ئةو ضثة ضثةدا ئةذي كة بةرامبةر ئةوةى ضي بآلوبكريَتـةوةو ضي لي بنوقيَنريَـت نةكريَت؟ ضي ثيَويستة ضاوي َ و ضي بؤئةوة ناشيَت قسةى لةسةر بكريَـت؟. ديارة ئةوةي لةم لؤذيكةدا كارى لةسةر
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
25
دةكريَت تا ِرادةيةكي زؤر بةرذةوةنديةكاني طروثيَكي بضوكى كاربةدةستاني وآلتة ،لة َ كؤمةلطا وةك بةرامبةريشدا بةشيَكي زؤرى دوذمن و يَناكراوة ,هةر لة ميدياكارانةوة تا ئةطاتة ضاالكوانةكاني ئؤثؤزسيؤن و ئةو هيَزة كؤمةآليةتىو سياسي و ئابوريانةى لةدةرةوةى ئاراستة باوةكةى دةسةآلتدا ئةيانةويَت بذين، يةكةم دةرئةنجاميش ئةم شيَوازةى تيَطةيشتني ببةخشيَت ثيَمان نيشتمانى ئاسايشى َ دروستكردني مرؤظيَكي ترساوي بودةلةية لة بةرامبةر دةسةآلتيَكي تؤتاليتارى بيَسنور كة لي ئةوةشيَـتةوة بةرطريكردن هةموو شتيَكي َ و ثاراستني ئاسايشى نيشتماني نةبيَت، نمونةكاني «عيَراق و سودان و اليبيرياو وآلتاني بالقان و ِرواندا ...هتد» شايةتي ئةوةن كة ضؤن ئةم شيَوازةى ثاراستني ئاسايشى نيشتماني لة داروخاني ئابورى و ئةنجامدا شةرى ناوخؤو ِ ِ كؤمةآليةتي و سياسي ليَكةوتؤتةوة. بةكورتي ئةوةى ئاسايشى نيشتماني دةثاريَزيَت دامودةزطا سةركوتكارةكاني َ كؤمةلطا نية بؤ طؤريني نيوةى حكومةت نية، ِ َ جاسوس و راثؤرتنوس و هةوالدةرى دةزطاكاني وةزارةتي ناوخؤو حيزبي حاكم ،بةثيَضةوانةوة شاريَطةى ثاراستني ئةم ئاسايشة سنوردانانة بؤ ِ ئةو مةيلة تؤتاليتاريانةى لةوآلتاني هاوشيَوةى خؤماندا هةية ،بةديهيَناني ثةرةثيَداني مرؤيية، طةشةكردنة لةبوارى ئابورى و ثةروةرةدةيى و ثيشةسازيدا ،دروستكردني كةش و هةواي ئاويَزان بوني كؤمةآليةتية ,بةديهيَناني عةدالةتي كؤمةآليةتي و دواتريش سلمي كؤمةآليةتية، ثيادةكردني سياسةتيَكي نيشتماني هاوسةنطة كة بتوانيَت بةرذةوةنديةكاني وآلت بثاريَزيَت َ هةوالطيرى و ضةك و “***” ،هيَزي سةربازي و تةقةمةني و سةركوتكردني هاووآلتيان كاتيَك بةكار ئةهيَنريَت كة سياسيةكان تيَكشكابن لة دابينكردن و ثاراستني ئاسايشى نيشتمانيدا كة دؤخةكة طةيشتة ئةوةى بة هيَزى سةربازي ،يان ثركردنى زيندانةكان لة هاووآلتيان ضارةسةر ِ َ بةدلنياييةوة ئةوكاتة لةقؤناغي دواى بكريَت، داروخاني ئاسايشى نيشتمانيداين ،ئيتر ِ شتيَك نةماوةتةوة بؤ ثاراستن ،هةموو ئةو َ هةولى هةوآلنةيشى لةم دؤخةدا ئةدريَـت 26
بي ئةنجامن ،ضونكة سروشتى سةرنةكةوتوي َ هةرةشانةى لة وآلتاني هاوشيَوةى ئةو ِ خؤماندا بؤ سةر ئاسايشى نيشتماني دروست ئةبيَـت لةوجؤرة كيَشانة نية كة لةماوةيةكي كورتدا دروست ببيَت ,يان ضارةسةر بيَت.. َ كؤمةلطاى زؤرينة بؤ نمونة ،كيَشةكاني وةك َ َ دةولةمةند ،طةندةلي دارايى هةذار و كةمينة و ئابورىو سياسي ،دواكةوتني ئاستي رؤشنبيرى و زانستي و تةكنؤلؤجي ،الوازي َ كةلةكة بووني ميَذوويى ذيَرخاني ئابورى، َ كيَشة نةتةوةيى و سنوريةكاني مؤديَلى دةولةت نةتةوةيى ثاشكؤلؤنياليزم ،هةموو ئةم كيَشانة لة دروستبوون و ضارةسةريشدا ئةكةونة ئةو ئاستةى ميَذوةوة كة فرنان برؤديَل “بة ئاستي دورماوةى ميَذوو” ناوي دةبات ،كةواتة بة َ سال و دوان نةضارةسةر ئةبيَت و نةدروستيش ئةبيَـت. َ لي ئةكاتةوة ئةوةى رؤذنامةنوسَيك سلي َ ئةشيَـت هةموومان ئةو ثرسيارة لةخؤمان َ هةوال و بابةتيَك هةية كة بكةين ئايا بآلوكردنةوةى ببيَـتة هؤى مةترسي بؤ سةر ئاسايشى نيشتماني كوردستان؟ ئةطةر طريماني َ “بةل َي” مان كرد بؤ وةآلمي ئةم ثرسيارةو ئةوةمان بة ثيَويست زاني رؤذنامةنوساني كوردستان خؤيان لةبآلوكردنةوةى بابةتيَكي وةها بثاريَزن ,ئةوكات ض طرةنتيةك هةية كة َ لؤكالي خؤماندا ئةو بابةتةى لة دةزطايةكي بآلوناكريَـتةوة ثةيامنيَرةكاني جةزيرةو BBC و CNNو ئاذانسة جيهانيةكاني تريش بآلوي َ ناماقولى نية بضين داواى نةكةنةوة؟! ئايا لةبةرضاوطرتني هةستيارى ئاسايشى نيشتماني كوردستان لة رؤذنامةنوسيَكي بياني بكةين؟!. طرفتةكةمان ئةوةية لةمةيشدا هةر توشي خراث تيَطةيشتني ئةو جيهانطيرية ميديايية َ كةنالة ئاسماني بووين كة ماسميديا و نيَت و َ هةواليةكان دروستيان كردووة, و ئاذانسة ئةو دؤخةى كة تارادةيةكي زؤر داواى َ هةوال و بآلونةكردنةوة و ثةردةثؤشكردني َ وبي مةحال زانياريةكاني كردؤتة داوايةكي َ مانا ،ضونكة ئةوةى تؤ بآلوى ناكةيتةوة زؤر َ كةنال و ئاذانسة بيانيةكاني تر بآلوي بيَباكانة ئةكةنةوة.
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ئايا بةم جؤرة ئاسايشى نيشتماني دةثاريَزريَت ؟ ئايا َ َ هةوال و خةلكي كوردستان َ كةنال و دةنطوباسي وآلتةكةى خؤيان لةزارى َ لؤكالى و نيشتمانيةكانةوة ببيستن باشة دةزطا ياخود وةك ساآلني نةوةتةكان لة “راديؤى BBCو مؤنتيكارلؤ و رؤذنامةكاني وةك شةرق ئةل ئةوسةت و حةياتي لةندةني ...هتد “ بيبيسن .كةواتة هةر لة سةرةتاوة زؤر بيَماناية شةفافيةت و ئازادي بآلوكردنةوة وةك مةترسي بؤ سةر ئاسايشى نيشتماني تةماشابكريَـت، ئةطةر ئةم لؤذيكة راست بيَت دةبواية ئيَستا “سيمؤر هيَرش “طةورةترين دوذمني واليةتة يةكطرتووةكاني ئةمريكا بواية ،ضونكة ئةوة َ سكاندالةكةى ئةو بوو يارمةتي ئاشكرابووني زينداني ئةبو غريَبي دا. ثارادؤكسي ئةم ديدو بؤضونانة بؤ ثاراستني ئاسايشى نيشتماني هةريَمي كوردستان لةوةداية كة هةر ضي ئةوان وةك مةترسي ديبينن بؤ سةر ئةم ئاسايشةِ ،ريَك بة ثيَضةوانةوة ئةشيَت بةشداريةك بيَت لة بةهيَز كردني سيستةمي بةرطريكردنمان بؤ ئاسايشى نيشتماني ،بؤ نمونة ئازادي رؤذنامةطةرى كة لة ئةنجامدا ئةضيَـتةخزمةتي ئةوشةفافيةت و َ وطؤري زانيارى و هؤشياريةى كة بؤ هةر ئال ِ ثةرةثيَدانيَكي مرؤيى ثيَويستة ،يان ئةو بزاوت و زيندويةتية سياسيةى دواى دروستبوني طؤران هاتؤتةئاراوة تةواو لة بزوتنةوةى ِ بةرةذةوةندي ثرؤسةى ديموكراتيزةكردن و كرانةوةى فةزاى سياسي كوردستانداية ،بة ثيَضةوانةوة ئةوةى لة كوردستاندا ثيَويستة ليَى بترسين نةرؤذنامةطةرى ئازادةو نةخواست و داواى َ خةلكيشة بؤ ذيانيَكي باشتر و عةدالةتيَكي َ طةندةليةكي كةمتر ،هةموومان ئةزانين زياترو دوذمن و داطيركةرةكاني كوردستان كيَن، لةكويَوة تيرؤر و مادةى بيَهؤشكةرو تةقةمةني َ طةندةلي و ياساغ ديَـتة كوردستانةوة ،ئةو بةريَوةبردنانة لة كويَدان كة هيَزي خراث ِ ستراتيجي كورديان الواز كردووة ،ئةو ِريَطريانة ضين كة ناهيَ َليَت تواناو وزةى مرؤيى و ئابورى َ كؤمةلطاى كوردي بة باشى بةكار بهيَنريت. ثيَويستة بةم لؤذيكةوة بؤ مةترسيةكاني بطةريَين ،هةر ئاسايشى نيشتماني كوردستان ِ
وةها نابيَـت ديد و تيَطةيشتنمان بؤ ئاسايشى نيشتماني لةدةرةوةى َ هةلكةوتةى جوطرافي و خةلك و خاكي كوردستان بيَتَ ، ميَذويى َ كةلةكة بوني روداوو طرفتة ميَذوويةكاني كورد ،ئاستي دراوسي و هيَز و الوازي كورد بةرامبةر وآلتاني َ ناوضةكة،دةشيَت بكريَتة ِروانطةى دياريكردني ئةم ئاسايشة ،لةواليشةوة طفتوطؤكردني ئةو سياسةت و ثالنة ستراتيجيانةى بؤ ثاراستني ثيَويستة ,ئةو هةنطاوة سياسي و ئابورى و ثةروةردةييانةى تواناى بةرطرى كورد زياتر ئةكات ،ئةو هاريكارىو دؤستايةتيةى لة سياسةتي دةرةوةى حكومةتي هةريَمي كوردستاندا بؤ زؤر كردني دؤستةكان و دروستكردني ثردي بةرذةوةندي هاوبةش َ لةطةل دوذمن و نةيارانيدا ثيَويستة طفتوطؤ بكريَـت. جطة لةمانة ديارترين و طونجاوترين ئةو ميتؤدو شيَوازانةى لة ثاراستني ئاسايشى ئةمرؤ بةكار ئةهيَنريَت ,شيَوازي نيشتمانيدا ِ ديموكراسيانةى خؤثاريَزية ،وةك ئةوةى ثيَمان َ ئةليَت ،ئةم شيَوازة “موور” *** لةسةر بنةماى ثاراستني مافي مرؤظ وطةشةثيَداني ئابورى و سةقامطيرى سياسيى َ طةندةلى و بةرقراركردني ئاشتي و نةهيَشتني و ثاراستني ذينطة ِراوةستاوة ،لةم شيَوازةدا ئةوةندةى بةديهيَناني كةش و ذينطةيةكي سياسي و كؤمةآليةتي وئابورى ئارام و لة بةرضاوطيراوة ،ضاويان لةوة نية ضي قةدةغة بكريَـت و ضؤن زيندانةكان بةكار بهيَنريَت، ئةوةندةى ثةرةثيَداني مرؤيىو ثاراستني ماف و كةرامةتي مرؤظ بةهةند وةرطيراوة َ ضاوةرواني ئةوة ناكريَت طي َ كةنال َضةل بةهيض ِ َردريَت. و دةزطايةكي ميديايى بطي ِ ............................................... “*” .The Lexus and the Olive Tree . London: Friedman, T “.Harper Collins . ”2000 بروانة\انهيار نظرية األمن القومي “**” بؤ تيَطةيشتني زياترى ئةم دؤخة ِ االستراتيجي اإلسرائيلي .عبداهلل عيسى الموسوي ,باحث في الصراع العربي اإلسرائيلي .هةفتةنامةى الطليعة .العدد , 1762األربعاء 14فبراير 2007 “***” «Theoretical Approaches to National Security and in Moore & Turner National 14-3 .Pp »”2005“ .World Order .Security Law. Durham, NC: Carolina Academic Press
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
*** 27
كودةتاى نةوةى يةخةس ث ى لةس ةر نةوةى خويَن
سةعدولَالَ برايم خان
28
نةوةى يةكةم و دووةم و سيَيةم لة كوردستاندا كيَن؟ نةوةى يةكةم ئةو نةوةية كة لة سةركردايةتى شورشى ئةيلول بةشداريكردةوة لة سةرةكةيتريشةوة َ َ تيَكةالوى ناو ناكؤكية سياسيةكان بووة بةتايبةتى لةدواى حةفتاكانةوة .ئةو نةوةية لة هةشتاكاندا هةرةمةكانى تةواو كةسايةتى جيَطير دةبيَت ِ سياسى لة كوردستان كة لة َ حالةتيَكى دذواردابوو َ كؤنترول دةكات .لة دواى ثيَكدادانيَكدا كة ماوةيةكى خاياند بةشيَكيَان لة سةركردايةتى ئيستقرارى كرد هةنديَكيشيان بةرةو هةندةران ِرؤيشتن ،لة دواى ئةوانةوة نةوةيةكى تر ديَت لة سةرةتاى هةشتاكانةوة بة نيمضة خويَندةوارييةكةوة ِروو لة شاخ دةكات و شويَنةكانى ئيدارى و ريَكخستن و راطةياندن بة هؤى َ لةطةل تويَذيَكى تيروانينيان بؤ شؤرش جياوازى َِ فراوانى ناو شؤرش دةستةبةر دةكات .ئةم نةوةية َ وةالمى ثيَداويستيةكانى سةردةمةكةى خؤى توانى بداتةوة ،لة دواى ئةوانةوة نةوةيةكيتر بةتةمةنيَكى بضوكتر و سادةتر لة بيركردنةوة توانى شويَنة شورش لة ناو شار و شاخدا بطريتةوة فراوانةكانى َ و ببيَتة ئةو كاراكتةرةى بة هيَزةى داينةمؤى َ َ قؤلى هةلسانةوةى شوناسى نةتةوةيى .ئةم نةوةية لة قوربانيدان َ هةلكرد و بوو بة ئةو ِرووبارة خويَنةى َ كة دوذمنانى كورد سليان ليَدةكردةوة ئةو نةوةية سةرجةم لةبةر ئةوةى روحيَكى ثاكى هةبوو بةرذةوةنديةكان و روحى خؤشى خستة ناو كةشتيةيَك و كةشتيوانةكةشى نةوةى ثيَش خؤى بوو ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ئةوانةى لة سةكردايةتى و خوار سةركردايةتى كؤمةلَيَك َ َ خالى جةوهةرى هةبوو جيَطيربوون، لة نيَوان ئةم دوو نةوةيةدا نةوةى نيمضة خويَندةوار كة ناويان دةنيَم (نةوةى يةخةسثى) َ لةطةل نةوة فراوانةكة كة ناوى دةنيم نةوةى خويَن ،نةوةى يةخةسثيى لة تونيَليَكةوة سةيرى ئايندةى كوردستانى دةكردو نةوةى خويَنيش لة فةزايةكى طشتطيرتر و ثاكانةتر لة برواى دةروانى ،يةكيان ِ ئايندةى كوردستانى ِ َ بة ليبراليزم ودونياى هةلكشان و داكشانى َ كؤمةلطا و نةمانى تويَذى ناوةند و خةوبينين بة بوون بةسوثةبرمان ـ ئةوةى تريشيان كة فةرشيَك بؤ نةوةى خويَنة روحى خؤى وةك ِ بست بة بستى خاكى كوردستان ِراخست و ئةو عاشقة بوو كة هةرطيز تيَر نةدةبوو لة بؤنى نيشتمانةكةى دةتوانين َ بليَين ئةو نةوةية ئةو نةوة دليَرة بوو كة طةيشتبوة ئاستى بوون َ لةطةل قةلةقى و طومانةكاندا نةوةيةك بوو بةهةموو هيَزى خؤى بةرةو هةقيقةت هةنطاوى جيدى دةهاويَشت ،ئةم نةوةية ثرسيارى َ كؤمةلطاكةى طةورة و طشتطيرى لة خؤيي و دةكرد ،هةميشة ِرقى لة ثرسيارى بضوك و ئةو هةراجكراوةى ئيَستا دةبوةوة كة تاطةرايية ِ نةوةى يةخةسثى سيراتولمستقيم كارى بؤ بةكري طيراوى وآلتان بة دةكرد .وةك بوون بة َ تايبةتى ئةمريكا ،نةوةي يةخةسثي بةردةوام كارى لةسةر ِرادةكرد ئةو ِرايةى كة بةرةو ئامانجى مؤنؤثؤلكردنى سةرجةم كاية سياسى و كؤمةآليةتيةكان هةنطاوى دةنا. ئةوةى ئيَمة باسمان ليَوة كرد خويَندنةوة و دونيا بينى ئةم دوو نةوةية جياوازة بوو تاكوو راثةرينى َ سالى 91كة لة سةر دةستى نةوةى ِ دووةم بةهاوكارى جةماوةرى كوردستان ئةنجام درا ،يةكةم َ تةلةزطة كة نةوةى يةخة سثى بؤ نةوةى خويَن داينايةوة ،لةدواى راثةرين بوو لة دواى ئةوةى نةوى خويَن ِ خؤراطر لة ريَكخستنةكانى وةك نةوةيةكى ِ ناو شار و ئةو ثيَشمةرطانةى خاكى كوردستانيان جيَنةهيَشت و وةك ثارتيزان راثةرينى ليَكةوتةوة، مانةوة ئةنجامةكةى ِ يةكةم زةبر كة لةو نةوةيةدرا ناشيرينكردنى شؤرشطيَرةكان بوو بةوةى كة دةستكرا بة
دزين و تاآلنكردنى كوردستان بيَخمة و شارى يارى هةوليَر وةك دوو نموونةى بضووكن و دةربرى ئةو ِراستيةن هيَواش هيَواش كار ِ لةسةر ناشيرينكردن و ثاسيظكردنى ئةو نةوة جوانةيةكرا وةك اليةنى فكريش ئةوة بيَطومان يةكةم زةبرى كةمةرشكيَن بؤ ئةو َ كؤمةلةى ِرةنجدةرانى نةوةية تواندنةوةى وثرى ضر بة و بةرنامة بة كوردستان بوو ، ِ ِ َ تةرويجى مةشاعيرى خةلكي بؤكرا بةوةى كة ئةطةر ئةمريكا نةبواية كورد نةيدةتوانى راثةرين بكات ياخود كوردستان تةنها بة هيَزى ِ ئةمةريكا دةثاريَزريَت بةشيَكى زؤر ِراستى لةم قسةية بةدى دةكريَت بةآلم ثيَويستة ئيَمة بزانين ئةم قسةية دةربرى ضى و بؤضى كراوة ( ،كلمة الحق يراد بها باطل) هةموو ئةو هةوآلنة بؤ ئةوة بوون كة بة نةوةى خويَن َ بليَن ئيتر كةر بيَنة و شؤرش باركة و ئيَمة كةوتينة قؤناغيَكى تر ،هيَواش هيَواش لة طؤرةثانةكةدا وةدةرياننان ،بةلاَ م دواى شةرى ناوخؤش لة كوردستان دروستبوونى ِ ديسان جاريَكى تر ثيَويستيان بة نةوةى خويَن هةل َ لةنوى كةوتنةوة َ خةلةتاندنى هةبوو سةر َ نةوةى خويَن كة ئةوان دةيانتوانى بةرطرى لةمانةوةى سةكردةكان بكةن هةر واش كةوتةوة ئةوكاتةى نةوةى خويَن لة ريَطاى باوةرييةوة كة نةمانى حزبةكةيان دةبيَتة ِ هةرةشة بؤ سةرطيانى كوردى و نةتةوةى كورد ِ كادرانى هةردوو هيَزة سةرةكيةكة ئةويترى بة كاراكتةرى تيَكضوونى طيانى نةتةوةييى لة َ قةلةمدةدا كةوتنة بةرطرى لة حزبةكةيان و سةرلةنوى روباريَك خويَنى تريان ِرشتةوة لة َ َروانينى ثيَناو سةروةرى حزبةكةيان كة لة تي ِ ئةوانةوة بةواتاى سةروةرى نيشتمانةكةيان دةهات ئا لةو كاتانةدانةشدا نةوةى يةخةسثى َ منالةكانى خؤيان و حاشيةكانيان بةرة و وآلتانى رؤذئاوا بةريَكرد بة مةبةستى ثاراستنى طيانيان و خويَندن و بة ِرةفاهيةت ذيانَ ، بةل َى ئةوان لةم كارةيان زؤر سةركةوتوو بوون نةوةى لةوثةرى خويَنيش خؤيان و خانةوادةكةيان ِ شةرةفةوة بةزطى برسى و بارى سةربةزى و ِ قورسى ئابوريان كة ئةو كات كوردستان لة ذيَر دوو طةمارؤدا بوو لة بةرةكانى جةنطدا
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
29
بوون ،رةنطة زؤر كةس ِرةخنة لةم قسةيةم شةرةفةوة لة لةوثةرى بطريَت كة دةليَم ِ ِ َ بةرةكانى جةنطدا بوون بؤية وا دةليَم ضونكة ئةو نةوةية خويَندنةوةى جياوازى هةبوو بؤ شةرى ناوخؤ لة تيَروانينى ئةوانةوة ئةم جةنطة ِ لة ترسةوة بوو بةآلم ترسيَكى زؤر جوان ترس لة سةرةوةرى خاك و كةرامةتى ميَذويَك كة بةروباريَك خويَن بةدى هاتووة ،بةآلم نةوى ِ َرؤانينيان بؤ ترسنؤك بوون و ي ت يةخةسثى ِ شةرة جياواز بوو. ئةم ِ ئةوان لة ترسى لة دةستضوونى شةرةكةدا كورسيةكةيان نةوتيان بة ئاطرى ِ ئةوراستيةيان سةركردةكانيش دةكردو دةزانى ،زؤر بة ثةلة بوون لة تةواو بوونى جةنطةكة هةريةكة و لة بةرذةوةندى خؤى، ئةوة لةوالشةوة نةوةى ضوارةم وةك داآلش شةرةكةيان لة دوورةوة ضاوةروانى ئةنجامى ِ دةكرد بؤ وةرطرتنى ثؤستةكانيان كة لةاليةن َ بةلينيان ثيَدرا بوو، نةوةى يةخةسثيةوة ئةوةى لة دةرةوةش خةريكى خويَندن بوو لة سةرحسابى خويَنى شةهيدان دةيخويَند بى َ هةلويست بوو لة و ئةوةشى لة ناوةوة َ شةرى ناوخؤ ضاوةريَى سةركةوتنى يةك و ِ مةرطى ئةويترياندةكرد ئةوانة هيَواش هيَواش نةرمبر لة خؤ ئامادةكردندابوون بة شيَوةيةكى ِ بؤ ئايندةى خؤيان ،دواى ئةوةى ئةم جارةش شةرةكة يةكالييى نةكرايةوةو نةيانتوانى ِ بسرنةوة لةسةر طؤرةثانى سياسى يةكترى ِ و لةسةر دابةشكردنى دةسةآلت ريَكةوتن ،بة ناوى ئاشتى و دبلؤماسيةوة كةوتنة سيناريؤى يةكطرتنةوة و قسةطةليَكى لةم بابةتة ئيتر َ دوودلى بةنةوةى خويَنيان وت بى بةراستى َ "كةرت بيَنةو ئابروت باركة" ،لة سةرةتاى َ سالى دووهةزار و سيَوة زؤر بةزةقى كارى سرينةوةى نةوةيةى خويَن كرا، جددى لةسةر ِ َ ئةو نةوةيةى يةخةسثى ئيتر دةكةويَتة حالةتى نوى ،بةآلم ئامادةباشي بؤ ِراكيَشانى نةوةى َ َ كامة نةوة ئةو نةوةيةى كة لة زانكؤيةكى كلؤل و ئةوةى كة ضاوى شكاوة بةرامبةر نةوةى يةخةسثى ،ديارة سةركةوتنى ئةم بيرؤكةية هيَندة بة ئاسانى دةستةبةر نةبووة ئةمة بة شيَوةيةكى ريَك و ثيَك كارى بؤ كراوة دواى 30
شةر ئيتر دةبواية ئةو نةوةية تةواوبوونى ِ لة اليةن نةوةى يةخةسثى تةسفية بكريَت بريارة سياسيةكانى نةوةى ضونكة زؤريَك لة ِ َبةجى كردوة ،بؤ ئةوةى نةوةى يةخةسثى جي َ يةخةسثى وةك بةرزةكى بانان بؤى دةربضيَت النيكةم ثيَويستى بة تةختكردنى ريَطا هةبوو، ترس لة طةرِانةوة بؤ َ خالى سفر هةميشة لة ناو زيهنى نةوةى يةخى سثى ئامادةيي هةبوةو طةرانةوةيةش دةطةريَنيَتةوة هةية ترسى ئةم ِ بؤ ئةداى سياسى نةوةى خويَن ،طةرِانةوة َ خالى سفر مةبةست ليَى وةك يةك بؤ َ ليَهاتنةويتيان لةطةل نةوةى خويَن ،ضونكة َروانينى نةوةى خويَنى نةوةى يةخةسثى تي ِ سةروةربى دةبى ياسا دةزانى كة لة دواجاردا َ َ الى نةوةى خويَن و هةركةسةو بةشى خؤى ببات لة سةروةت و سامانى وآلت ،ضونكة نةوةى خويَن قؤناغة يةك لة دواى يةكةكانى بريوة و باشترين َ خالى ئيجابيش كة لة نةوةى ِ خويَندا بة ديدةكريَت خاكى بوونيةتى ،نةوةى خويَن دةرهاويَشتةى ميَذوةكةى خؤيةتى و بست بة بست و بةرد بةبةرد و كيَشة بة كيَشة مواكةبةى ئةنديَشةكانى طةلةكةى كردوة و َ لةطةل هةموو ئازارةكانيدا ذان طرتوويةتى َ لةطةل ،بةو ثيَيةي ئةم نةوةية طونجاوة َ كؤمةلطاكةى لة سةريَكى تروة سترؤكتؤرمى ئةم نةوةية خولياى رةسةنايةتى و واقيع بين و بروابوون بة ثرؤسةى قوربانيدانة لة ئايندةشدا ِ ئةطةر دةسةآلتى بكةويَتة دةست ئةوة بؤ بةدةستهيَنانى ئامانجة باآلكان و دؤزينةوةى كةرامةتى نةتةوةيي و شوناسى نةتةوةيي و ِ ضةمكة باآلكانى نةتةوة موسافيريَكى هةميشةيى دةبيَت ،ئةطةر بيَت و دةسةآلت بكةويَتة دةست ئةو نةوةية نيشتيمان بؤ بةشى دؤزةخ و بة هةشت دابةش نابيَت وةك ئيَستا بؤ هةردوو بةشى دؤزةخ و بةهةشت دابةشبووة ،ضونكة كؤمةليَك شت الى نةوةى خويَن وةك هيَ َ َلى سوور وان وةك غرورى و دةستبآلويى و بة فيرؤدانى سامانى نةتةويي و مةعشوق بوون ِ َ خؤماليةكان لةسةر حيسابى بة دواى سؤزانية سامانى نةتةوةيي ...هتد ،كة نةوةى يةخةسثى ناتووانى وةك بة ثيَضةوانةى نةوةى خويَن َ َ خةلكانى ئاساييى ذيان بةسةر بةريَت و
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
نةوةيةكى ترسنؤكة ،ضونكة ئةوان ِراهاتوون وةك سوثةرمان بذين ئةمةشيان لة اليةن لى قبوول ناكريَت ،ضونكة لة نةوى خويَنةوة َ تيَروانينينى ئةوانةوة شتيَكى لةم جؤرة بوونى نية ئةطةر هات و ئةم سوثةرمانيةش لةسةر بنةماى رابردوو بيَت ئةوة خؤ نةوةى خويَن زؤر لةوان ماندوترة و زياتر مةستةهةقى ئةم سوثةرمانيةن. بؤية يةكةمين هةنطاو بؤ دةسثَيَكردنى دزينى سامانى كوردستان و قؤرخكردنةوى َ بنةمالةكانيان نةوةى يةخةسثى دةسةآلت بؤ َ هةلسا بة النانى نةوةى خويَن بةطرتنة بةرى ريَوشويَنى جياجيا بؤ ئامادةكارى تةرويجى زهنيةتى هاوآلتيان لةم ثيالنةى وةالنانى نةوةى خويَنيش ئةوةى جيَطاى ثيَكةنينة ثاساوةكانن بؤ نموونة يةك لة ثاساوةكان كة ثروثاطندةى بؤ لة اليةن نةوةى ضوارةمةوة ِ دةكرى ئةوةية طواية نةوةى خويَن نةوةيةكى َ ناتوانى كالسيكة و رؤشنبيرى شاخى هةيةو َ لةطةل ثيَشهاتة تازةكان ريَبكات باشة ئيَستا ثرسياريَك ديَتة ئاراوة ئةطةر نةوةى خويَن لةطةل ثيَشهاتةكاندا ريَنةكات ضؤن و بة ض ثيَدراويَكى سياسى نةوةيةك كة لة نةوةى خويَن زؤر كؤنترة لةطةل ثيَشهاتةكان ريدةكات؟ بؤضى نةوةى ضوارةم ئامادةيى هةية لةطةل دواكةوتنةكانى نةوةى يةخةسثى هةموو َ َ ناتواني لةطةل نةوةيةك هةلبكا هةلبكا؟ بةآلم َ كة بة شيَوةيةكى زؤر نةرمبرو بة هيَواشى لةطةل سةرجةم توخمة فةلسةفيةكان و ثيَدراوة سياسيةكان هةنطاوى ناوة و توانيويةتى وةآلمى هةموو ثيَداويستيةكانى سةردةمةكةى خؤى بداتةوة ،نةوةيةك بوة كة هةردةم فرسةخيك َ كؤمةلطاكةيةوة بووة توانيويةتى لة ثيَش َ باوةر ناكةم دةستة بذيَرى كؤمةلطاكةى بيَت، ِ ئةو وةآلمةمان دةسكةويَت ثرسيارى زؤرتر هةن ئةطةر لة نةوةى ضوارةمى بكةين بةآلم ئةم ضةند ثرسيارة بةسة بؤ ئةوةى كة نةوى باوةر بيَنيَت كة ئةوةى ئيَستا ئةداى دةكات نوى َ ِ وةك كردةوةى نةعامة واية كة ثيَى واية كةس نايبينيَت و كةس لة حيكمةتى ئةو كودةتايةيان َرامانة بؤضى ناطات ،بةآلم ئةوةى جيَطاى تي ِ نةوةى ضوارةم و يةخةسثى هيَندة بة ئاسانى
باوةر بة سةركردةكان بيَنن كة ئةوةى توانيان ِ ئةوان دةيكةن تيرازيَكى ترى سياسى مؤدريَنة لة كاتيَكدا سةركردةكان لة هةموو كةس زياتر شارةزايان لةسةر نةوةى يةخةسثيدا هةية ميَذوويَكى دوورو دريَذيان لة طةل يةكتريدا هةية كة سةركردةكان بؤ ماوةيةكى زؤر ضاويان بةستراوة لة اليةن نةوةى يةخة سثيدا كةضى بةداخةوة لةم بارةيةوة دؤراون و طةمارؤ دراون ،لة سةرةتاى خراب ِ َ راثةرين باشترين كةنال بؤ بة دةستهيَنانى ِ سامان و مؤنؤثؤلكردنى سةرجةم يةكةكانى َ كؤمةلطا اليةنى ئابورى ،كؤمةآليةتى ، َ ثيَطةى ناوضةييى ،هتد ....كة نالى حزبى بوو ،بؤية كؤضيَكى زؤر لة ناو هيَزى ثيشمةرطة بؤناو حزب دةستى ثيَكرد كة دةستكرا بة زياد كردنى َ مةلبةند و لقةكان و نوسينطة تايبةتيةكان َ ،طورمطيش يةكيَك بوو لةو كةنالة طرنطانة كة نةوةى يةخةسثى نزيكترين كةسةكانى خؤيان تيا خزاند و سةرضاوةيةكى باشى دؤلةمةند بونيان بوو ،ئةمانة لة ناو دام ودةزطاى حزبيدا شةر كؤتايى هات و رذيَمى مانةوة تاكو ِ سةدام لة ناو ضوو ماوةيةك تابلؤى سياسى نارؤشن بوو بةآلم عيَراق بؤ كوردستان زؤر ِ دواى ماوةيةكى كورت بة هؤى شكستى ئةمةريكاوة لة ناوةوةو خواروى عيَراقدا زؤربةى ئيمتيازةكانى عيَراق بة تايبةتى لة ِروى دارايى بؤ كوردستان دةستةبةر بوو فةزاى طؤرا بازيَكي كوردستان سةد و هةشتا ثلة ِ يةكجار بةرزى هاويَشت لة ِرووى داراييةوة و وةك باران ثارة بةسةر كوردستاندا بارى. ئيتر مةوداى بيركردنةوة و ئةداى سياسى و طوتارى كوردى كةوتة فةزايةيكى تر لة برى ئةوةى سةركردايةتى سياسى كورد لة اليةن دانيشتوانى كوردستانةوة ليَثيَضينةوةى لة َ طةلدا بكريَت بة ثيَضةوانةوة لة دةسةآلتةوة َ هةلطرى بؤ ئؤثؤزسيؤن ،بوة طؤردرا طووتاريَك كة داخوازيةكانى كورد بطةيةنيَتة بةغدا و بةدةستيان بهيَنيَت. ئةوةى ئةم كيَشانةشى يةكاليى كردةوة لة َ طةل بةغدا تةنها اليةنى ئابورى بوو دواى ئةوةى دةستكرا بة ثرؤذةى طةورة طةورة لة كوردستان و نيمضة ئاراميةك كوردستانى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
31
َنى تةنها طرتةوة ئةو كوردستانةى تا دوي َ نةوةى خويَن خاوةنى بوو ئيتر دواى ئةو طؤرانة كوردستان خاوةن خانكرا ئيتر ليَرةوة شةرةكة دةست ثيَدةكات و بةهةر نرخيَك بيَت ِ دةبى سةنطةرى نةوةى خويَن تيَك بشكيَندريَت َ بؤدةست بة سةرداطرتنى ئةو سامان و خاكةى كة ثارةيةكى باش دةكات. طورجكبريان لة َكى بؤ ئةم مةبةستة ثيالني ِ َ نةوةى خويَن دانايةوة ،دواى ئةوةى ئيتر كةنالى باشتر بؤ كؤكردنةوةى سامان و ئيحتيكار كردنى بازار دؤزرايةوة هيَواش هيَواش ئةو ثيَطة حزبيانةيان دا بة بةشيك لة نةوةى خويَن و بةشيَكى ديكةشيان دا بة نةوةيةكى ترى ميَذوو تةنها مةبةست لة الوازى رابردووى راثةرينةوة ميَذوى نةوةيةكة كة لة دواى ِ ضووبوونة بن َ بالى نةوةى يةخةسثى بة مةبةستى ثاراستنيان لة دةستى نوخبةى راثةريوانى كوردستان ،ليَرةدا تي َ َكةلةيةك َرو لة نيَوان نةوةى يةخةسثى شؤرشطي ِ نةوى ميَذوو تةنك لة ناو ئؤرطانة حزبيةكان ثيَكهيَندرا و حاشيةى نةوةى يةخةسثيش كةوتنة داطكيركردنى دامودةزطاى راطةياند و حكوومى و كةرتة تايبةتيةكان مةبةست ئةو كؤمثانيايانةى بؤ دزين دانرابوون ،جاريَكى تريش نةوةى خوين زةرةرمةند بو ،ئةم َ طةندةلى لة كوردستان زؤر ثةرةى جارةيان سةندو بووة ويَردى سةر زمانى هاوآلتيان وبةروى هاوآلتيان بةآلم ثرسيار ئةوةية َ كى ِر ِ دةبى دةبيَتةوة لة بةرامبةر ئةو دزى و تاآلنة؟ َ ئةو راستية َ تالة بنؤشين كة ئاستى ذيارى لة كوردستان ضةندة لة خوارةوةية تاكو ئيَستا هاوآلتيان جياوازى بة باشى و خرابى ناو حزبيَكدا ناكةن واتة هةر كةمو كورييَك كة وةزيريَكى حكومةت بيَكات لة ئةندامى كام حزبة ئةوة راستةوخؤ يةخةى ئةو حزبة دةطرن وةك ئةوة وابيَت كة هةمووحزبةكة ريَكك دةبى كةوتبن لة سةر ئةم تاوانكارية ،بؤية َ كادرانى حزبةكة باجى بدةن باجى كة خؤيان ضةوساوةي دةستى ئةوانن ،لة هةمووشى كؤميديتر هةنديَك لة وانة ئيَستا لة دةزطاكانى شةرميان بةو كادرة حزبيانةية راكةياندن ِ َ َ َ مامةلةيان لةطةلدا بكةن ،دةليَن ئةوانة كادرى 32
حزبين و ئيَمة موستةقيلين حةز بة حزبايةتى ناكةين ناوة ناوةش دةميان لة نوسين لة َ طةندةلى دةدةن ئةو ناوانة زؤرن ،بةآلم سةر ئةوكاتة ناوةكان دةهيَنين ئةطةر هاتو يةكيَك لةو زاتانة زاتى ئةوةى كرد وةآلميَك بنوسيَت، ئةم سوككردنةى نةوةى خويَن لة اليةن نةوةى يةخةسثى و ضوارةم ئيَستا لة هةموو كاتيك زياتر ئامادةيي هةية ،دامودةزطاى حكومةتيش َكؤشةر كى و ض كادريَكى تي هةر مةثرسة َ ِ ثر جورئةتى ئةوة دةكات باس لة رابردووى ِ سةروةرى خؤى بكات لة بةر َ طالتة ثيَكردن لة اليةن نةوةى ضوارةم بةداطيرساندنى طلؤثى سةوز لة اليةن نةوةى يةخة سثيةوة .زؤر سةيرة لة هةموو جيهاندا حزبيَك كة دةسةآلت وةردةطريَت ثؤستةكان رِاستةوخؤ لةاليةن ثردةكريَنةوة كةضى كادرانى كادرانى حزبةكة ِ حزبى لة كوردستان تةنها بؤيان هةية ببنة وةآلمدةرةوةى هاونيشتمانيان لة ئةداى خرابى حكومةت ئيَستا ثرسيار ئةوةية نةوةى خويَن ضؤن لةطةل ئةم رةوشة دذوارةى خؤى مواكةبة بكات؟ ئايا ئةو بؤضى ئةندامى ئةو حزبةية بؤ قيامةت باشة خؤ ئةو ئيسالمى نية جيهاد بكات ئايا ثرسيار لةخؤى ناكات ئةو بةنيازى ضية؟ دةبى لةمةودوا هةر بةهةمان روحيةتى ئايا َ َ َ شؤرشطيَرى مامةلة لةطةل سةرانى حزبةكةى ِ بكات ياخود شيَوازى تر بةكاربيَنن؟ ئايا هةست ناكات ئيَستا ئةوان بوونةتة مايةى ثيَرابواردنى هةردوو نةوةى دواى خؤيان و يةخةسثى ؟ ئةطةر لة ديوة كةي ترى نيشتمان ثةروةرييةوة تيَى بروانين ئايا لةو كاتةوةى نيشتيمان لة لةنوى نةوةى ذيَر رةحةتى ضةقؤداية سةر َ خويَن ئةركيَكى تازةى نيشتمانى ناكةويَتةوة ئةستؤ كة ئيَستا نيشتمانى كوردستان لة ذير رةحمةتى ضةقؤى نةوةى يةخةسثى وضوارةم ناكرى جاريَكى تريش حزبةكةيان و داية ؟ َ سةركردةكانيشيان بثاريَزنةوة لةم دوو نةوة فاسدة مةآلسدراوة بؤ دةسةآلت؟
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
***
ريَكخراوةكانى كؤمةلَى مةدةنى و بةهيَزكردنى ِ ديموكراتى لة كوردستانى ع يَراق
ئارام شيَخ محةمةد
ثيَشةكى : َ بؤ تيَطةيشتن سةبارةت بة ِر َ كؤمةلى مةدةنى ولى ِريَكخراوةكانى و بةهيَزكردنى ديموكراتى يان بة واتايةكى تر بؤ تيَطةيشتن لة َ ِر َ كؤمةلى مةدةنى لة بةهيَزكردنى ؤل و بةشدارى ِريَكخراوةكانى ديموكراتى ،وةك ئةوةى لةناونيشانى بابةتةكةدا دةستنيشانكراوة، ثيَويستيمان بةوة هةية لةسةر هةردوو ضةمكةكة كةميَك ِرابوةستين ،ثاشان بيَينة سةر ئةو ثيَطةيةى كة دةمانةويَت ِر َ ؤلى كؤمةلى مةدةنى تيَدا َ َ هةلبسةنطيَنين ،ئةمة بيَجطة ِريَكخراوةكانى َ لةوةى كة ثيَويستيمان بة ثؤليَنكردنيَكى تايبةتى هةية لة ناو ئةو َ كؤمةلى مةدةنى ناودةبريَت، ناونيشانةى كة بة ِريَكخراوةكانى سةرةراى هةذارييةكى بةرضاو بؤ تيَطةيشتن ضونكة تا ئيَستة ِ لةم بابةتة ئةوا بةشيَوةيةكى طونجاو تيَطةيشتنمان لةسةر ئةم ِريَكخراوانة َ ئالؤزو ناتةواوة ،طرنطترين هؤكاريش بؤ ئةم َ حالةتة بارودؤخى سياسى كوردستان و شيَوازى ثيادةكردنى َ هةولى ئةوان بؤ سياسةتة لةاليةن حيزبة سياسيةكانةوةو دروستكردنى ِريَكخراوةى تايبةت و اليةندار بؤ سياسةتةكانى ئةوان واى كردووة بة ئاسانى َ ثؤليَنى ئةو شتة نةكريَت كة ثيَى َ سةرةراى قةيرانةكانى كؤمةلى مةدةنى دةوتريَت ِريَكخراوةكانى ِ ترى تايبةت بة ثيَكهاتةى كؤمةآليةتىو سياسىو ئابوريي ثر كيَشةو طرفتى كوردستانةوة كة بؤخؤى هةنطاويَكى نويَى ِ ناوةتة ناو ثراكتيزةكردنى بوارى كاروضاالكى مةدةنيةوة كة نوى بوونى ثرؤسةكة و هؤكارة دةرةكيةكان بواريان بةناضارى َ زياتر بةرتةسك كردووة لة ثيَش كارى بزاوتى مةدةنى بة شيَوةيةكى طشتى و ِريَكخراوةكانيش بةشيَوةيةكى تايبةتى دةروازةى يةكةم: َ ثةيوةندى ِرةهةندةكانى كؤمةلى مةدةنى و ديموكراسى بة شيَوةيةكى طشتى كؤمةلَى مةدةنى: َ كؤمةلى مةدةنى لة دوو ئاستى طرنطدا دةتوانين زاراوةى َ بدةينة بةر باس و ليَكؤلينةوة ،كةئةوانيش اليةنيَكى فيكرى و فةلسةفية و ئةوةى تريان اليةنيَكى ميَذوويي و كرداريية كة ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
33
َ هةولةكانى ثةراوةكردنى كردار و ئاكاريَكى تيَيدا َ بةريَطاوشيَوازى ةت دةول دةرةوةى لة سيظيالنة ِ َ هةولى كردار و ئاكارى مةدةنيانة لة جؤراوجؤر، َ دةرةوةى دةستيَوةردانى دةولةت دراوةو بةمةش تايبةتمةنديَتيةكى داوةتة ئةم ضةمكة و جؤريَك لة داوةتى ،بةآلم ئةمة هةرطيز بة ماناى سةربةخؤيي َ ئةوةنايةت كة ئةم ضةمكة لةدةرةوةى ليَكدانةوة فيكرى و فةلسةفيةكان طةشةى كردووة و نةتوانين هيض بنةمايةكى فيكرى و فةلسةفى لة ثشتى ئةم ضةمكةوة دابنيَين. َ كؤمةلى مةدةنى لة ِراستاى ميَذوويى زاراوةى َ خؤيدا بؤ هةر كؤمةليَك و سةردةميَكى دياريكراو طؤرانكارى زؤرى بةكارهيَنانيَكى هةبووةو ِ بةخؤوة بينيوة ،هةربؤية كاريَكى زةحمةت دةبيَت بؤ هةرنوسيَنيَك لةسةر ئةم بابةتة كة لة يةك ثيَناسةدا ئةم زاراوةية وةصف بكات ،مةطةر تةنها طشتطيرترين ثيَناسة يان وةصفكردن ئةوةبيَت كة هةموو ئةو بوارة كؤمةآليةتى و سياسيانةى كة لةدةرةوةى حكومةت و دامودةزطاكانى بةشيَوةيةكى خؤبةخشانة بهيَنريَتة بوون و لةثيَناوى ضاكةى خؤريَكخستن و طشتيي دا هةوأل بدات يان ئارةزوى ِ ئةنجامدانى ضاالكى سيظيل بكات لة ثيَناوى ئامانجة مرؤييةكاندا ِ ،رةنطة ئةمة وةك باوترين و ديارترين َ كؤمةلى مةدةنى باس بكريَت ،بةآلم ئةوةى ثيَناسة بؤ َ طرفتة لةم ثيَناسةيةدا ئةوةية كة كؤمةلى مةدةنى َ دةولةت ثيَناسةدةكات. بةبةراورد لةطةأل َ كؤمةلى مةدةنى بةدةر و سةربةخؤ بةآلم هةرطيز نةبووة لة كاريطةريى فةلسةفةى نوآ و هاوضةرخ، بةآلم ئةمةش ئةوة ناطةيةنيَت كة ئةم زاراوةية خؤى خاوةنى تايبةتمةنديَتى و سةربةخؤيي خؤى نةبيَت َ كؤمةلناسى و ...هتد. لة ِرووى سياسى و بة ئاطابوون لةم اليةنة فةلسةفيةى تيَطةيشتن لة َ لةمةر تيَطةيشتن كؤمةلى مةدةنى طرنطى خؤى هةية ِ َ لةسةرهةلدان و دةركةوتنى نةك هةر زاراوةكة َ بةلكة ئةو بزاوتة سياسيانةيةش كة لةثشتى ئةم ثرسةوة ِرادةوةستيَت و دةكريَت اليةنةكانى ترى َ كؤمةلناسى و ماف و ديموكراسى و ...هتد يش وةك بطريَتةخؤى. ئةوةى كةطرنطى لي َ َكؤلينةوةى فةلسةفى و سياسى و كؤمةآليةتى و فيكرى دةسةلميَنيَت ،نةك تةنها َ كؤمةلى مةدةنى بؤ ئةوانةى كة خؤيان بة بزاوتى َ ناوزةد دةكةنَ ، بةلكة بؤ هةموو كؤمةليش واتة (جظاك) بة طشتى طرنطة ،ضونكة دواجار بةهيَز َ كؤمةلى مةدةنى دةبيَتة هؤى كةمكردنةوةى بوونى َ دةسةآلتى دةولةت لةسةر هةموو كؤمةأل و بةمةش َ دةولةت و كؤمةأل لة مةترسى دةسةآلتى ِرةهايي و 34
دكتاتؤرى دةثاريَزيَت بةوةى كة دام و دةزطاكانى َ دةولةت نابنة تةنها سةرضاوةكانى دةسةآلت ،ئةمةش َ بةكؤمةليَك بةتايبةت كة ميَذووى ذيانى مرؤظايةتى َثةريوة و توانيوةتى ضةند قؤناغى خؤ ِريَكخستندا تي ِ نمونة و مؤديَليَكى سةرةكى دروستبكات ،لةوانة نمونةى يةكةم : َ ئةو كؤمةآلنةى كة بةكؤمةلة سةرةتاييةكان َ دةولةتةوة ناودةبريَت و هيض دةزطايةكمان بةناوى نيية ،و ثةيوةنديية كؤمةآليةتيةكان لةسةر بنةماى ثةيوةنديةكانى خزمايةتىو خويَن ِريَكخراوة سةرةراى هةبوونى ثةيوةندييةكى ئةندازةيىو بونى ِ كةسيَك وةك سةرؤكى خيَأل يان طروث نمونةى دووةم: َ نمونةى ئةو كؤمةلة سياسية ِريَكخراوانةية َ دةولةتيان هةية بةآلم جياواز لة كة جؤريَك لة َ َ دةولةتى هاوضةرخ ،وةك دةولةتى يونان شيَوازى َ ناوةراست سةدةكانى ثاترياركيةكانى ةتة دةول و ِ َ كة ئةم دةولةتانة لةبونيانةوة تاكؤتايي سنوريَكى دياريكراويان نةبووة. نمونةى سيَهةم: َ خةيالى و ئةخالقية نمونةيةكى نا ميَذوويي و كة بةشيَوةيةكى ميَذووي تا ئيَستة نةهاتؤتةدى ، و دةرئةنجامى دنيابينى و ئةخالقى و ئايديالى و ئايدؤلؤذى سةدةكانى ( 16و 17و 18و 19و)20 ة ،يةكيَك لة ديارترين ئةو نمونانة بريتيية لة َ َ دةولةت كؤمةليَكى يةكسان كة تيَيدا دامةزراندنى بوونى نةبيَت. نمونةى ضوارةم: َ نمونةى كؤمةأل و دةولةتى هاوضةرخة كة بةشيَوةيةكى َ سةرسورهيَنةر بونيادةكانى ئالؤز و ِ خؤى بةشيَوةكى طشتطير و هةمةاليةنة ِريَكخستووة و بووةتة سةرضاوةيةكى زةبةالحى هةموو دةسةآلتة ئابورى و سياسى و كؤمةآليةتى و فةرهةنطى و كلتورييةكان و......هتد. ئيَمة لةسةردةمى نمونةى ضوارةمدا ذيان َ كؤمةلى بةسةردةبةين و ئةمةشيان دووجؤر لة َ َ بةريَوةبردنى دةولةت و دةولةتى سةقامطير لةسةر ِ َ َ كؤمةلى دروستكردووة ،يان ئةوةتا دةولةت و دامودةزطاكانى هةمووسةرضاوةكانى دةسةآلتة و َ َ دةولةتى ثاوانخوازة يان دةولةتةش نمونةيةكى ئةم َ َ َ بةثيَضةوانةوة لةدةولةتدا كؤمةلى دةرةوةى دةولةت ض بةشيَوةى تاك (كة تاكى ئازاد مةبةستة ،يان تاك ثيَويستة ئازاد بيَت بؤ ئةم كارة بؤ سةلماندنى ئةم بوونةى كؤمةأل لة دةرةوةى هةيمةنةى َ َ كؤمةلى دةولةت) ضونكة يةكيَك لة ثيَناسةكانى َ مةدةنى ئةوةية كة (كؤمةلى مةدةنى بة بةرامبةرى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
َ كؤمةليَكى سياسى ثيَناس دةكات كة بةرهةمى ئيرادةى ئازادة كة تيَيدا تاك يةكسانة لة بوارى سياسى دا) يان بةشيَوةى طرؤ خؤيان ِريَك دةخةن و ملمالني لةسةر سنوربةندى كردنى دةسةآلتة جياجياكانى سياسى و ئابورى و كؤمةآليةتى و .... َ دةولةتدا لة ثيَناوى بةديهيَنانى هتد دةكةن لةطةأل َ ثيَداويستى و بةرذةوةنديةكانى كؤمةلدا (كة ئةمةش َ كؤمةلى مةدةنيية) و ئةمةش تةنها لةسةر بنةماى ِرذيَميَكى سياسى و كؤمةآليةتى ِريَك دةخريَت كة بةبى سيستميَكى ديموكراسى لة ديموكراسية ،و َ َ َ كؤمةلى مةدةنيش ناتوانيَت هةنطاو دةولةتدا ناو َ بنيَت و تاضةند كؤمةلى مةدةنيش دةضيَتة ثيَش و طةشة دةكات ،ئةوةندةش ديموكراسى بةهيَزدةبيَت، لةمةوة دةتوانين ئةو دةرئةنجامة ثيَشنيازبكةين كة َ كؤمةلى مةدةنى و ديموكراسى ثةيوةندى نيَوان ثةيوةندييةكى controversialكؤنتروظيَرساليانةى ئةرى يان هةية و يةك ئةوى تر تةواو دةكات بة َ َ كؤمةلى مةدةنى نةك تةنها لة نةرى ،بةتايبةت َ ِراستاى لي َ َكؤلينةوةيةكى فةلسةفى يان فيكرى دا ناوةستيَتةوة َ بةلكة لة ئيَستةدا بووةتة مؤديَليَك كة زيادرةوى ذيانى مليونان مرؤظى ِريَكخستووةو ِ نيية ئةطةر َ بليَين كاريطةرى ضارةونسسازى لةسةر َ سياسةتى نيَوةدةولةتيش هةية و بة تيَكةآلوبوونى سةرسورهيَنةرةى ئيَستةى جيهان بةم شيَوة ِ َ زيادةرةويةك و بؤتةوة جيهانيى كؤمةلى مةدةنيش ِ َ هةردةولةتيَك لة هةر شويَنيَكى دنيا لة دةسةآلتى َ كؤمةلى مةدةنى هةموودنياية و نويَنةران كيَشةى َ كؤمةلى مةدةنى لة جيهاندا و ضاالكوانانى بوارى نةك هاوشان و بةهةمان ئاستى نويَنةرانى َ كؤر و كؤبونةوة و بؤنة دةولةت بةشدارى لة ِ َ جيهانيةكاندا دةكةن ،بةلكوو زؤرجار بةهةمان َ لى دةطيريَت و ئةندازةى نويَنةرانى دةولةت طويَيان َ برياردانى سياسى بةشدارى دةكةن لة ثرؤسةكانى ِ َ كؤمةلى جيهانيدا ،ضونكة اليةنةكانى ثةيوةنديدار بة مةدةنييةوة ثةيوةنديدارة بةثرس و اليةنةكانى ذيانى كؤمةآليةتى و سياسى و ئابورى و شيَوازى بوون و ِريَكخستنى كؤمةآليةتى يةوة ،ليَرةوة َ كؤمةلى مةدةنى وا ثيَناسة بكةين كة دةتوانين بريتيية لة ضوارضيَوةى كارى كؤمةآليةتى ِريَكخراو مؤر َالىو كةلتورىو ِروناكبيرىو بؤ كاروئاكارى ِ ثيَكةوةذيانى هاوبةش ،ثيَويست و سةربةخؤو لة ثيَناوى بةديهيَانى مافةكانى تاكو كؤمةأل و َ دةولةت و ثاريَزطارى كردن ليَيان لة دةستيَوةردانى ناضاركردنى بؤ زامنكردنى ذيانيَكى ئاسودةوئازاد َ كؤمةلى سيظيل دةبيَتة بنةما و كة بةرذةوةنديةكانى ثرةنسيثى ئاراستةى كاركردنى.
