NAW 2 najaar 2001 by BPD creating living environments

NAW

adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaatsnaam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats naam adres woonplaats

Bouwfonds Wonen magazine # 2

Met dossier Trends in wonen

NAW

inhoud

Bij NAW horen de woorden Naam, Adres, Woonplaats. Dit zijn de begrippen die centraal staan in dit magazine. Aandacht voor de bewoner (naam), de woning (adres) en het gebied (woonplaats) is voor Bouwfonds Wonen essentieel bij de ontwikkeling van aantrekkelijke woongebieden.

vinex

kleine kernen

buitenland

thema dossier

stedelijke vernieuwing

herstructurering

landelijk gebied

Veldhuizen en Langerak in beeld

Van Son en Breugel naar Eindhoven

In Curitiba gebruiken ze nog hun boerenverstand

Trends in wonen

Tijd dat ze de boel opkalefateren

Schijn bedriegt in Velsen-Noord

Op weg naar een super-landgoed

En verder in dit nummer

Leidsche Rijn is met voorsprong de grootste Vinex-locatie van Nederland. Twee ontwerpers van Leidsche Rijn, Stefan Gall en Han van den Born geven hun visie.

Het zijn moeilijke tijden voor de Brabantse kern Son en Breugel. De gemeente staat op het punt opgeslokt te worden door Eindhoven. Maar dat biedt ook kansen.

Curitiba wordt de ecologische hoofdstad van Brazilië genoemd. En terecht vinden Nederlandse deskundigen na een bezoek aan deze bijzondere stad.

Hoe staat de woningmarkt er op dit moment voor? En met welke trends hebben we te maken? Deze vragen en vooral antwoorden staan centraal in het thema dossier.

Jarenlang stond het Rotterdamse Katendrecht synoniem voor prostitutie. Die tijd is al lang voorbij. Maar Katendrecht heeft nog een lange weg te gaan.

Velsen-Noord zit klem tussen industrie, water en snelwegen. De wil om de wijk niet te laten verpieteren. Een vierluik over de kansen en bedreigingen van een buurt.

Een trektocht door de Gelderse Vallei waar natuurorganisaties de handen ineen hebben geslagen om het gebied te herverkavelen. Een verhaal over rood en groen.

➔ opgevallen ➔ recept voor succes ➔ verhuizen ➔ de maat der dingen ➔ 100 jaar wonen

pagina 6

pagina 11

pagina 16

pagina 21

pagina 38

pagina 43

pagina 48

omslagfotografie Peter van Breukelen

pagina 4/5 pagina 20 pagina 37 pagina 42 pagina 54

opgevallen Tekenen architecten te weinig speelplekken?

Wassenaar is uniek

Staal als oplossing voor zandtekort

‘Architecten tekenen parkeerplaatsen, geen speelveldjes’, schreef het Algemeen Dagblad in juni dit jaar. In het kader van de Nationale Straatspeeldag liet de Socialistische Partij weten speelruimte met een wet te willen veiligstellen. Andere organisaties wezen erop dat de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening geen aandacht aan ruimte voor kinderen besteedt.

Noem Wassenaar en menigeen krijgt het beeld van een lommerrijke maar bovenal peperdure villawijk op het netvlies. Het is ook om die reden dat ontwikkelaars en gemeenten steeds vaker plannen voor een villawijkje onder de noemer ‘Nieuw Wassenaar’ presenteren. Hans Klooster, de wethouder van volkshuisvesting van het échte Wassenaar, kan er slechts om lachen. ‘De pogingen zijn leuk maar ze kunnen niet tippen aan het origineel.’