سةرةراى دةستنيشان كردنى ثيَناسةيةكى ِ دياريكراوو ئةنجامدانى طفتوطؤى فيكرى و َ كؤمةلى فةلسةفةى و كردارى لةبارةى ضةمكى مةدةنى ،هيَشتا ناتوانريَت ئةم ضةمكة لةيةك ضوارضيَوةدا قةتيس بكريَت و ئةم زاراوةية بة بةردةوامى لة دؤخيَكى ِريَذةيي دا دةميَنيَتةوة و تةنها دةتوانريَت لة ِراستايةكى ميَذوويي بةكاربهيَنريَت و َ َ سةرةراى كؤمةلى مةدةنى بكؤلريَتةوة ،ضونكة ليَى ِ طريَدراوى بة اليةنى فيكريي و ميَذووييةوة بةهةمان شيَوة طريدراويشة بةاليةنى كردارييةوة ،كة ئةمة َ كؤمةليَك ضؤن بؤ هةموو شويَنيَكى دنيا و بؤ هةموو ِراستة ،ئةوا بؤ كوردستانيش ثيَويستة لة سياقى سياسى و ميَذوويي خؤيدا ليَك بدريَتةوة. ديموكراسى : ِرةنطة كاريَكى ئاسان نةبيَت كة بمانةويَت لة بابةتيَكى وةك ئةمةى لةبةردةستداية ثيَناسةيةك بؤ ديموكراسى بكةين ،بةتايبةت ديموكراسى يةكيَكة لةو ضةمكة سياسيانةى كة بةدريَذايي َ سةرهةلدانى بةبةردةوامى وةك ضةمكيَكى ميَذووى تيَكةلكيَش لةطةأل ضةمك و زاراوةى سياسى و تايبةت بة شيَوازى دةسةآلت و دةسةآلتداريدا بةردةوام زياد لة ثيَناسة و ِرونكردنةوةيةكى بةخؤوة بينيوة، لةبنةرةتة يؤنانيةكةى و ض لةبةرئةوةى ديموكراسى ِ َ سةرهةلدانةوة و دةركةوتنةوةى لة تةنانةت لةدواى طؤرانكارييةكانى داوى و هاوضةرخيشدا سةردةمى ِ سةرةراى ئةو سةدةكانى 17و 18و 19لة ئةوروثادا، ِ تيَطةيشتن و ليَكدانةوة و بةكارهيَنانةجؤراوجؤرانةى كة ئةم ضةمكة بةخؤيةوة بينيوة ،بةآلم هيَشتا ئةو بنةمايةى ديموكراسى بةشتيَكى نا ِريَذةيي و ِرةهايي (ريَكخستنى ثةيوةندى دةميَنيَتةوة كة ئةويش ِ نيَوان دةسةآلت و دةسةآلت بةسةرداكراوة) يان بةواتايةكى تر بريتيية لة ِريَكخستنى ثةيوةندى نيَوان (فةرماندارو فةرمانبةردارة ،واتة حاكم و مةكموم). ِريَذةيي يةكيَك لةطرنطترين هؤكارةكانى دةطةريَتةوة بؤ ئةم بوونى ماناى ديموكراسى ِ بنةماسةرةكية لة ناواخنى ماناى ديموكراسى، (ريَكخستنى دةسةآلت)ة ،دةسةآلتيش كة ئةويش ِ لة هيض سةردةميَك لة سةردةميَكى تر ناضيَت و َ َ دةطؤريَت بةثيَى كؤمةليَكى تر كؤمةليَكيش بؤ لة ِ َ بنةماكانى دروستبوون و فؤرمؤلة بوونى ئةو حالةتة َ دةسةآلتة ،نةك تةنها هةر ئةم َ بةلكة طريَدراوى توندى ديموكراسى يان بةكارهيَنانى ديموكراسى بؤ بةديهيَنان و ثاريَزطارى كردن لة ضةندين ضةمكى ترى ذيانى مرؤيي لة ئاكارى (سياسى و كؤمةآليةتى) دا وةك (دادثةروةرى ،يةكسانى ،ئازادى ،مافى َ كؤمةلة ضةمكيَكن مرؤظ و ....هتد) هةموو ئةمانة
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
35
كة بنةماكانى ديموكراسييان ثيَكهيَناوةو لةطةأل بزاوتة ديموكراسيةكاندا بةكارهيَنراوةو بةمةش بةكارهيَنان و جيَبةجيَكردنى ديموكراسى َ ئالؤزو ثرمانا كردووة. ِ سةرةراى ئةوةى كةديموكراسى خاوةنى مانايةكى ِ ِريَذةييةو لة سةردةميَك بؤ سةردةميَكى ترولة دةطؤريَت ،بةآلم هيَشتا جيَطةيةك بؤ جيَطةيةكى تر ِ َ كؤمةليَك بنةماى سةرةكية ديموكراسى خاوةنى كة بةجياواز لةوةى كة ئةم بنةمايانة ضؤن و بةض شيَوازيَك دةخريَتة بوارى كردارييةوة ،بةآلم هيَشتا كؤمةليَك بنةما يان َ َ كؤلةكة واتة pillarsئةو بةبى َ ئةزمونانة ناتوانريَت بةديموكراسى وةسف بكريَن ، تةنانةت ئةطةر خؤشى بة ديموكراسى ناوببات ئةوا بة ديموكراتى ضةواشةكارانة ناودةبريَت ،بؤنمونة بةبى ئازادى ،ناكريَت ناكريَت ديموكراسيت هةبيَت َ بةبى بةبى يةكسانى سياسى و ديموكراسيت هةبيَت َ َ سيستميَك كة هةوأل بدات يةكسانى و دادثةروةرى كؤمةآليةتى بخاتة بةردةست و سيستمةكانى بةريَوةبردندا بؤ دةستراطةيشتنى يةكسان لة ِ ِ هةمووان فةراهةم بكات ،يان ديموكراسيت هةبيَت بى رؤأل و سةرةوةرى ياسا كة هةموو تاك بة َ لةذيَر و لة سايةيدا ثيَويستة يةكسان بن و .....هتد ،كة هةرئةمانةشن بوونةتة يان بةبةردةوامى دةبنة َ دةولةتانةى كة ئامرازى ِرةخنةطرتن لة هةموو ئةو ِ ئيدعاى ديموكراسى دةكةن بةآلم لة ِراستيدا وةها نين. ئةوةى كة مةبةستى سةرةكى ئيَمةية لةم بابةتةدا سةبارةت بة ديموكراسى ،باسكردنى ئةواليةنةية كةضؤن ديموكراسى دةبيَتة سيستميَك كة دةسةآلت ريَك دةخات لةنيَوان كةمينةيةك كة دةسةآلت دةطرنة دةست و جةماوةريَكى زؤرينةش كة ثةيرةوى لة فةرمانةكانى ئةم كةمينةية ثيَويستة ِ َ لةريَطاى هةلبذاردنيَكى ئازادةوة بكةن كة هةرئةمان ِ ئةوانيان طةياندؤتة ئةو ثلةوثايةية (ليَرةدا كةمينة وةك ذمارةى دةسةآلتداران نةك وةك شةرعةيتى َ هةلبذاردن كة هةموو دةزانين ثيَويستى بةشةرعةيتى زؤرينةية)و مةبةست ليَي ئةو كةسانةية كة دةبنة بةريَوةبةرانى دةسةآلتةكة) ،دةسةآلتيَك كةثيَويستة ِ بطؤردريَت و زامنى ثاريَزطارى لةمافةطشتيةكان ِ بكات و كة ئةمةش ثيَويستة بةياسا ِريَكبخريَت. دةسةآلت ئةو اليةنةية كة ديموكراسى لة َ سةرهةلدانيةوة تا ئيَستة ثرؤسةيةكى سياسى و كؤمةآليةتى و ميَذويي بةردةوامى خستؤتة بةردةم جةدةل و تيَكؤشان بؤ بةديهيَنان و ثاريَزطارى كردن لةمافة طشتييةكان ،ئةم بةديهيَنان و زامنكردنة تةنها هةلبذاردنيَكدا خؤى نابينيَتةوة َ لة َ بةلكو ضاوديَرى 36
كؤمةآليةتى لة سةر دةسةآلت لة دواى َ هةلبذاردنيةو دةستثيَدةكات ،ضاوديَرى كردنى دةسةآلت بةمانايةك كة هةم لة ئاستى دامةزراوةييدا و هةم لة ئاستى طشتيدا و هةم لة ئاستى جةماوةرى و تاكدا بوونى هةبيَت. لة ئاستى جةماوةرى و تاكدا وشيارى تاك بةرامبةر بةمافةكانى خؤى و تيَطةيشتنى تاكةكان َ كؤمةلة و لة ثةراوةى لةناو كايةيةكى طشتدا كة ناوى مافةكان بؤى هةية بةهرةمةندى و نابةهةرمةند بوون َ بخولقيَنيَت لة ماف و ثيَويستيةكى يان مةحرومى طرنطة تا سةرئةنجام كارى دووةم لة ضاوديَرى تةواو دةكات كة ئةويش اليةنى دامةزراوةيية لة سيستمى ديموكراتيداو سيستميَكى ديموكراتى بةبى دامةزراوةى بةهيَز و ئةستةمة بوونى هةبيَت َ ضاوديَر كة ثيَويستة بةشيَكى زؤرى ئةم دامةزراوانة َ كؤمةلى مةدةنى بن ،يان بةواتايةكى دامةزراوةكانى َ (خةلك بن) تا بةردةوام كارابن لة تر ثيَويستة هى سنورداركردن و ثةرت ثةرت كردنى دةسةآلت كة َ كؤمةلى ئةمةشة يةكيَك لة بنةمايي ترين ثرسةكانى مةدةني و هاوكات ِرذيَمى ديموكراتيش ثيَك ديَنيَت َ كؤمةلى مةدةنى دةتوانيَت و ئةو ِريَطايةية كة هيَزى ئةم ملمالنيية لةطةأل هةمووجؤرةكان و اليةنةكانى دةسةآلتدا بةكاربهيَنيَت لة ثيَناوى بةرذةوةندييةكانى كؤمةأل (كة ئةمةش اليةنى ديموكراتيية) ،ئةمةش اليةنيكى ترويةكيَكى ترة لة بنةماكانى ديموكراسى كة هةميشة بةهؤى ئةو بنةماوضةمكانةوة دةبيَت كة لى دةكات يان خؤى ئامانجيَكى ديموكراسى داكؤكيان َ ديموكراسى بيَت كة ئةويش بةرذةوةندييةكانى َ خةلكة و تاضةندة دةسةآلت نابيَتة هيَزيَكى قؤرخكراو لةبةردةم كةسيَك ،تاقميَك يان حيزبيَك ئةوةندة ديموكراسى جيَبةجيَكراوةو بةثيَضةوانةوة ئةو شيَوازة لةحوكمكردن كةدةسةآلتيَكى ناوةندى ثيادة َ بةهةلبذاردنيش هاتبيَتة سةركار و ثةراوةدةكات با بةآلم بة ديموكراتى نايةتة ئةذماركردن ،ليَرةوة دةتوانين َ بليَن كة تا ضةند ديموكراسى بةماناى ِراستةقينةى خؤى دةخريَتة بوارى جيَبةجيَكردنةوة، َ كؤمةلى مةدةنى بةهيَزة و ليَرةشةوة كؤمةأل ئةوندة َ زياتر ديموكراتيزة دةبيَت و بةمةش كؤلةكةكانى حوكمرانيش لةبرى ديموكراسى بةهيَزتر دةبيَت و ِ ئةوةى كة ببيَتة شويَنطةيةكى سةنتةريى و ناوةندى دةسةآلتطةرايي ،بةثيَضةوانةوة دةبيَتة جيَطةيةك بةريَوةبردن. تةنها بؤ ِ َ َ طرنطى ِريكخراوةكانى كؤمةلى مةدةنى لة بةهيَزكردنى ديموكراتى دا: ِرةنطة باشترين و ديارترين ثيَناسة بؤ ِريَكخراوةكانى َ كؤمةلى مةدةنى لةو ثيَناسةيةى (ئادةم فيرغسيون)
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
َ كؤمةلى مةدةنى بةبزاوتى ئةو ةوة وةربطرين كة ِريَكخراو و دامةزراوةكؤمةآليةتيانة دادةنيَت كة خؤبةخشانة دروست دةبن بؤ ثاريَزطارى كردن لة بةرذةوةندييةكانى َ خةلك. َ كؤمةلى مةدةنى ِريَكخراو و دامةزراوةكانى َ بةر َ سةرةراى َكدا، ي هةركؤمةل ؤلى خؤيان لة ناو ِ ِ داكؤكى كردنيان لة مافةطشتيةكانى سةرجةم َ خةلك ،تةنها بوونيان سةلميَنةرى ضةند ِراستيةكة َ ناوهةركؤمةليَكدا ،ئةوانيش بريتيتن لة: لة َ يةكةم :خةلك مافى خؤى هةية لةثيَناوى بةرذةوةندى و داخوازى و داواكارييةكانى دا خؤى ِريَكبخات و ِريَكخراوى تايبةت بةخؤى دابمةزريَنيَت، جا ئةم َ خةلكانة سةربةهةر نةتةوةِ ،رةطةز ،ئايين ، بيرورا ...هتد بن. ِ دووةم :سةلماندنى ئةو ِراستيةية كة بوارةكانى ذيانى كؤمةأل و بةتايبةت بوارة سيظيلةكانى ذيانى َ َ دةولةتةوة قؤرخ بكريَت و خةلك نابيَت لةاليةن َ دةولةت و دامودةزطاكانى بةثيَضةوانةوة ثيَويستة زؤر بة سانايي لةخزمةتى ئةم بوارةدا بن و بةردةوام ثيَويستة ذينطةيةكى لةبار بؤئةم بوارنة بة شيَوةيةكى رةفاه دابين بكةن. َ هةولدانة بؤ بةديهيَنان و زامنكردنى ِراستى يةكةم (يةكسانى) و ئةوى دووةميشيان بريتيية لة (ئازادى) َ نادةولةتية (نيَوةنديية) و لةمةش زياتر ئةوبوارة َ كؤمةلدا بةهؤى بوونى دةضةسثي لةناو زياتر َ ئةم ِريَكخراوانةوة ،ضونكة يةكسانى و ئازادى َ كؤمةلة ِريَكخراو يةكيَتيةك ثيَكةوة ثشت بة بوونى دةبةستن كة دةسةآلتى ناوخؤيي َ خةلكى بةهيَزبكةن ،و بةمةش دةرفةتى زياتر لةبةردةستى تاكةكاندا فةراهةم دةبيَت تا داكؤكى لةبةرذةوةندييةكانيان بكةن ،ئةمةش دةبيَتة هؤى بةهيَزكردنى توانايي نيَوخؤيي كؤمةأل بؤ ثاريَزطارى كردن لة سةنطينىو ثيَشكةوتنى بةردةوام و ِراطرتنى هاوسةنطى ملمالنيَكان. سيفةتيَكى ترى طرنط كةدةبيَت ئةم ِريَكخراو كؤمةآلنة لةنيَوخؤياندا بيكةنة بنةما يان ثيَويستة كة خاوةنى بن وةك تايبةتمةنديَتى ،بريتيية لة سةربةخؤيي ،سةربةخؤيي بةومانايةى كة بةرذةوةنديية مةدةنيةكانى َ خةلك و ئةوطرؤيانةى بؤى ثيَكهاتوون ببيَتة بنةماو ئةمة ثيَويستة لةثةراوةكردندا دووربيَت لة هةر دةستيَوةردانيَك و ببيَتة بنةماى كارةكة. بطةريَينةوة سةر ضونكة ئةطةر جاريَكى تر ِ َ ةطوريشةى ر مةدةنى كؤمةلى اليةنى ميَذووي كة ِ ِ سةرةراى ثيَناسةكةى (ئادةم جوراوجؤرى هةية ِ فيرغسيون) ى ِروناكبير ئةوا فةيلةسوفى َ ئةلمانى
َ َ كؤمةليَكى مةدةنى كة (هيطل) واى دةبينيَت كة سةربةخؤيانة خؤى ِريَكخستبيَت دةتوانيَت بةشدارى َ دةولةتدا و بكات لة باآلنس ِراطرتنى دةسةآلت لة بةثيَضةوانةوة نابيَتة كارايةكى هاوكار لة بنياتنانى شتى باشدا. ئةطةر هةريةكيَك لةم دوو ثيَناسةيةش بة مانايةكى بةرتةسك لة كارى ِريَكخراوةييدا قوأل بووبيَتنةوة َ بةرضاورونى (تؤكفيل) كاريطةرى زياتر و ئةوا ِ زياترى داوةتة ئةم ثةيوةنديية ،بةتايبةت لة وآلتة يةكطرتووةكانى ئةمريكا ضونكة بةهيَزيى كارى خؤبةخشى و كؤمةآليةتى و سةربةخؤيي ذيانى ِريَكخراوةيي وةك ثاريَزطارييةك دذى مةركةزييةتى َ دةولةت كة نةبيَتة سةرضاوةى هةموو دةسةآلتةكان لةراستى دا وةك سةنتةريَكى هاوسةنطى تةنانةت ِ بةهيَزى ئةم بزاوتة كة ناوى مةدةنية هاوكارى َ َ دةولةتيَكى بةرثرسيار دةولةتيش دةكات كة ببيَتة Accountableو كاريطةر كة تواناى دةربازبوونى لة ليَثرسينةوةى سيظيل نيية. َ كؤمةلى ئةم توخمانة لةسةر ثةيوةندى نيَوان َ دةولةت تةنها اليةنى سياسى و كؤمةآليةتى مةدةنىو َ بازاريش لةخؤ و ئابورى اليةنى كة بةل و َتةوة ناطري ِ دةطريَت ،دوو اليةنى طرنطى تر لةم ثةيوةندييةدا كة ِرةنطة ئةم دوو اليةنة بؤ تيَطةيشتن لةسةر ِر َ ولى َ كؤمةلى مةدةنى لةبةهيَزكردنى ِريَكخراوةكانى ديموكراتى لة كوردستان طرنط بن ،ئةوانيش َ كؤمةلى مةدةنى ئةوةية كة يةكيَكيان ثيَيى واية كة دابران و كاتى لة لة بنةمادا خؤى شتيَكى الوازة و ِ َ كؤمةلدا دروست دةبيَت يان ثيَويستة سةرليَشواوى كة لةم بارودؤخانةدا دروست ببيَت ،ضونكة ئيَمة لة كوردستان شايةتى ئةوةين كة ِريَكخراوةكانى بةريَكخراوةكانى بةهةر ناونيشانيَك بيَت كة ِ َ كؤمةلى مةدةنى ناسراوة لة ساتةوةختيَك دروست درةندة و بوون كة ئيَمة لةذيَر سايةى رذيَمى زؤر ِ سةركوتطةر و ديكتاتؤر خيَرا دةردةضين و كارةكانى ئةم ِريَكخراوانة لة ثيَشكةشكردنى خزمةتطوزارىو فرياكةوتنةوة دةست ثيَدةكات لةو كاتةشةوة تا ئيَستا بةشى شيَرى ضاالكيةكان لة ساتة وةختةكانى نةهامةتى و قةيرانةكاندا بوون و بؤضونةكةى تر بروا بوونة بةاليةنى ميَذوويي وةك لةسةرةتاكانى ِ ئةم باسةدا ِرونمان كردةوة و بةتايبةت هةردوو ئةم َ كؤمةلى مةدةنى لة كؤتاييةكانى اليةنة لة ثيَناسةى سةدةى هةذدة لة ئةوروثاوة هاتؤتة بةرهةم. اليةنيَكى طرنطى تر ئةوةية كة ثةيوةندى دار دةبيَتةوة بة ريَكخراوة ئابورى و بازرطانيةكانةوة كة ثيَويسيتان بة بوونى بارودؤخيَك هةية كة تايبةتمةندىو ئازادى كارى ئابوورى بوونى هةبيَت
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
37
َ دةولةت هةستيَت بة و بؤ ئةمةش ثيَويستة كة دانانى ياساو جيَبةجيَكردن و سةثاندنى ئاسايش َ دةولةت و ئاراميي ئابورى ،ثيَويستة بؤ ئةم اليةنة بةهيَز بيَت بةآلم ئةوةندة نا كة خؤى كارى ئةم ِريَكخراونة (واتة ِريَكخراوة ئابورييةكان) بكات يان جيَطةيان بطريَتةوةو ِريَكخراو طةليَكى ساختة كؤنتر َ بازار ؤلكردنى و درؤينة بةكاربهيَنيَت بؤ ِ ِ ضونكة باالنسةكة لةم َ حالةتةدا تيَك دةضيَت و ئةو َ كؤمةلى مةدةنييةى كةدروست دةبيَت زؤر الواز دةبيَت يان هةر بةالوازى دةميَنيَتةوة و دةبيَتة هؤى َ كؤمةلى مةدةنيش لة زؤركاتدا و بةمةش خنكاندنى َ َ تا ِريَذةى ئةو خةلكةى لةوةها كؤمةليَكى مةدةنى ساختةدا زياد بكات ئةوا ِريَذةى بةشدارى َ خةلك بؤ نةهيَشتنى بوارة سيظليةكانى خؤى هةر بةهؤى َ كؤمةل ِريَكخراوةكانى بةناوى خؤى زياد دةكات و مؤر َالى دةكات. دارمانى ِ توشى ِ بيروراية بةتايبةت لةدواى ئةو اليةنطرانى ِ نوى لة جيهاندا دروست 1990ةوة كة بارودؤخيَكى َ دةبيَت زياتر توانيويانة ئةو ِراستية بسةلميَنن كة لة ِريَطةى ئةو ثيَشنيارةى تايبةتة بة بازنةى بةهيَزى َ َ كؤمةلى دةولةت و ئابورىو ثةيوةندى نيَوان مةدةنى كة تيَيدا هاوسةنطى ئةم هيَزانة ثيَويستة بؤ طةشةثيَدان و يةكسانى و ئاراميي ،لةطةأل ئةمةشدا ئةوةى زياتر جةخت لةسةر ِر َ ؤلى ِريَكخراوةكان َ كؤمةلى مةدةنى (ئةنتؤنيؤ طرامشى) ية دةكات لة َ كة ثيَى واية كؤمةلى مةدةنى ئةريَنايةكة لةدةرةوةى َ بازارةو ثيَكديَت يان ثيَويستة كة ثيَكبيَت لة دةولةت و ِ ذمارةيةكى بةرضاو لة ِريَكخراوةكان كة كاردةكةن لة دذى هةذمونى دةسةآلت ،ئةم بيرو ِرايةى طرامشى تةواو لةسةر ئةو بنةماية ِرادةوةستيَت َ كؤمةلى مةدةنى دذ بة دةسةآلتى ديكتاتؤرية و كة ثيَضةوانةى يةكترين. َ كؤمةليَكى مةدةنى بةم شيَوةية ِريَكخراو و بةهيَزو َ سةربةخؤ ئةطةر دروست بيَت لة هةر كؤمةليَك دةبيَتة هؤى ِراكيَشانى زياترى هيَزودةسةآلت َ خةلك و ئةمةش يةكيَك لةهةرة سةرةكى بؤ ناو ترين بنةماكانى ديموكراتى و بةثيَضةوانةوة ئةطةر سةرضاوةكانى هةموو دةسةآلتةكان لة اليةن َ دةولةتةوة قؤرخ بةريَوةبردنى دامودةزطاكانى ِ بكريَت وةك ئةوةى كة ِرونمان كردةوة ،ئةوة ديموكراتى لةذيَرمةترسيدا دةبيَت و ئةوةش ِريَطة َ كؤمةليَكى مةدةنى لةمة دةطريَت بريتيية لة بوونى ِريَكخراو و بةهيَز. مؤر َالى تريشةوة لةاليةكى َكخراوانة بوونى ئةم ِري ِ كؤمةك بة ديموكراتى دةكات ،كة ئةويش بريتيية لةوةى تا ضةندة ِريَذةى بةشدارى كردن لة 38
َ كؤمةلى مةدةنى زيادبيَت ئةوةندة ِريَكخراوةكانى ِريَذةى ِرووكردنة ئامانج و بةرذةوةندى طشتى ئاوردانةوةش لة بةرذةوةندى زياد دةكات ،كة ِ طشتى و كاركردن لة ثيَناويدا يةكيَكة لةسةرةكى ترين بنةماكانى كارى ديموكراسىو بةديهيَنانيةتى ،ضونكة بوونى ئةم ِريَكخراوة خؤبةخشانة َ بةرهةلستى كردنى ِرؤحيةتى المباالت و ثاسيظى سياسية بةرامبةر بةكيَشةكانى كؤمةأل ،ضونكة بةشدارى كردنى ئازاد لة كاروبارةطشتيةكاندا َ خؤريَكخستن و دروستكردنى هةولدان بؤ و ِ ِريَكخراوى سةربةخؤى جؤراوجؤر بريتيية لة ِراطرتن و ثاريَزطارى كردن لة طيانى ئازادانةى خؤبةريَوةبردن و بةشدارى كردن ديموكراسى بؤ ِ بةريَوةبردنى كؤمةأل . لة ثرؤسةى سياسى و ِ َ هةولى بةردةوامى ِريَكخراوةكانى لةاليةكى ترةوة َ كؤمةلى مةدةنى بؤ داكؤكى كردن لةبةرذةوةنديةكانى َ سةرةراى ِريَطرى كردن لة دةسةآلت و تاك خةلك ِ تاكى ئةوانةى كة لةدةسةآلتدان تا نةتوانن ماوةى فةرمانداريان لة دةسةآلتدا بؤ بةرذةوةندي تايبةتى خؤيان قؤرخ بكةن ،لةهةمان كاتدا بةهيَزكردنى َ لةريَطةى بةهيَزكردنى ِراى خةلكة دةسةآلتى ِ َ طشتى ،ضونكة ِريَكخراوةكانى كؤمةلى مةدةنى هةر تةنها نابنة داكؤكى كار لة بةرذةوةندييةكانى خةلكى َ َ بةلكوو ثيَويستة ضاوديَريش بن بةسةر دةسةآلتةوة. دةوازةى دووةم : تايبةتمةنديَتى ديموكراسى و كؤمةلَى مةدةنى لة كوردستان دةسثيَك لةثيَناوى دةستةبةركردنى تيَطةيشتنيَكى فراوان دةربارةى بارودؤخى سياسىو كؤمةآليةتى كوردستان ،و بةتايبةت لة راستاى لي َ َكؤلينةوةيةك َ كة ئامانج لةم لي َ هةولدانيَك بيَت بؤ َكؤلينةوةية تيَطةيشتن دةربارةى كيَشةوطرفتة ميَذوويةكانى َ كؤمةلى مةدةنى كة ئةوةى بةردةم ديموكراسى و يةكةميان واتة ديموكراسى كة بةشيَكى طرنطة لةو ثيَداويستية سياسى و سيستميةى كة بؤ هاتنة َ كؤمةليَكى مةدةنى ثيَويستة لة بوون و كارايي َ كؤمةليَكدا ،وبة بةشيَوةيةكى تايبةتمةندتريش هةر َ َ بؤ تيَطةيشتن لة ِرولى ِريَكخراوةكانى كؤمةلى مةدةنى لةبةهيَزكردنى ديموكراتيدا بؤ ئةم بةشةى كوردستان كة بة كوردستانى عيَراق ناو دةبريَت كة بةشيَكة تا ئيَستةش كة خاوةنى قةوارةيةكى سياسى حوكمرانى سةربةخؤى خؤيةتى لةناوضوارضيَوةى و ِ وآلتيَكدا كة ناوى عيَراقة ،ثيَويستيمان بةوة هةية لةسةر اليةنة ميَذووييةكانى ِرابوةستين و لةسةر
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
َ كؤمةلى مةدةنى و هةريةك لة دوو ضةمكى ديموكراسى َ هةلويَستةيةك بكةين. ئةم بةشةى كوردستان خاوةنى تايبةتمةنديَتى خؤيةتى كة دةكريَت بةشيَوةيةكى زؤر جياو تايبةتمةند لي َ َكؤلينةوةى لةسةر ئةنجام بدريَت، بةتايبةت ئةو بوارانةى كة ثةيوةندى بةاليةنى كةلتورىو كؤمةآليةتيةوة هةية ،كة ضؤن ئيَمة بةشيَوةيةكى كةلتورى و كؤمةآليةتىو خاوةنى تارادةيةك ناديموكراتين تةنانةت ئةطةر كةلتوريَكى ِ ئاوريَكى زؤرخيَرا لةميَذووى ئةم ناوضةية تةنها ِ َ كؤمةليَك هؤكارةوة كة بدةينةوة دةبينين بةهؤى هةمووى ئةزمونى ناديموكراتى يةك لة دواى يةك بوون ئيَمة نةبوينةتة خاوةن كةلتوريَكى دموكراتى و بةم هؤيةوة سيفاتى تؤليَرانت و يةكترى قبوأل كردنمان تيَدا زؤر الوازةو ،ئيَمة شايةدى ئةوةين كة بة ئاسانى ناتوانين ِرةخنة و جياوازى قبوأل بكةين و ئةمة تةنها لة ئاستى سياسى دا بوونى نييةَ ، بةلكو ئةم َ حالةتة باكطراونديَكى كؤمةآليةتى و كةلتوريشى َ هةيةو ئةمةش بة ِرولى خؤى كاريطةرى لةسةر ِرةوتى ديموكراسى هةية لة ئاستى كؤمةآليةتيدا و تةنانةت ئةمة بةهؤى بةهيَزيي و َ زالى فةرهنطيَكى ئايينيشةوة زياتر ئةم نا تؤليَرانتية كاريطةرى زياترى هةية ضونكة وةك ئانتؤنى ئاربالستةر لة كتيَبة بةناوبانطةكةى خؤى "ديموكراسى لة ِرووى ميَذوويي و تيَورييةوة" ئاماذة بةوة دةكات كة َ اديكاليانةش نةبيَت و ريفؤرمى ئايينى هةرضةندة ِر تؤليَرانتى زياتر بةدواى خؤى ئةهيَنيَت كاريطةرى شطيرانة بؤ شؤر هةية لةسةر بةهيَزكردنى طيانى ِ ِ َ بنياتنانى ئةزموونى دةسةآلتى خةلك هةر بؤية (باوةربوون بةوةى كةخودا ِراستةوخؤ دةنوسيَت ِ قسة لةطةأل ئادةميزاد دةكات و ثيَويستى بة هيض وةسيتيَك نيية ورةو متمانة بةخووبونيَكى فيداكارانةى بة ثرؤستانتةكان بةخشى ،كة ثيَشتر َ خةلكى ئاسايي ِرؤذئاوايي هةرطيز لةطةأل ئةوةدا ئاشنا نةبوون .ئةو طيانفيدايية مةزهةبية كة هةر تايبةت بة ثرؤستانتةكان نةبوو دؤخيَكى تازةى هيَناية ئاراوة ،يةكةمين ئةزموونى دةسةآلتى جةماوةريي سةردةمى نوآ سةرى َ هةلدا) ئيَمة لة كوردستان ض وةك بةشيَك لة عيَراق و ض وةك ناوضةيةك لة ناوضةكانى ِرؤذهةآلنى ثر كيَشةترينى ئايينية ناوةرأست كة ناوضةيةكى ِ ِ طؤرانكارييةكى ِريشةيي هيض شايةدى ، جيهاندا لة ِ و ِراديكاأل نين لة بوارى ئايينى و ئةوةى كةهةية و كاريطةرى زؤرى لةسةر ذيانى ئيَمة لةم ناوضةيةدا هةبووة تةنهاو تةنها بةشى شيَرى طؤرانكارى سياسى كةوتووة و تةنانةت لة بةر ِ
عيَراقيشدا كةوتنة ناوثرؤسةى ديموكراسيةوة طؤرانكارى سياسى و بةشيَك بوو لة دةرهاويشتةى ِ لةرووى ِروداويشةوة بريتى بوو لة دةرهاويشتةى ِ ثرؤسةيةكى سةربازى. سةرةراى ئةمةش دةتوانين لةسةر اليةنى ِ َ هةلويَستةى جدى كةلتورى و كؤمةآليةتى زؤر بكةين و هةموو ئةو اليةنانةى كة وةك اليةنى كةلتورى و كؤمةآليةتى ِريَطرى بؤ دروستبوون و ثيَكهيَنانى ذينطةيةكى كؤمةآليةتى و كةلتورى بؤ ديموكراسى دةهيَننة بوون بخةينة بةرباس و لي َ َكؤلينةوةيةكى جدى ،ضونكة بنياتنانى ديموكراسى َ و كؤمةلى مةدةنى ثيَويستى بة بوونى بنةمايةكى كؤمةآليةتي و كةلتوريش هةية . لةم نوسينةدا تةنها جةخت لةسةر اليةنى سياسى كراوةتةوة و ئةوةى كة ئةم نوسينة دةيةويَت بيطةيةنيَت ئةوةية كة هؤكارى سياسى طرنطى ذيانيي هةية لةسةر طؤرانكارى كؤمةآليةتى و كةلتورى الى ئيَمة ،بةو هؤيةوة كة سيستمة سياسيةكان شيَوازى لةريَطةى ئةو حوكمرانى دةهيَننةبوون ،ئةمةش ِ ِ دامةزراوانةوة ئةنجام دةدريَت كة دواجار لةئاستى كؤمةآليةتى دا شيَوازيَك لة ذيان بةم هؤيةوة ديَتة بةرهةم كة كاريطةرى كةلتورى دادةنيَت و زؤر جار دةبينين كة كاريطةريةكانيان تا ئاستى سايكؤلؤذيش دةرؤن ،هةر بةهؤى ئةم سيستمة سياسيةوةية كة ِ نمونةى لةو جؤرةمان هةية هض كةسيَك نيية طومانى لةوة هةبيَت كة ئيدارةى حكومةتى بةعس ئيدارةيةكى ناديموكراتى و ديكتاتؤر بوو ،ئةو سيستمة تةنها لةبةرئةوة ناديموكراتى نةبوو كة بةهؤيةوة َ خةلك ذيانى لةدةست دةدا و لة ذيَر سايةى ئةودا زيندانى بةلكو ئةو سيستمة ِر َ دةكراو لة سيَدارةدةدراَ ، ؤلةكةى بةريَوةبردنى ئةوةبوو كة هةموو بوارةئاساييةكانى ِ ذيانى كؤمةآليةتى و خزمةتطوزارى و ...هتد بخاتة خزمةت مانةوةى ئةو حكومةتةوةو لةو ثيَناوةدا بةكارى بهيَنيَت ،بةم هؤيةوة هةموو دامةزراوةكانى ئةم حكومةتة بةشيَوةيةك ِريَكخرابوو كة هةست بة طةورةيي و زةبةالحى ئةم سيستمة بكةيت و خؤت بة شتيَكى بضوك بزانيت لة ئاستيدا، تةرجومةكردنى ئةم كؤنسيَثتة وةك باسمان كرد تةنها لةوةدا خؤى قةتيس ناكاتةوة كة بريتى بيَت لة خةلكَ ، لةسيَدارةدان و جينؤسايدكردنى َ بةلكوو لة ثى دةكات كة تؤ لةبةردةم سادةترين شتةوة دةست َ دامةزراوةكانيدا خؤت ال دةبيَتة شتيَك كة ثيَويستة طوى ِر َ بةوثةرى مةمنونيةوة لةبةردةم ايةل بيت و َ ِ ضاوةروان بيت تةنانةت يةدا َر ي كارط سيستمة ئةم ِ ِ ئةطةر ئارةزووت بكرداية لة خزمةتطوزاريةكيش بةهرةمةندبيت.
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
39
َرى هيض كةس طومانى نيية كة سيستمى كارطي ِ بةعس سيستميَكى ديكتاتؤرى بوو ،بةآلم ئيَمة دواى لةرةط و ِريشةوة اثةرين نةمانتوانى ئةم سيستمة ِ ِر ِ طؤرانكاريية ئةم وونةدانى ر َكى ي بةش َنين، ي دةربه ِ ِ نوى لةم بارةيةوة َ بليَين ئةوةية كة ئةطةر شتيَكى َ باوةر نةبوونى ئةو سوثايةية بة بوونى شيَوازيَكى ِ َرى يةكيَكة لة طةورةترين ئاستةنطةكان تر لة كارطي ِ طؤرانكارييةدا ،كة ئةويش لةبةردةم ئةم ِ حوكمرانى كردنى ديموكراتيية ،كة بةريَوةبردن و ِ ِ بةريَوةبةريَتييةكان ئةوةندةى بؤ خزمةتكردنى تيَيدا ِ َ كؤنترؤلكردن ثيَويست هاوآلتيان ثيَويستن ئةوةندة بؤ نين ،كة ِريَك ئةم كؤنسيَثتة الى ئيَمة ثيَضةوانةيةو َ دةولةت و كاربةدةستانى ئةوةندةى دامودةزطاكانى كؤنترؤأل كردن ضاوى ليَدةكةن ئامرازى بة ِ ِ بةريَوةبردن تةماشاى ناكةن ازى ئامر بة ئةوةندة ِ ِ بةريَوةبةريَتىو ئةنجومةنة بةجؤريَك كة هةنديَك لة ِ هةلبذيَردراوةكان كة تةنانةت لةاليةن َ َ خةلكيشةوة َ هةلبذيَردراون ئةوةندةى خؤيان وةك حكومةت َ ثيَناسة دةكةن ،ئةوةندة خؤيان وةك نويَنةرى خةلك ثيَناسة ناكةن. ئةم بارودؤخة هؤكارى زؤرى لةثشتةوةية ،من نامةويَت ئةو هؤكارانة باس بكةم كة تا ئيَستة زؤر َ عةقليةتى باس كراون ،وةك كاريطةرى حيزب و َ طةندةلى و شتى تر ،ئةوةى كةمن دةمةويَت حيزب و باسى بكةم ئةوةية كة ميَذووى ئةم هةريَمةى ئيَمة بةهؤى مانةوةى بؤ ماوةيةكى دريَذ لة ذيَر دةسةآلتى هيَزيَكى ديكاتؤرى دامةزراوةيي ،كاريطةرييةكى وةهاى داناوة كة لة ئاستى كةلتوريشدا كاتيَك بةزمانيَكى نوى ثيَشنيار دةكةيت سيستميَكى َ سادة وةآلمت دةدةنةوة كةئةوة زةحةمةتة ِرووبدات ضونكة ئيَمة هيَشتا بةشيَكين لة عيَراق و سةربةخؤيي تةواوى سياسيمان نيية تا بتوانين ئةو كارة جيَبةجيَبكةين ،ئةمة تةنها ثيَوةريَكى سادةية بةريَوةبردندا ماون كة ئةو سوثاية تا ئيَستة لة ِ باوةر و دنيابينى ئةوانة ِريَطرييةكى طةورةية و ِ طؤرانكارى دا بةشيَوةيةك ئةم شيَوازة لةبةردةم ِ لةبيركردنةوة بووةتة نةريت اليان و سةرسةختانة لى دةكةن و بةم هؤيةشةوة دةبينين ثاريَزطارى َ َرىو دامةزراوةييةكان كة لة سيستمة كارطي ِ كؤدا سيستمى سياسى ثيَكدةهيَنيَت ئةوةندةى بةجؤريَك لة باربووة كة هةرضى شتيَك لة كةلتورى َ كؤنترؤل كةرة بهيَنريَتة كؤمةآليةتي دا ثاوانخوازو ناو سيستمةكةوة ئةوةندة ثيَضةوانةكةى ِرووى بةريَوةبردن بةهاى ديموكراتى نةداوة كة سيستمى ِ َ َ كؤمةلةوة بةلكوو تةنها ضاوديَرى بخاتة ناو نوخبةيةكى زؤر كةم و فشاري هيَزيَكى دةرةكى 40
نةبيَت ئةم سيستمةى ئيَستة لة كوردستان هةية هيض بنةمايةكى دامةزراوةيىو هؤشيارييةكى ديموكراتيانةى كؤنكريَتى لة ثشتةوة بوونى نيية بطؤريَت َ بةلكوو وةك ثاشخانيَك تا نةك كؤمةأل ِ ئةطةر نوخبةيةكى سياسيش ئارةزووى ثاوانخوازى لى بكات. كرد ِريَطرى َ لةبةر ئةوة سيستمى سياسى و بةرنامةى ئةو بةريَوة نوخبةيةى كة سيستمى سياسى دةبةن ِ ثيَشةنطى بةديهيَنانى نةك ديموكراتى َ بةلكوو تةنانةت طةشةثيَدانيش نيية ،ميَذووى ثيَشكةوتنى ئةوروثا و رؤذئاوا شايةدى ئةو ِراستيةن كة ئةوان بةهؤى ثيَشةنطى سياسيةوة توانيان بطةنة ئةو ئاستة لة ثيَشكةوتن كة ئيَستة هةيانة ئةطةر نا كؤدةنطييةكى فراوان هةية لةسةر ئةوةى كة ِرؤذهةآلت نةك َ دةولةمةندة لةرووى سامانى سروشتيةوة تةنها ِ َ بةلكوو بةهاى جوان و ِرؤشنبيرى و دةولةمةنديش بةريَوةبردنى بووة لة فرةكةلتوريدا ،بةآلم بةهؤى ِ سياسيةوة ِرؤذئاوا توانى بطاتة ثيَشكةوتن و طةشةثيَدانيَك كة بووةتة ثيَودانط بؤ مؤديَلةكانى ترو بةهؤيةوة دواكةوتوويي و ثيَشكةوتنى وآلتانى ترى ثيَدةثيَوريت ،ثاش ئةوان سيستمةكانى وآلتانى بةناو (وآلتانى سةر زةرياى ئارام) يش نمونةيةكى تر بوون كة سةلمانديان طةشةثيَدان شتيَكة لة توانادا هةية تةنانةت ئةطةر هاتوو ِرؤذهةآلتيش بيت .بؤ ئةم باسة ئةوةى طرنطى ثيَدراوة ئةو اليةنة ميَذوويية سياسية كة كاريطةرى لةسةر ِرةوشى ئةمرؤى ديموكراسى لة كوردستان هةيةو بؤ ئةم ِ مةبةستة ثيَويستيمان بةوة هةية كة ضةند هةنطاويَك بطةريَينةوة بؤ ميَذوو ئةطةرضى بةشيَوةيةكى ِ ِراطوزةريش بيَت ،بةتايبةت ئةو بةشانة لة ِرابردوو َ كؤمةلطايةكى كة ئيَستةيان ثيكهيَناوة ،ئةمةش بؤ وةك كوردستان كة لةئيَستةدا بةشيَكى لكيَندراوة بة وآلتيَكةوة لةذيَر ناوى (عيَراق)دا ،بةناضارى دةبيَت بؤ ئةم مةبةستة ئةو بةشانة بةشيَوةيةكى َ شيتةلكارى لةميَذووى عيَراق ليَكبدةينةوة ،طرنطى جيَخستنى ئةم اليةنة ميَذوويي ية بةو مةبةستةية كة ئةو اليةنانة لة ميَذوى سياسى ليَك بدةينةوة كة كاريطةرى ِراستةوخؤيان لةسةر الوازى ديموكراسى لة ئيَستةدا هةية بةم هؤيةوة دةبيَت لة ثيَشينةى ميَذوويةوة دةست ثيَبكةين. كؤمةلَى مةدةنى لة كوردستان: وةك لة بةشى ثيَشوودا باسمان كرد و بةوهؤيةوةى كةدةسةآلتى بةعس دةسةآلتيَكى مةركةزى و ديكتاتؤر بوو ،هيض جؤرة ِريَكخراوبونيَكى سةربةخؤ بوونى نةبوو تةنها ئةو ِريَكخراوانة نةبيَت كة ثاشكؤى حيزبى بةعسى دةسةآلتدار بوون،و
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
لةراستيشدا لة ذيَر ناوى ِريَكخراوةى جةماوةريدا ِ خةريكى دريَذكردنةوةى ثاوانخوازى ئةو سيستمة َ ثى َ دةخةلةتان ،ئةم نةريتة هةل بوون و جةماوةريان َ لةريَكخراوبوون كةدةبيَت هةموو شتيَك ثاشكؤ ِ و َ مولكى حيزب بيَت وةك نةريتيَك لةكوردستاندا تائيَستةش كاردةكات بةآلم ئيَستة بة ئاراستةيةكى َ هةلبةتة ناراستةوخؤدا كارى لةسةر دةكريَت، ِ َ اثةرين، بةشيَوةيةكى كالتر لةسةرةتاكانى ِر ِ اثةرينى بةآلم ئةم نةريتة ئيَستة وةك سةرةتاى ِر ِ كوردستان لة ناوضةئازادكراوة نويَيةكانى عيَراق بة شيَوازيَكى خراثتر بوونى خؤى دةسةلميَنى ،ئةويش بةرةنطيَكى ئايينى. ِ دروستبوونى ِريَكخراوة جةماوةرييةكان و َ كؤمةلى مةدةنىو ئةوةش بةتايبةت ِريَكخراوةكانى لةريَكخراوة ية بريتى كة كةبةالى ئيَمةوة طرنطة، ِ ناحكومى يةناوخؤييةكان ،هاوكاتة لةطةأل ِرودانى اثةرين و دروستبوونى فةزايةك بؤ ئازادى سياسى ِر ِ و ِريَكخراوبوون. تى بطةين كة استية ر لةو َمة ي ئ َويستة ضونكة ثي َ ِ َ زاراوةى ِريَكخراوةكانى كؤمةلى مةدةنى زياتر لةطةأل زؤربوون و دروستبوونى ِريَكخراوة ناوخؤيية ناحكوميةكاندا ِرةواجى ثةيدا كرد و لة كوردستان َ كؤمةلى مةدةنى تةنها لةراستيدا بآلوبوةوة ،بةآلم ِ ناكريَت بؤ ئةو جؤرة ِريَكخراوانة بةكاربيَت و مةبةست لةم زاراوةية هةموو ئةو ِريَكخراوانة دةطريَتةوة كة لةدةرةوةى بةرذةوةندييةكانى َ خةلك يان حكومةت و لة ثيَناوى بةرذةوةنديةكانى بؤ ثةراوةكردنى مافة كةلتوريةكان دروست دةبن. ميَذووى ئةم جؤرة ِريَكخراوانةش لة دواى كؤرةوة ميَذووييةكةى 1991كةوة اثةرين و ِ ِر ِ وردة وردة دةستثيَدةكات كة ئةنجومةنى ئاسايشى نةتةوةيةكطرتووةكان سةبارةت بةثاراستنى َ خةلكى برياري ذمارة 688 مةدةنى عيَراق لة باكوروباشور ِ دةربكات بؤ ئيدانةكردنى ِرذيَمى عيَراق ،و داواى لة َ َودةولةتيةكان كرد كةبضنة ِريَكخراوة فرياطوزارية ني ناوعيَراقةوة ،هةروةها داواى ثاراستنى كةمايةتية نةتةوةييةكان و َ خةلكى مةدةنى عيَراق و ِريَطرتنى ديموكراسى هاوآلتيانى عيَراقى دةكرد. يارى 986 بر ِ بريارى 688ى 1991و ثاش ماوةيةك ِ ِ كةبةبريارى (نةوت بةرامبةر بة خؤراك) 1996 ى ِ ناسرابوو ،بةثيَى ئةمةى دووةميان عيَراق بؤى هةبوو كة بايي ضوار بليؤن دؤالرى ئةمريكى نةوت بنيَريَتة دةرةوةو لةمبةردا خؤراك و كةرةستةى تةندروستى هةنديَك شتومةكى خزمةتطوزارى سنوردار بهيَنريَتة عيَراقةوة ،و بؤئةم مةبةستة UN ثرؤسةية بكات. بةريَوةضوونى ئةم ِ سةرثةرشتى ِ
دووبريارة واى كرد بةتايبةتى يةكةميان كة ئةم ِ َ َودةولةتى يةكان بيَنة كوردستان و ِريَكخراوة ني سود لةودةرفةتة وةربطرن بؤ كاروضاالكيةكانيان، َ َودةولةتيةكان نةيان بةآلم ِريَكخراوة ناحكومى يةني دةتوانى وةك ثيَويست سود لةو داهاتة وةربطرن كة لة %13ى دياريكرابوو بؤ كوردستان ،ئةمةش لةبةرئةوةى كة حكومةتى عيَراقى ِريَطةى نةدةدا كة َ َودةولةتى يةكان سود لة ِريَكخراوة ناحكومى ية ني بريارى 986ببينن. ِ َ كارى ِريَكخراوةنيَو دةولةتيةكانى سةربة UN بريتى بوو لة كاريَكى خيَرخوازى وبارهيَنانى َ خةلك َ لةتةمةلى و ليَسةندنةوةى ئيرادة، بوو بةجؤريَك َ خةلك بارهيَنرا لةسةر دانيشتن و هاتنة ذورةوةى مالةكةى ،هيَندةى تر َ ثيَداويستى يةكانى بؤ َ خةلك َ وابيرى دةكردةوة كةلةحاليَكداية ثيَويستى بةوةية لةراستيشدا وةك سةرةتا كةخيَرى ثيَبكريَت ،و ِ ئةو خزمةتطوزاريانة توانى كة طيانيَك بكاتةوة بةبةرى َ خةلكى ماندووى كوردستاندا ،بةتايبةت كة دةسةآلتى كوردى هيض خؤى بةليَثرسراونةدةزانى َ خةلك ،و بةدابينكردنى ثيَداويستيةكانى ذيانى َ ئابلوقةى ئابورى و ساوايي هةميشة بةناوى حكومةتةكةيةوة خؤى لةم ليَثرسراويَتى ية دةدزيةوة. ِر َ سةرةراى زيادكردنى ؤلى ريَكخراوةكانى UN ِ ضةند بةهايةكى سلبى بؤ كارى ِريَكخراوةيي و َ كؤمةلى مةدةنى وةك ثارةدان بة ضاالكى كارى َ خةلك بؤ بةشدارى كردن لة خولةكانى وشيارى دا، هاوكات بةوهؤيةوة كةببوة سةنتةرى دابةشكردنى داهاتةكان و بةهيض جؤريَك كار لةطةأل دةسةآلتى ناوخؤدا نةدةكرا بؤ دابةشكردن و ئاراستةكردنى بةشيَوةيةكى كاريطةرو ئةسلةن ئةو دةسةآلتة باوةرثيَكراو نةبوو دةسةآلتيَكى زؤر شةرعىو ِ لةاليةن UNةوة و بةحكومةت ناودةبراو بةدةسةآلتى ناوخؤيي ناودةبرا ،ئةم هؤكارة وايكرد َ دةولةتيَك ِريَكخراوةكانى نةتةوةيةكطرتووةكان ببنة َ دةولةتدا ضونكة خاوةنى بودجةيةكى وةها لةناو َ طةورةبوون كة تةنها لةتواناى دةولةتدا بوو كةبودجةى لةوجؤرةى لةبةردةستدا بيَت. نةبوونى ثالنيَكى بةهيَز لةاليةن دةسةآلتى بريارة ناوخؤوة بؤ طةشةثيَدان ،و كؤنترؤلكردنى ِ ِ برةداهاتةى كة بؤ ستراتيذيةكانى بةكارهيَنانى ئةو ِ كوردستان دابينكرابوو لةاليةن حكومةتى بةعسةوة، واى كرد سةرجةم ضاالكيةكانى طةشةثيَدانى ِريَكخراوةيي و يان وا باشترة َ بليَين كارى بةشيَكى َ كؤمةلى مةدةنى بة تايبةت طةورة لة ِريَكخراوةكانى (ريَكخراوة ناحكومية ناوخؤييةكان )NGOتةنها
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
41
لةفؤرمى خيَرخوازى دا خؤى بنويَنيَت و ئةوساو ئيَستةشى لةسةربيَت شانازييةكى موبالةغة ثيَكراو ثرؤذةكاندا بةآلم لة دةكرا لةكاتى تةواوبوونى ِ ِراستيدا ئةمانة بةشيَك بوون لة ثرؤسةى ئةو بةها سلبيانةى كة لةذيَرناوى خيَرخوازيدا خرانة ناو َ كؤمةلى كوردستان و هاوكات سةرضاوةيةكيش َ َ خةلكانيَك كة دةولةمندبوونى بوو بؤ ئيختالس و ثرؤسةيةش لةودامةزراوانةدا كاريان دةكردو ئةم ِ وادةكات كة ثةرةثيَدان و طةشةسةندن بكاتة خيَرثيَكردن لةكاتيَكدا بريتى يةلة مافيَكى سروشتى َ كؤمةلطايةك. كؤمةآليةتى هةر َ هةست نةكردن بةليَثرسراويَتى لةنيَو خةلكدا بؤ طةيشتن بةئاستيَكى نويَى ثيَشكةوتن و بنياتنانى سةرةراى ديموكراتييةكى ِراستةقينة ئةم هؤكارةش ِ ئةوى كةطةشةثيَدان توشى شةلةل دةكات ،كارى مةدةنىو ِريَكخراوةيي سةربةخؤو خؤبةخشانة وةك لةبةشى يةكةمدا باسمان كرد دةكاتة كاريَكى بنةرةتى ترين مةسلةكىو فةرمانبةرى ضونكة ِ ئاكارى كارى ِريَكخراوةيى كارى خؤبةخشى ية دةكاتة كاريَكى طران و بةدينةهاتوو ،بطرة زؤر جار ِريَكخراوةكانيش وةك سةرضاوةى سامان ثةيداكردن تةماشادةكريَت و بةشيَكى زؤريش َ باوةرةيان لةسةر ئةم خةلك تا ئيَستة ئةم لة ِ ِريَكخراوانة هةية. سةرةتاى كارى ِريَكخراوة ناحكوميية ناوخؤييةكان َ َودةولةتيةكان بؤ هاوكاتة لةطةأل هاتنى ِريَكخراوة ني كوردستان ،ئةم ِريَكخراوانة لةسةرةتادا دروست بوون بؤ سود وةرطرتن لةبةرنامة خيَرخوازيةكان بريارى ،986ئةم و ثاشان سود وةرطرتن لةداهاتى ِ ِريَكخراوانة زياتر وةك وةكالةتى َ بةليَندةرى كاريان دةكرد تاوةكوو ِريَكخراوى ناحكومى ،ضونكة سةرجةمى طشتى كارى ئةم ِريَكخراوانة بريتى بوو ثرؤذة ئةندازارييةكان. لة ئةنجامدانى ِ شةرى ناوخؤوة كوردستان بةهؤى بةآلم هةر ِ َ دووضارى كؤضى ِريَكخراوة نيَودةولةتيةكان َ كؤمةلطاى ِريَكخراوة ناحكوميية داروخانى و ِ ناوخؤييةكان بوةوة ،و بةوهؤيةوة كة ذمارةى َ َودةولةتيةكان بةثةنجةى ِريَكخراوة ناحكوميية ني دةست دةبذيَردران كة دةيانويست كاريطةرييةكى ِراستةخؤيان هةبيَت لةسةر ثرؤسةى طةشةثيَدان ،و وبةروى كيَشةوطرفتى ئيقليمى هةميشة ئةمانيش ِر ِ دةبونةوة لةشيَوازى ِريَطرتن لةهاتووضؤوكردن و تةنانةت زؤرجار حكومةتى بةعس داواى لةهةنديَك َ دةكرد كةكوردستان بةحيَبهيَ هةولى تيرؤريستيش َلن و دةدرا بؤ لةناوبردنى بارةطاوكارمةندةكانيان ،ئةمة بةربةداروخانى ِريَكخراوة واى كرد كةنةتوانر ِ 42
ناوخؤييةكان بطريَت بؤ ماوةيةكى دريذخايةن. بةدةرلةمانة ِريَكخراوةكانى ترى بةناو جةماوةرى وةك قوتابيان و خويَندكاران و ذنان و ئافرةتان و ..هتد يان بةناو ديموكراتى نة لةم بابةتةى من و نةبةثيَى ثيَوةرة زانستيةكان ناضنة خانةى َ كؤمةلى مةدةنييةوة ،ضونكة ئةو ِريَكخراوةكانى ِريَكخراوانة ثاشكؤى حيزبة سياسيةكانن و ثاشكؤى ئةو بةرنامةو ئايدؤلؤجيايةن كة لةخانةوضوارضيَوةى بةرذةوةندييةكانى دةسةآلتدا دةخوليَتةوة ،ض ئةو ِريَكخراوانةى كة سةربةحيزبى دةسةآلتدارن يان ئةوانةى كةلةدةرةوةى ئةوانن بةهةمان ثيَوةر َ هةولدان بؤ طرتنةدةستى كؤمةك بةبةرنامةى دةسةآلت دةكةن و ئةمةش ثيَضةوانةى ثرةنسيثى َ كؤمةلى مةدةنية. كارى هةروةك ئاماذةمان ثيَدا ميَذووى ثةيدابوون و َ سةرهةلدانى ِريَكخراوة ناحكومية ناوخؤييةكان لة كوردستاندا هاوكات بوو لةطةأل هاتنى ِريَكخراوة َ َودةولةتيةكان بؤ كوردستان و دروستبونيان ني لةئةنجامى ثيَداويستى كؤمةآليةتىو سياسى و ناوخؤيي كوردستانةوة نةبووة و سةرةتاكانى كارى ئةم ِريَكخراوانة تا كؤتايي ساآلنى نةوةدةكانيش لة ضوارضيَوةى كارى خزمةتطوزاريدا دةخواليةوة، هةرضةندة ئةوكات نة بةثيَناسة و نة بةشيَوةيةكى ياساييش ئةو ِريَكخراوانة وةك ِريَكخراوى ناحكومى ناوخؤيي واتة NGOنةدةناسران و تةنانةت لة ِرووى ياساييةوة لة كوردستان بؤ يةكةم جار لة حكومةتى هةريَمى سليَمانى بة ياساى ذمارة ()297 ى 1999/12/25و لة حكومةتى هةريَمى هةوليَريش بة ياساى ذمارة ( )15ى ِ 2001/10/14رةسميةت و شةرعيةتى ياسايي وةرطرت. لة ساآلنى 2000و بةدواوة هةنطاوةكان لة طؤران بؤ ثرؤذةكانى ئةندازياري و بيناسازييةوة ِ ِ ثرؤذة كؤمةآليةتيةكانَ ، هةلبةتة ئةمة بةماناى ئةوة ِ ثرؤذةى كؤمةآليةتى لة ماوةى ئةنجامدانى كة نايةت ِ ثيَش ئةو ميَذووة بوونى نةبووة ،بةآلم لةوماوةيةى ثيَشودا بةشيَوةيةكى سةرةكى كارى ئةو ِريَكخراوانة لةوضوارضيَوةيةدا دةخواليةوة كاتيَك كة سةرضاوة ثارةبةخشةكان (دؤنةرةكان) ئاراستةى بةخشينى طؤرى بؤ بوارة كؤمةآليةتيةكان ،هةنديَك ثارةيان ِ لةم ِريَكخراوانة لةناوضوون ضونكة بةشيَكى زؤرى ئةو كةسانةى لةم ِريَكخراوانةدا كاريان دةكرد ئةندازيار بوون و بةشيَوةيةكى طشتى نةلةكارى باوةريشيان كؤمةآليةتى و مرؤيي شارةزا بوون و نة ِ ثيَى هةبوو نة ئامادةى كارى خؤبةخشيش بوون و نة بةثارةيةكى كةميش واتة (مووضة) ئامادةبوون كاربكةن و ئةمانة هةموو ِرؤذيَك لةمبةر و ئةوبةرى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
نيَوان ِريَكخراوة و دامودةزطاكانى سةر بة UNو ناوخؤييةكان دةهاتن و دةضوون و كارى ئةم ِريَكخراوانة زياتر لةكارى َ بةليَندةريدا قةتيس بوو، ملمالنييةكى زؤريشى دروستكردبوو ض لةنيَوان ِريَكخراوةكان خؤيان لةاليةك و لةطةأل حكومةت لةاليةكى ترةوة. هةنديَكى تر لةو ِريَكخراوانة ئاراستةى كاركردنى َ هةوليان دا كة سود لة سةرضاوة طؤرى و خؤيان تةواو ِ طؤرينى ئاراستةى دا استى لةر كة وةرطرن، نويَيةكان ِ ِ كاركردنى ثارةبةخشةكان بةهؤى سياسةتى تايبةتى خؤيانةوة بوو يان ناضار بوون بةو بارودؤخةى كة ثيَويست بوو ئيتر حكومةت هةستيَت بة ئةنجامدانى بازارة ئيتر ثرؤذةئةندازياريةكان و بةمةش ئةم ِ ِ ئةرزشى بةرة بةرة كةم بوةوة لةو جؤرة ِريَكخراوانة تاك و تةرا ماوة كة َ ساالنى ثيَش دةرضوونى ميَذوويةكةى بطةريَتةوة بؤ هةردوو ياساكة كة ثيَش ئةو دوو ياسايةش دةتوانين َ َ تايتلى طؤرينى ناوو بليَن بةهةمان شيَوةى دواى ِ ثرؤذة ِريَكخراوةكانيان بةردةوام بوون لةسةر ِ جيَبةجيَكردن. َ كؤمةليَك لةماوةى دواى ساآلنى 2000ةوة نوى دروستبوون كة زيادبوونى ِريَكخراوى َ َ كؤمةلى ذمارةى ئةم ِريَكخراوانة واى كرد زاراوةى مةدةنيش برةوى زياتر بسةنيَت و مانا ثةيدا بكات َ كؤمةلى مةدةني بة لةراستيشدا زؤرجار زاراوةى و ِ ئاماذة بؤ ئةم ِريَكخراوانة بةكاردةهيَنريَت كة ئةمةش يةكيَكى ترة لةو َ هةلة تيَطةيشتنانةى كةلةكوردستاندا بةراستكردنةوة هةية كة برةوى سةندوة و ثيَويستي ِ َ كؤمةلى مةدةنى تةنها ئةم ِريَكخراوانة ناطريَتةوة. ثرسياريَكى زؤرطرنط ليَرةدا لةسةر ئةم بةراستى ئةم َشى كة ئايا ِريَكخراوانة ديَتة ثي َ ِ ِريَكخراوانة توانيويانة ببنة هيَزيَك و توانيويانة َ كؤمةلى مةدةنى بن لةكوردستان بةراستى كة ِ َ كؤمةلى مةدةنى و لةويَشةوة ديموكراتى ؟ يان لةكوردستان بةهيَزبكةن؟ يان ئةطةر نيية دروستى بكةن ؟ ئايا ئةم ِريَكخراوانة هةر تةنها لةبةر ئةوةى ناويان ِريَكخراوى ناحكومية يان لةبةرئةوةى كة بةياسايةك هةريةكةيان خؤى ِريَكخستووة بة ناوى َ َ كؤمةلى مةدةنى؟ كؤمةلى مةدةنى دةبنة ِريَكخراوى َ ليَكؤلينةوة لة هؤكارةكانى ئةم دؤخة ثيَويستى بة زنجيرة وتار و لي َ َكؤلينةوة دةبيَت كة اليةنةكانى ميَذوويي و سياسى و باكطراوندى ئةو ِريَكخراوانةى تيَدا بدريَتة بةرباس و لي َ َكؤلينةوة ،ض وةك ِريَكخراوةكان خؤيان ض وةك هؤكارةكانى درةوةى لةوبروايةدا كة هةنديَكى كةم نةبيَت ِريَكخراوةكان و ِ َ كؤمةلى لة كوردستان وةك ِريَكخراوى راستةقينةى
مةدةنى كاردةكات كة نةيتوانيوة ببيَتة هيَزيَكى كاريطةر كة لة هاوكيَشة سياسيةكاندا حسابى جدى لةسةر بكريَت ئةوا دةتوانين َ بليَين زؤرى ذمارةكة يةكسان نيية بة كاريطةرى و ماناى ِراستةقينةى بونةكةى. دةرئـةنجام : َ كؤمةلى مةدةنى لة كوردستان ِريَكخراوةكانى بة ذمارة زؤرن ،بةآلم ئةم ِريَكخراونة ضةنديان َ كؤمةلى مةدةنى كاردةكةن و كارناكةن ئةوة وةك جيَطةى ئةم باسة نيية بةشيَوةيةكى تايبةتمةند ، ضونكة ِريَذةيةكى كةم و ضةند ِريَكخراويَك نةبيَت تا ئيَستة بة طشتى نةيانتوانيوة تةنانةت لة بارى ِريَكخراوةييةوة بوونى خؤيان بسةلميَنن. َ كؤمةلى مةدةنى لة كوردستان ِريَكخراوةكانى بوونيان هةبووة و تا ئيَستةش ئةم بوونة هةر بةرداومة و بونيان خؤى لةخؤيدا َ حالةتيَكى ئيجابى و ثيَويستة كة دةستى ثيَوة بطيريَت و كارى جديان لةسةر بكريَت .بةآلم ئةم بوونة نةبووةتة هؤى َ كؤمةليَكى مةدةنى لةكوردستان كة دروستبوونى بتوانيَت ِرةهةندةكانى خؤى لة دةرةوةى ِرةهةندى دةسةآلت دةستنيشان بكات و بةمةش نةبوونى ئةم َ كؤمةلى مةدةنى هيَزة كة لةدنيادا ِريَكخراوةكانى دروستى دةكةن وةك ئةوةى ض وةك ثيَناسة لة دةروازةى يةكةم باسمان كرد و طريَماندايةوة بة ديموكراسيةوة ض وةك مانا و ض وةك كردار ئةوا ئةم ئةم ِريَكخراوانة لة كوردستان بوونيَكى الوازى هةية و لةئاستى ثيَويستدا نيية ،و ئةمةش دةبيَتة هؤى نةبوونى ئةو كؤمةكةى كة ِريَكخراوةكانى َ كؤمةلى مةدةنى بة ديموكراتى ثيَويستة بيكةن كة وةك لةبةشى يةكةمدا باسمان كرد ،كة بةهيَز َ كؤمةلى مةدةنى دةبيَتة هؤى كةمكردنةوةى بوونى دةسةآلتى حكومةت يان ئةوانةى كة لةدةسةآلتدان لةسةر هةموو كؤمةأل و بةمةش كؤمةأل لة مةترسى دةسةآلتى ِرةهايي و دكتاتؤرى دةثاريَزيَت ،بةوةى كة دام و دةزطاكانى سةر بةدةسةآلت نابنة تةنها سةرضاوةكانى دةسةآلت ضونكة ئيَمة لة كوردستان َ دةولةتين و نة حكومةتيش توانيويةتى نة خاوةنى بةريَوةبردن لة كارا و سةربةخؤ دةزطايةكى ببيَتة ِ و تا ئيَستة دةسةآلتةكانى حيزب و حكومةت لة يةكترى جودا نييةو سةرلةبةرى ئةزمونةكةى خستؤتة ذيَرثرسياريَكى جدييةوة و بةثيَضةوانةوة سةرةراى كؤثى ئةم ِريَكخراوانة و بةردةوام حيزب ِ َ كؤمةك بة ِريَكخراوةكانى خؤى هةولى بةردةوامى َ كؤنترؤل كردن و دةرنةضونى ياساى هةية بؤ تايبةت بة ِريَكخراوةكان تا ئيَستة باشترين ئاماذةية َ كؤمةلى مةدةنى بؤ ئةم دؤخةو ِريَكخراوةكانى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
43
لةكوردستان تا ئيَستة نةيانتوانيوة ببنة ئةو سةرضاوةى هيَزةى َ خةلك كة توانيبيَتى لة ثرؤسةى ضاوديَرى سةر دةسةآلتدا كاريطةربيَت و دةسةآلت لةسةنطةردا وةستابيَت بؤى و ثيَضةوانةكةى ِراستة و ئةوةندةى كة هةنطاوةكانى دةسةآلت لة سةر ِريَكخراوةكان كاريطةرى دادةنيَت لة ثيَضةوانةدا َ كؤمةلى مةدةنى نةيتوانيوة هةنطاوى ِريَكخراوةكانى قورساييةكى وةها دابنيَت كة تةنانةت ياسايةكى بة طؤريبيَت و ئةطةر شتيَكيَش حكومةتى كوردستان ِ لةم ِراستايةدا كرابيَت ئةوا يان بةهؤى ِريَكخراوة َ َودةولةتيةكانةوة بووة يان حكومةت بةكارى ني هيَناون بؤ ماكياذكردنى سيستمةكةى خؤى نةك بؤ ديموكراتيزةكردن و حكومةت نةك نيتوانيوة سود لةتوانييةكانى ئةم ِريَكخراوانة وةربطريَت َ بةلكو لة هاوكيَشةكانيشدا هيض حسابيَكى بؤ كارةكانيان نةكردووة بؤ نمونة سةدان كؤنفرانس لةاليةن ِريَكخراوةكانةوة ئةنجامدراون و سةدان ثيَشنياز و داواكارى خراونةتة بةردةست حكومةت ،بةآلم هةر ثى نةدراوة. طويَشى َ َ كؤمةلى مةدةنى نةيانتوانيوة ببيَتة ِريَكخراوةكانى هيَزيَكى ضاوديَربةسةر دةسةآلتةوة لة هةريَمى كوردستان ،كةئةمة يةكيَكة لة طرنطترين َ كؤلةكةكانى بةهيَزكردنى ديموكراسى و ئةو كاريطةرييةى كة ئةم ِريَكخراوانة هةيان بووة لة بوارى ديموكراتى دا لة ضواضيَوةى كاريَكى سنوردار و كارةكانى َنةثةريوةو نةبووةتة كاريطةرييةكى وشياريدا تي ِ دامةزراوةيي ضونكة تائيَستةش ِريَكخراوةكان ناتوانن و نةيانتوانيوة بةتةواوةتى لة طةأل يةكترى لةسنوريَكى فراوانى ثيَكةوةييدا كاربؤ ستراتيذيَكى هاوبةش بكةن لة ثيَناوى بةهيَزكردنى َ كؤمةلى مةدةنى ،ئةوةى ديموكراتى و دامةزراندنى َ كؤمةلى مةدةنى نةيانتوانيوة ئةم كةريَكخراوةكانى ِ دةطةريَتةوة بؤ ضةندين هؤكارى كارةئةنجام بدةن ِ جؤراوجؤر كة دةتوانين كيَشةوطرفتى ِريَكخراوة َريَكدا كورت بكةينةوة: ناوخؤييةكان لةضةند دي ِ َ كؤمةلى سةرتايي ترين كيَشةى ِريَكخراوةكانى مةدةنى ئةوةية كة لةسةرةتاى دامةزراندةوة تائيَستة بريتى بووة لة اليةنطيرى بؤ ثارتةسياسى يةكان يان َ هةولى ثارتة سياسيةكان بووة بؤ بة ثيَضةوانةشةوة َ كؤنترؤلكردنى ئةم بوارة تا زياتر طةرةنتى مانةوة بدةن لةدةسةآلت و ئةم بوارةش وةك هةموو بوارةكانى تر كؤنترؤأل بكريَت و حيزبةكانى ترى دةرةوةى دةسةآلتيش ئةم بوارةيان قؤستؤتةوة بةريَكردنى بةرنامة و سياسةتةكانيان و بؤ سود بؤ ِ وةرطرتن لةم بوارة بةشيَوةيةكى حزبى نةك سياسى ئةويش لةبةر دوو هؤكار :يةكةم/كةم ئةزموونى لةكارى ِريَكخراوةييدا و تيَنةطةيشتن لة ِر َ ؤلى سيَكتةرى جياجيا لةكارى سياسى و ِريَكخراوةييدا كة ئةمة بؤ اليةنى يةكةميش هةر ِراستة. 44
دووةم :نةريتى كارى ِريَكخراوةيي لةكوردستاندا اليةنة جةماوةرى يةكةى بريتى بوو لة ِريَكخراوةى جةماوةرى ثاشكؤى حيزب و كةم تا زؤريش ئةم نةريتة تا ئيَستة هةرماوةو ِريَكخراوة جةماوةرييةكان نةيانتوانيوة نةخؤيان ِرزطاربكةن لةو شيَوازى ثةيوةنديية حيزبييةو نةتوانيويانة كؤمةكيَكى َ بةكؤمةلى كوردستان تةنانةت بة ديموكراتيانة نةك حيزبةكانى خؤشيان بكةن. نةبوونى سةرضاوةيةكى دارايي بةردةوام ثى يةكيَكى ترة لةكيَشة سةرةكى يةكانى لةسةر َ َ كؤمةليَكى مةدةنى بةهيَز كةبؤتة هؤى ِرانةوةستانى كيَشةوطرفتيَكى زؤر بؤ ِريَكخراوةكان و بةهةدةر رؤيشتنى زؤرى تواناييةكان كة ئةوةندةى هةوأل دةدةن بؤ مانةوةيان ئةوةندة نةتوانن خةريكى دروستكردنى بزوتنةوة و هيَزيَكى دريَذخايةن بن. َ كؤمةلى مةدةنيش لة تيَنةطةيشتنى ِريَكخراوةكانى َ ِر َ لةكؤمةلدا يةكيَكى ترة لةو اليةنانةى ؤلى خؤيان َ كةبووةتة هؤى الوازى لة ِرؤلى ئةم ِريَكخراوانةدا لة بةهيَزكردنى ديموكراتى ضونكة وةك ئاماذةمان بؤ كرد ،لة هةردوو بوارةكةدا طرنطييةكى تايبةت َ كؤمةليَكى ديموكرات هةية بؤ كاركردن لة بنياتنانى َ كةنالى تايبةت بؤ ئةم كارة و ثيَشكةوتوو ،بةتايبةت ثيَويستة دةستثيَكى ضاالكيةك بيَت بؤ بة هيَزكردنى َ خةلك بؤ بةشدارى سياسى زياترو تواناكانى َ َ توندوتؤلكردنى كؤمةلى مةدةنى لة كوردستاندا، كة يةكيَك لة ثيَكهيَنةرةكانى بريتيية لة ِريَكخراوة َ هةنطاوهةلطرتن لة ثيَناوى ناحكومى ية ناوخؤكان و دؤزينةوةى ضارةسةرى ئةوكيَشانةى سةرةوة ِريَكخراوطةليَك دةخوازيَت ثيَويستى بوونى بروانيَتة ئةوكيَشانةى كةبةئاطاييةكى سياسى يةوة ِ كةبوونى هةية ،ضونكة ئةوبارودؤخةى كةلةئيَستةدا لةئاراداية بةرهةمى بارودؤخيَكى تةواو سياسيية. َ تائيَستا تاقةئةزمونيَك كةلةبةردةستى كؤمةلدا بووة ئةوةية كة ضاالكى سياسى لةضوارضيَوةى َ كؤمةلى حيزبى دا تاقى كراوةتةوة و ِريَكخراوةكانى مةدةنى وةك الشةى ناسياسى تةماشاكراوةو دةكريَت ،ئةمةش يةكيَكة لةوهؤكارانةى كة ِريَكخراوة بةئامرازيَك دةزانن ناحكوميية ناوخؤكان خؤيان ِ ثركردنةوةى ئةوبؤشاييانةى كةلةئةنجامى بؤ ِ لةراستيدا كة َت ي دةب دروست حكومةتدا ى كةموكور ِ ِ ئامرازى كاراو كاريطةرى ثيَويستة خؤيان وةك ِ سياسى ناحيزبيي تةماشابكةن و ثيَويستييةكى ذيانيي طةرى تواناكان بؤ ديموكراتيزةكردنى هةية بؤ خستنة ِ كؤمةأل و بنياتنانى دامةزراوةكان و بةهيَزكردنى َ كؤمةلى مةدةنى لةسةر بنةمايةكى سياسى بيَاليةنانة لة ِرووى حيزبيةوة كة بةرذةوةنديةكانى خؤى طرآ نةداتةوة بةطرتنة دةستى دةسةآلتى سياسىو دةسةآلتةوة. ***
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ئارام جةمال: * كاتَيك ثارتى سياسى دةسةآلت دةطريَتةدةست لةوة دةكةويَت وةك يةكَيك لةدامةزراوةكانى كؤمةلَطةى مةدةنى سةيربكريَت * تةنها ئةو ثارتة سياسيانة دةكةونة نَيو كؤمةلَطةى مةدةنييةوة كةنويَنةرايةتى ئؤثؤزسيؤنَيكى ياسايى راستةقينة دةكةن
ديدارى :هةَلؤ ئةبوبةكر
قسةو باس َيكي زؤر دةكر َيت سةبارةت بة زاراوةي "كؤمةَلي مةدةني" ،بةآلم تاوةكو ئ َيستا نةتوانراوة ث َيناسةيةكي يةكطرتووي بؤ بكر َيت؛ بة بؤضوني ئ َيوة ضةمكي "كؤمةَلي مةدةني" ضي دةطةيةن َيت و ث َيكهاتةكاني كؤمةَلي مةدةني ضين و لةض كؤمةَلطايةكدا زةمينةي سةرهةَلداني كؤمةَلي مةدةني بةرقةرار دةب َيت؟ ئارام جةمال :سةرةتا دةمةويَت ئةوة َ بليَم كة َ كؤمةلطةى مةدةنى لةرووى ميَذووييةوة وةك زاراوةو تيؤرة دوو شتى جياوازن لةيةكترىء لةرووى فيكرييء تيؤرييةوة ئةطةر ويستت ِ غةدر لةم زاراوةية بكةيت ئةوة ثيَناسةيةكى يةكطرتووى بؤ بكة ،هؤكارةكةشى ئةوةية ئةم َ لةطةل كاتء زاراوةية وتةزايةكى ميَذووييةو طؤرانى شويَنداو بةثيَى ديدطاو روانينةكان ِ َ َروانينى جياواز هةن بةسةردا ديَتء كؤمةليَك تي ِ َ لةسةر ئةوةى كة ضةمكى كؤمةلطةى مةدةنى تةنها وابةستةى تيؤريزةكردنى فةلسةفةى َ بةلكو دةكريَت سةرةتاكانى مؤديَرن نيية، َ بطةريَندريَتةوة بؤ سةردةمى دةولةتى شارى ِ طريكء فةلسةفةى طريك ،بؤ ئةو ساتةى كة َ ئاذةليَكى سياسى ثيَناسة ئةرستؤ مرؤظ ءةك َ دةكاتء لةناء كؤمةلطةى سياسيدا دايدةنيَتء
بوارى تايبةتىء كايةى ئابورى دةكاتة دةرةوةى َ كؤمةلطةيةوة. ئةم ئةم ثرسيارةى تؤ ناضارمدةكات بةناو ضةند بتطةريَنم بؤ ئةوةى خويَنةر خؤى ثيَناسةيةكدا ِ بريار لةسةر بةثيَى تيَطةيشتنء ئةزموونى خؤى ِ ئةوةبدات كة كام لةم ثيَناسانة َ هةلطرى رةطةزو
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
45
َ كؤمةلطةى مةدةنيية بةثيَى واقيعى ئامانجةكانى ميَذوويىء سياسىء كؤمةآليةتىء كةلتووريى ئيَمة ،لةكاتيَكدا ئةم ثيَناسانةم لةخؤوة ريزنةكردووةَ ، بةلكو زادةو دةرهاويشتةى يةكيَك ئاراستة فيكريية سةرةكييةن لةو ضوار فيَرطةء ِ َ كة شرؤظةيان بؤ كؤمةلطةى مةدةنى كردووة كة ئةوانيش بريتين لة: ئاراستةى ئابوورى ء ميَذوويى (قوتابخانةى َِ ئينطليزىء ئةلمانى) .دةيظيد هيومء ئادةم سيمس وةك دوو ثيَشةنطى قوتابخانةى رؤشنطةرى َ كؤمةلطةى ئينطليزى "سكؤتلةندى" ضةمكى مةدةنى دةبةستنةوة بةفاكتةرطةلى مةدةنيبوونء ثيَشكةوتنى مادديىء ئابووريى شارستانييةوة. َ كؤمةلطةى مةدةنى "ئادةم سميس" ثيَيواية َ كؤمةلطةيةكى بازرطانى سةرمايةدارييةء كايةى ئابورى لةكايةى سياسى جياوازو سةربةخؤيةء بةريَدةخاتء بةرهةمهيَنانء دابةشكردنى سامان ِ َ دةولةت لةريَطةى ثارةو ثوول دةداتة باجةوةء ثيَويستى بةالنيكةمى دةستيَخستنء ئاراستةكردن هةية ...لةسةر ئاستى قوتابخانةى ِ َ ئةلمانيش ثيَشةنطى ئةم تراديسيؤنة فيكريية َ هيطلء ماركس كة دةطةريَتةوة بؤ بؤضوونةكانى ِ َ كؤمةلطةى مةدةنى تيَيدا ثتر خؤى لة سيستمى ثيَداويستيية ئابوورييةكانء كايةى ئابوورىء ئابوورى سياسيدا دةبينيَتةوة. ئاراستةى قوتابخانةى فةرةنسي كالسيكى َِ ميانطيرةكان- دامةزراوة (كؤمةلطةى .)Intermediary Institutionئةم تراديسيؤنة لة (مؤنتسكيؤ)ى سةدةى هةذدةوة سةرضاوة َ كؤمةلطةى مةدةنى برواى واية كة دةطريَتء ِ َ كؤمةلطةى دامةزراوة ميانطيرةكانةو زادةى فرماسيؤنة كؤمةآليةتى -ئابوورييةكانة. َ َرن ئةم دامةزراوانة رؤلى ميانطيرى دةطي ِ َ لةنيَوان تاكةكةسء دةولةتداو ثةيوةندييةكانى َ َ وبر دةكاتء كؤمةلطة دةولةتء نيَوان تةر ِ ِ َ هاوسةنطييةك لةنيَوانياندا دةخولقيَنيَت. خؤبةخشة يةكيَتيية ئاراستةى ِ فةرةنسي ناخزمخواهييةكان كة بيرمةندى ِ ئةلةكسى دى تؤكفيَل ثيَشةنطى دةكاتء بريتيية لةثةرةثيَدان بةضةمكى مؤنتسكيؤ لة دامةزراوةطةلى ميانطيرةوة بؤ يةكيَتيية خؤبةخشة ناخزمخواهةكان :مةبةست لة 46
"ناخزمخواهي" ئةوةية ئةم كؤمةآلنة قوتاريان بووة لة ضنطى ريَساكانى هاوخويَنىء خزمايةتى َ كؤمةلة مؤديَرنء نويَباوانة يان ميراتطريى .ئةو ناوةرؤكيَكى دةطريَتةوة كة بناغةيةكى ياسايي ء ِ َ رؤشنبيريى يان ئابوورييان هةيةء لةهةولى دروستكردنى ثردى ثةيوةندى بةردةوامدان َ َ كؤمةلطةى تاكةكةسة دةولةتء لةنيَوان ئازادةكان. ئاراستةى ضوارةميان لةاليةن "ئةنتؤنى َِ طرامشييةوة ثيَشةنطى دةكريَت ،لةئيتالياى حوكمرانى سةرةتاى سةدةى بيستى ذيَر ِ ئاراستةية وةك بواريَكى طشتى فاشيزم" .ئةم ِ َ " "public Sphereسةيرى كؤمةلطةى مةدةنى دةكات كة تيَيدا بةذةوةنديية جياوازةكان لةاليةن دامةزراوة رؤشنبيرييةكانى وةك َ كليَساو خيَزانء سيستمى ثةروةردةوة يةكال دةكريَتةوةو بةدواياندا دةضيَتء دةيانثاريَزيَت. ئاراستةى رؤشنبيريى لةروانطةى هةروةها ِ َ قوتابخانةى ئةلةمانى مؤديَرنيشةوة تيشكدةخاتة طؤرةثانةية سةر بوارى طشتىء ثيَيواية ئةو ِ كة هةموو زانياريية سةربةستء ئازادةكانى َ دةولةتء ليَوةدةردةضن ،بةآلم قؤرغكردنى لةرووى دةستبةسةراطرتنى ئةم كايةية ِ بازرطانييةوة وادةكةن ئازاديىء سةربةخؤيي َ ئةلةمانى بكةويَتة مةترسييةوة (قوتابخانةى فةرمانرةوايى نازيزم: سةدةى بيستى ذيَر ِ هابرماز) با ث َيكةوة سةيرى كؤمةَل َيك لةث َيناسةكانى كؤمةَلطةى مةدةنى بكةين: َ ثردةكاتةوة بؤشايية ئةو مةدةنى طةى كؤمةل ِ َ كةدةكةويَتة نيَوان خيَزانء دةولةتةوة. َ كؤمةلطةى مةدةنى تةواوكةرى ئةداي حكومةتء كةرتي تايبةتةو ثاش هةردوو كةرتي حكومةتء كةرتى تايبةت بةشيَكي طرنطى كةرتي سيَهةم ثيَكدةهيَنيَت. َ َ كؤمةلطةى مةدةنى دةكةويَتة نيَوان دةولةتء هاوآلتييةوةو ثردى ثةيوةندى نيَوانيانة. َ كؤمةلطةى مةدةنى ئةو دةزطاو ريَكخراوةو ئؤرطانة كؤمةآليةتيانةن كةدةكةونة دةرةوةى َ دةولةتةوة وةك (خيَزان ،مزطةوت ،ميديا، سةنديكا ثيشةيى ء ضينايةتييةكان ،طروثةكانى ذنان ء الوان ء منداآلنء ثيران ،يانة هونةريى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
هةرةوةزييةكان،
ء ئةدةبىء وةرزشيء طةرةك). ئةنجومةنةكانى ِ َ َ كؤمةلطةيةى كؤمةلطةى مةدةنى بريتيية لةو كة دةزطاو ئؤرطانةكانى ئامرازن بؤ سازدانى ديالؤطء بآلوكردنةوةى طيانى رةخنةطرتنء هاريكاريى، ليَبووردنء ضاوديَريىء َ ضاوديَريكردنى دةولةتء دةسةآلتى سياسى لةريَطةى دروستكردنى فشارى مةدةنييةوة بةمةبةستى ئةنجامدانى ضاكسازى لةئةداى َ دةولةتدا. حكومةتء ئؤرطانةكانى َ َ كؤمةلطةى مةدةنى كؤمةلطةى ئةنداميَتيية بؤ تاكى خاوةن ئيرادةى سةربةست. َ َ كؤمةلطةى بةرذةوةنديية كؤمةلطةى مةدةنى ويَكضوو و دذةكانة لة بةرامبةر يةكتر و بةرامبةر َ بةدةولةت. َ كؤمةلطةى مةدةنى لةو دةيان طروثانةى فشار ثيَكديَت كةنايانةويَت دةسةآلت بةدةستةوة َ هةولدةدةن ئامانجيَكى دياريكراو لة بطرن بةآلم دةسةآلتداران بستيَنن. رةنطة بؤ واقيعى ميَذوويىء كؤمةآليةتيي ئةو ئةزموونانةى لة قؤناغى طواستنةوةدانء هيَشتا لةذيَر بارى طرانى كةلتورى ناديموكراسيةتء تؤتاليتاريدا نةهاتوونةتةدةر ،طونجاوترين َ كؤمةلطةى مةدةنى ثيَناسة بؤ ريَكخراوةكانى َ سي َشطرى ي ث طرى هةل ئةو ريَكخراوانةبن كة َ "نا"ن * :نا-حيزبيء * نا-حكومىء * نا -خيَزانى يان نا -ميراتطريي. ئةم بؤضوونةم لةو ثيَناسةيةى سةرةوة َ "كؤمةلطةى مةدةنى ئةو هيَناوة كةثيَيواية ثردةكاتةوة كةدةكةويَتة نيَوان خيَزانء بؤشايية ِ َ َ دةولةتةوة" ،بةو ثيَيةى خيَزانء دةولةت ئةو دوو ثيَكهاتةيةن كةجةبريَك لةدةرةوةى خواستء ويستى تاكةكانةوة دروستيكردوونء تاكةكان بةبآ خواستى خؤيان راثيَضكراونةتة ناويانةوةو هيض ئارةزوومةندييةكى ئةوانى تيَدا نةبووةو نيية، بؤ نموونة هيض كام لةئيَمة بةئارةزووى خؤمان نةضوينةتة ناو ئةو خيَزانةى تيَيدا لةدايكبووين، َ دةولةتةى (بةواتا سيادييةكةى) يان نيَو ئةو َ بةلكو ئةمانة ثيَكهاتةطةليَكى لةناويداين، ئيجبارينء ئيَمةى تاك لةثةيوةندييةكى َ لةطةلياندا .بةآلم لةنيَوان ئةم دوو جةبريدان َ ثيَكهاتةيةدا ريَكخراوةكانى كؤمةلطةى مةدةنى
هةن كةئةمان لةاليةكةوة دةستيان دةطاتة ئةو َ كةدةولةتء حكومةت دةستيان ثيَيدا شويَنانةى راناطاتء لةاليةكى تريشةوة تاكةكان لةناويدا بةئيرادةى سةربةستى خؤيان دامةزراوةكانى َ كؤمةلطةى مةدةنى دادةمةزريَننء دوورن لةهةموو ئةو جؤرة جةبرة بابةتيانةيةى دةكةونة دةرةوةى خواستء ويستى خؤيانةوةء جياوازن لة"طروثطةلى خيَزانةكان"ى وةك خيَزان ،خيَل َ لةثال َوعةشيرةت ،هؤزو بةرةباب .كةواتة َ كؤمةلطةى مةدةنى ئةوةى ريَكخراوةكانى َ لةرووى ثيَطةوة دةكةونة نيَوان كؤمةلطةى ِ َ دةولةتةوةو ئةوان بةشة ريَكخراوةكةى طشتىء َ كؤمةلطةى طشتين ،هاوكات تاكةكانى نيَو ئةو َ كؤمةلطةيةش دةبيَت خاوةنى ئيرادةى ئازادى خؤيان بن هةر لةساتةوةختى دروستكردنى ئاستى تادةطاتة ريَكخراوةكانيانةوة برياردان لةسةر ذينطةى ناوخؤو دةرةوةى ِ ريَكخراوةكانيانء ئةو ميكانيزمانة بطرنةبةر َ قوولترو بةئةزموونتر كةثرؤسةى ديموكراسى دةكةنةوة. ئايدؤلؤذيا بةطشتي و ئايني ئيسالم بة ش َيوةيةكي تايبةت ضةندة ر َيطرن لةبةردةم كؤمةَلي مةدةني لةو باوةريان ث َييان هةية؟ كؤمةَلطايانةي كة زؤرينةيان ِ ئارام جةمال :هةموو ئايديؤلؤذيايةك، َ كةهةلطرى حوكمى ثيَشينةية بؤ دياردةكانى ضواردةورى ،بةئاستيَك لةئاستةكان ريَطرة َ كؤمةلى مةدةنى ضونكة لةبةردةم طةياندنى ثةيامى بةيةكضاو سةيرى هةموو طروثء هاوآلتييةكانى َ دةولةت -نةتةوةية يان ئةو يةكة سياسي- نيَو ئةو َريية ناكات ،بة ئيسالمىء ناسيؤناليزم كارطي ِ بةبى ء سؤشياليزمييةوة ،ضونكة ئايديؤلؤذيا َ دروستكردنى ديوار بةدةورى خؤيدا ناذىء نهيَنى مانةوةو بةردةوامبوونى لةبةرامبةر هةركام لةهيَزو طروثة ناوخؤو دةرةكييةكاندا لةريَطةى بةرهةمهيَنانى دواليزمةى رةشء سثييةوةية ،بةمةش ديوار لةنيَوان هاوآلتياندا دروستدةكاتء رؤحء رةفتارى دةستةجةمعىء يةكطرتوو لةنيَو ئةندامةكانى ثارتيَكى سياسيدا بةو دواليزمانة رادةطريَت كةئايديؤلؤذياكةيان بةرهةميهيَناونء ئةمةش دةبيَتة سةرزةمينى كاركردنء ثيَوةرى سةرةكى بؤ ثةسةندكردنى كةسء طروثةكان.
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
47
بةآلم من يةكيَك لةثيَناسةكانى سةرةوة َ َ دةخوازمء َ كؤمةلطةى "كؤمةلطةى مةدةنى دةليَم ئةنداميَتيية بؤ تاكى خاوةن ئيرادةى سةربةست"، بةآلم كوا ئةو ئايديؤلؤذيايةى كةتاك دةهيَ َليَتةوةو ئيرادةى ئازادو سةربةستيشيان حالةتة زؤر كةمة ،ئةطةر َ ثيَدةبةخشيَت ،ئةم َ نةليَم نيية .لةبةرئةوة ئةزموونةكانى سةدةى بيست َ َ كؤمةلطةى َماندةليَن طةورةترين دوذمنى ثي مةدةنى ئةو ئايديؤلؤذيانةن كةدواجار بةطوتارة درؤزنةكانيان ديواريان لةسةر ثشتى ئاواتةكانى هةلضنىء بؤ بةديهيَنانى ئةو دنيا َ هاوآلتيان َ ئالو واآلو بةهةشتةى وةك مذدةو مزطيَنى بؤ ئايندةى مرؤظء مرؤظايةتى دةيانبةخشييةوة؛ دةركةوت لةسةر ئةرزى واقيع لةدؤزةخيَكي نةخوازراو هيضى تريان بةدواى خؤياندا بةجيَنةهيَشت. سةدةى سةرةتاى بيستء سةدةى ثرن لةو ئايديؤلؤذيانةى يةكيش بيستء ِ طةرانةوة ناو َرةكانيان وةختيَك ِ كةشؤرشطي ِ ِ حةشاماتى مذدةثيَدراو لةماوةيةكى كةمدا تووشى نامؤيىء شؤكيان كردن بةرامبةر َ رةنطالةييانةى بةهةموو ئةو دروشمء خةونة ساآلنيَكى دورودريَذ جةماوةرخويَنء ئارةقةيان دةرشت بةآلم دواجار شارةكان بوونة بؤ ِ رووبةريَكى فراوان بؤ بةشينةوةى ناعةدالةتىء َ َ كؤمةلطةى كؤمةلطةدا. ئيستبدادو ستةم بةسةر مةدةنى لةناو ذينطةيةكدا ناذىء طةشة ناكات َريى يان مةرجةعى كة شةرعيةتى شؤرشطي ِ ِ َ ئاراستةى بكات بةلكو ئايديؤلؤذيىء حيزبى ِ َ كؤمةلطةى مةدةنى ئةو رووبةرةية كة خاوةن شوناسى ئازادانةى خؤيةتى لةبةرامبةر َ َ شكلبةنديى دةولةتداء لةوةش زياتر فؤرمء َ دةولةت وةستاوةتة سةر رادةى سةربةخؤيىء َ شاوليانةى ئاسؤيىء ثةلهاويشتنى َ كؤمةلطةى مةدةنى ،بةواتايةكى دةرهاويشتةكانى َ َ دةولةتيَك كؤمةلطةى مةدةنيية وادةكات تر ئةوة َ لةوى تر نةضيَت لة كاتيَكدا هةموو دةولةتةكان لةبونيادياندا وةكيةكن بةآلم ئةطةر هاوكيَشةكة دةولةت فؤرمء َ َ شكلى بةخشيية ثيَضةوانة بؤوةو َ َ كؤمةلطةى مةدةنىء خستية ذيَر كؤنترؤلى خؤيةوة ،وةك لةئةزموونى دنياى ئيَمةدا سيء دوو دةتوانين َ بليَين بي َ بةرضاوة،ئةوا َ َ َ كؤمةلطةى مةدةنى داطيركراوةو دةولةتيش 48
سروشتيَكى هةية. بةراي ئ َيوة كؤمةَلطاي كوردي كة كؤمةَلطايةكي ِ داطيركراوو دابةشكراوةو تاوةكو ئ َيستا بةها خ َيَلةكييةكانى ت َيدا زاَلة ،تا ض رادةيةك زةمينةي سةرهةَلداني "كؤمةَلي مةدةني" ت َيدا رةخساوة؛ ئةو ر َيطايانة ضين كة دةبنة هؤي ئةوةي لة كوردةواريدا كؤمةَلي مةدةني دروست بب َيت؟ ئارام جةمال :ئةلةكسى دى تؤكفيَل (-1805 َ فةرةنسي كؤمةلناسء بيرمةندى )1851ى ِ كة خاوةنى كتيَبى "ديموكراسي لةئةمريكا"ية َ لةكؤمةلطةى ديموكراسي بةوجؤرة باس َ دةكات كةتيَيدا كؤمةلةو طروثةكان جيَطةى كةسانى خاوةن نفوزو ئةرستؤكراسييةكان َ خةسلةتى دةطرنةوة .تؤكفيَل يةكيَكة لةوانةى ناخزمخوازيىء ناميراتيانةى كردؤتة سيفةتيَكى جيانةبؤوة لة ريَكخراوةكانء لةو ميانةيةشدا ثةرةى بةضةمكى مؤنتسكيؤ داوة لةبارةى دامةزراوة ميانطيرةكانةوة " المؤسسات الوسيطة طؤريويةتى "Intermediary Institutionو ِبؤ يةكيَتيية خؤبةخشة نا-خزمخوازةكان. لةراستيدا دةستةواذةى "ناخزمخوازيى" بةواتاى َ كؤمةلةو ريَكخراوانة لةسةر ئةوةديَت كة ئةو َ بنةماى خزمايةتى يان ميراتى دانةمةزرابن بةلكو دةبيَت مؤديَرنء نويَباو بن (بناغةيةكى ياساييء ناوةرؤكيَكى رؤشنبيريى يان ئابوورييان هةبيَت) ِ َ دةولةتء ء بةردةوامى بدةن بةثةيوةندى نيَوان َ َ كةكؤمةلطةى كؤمةلطةى تاكة ئازادةكان مةدةنيية. َ َ رايةلةى كؤمةلةيةك لةسةر كةواتة هةر خزمايةتى دروستبكريَت ئةوة دةكةويَتة دةرةوةى َ كؤمةلطةى مةدةنييةوة ،ضونكة خانةكانى ئةمانة ريَكخستنيَكى كؤمةآليةتى بؤماوةيينء َ رايةلةيةكى خؤبةخشانةى هيض ثةيوةنديىء ئازاد كؤينةكردوونةتةوة ،ئةوةندةى جةبريَكى بايؤلؤذيىء هاوخويَنى لةثشتيانةوةية بؤ داكؤكيكردن لةئامانجى هؤزو خي َ َل جطة لةوةى هيض جؤرة ثرؤسةيةكى َ هةلبذاردنى ئازاديان طؤرينى دةستةى باآلى عةشيرةتء تيَدا نيية بؤ ِ خي َ َل ،بةواتايةكى تر هيض خواستء ئيرادةيةكى سةربةستانة لةالى ئةندامانى سةر بةخي َ َل نيية لةدارشتنى بةرنامةو نة لةبوونة ئةندامداو نة ِ
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ناديموكراسىء
ديكتاتؤرانةى
ستراتيذيدا ،ضونكة ليَرةدا خي َ َل بؤخؤى ئامرازةء ئامانجيشة. نةبوونى ذيانى ديموكراسي لةناو ئةو جؤرة َ رايةلةى خزمايةتىء طروثانةى كة لةسةر بنةماى هاوخويَنى دامةزراون يةكيَكة لةدةرهاويشتة ديارةكانى ئةمجؤرة طروثانةء بةشيَوةيةكى ثيَشوةختء بةبآ خواستى خؤيان هةموويان لةخزمةتى خي َ َلء لةويَشةوة لةخزمةت كةسى يةكةمى ناو خيَ طؤرانيَك َلدان بةبآ ئةوةى هيض ِ بةسةر ثةيكةرياندا بيَت!!! َ بةآلم ئةوةى جيَطةى هةلوةستةكردنة ئةوةية خةسلةتى خزمخوازيىء خيَ َ ثةريوةتةوة ئةم َلكيية ِ َ بؤ ناو زؤربةى زؤرى ريَكخراوةكانى كؤمةلطةى ئةمرؤمانء تادةيةكى زؤر هةمان مةدةنى ِ َ ئةو خةسلةتانة دةبينينةوة كة لةسةرةوة بؤ ثيَكهاتةو ميكانيزمةكانى نيَو خيَلء هؤز ويَنامان َ عةقلى خي َ َلء كرد! ئةو ريَكخراوانة ئةوةندةى نفوزى ئةرستؤكراسي كاريان تيَدادةكات نيو هيَندةش لةديموكراسىء ميكانيزمةكانيةوة نزيك نين ،بؤية زةرةرمةندى طةورة لةمةدا دؤراندنى عةقالنيةتى دامةزراوةيية بةهةموو ِ ضةمكةكانى بةرثرسياريَتىء ليَثرسينةوةو تاكطةرايىء مافء طيانى دةستثيَشخةريىء َ ضىء ضى لةبةردةم َ عةقلى زالبوونى طيانء خيَ َلدا بةهةموو رةهةندييةكانيةوة .ديارترين َ ئةنجامء دةرهاويشتةكانى ئةم حالةتةش بريتين َ لةطةندةلى ،كوشتنى ميكانيزمةى ليَثرسينةوةو ضاوثؤشين لةيةكترو دروستبوونء بةهيَزبوونى َ عةقلء طيانى كوتلةبازىء طةورةكردنى َ بنةمالةو بةرةباب بةرذةوةندييةكانى خيَزانء لةسةر حيسابى عةقالنيةتى دامةزراوةيى َ كؤمةلطةى مؤديَرنء كةيةكيَكة لةداهيَنانةكانى هاوضةرخ. حكومةتي هةر َيمي كوردستان تا ضةند توانيويةتي لةم بةشةدا زةمينة بؤ كؤمةَلطايةكي مةدةني برةخس َين َيت؟ ياخود رؤَلي حزبة سياسييةكاني ِ كوردستان لة طةشةث َيداني كؤمةَلي مةدةني ضؤن هةَلدةسةنط َينن؟ ئارام جةمال :طرفتى حكومةتى هةريَمى كوردستان لةويَوة دةستثيَدةكات كةزادةى ثرؤسةيةكى دريَذخايةنء سروشتى نيية سياسىء عةقالنيةتى لةثةراوةكردنى
دةولةتدا َ َ بةلكو لةبةريَوةبردنى دامةزراوةيى ِ خؤشى قوربانى دةستى ئةو نةخؤشيانةية كة لةاليةكةوة ئةزموونى كؤنى تؤتاليتاريانةى بةعس لةدواى خؤيةوة بةجيَيهيَشتووةو لةاليةكى تريشةوة قؤناغى تازةى شةرعيةتى راثةرينةوة لةخراثترين َريى لةدواى ِ شؤرشطي ِ َ فؤرمدا لةطةلخؤيدا هيَناويةتى! ئةطةر ئةم دوو ئاراستةية ليَكبدةيت ئةو َ خالةى يةكترى رةفتارو ِ َ َ تيَدا دةطرنةوة بريتيية لةزالكردنى عةقليةتى تاك حيزبىء تاك مةرجةعيةتى ئايديؤلؤذيي بةسةر هةموو دةسةآلتةكاندا بةدةسةآلتى جيَبةجيَكردنء َ كؤمةلطةى مةدةنيشةوة . دةسةآلتى حكومةتى هةريَم لةو شويَنةوة دةتوانيَت َ برةخسيَنيَت زةمينة بؤ كؤمةلطةيةكى مةدةنى ِ كة توانيبيَتى خؤى لةدةست هةذموونء ئامرازة َ كؤنترؤلكارةكانى حيزبى سةركردة قووتار كردبيَت .بةو ئةندازةيةى ثيَطةى حكومةت لةناو سيستمى سياسيدا بةهيَزبيَتء خاوةن كةسايةتى سةربةخؤو ستراتيذيى خؤى بيَت بةو ئةندازةيةش دةرفةت لةبةردةم طروثء َ دةرةخسيَت كؤمةلةو ريَكخراوة ناحكومييةكاندا ِ كةكاريطةريى خؤيان لةناو فةزاى طشتيدا هةبيَت، ئةوةى لةماوةى رابوردودا ريَطربووة لةبةردةم َ كؤمةلى مةدةنيدا طةشةى دةرهاويشتةكانى حكومةت نةبووة َ بةلكو ئةو مؤديَلة لةحيزب َ بووة كة لةسةر تةختء تاراجى كؤمةلطة دادةنيشيَتء هةموو سةرةداوةكانى ذيانى سياسىء مةدةنىء ئابووريىء كؤمةآليةتىء رؤشنبيريى بةدةستةوة دةطريَتء حكومةتيَكي َ بةروالةت بؤ راييكردنى كاروبارى الوازيش طشتى هاوآلتيان ثيَكدةهيَنيَت كة شةرعيةتى حيزبى هةية نةك شةرعيةتى ديموكراسى. كةنةفتبووى ضةقبةستوو لةبارودؤخيَكى لةمجؤرةدا ئةطةر ريَكخراوة ناحكوميية َ لةطةل شةثؤلى بيانييةكان نةبووناية ،كة سيَهةمى ديموكراسيدا لةسةر زةمينى ئيَمة نيشتنةوةو ثةنجةرةيةكيان بةرووماندا كردةوة، ئةوا مؤديَلى هةردوو حيزبى دةسةآلتدار لةوة زياتريان لةهةطبةدا نةبووةو نيية كة تةنها جؤريَك لةريَكخراوى ثيشةيىء جةماوةريى وابةستة بةالريَدا بردنى بةرهةمبهيَنن بؤ سستكردنء ِ هةموو ئةو ناكؤكيية راستةقينانةى كةدةبيَت
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
49
لةنيَوان دنيابينىء بةرذةوةندييةكانى ئةو ضينء تويَذانةو حكومةتدا لةئارادا هةبن ،بةآلم كة تا ئيَستا نيية لةبةرئةوةى ئةم ريَكخراوانة بؤ دةستةمؤكردنى ئةو ضينء تويَذانة دروستكراون لةئاست بةرذةوةندييةكانى نوخبةى سياسى حيزبةكاندا. هةر ليَرةوة ئيَمة دةبيَت قسة لةسةر طرنطىء بايةخى ئةو بوارة بكةين كةهيَزة ضاالكء طؤر َ كؤمةلطة دةبيَت تيَيدا بةشداربنء ِانخوازةكانى ئةم بوارةش دةكريَت بةو بوارة طشتيية َ كؤمةلطةى مةدةنى ناوببريَت كة ريَكخراوةكانى تواناى ئامادةبوونيَكى جةوهةرييان هةيةو لةم ريَطةيةو ئةم ريَكخراوانة لةناو ئةم بوارةدا بةشيَكى طةورة لةهاوآلتيان دةهيَننة ناو طفتوطؤو كردةى سياسىء بةشدارييةكى سياسيانة كة لةهيض سةريَكةوة بةماناى حيزبايةتيكردنء بةئايديؤلؤذيكردنى بوارى طشتى نايةت. َ كؤمةلطةى مةدةنى من ثيَمواية ريَكخراوةكانى دةبيَت ئامادةطييةكى طةورةترو بةرفراوانتريان لةئاستى سياسىء كؤمةآليةتى كوردستاندا هةبيَتء ببنة ئةو هيَزى فشارو بةرطرييةى ئةمرؤ لةكوردستاندا روودةداتء ئةوةى ِ نةهيَ بروات. َلن هةروا بةئاسانىء راطوزةرانة ِ ئةم ريَكخراوانة بةشيَكن لةبوارى طشتىء َ كؤمةلطةى مةدةنى سياسىء دةبيَت لةم نيَوةدا بةشيَوةيةكى راستةوخؤو بةهيَز دروستببيَت بؤ بةرهةمهيَنانى جؤريَك لةئازادى تاكةكةسء هاوآلتى كةدووربيَت لةكاريطةرييةكانى حيزب. هةند َيك لة بيرمةندان مةرجي بوني سيستم َيكي حوكمراني "سكؤالر" دادةن َين بؤ بةرقةراربووني ِ كؤمةَلي مةدةني ،بةآلم هةند َيكي ديكةيان ئةوة رةتدةكةنةوة ،ئ َيوة لةو بارةيةوة راتان ضية؟ ئارام جةمال :ئةم ثرسيارة ئيشكاليةتى زؤرى حوكمرانى تيَداية ،مةبةست ضيية لةسيستميَكى ِ "سكؤالر"؟ ثاشان جؤرى ئةو ثةيوةندييةى َ كؤمةلى مةدةنيداية لةنيَوان ئةم سيستمةو ضؤنةء لةكويَوة طريَيدةدةيتةوة؟! ئةطةر حوكمرانى باسمان لةثةيوةندى نيَوان سيستمى ِ َ كؤمةلطةى مةدةنى بكرداية رةنطة ديموكراسىء مةبةستةكةمان روونتربوواية ضونكة ثرسي جةوهةريى لةديموكراسيدا بريتية لةدةسةآلت، َ بابليَين جياكردنةوةى دةسةآلتةكانة يان 50
َ لةطةل يةكتردا كةئةمةش بةمةسافةيةكى يةكسان دةرةخسيَنيَت بؤ زةمينةيةكى لةبارو ياسايى ِ َ َ بتوانيَت رؤلى كؤمةلطةى مةدةنى ئةوةى َريَت ،بةآلم مةسةلةكة ي بط َدا ي ت خؤى راستةقينةى ِ لةدنياى ئيَمةدا بةشيَوةيةكى ترةو دةبيَت َ كؤمةلطةى مةدةنيش ثشكيان ريَكخراوةكانى هةبيَت لةليَكردنةوةو قرتاندنى دةسةآلتةكانى ياسادانانء جيَبةجيَكردنء دادوةريىء ئةطةر َ نةشليَم ميدياو خودى ريَكخراوةكان خؤشيان لة شادةمارةكانى حيزب كة ثيَطةيةكى زؤر سةنتةرئاميَزى هةية لةناو هةموو ئةم دةسةآلتانةدا .لة كاتيَكدا هةريةك لةدوو حيزبى دةسةآلتدار خؤيان بةديموكراسىء حوكمرانى عةلمانيش دةزانن! لةئةزموونى ِ ناوةراستدا ئيشكاليةتى وآلتانى رؤذهةآلتى ِ ثةيوةندي نيَوان ناوو ناوليَنراو هةيةو هيضكات ئةزموونة سياسيية ثيادةكراوةكان ناتبةنةوة سةر ثرةنسيثء بنةماكانى ئةو ناوانةى لةئةزموونةكةيان داوة. جياكردنةوةى دةسةآلتةكان لةو شويَنةوة بةطرنطء ثيَويست دةزانم كة حكومةتى هاوآلتيان ثيَكبهيَنيَت نةك حكومةتى تويَذيَكى فةرمانرةوايانء ئةوانةى وابةستةن بةوانةوة. ِ يةك مةسافةو مةودا لةمكاتةدا حكومةت وةردةطريَت لةئاست هةموو هاوآلتيانداو سةيرى ئايديؤلؤذييةوة بةضاويلكةى هاوآلتييةكانى ناكاتء ثلةبةنديان ناكات بؤ سيء ...هتد. هاوآلتى ثلةيةكء ثلة دوو و ثلة َ ثةيامى عةلمانيةت لةدنياى ئيَمةدا تةنها بريتى َ َ بةلكو لةدةولةت نيية لةجياكردنةوةى دين َ لةثال بةشةخسةنةكردنى ئايندا ثيَويستة هةموو َ بةلكو ئايديؤلؤذياكان ،نةك تةنها ئيسالمى َ َ لةدةولةت دامالريَنء هةموو ئةوانى تريش، َ دةولةت بيَاليةن بيَت لةهةموو ئايديؤلؤذيايةك، حوكمرانى ئيَمةدا ئةوةى ضونكة لةسياقى دنياى ِ َ بةردى سةر ريَى طةشةسةندنى كؤمةلطةى مةدةنى بووة كردنى ئايديؤلؤذيايةك بووة َ دةولةتدا كة زؤربةى ئةزموونةكانى بةبةرى قؤناغى ثؤست كؤلؤنياليزمى نيوةى يةكةمء دووةمى سةدةى بيست َ هةلطرى ئايديؤلؤذياى عةلمانى ديموكراسيء رزطاريخوازيىء لةبنةرةتدا هيضكام لةمانةيان تيَدا بوون بةآلم ِ
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
بةرجةستة نةبووة .ئةطةر عةلمانيةت بكرَيَتة حوكمرانى ئةوا بةوديودا ثيَشمةرجى سيستمى ِ شيَوةيةكى عةقيدةيى تر وةردةطريَتء دةبيَتةوة َ َ كؤمةلى لةطةل رؤحى بةئايديؤلؤذياو ئةمةش مةدةنيدا ناتةباية. هةربؤية لةسياقى ميَذوويى خؤماندا دةتوانم َ بليَم كةثةيوةندييةكى ئؤرطانىء ثيَشوةخت نابينم حوكمرانى سيكؤالريزمى لةنيَوان سيستميَكى ِ َ تةقليديىء بةرقةراربوونى كؤمةلى مةدةنيدا. بةآلم دةبيَت ئةوةشمان بيرنةضيَت كةتوخمء ئاماذةى ثيَويست هةن لةنيَوان هةريةك َ كؤمةلطةى لة سكؤالريزمء ديموكراسىء بةرةوثيَشضوونى هةركاميان مةدةنيداو ناراستةوخؤ كاريطةريى بؤ سةر بةراستةوخؤو ِ ئةوانى تر دادةنيَت. ئايا ثارتى سياسى دةكةو َيتة ناو كؤمةَلطةى مةدةنييةوة يان دةكةو َيتة ن َيو دةوَلةتةوة؟ َ كؤمةلطةى دامةزراوةكانى ئارام جةمال: مةدةنى دةكةونة نيَو بوارى طشتييةوةو يةكيَكن لةرةطةزةكانى بةشدارى سياسى بةو مانايةى كة لةدارشتنى سياسةتى طشتى حكومةتء بةشدارى ِ لةدروستكردنى ئةو كايةيةدا دةكةن كةتيَيدا تاكةكةسةكانء هاوآلتيان تواناى طفتوطؤكردنء طؤرينيان ثةيوةنديسازكردنء دواجار تواناى ِ هةية لةريَطةى فشارو مانطرتنى مةدةنىء خؤثيشاندانء شيَوازةكانى ديكةوة .ئةم كارانة َ كؤمةلطةى مةدةنييةوة لةريَطةى دامةزراوةكانى دةتوانن خؤيان مانيفيَست بكةن هةربؤية ئةم دامةزراوانة لةبوارى طشتى جياناكريَنةوة. بةثيَى ئةم تيَطةيشتنة دةكريَت َ بليَين تةنها َ ئةو ثارتة سياسيانة دةكةونة نيَو كؤمةلطةى مةدةنييةوة كةنويَنةرايةتى ئؤثؤزسيؤنيَكى ياسايى راستةقينة دةكةنء بوونيان نيشانةو ديموكراسى سيستميَكى بؤ ئاماذةن تةندروستء تواناى هيَزى رةخنةطرتنء َ ئةلتةرناتيظيان ثيَشكةشكردنى ئةجيَندايةكى هةيةو دةكريَت لةهةنديَك رووبةرى طشتيدا َ لةطةل بةرذةوةندى بةرذةوةنديي ئةمانة َ كؤمةلطةى مةدةنيدا يةكبطريَتةوة دامةزراوةكانى و ئامادةى طفتوطؤ طشتييةكان ء بزووتنةوة كؤمةآليةتييةكان بن .بةآلم كاتيَك ثارتى سياسى دةسةآلت دةطريَتةدةست لةوة دةكةويَت وةك َ كؤمةلطةى مةدةنى يةكيَك لةدامةزراوةكانى سةيربكريَت ،ضونكة ئيدى لةوة دةردةضيَت بةرووى دةسةآلتدا دروستبكات َ بةلكو بةرطرى ِ
َ لةهةولى ثاراستنى دةسةآلتدا دةبيَت. هةميشة لةساتةوةختيَكدا سياسى ثارتى دةشيَت َ بةكؤمةلطةى مةدةنى بيَتء خةبات بؤ سةر َ ديموكراتيزةكردنى كؤمةلطة بكاتء بةباريَك َ هةولى طرتنةدةستى دةسةآلت بدات. لةبارةكانيشدا َ دةرهاويشتةكانى كؤمةلطةى مةدةنى لةسةدةى رابوردودا لةسيستمة تؤتاليتارييةكانى ئةوروثاى خؤرهةآلتدا وةك ثيَويستييةك هاتةكايةوة بؤ داواكردنى ئازادىء سيستميَكى ديموكراسى. َ لةثؤلؤنياء لةوانةش وةك ريَكخراوى هاوكارى َ َ هةلمةتى ئؤكةى OK -لة سلؤظاكياى سالى 1998و َ بزووتنةوةى ئؤتؤبؤر "مشت" كةسالى 1998لةدواى هيَرشى هاوثةيمانيَتى باكورى ئةتلةنتى ثيَكهاتء َ لةسالى 2000دا رذيَمى ميلؤسؤظيجى رووخاند، َ سالى ياخود بزووتنةوةى "كامارا" لة جؤرجياى َ سالى 2003و بزووتنةوةى "زنايؤ" لةئؤكرانياى َ ثرتةقالى لةهةمان شؤرشى 2004ء ريَكخةرانى ِ َ سالدا .ئةم بزووتنةوانة هةموويان لةسةرةتادا وةك سةنديكايةكى كريَكارى يان ريَكخراويَكى هاتوونةتةكايةوةء دواتر ناحكومىء مةدةنى لةدذى رذيَمة ديكتاتؤرو تؤتاليتارةكانيان برةويان َ قوولكردنةوةو بةهيَزكردنى بةخةبات داوة لةثيَناو َ ديموكراسيداو ثاشان لةطةل دةستثيَكردنى هةرةسى ئةو سيستمة شموليانةدا بةشيَك لةم ريَكخراوانة يان ضةند كةسانيَكى ناويان ضوونةتة ناو ذيانى سياسييةوةو ثؤستى سياسييان وةرطرتووةو هةنديَكيشيان بوونةتة ثارتى دةسةآلتدار .كةواتة طؤرانء وةرضةرخانة بؤ دامةزراوةيةك يان ئةم ِ َ ثةرينةوة ضةند دامةزراوةيةكى كؤمةلطةى مةدةنىء ِ َ دةولةت هةميشة بؤ سنوورةكانى دةسةآلتء لةئاراداية.