Met enige regelmaat steken ze de kop op: berichten in de media dat er een ernstig zandtekort dreigt. De laatste prognose is dat vanaf 2003 het tekort aan grof zand in Nederland echt nijpende vormen aanneemt. Met een enorme woningbouwopgave voor de boeg, om nog maar niet te spreken van infraprojecten als de aanleg van de Betuwelijn en de Hogesnelheidslijnen, een vooruitzicht waar de bouw niet vrolijker van wordt. Deze zomer sprak het Algemeen Verbond Bouwbedrijf (AVBB) dan ook van een ‘serieus probleem’. Maar voor de Stichting Bouwen met Staal zijn dit soort nieuwstijdingen echter koren op de spreekwoordelijke molen. De stichting streeft namelijk naar een groter gebruik van staal in de bouw. Arend Dolsma, woordvoerder van Bouwen met Staal, noemt dergelijke berichtgeving dan ook een ‘positieve ontwikkeling’ ‘Het zet’, verduidelijkt hij, ‘partijen misschien aan het denken. In de planconceptfase kan het dan een overweging zijn om bijvoorbeeld staalskeletbouw toe te passen. Het is natuurlijk altijd afhankelijk van het programma van eisen, bouwbudget of eventueel andere functie van het gebouw in de toekomst, maar het gaat ons erom dat bouwconcepten met staal serieus aandacht krijgen.’ Wanneer er berichten over het dreigende zandtekort in de media verschijnen, komt Bouwen met Staal in actie. Via persberichten, ingezonden mededelingen en bezoeken aan staalbouwprojecten worden staalconstructies als alternatief voor constructies in beton of kalkzandsteen onder de aandacht gebracht van beslissers bij de materiaalkeuze: opdrachtgevers, architecten en adviseurs. ‘Maar’, zo geeft Dolsma toe, ‘het is een langzaam proces.’ Een aantal staalproducerende ondernemingen heeft momenteel een publiciteitscampagne rond het gebruik van staal op touw gezet. Met televisiecommercials en advertenties in dag- en weekbladen wordt geprobeerd het imago van staal te versterken. Dolsma: ‘Die campagne gaat niet specifiek over staal als bouwmateriaal. Misschien is dat jammer, maar het brengt staal wel als totaalproduct voor verschillende toepassingen (vervoermiddelen, verpakkingen, bouw) onder de aandacht.’

Uit cijfers is gebleken dat kinderen de laatste jaren vijftig procent minder buiten zijn gaan spelen. Niet alleen de televisie en computer zijn daar debet aan, zo vermeldt het artikel, maar ook architecten. Die creëren te weinig speelplekken. ‘Die architecten hebben vroeger toch zelf ook buiten gespeeld?’ vraagt iemand zich in het artikel af. Onzin Hoe kijkt Kees Rijnboutt hier tegenaan? De voormalige Rijksbouwmeester is nu onder meer supervisor architectuur bij de Amsterdamse Zuidelijke IJ-oever. ‘Complete onzin. Architecten hebben juist meer oog gekregen voor de openbare ruimte en het gebruik hiervan. Natuurlijk hebben we aandacht voor parkeerplaatsen, maar tegenwoordig zorgen we ervoor dat die aan het zicht onttrokken zijn. Bijvoorbeeld door ondergrondse garages te ontwerpen. Bovengronds kunnen we dan de openbare ruimte vormgeven. Wat Gali in Den Bosch en Coenen met Céramique in Maastricht hebben gedaan, daar straalt de klasse vanaf. En op het Amsterdamse Java-eiland en BorneoSporenburg is juíst ontworpen met het oog op kinderen. In de openbare binnentuinen is veel groen en er zijn ook speelplekken. Ik heb hier totaal geen boodschap aan.’

Maakt Vinex dik? We zijn met z’n allen te dik, althans een belangrijk deel van de Nederlanders. Recente cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek laten zien dat maar liefst één op de drie Nederlanders kampt met overgewicht. Nederland wordt jaar in jaar uit dikker en volgens de onderzoekers is het einde nog lang niet in zicht. We eten te vet en aan bewegen hebben we helemaal een broertje dood. En de opzet van de Vinex-wijken draagt daar volgens de onderzoekers ook al niet aan bij. De wijken zijn in hun ogen rond auto’s en volwassenen gebouwd en bieden nauwelijks voldoende bewegingsruimte. Met andere woorden: Vinex zorgt voor overgewicht. Diëtiste M. Spuijbroek moet hartelijk lachen om deze in haar ogen wat boude stelling. ‘Ik durf niet te zeggen dat de mensen die op Vinexlocaties wonen meer last hebben van overgewicht dan elders in