ئارام جةمال سابير
َ َ بروانامةى سالى 1968لةدايكبووةو هةلطرى ِ َريىء ئابورى زانكؤى بةكالؤريؤسة لةكؤليَذى كارطي ِ سةآلحةددين. َ بةريَوةبةرى ثةيمانطةى كوردى بؤ هةلبذاردنة كة ِريَكخراويَكى ناحكومى سةربةخؤيةو كاردةكات لةبوارى َ َ قوولكردنةوةى ثرؤسةى هةلبذاردنء بةشدارى سياسىء ديموكراسى لةهةريَمى كوردستاندا. َردراوة وةك " خاوةنى ضةندين كتيَبى وةرطي ِرةهةندةكانى ناسيؤناليزم"" ،ضةمكى مرؤظ الى ماركس"ء "سايكؤلؤذياى جةماوةر"و ضةندين وتارى ترى تايبةت َ كؤمةلطةى مةدةنىء بةشداريى سياسىء بةديموكراسىء َ هةلبذاردن...تاد.
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
***
51
دكتؤر حس يَن خةليقي: دوو لةمثةر بؤ ثيكهاتني كؤمةلَطاي مةدةني هةية: يةكةميان بيرهةذاري و سوننةتطرايي كؤمةلَطا و دووةم هةولَداني ريَكخراوة سياسييةكان بؤ طريَداني ريَكخراوةكاني كؤمةلَي مةدةني خؤيانةوة. قسهو باس َيكي زؤر دهكر َيت سهبارهت به زاراوهي «كؤمهَلي مهدهني» ،بهلاَ م تاوهكو ئ َيستا نهتوانراوه پ َيناسهيهكي يهكگرتووي بؤ بكر َيت؛ به بؤچوني ئ َيوه چهمكي «كؤمهَلي مهدهني» چي دهگهيهن َيت و پ َيكهاتهكاني كؤمهَلي مهدهني چين و له چ كؤمهَلگايهكدا زهمينهي سهرههَلداني كؤمهَلي مهدهني بهرقهرار دهب َيت؟ َ دةولةت تةنيا ثيكهاتةيةكة كه لة بةرئةوة راثةراندني ثيَويستي بة ليَهاتوويةكي طةليَك مةزن ِ تابتواني كةساني ذيرفةرماني ناضار به هةية، َ ثاراستني ئةو ياساطةلة بكا كةخؤيان ثةسنديان كردووة ،ثيويستي به ثشتيواني بةهيَزي زؤربةي َ دةولةتة كة بةم شيَوة ثيَكهاتووة، دانيشتوانة .ئةم َ «ديَموكراتيك»ة .ثيَش مةرجي ،دةولةتيَكي وةها، َ َ كؤمةلطا كؤمةلطاي مةدةنيية .مةرجي ئةم ثيَكهيَناني دةبي له دةرةوةي لةو ثيَوةندييةدا ،يةكةم- َ َ َ ةمرةوي كارةكاني ناوةندمةداري دةولةت قةل ِ بي ،ئةمةش واداكا ريَخؤشكةري ثةسندكردني َ َ كؤمةلدا بي .واتا جياوازييةكان ( Differenceلة نيَو كردةوة ناوةندمةدارةكاني دةسةآلت هةميشة لة بؤسةدان تادانيشتوان يةكدةست بكةن و شويَنةواري بسريتةوة .كةوابوو جياوازيية جؤراو جؤرةكان ِ َ َ دةولةت كؤمةلطاي مةدةني ،بةر له سةقامطيربووني َكدي ،و لة دةرةوةي دةسةلاَ تة و ديَموكراتي ثي َ لةمثةري دةسةلاَ تة بؤ ئةوةي جياوازيية هةبووةكان، َ رانةمال َي ئايدؤلؤژيا بهگشتي و ئايني ئيسالم به ش َيوهيهكي تايبهت چهنده ر َيگرن لهبهردهم كؤمهَلي مهدهني لهو ريان پ َييان ههيه؟ كؤمهَلگايانهي كه زؤرينهيان باوه ِ ئايدؤلؤذيا واتا «جيهان بيني» خويَندنةوةي مرؤظ يان قةوم يان نةتةوةيةك سةبارةت بة جيهاني وةبةردةطري ،دةبيتة برواكان كهدينيش َ دةوروبةرو ِ ئةوكؤمةل َ َ ةخةلكة .ئةم خويندنةوة كة ئايدؤلؤذيان 52
دةتواني، بةسةردابي) ،هةم طوراني َ َ َ (دةبي هةميشة ِ َ بي وهةم مةدةني طاي كؤمةل ثيكهاتني لةمثةري َ زةمينةخؤشكةري .ئةطةر خويندنةوةكة ئةوه بي، دةتواني ريَطاي ذيان بدؤزيتةوة وياسا كه مرؤظ َ َ وريساي كؤمةل بؤ ذياني هاوبةش ،دةسنيشان بكا، َ «كؤمةلطاي مةدةني» ئةوا ،ناضارة بةرةوهةوارطةي هةنطاوبني وئةطةر خويندنةوةي لة سةربيَدةسةآلتي َ ئةوثةري وبوونيكي ثيداطرت مرؤظ والوازي ِ سرؤشتي وةك ياسادانةرو برياردةروضارةنووس دياريكةر دانا ،ئةوا ثشتي لة كؤمةلطاي مةدةنيية. واتا ريطريةتي. راي ئ َيوه كؤمهَلگاي كوردي كه كؤمهَلگايهكي داگير و به ِ دابهش كراوهو تاوهكو ئ َيستا بهها خ َيَلهكيهكان ت َيدا زاَله، تا چ رادهيهك زهمينهي سهرههَلداني «كؤمهَلي مهدهني»
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ت َيدا رهخساوه؛ ئهو ر َيگايانه چين كه دهبنه هؤي ئهوهي له كوردهواريدا كؤمهَلي مهدهني دروست بب َيت؟ َ كؤمةلطاي مةدةني ليَرةدا دوولةمثةر بؤ ثيكهاتني خؤدةنوينن :يةكةم -تارادةيةك بيرهةذاري و َ َ هةولداني ريَكخراوة كؤمةلطا ودووةم سوننةتطرايي َ كؤروكؤمةلي طويا ،جيا لة سياسييةكان بؤ طريَداني ِ َ ةمرةوي دةسةلاَ ت ،بةخؤيانةوة .هةر بؤية هيَشتا قةل ِ َ ريَطايةكي دوورمان لهثيشة تا تةث وتؤزي كؤمةلطاي َوةدياربي .هةركات ريَطا خؤشبوو بؤ مةدةنيمان لي َ َ َ ثيكهاتني ئةكؤمةلطا و دةولةت نةك ريَكخراو ،بوو بة خاوةن دةسةلاَ ت ،ئةوكات ،هةنطاوي يةكةم بةرةو ئةوئاقاره َ هةلدةطرين له دواي ساَلي 1991وه جؤر َيك له خود موختاري له بهشي باشوري كوردستان بهقهراره ،حكومهتي ههر َيمي كوردستان تا چهند توانيويهتي زهمينه بؤ كؤمهَلگايهكي برهخس َين َيت؟ مهدهني لهم بهشه ِ َ «دةولةت» ئةودةسةلاَ تة، بةثي ثيناسةكردني َ َ هةردةولةتيكدا، لةو ضةمكةدا خؤي نابينيتةوة .لة سوثاي يةكطرتوو هةية ،و باري ئابووري يةكة، وةزارةتخانةكان ،ثارلةمان ،دادطاكان ،ئةنجومةني وةزيران ،هةركامة ئةركي ديايكراوي خؤيان هةية و َ دةولةت، داهاتي ولاَ ت بة دةنطي ثارلةمان وثرؤذةي دةكري و دادطا سةربةخؤية و ئةندامةكاني خةرج َ لاَ ثارلةمان لة بيري ثاراستني بةرذةوةندي و تدان نةك ريكخراوي خؤيان .من ثيمواية ئةو مةرجانة لةو بةشة لة كوردستان بهطشتي ،بةجيي نةهاتوون. َ كؤمةلطاي مةدةني ثيَشمةرجي ثيكهاتني وةك وتمان، َ دةولةتي راستةقينه وديموكراتيكة ،له بةرئةوة ئةو دةولةتة ،وةك ثيَويست جيطيرنةبووة ،زةمينة بؤ ثيكهاتني ئةو كؤمةلطا ،هةتا هةنووكه ،فةراهةم نةبووطة. رواننه كار َيگهري پ َيشكهوتنهكاني كؤمهَلگاي ه د چؤن ئ َيوه ِ كوردي له باشور له سهر بهشهكاني ديكهي كوردستان؟ ديارة ،كوردستان لةروانطةي ئيمةوة يةكثارضة سةرةراي دابةشبووني ،هةتا هةنووكة، ويةك خاكة و ِ هةرطورانكارييةك لة بةشيك لةوخاكةدا ،سةري هةلدابي ،به ئةريني يان نةريني ،لة سةربةشةكاني َ ديكة شويَني داناوه .ئةوهةنطاوة مةزنةي باشوور كه بةري خويني سةدانهةزارشةهيدة ،ئيَستا وةك ئةستيَرةيةكي درةوشاوة لهئاسماني كوردستاندا ،له طةرانداية وطوروتين بة مافخوازاني هةمووكوردستان ِ َ بؤتةضقلي ضاوي لة ثيَشدا، دهبةخشي .هةربؤية َ
ميراتطراني سةدام و دواتر داطيركةراني ديكة. بهو پ َييهي ئ َيوه ئهزموني كاركردنتان ههيه له بواري حزبايهتيدا ،رؤَلي حزبه سياسييهكاني كوردستان له گهشهپ َيداني كؤمهَلي مهدهني چؤن ههَلدهسهنگ َينن ،به گشتي ئايا حزبه سياسييهكان ئاستهنگن يان ر َيخؤشكهرن لهو بواره؟ ئةطةر واي دابنين ،ريَكخراوة سياسييةكاني كوردستان ،ئامانجي ثيرؤزيان وندانةكردووة َ هةول وتيكؤشانيان له ثيناو ثيكهاتني و هةموو َ َ كؤمةلطاي مةدةني و هؤشياركردنةوة خةلك دةبي و طةيشتن بة ئامانجي سةرةكيية ،ئةوا، َ َ كؤمةلطايهبن .ئةطةرثيَضةوانةكةي ريَخؤشكةري ئةو بوو و ئامانجي سةرةكي ونداكرابوو وجيَي خؤي دابوو بة ثاراستني بةرذةوةندي تاك وريَكخراو و دؤذمنيش جيَي خوي دابوو بة وانةي دةوربةري هةرةشة لةوبةرذةوةندييانة دةكةن، ريَكخراو كة ِ ئةوا نةك لةمثةر َ بةلكوو بةنداويانسرؤشت بةندي وةك ديواري ضين ،له بةرانبةر كؤمةلطاي مةدةنيدا، ضيدةكةن .خؤتان دادوةربن ،كامةيان راستة؟ ههند َيك له بيرمهندان مهرجي بوني سيستم َيكي حوكمراني «سكؤالر» دادهن َين بؤ بهرقهرار بوني كؤمهَلي ِ مهدهني ،بهلاَ م ههند َيكي ديكهيان ئهوه رهت دهكهنهوه، ئ َيوه لهوبارهوه راتان چيه؟ وةآلمي ئةم ثرسيارة له دووتؤي باسةكاني ثيشوودا ،دراوةتةوة كةثيَشمةرجي دةسةلاَ تي لةوضةشنه ،ثيكاهاتي كؤمةلي مةدةنيية. بهم دوايانه چهمكي «كؤمهَلي مهدهني جيهاني Global Civil Societyو «كؤمهَلي مهدهني ئنتهرناسيونال Transnational Civil Societyسهري ههَلداوه، به بؤچوني ئ َيوه دهكر َيت له سايهي بوني ملمالن َيي «به تايبهت ئيسالم و مهسيحيهت» شارستانيهكان كؤمهَل َيكي مهدهني جيهاني دروست بب َيت؟ ئيسالم و مةسيحييةت دوو هةزار َ سالة ملمالني دةكةن و يةكتر دةكوذن و ئاكامةكةي بؤتة هؤي َ سةرهةلداني هةنديك ريكخراوي دذةبةر لههةردووك ال و لة يه هودييةتيشدا كة سةرضاوةي مةسيحييةت و ئيسالميشة ،ئيتر ضلؤن دةكري ضاوةروان بين ،له ضةرخي «هؤشطرايي» يان «عةقالنيت»دا ،كة زانست َ كؤمةل و ئةركي ثيشووي ديني له ريَكوثيكردني ياساو ريسا ثةسند كردنداوة ئةستؤطرتووة ،كيَشةي َ َني؟! كؤمةلي مةدةني جيهاني دوودين، بئافري َ ِ ***
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
53
بريار طاباري: ِ ريَكخستنى كؤمةلَطاى مةدةنى ء ميديا بةطويَرةى ضةمكء بةرذةوةندى دةسةالَت ،ديموكراتى توشى قةيران كراوة
ديدارى :زمناكؤ ئيسماعيل سةرضاوة :ئاشكراية هةستى ئاينى زياتر كاريطةرى هةية لةن َيو نةتةوة داطيركةرةكانى كوردستان وةك (توركء عةرةبء فارس) .بةبؤضونى ئ َيوة لةن َيو كةدينطةرايى كؤمةَلطايةكدا بوونى هةية ،بةتايبةتى دينى َ كةلةطةل ديموكراسييةتدا ئيسالم ناكؤكة ،تاضةندة بوار ئةدات بةقسةكردن لةسةر ديموكراسىء كؤمةَلى مةدةنى.؟!. بريار طابارى :لة نيَو ِ ثرسيارةكةدا ضةند ناكؤكى هةية ،سةرةتا ،دين نةتةنيا لة نيَو سآ نةتةوةى تورك، فارسء عةرةبدا كاريطةرى َ ئةرمةنء بةلكو هةية، ئاشورى كريستيانن ،كورديش َ موسلماننء ئاسيى زؤرينةى َ ؤذهةالتيش ،واتة دين لة ِر َ هةموو ِرؤذهةالتدا هيَشتاش طةورةترين فاكتؤرة ،ضونكة َ ؤذهةالتى ناوين النكةى ِر هةموو ميتؤلؤذياء دينة يةك خوداييةكانيشة ،دووةم ،دين ء ديموكراسى وةكو يةك ئةوةندة ثرسيارتانكردووة 54
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
َ كؤمةلطاى ناكؤك نين ،يان دين ء ديموكراسىء مةدةنى جيَطرةوةى يةكترن. َ كؤمةلطاى مرؤظايةتيدا ميَذوى زانست (ئةوةى لة ئةوثةرى ئةمرؤ دةناسريَت) تةمةنى زؤرنيةء كة ِ ِ َ دةطاتة 600ى ثيَش زايين ،بةالم بةر لةميَذووى َ َ كؤمةل سال مرؤظء شارستانى بةهةزاران َ لةطةل ميَذووى شارستانيش بةباوةرى ذياون. ِ ميَذووى ميتؤلؤذياكانء دينة تاكخوداييةكانيش ئةمرؤ هاتووةء وةكو دةزانن كاريطةرى خؤى هةتا ِ باوةرمةندى باوةرىء دةثاريَزيَت .بؤية ميَذووى ِ ِ كؤمةطاى مرؤظايةتى ،جا بةهةر دينيَك بيَت ،لةطةلَ لةباوةردارى بةراورد ميَذووى دوركةوتنةوة ِ ناكريَت ،لةميَذوى شارستانيةتدا ثةرستطاكان شويَنى ثةرةسةندنى فكرء ِرامانء دةستكةوتى َ كؤمةلطا بوون. زانستىء هيَزى بةرهةمهيَنانى َ اثةرينى هةموو دينةكان طوزارة لةسةرهةلدانء ِر ِ كؤمةلطا لةدذى َ َ َ دةسةالت زولمء زؤرى سيستمى
لةسةردةمى خؤياندا دةكةن ،دينى ئيبراهيمى ،دينى يةهودى ،دينى كريستيانىء ،زةردةشتء مانى ناوةركى فةلسةفييان هةية ،بوديزمء دينى كةزياتر ِ ئيسالميش هةموويان ئةو كارةكتةرةيان هةية، ئةوكاتة ئيَمة مافى ئةوةمان نيية كة َ بليَين ئةو دينانة لةديموكراسى ئازاديخوازى ء يةكسانخوازىء َ َرانة بةدوورن ،ضونكة سةرهةلدانى شؤرشطي ِ ِ ِريَك ثيَضةوانةى ئةوة ِراستة ،ثيَويستة ئةوةش بزانين كةفةهمء دةركى ديموكراسى نرخيَك َ لةرؤذئاوا نيية كةلةو ضةند سالةى دوايداء تةنيا ِ خولقيَنرابيَتَ ، َ كةرةسةنايةتييةكةى بةلكو ضةمكيَكة ِ دةطةريَتةوة كةلةوانةية بؤ زؤريَك نرخى ميَذوويى ِ دينء ِرةوتى ئازاديخوازى بةثيَشةنطى دينةكان طةورةترين بةشى تيَدا هةبيَت ،بطرة لةتيَكؤشانى َ سالةى ئازاديخوازى طةلى كورديشدا 200 (سةرةراى ثيَشةنطايةتى كةسايةتيية ئاينييةكان ِ َ نكؤلى ليَناكريَت ،كةوابيَت كورييةكانيشان). كةمء ِ َ ئةو هةموو ثاشكةوتوويةى كة لة كؤمةلطاكاندا طريَدراءة بةدين ضيية؟!. ئةو ثرسيارةش ِراستة .لةم ِرووةوة دةتوانين ضةند بابةتيَك دةستنيشان بكةين ،يةكةم :دين لةو كاتةوةى َ دةسةالتبووة لةو كاتةوةى كةسيستمى كة ئاويَتةى َ دةسةالتى سياسى دةستى بةسةرداطرتء لةثيَناوى ِروايةتيدان بةبةرذةوةندى خؤىء بؤ مانةوةى لةناوةرؤكى ئازادىء خؤى ،بةكاريهيَنا ،ئيدى دين ِ
يةكسانىء ديموكراسى دوورخرايةوة ،ئةوة بة ئيسالميشةوة ثرسء طرفتى هةموو دينةكانة ،واتة دينى سياسى كراو ،يان دينيَك كةبراية ذيَر ِركيَفى َ دةسةالتى سياسىء يان بةكورتى دينى سيستمى سياسى ،بؤ ئيسالميش ئيسالمى سياسى. َ ئةوةى كة لةهةموو نرخةكانى كؤمةلطاء بانطةشةكانى خؤشى دووركةوتوةتةوة ،ئيسالمى سياسيية نةك طةوهةرء ِريَنومايية ئةخالقىء َ كؤمةاليةتييةكانى ئيسالم .ئةوةى كة سةدام بةئةنفال، ئةمرؤكةش ئةردؤطان خومةينى بةحوكمى جيهادء ِ قردةكةن ،ئيسالمى بةناوى دينةوة كوردانى ثآ ِ سياسى ئةوةية ،هةرئةوةى كة لةكؤنفرانسى والتانى ئيسالميدا كة لةكاتى كيميا بارانى َ َ هةلةبجةدا لةكؤبونةوةدابون ،بطرة بةياننامةى شةرمةزاريشيان َ لةطةل بؤ ئةو كارةساتة دةرنةكرد ،بيانيكردنى دين ديموكراسىء ئازاديخوازى ء يةكسانخوازى، َ دةسةالتى سياسيية كةلةثيَناوى بةرهةمى ضةمكى بةرذةوةندى خؤى بةسةر ديندا سةثاندويةتى. دووهةم :بةشيَكى بةرضاوى ئةو دابء نةريتانةى َ كؤمةلطا دةدريَن، كةبةناوى ئيسالمةوة بةخوردى َروانينانةية كةهةتا بينةقاقا كاريطةرى ئةو ضةمكء تي ِ باوةرى َت ي نةب ئةوة ئةطةر َوةية، ي ث سياسى ئيسالمى ِ َ مرؤظةكان ،طةالنء كؤمةلطاكان بؤضى دةبآ بكريَتة شةرء ثيَكدادان. هؤكارى ناكؤكىء ِ َ ئةطةر كاريطةرى ضةمكى دةسةالتء دينى سياسى َ كؤمةلطاية تةشةنةى نةكردبيَت، هةتا خانةكانى ئةو باوةرى جياوازى منء تؤ داخؤ دةبآ ض ئةوا ِ زيانيَكى هةبيَت؟ ديموكراسى بةواتاى ِريَزطرتنى َ َ دةسةالت بةواتاى بةالم جياوازييةكانة لةيةكتر، َ نكؤليكردنى بةشيَك ،ضينيَك ،طةليَك يان ئاينيَكة لة ثيَناوى بةرذةوةندى يةكيَكيدى. باوةرى بةدين كة خؤى لة سيَهةم :ضةمكى ِ دةمارطيرى ء كؤنةثةرستى ء نةزانى ء ...هتد ،دةدات َثةر (ئةو دياردةية لة كوردستاندا زؤرة) .ثيَويستة تي ِ بكريَت ،ثيَويستة بزانين كةلةسةردةمى ئيسالمدا كةباوةرمةندبوون ،مرؤظى هةوو ئةو كةسانةى ِ زاناء تيَطةيشتوو بوون ،خؤيان ثةروةردة دةكرد، هيَزء تواناى فكرى ئةوةيان هةبوو كة باش خراث يان حةقء ناحةق ليَك جودا بكةنةوة ،لةثيَناوى َ زؤلمء ناحةقى ِراوةستن. حةقدا تيَبكؤشنء دذى كةباوةرمةندى كويَرانة ئةو ضةمكء نةريَتةى ِ ثةرةثيَدةدات يان زانستى ئاينى تةنيا بةئةركء
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
55
َ مولكى هةنديَك كةس نيشان ئةدات ،ضةمكى ئيسالمى سياسيةء بؤ لةخشتةبردنء نةزان هيَشتنةوةء زياتر َ كؤمةلطاية. كؤيلةكردنى دين لةو هةريَمةداء لةطشتى مرؤظايةتيشدا نرخيَكةء هةموو ئةو ثاشكةوتويىء نةزانيةى كةبةسةريدا سةثيَنراوة بةرهةمى ضةمكء بةرذةوةندى َ َ دامالينى لةضةمكء هيَرشى دةسةالتة، سيستمى َ َرانةوةى نرخء ِريَنومايية دةسةالتى سياسىء طي ِ َ كؤمةاليةتييةكان طةوهةرى دين تةنيا ئةخالقىء ضارةية بؤ ِريَنسانسى ئةو هةريَمة بةطشتى، َ بةنكؤليكردن يان زؤريَك تاقيكردنةوةى كةثشتيان ِرةتكردنةوةى دين بةشيَوةيةكى قةبة دةبةست يان ديموكراسىء علمانيةتيان بةجيَطرةوةى دين َ لةقةلةمدةدا ،ضانسى سةركةوتنيان نةبوو ،بؤية َ مامةلة ثيَويستة بةضةمكيَكى ِراستء ئؤبذيَكتيظ َ َ َ كؤمةلطاى ِرؤذهةالتى لةطةل دينء ِريَنسانسى فكرى ناوينء دةركةوتن لةقةيرانةكانى بكريَت. ثرؤذةى ِرؤذهة َ التى سةرضاوة :ع َيراق لةضوارض َيوةى ِ ناوةراستى طةورةدا ،لةضنطى ديكتاتؤريزةى سةددام ِ دةره َينراء ،ئ َيستا لةقؤناغى طواستنةوةداية بؤ ديموكراسيكردن ،ئ َيوة تاضةندة طةشبينن بةوةى ئةم ديموكراسييةتةى ع َيراق دةطاتة دوامةنزَلطاى خؤىء بةرئةنجام َيكى ِرؤشنى دةب َيت.؟!. ثيَشكةوتنء ديموكراسى طابارى: بريار ِ َ ثةرةسةندنى فكرى ،زانستى ،كؤمةاليةتى ،كلتورىء َ واتا ميكانيزمةكانيةتى. كؤمةلطاء ئةخالقى ديموكراسى ِرووداويَكى تةنيا طريَدراو بةسةرخانى َ ملى، دةولةت ،بةزؤرة بةريَوةبةرى سيستمى َ ِ كورتخايةنء يان تةنيا بةهيَزء ديناميكى دةرةكى َ نييةَ ، كؤمةلطاء بةلكو ِروداويَكى كلتورى ،ذيَرخانى َ كؤمةلطا دةطريَتةوة بةدامء دريَذخاييةنة كة هةموو بةريَوةبةريشةوة .بؤ نمونة تةمةنى دةزطاى ِ َ َ ِريَنسانسى ئةوروثا نزيكى 500سالة بةالم هةر َ سال لةمةوبةر هيتلرء لةهةمان ئةوروثاشدا 60 مؤسيلينى دةركةوتن كةلوتكةى فاشيزم بوون. ثيَويستة دووبابةت شيكار بكريَن .يةكةم: َ كؤمةلطاى ئيَراقء كوردستانيش ضةندة ذيَرخانى لةرووى ثةرةسةندنى كلتورى ديموكراسييةوة ِ هةنطاويان ناوة .ديارة تةنيا دوو نمونة دةتوانيَت َ َ لةسالةكانى كؤمةلطايةك ئةوة ِرونبكاتةوة ،لةوانة ئةمرؤ شةرى ئيَرانء ئيَراقةوة هةتا 1980كانةوة ،لة ِ ِ َ شةرء َ كؤمةلطايةك كةهةتا دوايى ئالؤزيداية، لةنيَو ِ 56
لةهيَزى بةرهةمهيَنان بيَبةشكراوة .ئةويتر ،ئةوةتا ضةند مانطة َ هةلبذاردن كراوة َ بةالم تواناء ئيرادة يان ضةمكى بونيادنانى حكومةتيَك هةتا ئةوساش َ كؤمةلطاء سةرخانى دةرنةكةوتوة .سةرخانى هيَزة سياسييةكان هيَندةى مةوداى عةرزء ئاسمان مةودايان هةية .هيَزى نيَو خؤيىء دةستيَوةردةرانى دةرةكى لةئاستى جيهانىء هةريَمدا ،خويَندنةوةء ِريَبازى ضارةسةريان بؤ ضارةسةرى كيَشةكانى كؤمةلطاى ئيَراق ضيية؟ بؤ كامة برين كامة َ َ مةلهةميان دياريكردوة ،ئةطةر طكةسيَك دةيزانيَت بآ زةحمةت بابةمنيش َ شةرو ملمالنيَيى سياسى بليَت .جطة لة ِ عةسكةرىء ئابورىء هاوسةنطى هيَز زياتر. دوهةم :هؤكارء بيانوى سةرةكى ئةمةريكاء هيَزى هاوثةيمان بؤ دةستيَوةردانى ئيَراقء ضى بوو َ لةهةولدان دةركةوتن لةقةيرانةكانى خؤى؟، جطة َ سةرةراى بانطةشةى ئازاديخوازى كامة هةولدانى ِ بنةرةتى بؤ ثةرةثيَدانى كلتورى ديموكراسى ِ َ عيَراق كؤمةلطاى لةذيَرخانى لةهةريَمةةء َ هةلهيَناوةتةوة؟ ،دواى هاتنى ئةمةريكا كامة ناكؤكى لةهةريَمةكةدا ضارةسةر بووةء زيادى نةكردووة؟. سيستمى سةدامى ِروخاند َ بةالم ئاية ضؤن سيستميَكى لةجيَطةكةى جيَطير كردووة؟ ،ئايا ِريَذةى ئةنفالء كيميابارانء بيَسةرء شويَنكراوةكانى طةالنى ئيَراق لةكاتى سةدام ،بةنيسبةتى كوذراوء بريندارء بيَسةرء شويَنكراء َ هةلهاتوانء خؤكوشتنةكانؤ دياردة دزيَوة كؤمةاليةتييةكانى ئةو ضةند َ َ سالةى دوواى ضةندة َ تؤبليَي زيادى نةكردبيَت؟ ،كةواتة كةمى كردووة، ئةطةر لةديموكراسىء داهاتوى ئيَراق مةبةستتان َ َ دةولةتيَكى نوآ كةدةولةتيَك ِروخاو ئةوة بيَت، َ َ فيدرالىء لةضاو ئةوةى ِرابردوو دةولةتيَكى ِ ديموكراتيية كةبةزؤرى ثيَوةى َ دةلكيَنريَتء ئىوة َ بةالم ئةطةر مةبةستتان ثيَشكةوتنى ثيَشكةوتنيَكة، َ دياردةى ديموكراسى كؤمةلطاء طةالنى ئيَراقة، َ كؤمةلطا دةتوانيَت ئةوا ئاماء ِريَذةى طرفتةكانى َ َ لةطةل ئةوةى كةكؤمةليَك شتى شاهيدى ئةوة بكات، ِر َ بةريَز بؤ والةتى باشيش هةن ،ئةوا باخويَنةرى ِ خؤى حوكمبدات ،من َ دةليَم بةثيَوة لكاندن نابيَتء لةو ئيشةدا َ هةلة زؤرنء كارء خةباتيَكى طةورةى دةويَت. سةرضاوة :كؤمارى ئيسالمى ئ َيران لةناوضةكةدا وةك بةربةست َيك لةبةردةم كرانةوةى ديموكراسيدا وةستاوة، بةبؤضونى ئ َيوة ئةم ِرؤَلبينينةى ئ َيران تاكةى در َيذةى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
دةب َيت ،ئاية ئةطةرى هةَلطرتنء ت َيكشكاندنى ئةو بةربةستة لةاليةن ِرؤذئاواوة لةئاراداية.؟!. بريار طابارى :بيَطومان سيستمى سياسى ئيَران ِ توشى قةيرانيَكى هةمةاليةنة بووةء تواناء دةرفةتى َ (دةولةت –نةتةوةى ئيَران بةريَوةضونى نةماوة. ِ لةاليةكةوة ضةمكى ميلليطةراييةطةى بةرةء فاشيزم دةروات) ،لةاليةكيتريشةوة ئيسالمى سياسى ِ (باسيَكى مةزهةبى شيَعة) .هةر لةضوار ضيَوةى َ دةولةت ثةيرةو دةكريَت .واتا ضةمكى فاشستيدا ِ َ دةولةتيَكى تئؤكراتيك كة – نةتةوةيةكى دينى ،يان سيستمة سياسييةكةى لةلوتكةى ديكتاتوريةتدا بةريَوةبردنى بةريَوة دةضيَت .ئةو سيستمة تواناى ِ ِ َ َ كؤمةلطاء طةالنى ئيَران كؤمةلطاى نةماوةء ليَبةتةنط هاتون .وةك دةزانن ديناميزمى نيَو خؤيى َ كؤمةلطاى ئيَرانىء لةاليَيكيتريشةوة واتا طةالنء ديناميزمى دةرةكى واتا سيستمى سياسى نيَو بةرذيَمى نةتةوةيى هاوتةريبى يةكدى تةنطيان ِ ئيَران َ هةلضنيوةء تةريكء طؤشةطيريان كردوة ،ئةو كيَشةيانةى كةلةئيَرانةوة َ هةلواسراوو بيَضارةسةرى ماونةتةوة ،كيَشةى ئيَتنيكى ،ناسنامةء مافى َ كؤمةاليةتى ،ئاينى ،ديموكراتى، طةالن ،كلتورى، ئابورى ،مافى مرؤظ و...هتد ،ترن كةديناميكى َ دةناليَننء نيَوخؤيى واتا طةالنى ئيَران بةدةستييةوة بنةرةتى قةيرانء بنبةستةكانيش ئةوةية. هؤكارى ِ لةاليةكيترةوة سيستمى سياسى نيَو نةتةوةيى قةيرانةكانى ئيَران وةك تيرؤريزم ،كيَشةى ضةكى ناوةكىء ضةند بابةتى هاوشيَوةيى بةنيَو دةكات. ديارة ئةوانة دةبيَت وةكو تةواوكةرى يةكديش ببينريَن .لةو ضوارضيَوةيةدا ِرذيَمى ئيَران لةبةردةم َ هةولدانى هةردوو ديناميزمى نيَوخؤيىء دةرةكيشدا ئاراستةء ِرةوتى ديكتاتؤرى وةكو تةنيا ِريَطاى َ لةطةل ثةرو دةكات .ديناميزمى نيَوخؤيى مانةوة ِ َ ئةوةى كة لةتيَكؤشانيَكى هةمةاليةنةداية بةالم هيَشتايش ثيَويستى بةبةرنامةيةكى تؤكمةترء َ ضرتر خؤى دةسةثيَنيَت .هةرضى ديناميكى هةولدانى ِ بنةرةتى دةرةكيشة ثرسى ِرذيَمى ئيَران بةشيَوةيةكى ِ ناطريَتة دةستء تةنيا هةبوونى ِرذيَمى ئيَران َ هةولى الوازكردن يان وةكو ئاستةنط دةبينيَتء كةرذيَكى بيَكاريطةركردنى دةدات .ئةوة مسؤطةرة ِ ئيَران بؤ ماوةيةكى دريَذ ناتوانيَت بةوشيَوةيةى َ َ سالةى بةالم هةر لةو ضةند ئيَستا بةردةميبكات، طؤرينى ِرذيَم لةئةفغانستانء ئيَراق دوو دووايشدا ِ
نمونةى زةقء بةرضاون كةثيَويستة ئةزمونيان ليَوةربطيريَتَ . هةلوةشاندنةوةى ِرذيَمى ئيَران وةكو ئيَراقء ئةفغانستان بةدةستى ديناميكى دةرةكىء دةستتيَوةردانى دةرةكى داخؤ ضةندة قةيرانةكانى ئيَران ضارةسةر دةكاتء بؤ طةالنى ئيَران ضى َ َرامان لةطةل خؤيدا ديَنيَت ،ثرسيَكى بنطةيية كةبةتي ِ لةنمونةى ئيَراقء ئةفطانستان دةتوانريَت بةشيَكى َ زؤر لة َ لةسالى وةالمةكةى ببينريَتةوة ،طةالنى ئيَران شؤرشيَكى 1979دا لةثيَناوى طةيشتن بةديموكراسى ِ َ دةكؤلنةوة كةئةنجامى ئةو طةورةيان كرد .لةوةش شؤرشة بؤضى سيستميَكى ديكتاتؤرى بةوشيَوةيةى ِ ليَكةوتةوة ،بؤية ثيَويستة بزانين كةطةالنى ئيَران بةطومانةوة سةيرى دةست تيَوةردانى دةرةكى بنةرةتيترةوة لةتيَكؤشانى بةروانطةيةكى ِ دةكةنء ِ دةروانن. ديموكراتييانة ِ سةرضاوة :بؤ زياتر لةنؤزدة َ سال دةب َيت هةر َيمى دابراوة ،بة َ كوردستان ،لةدةسة َ الم التى ناوةندى ع َيراق ِ َ تاوةكو ئ َيستا ،نةتوانراوة دةسةالت َيكى ديموكراتء كؤمةَلطايةكى مةدةنى لةهةر َيمدا بونيات بنر َيت ،ئ َيوة َ لةطةل ئةو بؤضونةدانء بةربةستةكانى تاضةندة ديموكراسييةت لةهةر َيمدا لةضيدا دةبينن.؟!. باوةر بةوة بريار طابارى :سةرةتا بائيدى كةس ِ ِ َ نةكات كة لةدواى َ 20 دةسةالتى كوردى ساواية، سال ضونكة تةنيا لةثيَشختنى ديموكراسيدا خؤى ساوا نيشاندةدات ،ئةطينا لةثتةوكردنى بةرذةوةندىء ثاوانى سياسىء ئابوريدا نةك تةنيا ساوا نيية، َ َ بةساالضويةكيش ئةوةندة بةلكو لةوانةية هيض ثيرء ئةزمونى نةبيَت كةهةنديَك كةس ء اليةن لةحكومةتى هةريمى كوردستاندا ثيَيى طةيشتون. بةراستى هؤكارةكانى الوازى ئةزمونى ديموكراسى ِ هةمةرةنطن زؤرء ئةوةندة كوردستاندا َمى ي لةهةر ِ َ بةالم ضةند مؤرظ نازانيَت لةكويَوة دةستثيَبكات، هؤكار زياتر كاريطةرييان هةبووة. اثةرينى طةل يةكةم :قؤرخكردنى دةستكةوتى ِر ِ لةاليةن حيزبء نيشاندانى وةكو دةستكةوتيَكى حيزبى. َ دووهةم :كةلك وةرطرتنى حيزب لةدةستكةوتى طةلء بؤشاييةكان بؤ ثتةوكردنى ثيَطةء ثاوانى حيزبى نةك ثةرةثيَدانى كلتورى ديموكراسى َ كؤمةاليةتى. َ شةرى دةسةالتى حيزبىء ميراتطرى سيَهةم: ِ َ دةستكةوتةكانء ثةلكيَشكردنى هةموو كؤمةلطا بؤ
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
57
ئةو دياردةية. َ لةطةل بزوتنةوةى شةر َوخؤيىء ي ن ى شةر ِ ضوارةمِ : بةفيرؤدانى وورةء ديناميزمى ثارضةكانيترء ِ َ َ كؤمةلطا بؤ زياتر لة 10سالء كردنةوةى بةسةدانء َ كؤمةاليةتى. هةزاران برين ناسؤرى َ ثيَنجةمِ :راهيَنانى كؤمةلطا بةوةى كةئامانجى َ دةسةالتء ئازادى كوردستان هةبوونى سيستميَكى حكومةتء حيزبء دةزطاى دامةزراوةيىء حيزبىء حوكومين ،بةبآ ئةوةى كةئةو دةزطايانة داخؤ بؤ ثةرةثيَدانى كلتورى ديموكراسى يان ضارةسةى طرفتةكانى جةماوةر ض ِر َ ؤلء ثيَطةيةكييان هةية. شةشةم :بيَكاريطةركردنى هيَزء ديناميزمء ئاستى اثةريوى كوردء ضاالكى لةبننةهاتوى طةلى تازة ِر ِ َ كؤمةاليةتىء سياسىء لةطؤرةثانى دوورخستنةوةى ِ َ زةوتكردنى بةهيَزى دةسةالتى تازة ثيَداكةوتو. طؤرةثانى سياسىء حةوتةم :دةستبةسةرداطرتنى ِ َ بةرهةلستكارى سياسىء زةوتكردنى هيَزى ديموكراتيانة. َ هةشتةم :حيزبى كردن يان ِريَكخستنى كؤمةلطاى مةدةنى ء ميديا بةطويَرةى ضةمكء بةرذةوةندى َ ادةربرينى ديموكراتى دةسةالت تا ِرادةيةك كة ِر ِ توشى قةيران كراوة. َ نؤهةم :ثاوانى ئابورىء طةندةلىء دةست بةسةرداطرتنى بازارء هيَزى بةرهةمهيَنان. دةهةم .ثةرةثيَدانى شارنشينىء ثشتطويَخستنى بةوةشةوة طوندةكانء ئاوةدانكردنةوةى َ كشتوكالء بةرهةمهيَنانء بونيادنانى زةربةليَدانى َ كؤمةلطايةكى بآ ِرةنجء مؤضةخؤرىء بآ بةرهةم َ دةسةالت. ء وابةستةى يازدةهةم :دةستنةدانء ثاراستنء ثاراستنى هاوسةنطى هيَز ،كةئةو دياردةيةش هيَندةى حيزب، َ كؤمةلطا دةضةوسيَنيَتةوة. ضينء تويَذة هةذارةكانى َباوةرى بةهيَزى طةوهةرىء دوازدةهةم :بي ِ َ َ ديناميكى ديموكراتى كؤمةلطاى كوردء هةولدان بؤ ثاراستنى بةرذةوةندىء ثيَطةى حيزبىء حكومةت بةطويَرةى هاوسةنطى ء ثشتيوانى دةرةكى ء بةطويَرةى ئةوةش رووهيَنانة سياسةتيَكى بآ ثرةنسيثء بةذةوةندى ثةرستانة. سيانزةهةم :بةرزكردنةوةى تويَذى سياسىء َ دةسةالتى ضينيَكى ئابورى ء بونيادنانى سيستمى َ دابران لةسةرجةم ضينء تويَذةكانى كؤمةلطا. ِرةهاء ِ ضواردةهةم :ترس لةهيَزى ِروناكبيرىء داخستنى 58
بةروى ِرةخنةء بؤضون ء هةموو دةرطاكان ِ َ لةهةلويَستء ثرؤذةى جياواز .ثازدةهةم :دووربون ِ سياسةنى سةربةخؤيى نةتةوةيى. ثةرلةمانى شازدةهةم :شيَوةيى ديموكراسيةتى ِ تواناى ضارةسةرى هةموو كيَشةكانى نييةء ئةمرؤكة لةئاستى جيهاندا ِرةخنةى ليَدةطيريَت ،هيَزى ِ َ كؤمةلطاش ثيَويستة بزانيَت كةتةنيا ديموكراسى ثارلةمان هةموو كيَشةكان بةطؤرينى ثيَكهاتةى ِ ِ ضارةسةر نابن ،ضونكة ثارلةمان تةنها شويَنى طؤرةثانى سياسى ملمالنآء ِرةقابةرايةتى حيزبء ِ َ َ كؤمةلطايةء هةموو ضينء تويَذةكانى كؤمةلطا لةخؤناطريَت ...زؤريَك دياردةء هؤكارى تريش هةية .مايةى َ دلخؤشيية كةزؤرينةى ئةو دياردانة َ كؤمةلطاى كورد مايةى تيَطةيشتننِ ،رةخنة ئةمرؤ بؤ ِ َ دةكريَن ،بةدواداضونيان بؤ دةكريَت .بةالم ثيَويستة َ كةهةولدانى زؤرء لةوةش نةترسينء طومان بين بةبةرنامةمان ثيَويستة بؤ ثةرةثيَدانى كلتورى َ ووالتةدا. ديموكراسى لةو سةرضاوة :لةكوردستانى باكور جو َ النةوةيةكى سياسى لةثال جو َ َ النةوة ضةكدارييةكة ،هةَلسةنطاندنتان بؤ هةية كارى سياسى كوردةكانى باكور ضيية.؟!. بريار طابارى :تيَكؤشانى طةلى كورد لةباكورى ِ َ َبرانةوة بةردةوامة ،ئةو ي ب ة سال 37 كوردستاندا، ِ تيَكؤشانة بةثيَشةنطايةتى ثةكةكة ،تيَكؤشانيَكى طؤرةثانيَكى نةتةوةيىء ديموكراتييةء لةهةموو ِ َ ئايدؤلؤذى ،فةلسةفى ،سياسى ،كؤمةاليةتىء ِريَكخستنى ئابورى، كلتورى، مةدةنى، َ ديموكراتييانةى كؤمةلطا ،سةربازى ء لةثيَناوى ثربايةخى لةهةموو بةرطريكردنء دةستكةوتى ِ ثارضةكانى كوردستانء لةدةرةوةى كوردستانيش طؤرةثانيَكى كوردستاندا ئافراندووة .روو لةهيض ِ َ بةلكو بةشيَكة لةكؤى ئةو لةوانيتر دابراونيية نرخانةى كةبةئارةقء خويَنى ئةو طةلة نرخيَنراون. ئةو ثيَشكةوتنة سياسىء مةدةنييةى كةلةباكورى كوردستانء توركياشدا هاتؤتة ئاراوة ،بةشيَكة لةو تيَكؤشانة كةبةبآ بةشةكانيتر ناتوانريَت سةير بكريَت. َ بةسةرى خؤى دروستنةبوة بةلكو ئةنجامى كؤى ئةو تيَكؤشانةية بةسةرى خؤى ناتوانيَت دريَذة بةهةبونى خؤى بدات ضونكة مةطةر كؤى دستكةوتةكان بتوانيَت ئةوة ثيَشبخاتؤ بيثاريَزيَت. يةكيَك لةسةنطةرة هةرة لةثيَشةكانى تيَكؤشانى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
َ سةرهةلدانى طةلى كورد لةباكورى كوردة. َ َ سةلت ضةكدارى نيية، سةرهةلدانى كوردستان َ طؤرةثانيَكدا خاوةنى بةرنامةء بةلكو لةهةموو ِ لةطؤرةثانى مةدةنىء ستراتيذة ،دةستكةوتةكانى ِ ديموكراتيانةدا ،ئةو ِراستيية دةسةلميَنيَت .بؤية نةدةين كةئةوة بسةلميَنين كةكامةى طريَدراوى كامةية يان كامةى لةثيَش ء كامةى لةثاشةوةية ثيَناسةى ِراست ئةوةية كةدةستكةوتء ثيَشكةوتنى طؤرةثانيَكدا بةشيَكة لة ئةنجامةكانى طةلى كورد هةر ِ كؤى طشتى تيَكؤشانى كورد كةبةطويَرةى بارودؤخى جياواز ِر َ َريَتء بةئةركى جياوازى ؤلى خؤى دةطي ِ َ هةلدةستيَت. سةرضاوة :بةش َيوةيةكى طشتى ئايندةى كؤمةَلطاى كوردةوارى لةهةرضوارثارضةى كوردستاندا موَلكى ك َيية؟!، (حيزب يان خةَلك)( ،ديموكراسيخوازان) يان (ئاينثةروةرء ثياوانى دينى) .هؤكارى ئةوانة ضيية.؟!. بريار طابارى :لةثرسيارةكةتاندا طوتوتانة ِ َ مولكى كآ) ،من (كوردستان لة داهاتودا دةبيَتة دةليَم نةبووةء ناشبيَتة َ َ مولكى كةس ،تةنيا ئةوة َ كةكؤمةلطا لةهةر قؤناغيَكدا فكرء بةرنامةييك نةبيَت بةراست دةزانيَتء لةدةورى كؤدةبيَتةوةء هةنديَكيش ِ دةخاتة ثاشخانةوةء ئةوةش بةواتاى َ مولك ناييت. َ خةلك ،ديموكراسيخوازانء وةكو تريش حيزب، ثياوانى ئاينيش ،بةومةرجةى لةخزمةتى ثيَشكةوتنى َ َ كؤمةلطايةء كؤمةلطادابن هةموويان بةشيَكن لةو َ كؤمةلطا ِراست بةدابراوى سةيركردنى دياردةى هيَندة ِ نيية ،طةلى كوردس بةسةدان َ سالة لةذيَر ستةمى َ دةسةالتء داطيركاريدا دةضةوسيَتةوة، سيستةمى َ لةسايكؤلؤذييةتى ئةو طةلةدا سيستمى دةسةالتى ضةوسيَنةر بةهةزاران جار نفرين كراوة ،ئةو طةلة دةسةالتيَكى ضةوسيَنةر وةك َ َ ئةلتةرناتيظ هيض ثةسةند ناكات ،ئةوة دةرةكى دةبيَت يان نيَوخؤيى، من ثيَم سةيرةء واش دةزانم كةطةمذةن ئةو كةسء هيَزء اليةنة كوردييانةى كةدةيانةويَت طةلى كورد َ بةريَوةببةن. دةسةالتء ضةوساندنةوة بةزةبرى ِ َ ئةوة درةنطء زووى دةببيَت بةالم قةت سةر ناطريَت ،طةليَك كةلةبةرامبةر سيستمى داطيركارىء ضةوساندنةوةى نيَو نةتةوةيى َ كؤليَنةداوة ،مومكين نيية َ زولمء نادادثةروةرى نيَو خؤيى ثةسةند بكات، بؤية داهاتوى كوردستان داهاتوى ديموكراسيةء ئةمرؤ كةئيدى ثيَشةنطايةتى ِريَنسانسى كوردستان ِ َ ؤذهةالتى ناوين دةكات .بؤيةش ديموكراسى ِر
َ كؤمةلطا ديموكراتيزةبيَت ،حيزب لةضةمكى دةبآ َ َ دامالريَت ،دين لةضةواشةء هيَرشى دةسةالتء ثاوان َ دةسةالت ِرزطار بكريَتء دينى سياسىء ضةمكى تيَكؤشانى ديموكراسيخوازيش خؤى لةضةمكى ِر َ والةتيبون قوتار بكات ،بةمشيَوةية داهاتو مسؤطةر داهاتوى ديموكراسى دةبيَت لةكوردستاندا. سةرضاوة :ئ َيوة ث َيتان وانيية كةكوردستانى ِرؤذهة َ الت لةثاشةكش َييةكى تةواوى سياسيدايةو خةريكة ئةو ِرةوشة باوةرييان ناديموكراسييةى حكومةتى ئ َيران قةبوَلدةكةنء ِ بةبيرى ناسيؤناليستى كوردى نام َين َيت ،هؤكارى ئةمة ضيية ،ب َيهيوا بوونة لةو بانطةشة ديموكراتييةى كةلةن َيو هةر َيمى باشوردا بانطةوازى بؤ دةكر َيتء هيض ئاست َيكى ديموكراتى ث َيوة نابينن ،ياخود لةذ َير كاريطةى ئ َيراندا خز َينراونةتة ن َيو سكؤ َ النى ئايدؤلؤذى.؟!. بريار طابارى :هةموو ئةو هؤكارانةى كة ِ َ لةثرسيارةكةدا هاتووة كاريطةرى هةية ،بةالم َ ؤذهةالتى من بةثيَضةوانةى ثرسيارةكة ،طةلى ِر كوردستان لةثاشةكشةى تةواودا نابينم ثيَشمواية َروانينى ثاشةكشةى تةواو َروانينة ِراست نيية ،تي ِ ئةو تي ِ َ َ بؤ طةلى ِرؤذهةالتى كوردستان ِراست نيية ،بةلكو َ ؤذهةالت ِراستة ،كةطةلى بؤ حيزبة كالسيكييةكانى ِر َ بةحالى خؤى بةرداوة ،ئؤردوطانشينن، كورديان َ ئةوةى نيَوى هةلويَستء سياسةتى سةربةخؤء َرى بيَت هيضيان ثيَوة نةماوة ،بؤيةش شؤرشطي ِ ِ َ هةلسةنطاندنى طةلى كورد لةكةسايةتى ئةواندا َ هةلةيةكى زؤر طةورةية ،ثيَويستة ئةوةش بزانين َ ؤذهةالت لةميَذة لةو حيزبة ناكارامانة كةطةلى ِر َوابر بووةء حيسابى خؤى يةكاليكردؤتةوةء هي ِ بةرةوتء ئاراستةيةكيترةوة دةستى بةتيَكؤشانيَكى ِ َ كؤمةلطاى لةريزى ثيَشةوةى طةالنء نوآ كردووة ِ ئيَرانيشدا جيَدةطريَت. سياسةتى دذوارى ِرذيَمى كؤمارى ئيسالمى دذ بةطةلى كورد هةتا ئاستيَك دةناسريَتء من ثيَويست لةراستيدا نابينم ئيَستا لةسةرئةوة ِراوةستة بكةمِ ، َ لةسالةكانى 1990ةكانةوة ثشتى تيَكؤشانى ئةوةى َ طةلى ِرؤذهةالتى كوردستانى شكاندووة ،سياسةتى َ دةسةالتى سياسى نيَوخؤيى كورد بؤ خؤيةتى، باشورى كوردستانء ئةو هاوسةنطييةى كةلةطةلَ ثةيرةوى دةكةن لةوانةية ِرذيَمى كؤمارى ئيسالمى ِ َ بةرثرسيارى يةكةمينى ِرةوشى سياسى ِرؤذهةالتى كوردستان بيَت .هؤكارى دوهةميش خؤ قةتيس َ ؤذهةالتييةكانة لةنيَو بازنةى هيَشتنةوةى حيزبة ِر
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
59
َرامان لةسةر ئةزمونى باشورى ئةو هاوسةنطييةدا ،تي ِ َ بةالم ئةوة لةئاستيَكيترداية، كوردستانيش هةية َرامان َرامانة لةئةنجام .هةميشة تي ِ ضونكة ئةوة تي ِ لةهؤكار كاريطةرى زياترة لةئةنجام. َ كاراكتيَرى تيَكؤشانى نويَيى طةلى ِرؤذهةالتى كوردستان ثيَداضونةوةيةكى بابةتيانة لةسةر ئةو ئةزمونانةى ِرابردوو لةخؤدةطريَت .تيَكؤشانيَكة نةتةوةيىء زيهنييةتى ضةمكء كةلةسةر َ هةلسةنطاندنيَكى ثيَشدةكةويَت، ديموكراتييانة َ بابةتيانةء ِراديكالى بؤ سياسةتى نيَوخؤيى كوردء َ دةسةالتى هاوسةنكيةكانى كؤمارى ئيسالمى ء باشورى كوردستان كردوةء باشدةزانيَت كةضؤن َ َ لةطةلدا بكات ،لةسةر بنةماى سياسةتى مامةلةى نةتةوةيىء سةربةخؤء ثشتبةستوو بةهيَزء ئيرادةى َ هةولدةدات طةوهةرى طةل ئاراستةى طؤتووةء كةنةخؤشىء هؤكارةكانى شكستهيَنانى سياسةتى كورد لةقؤناغةكانى ِرابردوودا شيكار بكاتء َثةريبكات .ئةو نرخء بةهايانةى كةلةو ضةند َ سالةى ئي ِ دووايدا لةثيَناوى ئازادى طةلى كورد ئافراندويةتى، طوزارة لةبوذانةوةيةكى تؤكمةى نوآ دةكات. لةروانطةى ئاثؤتضييةوة وو َ التانى ِرؤذئاوا ئةو سةرضاوةِ : ه َيزة ديموكراتيزةيةنين كةخؤيان بانطةشةى بؤ دةكةنء، التانى ِرؤذهة َ وو َ التى ناوينيش ه َيز َيكى ديكتاتؤرييةتى نةتةوةطةرايين ،بةواتايةكى ديكة ،ئاثؤتضى ئةوةمان نيشان ئةدات كةنةتةوةى كورد بةردةوام لةن َيوان دوو ه َيزى ناديموكراتييةدا دةطوشر َيت ،ث َيوةرى ديموكراتيزةبوون الى ئ َيوة ضيية ،وةضؤن بةدةست د َيت.؟!. لةرؤذئاوا ئاستيَكى ديموكراسى بريار طابارىِ : ِ َ َ دةولةتةكانء كؤمةلطاى ِرؤذئاوا لةئاستيَكى هةيةء َ لةطةل ثيَوةرى ديموكراسية ناسراوةكان بةرضاودا َ خؤيان ِراهيَناوة ،بةالم ئةوة بةو واتاية نايةت كةثيَوةرى ديموكراسييةتى ِرؤذئاوا ِرةخنةى لةسةر نيية ،يان ثيَوةرى دسموكراسى تةنيا هةر ئةوانةن داريَذراونء ئيَمة مافمان نةبيَت كةلةرؤذئاوا ِ ِ لةثيَوةرى ديموكراسيدا داهيَنانمان هةبيَتء تةنيا ثيَويستة ملكةضى ثيَوةرة ِرؤذئاواييةكان بين. َ َ كؤمةلطاى ِرؤذئاوا هةرضةندة لةنيَو دةولةتء َ َ خؤدا ديموكراتى بن ،بةالم ئةوة 200سالة بؤ هةريَمى َ ناوةراستء بةتايبةتيش بؤ طةلى كورد ؤذهةالتى ِر ِ َ جطة لةنكؤليكردنء ضةوساندنةوةء تيرؤريزةكردن َ َ كؤمةلطايَيكى دةولةتء شتيَكيتريان كردووة؟! .ئاية قركردنى طةليَك لةبةرامبةر ديموكرات ِرةواية ِ 60
بيَدةنط بيَت يان زؤرينةى كات بؤخؤى بةشيَكى قركردنة؟! ،ئاية ئةوة ديموكرات بنةرةتى بيَت ،لةو ِ ِ بونة يان ثيَوةندى بةديموكراتبونةوة هةية؟! ،بون لةقركردن يان تواندنةوةى هةبون، بةبةشيَك ِ ناسنامة ،كلتور ،زمانى طةليَك ض ثيَوةندييةكى َ لةمالى خؤىء بةديموكراسيةتةوة هةية؟! ،ئةوةى َ لةووالتى خؤى ديموكراتةء كةديَتة الى منء تؤ
قركةر ،ئاية ئةوة ناكؤكية ضؤن دةبيَتة جانةوةريَكى ِ ساقدةكريَتةوة؟ ديارةء زؤريش سروشتية كةئيَمة َ َ كؤمةليَك لةطةل ِريَزطرتن لةبةرشيَك لةنرخةكانى، اليةنى ئةو ضةمكة ديموكراسية ساختةية ِرةخنة بطةريَين ،هةرضى بكةينء بةدواى ثيَوةرى نويَدا ِ َ دةولةتانى هةريَمةكةشة ِرةوشيان ديارةء بةتايبةتى ضؤنييةتى سيستةمى داطيركارى كوردستان لةبةرضاوة .لةبةرئةوةش ِراستة كةطةلى كورد لةنيَوان هةردوو بةرداشدا دةضةوسيَنريَتةوة. تةظطةرى زيندوكردنةوةى طةلى كوردة لةنيَوان ئةو َ لةريَطاى هةردوو بةرداشةدا ،لةاليةكةوة هةولدةدات ِ َ بوناتنانةوةء بةئيرادةكردنى تاكء كؤمةلطاى كورد بةهيَزى زانستى ديموكراسىء ِريَكخستنى َ كؤمةلطايةكى ديموكراتييانة ،سياسةتى داطيركارى َ دةولةتة داطيركةرةكان ناضارى بيَكاريطةر بكاتء ثةسةندكردنى هةبونى كورد بكات ،لةاليةكيترةوة َ كةباوةرى كؤمةلطاى كورد بطةيةنيَتة ئةو ئاستةى ِ بةخؤ هةبيَتء هيَزى خاوةنداريَتىء ثاراستنى خؤى هةبيَت لةبةرامبةر هةر شيَوة هيَرشيَكدا، تةظطةرى ئاثؤتضى اليةنطرى ضارةسةرى ثرسى َ َ دةولةتانء طةالنى هةريَمةكة لةسةر لةطةل كوردة َ بنةماى برايةتىء يةكسانىء ديموكراسى .بةالم َ دةولةتانى هةريَمةكة مل بةو ضارةسةرى ئةطةر ديموكراتيانةية نةدةن ،ئةوكات طةلى كورد بةهيَزء ئيمكانى طةوهةرى خؤى ضارةسةرى َ بخولقيَنيَتء سيستمى ديموكراتيانةى خؤى خؤى بونيات بنيَتء بةهةموو تواناشيةوة بيثاريَزيَت. َ َ ضاوةروانى بةالم هةتا ئةبةد هةولدةدةين ئيَمة ِ َ ئةوة ناكةين كةدةولةتانى هةريَمةكة مافى كورد بدةنَ ، بةلكو لةشويَنيَك بةدواوة ئيدى طةلى كورد لةريَطاى بؤخؤى ضارةسةرى خؤى ثيَشدةخات تةنيا ِ باوةر بةخؤبونء تيَكؤشانة. بةدةستهاتنى ئوةش ِ بريار طابارى * ِ ئةندامى ناوةندى سياسى كؤما جظاكيَن كوردستان
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
***
ئاسؤ جةبار: ديموكراسى ضيية بَيجطة لة ريَزطرتن لةمافةكانى مرؤظء ئازادى رادةربرينء ئازادى رؤذنامةطةريىء سةروةريى ياسا ِ
ديدارى :زمناكؤ ئيسماعيل َ سال دةب َيت هةر َيمى سةرضاوة :بؤ زياتر لةنؤزدة َ كوردستان ،لةدةسة َ دابراوة ،بةالم التى ناوةندى ع َيراق ِ تاوةكو ئ َيستا ،نةتوانراوة دةسة َ الت َيكى ديموكراتء كؤمةَلطايةكى مةدةنى لةهةر َيمدا بونيات بنر َيت ،ئ َيوة َ لةطةل ئةو بؤضونةدانء بةربةستةكانى تاضةندة ديموكراسييةت لةهةر َيمدا لةضيدا دةبينن.؟!. َ ئاسؤ جةبار :هةر لةسةرةتاوة دةسةالتء هةذموونى زلحيزبةكانى كوردستان بةربةستيَكى راستةقينةء ناشارستانى بوون لةبةردةم بة ديموكراتيزةكردنء سةروةرى ياساء دادثةروةرى َ كؤمةاليةتىء ياسايىء شارستانى ،هةريَمى كوردستان يةكيَكة لةناشرينترينء ناشارستانيترن لةبةرئةوةى لةجيهاندا، حكومرانى مؤديَلى ِ شتيَك نيية بةناوى سةروةرى ياساوة ،حيزب َ َ كؤنترؤلكارء موتلةقء بيَضةندوضونء حاكمى داطيركاريَكى راستةقينةى سةرلةبةرى سةرضاوة ئابورىء سياسىء شارستانىء فةرهةنطىء رؤشنبيرييةكانة. هاوكات ئةو ئةنداسةسازيية نامةعريفى ء تائةورؤكة وةك نةخشةيةكى نالؤذيكييةى ِ ناشرينى سياسىء حيزبىء كارطيَرىء رؤشنبيريى كارى لةسةردةكريَت بريتيية لةبةرجةستةكردنى َ كؤمةلطة لةناو كايةكى بضوكء هةزيلى َ وةك حيزبدا ،ئةم كليَشةسازيية نائينسانىء ناشارستانيية دريَذكراوةى ئةو ستةمكاريية ميَذووىء حيزبطةراييةية كة بةرهةمى بةلشةفيزمء
ستالينيزمء نازيزمء شؤفيَنيزمء بةعسيزمء ئةورؤكة ئةم رذيَمة تؤتاليتارىء ديكتاتؤرييةكانة، ِ بةرهةمة ناشارستانىء ستةمطةرايية بة ميرات بؤ َ دةسةالتة حيزبطةراء خيَ َ بنةمالةثةرستء َلةكىء
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
61
عةشرةتثةرستء ستةمكارةكان بةجيَماوة .ئةم َكرا طةنجينةيةكى طةورةوطرانى ئةو ميراتة ثي ِ بى ماناء كةرةستةء لؤذيكانةية كة تائةندازةيةكى َ َ كؤمةلطةء سةرلةبةرى ثيَكهاتة بى سنور لةتوانايداية َ َ زيندووةكانى كؤنترؤلء مؤنؤثؤل بكات. َ كؤمةلطة بة ديدء لةراستيدا سةيركردنى ِ َ كؤمةلطةء دنيابينييةكى حيزبيانة ،واتة سةيرنةكردنى نابينايى بةرامبةر خودى ئةو ثيَكهاتة طةورةيةى كة حيزب تيايدا بيَجطة لةيةكةيةكى بضوكى َ هةلتؤقيو َ َ كؤمةلطة لةكؤمةلطة زيندووةكاندا هيضى ديكة نيية. َ َ َ كؤنترؤل دةكات ،بةالم لةو كؤمةلطايانةدا كة حيزب
هةريَمى كوردستان خراثترينء هةمةجيترين نمونةى ديموكراسيية لةناوضةكةء لةدنيادا ،ئةم هةريَمة هةريَمى
رفاندنء كوشتنء َ داثلؤسينى رؤذنامةنوسانة، هةريَمى داطيركردنء ناشرينكردنى سةرلةبةرى دةزطاء نَيوةندة رؤشنبيريىء
فةرهةنطييةكانة ،هةريَمى هةلَتؤقينى شاعيرى دةربارء رؤشنبيريى نارؤشنبيرء دةزطاى
َ زةردةلء سوتاندنى نادةزطاء رؤذنامةى طؤظارء كتَيبء دذايةتيكردنى رؤشنبيرة جيدييةكان َ َ َ دةسةالتيَكى موتلةقة يان لةذيَر دةسةالتى حيزب ديكتاتؤريى يان مةزهةبطةرايىء ئيمانثةروةريدان، َ كؤمةلطة وةك كيانيَكى سةربةخؤء زيندوو بوونى َ َ كؤمةلطةء موتلةقى نييةء حيزبى حاكمء داطيركاريى سةرلةبةرى سةرضاوة شارستانييةكانة. َ دةسةالتء هةمةجيةتى حيزبطةراييدا لةذيَر َ كؤمةلطة وةك كيانيَكى سةربةخؤء زيندوو وجودى َ كؤمةلطة يةكيَكة لةمةهامة سرينةوةى ناميَنيَت، ِ َ َ هةرة طرنطء بنضينةييةكانى دةسةالتة موتلةقء سرينةوةية ثرؤسةى ِ ديكتاتؤرء ديماطؤجةكان ،ئةم ِ 62
لةسرينةوةى شوناسء زيندويَتى تةنها بريتيية نيية ِ َ كؤمةلطة وةك رووبةريَكى بةرهةمهيَنء كاريطةرء لةطؤرينى ثرؤسةية بريتيية ِ ثةيوةنديدار ،نةخيَر ئةم ِ َ كؤمةلطة لةسةربةخؤييةوة بؤ شوناسء مةهامى وابةستةييء ثاشكؤيى ،لةروبةريَكى زيندووةوة َ لةكؤمةلطةيةكى خؤذيَنةوة بؤ ثانتاييةكى مردوو، َ كؤمةلطةيةكى بةكاربةرء موحتاجء موضةخؤر، بؤ َ طؤرينى كؤمةلطة لةثيَكهاتةيةكى فرة جومطةء فرة ِ رةنطةوة بؤ كوتلةيةكى كؤنكريَتى بيَقسةء بيَدةنطء خامؤش. َ َ لةسايةى دةسةالتة حيزبطةراء موتلةقء َ كؤمةلطة تا ئةو شويَنة وجودى كؤنزيَرظاتيظةكاندا، َ هةية كة لةذيَر كؤنترؤلى حيزبداية ،لةدةرةوةى َ َ كؤمةلطةوة، كؤنترؤلكردنة ،شتيَك نيية بةناوى ئةم َ هاوكات هاوالتى وةك كةسايةتييةكى ئينسانى لةناو نةخشة سياسىء ئابورىء كولتورييةكاندا وجودى نيية .ئةوكاتانةى كة تاكةكةس وةك كيانيَكى سةربةخؤء خاوةن ئيرادة وجودى نةما ئيتر َ كؤمةلطةش وةك ثيَكهاتةيةكى زيندوو ء كاريطةر وجودى ناميَنيَت. َ سةرضاوة :لةن َيوةندى ِراطةياندنى حيزبة باالدةستدارةكانى هةر َيمى كوردستان بةردةوام باس لةوة دةكر َيت كةهةر َيمى لةرؤذهة َ التى كوردستان نمونةيةكى فةخرى ديموكراسيية ِ بةبرواى ئ َيوة تاضةندة هةبوونى ديموكراسييةت ناويندا، ِ لةكوردستاندا بوونى هةية؟! ،ث َيوةر بؤ هةَلسةنطاندنى ديموكراتيزةبوون لةهةر َيمى كوردستاندا ضيية.؟!. ئاسؤ جةبار :هةريَمى كوردستان خراثترينء هةمةجيترين نمونةى ديموكراسيية لةناوضةكةء لةدنيادا ،ئةم هةريَمة هةريَمى رفاندنء كوشتنء َ داثلؤسينى رؤذنامةنوسانة ،هةريَمى داطيركردنء ناشرينكردنى سةرلةبةرى دةزطاء نيَوةندة َ هةلتؤقينى رؤشنبيريىء فةرهةنطييةكانة ،هةريَمى شاعيرى دةربارء رؤشنبيريى نارؤشنبيرء دةزطاى َ زةردةلء سوتاندنى طؤظارء نادةزطاء رؤذنامةى كتيَبء دذايةتيكردنى رؤشنبيرة جيدييةكان، َ تاالنكردنى سةروةتوسامانى نيشتيمانة هةريَمى َ لةتاالنكردنى سامانة سروشتييةكانةوة تادةطاتة هةر َ َ تاالنكردنى بودجةء موضةء زةويزارى خةلك، هةرةشةليَكردنء نانبرينء دةركردنء هةريَمى ِ ِ بيَبايةخكردنى ئينسانء توانستةكانة ،هةريَمى ميدياى زةبةالحى حيزبء كوشتنى ميديا ئةهلىء َ دةسةالتى رةهاى هيَزة جياوازةكانة ،هةريَمى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ئةمنىء نهيَنييةكانى حيزبء سةركردةكانةء هةريَمى شاردنةوةى راستييةكانء ضةواشةكردنى َ طؤرونكرنى حةقيقةتةكانة، خةلكء ناشةفافيةتء ِ بةس هةريَميَكى ديموكراسى نيية. ديموكراسى ضيية بيَجطة لة ريَزطرتن لةمافةكانى رادةربرينء ئازادى رؤذنامةطةريىء مرؤظء ئازادى ِ َ كؤمةاليةتىء سةروةريى ياساء دادثةروةرى دامةزراندنى دامةزراوةى سةربةخؤء بوونى َ دةولةتيَكى دامةزراوةيى ياسايىء شارستانى ،هيض كام لةمانةى كة باسمان كرد لةم هةريَمةدا وجوديان نية. دواجار ئةو تايبةتمةنديية ناشارستانييةى كة ثى دةناسريتةوة بيَجطة هةريَمى كوردستانى َ َ لةسةروةرى ديكتاتؤريةتي طةندةلى هيضى ديكة نيية، َ لةخةسلةتة من لةكاتء زةمةنيَكى جياوازدا باسم هةرة بنضينةييةكانى ئةم سيستمة كردووة ،ليَرةدا َ بة كورتىء ثوختى َ طةندةلى دةليَم :ديكتاتؤريةتى َ ثيَكهاتةيةكى يةكانطيرء ئالؤزء دامةزراوةيية َ بةريَوةبردنء قولبووةتةوة بؤ سيستمى حوكمء ِ َ كؤمةلطةء ئاستة جياجياكانى فةرهةنطء رؤشنبيرىء ئاينء حيزبء طروثة جياوازةكان ،ئةم سيستمة رةنطريَذكردنى هيَندةى رووبةريَكى بةرفراوانة بؤ ِ َ باالى َ ئاستيَكى َ تاالنكردنء كؤنترؤلكردن هيَندةش جال َ جانةوةريَكى طةورةى َ جالؤكةيية كة سةرلةبةرى ئةو ناوةندء دةزطاء ياسايانة دةطريَتةوة كة دةتوانن شةرعيةتيَكى زيندووى سياسىء ياسايىء ئاينىء فةرهةنطى ببةخشنةوة بة ئةخالقياتى ثاوانكردنء َ تاالنكردنء بةفيرؤدان .ئاليَرةوة داطيركردنء َ ئيتر ناتوانيت طةندةلييةكانى وةزارةتى ئةوقاف جيابكةيتةوة لةوةزارةتيَكى سةربازى ،لةتوانادا نيية ئةو شةرعيةتة ياسايىء سياسيية بدؤزينةوة كة لةنيَوان جةبةروتى دةستةوتاقمة مافيايىء وةزارييةكاندا هةية ،هاوكات وةكضؤن جياوازييةكى َ راروتى طةندةلىء طةورة نادؤزيتةوة لةنيَوان ِ وةزارةتى رؤشنبيريى سةردةمى فةلةكةدين َ لةطةل ئةو بةرثرسء كؤمثانيا وةهمىء كاكةيىء َ طةندةلين تا ئاستى تؤريَكى طةورةى كة حيزبيانةى ِ بةريَوةبردن. ياساء سةرؤكايةتىء ِ َ ئةو دياردة نويَيةى كة ديكتاتؤريةتى طةندةلى لةرووى دةيانهيَنيَتة ئاراوة بيَئةندازة قيَزةوةنن ِ ياساييء شارستانييةوة ،بيَسنور دياردةطةليَكى مرؤيىء لةرووى نالؤذيكين نائةخالقىء
فةرهةنطييةوة ،كة بريتين لةداطيكردنى زةويوزارء بةخشينةوةى هةزاران ثارضة بة حيزبء ئةحبابةكانى، دياردةى بة حيزبيكردنى سةرلةبةرى دامةزراوة حكومىء ناحكومييةكان ،دياردةى دروستكردنى سوثايةك لة مةالو خوتبةبيَذء قورئانخويَنى حيزبىء مامؤستاى بيَدةنطء ثرؤفيسؤرى وةهمىء بةريَوبةرى زةليل لةبةردةم حيزبء بةرثرسةكانداء ِ دروستكردنى سةرؤكى بضوكء عةنتةرى كويَرء َ خةيالىء دةزطاى رؤشنبيريى وةك كؤميتةء رامبؤى ناوضةيةكى زةليلى حيزبىء بةرهةمهيَنانى ليَشاويَك َكرا دةبنبة بروانامةى بةرز كة ثي ِ لةخاوةن دكتؤراء ِ ئوستازى جةهلء َ بالوكردنةوةى نةخويَنةوارى،
دةسةآلتي كراوةو شةفافء ئةو دةسةآلتةية كة سنورةكاني ياسا طةورةدةكات بؤئةوةى زؤرترين ئازادي تيايدا جَيطةي بَيتةوة، دةسةآلتي ناديموكراتء ناشةفافء داخراويش سنوري ياساكان بةرتةسكء بضوكدةكةنةوة بؤئةوةي زؤرترين كؤتوبةندي ئةخالقيء سياسيء حزبي تيادا جَيبكاتةوةء بةردةوام لةسازكردني سةرزةمينَيكي بيروراء ئازادي مينريَذدان بؤ ئازادي ِ نوسين…
دياردةى بةرهةمهيَنانى بيَشومار ريَكخراوى َ دةسةالتى ثيشةيىء مةدةنىء فةرهةنطى داماو لةذيَر َ حيزبدا ،زةليل لةبةردةم بةرثرسء دةسةالتدا، دواجار بةرهةمهيَنانى دياردةى َ هةل ِرشتنى بودجةء ثارةيةكى بيَشومار بؤ ئةو دةزطاء ناوةندء كؤميتةء خانة بضوكانةى حيزب بؤئةوةى سةرلةبةر ببنبة َ َ طةندةلىء هيَزيَكى طةورةى كؤلةكة طرنطةكانى َ ةريَزانء هوتافكيَشانى ديكتاتؤريةتى جةهل بؤ ضةثل ِ َ طةندةلى.
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
63
َ لةطةل ئةو بؤضونةى سةرضاوة :ئ َيوة تاضةندة كؤكن كةث َييى واية (هةر َيمى كوردستان لةكرانةوةيةكى ب َيشومارى دةربرينى ناسنوردارداية)، جؤرةها بؤضونء جؤرةها ِ ئةوةش جطة لةو بؤضونةى كةهةردةم ث َيمان دةَل َيت (هةر َيمى كوردستان ناوضةيةكة نةيتوانيوة ئاست َيكى بةبرواى ديموكراتيزةبوون بؤ خؤى دةستنيشان بكات). ِ ئ َيوة بآ سنورىء دةست نةثاراستن لةبؤضونء ِروانطة سياسىء ئابورىء كؤمة َ اليةتييةكانء ئةو كرانةوة سةيرة دةربرينى ديموكراسييانةو بؤتة هؤكار َيك بؤ ثةكخستنى ِ كةوتنةوةى بؤضونى جياواز ،ياخود نةبونى ئازادىء دةربرينى ئازادء ضاثةمةنى ئازادء بةربةستةكانى بةردةم ِ خستنةوةى طوتارى ئازاد وةهاى كردووة كةنةتوانر َيت ئاستى ديموكراتيزةبوون لةكوردستاندا دةستنيشان بكر َيت.؟!. ئاسؤ جةبار :ئازادى نوسين ضةند ثةيوةندى بة ئازادىء سةربةخؤيى ضاثء َ بالوكردنةوةوة هةية، َ قول ثةيوةندييةكى هةمةاليةنيشى هةية بة ثيَكراى ئةو َ لةرووبةريَكى كؤمةاليةتىء ثيَكهاتة زيندووانةوة كة ِ رادةربرينء نوسين فةراهةم شارستانيدا ئازادى ِ دةكةن. َ ئايا ئيَمة لةبةردةم كؤمةلطةيةكى زيندوداين كة ئازادى ضاثء َ بالوكردنةوة َ قول ثةيوةندى بة طةشةء شارستانييةكانمانةوة فةرهةنطىء ثةيوةنديية َ هةية..؟ يان لةبةردةم كؤمةلطةيةكداين ئازاديية فةرهةنطىء ئينسانىء ذيارييةكان وجوديان نيية...؟ َ دةسةالتء ياسا ضةند كاريطةرييان هةية لةسةر ئايا ثتةوكردنى كؤتوبةندة ئةخالقىء ئاينىء ياسايىء سياسىء كولتورييةكان بؤ كوشتنى جياوازىء شةرعيةتدان بة سةركوتكردنء خامؤشكردن..؟ َ دةسةالتء حيزب دةتوانن ببنبة كوشندةيةكى ئايا راستةقينةى ئازادى نوسينء ئازادى ضاثء َ بالوكردنةوة..؟
يةكيَك لةو ميراتة طةورانةى كة لةديكتاتؤرة هةرةشةكردنء َني كولتوري طةورةكان بةجيَدةمي َ ِ بيَدةنطكردنة ،دةسةآلتة ستةمكارةكان بةرلةوةى َ َ كؤنترؤل بكةن ،بةرلةوةى وآلت بكةن كؤمةلطة بة طرتوخانةيةكي طةورة ،بةرلةوةى ميكانيزمى كوشتني ئؤثؤزيسيؤنء رايطشتيء ميدياي ئازاد هةرةشةى سياسىء ئابورى لةتةواوي بطرنةبةر، ِ َ كؤمةلطةء طروثة رؤشنبيرىء فةرهةنطيىء دةنطة جياوازةكان دةكةن ،بةآلم لةثشت ئةم هةرةشةء ضاوسوركردنةوةيةوة هيَزيَكى طةورةي ِ 64
سةربازيء ميليشيايىء ضةتةء ضةقؤكيَشء طةلةكؤمةكيَى تةكةتولبازىء دةزطاي نهيَني بةناوي َ خةلكةوة ئامادةباشكراوة ئاسايشي نةتةوةييء بؤ ضاوديَريكردني تاكةكةسء رؤذنامةنوسء رؤشنبيرانء سةرلةبةري كايةء دةزطا فةرهةنطيء ميديايء كؤمةآليةتييةكان ،ئةم هيَزانة تةنها َ بةلكة هيَزةطةليَكي ضاوديَركارو وردةكار نين، َ هيَزطةليَكي ئامادةباشن بؤ سازدانء كؤنترؤلكردنء خامؤشكردنء هيَزكن بؤسازكردني ثانتاييةكي طةورةي داطيركراو ء بيَدةنطكراو. هةرةشةكردن تةنها بريتيية لةكردةيةكى ِ توندوتيذء دةمارطيرىَ ، بةلكة ئةم كولتورة زادةى ئةو دنيابينيية مةترسيئاميَزةية كة دةيةويَت سةرلةبةرى َكرا ريَطريَكى جياوازييةكان لةخؤيدا بكوذيَتء ثي ِ راستةقينةن لةبةردةم طةشةثيَدانى شارستانىء ثرؤذةى جيدى. طؤ ِرانكارىء ِ ِ ئةورؤ تةنها بريتى نيين لةو كوشندةكانى ِ ثريان دروستدةكةنء طرتوخانةكان جةالدانةى ِ دةكةن لةرؤحء جةستةى زيندوو ،زيدانةكان طةورة ثرياندةكةن دةكةنء ديوارةكانيان بةرزدةكةنةوةء ِ لةنةيارء رةخنةطرء ئؤثؤزسيؤنة سياسىء فةرهةنطىء مرؤييةكان ،كوشندةكان تةنها ئةوانة نين نارةزاييةكاندا شةقامةكانء لةكاتى خؤثيشاندانء ِ َ َ خةلتانى خويَن دةكةنء بة كؤالنةكانى شار ثر لةضةكء تفاقى بيَدةنطكردن خؤيان زريثؤشى ِ َ َ دةكةن بة خةونء خةيالى مرؤظةكاندا .بةلكة لةم َ كوالءوجامانةى سةردةمة نويَيةدا كوشندةكان بة َ َ كةواوسةلتةى مةزهةبطةرايىء طةندةليةوة ،بة َ ثانتؤلى ناعةدالةتىء سةلةفيةتطةراييةوة ،بة ضاكةتء حيزبخوايىء عةنتةرياتخؤرييةوة دةبنبة هيَزطةليَكى كوشندة بةئةندازةيك كوشندةتر لةهةر هيَزيَكى دنيا، ئةطةر ديكتاتؤرةكان كوشندةيةكى راستةقينةى َ كؤمةلطةء فةرهةنط بووبن ،ئةوا جةستةى مرؤظء كوشندةكانى ئةمرؤ بكوذيَكى بةزةبرء راستةقينةى َ خةيالء خةونء دنيابينيية جياوازةكانن روحء لةريَى داطيركردنء ضةواشةكردنء ناعةدالةتىء ِ لةريَى دنيا، ينى كر سادةكانء حةقيقةتة كوشتنى ِ ِ َ بازارء سةرلةبةرى سةرضاوة كؤنترؤلكردنى ِ رؤشنبيرىء ميديايىء ئابورىء فةرهةنطىء سياسييةكان. كوشندةكانى دنياى هاوضةرخ سةربازى َ راستةقينة نيينَ ، كؤمةليَك بكوذى وةهميين بةلكة
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
َ كؤمةليَك مافياى لة سةرزةمينيَكى تةواو واقيعيدا، راستةقينةن بؤ سازكردنى رووبةريَكى طةورةى َ حيكايةتخؤرىء ئةخالقخؤرىء تاالنخؤرىء َ كؤمةلطةخؤرى ،رؤشنبيرخؤرى سةروةريخؤرى ء ء هونةرخؤرى ء فةرهةنطخؤرى. ئازادي بيروراو ئازادي نوسين جياناكريَتةوة لةوةرضةرخاني شارستانيء رؤشنبيري ،وةكضؤن طةشةثيَداني فةرهةنطء زانستء رؤشنبيريي ثةيوةندييةكي راستةوخؤء دذواري هةية بةئازايةتي داهيَنةرانء نوسةراني ئازادةوة. َ دةسةالتانةى كة سنورى ياساكان بةرتةسك ئةو دةكةنةوة بؤئةوةى كةمترين ئازادى ئينسانةكانى َ دةسةالتطةليَكى بيَطومان جيَبكةنةوة، تيادا نامؤديَرنء دواكةوتوون لةسةر ئاستى ريَزطرتن َ كؤمةلطةى لةمافةكانى مرؤظء ديموكراسىء كراوةء شارستانى. دةسةآلتي كراوةو شةفافء ئةو دةسةآلتةية كة سنورةكاني ياسا طةورةدةكات بؤئةوةى زؤرترين ئازادي تيايدا جيَطةي بيَتةوة ،دةسةآلتي ناديموكرات ء ناشةفافء داخراويش سنوري ياساكان بةرتةسكء بضوكدةكةنةوة بؤئةوةي زؤرترين كؤتوبةندي ئةخالقيء سياسيء حزبي تيادا جيَبكاتةوةء بةردةوام لةسازكردني سةرزةمينيَكي بيروراء ئازادي نوسين… مينريَذدان بؤ ئازادي ِ سةرضاوة :بةبؤضونى ئ َيوة ملمالنآ سياسييةكان لةهةر َيمدا هؤكارى بةرجةستةنةبوونى ديموكراتيية، ياخود كؤمةَلطاى كوردى هؤشيارنيية بةبةرهةم ه َينانى ئاستى ديموكراتيزةبوون.؟!. ئاسؤ جةبار :لةهةر شويَنيَكدا سةروةرى ياسا وجودى نةبوو ،هيَزة كؤنثاريَزء ناشارستانييةكان َ كؤنترؤلكردنء دةبنة حاكمى رةهاء دةستكراوة بؤ َ كؤمةلطةء سةرضاوة مرؤيىء داطيركردنى شارستانييةكان. لةكوردستاندا شتيَك نيية بةناوى ملمالنيَوة ،لةبرى هةرةشةكردنء َ ملمالنى دذايةتيكردنء ركةبةرايةتىء ِ هةمةرةنطييةكان بوونةتة كوشتنى جياوازييةكانء ِ ئةخالقء شتطةليَكى سروشتىء ياسايىء سياسىء ئابوورى. َ جياوازى طةورة هةية لةنيَوان كؤمةلطةى زيندوو َ كؤمةلطةى مردوودا ،هةر لةرووى فةرهةنطييةوة ء تادةطاتة مؤرالء تادةطاتة روانينء دنيابينىء هةستء دركء زةوقء ضةشةى كولتورىء
ئيستاتيكىء تادةطاتة فةنتازياء بيركردنةوةء َ كؤمةلطةى زيندوو طؤرانء وةرضةرخانى طةورة. ِ َ لةطؤرانكارىء كارء كاريطةريى ثر طةيةكى كؤمةل ِ ِ هزرء روانينة ناكؤكء تةباء جياوازةكانة ،واتة َ َ مالتى روانينء فرة جيهانبينيية، كؤمةلطةيةكى َ َ كؤمةلطةى مردوو تةواو جياوازترة بةالم َ كؤمةلطةيةكى وةكيةك بيركةرةوة، بةئةندازةيةك َروانينء وةكيةك تةماشاكردنى دنياء، وةكيةك تي ِ َ دواجار كؤمةلطةيةكة بؤ كوشتنى جياوازييةكان، َ َ دةسةالتى ديكتاتؤرةكان كؤمةلطةى ذيَر بؤنمونة َ يان تؤتاليتارييةكان يان دةسةالتة مةزهةبطةراء حيزبساالراكان رووت دةكريَنةوة لةئةكتيظتىء جياوازىء ئةبستراكت دةكريَن بؤ تاكةيةك دنيابينى هاوشيَوةء هاومةبةستء هاوئيرادة ،واتة َ كؤمةلطةيةكى وةكيةكى لةكوتلةيةكى دروستكردنى كؤنكريَتى سياسىء ئابورىء رؤشنبيرىء َ كؤمةلطايةنةشدا كة فةرهةنطىدا .هاوكات لةو َ راوروتى حيزبىء عةنتةرياتى مافياطةرى طةندةلىء ِ حيزبى دةطاتة دوا ترؤثكى ضيَذى داطيركردنء َ ثالةوانبازيى ناعةدالةتى تا دةرةبةطخوازىء ئةوثةرى دامركانةوةى زةوقى دةرةبةطخوازيى َ بةتالكردنةوةى ذيان لةبةهاء نرخة مرؤييء حيزبىء شارستانىء روحييةكان ،دةرةنجام خولقاندنى َ كؤمةلطةيةكى مردووة ،واتة خولقاندنى رووبةريَكى طؤرانكارىء كوشتنى لةبيَبايةخىء طةورة ِ ئيرادةء دنيابينيية جياوازةكان ،روبةريَك ليَوانليَو َ َ نوىء لةطؤرانكاريى خالى بةالم لةكؤنخوازى، َ ِ وةرضةرخانى فةرهةنطىء طةشةى شارستانى. َ كؤمةلطةى كورديى هوشيارء بة ئاطاية لةو َ طةندةلىء نادادثةروةرييء نائينسانيةتء هةموو ناشارستانييةى كة دةرحةقى دةكريَتء تيَدةطات راورووتء َ تاالنييةى كة حيزبء تاقمة لةو هةموو ِ َ مافياييةكان ناو حيزبء دةسةالت ئةنجامى دةدةن، َ كؤمةلطة تاسةرئيَسك دةزانيَت مافء ئةركةكانى َ دةسةالت ضين، خؤى ضينء ئةركةكانى حكومةتء رادةربرينء مافةكانى دةزانيَت كيَن ئةوانةى ئازادى ِ مرؤظ ثيَشيَل دةكةنء لة رؤذنامةنوسان دةدةنء َ كؤمةلطة سور دةزانيَت كيَن ئةو هيَزة نهيَنيةى كة هةرةشة لةزيندووةكان رؤذنامةنوسان دةكوذنء ِ دةكةن. ***
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
65
ران ضيية؟ فةلس ـ ـ ـةفةى طؤ ِ
ئةحمةد عةبدولكةريم طؤران َ سي شةثؤلي ِ طومان لةوةدا نية كاتيَك ميَذوونوسان لة داهاتودا َرنةوة باس لة سةدةى بيستةم دةكةن ،دةطي ِ ملمالني بوو لة نيَوان كةوا ئةو سةدةية سةدةى َ ديموكراسي و سيستمي تؤتاليتارى؛ َ بةلكو ئةوةش طؤرانكاريانةى لة سي َ سالى َرنةوة كةوا ئةو ِ دةطي ِ كؤتايي سةدةى بيستةمدا رويداوة دةرئةنجامي ئةو ملمالنيَية بووةو تيَدا ديموكراسيةت – بة تايبةت ناوةراست و رؤذهةآلتي ئؤروثا – سةركةوتنى لة ِ طةورةى بة دةستهيَناوةو واى كرد ئةو سةدةية ناو شؤرشى ديموكراسي لة جيهان" .بطرة بنيَن "سةدةى ِ هةنديَك كةس جةختيان لةسةر ئةوة دةكردةوة طةر بي هيض شؤرشيَكى سياسي هةبيَت لةو سةدةيةدا َ ِ َ دوو دلييةك دةتوانين ناوي ليَبنيَين "بؤمبي بةشدارى َ خةلكي سياسي" ،مةبةستيش لةوة بةشداريكردني بريارى سياسيدا. ئاسايية لة دروستكردني ِ شةثؤلي يةكةم طؤرانكارى يان بةسةدةى بيستةم سةدةى دةكريَت ِ سةدةى طوزةر لة سيستمي ديكتاتؤريةوة بؤ سيستمي َ طؤرانكاريةش بة لةقةلةم بدةين .ئةو ديموكراسي ِ سي قؤناغي لة رادةيةكيش تا و طةورة شةثؤلي سي َ َ نزيك بةيةك دونياى طرتةوة .شةثؤلى يةكةميان لة دوو شةثؤلةكةى ديكة دريَذخايةنتر بوو –شؤرشى فةرةنسي و دةطةريَتةوة بؤ سةرةتاكةى ِ ِ ئةمريكي و وردة وردة ثةلي هاويشت بة تايبةت لة سةدةى نؤزدةيةم و بيستةمداو راستةوخؤ 66
دواى جةنطي يةكةمي جيهاني ،طةيشتة ترؤثك. لة سةرةتاى بيستةكاني سةدةى بيستةمدا لة سي وآلتدا َ هةلبذاردني ئازاد و طشتى ئةنجامدرا ،رؤبرت طؤران بةرةو سيستمي سياسي دال ئةمة ناو َ دةني ِ ديموكرات ،بةالى كةمةوة لة رووى ثراكتيكي و روالةتيةوة .بةآلم ئةم شةثؤلة لة َ َ سالى 1922بة دةركةوتنى شةثؤليَكي دذو ثيَضةوانةى ديموكراسي تيَكشكا كاتيَك مؤسؤلينى دةركةوت و بة دواشيدا َ كؤمةليَك سيستمي سياسي فاشى و ديكتاتؤرى و تؤتاليتارى و سةربازي لة زؤربةى وآلتاني ئؤرؤثا َ سةريانهةلدا. و ئةمريكاى التينيدا شةثؤلي دووم َ بة كؤتايي هاتنى جةنطي جيهاني دووةم لة سالى طؤرانكارى بةرةو 1945شةثؤليَكي بضوكي ديكةى ِ ديموكراسي لة وآلتاني َ ئةلمانياى رؤذئاوا (ثيَشوو)، نةمسا و ئيتاليا وذاثؤن دةركةوت و شةش وآلتي ئةمريكاى التينيشى طرتةوة .بةآلم زؤري نةخاياند ناوةراستى ثةنجاكانى سةدةى بيستةم شةثؤليَكي لة ِ ثيَضةوانة دةركةوتةوة تاوةكو شةستةكاني خاياند و زؤربةى وآلتاني ئةمريكاى التين و ئةفريقا و ئاسيا جاريَكي ديكة طيرؤدةى سيستمي سةربازي و تؤتاليتارى بونةوة. شةثؤلي سيَيةم سةير لةوةداية شةثؤلي سيَيةمى ديموكراسي بة َ سالى 1974 كودةتا سةربازيةكةى ثورتوطال لة دةستثيَدةكات ،دواتر يؤنان و ئيسثانياي لة ئؤروثا طرتةوة ،لة هةشتاكاني سةدةى بيستةم زؤربةى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
وآلتاني ئةمريكاى التينى بةرةو ديموكراسي ملي ريَطةيان طرت .ئةو شةثؤلة هةنديَك وآلتي ئاسيايي و ئةفريقايشى طرتةوة ،بؤ نمونة لة كؤتايي هةشتاكاندا كؤتايي بة دةسةآلتي فرديناند ماركؤس هات لة فليثين و زؤرى نةبرد لة َ سالى 1988كؤتايي بة َ دةسةآلتي سةربازي هات لة ثاكستان و كؤمةليَك كةسيش لة تايوان و كؤرياى باشور وآلتةكانيان بةرةو الى ديموكراسيةت و رزطارى ثةلكيَش كرد. لة كؤتايي هةشتاكان (ثولةكاني دمينؤ) يةك لة دواى يةك دةكةوتن و رذيَمة تؤتاليتارةكان هةرةسيان هيَناو ديموكراسي بة شيَوةيةكي خيَرا لةسةر ئاستى َ شؤرشي سال لة جيهان تةشةنةى سةند ،دواى 15 ِ َ مةخمةلى سي وآلتي ئؤروثي و ئةمريكاي التينى و ئةفريقي و ئاسيايي لة سيستمي ديكتاتؤرى و طؤران بؤ سيستمي ديموكراسي. تؤتاليتاريةوة ِ ثاشكؤكاني شةثؤلي سيَيةم َ هاوكات لة طةل شةثؤلي سيَيةم كؤمةليَكي زؤر تيؤرى و ريَباز و ضةمك و شيكردنةوةى طؤرينى سيستمة بةراوردكارى سةبارةت بة ضؤنيَتى ِ سياسيةكان دةركةوتن .ئةمةش ذينطةيةكي باشي بؤ دووبارة بونياد نانةوةى مةنهةجيانةى بؤ اليةني طؤرانكاريةكان رةخساند .ئةو تيؤرى طوزةرو ِ لي َ َكؤلينةوة سياسي و كؤمةآليةتيانةى سةبارةت طؤرانكاريية ميَذوويانة نوسران ،شةثؤليَكي بةو ِ بةربآلوي بةراوردكارى و جياكارى وردي لة َ طةل خؤيدا هيَنا ،ئةوةش بوة هؤى ئةوةى "طةنجينةيةك زاراوة" سةبارةت بة لي َ طؤرانكارى َكؤلينةوةكاني ِ ليَبكةويَتةوة .زؤرجار ئةو زاراوانة – مرادفي يةكتر بوون و بة ماناى جياجيا بةكاردةهاتن -بؤ وةسفكردني ئةو روداوة ميَذوويي و ثرؤسةى طؤرانكاريانةى كة هاوكات دةبوون لة َ هةرسي طةل َ ِ طؤران يان و انكاري طؤر زاراوةكاني شةثؤلةكةدا. ِ ِ شؤرش و هةرةس و شيكردنةوة يان روخان و ِ نوي بونةوة و نويَكارى و ريفؤرم و رزطارى و َ طؤرينى سيستمي و ديموكراسي بةرةو ان طؤر ِ ِ طؤرينى رذيَم لةو زاراوةكانةن كة و َتى ي دةسةآلتدار ِ لةو قؤناغانةدا دةركةوتن. كاريطةرى دةركةوتنى ئةو زاراوة زانستيانةى كة وطؤرانكارى هةر ئةوةندة طؤران تايبةت بوون بة ِ ِ نةبووَ ، بةلكو بوة هؤى ئةوةى زاراوةى ديموكراسي جاريَكي دي ليَكدانةوةى بؤ بكريَتةوة؛ لة ثيَناوي طةيشتن بة كؤ دةنطيةك سةبارةت بة ماهيةتي دياردة و كلتورى ديموكراسي كة بةشيَوةيةكي لة
شيَوةكان بةستراوةتةوة بة نوسينى رؤذنامةواني و ئةكاديمي و زانستى. ئةو لي َ َكؤلينةوانةش دوو ئاراستةيان هةبوو: يةكةم :ئةو هةوآلنةى كة دةدران بؤ ئةوةى ثيَناسةى ديموكراسي ببةستريَتةوة بة بةهاو ثيَوةرة ئيدةئالةكانى وةك ئازادي و يةكساني و مافي دةنطداني تايبةت و ثلؤراليزم. دووةم :بةستنةوةى ديموكراسي بة اليةنة ثراكتيكيةكاني وةك شيَوازي َ هةلبذاردن و ثرؤسةى بريارداني سياسي. ِ
بؤ دواى شةثؤلي طؤ ِرانكارى سياسي كةوتين؟ َكؤلينةوةية َ ئةم لي َ هةلسةنطاندن نيية بؤ ئةوةى َ بيسةلميَنين سيستمي ديموكراسي ضةندة بةكةلكة، هةروةها بانطةشةش بؤ ئةوة ناكات تاوةكو ثةيرةو بكريَت؛ سيستميَكي دياريكراوي ديموكراسي ِ َ طؤرانكارى َشةى بةلكو بؤ ئةوةية ضارةسةري كي ِ سياسي بكات ،سةرةتاش بة ماهيةتي سيستمي سياسي و شيَوازي كاركردن دةست ثيَدةكات و بة ميكانيزمي طواستنةوة لة سيستميَكي توتاليتارى بي ئةوةى ئةو بؤ سيستميَكي ثلؤرال كؤتايي ديَتَ ، ضوارضيَوة ئايدؤلؤذيةى كة جةماوةر ديارى دةكات َ لةبةرضاو بطريَت .ئةم لي َ هةولدةدات َكؤلينةوةية بةدواى ئةو مةرج و هؤكارو ئاراستةو قؤناغ و طؤرانكاريةدا طؤران و ِ ياسا باآلدةستانةى ثرؤسةى ِ بطةريَت لة هةموو سيستميَكدا بة طشتى ،لة سيستمة ِ فةرديةكانةوة بؤ سيستمة ثلؤرالةكان بة طشتى. طؤران ئاراستةكاني ِ لة سةر كام بنةما ئاراستةكان دةستنيشان دةكريَن؟ طؤرانكارى دوو ئاراستةى هةر ثرؤسةيةكي ِ بريار بةدةستةكان و سةركردةكان هةية ،زؤرجار ِ َ ئةوةيان كة لة طةل ثرؤذة سةرةكيةكة طونجاوة َ هةلدةبذيَرن ،دواتر بؤكردنةوةى طريَي ملمالنيَكة كة طريَكة كرايةوة ،هةموو لةمثةرةكان لةبةردةميدا َ هةلدةوةشيَنةوة.
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
67
بكةن و مةسةلةكة بخةنةاليةكدا هةرةشةكان روبةرووى و ِ ِ ببنةوة .هةروةها لةبةر ئةوةية ناتوانن بةرنامةيةكى دياريكراو بؤ كاتي ئةنجامداني ثرؤسةى طؤرانكاريةكة دابنيَن .بؤية ِ بةثيَى ئةو ياسايانةى كة ركابةرةكة دايدةنيَت ،ثةنا بؤ هةنديَك كارو بوارى رةخسيَنراو َ كؤمةلطايانة ئةو دةبةن. هةركة بواريَك بؤ ئةنجامداني كاريَك رةخسا دةيقؤزنةوة، ضونكة هيض ستراتيذيةتيَكي نيية. داريَذراويان لةثيَش ِ دروشمي "زةمةن بةشيَكة لة ضارةسةركردن" وةك ثاساويَك بؤ دواكةوتن لة ئةنجامداني طؤرانكارى بةرزدةكريَتةوة. ِ ئاراستةى دووةم :ئاراستةى بؤداريَذراوي تا رادةيةك ثالن ِ كورتخايةن ماوةى ئةم ئاراستةية لة َثةرناكات، يةك يان دوو دةية تي ِ برياردةدةن بؤ كؤمةِلطاكان ِ ئاراستةى يةكةم :ئاراستةى عةفةوي كةلَةكةبوى طؤرانكارى ريَطةيةكي كورت و َ دلنيا ئةنجامداني ِ دريَذخايةن. َ هةرةشةو طوشارة بطرنةبةر .ئةزمونى محةمةد درودي خواى لةسةر كؤمةلطا بة هؤى ئةو ِ َ سةختانةى كة لةسةريةتي ئاراستةيةكي دريَذخايةن بيَت لة طةل ئةزمونى هاوضةرخي ضينى و ماليزي و طؤرانكارى ،ئةم ذاثؤني دةضنة ريزي ئةم ئاراستةيةوة. دةطريَتة بةر بؤ ئةنجامداني ِ لةم ئاراستةيةدا لي َ َكؤلينةوةيةكى ستراتيذي ئاراستةية لةوانةية ضةندين دةية يان ضةند سةدةيةك طؤرانكارية طةورانةدا سةبارةت بة نةخشةى ملمالنيَكة ئامادة دةكريَت، بخايةنيَت .وةك ضؤن لةو ِ َ دةيبينين كة ثاش َ َروانين و ثرؤذةى ميحوةرى و خالة كةلةكة بوونى زياتر لة ضوار هةروةها تي ِ سةدة ئؤروثاى طرتةوة ،لةم ئاراستةيةدا هيض كام الوازو بة هيَزةكاني هةردوو اليةني ملمالنيَكة ديارى ضاوةروان كراوةكاني ملمالنيَكةو لة هيَزة كؤمةآليةتيةكان ناتوانن الفي ئةوة ليَدةن دةكريَت و قؤناغة ِ طؤرانكاريةكان سياسةتي هةر قؤناغيَك دةست نيشان دةكريَت. طؤرانكارى كردوة ،بةآلم ِ كة بةتةنها ِ كؤمةلطاكان لة شيَوةى َ َ هةلمةتي ثةيتاثةيتا بةرئةنجامي كارى هاوبةشى هةموو هيَزةكانة ،جا ليَرةدا ئةو هيَزانة هاوثةيمان بن يان دذي يةكتر بن ياخود دةست ثيَدةكةن و بة وةدةست هيَناني ئةو ئامانجةى لة َ كة بةرطريةكة لة ثيَناويدا بةرثا كراوة كؤتايي ديَت طةل يةكدا لة ملمالنيَدا بن. َ َ َ لة زؤربةى ئةو حالةتانةى كة كؤمةلطاكان ئةم و طريَى ملمالنيَكةش دةكريَتةوةو كؤمةلطاش لة َ كةلةكةبوة دريَذخايةنة دةطرنةبةر ،لة طةروى ديكتاتؤريةت دةربازي دةبيَت .دواتر توانى ئاراستة ئةنجامي ئةوة نيية كة ئةوان ئةم شيَوازةيان لة ثاش ئةوةى هةية لة ريَطةى داناني ثرؤطراميَكي زةمةنيةوة طؤرانكارى دةست ثيَبكات. بيركردنةوةو رامان و داناني ثالني كاركردنةوة ثرؤسةى ِ َ هةلبذاردوة؛ َ َ كؤمةلطاكان لة ئةنجامي رةخساني هةلي بةلكو لةبةرئةوةية ناتوانن ئةو كةرةستانة طؤرانكارى كاركردن و بوني ستراتيذيةتيَكي ديارى كراو كة ديارى بكةن كة دةكريَت لة ريَطةيةوة ِ 68
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
لة اليةن ضاالكوانان و سياسةتمةداران و سةركردة كؤمةآليةتيةكانةوة ،ئةم ئاراستة كورتخايةنة َ هةلدةبذيَرن .لة هةلومةرجيَكدا كة ئةوانة رةخسابن، َ طؤراني كؤمةلطا دةتوانيَت مةسةلةكان يةكالكاتةوةو ِ َ بخولقيَنيَت و هةست بة مةترسي دواكةوتنى سةرةكي َ طؤرانكارية بكات .كؤمةلطاكان كاتيَك ئةو ثرؤذةى ِ ئةم ئاراستةية دةطرنةبةر كة هيَزة كؤمةآليةتي و سياسيةيةكان – بة تةنها يان بة هاوثةيماني بةستن – دروشمي "ئيَمة زةنطةكة َ هةلدةواسين" بةرزبكةنةوة. دواتر تويَذةكان لةسةر رؤشنايي و هؤشيارى و َ كؤمةلطا بؤ تواناكاني دامودةزطاكاني جياجياكاني بةر َي دةكةون. طؤرانكارى خواستراو ِ ئةنجامداني ِ لةسةر كام بنةما يةكيَك لةو دوو ئاراستةية َ هةلدةبذيَريَت؟ ئاراستةى طؤ ِرانكارى ديارى دةكريَت لةسةر بناغةى: طؤرانكارى شارستاني. .1ثرؤذةى ِ َ .2سروشتى ئةوانةى ثرؤذةكةيان هةلطرتوة. .3سيَطؤشةى ماوةى كاتةكان. طؤرانكارى شارستاني يةكةم :ثرؤذةى ِ طؤراني شارستاني لةبناغةدا ثرؤذةيةكة حكومةت ِ لة ئةستؤى دةطريَت ،بةدةريش نيية لةو ئيرادة سياسييةى كة ثرؤذةكة رادةطةيةنيَت .طةر حكومةت َ َ كؤمةل بةرهةلستكارى ثرؤذةكةى كرد ،تويَذةكاني بي بوني هيَزيَكي ثشتيوان حكومةت ناضار ناتوانن بة َ َ كؤمةلطاكان بكةن ثرؤذةكة بطريَتة ئةستؤ ،لةوانةية طؤران ،كةضى لةو الوة ثرؤذةيةك ئامادة بكةن بؤ ِ حكومةت ثرؤذةيةكي ديكةى ثيَضةوانةى هةبيَت بؤ هةمان مةبةست. دووةم :سروشتى ئةوانةى ثرؤذةكةيان َ هةلطرتوة. بةآلم كاتيَك دةسةآلتداران ثرؤذةيةكي شارستانيان َ كؤمةلطاش دةيةويَت ثي نيية و لة هةمانكاتدا َ ثيَشكةويَت و لة رةوتي شارستانيةتدا دوا نةكةويَت؛ َ َ كؤمةليَك دةردةكةون و ئةركي حالةتةدا ئا لةو َ جيَبةجيَكردني خواستةكاني كؤمةلطا دةطرنة ئةستؤي خؤيان .لة هةنطاوي يةكةمدا ئةمانة دةيانةويَت دةسةآلت بطرنة دةست ،وةك ضؤن محةمةد درودي خواى لةسةر بيَت لة دورطةى عةرةب و ماوتسي تونط لة ضين و هيتلةر لة َ ئةلمانيا وايان كرد. س َييةم :س َيطؤشةى ماوةى كاتةكان طؤرانكاريةكان لة هاوارةوة دةست بةزؤرى ِ َ ثيَدةكةن كة لة اليةن عةقلى بيرمةندانةوة بةرز َدةثةريَنن تاوةكو دةكريَنةوة ،ئةو هاوارانة ماوةيةك تي ِ طؤرانخوازةكان تةبةناى دةكةن ،لةوانةية سةركردة ِ
ماوةى نيَوان هاوارةكةو وةرطرتنى دريَذخايةن بيَت يان زؤر نةبات لة اليةن سةركردةكانةوة بكريَتة ثرؤذةى كاركردن ،طةر سةركةوتوبن و زوو بطةنة هةرةمةكة ماوةكة كورتخايةن دةبيَت ،بةآلم لوتكةى ِ نارةزايي لة َك ي جؤر ئةوا نةبن سةركةوتو طةر ِ دروست دةبيَت تاوةكو كةساني ديكة دةردةكةون يان هةر خؤيان جاريَكي ديكة تي َ َهةلدةضنةوة. َ كؤمةلطاكان ناضار نين خةيارى ئةزمونى بؤية َ كةلةكةبووي شؤرشي فةرةنسي يان خةيارى شؤرشي ضين بطرنةبةر، ئةزمونى تةحةشودي ِ َ بةلكو ئةوة زةمةنة كاريطةرى دةبيَت لةسةر يان طؤرانكاريةكة، ماوةى كورتكردنةوةى ِ دريَذكردنةوةى بؤ ماوةيةكي دياري نةكراو، بريارى نةدابوو ماوةيةكي طةلي فةرةنسا ثيَشتر ِ شؤرش، ئةنجامداني بؤ دريَذخايةن بطرنةبةر ِ َ بةلكو ئةوة ديناميكيةتي ثرؤسةكةية ئةو ئاراستةية بةسةركةوتن و ذيَركةوتنيةوة ديارى دةكات. مةسةلةكة ئةوةندي بةستراوةتةوة بة شيَوةى بيركردنةوةو كاركردنةوة ،ئةوةندة نةبةستراوةتةوة َ كاملبوني مرؤظةكانةو ،ئةزموني ثيَغةمبةر (د.خ) بة بؤ ئةنجامداني ثرؤذةكةى و سةقامطير بوونى23 ، َ سالى خاياند ،بةآلم ئةزمونى فةرةنسيةكان كةثاش ضةند سةدةيةك لةو ئةزمونة هات – ضةند سةدةيةكي خاياند تاوةكو ثيَبطات و ئايدياكان توانيان لة شيَوةى َرانةدا خؤيان دةرخةن. كاريَكي شؤرشطي ِ ِ بةبي بوني ئيرادةيةك طؤراني مةدةني َ ثرؤذةكاني ِ لة اليةن حكومةتةوة ئةنجام نادريَت ،ئةوةى بيرمةندان و خاوةن دةستثيَشخةرى و ثرؤذةكان و هيَزة كؤمةآليةتية جياجياكان دةيكةن ،سنورى َثةر ناكات، ئامادةكردني زةمينة بؤ طؤرانكردن تي ِ ِ ثيشانداني نمونة رةمزيةكان هيوا دةبةخشيَت ،بةآلم هةرةشة طةورةكة لةوةداية ئةو دةستثيَشخةريانة ِ تاضةند لة َ طةل ثرؤطرامةكاني حكومةتى لةسةركاردا يةكانطير دةبن .طةر ثيَكةوة نةطونجان ،ئةوكاتة مةترسيةكة لةوةداية ضؤن ئةو بةربةستانة بشكيَنريَت كة دةبنة ريَطر لةبةردةم طةيشتني ثرؤذةكة بؤ سةر دةسةآلت ،طةر وا نةكراو ناتوانريَت ئةو َ بةليَنانةى َبةجي بكريَتَ ، هةلةيةكي طةورة بة جةماوةريداوة جي َ دةكريَت. طؤران قؤناغةكاني ِ طؤران الى جين شارث * قؤناغةكاني ِ طؤران الى مارتةر لؤتةر كينط * قؤناغةكاني ِ طؤران َروانينى ئيَمة بؤ ِ * تي ِ
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
69
بريني سةرضاوةكاني هيَزو دانراوة و دةبيَتة هؤى ِ تواناى ركابةرةكة ،هةرةها دةبيَت َ دلنيا بين لةوةى تيَكؤشةران رؤضونةتة ناو سةرضاوة حةساس َ هةولبدريَت طياني و يةكةالكةرةوةكان .هةروةها ناهاوسةنطي و ناجيَطيرى لة ناخي بةرامبةرةكةدا بضيَنريَت و تا بكريَت دريَذة بةو َ حالةتة بدريَت و لة جياتي كاردانةوة ،كار بكريَت.دةبيَت ئيدارةداني تيَكؤشان بة ثيَى مةرجةكاني بزوتنةوة كؤمةآليةتيةكة بيَت ،نةك بة ثيَى مةرجةكاني ركابةرةكة. قؤناغي ث َينجةم :كؤتايي ملمالن َيكة :تيَدا َ هةلسةنطانديَك دؤران يان بؤ ثاش ملمالنيَكة (سةركةوتن يان ِ هةردوكيان) و نةخشةدانان بؤ ئايندة. جين شارث ئةو ثؤليَنكردنةى لة ضوارضيَوةى َ كؤمةلطا ثالني ستراتيذيدا بؤ ئةوة بةكارهيَنا تاوةكو َ كؤنترؤلى دةسةآلتي تةنفيزي بكات.
طؤرانانةى كة بةبي تيَطةيشتن لةو ئاراستة َ ِ َ كؤمةلطاكان طرتويانةتةبةر بؤضونةكانمان سةبارةت َ كامل نابيَت .بيروبؤضوني زاناياني طؤرانكارى بة ِ بوارى سياسةت و بيرمةندان و سةركردةكان سةبارةت بةو قؤناغانة جياوازيان هةية. طؤران الى جين شارث قؤناغةكاني ِ جين شارث ثيَنج قؤناغي سةرةكي ديارى دةكات كة بريتين لة: قؤناغي يةكةم :ثيَشبينى و ليَكدانةوةى سةرةتايي: َروانينى هةردوو اليةني تيَدا ثشكنينيَك بؤ تي ِ ملمالنيَكة بؤ ئةو كيَشانةى كة لةبةردةمدان دةكريَت،لي َ َكؤلينةوةيةك سةبارةت بة سيستمي كلتورى و سياسي و ئابورى و كؤمةآليةتي َ كؤمةلطاكةو دابةشبوني دانيشتوان ئةنجام دةدريَت و ثاشان راثؤرتيَكي ستراتيذي ئامادة دةكريَت. طؤران الي مارتن لوتةر كينط قؤناغي دووةم :طةشةثيَداني ستراتيذيةت :واتة قؤناغةكاني ِ بةآلم مارتن لوتةر كينط – رابةرى ناودارى دووبارة طةشةثيَداني ستراتيذيةتى باآلي ملمالنيَكة َ بةطشتى ،ئةم طةشة ثيَدانةش دياريكردني ئامانجى رةشثيَستةكاني ئةمريكا كة هةلمةتيَكي سةركةوتو تيَكؤشانةكة بة شيَوةيةكي وردو روون دةطريَتةوة ،بؤ مافةكاني رةشثيَستةكاني ئةمريكا ريَكخست- طؤراني كؤمةآليةتي ناتوندوتيذي دةكات ثيَداضونةوةيةكي طشتيش سةبارةت بة ضؤنيَتي قؤناغةكاني ِ ئيدارةداني تيَكؤشاني ناتوندوتيذي بؤ طةيشتن بةو بة شةش قؤناغةوة. هةنطاوي يةكةم :كؤكردنةوةى زانيارى :يةكةم هةنطاو ئامانجة دةكريَت و تةنسيق و ريَنويَني سةرجةم طؤرانكارى ثيَى ئةو سةرضاوانةى لة بةردةستى بزوتنةوةكةدان كة ثيَويستة هةر بزوتنةوةيةكي ِ دةطريَتةوةو َ بطةريَت طةرانة ،دةبيَت بة دواى راستيةكاندا دلنيا دةبيَت لةوةى ثيَكهاتةكاني ثالني َ ِ هةستي ِ ستراتيذةكة (ئامانجةكان ،جؤرى ئةو طوشارانةى و زانياريية طرنط و سةرةكيةكان سةبارةت بةو دةخريَتة سةر ركابةرةكةو ئةو تةكتيك و كيَشةيةى ملمالنيَى لةسةرة كؤبكريَتةوة ،ئةوةش كةرةستانةى كة بةكارديَن) هاوئاهةنطي و تةنسيقيان لة ثيَناوي ئةوةداية بزوتنةوةكة وردةكاريةكاني طؤرانخواز كيَشةكة بزانيَت ،هةموو بزوتنةوةيةكي لة نيَوانداية. ِ َ وهةلويَستى ركابةرةكاني بزانيَت. قؤناغي س َييةم :توانا سازي :تيَدا جةخت لةوة دةبيَت وردةكاري َ هةنطاوي دووةم :ف َيركردن :زؤر طرنطة اليةنطران و طةل دةكريَتةوة كة ستراتيذيةتةكة طونجاوة لة َ َ هةولةكان يةك دةخريَن بؤ ئةنداماني بزوتنةوةكة لة هةموو اليةنةكاني كيَشةكة كؤمةلطا، تواناكاني توانا سازي جةماوةر يان لة ثيَناوي هةمواركردني هؤشيار بكريَتةوة ،هةروةها بؤ كةمكردنةوةى َ َ هةلة لة يةك تيَطةيشتن و كؤكردنةوةى ثشتيواني هةولدةدريَت ئةو ستراتيذيةتةكة .لةم قؤناغةدا ريَكخراو و دامودةزطايانةى كة لة دةرةوةى و اليةنطرو هاوسؤزي ،دةبيَت ركابةرةكانيش لة َ كؤنترؤلى ركابةرةكةن بةهيَز بكريَن ،بة تايبةتي رةهةندةكاني كيَشةكة ئاطا بكريَنةوة. هةنطاوي س َييةم :بةخؤدا ضوونةوة :دةبيَت بزوتنةوةكة طةر لة ستراتيذيةكةدا ئةوة ديارى كرابيَت ئةو قةوارة سةربةخؤيانة لة ماوةى خةبات و تيَكؤشاندا بةو فةلسةفةو كةرةستانةى خةباتي ناتوندوتيذيدا ثةيرةوي ليَكردوون ،هةروةها دةبيَت بخاتةطةر و هاوكارى ركابةرةكة نةكات و ليَى ياخي بضيَتةوة كة ِ ِ داماليَت لة مةبةستة شةخسيةكان و َ َ ثالنةرة خؤى بيَت. روبةروبونةوةي نةهامةتي و قؤناغي ضوارةم :تيَكؤشاني كراوة :تيَدا جةخت شاراوةكان و خؤى بؤ ِ َ بةهةلستكاران سةختيةكاني تيَكؤشاني ناتوندوتيذى ئامادة بكات. دةكريَتةوة لةسةر كاريطةرى هيَزي لة سةر َ دانوسان و وتوويَذ :تيَدا هةنطاوي ضوارةم: خالة الوازةكاني ركابةرةكةو بؤ طةيشتن روبةروي ركابةرةكة دةبيَتةوة – لة ريَطةى بةو ئامانجانةى كةلة ستراتيذة باآلكةدا نةخشةى بؤ ِ 70
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ثروثاطةندةوة -و ليستيَكى داخوازيةكان و ثالن و ِ جةدولي جيَبةجيَكردني ئةو خواستانةشى دةخريَتة بةردةست. طؤرانخواز هةنطاوي ث َينجةم :كارى راستةوخؤ :بزوتنةوةى ِ َ كؤمةليَك ضاالكي ريَكدةخريَت بؤ ئةوةى ركابةرةكة
ناضار بكات هاوكارى بكات بؤ جيَبةجيَكردني داواكارييةكان هةنطاوي شةشةم :قؤناغي ريَكةوتن :كة تيَدا هةردوو اليةني ملمالنيَكة ريَكدةكةون لةسةر ضارةسةركردني كيَشةكة. طؤران كورت مارتن لؤتةر كينط ليَرةدا قؤناغةكاني ِ دةكاتةوة لةوةى هةردوو اليةنى ركابةر بةدواى بطةريَن بؤ ضارة سةركردني كيَشةكة. سيغةيةكدا ِ َ ليَرةدا دةبينين جؤريَك لة تيَكةلكردني هةنطاوةكاني ثالندانان لة اليةك و دياريكردني طرنطترين طؤرانكارى لة الكةى ديكةدا داخوازيةكاني ثرؤسةى ِ هةية ،هةموو قؤناغيَك ثيَويستى بة شيكردنةوةو ليَكدانةوةو كؤكردنةوةى زانياريةكان هةية بؤ ئةوةى بطوازريَتةوة بؤ قؤناغةكةى ثاش خؤى، بؤية هةنديَك اليةني ثالندانانةكة وةك ثيَداضونةوةو هةلسةنطاندن بة قؤناغي سةربةخؤ لة َ َ قةلةم نادريَن، ضونكة لة ثاش هةر قؤناغ و ضاالكيةك ثيَويست بة ثيَداضونةوةو َ هةلسةنطاندن دةكات. طؤران تيَروانينى ئيَمة بؤ ِ طؤران قؤناغةكاني لةسةر ليَرةدا تةنها ويَنايةك ِ َ َ بي ئةوةى تيَكةلوثيَكةلى بكةين لة دةخةينةرووَ ، َ طةل ثيَداويستيةكاني ثالندانان بؤ هةر قؤناغيَك. طؤرانخوازيمان كردوةتة ضوار قؤناغةكاني ملمالنيَى ِ قؤناغي طةورةوة: .1قؤناغي شؤ ِرشى عةق َلةكان :ئةمةيان قؤناغي يةكةمة طؤرانخوازيدا ،بة طياني نويَخوازي لة بزوتنةوةى ِ شؤرشيَكى بة قؤناغة ئةم َت، ي دةناسر و طةنجانة ِ َ عةقلى دةست ثيَدةكات و لة بزوتنةوةيةكي فكري َروانينى نويَدا دةردةكةويَت ،سةر لة و ثيَشنيار و تي ِ نوي ثيَناسةى شتةكان دةكات و َ هةلةو راستيةكان َ َروانين بؤ جيهان و دةكات ،ئةولةويات و شيَوةى تي ِ دادةريَذيَتةوة ،وةآلم بؤ ثرسيارة سةرلةنوي خود َ ِ طؤرةثانةكة دةدؤزيَتةوة، هةنوكةيةكاني سةر ِ َ كؤمةلطا بةرثاى دةكات شيَوازي ئةو جةنطةى كة دياري دةكات ،طريَي ملمالنيَكة دةدؤزيَتةوةو طؤرانةى كة ثيَويستةو ئةو ئاراستةيةى ئاستى ئةو ِ َثةريَت دةستنيشان ي ت َدا ي ث انةكةى طؤر كة دةبيَت ِ ِ دةكات ،ئةو وةآلمانة جياوازن لةو وةآلمانةى كة
بيرى رزيوي ثيَشوو دةيخستنةروو و نةيدةتواني طؤرانخوازي كؤمةآليةتي ثيَويستى بزوتنةوةيةكي ِ ثي بةريَكخات .ئةم بزوتنةوة فكرية بة ثلةى يةكةم َ كار لةسةر ئةو كاديرانة دةكات كة ئامادةييان تيَداية بةثراكتيكي سةركردايةتي سياسى و كؤمةآليةتي لة ئةستؤ بطرن .ئةم بيركردنةوةو ثيَشنيارة نويَيانة لة ريَطةى ئةو جؤرة كاديرانةوة ،بةهيَزى و كاريطةريان لةسةر ريَكخستنى جةماوةرو رادةى طونجاويان لة َ طةل واقيعةكةدا بؤ تاقي دةبيَتةوة. سةرلةنوي ئةم بزوتنةوة فكريية نويَية دةيةويَت َ سيستمي فكري َ خةلكةكة ريَكخاتةوة و زانستةكاني طؤرانخوازي ئامادة بكات تاوةكو لة ريَطةيةوة ِ َ كؤنترؤلكردني واقيعةكة بكات و كةرةستةكاني هةلسوكةوت كردنيش لة َ شيَوازي َ طةليدا بخاتةروو. َ .2قؤناغي توانا سازي كؤمةلطا :دووةم قؤناغي طؤرانخوازية ،ئةمةش دةرئةنجامي بزوتنةوةى ِ بةدةنطةوة ضووني سةركردة مةيدانيةكانة بؤ شؤرشي بيركردنةوةدا ئةو هاوارةى لة قؤناغي ِ َ سةري َ كؤمةلطا هةلداوة .بزوتنةوةيةكي عةمةلي لة َ سةرهةلدةدات و سنورى ريَكخراو و حزب و جوآلنةوةكان دةثستيَنيَت و هةموو بوارة كؤمةآليةتي ثر و سياسيةكان دةطريَتةوةو ئةو بؤشايانةش ِ دةكاتةوة كة بزوتنةوةكاني ثيَشتر لة ئاستيدا ناتوانا بوون. ئةم قؤناغة لةسةر دوو كؤ َلةكة بةندة: .1كيَشاني نةخشةى ذيَرخاني بزوتنةوةى طؤرانخواز ،دياريكردني ئةو ناوضانةى كة بؤش و بة ِ َ طؤرانخوازةكان تيَدا تالن و ئةو ناوضانةى كة ثرؤذة ِ َ كةلةكةبووة .دروست كردني ثرؤذةى ثيَويست بؤ طؤرانخواز ،وةك ثرؤذةى فيكرى و تةمويلى كارى ِ طؤرانخوازي. و ميديايي كة دةبنة ثشتيوان بؤ رةوتي ِ هةروةها ويَناكردني ئةو ثرؤذانةى كة دةبنة هؤى الوازكردني هيَزي رذيَم ،وةك مانطرتنى كريَكاران، برينى هاوكارى و ثشتيواني دةرةكي لة رذيَم. و ِ .2دروستكردني "رةوتيَك" بةرةو ئةو ئاراستةية َ كؤمةلطا لةسةرى هةنطاو دةنيَت كة ثيَكهاتةكاني َ ريَكدةكةون .لة ريَطةى ئةم دوو كؤلةكةيةوة طروثةكاني كارو ريَكخراوةكان و كةساني سةربةخؤ بة ريَنويَني ئةم رةوتة كار بؤ دامةزراندني ذيَرخان دةكةن. ئةم قؤناغة ستراتيذيةتي ثةرشوبآلوي ضاالك بةسةريدا َ زالة ،مةبةست لةمةش ئةوةية بة شيَوةيةكي ناراستةوخؤ لة ركابةرةكة نزيك بيَتةوة ،بة مانايةكي
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
71
َ ديكة شاخةكاني طاكة نةطريتَ ، كؤمةليَك بةلكو دةبيَت هةمةرةنط دةست ثيَبكةيت ثرؤذةى سةربةخؤ و ِ َ تاوةكو ركابةرةكة تةركيزي بشيَويَت و كؤنترؤلى خؤى لة دةست بدات .لةم َ حالةتةدا دةبيَت تواناو َ كؤمةلطا و داهيَنانةكاني بؤ بةدةست هيَناني وزةى َتةطةر. ئامانجة هاوبةشةكان بخري ِ ملمالني :سيَيةم قؤناغة لة قؤناغةكاني .3قؤناغي َ طؤرانكارى ،ثاش بونيادناني هيَز لة بزوتنةوةى ِ ريَطةى دروست كردني ذيَرخان و دروستكردني رةوتةكة ،طةل بةرةو ثيريةوة دةضيَت .لةم قؤناغةدا بؤ طةيشتن بة هيَزي جيَبةجيَكردن ،كةرةستةكاني يةكالكردنةوةو ستراتيذيية سةرةكيةكان ديارى َ هةلويَستةوة دةكريَن ،ئةوةش لة ريَطةى ضوار طؤرانكارى دةستنيشان دةكريَن و بزوتنةوةى ِ يةكيَكيان دةطريَتةبةر. * طؤ ِرانكارى :روداويَكة بةدةطمةن روودةدات، دةطؤريَن و بة ويستى ركابةرةكة قةناعةتةكاني ِ باوةرى خؤي دةست بة تةنازوالت دةكات ،ضونكة ِ واية ئةو كارة راستة و ئةو كيَشةيةى كة بزوتنةوة طؤرانخوازةكة كارى بؤ دةكات كيَشةيةكة عةدالةتي ِ طؤرانكارى" تيَداية؛ بةمة دةطوتريَت " ِ َ كؤمةلطا وةك * راهاتن :كارى راستةوخؤى كشانةوةى هاوكارى ئابورى و سياسي ركابةرةكة ناضار دةكات تةنازوالت بكات ،بةوة دةوتريَت "راهاتن" * تةسليم بوون :كاتيَك ياخي بوون و هاوكارى نةكردن ئةوةندة بةهيَز دةبيَت و بة شيَوةيةكي زيرةكانة كار دةكاتةسةر الوازبووني هيَزو تواناى ركابةرةكة و تةنها يةك ريَطةضارةى لةبةردةمدا دةميَنيَتةوة كة َ كؤمةليَك مةرجي دياريكراو ،بةوة تةسليم بوونة بة دةوتريَت "ناضاركردني بة ريَطةى ناتوندوتيذي". * هة َلوةشانةوة :كاتيَك ياخي بوون و سةرثيَضي كردنى طشتطير و بةربآلو دةبيَتة هؤي تيَكشكاني دةيروخيَنيَت؛ سةرضاوةكاني هيَزي ركابةر و دواجار ِ بةوةش دةوتريَت َ "هةلوةشانةوة". َ بةم جؤرة لةبةر رؤشنايي ئةم ضوار هةلويَستةى طؤرانخوازةكة توشي بيَت كة لةوانةية بزوتنةوة ِ يان خؤى بيطريَتةبةر ،كةرةستة سةرةكيةكاني يةكالكردنةوة دياريدةكريَت. ئةم قؤناغة ستراتيذيةتي هاوثةيماني بةسةريدا َ َ خالى زال دةبيَت ،كاتيَك بزوتنةوةكة دةطاتة َ طةل ركابةرةكةيداو هاوسةنطي ستراتيذي لة سياسةتي "طردبونةوةى دروست" دةطريَتةبةر 72
و دةطاتة ئاستيَك لة روي ستراتيذيةوة بةسةر َ زالة ،ئةو ثرؤذانة كؤدةكاتةوةو ركابةرةكةيدا َ هاوثةيماني دةبةستيَت و كاتيَك خالى وةرضةرخاني ميَذويش ديَتة ثيَشةوة ،لةبةر ئةوةى ريَكةوتون لة سةر ئامانجة هاوبةشةكانة ،بؤية لة نيَوان خؤياندا تةنسيق دةكةن. كةمثينةكاني بةرطيري كردن وردة وردة بة ثيَى وةآلمدانةوةى خواستةكان و ثشتيواني كردني َ خةلك زؤردةبن ،تا دةطاتة رادةى هاوكاري نافةرماني ئابورى و كؤمةآليةتي و سياسي و طرتنةبةرى ريَطةى ديكةى وةك داطيركردني ثةرلةمان بة شيَوةي ناتوندوتيذي. .4قؤناغي ضاالكي مةدةنيانة :ئةمةيان قؤناغي ملمالنيَى ضوارةمين و دواهةمين طةرانةوةى دةزطا ثاش طؤرانخوازانةية، طشتطيرى ِ ِ جيَبةجيَكارةكاني وةك حزبةكان و ريَكخراوةكان َ َ كؤمةلطا كؤمةلطا ديَت، و كةسايةتيةكان بؤ ناو دةستدةكات بة ثراكتيزةكردني ثرؤطراميَك كة بةرةو ئايندةى ببات و تا لة ريَطةى ملمالنيَيةكي ئازاد لة نيَوان بةرنامة جياجياكاني حزب و جوآلنةوة و ريَكخراوةكانةوة بةشداري بكات لة دروستكردني شارستانيةتدا. طةرانةوةى دةزطا جيَبةجيَكةرةكان هيض بةبي َ ِ طؤرانخواز ثرؤذةيةكي مةزني ريَنسانس و ِ ناتوانيَت دةستثيَبكات ،ضونكة جةماوةر يان قاعيدةى دامةزراوةكان ناتوانن ئةو ثرؤذة مةزنانة جيَبةجيَبكةن .ثرؤذةى طةورةى وا ثيَويستى بريارو بودجةو سياسةت و ئاراستةكردني بة ِ حكومةتةكان هةية. ليَرةدا ئاماذة بؤ جيَبةجيَكردني ريَنسانسيَك هةرةشةكاني بةردةمي دةكةين كة وةآلميَكي راستى ِ سي قؤناغةوة: دةداتةوة ،ئةويش لة ريَطةى َ قؤناغي يةكةم :قؤناغي بوون :هةموو بونةوةر و سيستميَك لة خةمي ئةوةداية بميَنيَتةوة. قؤناغي دووةم :قؤناغي سةقامطيرى .ئةو بونةوةرةى كة لة قؤناغي يةكةمدا َ دلنيا دةبيَت لة مانةوةى، َ هةولى سةقامطير بوون دةدات .دابين كردني بوون و مانةوة ماناى وا نيية سيستمةكة سةقامطير بووة. َ هةولى ئةوة دةدات دؤخةكةى بة شيَوةيةك بؤية َ بطؤريَت حالةتي سةقامطيرى بةخؤيةوة ببينيَت. ِ قؤناغي س َييةم :قؤناغي طةشةكردن .قةوارةكة بة َ هةولدةدات َثةربوون بةو دوو قؤناغةكةى سةرةوة، تي ِ بطاتة ئاستى سيَيةكةم كة بريتية لة طةشةسةندن
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
و ثيَشخستن و بونيادناني خود .بةم شيَوةية هةر َ هةولدةدات بوونى هةبيَت ،دواتر سةقامطير رذيَميَك بيَت ،و ثاشان ثةرةبة خؤى بدات. طؤران لة نيَوان دوو جةنطدا ِ َروانينة هةمةاليةنة دةبيَت جياوازي بة ثيَي ئةم تي ِ بكةين لة نيَوان دوو مةسةلةدا ،لة نيَوان جةنط لة ملمالني بةرنامةكان ثيَناوي ئازاديةكان ،و قؤناغي َ بؤ باشترين شيَوازي ئيدارةداني حكومةت .ئامانجي جةنط لة ثيَناوي ئازاديةكان بريتية لة رزطاركردني َ َرانةوةى هيَزي ضاوديَريكردني ئيرادةى كؤمةلطا و طي ِ حكومةت بؤي؛ بؤ ئةوةى كةي ويستى ثشتيواني نارةزا بيَت و هةركة ويستيشي بكات يان ليَى ِ بيطؤريَت. ِ َ كؤمةلطا تواني كاتيَك ئةو جةنطة كؤتايي هات و كةرةستةكاني تةعبيركردن و بةرطريكردن لة
خؤى بة دةستهيَنا ،قؤناغي دووةم دةست ثيَدةكات كة بريتية لة ملمالنيَى بةرنامةكان؛ لةم قؤناغةدا َ َ كؤمةلطا باشترين وطؤر دةبن، ئال بةرنامةكان ِ َ تواناكان بؤ ئيدارةداني حكومةت هةلدةبذيَريَت. طؤرانخواز سوري ذياني بزوتنةوةى ِ ِ طؤرانخواز وةك هةموو بونةوةرةكاني بزوتنةوةى ِ طؤرانخواز بزوتنةوةى هةية، خؤى ذياني سورى ديكة ِ ِ َ بي توانايي و كةمتةرخةمي سيستمي لة مندالداني َ َ سياسي لة جيَبةجيَكردني ئامانجةكاني كؤمةلطا لة َثةر دةبيَت و دايك دةبيَت ،بة قؤناغي ساواييدا تي ِ َ هةول دةدات لةو قؤناغةدا ئةفكارو دامودةزطاكاني تارادةيةكي زؤر لة خؤى ثيَك بهيَنيَت .ئةم قؤناغة ِ َ مندالى دةضيَت ،ضونكة بزوتنةوةكة خؤى قؤناغي َ دةناسيَتةوةو هةولدةدات لة دةوروبةرى خؤى تيَبطات .بؤضون و ثيَشنيارو ستراتيذو تةكتيكةكاني لة
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
73
َ حالةتي دروست بوون و دةركةوتندا دةبن ،هةروةها َ َ مندال بة جؤرئةتةو هةولدةدات ئةو ثانتايانة وةك بدؤزيَتةوة كة ثيَشتر نةدؤزراونةتةوة و ئةوانةى ثاشخانيَكي ئةزمونى ميَذوويي نيَطةتيظي زؤريان هةية ئةو جؤرئةتةيان نيية .كاتيَك لةسةر ثيَى خؤى دةوةستي و هةراش دةبيَت و دةبيَتة طةنج و هةموو َ واتاكاني طةنجايةتي هةر لة حةماسةت و هيواو هيَزي تيَدا بةرجةستة دةبيَت ،ئةفكارو شيَوازي ئيدارةداني خؤراطرتر و ثتةوتر دةبن .لةم قؤناغة بزوتنةوةى طؤرانخوازي دةطاتة ترؤثك و لة ليَوارى طةيشتن بة ِ ئامانجةكاني نزيكتر دةبيَتةوة ،كاتيَك ناكام دةبيَت و خةرؤ ناطات بة ئامانجةكاني ،دةضيَتة قؤناغي ثيرو ِ بوون ،لةم قؤناغةدا ئاستى ئامانجةكاني دادةبةزيَت و بيرتيذى و بير روناكي كةم دةكات و طةنجيَتى َ و حةماسةت تيَدا الواز دةبيَت .ثةيوةندي نيَوان هةر كاريَك دةكات .طةر هيَزي دةروني و ثالنةرة يةكة جياجياكاني بزوتنةوةكة سست و الواز دةبو ،جةماوةريةكان تيَك بشكيَت ،بونيادنانةوةي كاتيَكي َ نارةزايي ناوخؤيي طؤرانخوازةكة سةرهةلدةدات ،زؤربةى وتويَذو زؤرى دةويَت ،بةم جؤرة بزوتنةوة ِ ِ َثةر مناقشةكان لة دةورى كةسةكاندا دةخوليَنةوة نةك جاريَكي ديكة بة خوليَكي تةواوي ذيانيدا تي ِ كي وتي؟" جيَطةى ثرسيارى دةبيَتةوةو بؤ ئةوةى متمانةى جةماوةر بة دةست ئةفكارةكان ،ثرسيارى " َ "فكرةكة ضؤنة؟" دةطريَتةوة و قؤناغي فةوزاو ثشيَوي بهيَنيتةوة. َ سةرهةلدةدات. َثةر دةبيَت – ئةو كاتيَك بة تةمةني ثيريدا تي ِ كؤمةلكا لة َ َ حالةتي خامؤشيدا دةذي ئةم قؤناغة بة دؤطمايي فكر و نةبوونى ئاسؤ و قؤناغةية كة ترس لة نويَخوازي و دور كةوتنةوة لة ئامانجة لةوانةية كةم بخايةنيَت يان زؤر -ئةم خامؤشيةش نوي تيَك طؤرانخوازي َ راستةقينةكان جيادةكريَتةوة ،هةروةها ملكةضي و بة دةركةوتنى بزوتنةوةيةكي ِ ميَطةلي و داخراني هةموو شيَوازةكاني بيركردنةوة دةشكيَت. و كاركرد سةر َ هةلدةدات و شيَوةيةك لة تةسليم بةم جؤرة دةردةكةويَت قؤناغي دروستكردني بوونى تةواو باآلدةست دةبيَتَ . رؤلةكاني بزوتنةوةكة ذيَرخان بة قؤناغيَكي طرنطى دةركةوتنى بزوتنةوةى نوي بؤ وةدةست دةستبةرداري داهيَناني شيَوازي َ طؤرانخوازي دةذميَريَت. ِ واننة نار ضيتر هيَناني ئامانجةكان دةبن ،كةسةكان طؤرانخواز بةتةنها ثشتبة كؤكردنةوةى ِ بزوتنةوةى ِ ئةزموونى دةزطاكاني ثيَشوتر و َ كةلكيان َ روبةرووبوvنةوةى ئةو نابةستي بؤ لي نابينن؛ ثشتيواني َ ِ َ َ كؤنترؤلى دةسةآلتيان كردوة، بةلكو ئامانجيان دةبيَتة السايي كردنةوةو كؤثي كةمينةيةى كة َ كردني ئةزمونةكانيان ،با دةركةوتبيَت ئةو ئةزمونانة بةلكو ثيَويستى بةوة هةية رؤضيَتة ناو سيستمي بي َ َ كةلكيش بوبيَتن. َ هةلوةشيَنيَتةوة؛ سةركردايةتي و لةبةريةكي َ دامةزراندني ذيَرخان لة قؤناغي مندالي بزوتنةوةى هةروةها بؤ دابينكردني دةست تيَوةرداني دةرةكي، طؤرانخوازي دةبيَت و كة قؤناغي دروست بوون و ثيَويستى بة ثةيوةندي كردن بة دةوروبةرةوة ِ دةزطاكاني هةموو َتى ي الو قؤناغي دةطاتة تا بونيادنانة، هةية. َ طؤرانخوازةكة خةلك، بةبي ئةم سيَطؤشةية (هيَزي ثشتيواني دادةمةزريَت و ئةفكارةكاني بزوتنةوة ِ َ طؤرانخواز هيَزي رؤضونة ناو سيستمي سةركردايةتى و هيَزي بة طشتى ئامادة دةبن .هةر بزوتنةوةيةكي ِ بي بة َتيةوة طةر بيةويَت ثيَش ضونةناو قؤناغي الوي َ ثةيوةنديكردن و دابينكردني دةست تيَوةرنةداني ئةوةى ذيَرخانة سةرةكيةكاني تةواو كردبيَتَ ، بي دةرةكي) زؤر سةختة كارةكاني بزوتنةوةيةكي طومان ناتوانيَت ئامانجةكاني بة دةست بهيَنيَت، طؤرانخواز بةرهةمي هةبيَت .ئةو كاتة هيَزى ِ بي توانايي خؤى و ضونكة جةماوةر هةست بة َ در روبةرووى سةركردايةتيةكي طؤرانخواز ِ ِ ِ بي توانايي هيَزة َ طؤرانخوازةكان لة ئةنجامداني دةوةستيَت و دواتر ثيَى ناكريَت خؤى ريَكخاتةوة. ِ 74
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
َروانينة هةموو بزوتنةوةيةكي لةبةر رؤشنايي ئةم تي ِ طؤرانخواز ثيَويستى بة ذيَرخانيَكي بةهيَز هةية ِ بؤ ئةوةى بةردةوامبوونى خؤى مسؤطةر بكات ،و ئامانجةكاني بةدةست بهيَنيَت و لة بزوتنةوةيةكي طؤرانخوازيةوة ببيَتة شةثؤليَكي كؤمةآليةتي ِ و سياسي بةهيَزو بةسةر بةردةكاني رذيَمةوة تيَكنةشكيَت. طؤرانخواز ذيَرخاني بزوتنةوةى ِ مةبةستمان لة ذيَرخان ضيية؟ وةك ضؤن لة زؤر بوارو ثسثؤري ديكةدا ئةم زاراوة بةكارهاتوة ،بة باشمان زاني لة زانستى طؤرانيشدا بةكاريبهيَنين .مةبةست لة ذيَرخان ئةو ِ ثيَداويستىو كةرةستةو خزمةتطوزاريانةية كة طؤرانخوازيدا بةكارديَن .لةوانةية لة بزوتنةوةى ِ َكراى َ سوراوة سياسيى و كؤمةآليةتيةكان ئةو هةل ِ تي ِ بنةرةتدا بة كةرةستانة بةكارنةهيَنن ،لةوانةشة لة ِ طؤرانكاريةكةدا شيَوةيةكي راستةوخؤ لة ثرؤسةى ِ بةكار نةهيَنريَن .ئامادةكاريية فكريةكان و راهيَنانةكان َ كةنالةكاني راطةياندن و ثرؤذة ئابوريةكان كة و ثيَش ثرؤسةكة ئامادةكاريان بؤ دةكريَت ،دةضنة ئةم ضوارضيَوةيةوة. روخسارةكاني ذيَرخان ضين؟ بؤ ئةوةى لة روخسارةكاني ذيَرخاني طؤرانخواز تيَبطةين ،دةبيَت بزانين بزوتنةوةيةكي ِ طؤرانخواز تا رادةيةكي كارةكاني هةر بزوتنةوةيةكي ِ شةرى سةربازي دةضيَت ،تةنها جياوازيةك زؤر لة ِ لة نيَوانياندا جؤرى ئةو ضةكةية كة هةردواليان بةكاري دةهيَنن لة ملمالنيَكةياندا ،لة َ شةردا حالةتي ِ ملمالنيَكة بة ئؤثراسيؤني سةربازي يةكال دةبيَتةوة، بةآلم لة َ طؤرانخوازيدا بة ضاالكي حالةتي بزوتنةوةي ِ سياسي و كؤمةآليةتي يةكال دةبيَتةوة. طؤرانخوازي وةك ئؤثراسيؤني سةربازي ضاالكي ِ ثيَويستى بة ذيَرخانيَكي دياريكراو هةية كة بةسةر ضةند هيَ َليَكي جياوازدا دابةشكراوة ،ئةو هَيلآَ نة بؤ سي هيَ َلي سةرةكي دابةش دةكةين: َ َ روبةروو .1ه َيَل َي ث َيشةوة :ثيَكديَت لة هيَلي ِ بونةوةى ضاالكي و بةركةوتى راستةوخؤ لة طةلَ طؤرةثاني كارليَك سةركردايةتي ملهوردا .هةروةها بة ِ ِ كردني راستةوخؤى كةرةستةكاني هةردواليةني ملمالنيَكة ديَتة ذماردن ،ئةمة ئةو هيَ َلةية كة هةموو َروانين و ثرؤذة ستراتيذيةكاني هيَزة ئةفكارو تي ِ طؤرانخوازةكان دةبنة ضاالكي و تةكتيكي دياريكراو، ِ
َ طةل واتة دةبنة سةرة رمي روبةرووبونةوة لة ركابةرةكةدا. ئةم هيَ َلةى ثيَشةوة كة شيَوةكةى ئاسؤيية لة َ كؤمةليَك ثرؤذة ثيَكديَت ،ئةو ثرؤذانةش خؤيان لة دةزطاو جوآلنةوةو طروثي طوشاردا دةبيننةوة و هةرهةمويان لةوةدا هاوبةشن كة طياني بةرطري و روبةروبونةوةي كارى راستةوخؤيان دذ بة رذيَمي ِ دةسةآلتدار تيَداية ،لةو ثرؤذانةش: ثرؤذةكاني كؤكردنةوةى خةَلك :ئةو ثرؤذانة دةطريَتةوة كة تيَدا طةل يان قاعيدةى جةماوةرى كؤ َ طةل سةركردة روبةرووبونةوة لة دةكريَتةوة بؤ ِ طؤران ،وةك ملهؤرةكان و بةرزكردنةوةى دروشمي ِ ِ بزوتنةوة جةماوةريةكان و طروثةكاني طوشار و ئةو كةسانةى كة تواناى كؤكردنةوةى جةماوةريان هةية لة دةورى خؤيان. ثرؤذةكاني دادوةرى :ئةو ثرؤذانة دةطريَتةوة كة َ هةولى هةمواركردنى دةستورو ياساكان دةدةن و طؤرينى دؤخي ياسايي دةكةن. كار بؤ ِ ثرؤذة ميدياييةكان :ئةو ثرؤذانة دةطريَتةوة ثروثاطةندةكاني رذيَم دةبيَتةوةو كة روبةرووي ِ بة شيَوةيةكي راستةوخؤ كار بؤ طةياندني طؤرانخوازةكان دةكةن و بؤضونةكاني بزوتنةوة ِ َ هةولى وشياركردنةوةو بآلوكردنةوةى كلتورى لة َ كةنالة طؤرانخوازيداية .جا ئةو كارة لة ريَطةى ِ ئاسمانيةكانةوة بيَت يان لة ريَطةى ويب سايت يان رؤذنامة ياخود كةساني سةربةخؤ....هتد .2ه َيَلي ثشتةوة (ثشتيوان) :ئةم هيَ َلة ثشتيوانيةكي طؤرانخواز بة طشتى، لؤجستية بؤ بزوتنةوةى ِ يارمةتي و ثشتيوانة بؤ هيَ َل َي ثيَشةوة .لة نمونةكاني ئةم هيَ َلة: ثشتيواني فكري :ئةو بيرمةند و سةنتةري تؤيَذينةو َروانين و دةزطا زانستيانة دةطريَتةوة كة ئةفكارو تي ِ طؤرانخوازي دادةنيَن. تيَزي كاركردن بؤ ثرؤذةى ِ وةآلم بؤ ئةو ثرسيارة هةنوكةيىو ثيَويستيانة دةدؤزنةوة كة بةرؤكي بزوتنةوةكةى طرتوة. هةروةها بةشداري دةكةن لة داناني ثرؤطرام و دةست نيشانكردني قؤناغةكان و دياريكردني ئاراستةو َ ئةلتةرناتيظةكان. ثا َلثشتى ئابورى :دابينكردني ثشتيوانيةكي دارايي راستةقينة لة ريَطةى ثرؤذةى طةورةى وا كة طؤرنخوازةكة بتوانيَت يارمةتي دارايي بؤ بزوتنةوة ِ دابين بكات ،هةروةها ئةو بازرطان و خاوةن كارو
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
75
َ دةولةمةندانةش دةطريَتةوة كة ثشتيواني لةو ثرؤذانة دةكةن كة بزوتنةوةكة كارى بؤ دةكات. ثشتيواني هونةرى و تةكنيكي :بريتية لة راهيَنان لةسةر هةنديَك شارةزايي ثيَويست ،هةروةها هةنديَك طؤرانخوازي. خزمةتطوزارى ديكةي ضاالكي ِ ثةيوةنديةكان :ثيَكديَت لةو ثردي ثةيوةنديانةى طؤرانخواز لةسةر ئاستى كة ثيَويستة بزوتنةوةى ِ ناوخؤو دةرةوة دروستي بكات بؤ ئةوةى بة بيخاتةطةر يان بة نيَطةتيظ طةر شيَوةيةكي ثؤزةتيظ ِ ثيَويستى كرد. .3ه َي َلي جؤرايةتي :ئةم هيَ َلة بة كارتي براوةى طؤرانخواز ديَتة ذماردن ،ضونكة زؤر بزوتنةوةى ِ َ بة وردي ئامادةباشي بؤ دةكريَت .ئةم هيَلة هيَزيَكي طؤرانخواز بؤ جؤرايةتي دةبةخشيَت بة بزوتنةوةى ِ ئةوةى دانوستاندن بكات و مةرجةكاني بسةثيَنيَت. ليَرةدا كةرةستةكاني َ دابراندني هةلوةشانةوةى رذيَم و ِ ملهورةكان لة سةرضاوةكاني ثشتيواني سةركردة ِ دةردةكةويَت .بؤ نمونة ئةو ثرؤذانة دةطريَتةوة كة ئاراستةى ئةو تويَذانة دةكريَت ئةطةر بدةنة َ ثال طؤران َ هةلدةكات ،يان ئةو بزوتنةوةكةوة شنةباى ِ برينى ثشتيواني ثةيوةنديانة دةطريَتةوة كة دةبنة هؤى ِ َ َ َودةولةتي لة هيَزة ضةوسيَنةرةكان ،بؤ كؤمةلطاى ني نمونة طةر بزانين داهاتي نةتةوةيي توركيا كةمترة َ جنرال مؤتؤرز ،بؤمان لة قازانجةكاني كؤمثانياى دةردةكةويَت قةبارةى هيَزي سياسي ئةو كؤمثانيانة لة كاتي وتوويَذدا تا ض رادةيةكة. َ لةوانةية هةنديَك لة ثرؤذةكاني هيَلي جؤرايةتي طةل هيَ َكةل بيَت لة َ تي َ َلةكاني ثيَشةوةو ثاشةوة ،بؤ نمونة لةوانةية بزوتنةوةيةكي روبةرووبونةوةى تؤريَكي ثةيوةندي جؤرايةتي يان جؤرايةتي يان ِ ذيَرخانيَكي ئابورى جؤرايةتي و ثرؤذةى ميديايي َ سةرهةلبدات. جؤرايةتي ث َيداويستيةكاني دروستكردني ضين؟ دةكريَت دامةزراندني ذيَرخان بؤ بزوتنةوةى طؤرانخواز وةك ثرؤذةى ثيشةسازي قورس ِ َ لة قةلةم بدريَت ،ئةو ثرؤذةية ريَطةخؤشكةرو طؤرانخوازية و بؤ بونيادنةرى هةموو ثرؤذةيةكي ِ ئةوةى بتوانريَت ذيَرخانيَك دروست بكريَت ،دةبيَت طؤرانخوازةكان ئةمانة دامودةزطا و بزوتنةوة ِ بطرنةبةر: يةكةم :بوني ستراتيذيَكي طشتى و ديارى كردني قؤناغةكاني ضونة ناو ملمالنيَكةوة ،بة شيَوةيةك ئةو 76
ذيَرخانة لةسةر رؤشنايي ئةو دروست دةكريَت ،طةر طؤرانخوازةكان لة بؤشاييةكي وا نةبيَت ئةوا هيَزة ِ ستراتيذييدا دةشوريَنةوة. طؤرانخوازي دووةم :داناني بةرذةوةندي ثرؤذةى ِ لةسةروي بةرذةوةندي ريَكخستن و بزوتنةوةو بةرذةوةندي ثيَشخستني و دامودةزطاكان طشتى بةسةر بةرذةوةندي تايبةت ،واتة نابيَت سةركردايةتي ئةو دامودةزطايانة و جةماوةرةكةى تةنها لة بيرى بةرذةوةندي ريَكخراوةكاني خؤياندا بةرة لةذيَر بن و وا تيَبطةن سةركةوتنى ئةواني ديكة ِ َشي. ثيَى ئةمان رادةكي َ َ َكراى كؤمةلطاكة سيَيةم :كرانةوة لةرووى تي ِ بة كةسةكاني و دامودةزطاكاني و كاديرة جؤرايةتيةكانيةوة ،ئةمةش ئةوة دةطةيةنيَت كة دةبيَت ثشت بة هةموو تواناو شارةزايي و طوي لة ئينتماي حزبي ثسثؤريةكان ببةستريَت و َ و ريَكخراوةيي نةدريَت .ئةم كرانةوةش ئةوة دةخوازيَت كة سياسةتي ثشت بةستن بة كةسة بطؤردريَت باوةرثيَكراو ملكةضةكاني ريَكخراوةكان ِ ِ بؤ سياسةتي ثشت بةستن بة تواناو شارةزايي و ئةو كةسانةى كة توانايةكي رادةبةدةريان هةية بؤ طؤرانخواز بة جيَبةجيَكردني سياسةتي بزوتنةوةى ِ شيَوةيةكي طشتى. داناني نةخشةيةك بؤ بزوتنةوةى ضوارةم: طؤرانخوازي بة شيَوةيةكي طشتى و تيَدا ناوضةي ِ َ ثرةكان دياري كرابيَت و رادةى بةتال و ناوضة ِ َلي ثيَشةوة و هيَ كاملبوونى هيَ َ َلى دواوةوة و جؤرايةتي دةست نيشان كرابيَت ،ثاشان تواناو ثرؤذةكان بة َ بةتالةكان لة ثيَناوي ثركردنةوةى ناوضة ئاراستةي ِ طؤرانخوازي هاوسةنط دامةزراندني بزوتنةوةيةكي ِ بةريَدةخريَت. ِ ثيَنجةم :بةرزكردنةوةى دروشمي شةراكةت نةك ثاشكؤيي ،واتة َ هةلسوكةوت كردني ثرؤذةى َكراى َ طؤرانخوازي لة َ خةلك و دامودةزطاكان طةل تي ِ ِ و طروثةكاني كار وةك شةريكي ستراتيذيي ،نةك َر َ ايةل بيَت. وةك ثاشكؤيةك كة ملكةض و طوي ِ شةشةم :باآل دةستى شيَوازي سةركردةيي (وةك كةسايةتي دكتؤريَك كة نةخؤشيةكة دةستنيشان دةكات و ئةو بيرمةندةى كة ئاراستةكان ديارى دةكات) بةسةر شيَوازي ئاهةنطسازي (كة زياتر طرنطي بة ضاالكية جةماوةري و كؤنطرةو ئاهةنطةكان دةدات).
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
حةوتةم :ضارةسةركردني زؤر لةو فكرة كوشندانةى كة دةبنة ريَطر لةبةردةم ئةوةى كارى ئةو ريَكخراوانة لة خةميَكي ناوخؤى ريَكخراوةوة طؤرانخوازي. ببنة خةميَكي طشتى ثرؤذةى ِ ئةو ثيَداويستيانة طرنطترين ئةو داخوازيانةن دةزطاكاني بزويَنةر و دامةزريَنةرى ذيَرخاني طؤرانخوازةكان ثيَويستيان ثيَيةتي. بزوتنةوة ِ لة كؤتاييدا ليَرةدا دةبيَت ئةوة بيربخةينةوة كة نابيَت سةرقالَ طؤرانخوازةكان بة كارةكانيانةوة بووني بزوتنةوة ِ َ غافل بن لة ئةنجامداني ضاالكي لي بكات لة وايان َ جؤرايةتي .بة ثيَداضونةوة بة زؤربةى ئةو بزوتنةوة طؤرانخوازانةى كة نةطةيشتونةتة ئامانجةكانيان، ِ بؤمان دةردةكةويَت زؤربةى ئةو بزوتنةوةو هيَزة َ سةرهةلداني بزوتنةوةكةدا طؤرانخوازانة لة سةرةتاى ِ َ زياتر جةختيان لة هيَ َلي ثيَشةوة كردوةتةوة ،و هيَلي ثشتةوةو جؤرايةتيان ثةراويَز خستوة؛ ئةوةش بوةتة هؤى بةربآلوي بةرةى ثيَشةوةو بةربآلوي بي ئةوةى ثشتيوانيةكي روبةرووبونةوةكة بة َ ِ راستةقينة هةبيَت بؤ ئةو بةرةية و بةردةوامبوني مسؤطةر بكات و ثيَداويستية فكري و ميديايي و هونةرى و تةكنيكيةكاني بؤ دابين بكات. َ ثركردنةوةى لةوانةية كاملبوني ئةو ذيَرخانة و ِ َ طؤرانخوازي زؤر ثةيوةندي ي َل ي ه بة بؤشايةكان ِ نةبيَت بة هؤكارى زةمةنةوة ئةوةندةى ثةيوةندي بة هؤشياري و تيَطةيشتنى سةركردةكاني بزوتنةوةكةو راي طشتيةوة هةية كة دواتر دةبنة هؤى زؤربوونى نارةزاييةكان. ِ ت َيبينى طرنط: طؤرانخواز ناتوانيَت تةنها بة بزوتنةوةىِ هيَ َلةكاني ثيَشةوة رازي بيَت ،بة تايبةتي لة كاتي توندوتيذ بوني رووداوةكاندا ،ئةوانةى لة هيَ َلى ثيَشةوةن كات و توانا و َ دلنيابوونى ثيَويستيان هةلسان بة َ نابيَت بؤ َ رؤلى طرنطي ديكة ،جا لةسةر ئاستى فكري بيَت يان دارايي. َ َ هةنديَك جار لة نيَوان هيَلةكاندا تيَكةل وثي َ َكةليةك دروست دةبيَت ،بؤ نمونة لةوانةية ميديا هةستي ،لة هةمانكاتدا روبةرووبونةوة بة كارى َ ِ هةستي بة بآلوكردنةوةى هؤشيارى و كلتورى َ طؤرانخوازي .كارى ئابوريش لةوانةية لة طةلَ ِ هيَ َلةكاني جؤرايةتيدا ئاويَتة ببيَت و ببيَتة كارتيَكي طوشار ،يان لة ضوارضيَوةى هيَ َلي ثشتيوانيدا بةشدار
طؤرانخوازي بيَت و تةمويلى خاوةن ثرؤذةكاني ِ بكات. بي نينؤك بيَت. نابيَت بزوتنةوةىطؤرانخواز َ ِ دةبيَت لةو كاتةى كة نةخشة بؤ ريشةكيَشكردني دادةنريَت ،بير لة بةرثةرضدانةوة بكاتةوة .ئةو نينؤكانة (هيَ َلي جؤرايةتي) لةوانةية لة شيَوةى هيَزي جةماوةريدا بيَت يان دابين كردني ثشتيوانيةكي تؤري ثةيوةنديية جيهاني بؤ خؤى .ياخود لة ريَطةى ِ هيَزي ثشتيواني بؤ خؤى جؤرايةتيةكانيةوة مسؤطةر بكات؛ يان هةر هيَزيَكي جؤرايةتي ديكة كة بزوتنةوةكة خؤى َ هةلي دةبذيَريَت .بةم شيَوةية بزوتنةوةكة كةى بيةويَت لة َ طةل رذيَمدا دةضيَتةوة وتوويَذةوة ،بةم جؤرة دةتوانيَت مةرجةكاني بسةثيَنيَت ،كاتيَك دةستى بةرز دةكاتةوة نينؤكةكاني دةردةكةون. بة هيض شيَوةيةك ناكريَت دةست بةردارىبواريَك يان هيَ َليَك لةو هَيلآَ نةى ثيَشتر باسكران َ هةولي بين ،بؤية دةبيَت هةموو ئةو هيَزانةى لة طؤرانكاريدان ئاطايان لةوة بيَت كة ثرؤذةكة زؤر ِ طةورةترة لة تواناى ئةوان وةك تاك ،هةروةها هةريةك لةو هَيلآَ نة ثيَويستيان بة دامودةزطاو جوآلنةوةو تيمي كاركردني جؤراوجؤر هةية ،بؤ ئةوةى بتوانن لة سايةى يةك ئامانجيدا روبةرى ثةرشوبآلو كردنةوةى رذيَم زياتر بكةن. مةرج نيية َسوراواني ئةم هيَآلنة لة ريَكخراو هةل ِ يان دامةزراويَكي دياريكراودا ئةندام بن؛ َ بةلكو طةر بة تيمي بضوك بضوك لة هةنديَك لةو هيَآلنةدا كار بكةن لة روي ئةمنيةوة زياتر طونجاوة ،هةم طؤرانخوازةكة. بؤ خؤيان و هةميش بؤ بزوتنةوة ِ هةولدةدةن لة هيَ َ َلة جؤرايةتيةكاندا ضونكة ئةوانةى َ كار بكةن دةبيَت لةوة تيَبطةن هةولدان بؤ ضونة ناو ئةو ناوضانة زؤر لةسةريان دةكةويَت. دةزطا سةرةكيةكا (وةك ثؤليس) كاتيَكنارةزايةتيةكان خيَراتر دةبيَت و وآلت رةشةباى ِ دةتةني ،سوثا و راطةياندن نايانةويَت دوذمنايةتى َ دةربرينى نارةزايي ِ ئؤثؤزسيؤن بكةن ،هةركة هةلي ِ َ َ ئاسؤيي رةخسا ،ئؤثؤزسيؤن هةولدةدات كؤمةليَك لةو هيَزة جؤرايةتيانة بهيَنيَتة َ ثال خؤيةوة .زؤرجار ئةوة بة شيَوةيةكي ئؤتؤماتيكي روودةدات.
َ مةجيدسالح ورةطي ِراني: َ
سةرضاوة :اكادمية التغيير www.taghier.org
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
*** 77
طومان و ثرسى ئازادى
رةمةزان حةمةدةمين
78
طومان رةهةندى هاتنةئاراي ثرسة كرؤكييةكانى جيهانبينى مرؤظ بووة ،ميَذووةكةى هاوتاى تةمةنى ميَذوويى مرؤظة، طومانكردن لة دياردةيةك يان كاييةك هةنطاونانة بؤ"زانين"ى هةقيقةتى ئةو دياردةية يان كايةية ،ثرسى طومان تةرزيَكى برياردان بؤ ثؤزةتيظة ،بة طشتى لةسةر ثرنسثى فؤرمى ِ ِ دروستى يان نادروستى بةرجةستة دةبآ ،ثنتيَكى ئةرخةميديية بؤ جةختى "زانين و زانست" ،جةوهةرةكةى ئازادى مرؤظة، هيض "زانين"يَكى هةقيقى بةبآ ثرسى طومان بوونى بةرجةستة نابآ. قؤناغ و ريَبازة فةلسةفييةكان ئةم راستييةيان َ بةلطاندووة، ضةندين قوتابخانةى فةلسةفةى طومان لة رةوتى ميَذووى هزرى فةلسةفيدا هاتوونةتة ئارا ،بة تايبةتى ئةو ساتةى مرؤظ بة ئازادى دةهزرآ سةبارةت بة ثرسى "سةرضاوةى يةكةمى بوون و ضارةنووسى دواى مردن" ،ئةو ثرسة كرؤكيانةى فؤرميَكى ئاماذةمان ثيَكردن لة اليةن فةيلةسوفانى يؤنان لة ِ فةلسةفيانةى ثوختدا هاتوونةتة نيَو فةرهةنطى مرؤظايةتييةوة، بةوثيَية تيَطةى طومان وةك ثرسيَكى فةلسةفى سةرضاوةكةى هزرى ئازادى طريكةكانة ،بةو تاكانة طووتراوة طومانكةر ،بة مةبةستةوة راماون و طرنطى زؤريان بة "ثرسةكان ،دياردةكان، برياريَكى ثؤزةتيظ يان نيَطةتيظ كايةكان"داوة ،بةرلةوةى هيض ِ بدةن. َ هةلبةتة طومان ئةنجامى نةبوونى جةختى يان مسؤطةريية لة نيَوان دوو ثرس يان دوو بابةتى لة يةكدى جياواز ،لة رووى واتا و ناوةرؤكةوة ،بةتايبةتى ئةو ساتةى (سيَنسةكان) بريارى جةخت و مسؤطةر لةسةر هةستكان يان ئةقأل َ بي تواناية ِ يةكيَكيان بدات ،هةروةها دةكريَت بةم شيَوةية تيَبطةين ئةو بريارى دروست لة نيَوان ساتةى سيَنسةكان يان ئةقأل بيَتوانان ِ دوو دذدا بدةن ،واتة لة تيَطةيشتنى ئيَمةدا يةكسانييةكى رةها ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
لة نيَوان ئةم دوو ثرسة يان دياردةية بةرجةستة بي تواناية لة بووة ،بؤية "ض سيَنسةكان و ض ئةقأل" َ برياردان بةسةر يةكيَكياندا يان َ هةلبذاردنى يةكيَكيان ِ بة جةخت و ئةوةي دةيكةيان بة ناجةخت ،نةبوونى "جةختى و بوونى طومان" لةاليةك واتاى هةبوونى برياردانة ،لةاليةكى ديكة ض ئةزموونى ئازادى ِ بي توانان شرؤظةيةكى درووست سيَنسى و ض ئةقأل َ بةرجةستةببى. ئةنجامبدةن ،تا هةقيقةتى رةها َ شيَواوى و نةبوونى ئارامييةكى ئةبةدى ،فاكتةرى َ كؤمةلطايانةى ناوةندة هةبوونى طومانة ،بة تايبةتى لةو "سياسى ،كؤمةآليةتى ،ئابورى ،تيؤلؤذييةكانيان"...، تاكيَك يان طروثيَك يان ضينيَكى ئةرستؤكراسى بةريَوةيدةبةن ،لةاليةكى ديكةدا ريَبازة جياوازةكانى طومان بةردةوام يةكدى رةتدةكةنةوة ،بؤ نموونة، َ ئةقليى رةتدةكةنةوة ،لة ئةمثيرييةكان "زانين"ى بةرانبةردا "زانين"ى ئةزموونى بة جةخت دادةنيَن، َ ئةقلطةراكان"زانين"ى ئةزموونى بة هةروةها َ ئةرطوميَنتى ئةقليى رةتدةكةنةوة ،رةهايةتى بة ئةقأل دةدةن. بةآلم بة طشتى ساتى طومانكردن نةزانينة ،يان ثلةيةك نزمترة لة نةزانين ،نةك ثيَضةوانةكةى ،ضونكة تاك لة ساتى يةكةمى طومانكردندا دةستةوةستانة برياردان و َ هةلبذاردندا ،لةبةر ئةوةى طومان لة ِ سةرضاوةكةى نةبوونى جةختيية ،هاوكات زانين ثرنسيثةكةى بوونى "جةختى و هةقيقةتة". دةطةريَتةوة بؤ فؤرمى طومانى فةلسةفى ِ بةآلم ِ رامان و هزرينى ئازادانةى يؤنانييةكان ،بةتايبةتى ئةو كاتةى ثرسيان سةبارةت بة خودى مرؤظ و جيهانى ريال كردووة ،بؤ وةآلمدانةوةى ئةو ثرسة كرؤكايانة بةدواى هةقيقةتى شتةكان و سةرضاوةى طةراون ،هاوكات لةو سةردةمدا سةرجةم بووندا ِ بؤضوون و روانطة ئةفسانةييةكانى "هؤميرؤس و هزيؤد"ى هؤزانظان ثرنسيثى ئادؤلؤذيا و جيهانبينى يؤنانييةكان بوو ،بةآلم "هزرظانان و فةيلةسوفان" بةو روانطة و بؤضوونة ئةفسانةييان رةزامةند نةبوون. فةيلةسوفى طريك (هيراكليتس 475 – 540 .ث .ز) طؤران ناسراوة ،لة شيَواى و نةبوونى كة بةباوكى ِ هيض جةختييةكى ئةقآلنى سةردةمةكةى خؤى ،روو دةكاتة هزرينى زاهيدانة ،خودى خؤى بة تةواوى لة َ باوةرى دةطري، خةلكى طشتى سةردةمةكةى بةدوور َ ِ ئاينيى ،ثةرستن ،سروتةكانييان ،دةهيضيَنآ" ،طومان لة "دةسةآلتى سياسى سةردةمةكةى"،زانين"ى كالسيكى ،نةريتةكان" دةكات ،هةموو تيَطةيشتن
و جيهانبينيية ئةفسانةييةكان رةتدةكاتةوة ،تيؤرة فةلسةفييةكانى لةسةر ثرنسيثى ئةزموونى (سيَنس) ى هةستى بةرجةستة دةكات ،لة روانطةى هيراكليتس هةرشتيَك بة سيَنسةكان ئةزموونى نةكةين ئةنديَشةية و هةقيقى نيية ،جيهانى ريال و شتةكانى نيَوى بة طؤرانيَكى ئةبةديدا دةبينآ، خودى مرؤظيشةوة لة ِ ثرسى طؤرانيش واتاى بوونى ذيانى بةردةوام و طؤرانى بةردةوام، هةميشةيية ،بة ثيَضةوانة نةبوونى ِ َ جولة مردنى ئةبةديية، نةبوونى شتةكانة ،نةبوونى هيراكلتيس لة رةوتى هزرين و رامانى زاهيدانة، طومان لة "سيستةم و ئايدؤلؤذيا"ضةقبةستوو و سنودارةكان دةكات ،سةرجةم ئةو روانطة ئاينييانة لة ريَطاى طومان دةهيضيَنآ ،ضونكة فاكتةى سةرةكى بوون لة خنكاندن و بيَواتاكردنى رةهةندةكانى طؤرانى بةردةوام. ئازادى و ِ هةروةها سؤفيستةكان يةكةم قوتابخانةى فةلسةفى فؤرمى طومانيان رياليزةكردووة ،دانووستانيان لة ِ َروانيينة فةلسةفييةكانى ثيَش خؤيان شرؤظة تي َ كردووة ،بة تايبةتى ئةو روانطانة و كايانةى دذبيَذ بوون لةطةأل هةقيقةت ،طومانيان لة سةرضاوةى " مؤرال ،سيستةمى كؤمةآليةتى ،سيستةمى زانين، ِ سياسي" كردووة ،لة روانطةى سؤفيستةكاندا هيض ياسايةك ثيرؤز و رةها نيية ،هةقيقةت ريَذةيية ،نةك ئةبسلوت يان رةهابآَ ، بةلكو هةقيقةت لة مرؤظيَك بؤ يةكيَكى ديكة جياوازة ،واتة ئةوةى بؤ من راستة، ئاسايية الى تؤ َ دةطؤر َى هةلةبآ ،هةروةها هةقيقةت ِ طؤرانى "كات و شويَن" ،هةروةها طومانيان دةكرد بة ِ نةطؤربن ،لة ئاسمانةوة دابةزيبن ياساكان ضةسث و ِ كؤمةلطاَ ، َ بةلكو ياساكان دانراوى مرؤظن، بؤ مرؤظ و بة تايبةتى دانراوى مرؤظة بيَهيَزةكانن بؤ ئةوةى بةو ياسادانراوانة هيَز و تواناى دةسةآلتدارةكان سنوردار بكةن ،رةهةندةكانى طومان هةموو ياسا مؤر َالييةكانيش" طرتبووةوة. "ئاينييةكان و ِ سؤفيستةكان ديالؤطيان سةبارةت بة "ثرسى راستى و ناراستى ،ضاكة و خراثةى" ،كاية جياوازةكان كردووة ،بةتايبةتى لة طومان كردندا مؤرل، جةختيان لة كايةكانى "ئةثستمؤلؤذى ،ئاين، ِ ياساكاندا" دةكردَ ، طالتةيان بة سروتة ئاينيةكان دةهات ،قسةى زؤريان لةسةر خواكان دةكرد، ئامانجيان لةو طومانة ريشةيية ،بةرجةستة كردنى رةهةندةكانى ئازادى تاك بوو ،لة طووتارةكانيياندا تاكرةوي و ئةرستؤكراسى رةخنةيان لة سيستةمى ِ دةطرت ،بةردةوام ئامانجيان باآلكردنى سيستةمي
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
79
ديموكراسي ئةسينا بوو. بةآلم طرنطترين روانطةى سؤفيستةكان كة تازةطةرى بووة بةراورد بة هزرى يؤنانى ديَرين، تويَذينةوة بوو لة خودى مرؤظ و طرفتةكانى بةردةم رةهةندةكانى ئازادى تاك ،لة سةرةوة ئاماذةمان ثيَكرد ،ثتر جةختيان لة ئازادى تاك دةكرد ،بؤ نموونة( ،ثرؤتؤطؤراس 410 -480 .ث .ز)لة ثيَشةوا مةزنةكانى سؤفستاييةكان بوو ،خودى مرؤظى بة ثيَوةرى شتةكان دادةنا ،واتة ئةوشتةى من بة راستى دةزانم ئةوة بة رةهايى راستة بؤ من ،بةآلم كردةيية، بؤتؤ يان هةرتاكيَكى ديكة راست نةبآ ،هةروةها َ باوةريان بة ئةقل دةكرد، سؤفيستةكان طومانيان لة ِ َ باوةريان بوونى يةك هةققةتى رةها نةبوو ،بةلكو ِ بة بوونى هةقيقةتى جياواز هةبوو ،واتة هةقيقةت ريَذةيية نةك رةها ،لة ريَطاى (سيَنسةكان) ثيَيدةطةين، بؤية هةر تاكيَك وةك خؤى بة ثيَى ئةزموونى خؤى دةركى هةقيقةت دةكات ،خودى مرؤظ لة ريَطاى سيَنسةكانى ثيَوةرى رةهاى "زانين"ى هةقيقةتةكانة. َ هةلبةتة طومانى سؤفيستةكان بؤ ئازادكردنى مرؤظ باوةرى بوو لة "سيستةمى سياسى ،نةريتةكان، ِ ئاينيى". طؤرانى بة هاوكات طومان مةى فؤر ئةم بةآلم ِ ِ قؤناغةكان و هاتنة ئاراى ريَبازة جياوازةكانى بةسةردادي ،بة طؤرانى مةزنى َ فةلسةفة لة يؤنانداِ ، تايبةتى لة دواى بيَهيَز بوونى دةسةآلتى سياسى و مردنى (ئةسكةندةرى مةكدؤنى)دا ،تيَطةيشتنيَكى ديكة ئاويَزانى هزرى يؤنان دةبآ ،ئةويش طومانطةرايية ،طومانطةراكان بة رةهايى طومان لة َ ئةقل" دةكةن، هةنطاوتنى هةقيقةت بة "سيَنسةكان و لةوانة (ثايرؤنييةكان) كة(ثيرؤن)275 -365 . ثيَشةواكةيان بوو ،سةبارةت بة طومانكردن لة بوونى هةقيقةت َ دةليَت :لة توانامان دانيية هةقيقةت َ ئةقل"دا، بزانين ض لة ريَطاى "سيَنسةكان ،ض لةريَطاى برياردةدةن (نازانين كة نازانين ليَرةوة بة رةهايى ِ َ ئةقل" يان نازانين لةبةرضى نازانين) ،واتة "سيَنس و ناتوانن بمانطةيةنن بة هةقيقةتى شتةكان ،روانينى َ ئةقليي و ئةزموونى سيَنسى تواناى هةنطاوتنيان بةلكو بة َ نييةَ ، هةلةمان دادةبةن. لة مةغزايةكى فرةواندا فاكتةرى طومانى ثايرؤنييةكان نةبوونى هيض جةختييةكة ،لةبةر ئةوة برياريان نةدةداَ ، بةلكو سةرجةم وةآلمةكان بة ِ َ هةلواسراوةيى دةمايةوة ،هةروةها طومانةكةيان لة نيَو طوماندا تةواو دةبوو ،بةوثيَية طومانى 80
طومانطةراكان طومان بوو لة ثيَناوى طوماندا نةك طومانكردن ئامانج بآ بؤ طةيشتن بة هةقيقةت ،لة كؤتاييدا بيَطومانى بضةسثآ. فؤرمى نويَى لة بةردةوامبوونى كاروانى ذياريدا ِ ديكة سةبارة بة تيَطةى طومان هاتووةتة ئاراوة، هةروةها لة رةوتى كاروانى ئةبةدي ذياندا رامان و فؤرمى ئازادانةى نوآ بةرجةستة هزرين بة رةهةند و ِ بووة ،لة قؤناغ و سةردةمةكانى دواى كالسيك، فؤرميَكى جياوازتر لة يؤنانييةكان تيَطةى طومان بة ِ رياليزة كراوة ،لة جيهانى ئيسالمدا (موعتةزيلةكان. سةدةى سيَيةمى كؤضى) ،تيَطةيشتنيَكى جياوازيان لة يؤنانيةكان بؤ ثرسى طومان هةبوو ،موعتةزيلةكان ئةقلى بوونَ ، لة طومانكردندا ثابةندى ريَبازي َ ئةقليان بة سةرضاوةى "زانين"ى هةقيقةتةكان دادةنا، َ خولقيَنراوةكانى لة ريَطاى باوةريان وابوو خوادا ِ َ ئةقل ،قورئان ،فةرموودةكان"ريَنماى دةكات و " َ دةبةخشي ،بةآلم ئةقلييان ثةيامةكانى خؤى ثيَيان َ بة مةزنتر دةبينى لة "قورئان و فةرموودةكان" ،لة َ ئةقل"قورئان و روانطةى موعتةزيلةكان بةهؤى فةرموودةكان" دةناسين ،نةك بة ثيَضةوانةوة ،واتة َ ئةقل بة مرؤظ "قورئان و فةرمودةكان" لة ريَطاى َ ئةقليان بة رةسةنتر دادةنا ،طومانيان بةخشراوة، لة جةختى ناوةرؤكى ئةو "(ئايةت) و فةرموودانة" دةكرد ،كة لةطةأل َ ئةقلدا نةدةطونجان ،فاكتةرى طومانى موعتةزيلةكان لة رةهايةتى هةموو (ئايةتةكانى) دةطةريَتةوة بؤ ئةو تيَطةيشتنانةيان ،لة قورئان، ِ اليةك بؤضونيان وابوو كة (قورئان) ثةيظى ئةبةدى خودانييةَ ، بةلكو (خولقيَنراوة)ئةفريَنراوة ،لة اليةكى ديكة بوونى راظةى مةجازى جياواز بوو بؤ تيَكستةكانى (قورئان) ،راظة مةجازيةكان لة اليةن طروث و ريَبازة جياوازةكانى ئيسالم لةو سةردةم كرابوو ،ئةو دوو فاكتةرة لة اليةك رةهةندةكانى توانستى ئازادانةى مرؤظيان سنوردار دةكرد ،لة اليةكى ديكة لةطةأل تيَطةى دادثةروةرى خودادا دذبيَذ بوون. لة روانطةى موعتةزيلةكان قورئان بة شيَوةى َ ئةقل سروش بؤ ثةيامبةر هاتووة ،ثةيامبةر بة سروشى زانيوة يان وةريطرتووة ،واتة ئةطةر ئةقلَ نةبوواية ،نةماندةتوانى لة هيض بنةمايةكى ئاينيى تيَبطةين ،موعتةزيلةكان بؤ رةوايةتى دان بة طومان كردن لة مةزنيَتى قورئان بةراورد بة ئةقأل ،نموونةى ئةقل ناتةواوةكانَ ، َ كالفامةكان ،ئاذةآلن" "منداآلن، ئةرطوميَنت ،كة خودا هيض روكنيَكى دةكةن بة ِ
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
دةطةريَتةوة ئينييان لةسةر ناكات بة ئةرك ،ئةمةش ِ ئةقلدا ناتةواون ،تيَطةيشتنى َ بؤ ئةوةى كة لة َ ئةقلييان نيية ،هةموو ئةمانةى سةرةوة ئةرطوميَنتن بؤئةوةى َ ئةقل بة يةكةم سةرضاوةى "زانين"ى مرؤظ دابنيَن، طومان لة دروستى ئةو "ئايةت و فةرموودانة بكةن، ناتوانى تيَيان بطات يان لةطةأل َ ئةقلدا مرؤظ بة ئةقأل َ ناطونجيَن ،بة تيَطةيشتنيَكى مةجازييان دابنيَن، هةروةها لة روانطةى موعتةزيلةكان ثيَويستة هةموو لةطةل َ َ ئةقلدا، ثرنسيثيَكى ئاينيى بة رةهاى طونجاوبآ َ ئةقل و بنةماكنى ئاين و هيض دذبيَذيةك لة نيَوان باوةردا نةبآَ . هةلبةتة فاكتةرى سةرةكى طومانى ِ دةطةريَتةوة بؤ هةبوونى ريَبازة موعتةزيلةكان ِ جياوازةكانى ئيسالم ،لة سةرةوة ئاماذةمان بةضةند دياردةيةكيان كرد ،بة تايبةتى ريَبازةكانى"قةدةرى، الئةدرى ،جةهمى" ،ضونكة هةريةك لةو ريَبازانة ئاراستة و بؤضوونيَكى تايبةتى خؤيان هةبوو، سةبارةت بة كاية جياوازةكان و دياردة و رووداوةكان ،زؤرى ريَباز و راظة جياوازةكانيان بؤ تيَكستة ثيرؤزةكان ،رةهةندةكانى ئازادى مرؤظيان بي واتا كردبوو ،ضونكة سةرجةم سنوردار و َ َرايةوة بؤ ويستى (خوا) ،هةموو رووداوةكانيان دةطي ِ ئةو رووداوانةى رووياندةدا ض ضاكةبان يان خراثة بةويستى خودا و قةدةر مرؤظةكانيان دادةنا ،واتة مرؤظ هيض رؤليَكى بؤ نةدةمايةوة ،تا بتوانآ هةلبذاردن لة نيَوان "ضاكة و خراثةدا بكاتَ ، َ بةلكو ئةوةى روو دةدات هةردةبآ روو بداتـ ،لةبةر ئةوةى ويستى خودابوو. موعتةزيلةكان لةاليةك طومانيان دةكرد لةوةى بريارداندا ،لة اليةكى مرؤظ ئازاد نةبآ لة ويست و ِ ديكةدا طومانيان دةكرد خودا توانستى ئازادى بة مرؤظ نةبةخشيبآ ،بةآلم سةرضاوةى سةرةوكى بوونى روانطة و راظة جياوازةكان بوو ،بة تايبةتى ئةو روانطة و راظانةى لة زؤربةى ئاينةكاندا ،بة تايبةتى لة ئاينى ئيسالمدا تيَكستةكانى كتيَبى ثيرؤز(دةقةكانى قورئان) بة راظةى مةجازى راظةكراون ،بةآلم كاتيَك َ لةطةل راظةيةكى ثراكتيكيان بؤ دةكرآ بة تةواوى َ راظة مةجازيةكاندا جياوازن ،هةروةها لةطةأل ئةقليى مرؤظدا ناطونجيَن ،لةبةر ئةوة َ ئةقليان بة سةرضاوةى يةكةمى زانين و ناسينى قورئان و فةرموودةكان دادةنا. َ هةلبةتة هةبوونى ريَبازى جياواز ،فاكتةرى هةبوونى روانطة و راظةى جياواز ،ئةطةر لة ئيَستامان بروانين ،بةهؤى هةبوونى ضةندين "طروث ،ريَباز، ِ
بريارة ضارةنووس حزبى"جياوازى ئيسالمى ،دةبينين ِ سازةكانى ئاين ،زؤرجار ناكؤكن لةطةأل كرؤكى ئيسالم ،بةآلم هؤكارى سةرةكى "بةرذةوةندى و ئامانجة"تايبةتييةكانى "طروث و ريَبازة"جياوازةكانة، بريارة(فتوا) نالؤذيكيانةى "طروث لة ئةنجامى ئةو ِ و ريَبازة" جياوازةكانى ئيسالم دةيدةن ،فاكتةرة بريارة ئاينييةكان بؤئةوةى مرؤظ طومان لة رةهايةتى ِ بكاتَ ، هةلبةتة طومانى مرؤظة ئازاد و هزرمةندةكان، َ لة ئيَستا و داهاتوودا ،رؤليَكى ثؤزةتيظ دةبينن بؤ َ كؤمةلطاى مرؤظايةتى لة ديماطؤجييةت رزطاركردنى و ضةقبةستوويى"طروث و ريَبازة" ئيسالميية فريودةر و بةرذةوند خوازةكان. بةآلم طومانى(غةزالى .505 -451.ك) بؤ طةيشتن باوةريَكى دروست بوو ،هاوتاى موعتةزيلةكان بة ِ سةرضاوةى طومانكردن بوونى روانطة و راظة جياوازةكان بوو ،بؤ "بوون ،مردن ،توانستى خودا، سةرضاوةى زانين" ،هاوكات لة ئامانج و سةرضاوةى زانين هاوروانطةى (موعتةزيلةكان) نةبوو ،ضونكة َ ئةقل نةبوو لة طةيشتن بة باوةرى بة ِرةهايةتى ِ َ هةقيقةت ،هةروةها ئةقلى بة مةزنتر نةدةبينى لة " قورئان و فةرموودةكان" ،لة اليةكى ديكة غةزالى طومانى لة تيؤرة فةلسةفييةكان دةكرد ،لة كتيَبى َ دةليَت :فةيلةسوفان ناتوانن (تهافت الفالسفة)دا بطةن بة هةقيقةت ،ضونكة تيؤرةكانيان لةسةر ثرنسيثى َ ئةقليى يان ئةزموونى بةرجةستة كردووة، َ هاوكات لة روانطةى غةزالى ض زانينى ئةقليى و ض زانينى ئةزموونى ،بة ئةرطوميَنتيَكى ديكةى َ ئةقليى باوةرى تةواوى بة بةتاأل دةكريَتةوة ،لة بةرانبةردا ِ ثرنسثيةكانى سؤفيطةرى هةبوو ،لةمانة " زوهد و خلوةت" واتة دوور كةوتنةوة لة ضيَذ و خؤشيةكانى جيهان ،كات بةسةربردن بة "نويَذ ،نزا ،رامان" ،لة روانطةى غةزالى طومانكردن هؤكارة بؤ طةيشتن بة هةقيقةت ،هةروةها َ دةليَت :ئةوةى طومان نةكات نةروانآ نابينآ ،ئةوةى نةبينآ ناروانآ ،ئةوةى ِ ِ لة نةبينين و نةزانى دةميَنيَتةوةَ . هةلبةتة غةزالى جةخت لةسةر طومان دةكات ،تاكو مرؤظ بتوانآ "بروانآ و ببينآ" ،لة ريَطاى ئةرطوميَنتةكانى جوزانتر ِ َ بؤمان دةبةلطيَنآ تاك لة ريَطاى طومانةوة دةتوانآ بة هةقيقةت بطات ،لة اليةكى ديكة بة طومانكردن مرؤظ دةتوانآ بة رةهايى هزرى خؤى ئازاد بكات، لة هةموو ئةو روانطة و بؤضونانةى هيض راستى و هةقيقةتيَك بةرجةستة ناكةن ،بةو ثيَية طومان دةكات بة ثنتى دةرضوون بؤ طةيشتن بة "زانين"ى هةقيقةت،
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
81
بةآلم لة روانطةى غةزالى روانين ،روانينى جةستةيى نييةَ ، بةلكو بريَتية لة روانينيَكى ناخةكى سؤفيانة، باوةرى واية ئةطةر َ دلمان سةبارةت بة هةقيقةت ِ َ ثاكبووةوة لة كاريطةرى "شيَواويةكانى كؤمةلطا، جيهانى ريال ،سيَنسة جةستييةكان" ،ئاراستةمانكرد رووةو جيهانى ئيديال ،هةقيقةتى جةخت و مسؤطةر بةرجةستة دةكات ،ضونكة ئةوساتة َ دلمان لة اليةن خوداوة ريَنماى دةكرآ بؤ ريَطاى راستى روانين، هةروةها دأل جةوهةريَكى مةزنة و بة تواناية بؤ هةنطاوتنى هةقيقةت. غةزالى ميَتؤدى سؤفيطةرى دةكات بة دةسويَذى طةيشتن بة هةقيقةت ،لة اليةكى ديكة لة ريَطاى ئةو ريَبازة سؤفيطةريية بة تةواوى َ دل و هزرى خؤى ئازاد دةكات ،لة شيَواويةكانى سةردةم و روانطة و بؤضون و راظةى طروث و ريبازةكانى زانستى ثةيظين و فةلسةفى و ئاينيية جياوازةكان. رةهةندةكانى طومان و بةرجةستةبوونى تيَطةى ئازادى لة ئةوروثا: فؤرمى طومان لة سةردةمى رؤشنطةريدا لة الى ِ (نويَكاتى ئةوروثى – ديَكارت)1650 -1596.دا ،بة فؤرميَكى جياوازتر لة قؤناغةكانى ديكة ميَتؤد و ِ رياليزة دةكات ،ديَكارت لة سةرتادا هاوشيَوةى غةزالى لةسةر بنةماي طومانى ميتؤدي هةنطاوتنى َ ئةقليى دةخاتة نيَو ثرؤسةى طومانةوة، سيَنسى و بةآلم بة ثيَضةوانةى غةزالى لة كؤتاييدا بة هزرينى َ ئةقليى بة هةقيقةت دةطات ،بةتايبةتى لةسةر َ ئةقليية لة ناخدا (رسكاوةكان) ثرنسيثى تيَطة زطماكييةكان هةقيقةت ئاوةآل دةكات ،هاوكات هاوشيَوةى موعتةزيلةكان هةنطاوتنى جةختى َ ئةقليية نةك سؤفيطةرى ،هةروةها لةسةر بنةماي َ ئةقل دواى ئةوةى بة ياساكانى طومانى ميَتؤدى لة روانطة و بؤضوونةكانى رابردوو ثاك دةكريَتةوة، ثيَوةرى رةهاى زانين و سةرجةم مسؤطةريةكانة، ديَكارت دواى ئةوةى بة روون و ئاشكرايى دةزانآ جةختى هةموو زانست و هةقيقةتيَك ،بةندة بة رامانى لؤذيكيانةى ئةقأل ،بةآلم طرةنتى ئةو هةقيقةتة خواى (هةق)ة ،لةبةر ئةوة َ دةليَت :بةر لةوةى بة جةختى خوا بناسم ،هيض شتيَكم بة تةواوى نةدةزانى ،كةواتة لة الى (ديكارت)يش خوا طرةنتى زانين و جةختية، بةآلم ديَكارت جياوازة لة "موعتةزيلةكان و غةزالى"، لة هؤكارى سةلماندنى خوا ،ضونكة ناسين يان طةيشتن بة خواى هةق ،بؤ بةهيَز كردنى ئيمان و ترس لة دوارؤذ نييةَ ، بةلكو بؤ هةبوونى دووةم ثنتى 82
طةرةنتيية لة دةرةوةى خوددا كة شياوى طومانكردن نةبآ ،دواى سةلماندنى بوونى خواى هةق ،بةبآ بةطةردةخات بؤ َ هةلبةستنى ترس ياساكانى ميَتؤد ِ زانستيَكى بيَكةليَن ،ضونكة طةرةنتى بوونى خوا طرةنتيية بؤ نةترسان و بة َ هةلةدانةضوون. لة اليةكى ديكة طومانى ديَكارت لة نيَو طوماندا تةواو نابآ ،وةك طومانطةراكانَ ، بةلكو طومانةكةى لة ثيَناوى طةيشتن بووة بة هةقيقةت يان بؤ هةنطاوتنى جةختى بووة لة ناجةختيدا ،واتة طومان كرداريَكة لة كردارةكانى ويست ،لة سةرةتاوة رياليزة دةكرآ برياردا نةك بةسةر روانطة و ئيديَكاندا، بةسةر ِ هةروةها طومانى ديَكارت سةرضاوةكةى ويستى َتيبى لة كرداريَكى هةوةس ئاسا مرؤظة ،نةك بري َ يان ئامانجيَكى ئاينيى ،تا بة سوك و ئاسان رياليزة بكرى بةسةر روانطة و ئيديَكانداَ ، بةلكو بريَتية لة َ برياردا، كرداريَكى بةويستى رياليزةكراو بةسةر ِ ضونكة طومانةكةى طومانيَكى ميَتؤديية ،لة كؤتاييدا َ ئةقلة ،هةروها بةرجةستة ئامانجى ئازادكردنى بوونى سةبذيَكتى هزرظانة. َ هةلبةتة لة روانطةى ديَكارت طومانكردن ريَبازيَكى فةلسةفيية بؤ هةنطاوتنى جةختى ،لة ناجةختيدا، لةبةر ئةوة لة هةنطاوى يةكةمدا هةموو ئةو بؤضون و روانطانة رةتدةكاتةوة ،كةمترين طومانيان ليَدةكات، بؤ ئةوةى لة دوايدا بطات بة جةختييةك هةرطيز طومانى ليَنةكرآ ،بةراورد بة مةغزاو رةهةندةكانى طومان لة ميَذوودا ،دةطةين بةو هةقيقةتةى بة تةواى طؤرانيثيَداوة ،ضونكة ئةو لة طومانى ريشةييةوة ِ سةرضاوة دةطرآ تاكو هةموو شتيَك لة نيَو ثرؤسةى طوماندا بثشكنآ. طومانةكةى ديَكارت طومانطةرايى ( )Scepticisme نةبوو ،واتة طومانيَك نةبوو ،لة نيَو طوماندا تةواوببآ، َ بةلكو طومانيَكى ميَتؤدي بوو ،طومان ثنتيَكى ميَتؤديانةى دةرضوون بوو رووة و هةقيقةت ،لة دذى ئةو طومانةش دةبآ طومان بيَطومانى خؤى بضةسثيَنآ و هةقيقةت بةرجةستة بكات يان ساغ بكاتةوة. ديَكارت بؤ ئةوةى مرؤظ لة شيَواوى و ستةم َ ئةقليى و نادادثةروةرى رزطار بكات ،هةروةها مرؤظ لة هةموو ئةو سنور و كؤتوو بةندانة رزطار بكات ،ض دةسةآلتى ئاينى ،ض دةسةآلتى سياسى ضةسثاندبوويان ،بةدواى بيطومانييةك شةيدابوو هةرطيز شياوى طومانكردن نةبآ ،واتة ئامانجى بوو لة طومانةوة بطات بة بيَطومانى ،بؤئةوةى لة
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
طؤران ثيَبدات، هيضةوة جيهانبينى و خودى خؤى ِ سةرةتا ئامانجى ئةوة بوو لة ريَطاى طومانى ميَتؤدى فؤرميَكى سيستةماتيكى لةو دةروونى خؤى بة ِ َ طريمانانةى ثيَش ئيَستا كةلةكة بووبوون بة جةخت و مسؤطةر داينابوون ،هةروةها لةو بؤضونانةى لة رابردوودا ويَناى كردبوون لة "باوان و مامؤستاكانى" فيَريان بووبوو ثاك بكاتةوة . لة رةوتى طومانكردنى بةردةوامدا هةموو "جيهانى ريال ،خودى خؤى ،ئيديَكانى ناخى" دةخاتة ذيَر ثرسيار ،بةآلم بة هيض جةختييةك ناطات ،شياوى برياردةات بة تةواوى خؤى طومان نةبآ ،لةبةر ئةوة ِ داببرآ( ،سيَنسةكان) ماتةرى لة جيهان و جةستةى ِ ى هةستةكانى دةكوذيَنيَتةوة ،بة تةواى خؤى لة هةموو شتيَك ئازاد دةكات ،ئةو طومانة ريشةييةى ديَكارت ئةنجامى نةبوونى هيض جةختييةكة ،هيض َ ببةلطيَنآ ،ئةنجامى ثنتيَكة تيَطةى مرؤظى ئازاد نةبوونى سيستةميَكى سياسيية "ئةرك و مافى" تاكى لةسةر ثرنسيثى َ ئةقلى ئازاد دياريكردبآ ،نةبوونى ناوةنديَك يان ريَبازيَكى ئاينيية "ئةرك و مافى" خؤدةربرين و ويستى َ هةلبذاردنى بة مرؤظ ئازادى ِ بةخشيبآ ،بة رةهايى طونجاوبن لةطةأل تيَطةيشتنى ئةقلييى ئازادى مرؤظ ،ئةو َ َ ئةقلةى خوداى كاميل و بيَدوايةكى بة مرؤظى بةخشيوة. طومانة ريشةييةكةى ديَكارت هةموو كاية جياوةزةكانى ذيان دةطريَتةوة ،بة تايبةتى بؤضون و روانطةى باوكانى كةنيسةكانى ئةو سةردةم، لةبةر ئةوةى لةو سةردةم باوكانى كةنيسة(قةشة و َ دةولةت و ئاينييان مةتران و ثةترياكةكان) دةسةآلتى ئاويَزانى يةكدى كردبوو و بةريَوةياندةبرد ،بؤ هةموو ثرسيَكى "سروشتى ،ئابورى ،سياسى ،كؤمةآليةتى، مؤر َالى" وةآلميَكى ديماطؤجيانةى ضةسثي و ِ نةطؤريان ئامادة كردبوو ،بةردةوام ذيانى ئةم ِ جيهانةيان دةهيضاند ،مرؤظيان رووة و ذيانى دواى مردن ئاراستة دةكرد ،هاوكات "زانايان ،فةيلةسوفان، رؤشنبيران" رةخنةيان ئاراستةى دةسةآلتى كةنيسة دةكرد ،تويَذينةوى ئةمثيرى و ئايدياليستيان لةسةر دياردة و كاية جياوازةكان ئةنجام دةدا ،لة رةوتى تويَذينةوكانياندا جيهابينى كؤن و روانطة و بؤضوونى تيؤلؤذيانةيان تيَكشكاندبوو ،جيهانى ريال و خودى مرؤظ لةذيَر ضاوديَرى خودايانة دةركيَشرابوو ،زةوى سنتةر و ضةقي طةردوون بى نةمابوو ،لةو ماوةيةدا مرؤظ سةرطةردان و َ رووبةرووى ذيان و هيض ضاوديَرييةكى خودايانة ِ
ئازارةكانى ئةم جيهانة دةبووةوة. نويَكاتى ئةوروثى لة نيَو هةموو ئةو شيَواوى و بيَداديةدا ،بة ميَتؤدى طومان جيهانبينى نوآ بة دادةرذيَتة ،زانستى فةلسةفةيةكى ئايدياليستى ِ َ هةلدةبةستآ ،بؤ ئةو ئامانجةى سةرةتا بيَكةليَن طومان لة هةموو شتيَك دةكات ،خودى خؤيشى لةم طومانة ريشةيية بةدوور ناطرآ ،بؤئةوةى لة كؤتاييدا بة ثنتيَك بطات شياوى طومان نةبآ ،لةو ثنتةوة بة ليَهزريني ئايدياليستيانة كايةكانى "زانست و زانين"جةخت و مسؤطةر بكات. دواى ئةوةى بة طومانى ميَتؤدي هةموو كاية دةثشكني ،بةآلم لة سةرتادا بة هيض جياوازةكان َ جةختييةك ناطات ،دانوستان لةطةأل خودى خؤى دةكات و دةثرسآ ،ئةطةر طومان لة هةموو شتيَك بي دوايةكى لة طومان بةردةوام بم؟ هيض بكةم؟ تا َ شتيَك جةخت و مسؤطةر نةبآ؟ بةالى كةم دةبآ شتيَك بؤ طومانكردن هةبآ ،لة هةنطاوى يةكةمدا ئةوةى ثيَطةيشتبوو تةنها شتيَكى طومانكةربوو، بةآلم هيَشتا بة مسؤطةرى نةيدةزانى ئةو شتة ضيية، بة هزرينى بةردةوام دةطات بةو جةختييةى ،خودى خؤيةتى طومان دةكات ،ئةو خودة طومانكةرة يان شتة طومانكةرة جةستةى ماتةرى نييةَ ، بةلكو هزرى ئةثستراكتة ،ئةو هزرةى توانستى "ئةريَيى و نةريَيى، هزرينى بيَدوايةكى ،طومانكردنى" هةية. بةوثيَية بة طومانى ميَتؤدى دةطات بةوةى ئةو شتةى طومان دةكات خودى خؤيةتى ،جةختى و مسؤطةرى بوونى خؤى لة هزرينى ئةثستراكت َ َ دةليَت: هةلدةهيَنجى ،لة طووتة بةناوبانطةكةيدا ((،)Cogito ergo sumمن دةهزريَم ،كةواتة من هةم يان بوونم هةية) ،دواى ئةوةى يةكةم ثنتى جةخت لة ناخى خؤى بةرجةستة دةكات ،بةدواى ثنتيَكى ديكةى جةختدا دةهزرى ،لة دةرةوةى خؤى ،ضونكة دةزانآ بة خودى خؤى سةرضاوةى بوونى خؤى نييةَ ، بةلكو ئةوةى سةرضاوةى بوونى ئةوة(ئةفريَنةرى) ،دةبآ لة هةموو رووييَكةوة كاميل بيَدوايةكى بآ ،بة رامان لة ئيديَى خودا ،دووةم ثنتى جةخت لة دةرةوةى خؤى وةك َ كؤلةطةيك بةرجةستة دةكات ،كة ئةفريَنةرى هةموو "طةردوون و خودى مرؤظيشة". َ بةلطاندنى بوونى خوا لةالى ديَكارت ،سةرضاوةكةى باطراونديَكى ئاينيية ،فاكتةرى َ بةلطاندن ئيماندارى ديَكارت بوو بة ئاينى مسيحى ،بةآلم رةهةندةكانى َ بةلطاندنى بة رةهايى جياوازة بوو لة "موعتةزيلةكان و غةزالى" ،لةبةر ئةوةى ديَكارت ،لةاليةك َ بةلطاندنى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
83
بوونى خودا ئامانجى كؤتايى نةبوو ،لةاليةكى ديكة باوةرى ئاينى بؤ راظةكردنى ئيمان و بةهيَزكردنى ِ نةبووَ ، بةلكو ئامانجى ئةوة بوو سةروةرى و ئازادى َروانيينة َريَتةوة ،لة هةموو ئةو تي ِ بؤ مرؤظ بطي ِ نالؤذيكيانةى تيؤلؤذياكان بؤ بةرذةوةندى مانةوةى خؤيان لة ناوةندة "ئاينييةكان و بةريَوةبردنى َ دةولةتدا" دايان رشتبوو .لة روانطةى ديَكارت خودا فريومان ناداتَ ، بةلكو بة ناسينى خواى (هةق) لة َ هةلةكردن دوور دةكةوينة و ناترسين ،ضونكة خودا َ طةرانةوةمان بؤ َ ئةقل لة ئةقليي بة ئيَمة بةخشيوة ،بة ِ بريارى بريارةكانمان ِ بريارداندا ،بة رةهايى ِ ساتى ِ لؤذيكى دةبن. هةروةها ديَكارت لةسةر ثرنسيث و ياسايانةى َ هةولدةدات لة مةغزايةكى فراواندا طومانى ميَتؤدى، مافى تاك لة ثنتة ضةقبةستوةكةى فةلسةفةى طؤران ثيَبدات ،رووةو فةلسةفةيةكى نويَى كالسيكى ِ َ ئةقلطةرايى ،بة تايبةتى رةخنة لة ميَتؤدى ئةمثيرى دةطرآ و رةتيدةكاتةوة ،بةآلم ئةو ئاراستةيةى ديَكارت لةسةر بنةما ثةروةردييةكان يان سةردةمةكةى نةبراوةتةوة ،ضونكة قوتابخانةكانى ئةو سةردةم ثتر توشى رةشبينيان دةكرد ،هةروةها سةردةمةكةى ئةو بة تةواوى شيَواو بوو ،لةبةر ئةوة بة يةكةم فةيلةسوف دادةنرآ ،سةبارةت بة ئاوةآل كردنى ئاراستةيةكى نوآ ،ئةو ئاراستةية بة تةواوى جياوازة لة زؤربةى "فةيلةسوف و زانايانى" ثيَش خؤى. فاكتةرى سةرةكى طومانى ميَتؤدى ديَكارت رامان بووة لة ئةزموونى ذيانى رابردووى ،ضونكة لة تةمةني زوودا ذمارةيةكى زؤرى لة تيَطةى بيَواتا و ناجةختى بة هةقيقى و راست دانابوون ،بةآلم كاتيَك تيَطةكان لة نيَو ثرؤسةى طوماندا دةثشكنآ، لةطةأل خودى خؤى دةكةويَتة ناكؤكى ،لة سةرةتادا ئةو ملمالنيَية بة شتيَكى ئاسايى وةردةطرآ ،بةآلم لة دواييدا هةبوونى طومان بة زةرووري دةزانآ، تاكو بتوانآ هةموو ئةو "تيَطة و ئايديانة" لة َ بةراستى داناون تةمةنى منداليدا ثيَيانطةيشتووة و ِ بيانثشكنآ ،ئةوانةى بة جةخت بؤى دةرنةكةون لةخؤى دووريان خاتةوة ،تا لة كؤتايى ثرؤسةى طوماندا بتوانآ لةسةر بنةماي لؤذيكى نوآ بة هةقيقةتى رةها بطات ،ئةو هةقيقةتةى نةشياوة طومانى ليَبكرآ ،هةروةها بتوانآ بناغةى زانستيَكى َ َ كؤنترؤلى سروشت بكات و هةلبةستآ، بيَكةليَن بيخاتة خزمةتى مرؤظايةتي. 84
َ هةلبةتة "ض لة روانطةى ديَكارت ،ض لةروانطةى فةيلةسوفانى طريك ،ض لة روانطةى زانايانى ثةيظين و سؤفيةكانى ئيسالم" كة لةسةرةوة بة روونى دانوستانما لةسةر روانطة و تيؤرةكانيان كردووة، طومان فاكتةرى سةرةكى رةهةندةكانى ئازادى و خؤيي بوونى مرؤظة ،هاوكات ديَكارت خويَندنةوةى بؤ ئاراستة و ئامانجةكانى طومان لة سةردةمانى زووى بةرلةخؤى هةبووة ،بؤية لة هةنطاوى يةكةمى برياردةدات هةموو ئةو "تيَطة و ثرؤسةى طوماندا ِ ئايديايانة" رةتبكاتةوة ،كةمترين طومانيان ليَدةكات، بؤ ئةوةى لة كؤتايى ثرؤسةى طوماندا بةو هةقيقةتة بطات ،كة سةبذيَكتى هزرظان و ئازاد لةسةر ثرنسيثى لؤذيَكى نوآ دةتوانآ ثيَي بطات. هاوكات ئامانج لة طومانكردن ض لة ئيَستا ،ض لة روانطةى ديَكارت ،ض لة روانطةى ئةوانةى ثيَش ديَكارت ،ئازادكردنى خودة ،لة "شيَواوى ،بيَدادى سةردةمةكان ،تيؤر نالؤذيكييةكان ،تيَطة بيَواتاكان، نائةقآلنييةكان".وةلى نةكرديية لة سيستةمة َ سةردةميَكى شيَواوى وةك سةردةمةكةى ديَكارتدا لة توانادابآ جةختى لة ناجةختى جيابكريَتةوة ،ئةطةر بة طومانى ميَتؤدى نةبيَت. بةآلم بؤ ئةوةى ميَتؤدى طومان بيَطومانى بسةلميَنآ، مةرجة طومانكردن ريشةيى بآ ،لة هةنطاوى يةكةمدا هةموو توانستةكان و رةهةندةكانى ئةثستمؤلؤذى بكات بة ثرسيار و لة ثرؤسةى طوماندا بيانثشكنآ، تاكو بتوانين هؤكارةكانى َ هةلةكردنمان بة جةختى َ دةليَت :ثيَويستة طومان دياربهيَنين ،ديَكارت َ بكةين ،لةبةر ئةوةى ناتوانين لة ريَطاى هةولة رةمةكيةكانمان بة هيض جةختييةك بطةين ،ئازادى و سةروةريمان بةرجةستة بكات ،بةآلم بة طومانكردن دةتوانين ئازادى و سةروةرى خودمان مسؤطةر بكةين ،هةروةها دةتوانين لة ريَطاى طومانى ئيدي لة ناخدا ميَتؤدي داواكاريةك سةبارةت بة َ رسكاوةكانمان بةرزكةينةوة ،لة كؤتاييدا بيَطومانيان َ ببةلطيَنين. طؤرانيَكى ريشةيى بوو ئامانجى فةلسةفةكةى ِ لة " كلتوور ،نةريت ،جيهانبينى ،ئايدؤلؤذيا"ى سةردةمةكةى ،ئةو ئةنجامةى ثيَي طةيشت ثؤزةتيظ بوو ،رةهةندةكانى ئازادى بةرجةستة كرد ،بة رةهايى مرؤظى لة تيَطةيشتنى ضةرخى نيَظين و بؤضوونى تيؤلؤذيانةى ضةقبةستوو رزطار كردَ . هةلبةتة ئةطةر بمانةوى لة ريَطاى رمانى َ ئةقليى ،بة طومانى ميَتؤدى َ طؤرانيَكى ِريشةيى لة تيَطةيشتن و جيهانبينيمان" ِ
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
بؤ كاية جياوازةكانى سةردةمةكةمان ئةنجام َ َ كؤمةلطايةكى كلتوورى كؤمةلطاكةمان لة بدةين، َ بطؤرين بؤ كؤمةلطايةكى و ئايينى نازانستييةوة ِ مؤراأل، زانستى ئةقآلنى ،مةرجة كايةكانى"سياسةتِ ، ثةروةردة ،هونةر ،"...،بة طومانى ميَتؤدى ديَكارتيانة بثشكنين ،بةآلم ثيَويستة لة هةنطاوى يةكةمدا بة َ ئةقلمان ثاكبكةينةوة، ياساكانى طومانى ميَتؤدى لة هةموو ئةو "بؤضوون و ئايديايانةى" لة تةمةنى َ مندالييةوة تاكو ئيَستا ثيَيانطةيشتووين ،بة راستمان داناون ،بؤئةوةى بة رةهايى خؤمان بين. هةموو ئةو سةروةريانةى ئةورووثاييةكان لة سةردةمى رؤشنطةرى ثيَى طةيشتن ،لة ئةنجامى ياساكانى طومانى ميَتؤدى ديَكارت بوو ،كة ضوار ياسان بة ياساكانى طومانى ميَتؤدى ديَكارت ناسراون ،ياساكان ئةمانةن: -1ياساى روون و ئاشكرايىRegleDe(: )Levidence ياساى روون و ئاشكرايى ،لةسةر ثرنسيثى ئةم ياساية هيض شتيَك وةرناطرين ،ئةطةر بة رةهايى برياردانى خيَرا، جةخت نةبآ ،دووردةكةوينةوة لة ِ هةروةها لة روانطةكانى ثيَشومان ،بة طومانى َ ئةقلمان ثاك دةكةينةوة لة روانطةكانى ميَتؤدى برياريَكى خيَرا نادةين ،هةميشة رابردوومان ،هيض ِ بريارةكانمان دادةضينةوة ،تاكو بة روون و بة ِ ئاشكرايى بؤ َ ئةقلمان دةردةكةوآ ،بؤ ئةوةى هيض َلينةوةَ . ئةطةريَك بؤ طومان نةهيَ هةلبةتة ئةو ياساية بريارداندا ،ثيَويستة بة تةواوى زةرورية لة كاتى ِ َ ئةقلمان ثاكبكةينةوة لة روانطةكانى ثيَشومان ،تاكو برياردان بؤ "دروستى و كاريطةريان نةبآ لة ساتى ِ بريارداندا مةرجى نادروستى" ،سةروةرى ئةقأل لة ِ يةكةمة بؤ هةنطاوتنى هةقيقةتى زانين ،بؤية ثيَويستة ناروونى "تيَطة و ئايدياكان" روون و ئاشكرابن ،هيض ِ و شيَواويةك لة ئارادا نةميَنآ ،تا نةبنة لةمثةر َ هةلهيَنجانى ئةنجامى يان بةربةست لة بةردةم مسؤطةردا ،هةروةها مةرجة "تيَطة و ئايديا" ئاويَتة َ و َ ئةقلمان ئالؤزةكان بة روون و ئاشكرايى بؤ بريارى بريارى دروست تةنها ِ دياربدةن ،ضونكة ِ َ ئةقليَكة ئازاد و سةروةربآ بةسةر خوددا ،ئةو َ بريارة لة ريَطاى رامانى ئةقليى ثيَى طةيشتبين ،نةك ِ لة ريَطاى "سيَنسة َ هةلخةلةتيَنةرةكان يان ئةنديَشة يان دةسةآلتى ديماطؤجيانة". -2ياساى شرؤظةكردن و دابةشكردن: ياساي دووةم بة ياساى شرؤظةكردن و دابةشكردن
ناسراوة ،ثرنسيثى فةلسةفةكةى ديَكارتة ،ضونكة" فةلسةفة ،زانست ،هونةر" بة ليَهزرين و شرؤظةكردن ديَنة بةرهةم ،كةواتة هةموو تويَذينةوةيةك شرؤظةكردن و دابةشكركرنى طةرةكة ،هةروةها شرؤظةكردن ثيَويستى بة توانستى رةخنةطرتن هةية ،ضونكة هةموو شتيَكى ئاويَتة ثيَويستة شرؤظة و دابةش بكرآ ،لة ساتى شرؤظةكردن و بكرى، دابةشكردندا رةخنة ئاراستةى بةشةكانى َ َ ئةقلمان دةياربدات، تا بة روون و ئاشكرايى بؤ َ ئالؤزى و ئاويَتةيى شتةكان هةميشة دةبن بة ريَطر لة هةنطاوتنى جةختيدا ،هةروةها ديَكارت َ دليَت: بريارانةى ئارةزووى هةموو ئةو تيَطانةى يان ئةو ِ تاقيكردنةوةيانم هةية ،بةثيَى توانا دابةشيان دةكةم، بؤ كةرتى بضوك و سادة ،تا بتوانم بة ئاسانى ليَيان تيَبطةم ،هةروةوها شرؤظةيان دةكةم ،بؤ ئةوةى هيض بةشيَكى بة ناديارى نةميَنيَتةوة ،ببن بة مايةى ثرسيار و طومان ،لة كؤتاييدا بة (لؤذيك) ريَساى ئةقأل ضارةسةرى ثؤزةتيظيان دةكةم. -3ياساى ريَكخستن)Ordre ( : لة ياساى دووةمى طومانى ميَتؤديدا شرؤظة و بريارةكان ئامانجة ،تاكو دابةشكردنى كيَشةكان يان ِ بطةين بة كرؤك و ضارةسةرى طونجاوى زانستيانة لة خودى ئةو كيَشانةى بابةتى تويَذينةوةكةمانة، ضونكة ئامانجى سةرةكى ديَكارت وةك لة سةرةوة روونمان كردةوة َ بي كةليَنة هةلبةستنى زانستيَكى َ بةثيَى ثرنسيث و ياساكانى طومانى ميَتؤدى، لةبةر ئةوة ياساى سيَيةم بةتةواوكةرى ياساى دووةم ناسراوة ،بريَتية لة ياساى ريَكخستنةوةى كةرتةكان ،بةو واتايةى هةموو بةشةكان بة ئارامى و شيَنةيى ريَكدةخةينةوة ،هاوكات بؤ ريَكخستنةوةى "تيَطة و ئيديَكان" لة ئاسانترين و سادةترينيان دةستثيَدةكةين ،هةنطاو بة هةنطاو سةردةكةوين تا دةطةين بة َ ئالؤزترينيان ،ئةطةر ثيَويستبوو ريَكخستنى تايبةت ئةنجام دةدةين لة نيَو ئيديَكانماندا ،بة ريَكخستنى جياواز و سيستةماتيكى ريَكياندةخةين ،تا بؤ َ ئةقلمان بة روونتر دياربدةن ،لة دذبيَذى بةدةربن ،لةبةر ئةوةى زؤر كات ئيديَكانمان لة يةك ريَكخستندا ريَكناخريَن ،بةآلم مةرجة هةموو جؤرةكانى ريكخستن ثابةندى ثرنسيثةكانى لؤذيك بيَت. - 4ياساى ئاماركردنRegle des denom( : )Brements entiers ئاماركردن هةنطاوى كؤتايى ياسا بنةمايةكانى
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
85
ميَتؤدى طومانة ،ضونكة فةلسةفةكةى ديَكارت بةثيَآ ضوار ياسا ئاراستة كراوة ،هةر يةك لةم ياسايانة بة شيَوةيةكى زنجيرة ئاسا هةنطاويَك َطابرينى هزري ئاوةآل دةكةن ،هةروةها بؤ ري ِ ثةيوةندى راستةخؤيان بة يةكةوة هةية ،ناتوانين هيض يةكيَكيان ثيَش ئةوةى ديكةيان بخةين ،بة زةروورى ثيَويستيمان بة ياساى ضوارةمة ،كة ديَكارت نيَوى ناوة ئاماركردن ،لةم ديدةوة ديَكارت، لة قؤناغى كؤتاييدا ئاماريَكى تةواو ئةنجام دةدةين، بؤ هةموو ئةو "تيَطة و ئيديَيانةى"بة ياساى سيَيةم ريَكمانخسينةوة ،تاكو جةختى و مسؤطةرى تةوامان هةبآ بة رةهايى ثرؤسةكةمان رياليزة كردووة ،بة تايبةتى ئةو ساتةى بة زنجيرةيةك ديَدوكسيؤن َ هةلدةستم ،ضونكة لة دريَذةى ضاالكيةكةمدا توشى َ هةلةكردن دةبم ،ليَرةدا دةكرآ زةينم هةنطاويَك
بثةريَنآ ،لةبةر ئةوة ثيَويستة بة شيَوةيةكى ِ سيستةماتيكى ضاالكيةكان ئةنجامبدةين ،بؤ نموونة، ثةيوةندى نيَوان (أ ،ب) ،هةمان ثةيوةندى نيَوان (ب، ج) هةروةها هةمان ثةيوةندى نيَوان ( ج ،د) ،بةآلم بة "سوك و ئاسان" ناتوان دةركى ثةيوةندى نيَوان (أ ،د) بكةين ،ئةطةر ضةندجاريَك بة ِرامانى َ ئةقليى بة هةنطاوةكاندا نةضينةوة. َ هةلبةتة ديَكارت بةم ياسايانةى طومانى ميَتؤدى طؤرانيَكى سةبذيَكتى هزرظان ئاوةآل دةكات، ِ طؤرانة ريشةيية ريشةيى مةزن ئةنجام دةدات ،ئةو ِ هةموو ناوةندةكانى "ئاينيى ،كلتوورى ،سياسى، مؤر َالى ،كؤمةآليةتييةكانى "،ئةورووثاى هونةرى، ِ ئةو سةردةم دةطريَتةوة ،ضونكة ئةو ناوةندانة لةو ماوةيةى ناسراوة بة ضةرخى نيَظين ،لة اليةن باوكانى كةنيسة بةريَوةدةبران ،كة فاكتةرى سةرةكى نامؤكردنى مرؤظ بوون ،رةهةندةكانى سةربريبوو ،تيَطةى مرؤظى ئازاد واتايةكى ئازاديان ِ نةبوو ،ذيانى ئةم جيهانة هيضيَنرابوو ،تيؤلؤذياكان برياريان دةداَ ، ئةقليى تاك لةبرى هةموو تاكةكان ِ كؤنتر َ ؤلكرابوو ،هةموو شتيَك سنور و بة تةواوى ِ كؤتايى بؤ دياريكرابوو ،هيض تاكيَك بؤى نةبوو ،لة بريار بدات ثشتى ياسا دانرا و تاثؤكانى كةنيسة ِ يان دانوستان سةبارةت بة ذيانى ئةم جيهانة بكات ،لةبةر ئةوةى بة ياسا حةرام كرابوون ،بةدةر باوةرى كةنيسة هةرتاكيَك رامان و لة سنور و ِ تويَذينةوةى لة دياردةيةك يان لة كاييةكى ذيان بكرداية ،لة ياسا و سنورة دانرا و تاثؤكانى دةسةآلت دةربضووبوواية ،سزاى مةرط و سوتان بوو ،بؤ 86
نموونة( ،طاليلؤ )1642 -1564 .بة رمان و ضاوديَرى كردنى دياردةكان جيهانبينى كؤن َ هةلدةوشيَنيَتةوة، َ برياردةدات زةوى بيَدوايةكى طةردوون دةبةلطيَنآِ ، ضةقى طةردوون نيية ،لةسةر ئةو روانطةيةيى، بريارى مةرطى بةسةردادةرآ، دادطايى دةكرآِ ، بةآلم دواجار لة بةردةم دادطا ثةشيمانى خؤى لة بريارةكانى رادةطةيةنآ و دةبةخشرآ ،هةروةها ِ (جؤردانؤ برؤنؤ )1600 -1548 .يةكيَك بووة لة رؤشنبير و فةيلةسوفة ئازادةكانى خؤرئاوا، هةردوو كةنيسةى "كاتؤليكى و ثرؤتستانتى" دذايةتي جؤردانؤيان دةكرد ،لةسةر ئةو روانطةيةى كة دةيطووت(( :زةوى بةدةورى خؤيى و خؤردا دةخوليَتةوة)) ،لةاليةن كةنيسة دةسطير دةكرآ ،دواى طيرانى دادطا داواى ثةشيمانبوونةوةى ليَدةكات ،تا بيبةخشن ،بةآلم جؤردانؤ لةسةر روانطةكةى سور برياريَكى دادطا دةسوتيَنرآ. بوو ،بؤية بة ِ بةآلم نويَكاتى ئةورووثى بة ثرنسيثى ياساكانى َ ئةقلييةت و طؤرانيَكى مةزن لة طومانى ميَتؤدى، ِ ياسا دانراوة ديماطؤجييةكان دةكات ،رةوتى ذيان بة ئاراستةيةكى ئةقآلنى نوآ ئاراستة دةكات، رةهةندةكانى ئازادى بؤ هةموو تاكيَك ئاوةآل دةكات، َ ئةقليةتى "ئاين و ئةورووثاى خنكاو و شيَواوى كلتوور"ى ديماطؤجيانةى ضةقبةستوو ،رووة و طؤران و نويَبوونة ئاراستة دةكات. ِ وةلى رةهةندةكانى طومان لة ميَذوودا و ياساكانى َ طومانى ميَتؤدى ديَكارت ،فاكتةرى سةرةكى بةرجةستةبوونى سةبذيَكتى هزرظان بوون ،ئةو سةبذيَكتةى لة قؤناغةكانى دواتردا بة رةهةندةكانى طؤران لة هةموو كاية و ناوةندةكان ئازادى ِ بةرجةستة دةكات ،هاوكات بةرجةستةبوونى رةهةندةكانى ئازادى ،كة يةكسان بآ يان شايةستةى َ كؤمةلطا و تيَطة رةهاكانى مرؤظ ئازادبآ ،تةنها لةو سةردةمانة بةرجةستة بووة ،تاكةكانيان هةنطاويان ناوة بة ثرنسيثةكانى طومان خودى خؤيان لة "تاكيَكى (ثاسيظ) ناضاالك ،نامؤبوو بة تيَطةى مرؤظى َ ئةقلييةتى"ئاين و سيستةمى" ئازاد ،خنكيَنراوى طؤران ثيَبدةن بؤ سةبذيَكتيَكى ديماطؤجيانة"، ِ "ئةكتيظ و هزرظان ،نامؤ نةبوو بة تيَطةى مرؤظى ئازاد ،خاوةنى رةهةندةكانى ئازادى َ ئةقليى بن. َ ئةمرؤى خؤمان كؤمةلطاى ئةطةر ديَكارتيانة لة ِ َ َ كؤنترؤلى ئةقلييةتيَكى ديماطؤجيانة بروانيين، ِ ِ َ هةموو كايةكانى كؤمةلطاى كردووة ،رةهةندةكانى ئازادى بة ثالنيَكى سيستةماتيكى خنكيَنراوة،
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
هيض هاوآلتييةك بةرذةوةندى نيية لةم سيستةمة نائةقآلنييةدا ،تةنها طروثيَك لة دةسةآلتداران َ كؤمةلطاى نةبن ،ئةم سيستةمة دةرهاويَشتةى كلتوورى نائةقآلنى و باوك ساالريية ،سيستةمى فؤرميَكى ديموكراسى ماسك كراوة، سياسى بة ِ تاكرةوةيية ،كلتوورى نائةقآلنى و بةآلم كرؤكةكةى ِ َ بريارة سياسية باوك ساالرى بة تةواوى كؤنترؤلى ِ ِ ضارةنووس سازةكانيان كردووة ،هاوآلتيان َ رؤليَك نابينن، بريارة ضارةنووسسازةكان لة ِ فؤرمةكانى ئازادى و مافى هاوآلتى بوون واتايةكيان ِ نيية ،فريودان بووة بة فاكتةرى مانةوةى دةسةآلتى َ كؤنترؤل تاكرةوى ،نائةقآلنييةت هةموو كايةكانى ِ فؤرمى باوك ساالى هةمان بة دةسةآلتدار كردووة، ِ بريار دةدات، لة برى هةموو تاكةكان دةهزرآ و ِ ئةقأل بؤ تاكةكةن بة شتيَكى زيادة دةبينرآ ،ضونكة برياريَك ثرس بة تاكةكان لةاليةك دةسةآلت بؤ هيض ِ بريارةكان لة ثشتى ناكات ،لةاليةكى ديكة سةرجةم ِ َندرى، ثةردة و دوور لة ضاوى هاوآلتيان تي َدةثةري َ ِ رةهةندةكانى ئازادى سنوريان هةية ،زؤرجار ئازادى دةدريَتة دةنطدان ،لة دانوستانى سياسى بريار لةسةر نيَوان حيزبة باآلدةستةكان و حكومةتداِ ، دياريكردنى رةهةند و سنورى ميديا سةربةخؤكان دةدرآ ،ئةطةرضى ئةو ميديا سةربةخؤيانة تاكة َ كةنالى طةياندنى رؤشنبيرى سةردةمن بة تاكةكانى َ كؤمةلطا. َ بطؤرين بؤ بمانةوى ئةو دؤخة هةلبةتة ئةطةر َ ِ
دؤخيَك تيايدا ئازادى تاك باآل بكات ،رةهةندةكانى َ ئازادى َ كؤمةلطا بطريَتةوة، ئةقليى هةموو كايةكانى َ بؤئةوة لة دوارؤذيَكى نزيكدا ،كؤمةلطاكةمان لة َ كؤمةلطايةكى كلتوورى نائةقآلنى باوك ساالريةوة َ كؤمةلطايةكى ئةقآلنى زانستى ،كة بطؤرين بؤ ِ سةرجةم مافةكانى تاك تيايدا بةرجةستة ببآ، ثيَويستة ديَكارت ئاسا ،لة هةنطاوى يةكةمدا بة ياساكانى طومانى ميَتؤدى َ ئةقليى خؤمان لة هةموو ئةو بؤضوون و ئايديايانة ثاك بكةينةوة كة كةمترين طومانيان ليَدةكةين ،بؤئةوةى خودمان ببآ بة سةبذيَكتيَكى هزرظان ،لةدواى ئةوةى خودمان دةبآ بة سةبذيَكت ،ثيَويستة بةطومانى ميَتؤدى هةموو َ كؤمةلطا بثشكنيين ،بؤئةوةى لة كاية جياوازةكانى َ كؤتاييدا سروشت بة ميَتؤدى ئةقليى بخينة خزمةتى َ كؤمةلطاكةماندا... هةموو تاكيَك لة ***
سةرضاوةكان -1أبراهيم مصطفى أبراهيم :الفلسفة الحديثة من ديكارت الى هيوم ،دار الوفاء ،أسكندرية .2000 -2أبراهيم مصطفى أبراهيم :مفهوم العقل فى فكر الفلسفى، دار النهضة العربية ،بيروت .1993 -3زيدان محمود :مناهج البحث الفلسفى ،دار اآلحد المحبرى ،بيروت 1974 -4عبدالرحمن بدوى :موسوعة الفلسفية ،ج ،1المطبعة سليمانزادة ،قم .1427 -5محمود حمدى زقزوق :المنهج الفلسفى بين الغزالى و ديكارت ،دار المعارفا ،لقاهرة .1119 -6كوتنغهام ،جون :العقالنيية ،ت محمود منقذ الهاشمى، مركز االنماء الحضارى ،حلب .1997 -7رستم ،سعد :الفرق والمذاهب اآلسالمية ،األوائل ،ط ،3دمشق .2005 -8صليبا ،جميل :المعجم الفلسفى ،ج ،1سليمانزادة ،قم .1385 -9زيدان ،محمود :نظرية المعرفة عند مفكرى االسالم وفالسفة الغرب المعاصرين ،دار النهضه العربية ،بيروت .1989 -10د .هادى فضل اهلل :السفسطائية بين الوجودية والبراغماتيه ،ط دارالهادى ،بيروت .2008 -11د .مهدى فضل اهلل :فلسفة ديكارت ومنهجة ،ط ،4 دار الطليعة ،بيروت .2006 -12د .كمال يوسف:رينة ديكارت أبو الفلسفة الحديثة، دار مكتبة الحياة ،بيروت 1954 -13لوقا نظمى:أللة أساس المعرفة و االخالق عند ديكارت، الفنيية الحديثة ،قاهرة – .2003 -14رينه ديكارت :تأمالت ميتافيزيقية فى الفلسفة األولى ،ت .د.كمال الحاج ،منشورات عويدات ،ط ،2 بيروت1977 15رينة د َيكارت :مقال عن المنهج ،ت محمود محمد الخضيرى ،المطبعة السلفية ،القاهرة .1930 -16يوسف كرم :تأريخ الفلسفة الحديثة ،دارالقلم ،بيروت- لنبان ب س. -17د .راوية عبدالمنعم عباس :ديكارت والفلسفة العقلية، دار نهضة ،بيروت .1996 -18د .احمد محمود سبحى :فى علم الكالم ،مؤسسة الثقافتة الجامعة ،مسر .1982 -19غزالى :المنقذ من الضالل ،دار الجيل ،بيروت .2003 -20كاوة جةالل :ريَنآ ديَكارت ،ضاث و ثةخشى سةردةم ،سليَمانى .2008 -14يؤستان طاردةر :جيهانى سؤفيا ،و بةهرؤز حةسةن ،دةزطاى ضاث و ثةخشى سةردةم ،سليَمانى- .2005 -15براين ماكى :فةيلةسوفة مةزنةكان ،و محةمةد كريم ،لة بالوكراوةكانى مةكتةبى بيرى هؤشيارى(ى .ن. ك) ،سليَمانى – .2006
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
***
87
ئةنترؤثؤلؤذياى رؤشنــبيريى د .ئيبراهيم ناسر لةبرى ثيَشةكي: هةندى لة زاناياني ميَذوو بةديهيَناني بةثيَي وتةى َ َ دةطةريَتةوة بؤ ( )6 - 4مليار سالي ,ديارة زةوى ِ ئةمةش ميَذوويةكي دورودريَذة ثاش ئةوةش دروستكراوةكانى تر بةدواى يةكدا هاتن .ميَذووي تةمةنى مرؤظايةتيش بةثيَي ليَكؤلينةوةى ئاماذةى دةطةريَتةوة بؤ ( - 10 هةندى ليَكؤلينةوةرةوان َ ِ َ )13مليؤن سال ,قسةيةكيش هةية كة طواية تةمةنى ئادةميزاد ( )1مليؤن َ سالة ،طرنط نييةو مةبةستمان نية ئةو ذمارانة يةكاليي بكةينةوة. ئةطةر بيَينة سةر زانست ديارة ئةويش ميَذووي خؤى هةية هةموو زانستيَكيش سةر طوزةشتةي تايبةتى خؤى هةية .بؤ دؤزينةوةو دروستبووني ئةنترؤثؤلؤذياش ديارة زانستيَكة ليَكؤلينةوة لةسةر ضري بكةينةوةو مرؤظ دةكات بةطشتى ,دةتوانين ِ ثؤليَني بكةين بؤ دووبةش :ئةوانيش اليةني بايةلؤجي و اليةني دةروونيية .زاناي بةريتاني ( هادن ) ثيَي واية ميَذووي بةكارهيَناني زاراوةى ئةنترؤثؤلؤذيا دةطةريَتةوة بؤ هةردوو شارستانييةتي ئيغريقي و ِ يؤناني. واتاي ئةنترؤثؤلؤذيا ئةنترؤثؤلؤذيا وشةيةكي ئينطليزيية و داتاشراوة, لة بنةمادا وشةيةكي يؤنانيية لةدووبةش ثيَكهاتووة: يةكةميان (ئةنترؤيوس) واتة مرؤظ( ,لؤطؤس) يش واتة زانست. لةرووى زمانةوانييةوة ئةنترؤثؤلؤذيا بةو زانستة دةوتريت كة ليَكؤينةوة لةدةرووني مرؤظ دةكات. لةرووى زاراوةييشةوة ليَكؤلينةوةية لةسةر اليةني بايةلؤجي و دةرووني مرؤظ دةكات. َ زانستيَكة ئةنترؤثؤلؤذيا بليَين دةتوانين نوى دةكات. بةدوداضوون لة سةر مرؤظي كؤن و َ ميَذووي زاراوةكة دةطةريَتةوة بؤ ( )1501 ميَذووي ئةنترؤثؤلؤذيا ِ 88
َ سال بةرلةئيَستا ئةويش لةكتيَبيَكي (هؤندات) دا بةناوى تايبةتمةندييةكانى جةستةى ئادةميزاد لةروانطةى بايةلؤجييةوة ئاماذةى ثيَداوة. َ لةسالي ( )1533لةكتيَبى (كابال) دا بةناوى هةروةها تايبةتمةندييةكانى كةسايةتي تاك باسكراوة. َ بةآلم بؤ يةكةمجار بة زمانى ئينطليزي لةسالي ( )1655زاينيدا لة كتيَبيكدا كة نوسةرةكةى نةناسراوة بةناوى (ئةنترؤثؤلؤذيا)وة بةكارهيَنراوة بابةتةكةشي تةنها لةسةر سروشتى ئادةميزاد دواوة تا ئةوةبوو ثةرةى سةندو ناوةكةى بآلوبوويةوة بؤ سةدةى ()19ى زايني. ثةيوةندي ئةنترؤثؤلؤذيا بة زانستةكانى ترةوة زانايان جياوازى يان هةية لة راو وبؤضوونياندا سةبارةت بة ثةيوةندي ئةنترؤثؤلؤذيا بة باقي زانستةكانى ترةوة .لةم نيَوةندةدا ثؤليَنيان كردوة بةسةرسي زانستةوة ,هةنديَكيان ثيَيان واية َ سؤسيؤلؤذياية ئةويش ئةنترؤثؤلؤذيا لةثؤلي بريتية لة :دةروون ،كؤمةاليةتى ،ئابورى ،سياسي، ميَذوو .بةشيَكي تر وادةزانن لةنيَو زانستى ثراكتيكي داية ئةوانيش بريتين لة :بيركارى ,ثز يشكي ،فةلةك، بةشي سيَيةم ئةنترؤثؤلؤذيا ثةروةردةم ,ئةندازيارى، َ لةنيَو زانستة مرؤظايةتيةكاندا دةبينينةوة ئةوانيش : فةلسةفة ،زمانة ،هونةر ,ئاين.بةآلم نزيكترينيان و راى زؤرينة سؤسيؤلؤذياية. مةبةستي ئةنترؤثؤلؤذيا لي َ َكؤلينةوةيةكي مرؤيي ية بة ئاراستةيةكي رؤشنبيريى ،زانستيَكة خويَندنةوة دةكات بؤ مرؤظ لةسةر طةشةو َ هةلسوكةوت و ذيان و كارو ضاالكي و قؤناغةكانى ذياني بةدريَذايي ميَذوو .دواين مةبةست و بنةرةتي ئةنترؤثؤلؤذيا دؤزينةوةى ئةو َراي سنورانةية كة مرؤظ لةسةر يان رادةمي َ َني وي ِ َ هةولةكانيى ,هاوكات مةعريفةية بةقؤناغةكانى ذياني كؤمةاليةتي ئادةميزاد ,ديسان َ ثالة ثةستؤو طرفت
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
دةبةخشي بة ئادةميزاد. الدةبات و ذيانيَكي ئاسايي َ ليَكؤلينةوة لة ئةنترؤثؤلؤذيا بؤضى؟ .1باسي اليةنةكانى ذياني ئادةميزاد دةكات لة شارستانيةتةكان دا بةدروستى ,هةروةها تؤمارى َ هةموو َ مامةلةيةكي مرؤيي دةكات هةلس و كةوت و لةذياندا. .2زانستة مرؤيي يةكان دابةش دةكات ثاش طةيشتن و دؤزينةوةو طةشةسةندني لةاليةن َ كشتوكال كارو، مرؤظةوة وةكو :مرؤظي سةرةتايي، سةردةمى ثيشةسازي ،مؤديرن خواز. طؤرانكاريانةى .3سةرضاوةو هؤكارةكانى ئةو ِ كةلةبارةى مرؤظةوة دةدويَن و كارو ضاالكيةكانى بةووردي ديارى دةكات. بةشةكانى ئةنترؤثؤلؤذيا ( راليف بةدةنجةتون ) ئةنترؤثؤلؤذياى كردووة بةدوو بةشى سةرةكييةوة: يةكةميان :ئةنترؤثؤلؤذياي ئةنداميية يان سروشتى و جةستةيي ،ئةويش زانستيَكة باس لة شيَوةو و ثيَكهاتةو تايبةتمةندي مرؤظ دةكات ,وةكو بةرزى باآل ،قةبارةى ئيَسك و هتد.. لي دةبيَتةوة: ئةم بةشةش دوو لقى َ أ .لة رةطةزي مرؤظ دةكؤليَتةوة لةسةر َ هةلدانييةوةو قؤناغةكانى ذياني تاكؤتايي تةمةنى. ب .جةستةى مرؤظ شرؤظة دةكات و قسة لةسةر تايبةتمةندييةى كانى ئةندامانى جةستة دةكات. دووةميان :ئةنترؤثؤلؤذياى رؤشنبيريي. َ هةلسوكةوت و رةفتارو كارة قسة لةسةر مةزنةكانى دةكات. لي دةبيَتةوة: سى لقي َ ئةويش َ .1زانستى زمانةوانى. .2زانستى دياردةكانى ثيَش ميَذوو. .3زانستى بةراوردكاريي كلتورى. طةشةكردنى ئةنترؤثؤلؤذياي رؤشنبيريى لة َ طةل ئةوةى ميَذووى دةركةوتني ئةنترؤثؤلؤذيا تةمةني دريَذةو قسةى لةسةر مرؤظ كردووة ياخود ثةيوةندي بة ناسيني مرؤظةوة هةبووة, بةآلم ئةنترؤثؤلؤذياي رؤشنبيريى تاسةدةى ()19ى زاينيش بةشيَوةيةكي زانستى روون دةرنةكةوتبوو. َ لةطةل زانستى هةندى لة زانايان هةرضةندة َ َ سؤسيؤلؤذيادا تيَكةليان كردةوة ,بةآلم لةراستيدا ليَك جيان و هةريةكةيان بةئاراستةيةك ليَكؤلينةوة لةسةر بةلكو دةتوانين َ مرؤظ دةكات َ بليَين ئةنترؤثؤلؤذياى سيؤسيؤلؤذي لقيَكة لة ئةنترؤثؤلؤذياى رؤشنبيرى.
َ دايةثال و يةكةم كةسيَك كة وشةى رؤشنبيرى ليَكدانةوةى كرد بؤ ئةنترؤثؤلؤذياى رؤشنبيرى َ سالي زاناى بةناوبانطي بةريتاني ( تايلور )بوو ()1871ز. قوتابخانة رؤشنبيرييةكان .1تيؤرى ذينطةيي. .2تيؤري ياساي بةرواردكارى. .3تيؤرى طةشةكردن. .4تيؤري بآلوبوونةوة. ريَبازةكانى ئةنترؤثؤلؤذياى رؤشنبيريي َ هةولي دا ويَنةيةكى طشتى بدات قؤناغي يةكةم بةطةشةسةندنى اليةني رؤشنبيرى لةرابوردودا َ كؤمةلطةى مرؤيي ئةويش لةسةر طةشةى رؤيشتووة. قوتابخانةى دووةم ( )1915-1900زانيى بووة, َ هةولي ليَكؤلينةوة بووة لة جةخت و ثيَداطرى و َ كؤمةلطة بضوكة سنوردارةكان. قؤناغي سيَيةم ( 1930-1915زاينى ,هةموو باسة زؤرةكانى ثةيوةست بةم زانستةى ليَك جياكردةوةو لةسةريان رؤيشت. قؤناغي ضوارةم ( 1940-1930زاينى ,قؤناغي بآلوبوونةوةبوو. قؤناغي ثيَنجةميش ( -1940تائيَستا قؤناغي هاوضةرخ بوو لةسةر هؤز و لةسةر هةموو بةشةكان دواوةو مافي هةموو بوارةكان دراوةو ليَك جياكراونةتةوةو ناسيَنراون. بةشةكاني ئةنترؤثؤلؤذياي رؤشنبيري .1زمانةواني ,زانستيَك بوة لةسةر ثيَكهاتةي زمانةجياوازةكاني مرؤظايةتي دواوة بةدريَذايي ميَذوو . .2زانستى ئاسةوار يان ثاشماوة ,ئةويش لةسةر كلتوورى ثيَشينانيان دواوة. .3زانستى بةرواردكارى رؤشنبيريى ,لةسةر َ عاقل دواوة تايبةت بووة بةباسكردن لةسةر مرؤظي َ عاقل. ثيَكهاتةو بنةماى سةرةكي و طةشةى مرؤظي سةرضاوة: االنثروبولوجيا الثقافية (علم االنسان الثقافي) ،الجامعة االردنية. الطبعة الثانية 1985 ،م. و.لة عةرةبيةوة :حسةين سةيد ئةدهةم
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
*** 89
طفتوطؤي رامين جهانبطلو لة َ طةل ريضارد رؤرتي
جيهانی بوون تةنها ئوميدي مرؤظايةتيية
ئاماذة ريچارد رؤرتي ،فةيلةسؤفي هاوضةرخي نيوثراكماتيزمي ئةمريكايية .ئةطةرضي ئةو زياتر ثةروةردةى لةمروةوة بوارى فةلسةفةى تةحليلية ،بةآلم هاوكات مةيلى بةالى فةلسةفة بة مانا كيشوةريةكةيدا هةبووة. ِ رؤرتي لة َ ثال لةبةرضاوطرتني فةيلةسؤفانيَكى وةك ثيرس ،جؤن ديويي ،كواين و ..ضاويَكيشى الي فةيلةسوفة ئؤرؤثيةكاني وةك هايدطةر و شاطردةكاني بووة .هةربؤية هةنديَك ئةويان بة فةيلةسوفي ثؤست مؤديَرن َ زانيوة و لة َ قةبول نيية .طرنطترين كتيَبي رؤرتي ثي طةل دريدادا بةراوردي دةكةن .بؤخؤى ئةو ريزبةنديةى َ َ ناوي «فةلسةفةو ئاويَنةى سروشت»ة .ريضارد رؤرتي لة 8حوزةيراني سالى 2007كؤضي دوايي كرد. 90
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
زؤر طرنطة و لة كارة فةلسةفيةكانمدا زؤر َ كةلكم لي بينيوة. َ ر.ج :.فةلسةفةكةى ئ َيوة لة ذ َير كاريطةرى «جؤن ديويي»شداية .كةى ئاشنايةتيتان لة َ طةل بةرهةمةكاني ئةودا ثةيدا كرد؟ ريچارد رؤرتي :ئةو كاتةى خويَنكار بووم هاوريَيةكم بةرهةمةكاني «ديويي»م خويَندةوة. ِ هةبوو بة ناوي «سيدني هوك» و بؤضونةكاني دذة ستاليني بوون و خويَندكارى ديويي بوو .لة ريَطةى «سيندي هوك»ةوة ئاشنايةتيم لة َ طةل ئةنديَشةكاني ديوييدا ثةيدا كرد ،بةآلم زؤر ثةسةند نةبوو بةالوة. ئةو مةسةلةية بةهةمان شيَوة مايةوة تا ئةو كاتةى لة تةمةني سي َ ساليدا تيَطةيشتم كة ئةنديَشةكاني ديويي تا ض رادةيةك طرنطة. ر.ج : .بة بؤضوني ئ َيوة ئايا ديويي لة ئةند َيشةكاني ئةمرؤى ئةمريكادا ث َيطةى هةية؟ ِ ريچارد رؤرتي :ثيَم واية ديويي ،وةك ماركس َ هيطلى ثةسةند كرد. تيؤريية ميَذووطةرايةكةى بةآلم بة ثيَضةوانةى ماركس كة خاوةني ئةنديَشةى َ شؤرش بوو ،ئةو ريفؤرمخوازيَكي طةرانةوةو ِ هةل ِ ئةمرؤكة سوسيال ديموكراتة ،ثيَم واية ديويي ِ َ َريَت. رؤليَكي بةرضاو لة ئؤروثاى رؤذهةآلتدا دةطي ِ لةوي ئةنديَشةكاني ماركس تارادةيةك ضونكة َ خواستى لةسةرة ،بةآلم بة جةختكردنة سةر بؤضوني سوسيال ديموكراسي. ر.ج :ئ َيوة لةسةرةتاى ساَلى 1952تاوةكو 1956لة ييل، نامةى دكتؤراكةتان سةبارةت بة «ضةمكي قابليةت» نووسي ،بةآلم ئ َيستا ر َيتان كةوتوةتة بةشى ئةدةبياتي ثراكتيكي لة زانكؤى ئستنفؤرد ،ئايا ئةوة بةو مانايةية كة بةالى تؤوة ئةدةبيات لة فةلسةفة طرنطترة؟ ريچارد رؤرتي :نةخيَر .لة راستيدا زؤربةى ديثارتمانة فةلسةفيةكاني ئةمريكا دةست دةدةنة فةلسةفةى تةحليلي و كةمتر روو لة بةرهةمةكاني َ هيطل يان هايدطةر دةكةن ،بؤية ئةطةر بتةويَت ئةوانة َ بليَتةوة ،ئاسانتر ئةوةية ئةوكارة لة دةرةوةى ديثارتمانة فةلسةفةيةكاندا ئةنجام بدةيت. ر.ج :لة شو َين َيكدا خو َيندومةتةوة كة تؤ وتوتة ثةشيمانيت لةوةى نةبويتة م َيذوونوس! ريچارد رؤرتي :نةك ثةشيمان .بةآلم بير لةوة دةكةمةوة كة فةلسةفةى ميَذووطةرايي ثاش َ هيطل ،زؤر لة ميَذووي ئةنديَشة نزيك بوةتةوة .بة
ر.ج : .ثرؤفيسؤر رؤرتي ،ئ َيوة لة 4ئؤكتؤبةرى ساَلى 1931 لة نيويؤرك و لة بنةماَلةيةكي دذة ستاليني لة دايك بون. ئايا ذينطةى ضةثطةرايي خ َيزانةكةتان كاريطةرى هةبوو لةوةى تؤ فةلسةفة بخو َينيت؟ ريچارد رؤرتي :لة راستيدا نةخيَر .هؤى ئةوةى من رومكردة فةلسةفة بةهؤى ئةو مامؤستايانةمةوة بوو كة لة زانكؤ دةرسيان ثيَدةوتمةوة .من َ سالى 1946لة زانكؤى شيكاطؤ وةرطيرام .لةو سةردةمةدا فةلسةفة بةشيَكي طرنط بوو ،بة كردةوةش لة هةموو زةمينةكاندا دةخويَندرا .ئةو سةردةمة فةلسةفة بةرادةيك طرنط بوو دةوترا طةر كةسيَك فةلسةفة ِ كةموكورى هةية .من ثلةى حةتمةن َت، ي َن ي نةخو ِ ماستةرم لة فةلسةفةدا لة زانكؤى شيكاطؤ وةرطرت و بؤ وةرطرتني دكتؤراش ضوم بؤ زانكؤى «ييل». ر.ج :ث َيم واية لة ج َيطةيةكدا خو َيندومةتةوة لة زانكؤى شيكاطؤ ئوستادةكةتان رودوَلف كارناث بووة .ئايا كارناث ئةو كةسة بوو كة ئ َيوةى بؤ خو َيندن لة بوارى فةلسةفة و مةعريفةت ناسي ئاراستة كرد؟ َ رؤلى ريچارد رؤرتي :لة راستيدا كارناث سةرةكي و كاريطةر لةوةى من ئاشنايةتي لة َ طةل فةلسةفةى تةحليليدا ثةيدا بكةم هةبوو .لةو كاتةدا (لة كؤتاييةكاني 1940و سةرةتاى َ سالةكاني ،)1960لة نوي (لة فةلسةفةى تةحليليدا) ئةمريكا بزوتنةوةيةكي َ دروست ببوو ،كارناث تةنها كةسيَك بوو لة شيكاطؤ ئةو وانةيةى دةوتةوة .خويَندكارةكاني هةمويان لة كةسة ديارةكاني ئةو بزوتنةوةيةدا بوون و دواتر لة ثيَطةى لة فةلسةفةى ئةمريكادا بةهيَز بوو. ر.ج : .بةبؤضوني تؤ كارناث لة ئةمريكاشدا هةمان ديدطاكاني قوتابخانةى ظيةناى هةبوو؟ ريچارد رؤرتيَ : بةل َي .ئةو لة بةرلين ئةندامي طروثيَك بوو لة بيرمةندان كة لة اليةن ئةنداماني باوةر بوون .ئةو قوتابخانةى ظيةناوة جيَطةى ِ ئةنداميَكي ديارى ئةو طروثة بوو .لة نيَو ثةنابةراني َ ئةلمانيادا نةوةيةك هةبوو وةك كارناث كة دواتر طؤرةثاني فةلسةفةى ئةمريكادا بوون وردة وردة لة ِ َ كؤمةليَك كةسي ديار و بةرجةستة. بة ر.ج : .ئايا ئ َيوة لة ذ َير كاريطةرى كارناث دةستان كرد بة ل َيكؤَلينةوة لة ويتگنشتاين؟ ريچارد رؤرتي :لةسةر ثيَشنيارى كارناث كتيَبي «تراكتاتوس»م خويَندةوة .بةآلم لةو كاتةدا ليَي َ ساليَك كتيَبي «رامانة تيَنةطةيشتم و دواى ضةند فةلسةفيةكان»ى ئةوم خويَندةوةو ثيَم واية كتيَبيَكى شيَوةيةك دةست نيشانكردني جياوازيةكانيان رؤذ ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
91
لة دواى رؤذ سةختر دةبيَت .من ثيَم واية ليَرةدا كةسيَكي وةك بلومبرط دةيةويَت راستةوخؤ خؤى بة ميَذوونوس و فةيلةسؤف لة َ قةلةم بدات. ر.ج :ئايا حةزت لةوة هةبوو وةك «ئايزايا برلين» م َيذووي ئةند َيشةت بخو َيندباية؟ ريچارد رؤرتيَ : بةل َي .ثيَم واية «ئايزايا برلين» شتيَكى باشى َ هةلبذارد .ئةو خؤى لة كؤتوبةندي فةلسةفةى تةحليلي رزطار كرد كة لة دةيةكاني 1930و 1940لة ئؤكسفؤرت زؤر باآلدةست بوو، بؤ ئةنجامداني كارى سةرنج راكيَشتر ،طرنطي بة بوارى ميَذووي ئةنديَشةدا. ر.ج :ض هؤكار َيك واى كرد ئ َيوة سةرنجتان بؤ الى ثراكماتيزم يض َيت؟ يچارد رؤرتي :بة بؤضوني من ثراكماتيزم يةكيَكة لةو نمونانةى كة دذي فةلسةفةى ئةفالتؤني و ديكارتيية .ويليام جيمز و نيتضة ،هةردوكيان لة دةوروبةرى كؤتايي سةدةى نؤزدةيةم دذي ثيَش فةرزةكاني فةلسةفةى ئةكاديمك و كانت وةستانةوة. سونةتي ثراكماتيزم لة ئةمريكا لة قؤناغي يةكةمداية زؤر قةرزارى نيتضة و ثاشان ويتگنشتاين و هايدطةرة لة قؤناغي دووةمداَ . خالى هاوبةشيان بريتية لةوةى ئةوانيش ئةو فةيلةسؤفانةى باسمان كردن ثةسةند ناكةن .ئةوان ئةفالتؤن و ديكارتيان َ قةبول نةبوو. ثي َ ر.ج : .ئايا ث َيتان واية ثراكماتيزم دياردةيةكي ئةنطلؤ- ئةمريكايية؟ وةك دةزانيت ،ثراكماتيزم لةاليةن فةيلةسؤفة ئةَلماني و فةرةنسيةكانةوة زؤر طرنطي ث َينةدرا. ريچارد رؤرتي :هيض كاتيَك ثراكماتيزم لة ئؤروثادا ثةسةند نةبووة .بةراى من ئةوة مايةى خةمة ،بةآلم لة وآلتة ئينطليزي زمانةكانيشدا زؤر تةشةنةى نةسةندوة .ئةم قوتابخانةية لة بريتانياش َ ئةلمانياو ثشتطوي خراوة ،لة بة تةواوةتي َ فةرةنساش بة هةمان شيَوة .لة ئةمريكا ،ثاش جةنطي دوهةمي جيهاني بة تةواوةتي والنراوة و فةلسةفةى تةحليلي جيَطةى طرتةوة .بةم شيَوةية، ناكريَت ثراكماتيزم بة بزوتنةوةيةك لة َ قةلةم بدةين، َ بةلكو ناويَكة بؤ ديدطايةكي دياريكراوي فةلسةفي كة دةكريَت لة نوسينةكاني جون ديويي و ويليام جيمزدا بياندؤزينةوة ،بةآلم ئةم ديدطايانة دةكريَت الى هايدطةر و كةساني ديكةشدا بدؤزريَتةوة. ئةمرؤدا لة زانكؤكاني ئةمريكا جؤن ر.ج : .ئايا لةِ ديويي و ويليام جيمز دةخويَندريَت؟ 92
ريچارد رؤرتي :زؤرنا ،جاربةجار. ر.ج : .ئايا ئ َيوة خؤتان بة فةيلةسؤف َيكى ثؤست مؤد َيرن دةزانن؟ ريچارد رؤرتي :نةخيَر من هةتا ئيَستاش نازانم واذةى ثؤست كؤديَرن ماناى ضيية .هةموان من بة ثؤست مؤديَرن دةزانن ،بةآلم لة راستيدا من لةو زاراوةية تيَناطةم. ر.ج : .ئةوة شت َيكى سةرنج راك َيشة .ئ َيوة خؤتان بة ثؤست مؤد َيرن نازانن بةآلم لة نوسينةكانتاندا ثشتيواني لة «فرانسوا ليوتار» دةكةن كة ث َيى واية ط َي ِرانةوة فةلسةفية در َيذةكان كؤتاييان ثيهاتووةو ط َي ِرانةوةى كورت ج َيطةى طرتونةتةوة. ريچارد رؤرتي :ئيَوة راست دةكةن .من ثشتيوانيم لةو ديدطايةى ليوتار كردوة ،بةآلم ثيَم واية َ هةلةم كردوة .ثيَم واية ئةو ئيدعاية شتيَكى راست نةبووة .لة َرانةوةيةكي ديدي منةوة ،رؤضون و ئةنديَشة لة «طي ِ طةورة»ترةوةية و جطة لةوة كتيَبة ناوبانطةكةى َرانةوةيةكي «دؤخي ثؤست مؤديَرن» بؤ خؤى طي ِ َرانةوةى دريَذة .بؤية من ثيَم واية هةميشة طي ِ دريَذمان دةبيَت .ئيَمة ناتوانين ليَيان جيا بينةوة. ر.ج : .كةواتة ئيَوة وةك هةنديَكي ديكةيان جياوازي دانانيَن لة نيَوان مؤديَرنةو ثؤست مؤديَرنة؟ ريچارد رؤرتي :من تيَناطةم هةنديَك كةس ضؤن ئةو جياوازية دادةنيَن .ئةوان بةشيَوةيةك قسة دةكةن وةك َ بليَت دةتوانريَت ئةو جياوازية لة ضيرؤك و هونةرو فةلسةفةو سياسةتدا دابنريَت .من لة ضيرؤكي ئةو جياوازيانةى كة ثؤست مؤديَرنةكان لة هةموو زةمينةكاندا دايدةنيَن ،تيَناطةم. ر.ج : .ئايا ثؤست مؤديرنة لة هونةر و ميعماريدا بؤ ئ َيوة هيض مانايةكي هةية؟ َ ريچارد رؤرتي :لة ميعماريدا بةل َي .ئيَوة دةتوانن فيَربن ضؤن ئةو ئاثارتمانةى كة بة ستايلي ثؤست مؤديَرن دروست كراون جيابكةنةوة .لة ميعماريدا دةكريَت ئةو زاراوة بةكاربهيَنريَت .بةآلم لة راستيدا من ناتوانم ضيرؤكيَكي ثؤست مؤديَرنة جيا بكةمةوة و تيَناطةم من دةبيَت ضؤن ضؤني ديدطايةكي خةلكي ثيَم َ فةلسةفيم هةبيَت كة َ بليَن فةيلةسؤفيَكي ثؤست مؤديَرن .ئةم ديدطاي فةلسةفيانةى من لة َ سالى 1900يش هةبووة .ئةطةر كؤنةبيَت كةواتة زاراوةى ثؤست مؤديَرنة زاراوةيةكي نادروستة. ر.ج : .ئةطةر ئ َيوة بتانةو َيت ناو َيك لة خؤتان بن َين؛ ض ناو َيك لة خؤتان دةن َين؟
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
ريچارد رؤرتي :بة خؤم َ دةليَم ثراكماتيزم. ر.ج :ث َيم واية ئ َيوة لة ريزي ئةو فةيلةسؤفانةن طةر بزانن فةلسةفة كؤتايي ث َيهاتووة ،زؤر طرفت نيية بةالتانةوة .مةبةستم ئةوةية بَل َيم ئ َيوة لة ريزي ئةو دةستة بيرمةندانةدان كة ترسيان لةو ئيدعايةى نيتضة نيية سةبارةت بة لةناوضوني حةقيقةت. ريچارد رؤرتي :ئةو شتةى كة نيتضةى وا ليَدةكرد نارازي بيَت ،ئةو ئةنديَشةيةية كة واقعيةت طةوهةرو ِ ماهيةتي دةروني و زاتي هةية و حةقيقةتيش تةجةليةكي ديارى ئةو ماهيةتةية .تا ئةو كاتةى َروانينةى فةلسةفة هةبيَت بة بؤضوني من ئةم تي ِ َ قةبولة .ضونكة فةلسةفة نيتضة ئةنديَشةيةكي قابيلي بؤ كؤكردنةوةى بةشة جياوازةكاني كلتور تيَدةكؤشيَت و تا ئةو كاتةى ئيَمة ناكؤكي كلتوريمان هةبيَتَ ، نوي خةلك ثيَويستيان بةوة هةية كؤن و َ ثيَكةوة بطونجيَنن .مةبةستم ئةوةية دةبيَت لة ثالَ شيَوة نويَيةكاندا شيَوةى نويَى وتنمان هةبيَت. بؤية هةميشة فةلسةفة دةميَنيَت ،تةنانةت ئةطةر هاورا بين لة َ طةل دروشمةكةى نيتضة هةموشمان ِ سةبارةت بة فةوتاني حةقيقةت. ر.ج : .بةآلم من ث َيم واية كة «حيكمةتي نةمر»«جاويدان خرد» ضيتر بة ضةمك َيكى موعتةبةر و جيهاني دانانر َيت. ريچارد رؤرتيَ : َ هيطل هاوشيَوةى بةل َي من ثيَم واية ئةنديَشةكاني طريكةكان راستى دةوت كة ئيَمة باس لة يةك شت ناكةين و يان يةك مةسةلة ضارةسةر ناكةين .بةآلم دةكريَت َ بليَين ئيَمة لة دونيايةكي جياواز لةو دونيايةى ئةواندا دةذين و نةوةكاني ئيَمةش لة دونيايةكي زؤر جياوازتر لةمةى ئيَمة دةذين .من َ هيطل راستى كرد كاتيَك وتي «فةلسةفة ثيَم واية سةردةمي خؤيةتي و لة ئةنديَشةدا تةجةلي دةكات». بؤية هةر قؤناغةو كلتورى خؤى هةية و ناكريَت بة نةمري بميَنيَتةوة. ر.ج : .بة بؤضوني ئ َيوة بة ض ش َيوةيةك طفتوطؤيةكي فةلسةفي لة ن َيوان رؤذهةآلت و رؤذئاوا دروست دةب َيت؟ ئايا ئ َيوة سةبارةت بة فةلسةفةى رؤذهةآلت هيض شارةزايةكتان دةروانيتة فةلسةفةى رؤذهةآلت؟ هةية؟ ضؤن ِ ريچارد رؤرتي :لة راستيدا سةبارةت بة فةلسةفةى رؤذهةآلت زؤر كةم شارةزايم هةية .هةست دةكةم َ لؤكالى و فةلسةفةى رؤذئاوايي فةلسةفةيةكي زؤر سنوردار بووة و لة ئةنجامي ملمالنيَى نيَوان زانستى نوي و فيزياو نةريتة مةزهةبيةكانةوة دةركةوتوة. َ
َثةر ئةطةر ئيَوة لة وآلتيَكدا بن كة بةو ملمالنيَيانةدا تي ِ َثةرى كردبيَت ،لة نةبوبيَت يان بة تازةيي ثيَدا تي ِ َ حالةتيَكي وادا ئةوةى لة وآلتةكةى ئيَوةدا بة ناوي فةلسةفةوة روودةدات لة َ طةل ئةوةى لة رؤذئاوادا روويداوة زؤر لة يةكتر جياوازن. ر.ج : .ئةوةى لةم سةد ساَلةى دوايدا رويداوة ئةوةية فةيلةسؤفةكاني رؤذهةآلت ئةند َيشة مؤد َيرنةكاني لي نزيك رؤذئاوايان خو َيندوةتةوة و هةوَلدةدةن خؤياني َ بكةنةوةو دةركي بكةن .بةآلم فةيلةسؤفة رؤذئاواييةكان كةمتر ئاطادارى طوتارة فةلسةفيةكاني رؤذهةآلتن و طو َييان ث َينةداوة. ريچارد رؤرتي :من ثيَم واية فةيلةسؤفةكاني رؤذهةآلت بةشى زؤرى كارةكةيان بؤ بةرقةراري طفتوطؤى رؤذهةآلت و رؤذئاوا ئةنجامداوة .ضونكة ئةوانة كةسانيَكن ميَذووي فكري رؤذئاوايان خويَندوةتةوة و فيَري بوون .بةآلم كيَشةيةكي زؤر طةورةية بؤ فةيلةسؤفةكاني رؤذئاوا تاوةكو لةبارةى ميَذووي ئةنديَشةى ضين و هيندوستان و يان ئيَران بخويَنةوةو فيَرى بن. ر.ج : .بؤ؟ لةبةر ئةوةى ئةوانة خؤيان بة تةوةر دةزانن و ثةروةردةى ئؤروثان؟ ريچارد رؤرتيَ : بةل َي .ئةوان خود تةوةرن .هةروةها رؤذئاواييةكان هةميشة لة ثيَداضونةوة بة قؤناغيَكي فكريدا ثةشيَو دةبن .بؤية ،بةناضارى ئةوان ثيَيان واية ئؤروثا لة سةدةكاني 1700و 1800هةموو َ بةدلنياييةوة ئةوة َثةراندوة. شتةكاني رؤذهةآلتي تي ِ ديدطايةكي تةنطبينانةية و دةربازبوون لة داوي ئةوة كاريَكى ئاسان نيية. ئةمرؤكة لة رؤذهةآلت بة تايبةت لة وآلتان َيكى ر.ج: . ِ وةك هيندوستان و ئ َيران قسةيةكي زؤر لةسةر ضةمكي «مؤد َيرن َيتة» دةكر َيت ،هةر لةوبارةوة زؤر لة روناكبيراني ئ َيمة زؤربةى ئةو بابةتانةى لة رؤذئاوا بآلودةب َيتةوة دةخو َيننةوة .بةرهةمي كةسان َيكى وةك ئ َيوة ،هابرماس، دريدا ،فؤكؤ ،ئايزايا برلين و ئةواني ديكة .من دةمةو َيت ديدطاى ئ َيوة سةبارةت بة مؤد َيرن َيتة بزانم .ث َيطةى ئ َيوة لةو مةسةلةيةدا لة كو َيية؟ ضونكة وةك دةزانيت، هابرماس و فةيلةسؤفة كانتية نو َييةكان ،مؤد َيرن َيتة بة دةطةر َينةوة ثرؤذةيةكي ناتةواو دةزانن و لةم زةمينةيةدا ِ بؤ ثرؤذةى رؤشنطةرى و هةوَلدةدةن بؤ ت َي ِروانينة فةلسةفي و سياسيةكاني خؤيان بونياد َيكى تيؤرى طونجاو بدؤزنةوة. ريچارد رؤرتي :من لة َ طةل هابرماسدا لة ثاية
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
93
واتة لة شيَوةى خستنةرووى مةسةلة كؤمةآليةتي هاورام .بةآلم ئةنديَشةى «بونيادي و سياسيةكاندا ِ فةلسةفي» بؤ ثيَكهاتة كؤمةآليةتي و سياسيةكان لة الى من بةو شيَوةية نيية كة الى هابرماسة .بةآلم بنةرةتةوة لة َ هاورام كة ثرؤذةى رؤذئاوا طةليدا ِ لة ِ دةطةريَتةوة بؤ رؤشنطةرى و ئةو ثرؤذةيةش ِ ناتةواوة. ر.ج : .ئةم ديدطايةى ئ َيوة ،سةرنجم بؤ الى كت َيبةكةتان «فةلسةفةو ئاو َينةى طةوهةر» رادةك َيش َيت كة ريضارد برنشتاين بة «يةك َيك لة طرنطترين و ك َيشة لةسةرترين كت َيبي دةزان َيت كة لة اليةن فةيلةسؤف َيكي ئةمريكيةوة بآلوكراب َيتةوة» وةسفي دةكات .ئ َيوة لةو كت َيبةدا هةوَلتان داوة ئةوةدةرخةن كة ئةو هةَلة سةرةكيانةى كة ئ َيمة لة فةلسةفةى تةحليلي سيستماتيكدا دةيبينين ،دةرئةنجامي باوةربوون بة هةمان سونةتى باوي ديكارتي و كانتى ،واتة ِ باآلدةستى مةعريفةت ناسي وةك هةوَل َيك بؤ مةشروعيةت بةخشين بة خودي رامانة فةلسةفيةكانة .ئايا ئ َيوة ل َيرةدا دةتانةو َيت بَل َين كة فةيلةسؤفةكان لةم ئيدعاية كة بونيادةكاني ئ َيمة دروست دةكةن ،درؤ دةكةن؟ َ بةل َي ،من ثيَم واية دةبيَت ريضارد رؤرتي: َ فةيلةسؤفةكان دةست لةوثرسيارة هةلطرن كة بونيادي ئةمة دياردةية يان ئةوة ضيية و لة جياتي َ هةولبدةن بير لةوة بكةنةوة ضؤن ئةوة دةبيَت دةتوانين ئةم بزوتنةوةية يان ئةو بةشة لة كلتور لة َ طةل يةكدا هةماهةنط بكةن .من ثيَم واية دةبيَت فةيلةسوفةكان زياتر خؤيان وةك ريَكخةر ببينن نةك بةدواى بونياد و زةمينةكاندا َ ويل بن. ر.ج : .كةواتة ئةطةر دةرك و ت َيطةيشتن لةسةر ئةساسي جؤري ث َيكهاتةى بينراوى زهني نةب َيت ،بةو دةليلةى كة ئ َيمة لة دةروازةى ثارادايمي جؤراوجؤرةوة تةفسير دةكةين؛ لةم حاَلةتةدا ئ َيمة ضؤن ئةو زةمينانة بدؤزينةوة بؤ كردارة ئةخالقي و سياسيةكانمان؟ ريضارد رؤرتي :زؤرباشة .هةر فةرهةنطيَك ئاراستةيةكي تايبةت بة خؤى هةية بؤ وةآلمدانةوةى باوةرو ثارادايمةكاني خؤي .كلتورةكان لة كردارو ِ َ روي دؤزينةوةى بؤضونى قابيلي قةبولى خؤيان، َ َ كؤمةليَك لةو طةل يةكتردا .دةكريَت جياوازن لة بؤضونانة لة َ طةل يةكتردا ئاويَتة بكريَن و ئةو كارةش نوي يان زةمينةى هيض ثةيوةندييةكي بة دؤزينةوةى َ َ واقعيةوة بؤ شوناس يان كاردانةوةوة نيية ،بةلكو ريَك ثةيوةستة بة هةماهةنكردن و ئاراستةى يةك نمونةى رةفتارى مرؤظةوة لة َ طةل نمونةكاني ديكةى 94
رةفتارى مرؤظةكانةوة .نةريتى فةلسةفي لة سةدةى حةظدةيةمةوة بةرةو ئةمالوة وتويةتي بةشيَك لة كلتورةكان زؤر باشن .بؤ نمونة زانستى سروشتى باشة يان بةوتةى كانت «ئاطايي طشتى ئةخالقي» زؤر باشة و ئيَمةى فةيلةسؤفيش رونيدةكةينةوة كة دةبيَت باش بيَت ،ضونكة رةط و ريشةكةى دةطةريَتةوة بؤ ثيَكهاتةيةكي زهنى يان ثيَكهاتةكةى ِ راستةقينةية .بةآلم لة ديدي ثراكماتيزمةوة ئةوانة باش نين .هيض كام لةم طوتارانة يان زةمينة كلتوريانة ئيمتياز و جياكةرةوةيةكي تايبةتيان نيية، َ بةلكو جوتكردني ئةوانة لة َ طةل يةكتردا بةشيَكن لة
سةختى كلتورةكة. ر.ج :.لةم حاَلةتةدا ضؤن دةتوانر َيت باس لة ضةمكي «بةجيهاني بوون» بكر َيت؟ ئايا ضةمكي بةجيهاني بوون ضةمك َيى ب َيماناو ميتافيزيكي نيية؟ ريچارد رؤرتي :ضةمكي بة جيهاني بوون دةبيَت بة ماناى شتيَك بيَت كة قابيلى بةدةستهيَنان بيَت. بؤ نمونة ،كاتيَك تؤ َ دةليَيت ئيَمة ثيَويستمان بة َ «كؤمةليَكي جيهاني» يان «شارستانيةتيَكى جيهاني» هةية و يان طةرةكمانة «ميساقيَكي جيهاني بؤ مافةكاني مرؤظ» دروست بكةين ،هةموو ئةو شتانةى قسةت لةبارةوة كردون قابيلى ئةوةن بيَنةدي .بةآلم ضةمكي «بةجيهاني بوون» لة ضوارضيَوة ئارماني و كؤمةآليةتيية ثةسةندةكةيدا، وةك سيفةتيَك بؤ روانطة و ديدطا تايبةتةكان ثيَناسة دةكريَت و ئةوةيان بةالى منةوة بيركردنةوةيةكي ضةوتة. ر.ج : .من لةسةر ئةو مةسةلةية ث َيدادةطرم .ضونكة ئ َيوة دةزانن خةَلكى رؤذهةآلت بة نةريتى ئاينى «ناسكوالر» دةذين .بؤية ثرسيارةكة بريتية لةوةى «ئايا شوناسى بةجي دينى هةية» ،ئةم ثرسيارة ه َيشتا بؤ زؤر َيك لةوان َ و ثةسةندة. ريچارد رؤرتي :بةراى من ئةو ثرسيارة ناراستة .مةبةستم ئةم ثرسيارةية كة «ئايا ئةمة ِ شوناسة؟» بةديدي من ثرسياريَكي سودمةند نيية باوةريَك هةية كة يةك كلتور و يارمةتيمان نادات. ِ خؤى بة ئاراستةكةر و سةلميَنراو دةزانيَت .لةوانةية كلتورةكاني ديكة ئةو بة ئاراستةكةرو سةلميَنراو َ بةكةلك ئةوةية كة «ئةم كلتورانة نةزانن .ثرسيارى ضؤن دةتوانن ثيَكةوة بذين؟» مةسةلةكة ئةوةية «كام يةك لةوانة ناسازطارة؟». دةطةر َينةوة بؤ مة ي ئ ر.ج : .كةواتة جار َيكى ديكة َ ِ
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
مةسةلةى طفتوطؤ .ئةطةر ئةم كلتورانة هةريةكةيان باوةرى جياوازي خؤيان هةب َيت و بةش َيوةيةك ئاراستةيان ِ بكةن كة كلتورةكاني ديكة نةيزانن ،ضؤن دةتوانر َيت طفتوطؤ لة ن َيوان ئةو كلتورانةدا ئةنجام بدر َيت؟ َ كؤمةلطايانةى كة خاوةني ريچارد رؤرتي :لةو نةريتى فرةين لة ئايندا و كاتؤليك ،جولةكة و َ موسلمانيان تيَدايةو لة هةلومةرجيَكي ئاشتيانةدا ثيَكةوة دةذين ،ثرسياريَكى وايان ال دروست نابيَت كة «كاميان شوناسيان هةية»َ ، بةلكو زياتر ئةو مةسةلة كؤمةآليةتية لة ئاراداية كة «ضؤن دةتوانين ثيَكةوة بذين؟» بة بؤضوني من ئةو ثرسيارة ريَطةيةكة بؤ دروستكردني مةسةلةى فرةيي لة كؤمةلطاكاندا .بؤية ئةطةر كةسيَك َ َ بليَت «شوناس لة الى ئيَمةية و الى ئيَوة نيية» و فةيلةسؤفةكانيش بثرسن «ئايا بةراستى ئةوة شوناسة؟» بة بؤضوني من ئةم ستايلي طفتوطؤية بةرةو ريَطةيةك دةضيَت لة روي فةلسةفيةوة سودي بؤمان نابيَت؟ ر.ج : .هةنديَك فةلسةفة تةنانةت سةبارةت بة باوةريان هةية. نةبوني شوناس ِ ريچارد رؤرتي :بةراى من ئةو مةسةلةية زؤر دورة لةو مةسةلةيةى كة ئيَمة باسي ليَوة دةكةين. هاوكارى و هاريكارى كؤمةآليةتي نيَوان مرؤظةكان باوةرى هاوبةش و بةستراوةتة رادةى بونى ِ َ قةبولكردني بؤضون و ريَطةضارة هاوبةشةكانى
باوةرانةوة .ئيَمة دةبيَت ثيَكةوة طفتوطؤ بكةين. ئةو ِ باوةرةكان لة اليةن بةآلم بؤضوني كاردانةوةى ِ مرؤظةكانةوة جياية لة نةريتى فةلسةفي يان داواى شوناس .ئةوة ريَك بابةتيَكة لة بوارى طةيشتن بة َ كؤمةلطا. كؤدةنطي بؤ بةختةوةرى ر.ج : .ئ َيوة خؤتان بة بورذوازييةكي ليبراَلى رؤمانتيك باوةرتان بة دادثةروةرى كؤمةآليةتي و دةزانن و ِ ئازادي هاوآلتيان هةية و ضةمكي سةرةكي لة فةلسةفةى كؤمةآليةتي ئ َيوة «ث َيكةوة ذيان»ة .كات َيك دةَل َييت ث َيكةوة لةثريكدا دروست نةبوة و لة ر َيطةى تةجةليةوة ذيان ِ نةدؤزراوةتةوة ،بةَلكو دروستكراوة ،ئايا مةبةستت ئةوةية طةل ذان َ بَل َيت لةم خاَلةدا لة َ هاورايت كة ثؤل سارتةردا ِ دةَل َيت «مرؤظ هيض نيية جطة لةو شتةى كة خؤى دروستى دةكات».؟ ريچارد رؤرتي :سارتةر ئةو ئةنديَشةيةي زؤر دوثات كردوةتةوة .بةآلم ئةو شتةى كة ويستويةتي َ بيليَت زؤر راستة .ئةفالتؤن و نةريتة مةزهةبيةكان لةوباوةرةدان كة ريَطةى ثيَكةوة طريَداني مرؤظةكان ِ
ئةوةية بزانين ئةوان لة ض شتيَكدا هاوبةشن .ئةو ريَطةيةش يان عةقآلنيةتة يان ئةو راستييةية كة هةمويان لة اليةن يةك َ خالقةوة دروست كراون. ريَطةى سارتةر لةم روانطةوة ،واتة ثيَكةوة طريَداني َ خالة هاوبةشةكانيان و مرؤظةكان ،دؤزينةوةى فةرامؤشكردني ئةو مةسةالنةى كة لة سةرةتادا هةيانبووة. باوةرتان بة ضةمكي «شارستانيةتي ر.ج : .ئايا ئ َيوة ِ هاوبةش» هةية؟ ئايا ئةو ضةمكة دةتوان َيت ج َيطةى ئةو شتةى تؤ ث َيى دةَل َيت «ث َيكةوةذيان» بطر َيتةوة؟ ريچارد رؤرتي :بة تةواوةتي .بؤ ئؤروثيةكان ئاسانترة لة َ طةل ئؤروثيةكاني ديكةدا طفتوطؤ بكةن، ضونكة َ خالى هاوبةشيان هةية و بؤ ئةوان مايةى ثةسةندو بةكارهيَنانة .تةفسيرةكاني ثرؤتستانتى دةطةريَتةوة بؤ و كاتؤليكي لة دةقة ثيرؤزةكان ِ هةمان مةسةلة .بؤية ،ئةوان لة كاتي طفتوطؤكردن كؤمةليَك َ َ لة َ خالى هاوبةشي مةرجةعي طةل يةكتردا دةدؤزنةوة .بةآلم طفتوطؤكردني ئؤروثيةكان لة َ طةل ضينى و هيندوستانيةكان سةخترة لة طفتوطؤكردن لة َ طةل ئؤروثايةكاني ديكة يان ئةمريكايةكان. ر.ج: .ئايا دةكر َيت هونةر و ئةدةبيات و فةلسةفة وةك نيشانةيةك بؤ رةطةزةكاني شارستانيةتي هاوبةشي مرؤظايةتي لةقةَلةم بدر َيت؟ من ث َيم واية مؤزارت ئةَلمانيةكي ثةتي نيية .ظانكوخيش ناتوان َيت بة كةس َيكى هؤَلةندي ثةتي بزانر َيت .وةك ضؤن جةاللةدينى مةولةويش بةتةنها هي ئ َيرانيةكان نيية .ئةوانة وةك بةش َيك لة كلتورى مرؤظايةتي ثةيوةستن بة هةموو مرؤظةكانةوة. ريچارد رؤرتي :من بةو شيَوةية بير ناكةمةوة. بةراى من ئةوانة لة روي فةرهةنطييةوة ثيَكةوة طريَدراون .ثيَم واية ثيَداطرتن لةسةر ئةوةى شتيَكى هاوبةش لة نيَوان مرؤظةكان بدؤزينةوة، دةرئةنجامةكةى نائوميَدية .زؤر رةطةزي كلتورى ضينى هةية كة من هةر نايانناسم و نازانم دةبيَت ثي بكةم .نمونةيةكتان بؤ ضؤن فيَريان بم و كاريان َ بهيَنمةوة .من كؤنفؤشبوسم خويَندوةتةوة ،بةآلم نازانم ضؤن كةسيَك دةتوانيَت ئةوة بخويَنيَتةوة و لي بكاتَ . هةلبةت دةكريَت هةنديَك شتى ثةيرةوي َ ِ تيَدا بدؤزريَتةوة كة وةك بةشيَك لة شارستانيةتي َ لةقةلةم بدريَت .بةآلم ئةو هاوبةشى مرؤظايةتي مةسةلةية بة هيض شيَوةيةك ئاسان نيية. ر.ج : .هانس يوناسي فةيلةسؤفي ئةَلماني هةردةم وةك
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010
95
بابةت َيكي ئةخالقی باسي لة بةرثرسيار َيتى لةبةرامبةر ئةو مةسةالنةى كة ت َيكشك َينراو و الوازن دةكرد .بؤ نمونة زةوي ئ َيستا لةبةرامبةر ئةو هةموو ثيس بوون و تاقيكردنةوة ئةتؤميانة ت َيكشك َينراوة .ئ َيستا ئ َيمةش روبةروي شارستانيةت َيكي ت َيكشك َينراوي مرؤظايةتيداين ِ كة ث َيويستى بة ثشتيواني و ثاراستن هةية .بؤ نمونة شارةكاني وةك فلؤرانس و ئةسفةهان و بةرهةمةكاني هونةرمةند مايكل ئةنجيلؤ وةك ثيتا و ديظيد. ريچارد رؤرتي :بة بؤضوني من تيَكشاني بةرهةمة هونةريةكان جؤريكن و تيَكشكاني كلتورى لة جؤريَكي ديكةية .هيض كةس نازانيَت بةراستى كلتورى شارستانيةتيَكي ئاشتيخوازانة َ فيدرالدا ضؤن و جيهاني لة دةسةآلتداريَتيةكي دةبيَت .بةآلم بة َ دلنياييةوة ئةو كلتورة زؤر لة رةطةزةكاني خؤى لة دةست دةدات .تؤش ناضار نيت لة ئايندةدا بةرثرسياريَتى ثاراستنى بةشيَكي زؤر لة رةطةزةكاني كلتور بطريتة ئةستؤ .بؤية زؤر لةبةرهةمة هونةريةكان و زؤر لة كتيَبةكان لة دةست دةدةى .ئةوانة دورةثةريَز دةبن و ئةوةش ئةو بةهايةية كة دةبيَت ئيَمة بؤ ئاشتى جيهاني بيبةخشين. ر.ج : .واديارة ئ َيوة سةبارةت ئايندةى مرؤظايةتي زؤر بةدبينن؟ َ ريچارد رؤرتي :زؤر باشة ،هةلبةت من ثيَم وانيية لةوانةية هةموومان لة كارةساتيَكى ئةتؤميدا دةمرين ،بةآلم لة اليةكي ديكةوة بير لةوة دةكةمةوة كة حكومةتيَكى جيهاني تةنها ئوميَدة لةبةردةم مرؤظايةتيدا. ر.ج : .بؤ ئةو تةنيا ئوم َيدة دةب َيت زؤر لة كلتورةكان و زمانةكان و داب و نةريتةكان بارةطةيان بث َيضنةوة، ث َيدةض َيت تاوةكو ئ َيستاش وابووة. ريچارد رؤرتي َ : بةل َي .زؤر شارستانيةتي كؤن لي بةجيَنةماوة .زؤر هةبوة لة ئيَستادا هيض شتيَكيان َ بةجي لي َ بي ئةوةى شتيَكيان َ كلتورى ئةفريقايي َ بميَنيَت تةفروتونا بوون .تا هةزار َ سالى ديكة زؤر لةو كلتورانةى كة ئيَمة دةيناسين لة ناو دةضن و بةجي ناميَنيَت. لي َ شتيَكيان َ باوةرمان بة فرة كلتورى ر.ج : .بةآلم ضؤن دةكر َيت هةم ِ هةب َيت و هةميش بزانين زؤر لة كلتورةكان مةحكومن بة لةناوضوون؟ ريچارد رؤرتي :فرةيي تةنها بةو مانايةى كة هاوريَبوون لة َ طةل ئةو كةسانةى كة «ريَكةوتن و ِ َ دةبيَت لة طةلياندا ريَكبكةويت» نةك بةو مانايةى 96
كة «لة َ طةل هةركةسيَكداو و لة هةرشويَنيَك ريَك َ طةل هيتلةرو ستاليندا بكةويت»؛ تؤ ناتوانيت لة ريَكةويت .ئاشويتس و طوالط ئةو شويَنانة نين بؤ ريَكةوتنَ ، بةلكو دةبيَت بؤ لةناوبردنيان خةبات بكريَت ر.ج : .من ث َيم واية ئةم دونيايةى ئ َيمة كةبةرةو جيهاني بوون دةض َيت لة رووى ئابورى و سياسيةوة لة كؤنترؤَلى رؤذئاواداية ،ئةم رةوتي بة جيهاني بونة بة ش َيوةيةك لة ش َيوةكان دونيا بةرةو يةكساني سازيةك دةبات لة ش َيوةى ماكدوناَلد و مايكرؤسؤفت و كؤكاكؤال و زؤر سومبلي ديكةى رؤذئاوايي. ريچارد رؤرتي :ثيَم واية بة تةواوي ئيَوة راست بةراى من يةكساني كلتورى ئةو دةكةن .بةآلم ِ بةهايةية كة دةبيَت بيبةخشين بؤ ئةوةى خؤمان لة كارةساتيَكى نةوةويدا نابوت نةكةين .مايةى شةرمة ،بةآلم بةراستى من نازانم دةبيَت ضي بكةين. تا سةد َ سالى ديكة ،لةوانةية ئيَمة لة جياتي كؤكاكؤال شاى بنؤشين .ضونكة هيَزي ئابورى باآلدةستى ئةو سةردةمةية .لةم َ حالةتةدا ،فةرهةنطي ئامريكايش لةناو دةضيَتَ . هةلبةت ئةو مةسةلةية بؤ من جيَطةى بايةخ نيية .بةراى من ئاشتى طرنطي زؤرترى هةية لةوةى بزانين كام كلتور باآلدةستة. ر.ج : .لةم حاَلةتةدا ،لةم جيهانة ش َيتةى ئ َيمةدا ض شت َيك ئارامي دةبةخش َيتة ئ َيوة؟ سياسةت يان شتي ديكة؟ ريچارد رؤرتي :لة دونياى سياسةتدا شويَنيَك نيية بؤ ئارامي و خؤشبةختى .ئةطةر ئةتةويَت َ خةيالت ئارام بيَت ،ثيَم واية باشتر واية طؤشةيةك بدؤزيتةوة و تةنها ئةو كتيَبانةى كة َ بةدلتن و خؤشت دةويَن بخويَنيتةوة. ر.ج : .كام كت َيب دَلطةرميتان ث َيدةبةخش َيت؟ تؤلستؤی؟ ديستؤفسکی يان پروست؟ ريچارد رؤرتي :پروست و نابوکوف. ر.ج : .ض بةرنامةيةكتان بؤ ئايندة هةية؟ ريضارد رؤرتي :بة نيازم كتيَبيَكي ديكة بنوسم. سةبارةت بة جياوازي نيَوان فةلسةفةى تةحليلي و َ كؤمةليَك وآلت نا تةحليلي .جطة لةوة بة نيازم بؤ سةفةر بكةم. ر.ج :كةواتة لةوانةية شانسى ئةوةمان هةب َيت لة ئ َيران بتانبينين. َ ريچارد رؤرتي :زؤر خؤشحال دةبم طةر ئيَران ببينم .من تا ئيَستا ئةويَم نةبينيوة. َراني لة فارسيةوة :مةجيد َ سالح وةرطي ِ ***
ذمارة ( )10تشرينى يةكةمي 2010