‘Dat anderen Wassenaar gebruiken om hun projecten te promoten, vinden wij alleen maar goed. We hebben nu eenmaal een goede reputatie als het gaat om hoogwaardige woonmilieus. Het is leuk als je naam positief gebruikt wordt’, zegt Klooster. Toch fronst hij regelmatig zijn wenkbrauwen als andere gemeenten of ontwikkelaars zeggen dat ze een nieuw Wassenaar bouwen. ‘Bij Den Haag wordt bijvoorbeeld de Westlandse Zoom ontwikkeld en daar verwijst men graag naar Wassenaar. Toch kunnen die nieuwe woonwijken in de verste verte niet tippen aan het echte Wassenaar.’ Het dorp is volgens de wethouder in de loop der jaren historisch gegroeid tot wat het nu is. De landgoederen met grote buitenhuizen zijn in zijn ogen dan ook niet na te bootsen. ‘De ligging tussen de bossen en uitlopers van de duinen maakt de villawijken uniek. De lommerrijke omgeving met metershoge beuken en eiken is al eeuwenoud. Dat valt niet binnen drie jaar uit de grond te stampen’, zegt hij zonder de trots in zijn stem te onderdrukken. ‘De nieuwe wijken zijn eigenlijk een surrogaat van wat Wassenaar te bieden heeft. Nee, wat dat betreft zijn de “nieuwe Wassenaars” vaak wat pretentieus.’ Zo die zit. Maar de Wassenaarse wethouder komt nu pas echt goed op gang: ‘Het ontwerp van de woningen in de nieuwe villawijken vind ik van een middelmatige kwaliteit. Doordat Wassenaar niet van de tekentafel komt, maar historisch gegroeid is, zie je veel kavels van verschillende grootte. Er zijn dus veel verschillende woningtypen. Je ziet er schitterende panden uit de jaren dertig, maar ook zeer moderne architectuur. Daardoor is er veel afwisseling in het type woningen en biedt Wassenaar een gevarieerde aanblik.’ Toch, zo geeft hij toe, is dit slechts één kant van zijn stad. Wassenaar is immers meer dan alleen een villawijk. ‘We hebben een historisch dorpscentrum, er zijn woningen voor mensen met een smallere portemonnee en Wassenaar heeft ook ruim opgezette nieuwbouwwijken. Van de 12.000 woningen vallen vier à vijfduizend in de dure sector. Natuurlijk zijn we trots op onze villawijken, maar Wassenaar wordt tekort gedaan als de aandacht alleen daar naar uitgaat.’

Nederland.’ Wel zegt ze het idee te hebben dat de bewoners in nieuwbouwwijken meer gebruik maken van de auto. ‘Maar dat moet wel, want het openbaar vervoer is in het begin vaak nog niet goed geregeld. Verder zijn er in de nieuwe gebieden natuurlijk nog nauwelijks sportvoorzieningen.’ Dus maakt Vinex toch dik? ‘Het ligt niet alleen aan de nieuwbouw. De mensen leven gewoon snel, sneller, snelst. Ze nemen weinig of geen tijd om ‘s ochtends goed te ontbijten en snacken tussendoor heel wat af. Het eetpatroon is gewoon niet goed.’ Zorgen maakt Spuijbroek zich vooral over de jongeren. ‘De jeugd speelt nauwelijks meer buiten. Ze zitten liever voor de televisie of achter de computer met een zak chips. Kijk, dat is dus niet gezond. Maar ook dat geldt niet alleen voor de jeugd in nieuwbouwwijken, het is een algemeen probleem.’

Staal in de bouw is echter niet meer weg te denken. In de utiliteitssector heeft staal, als het gaat om hallen- en kassenbouw, een marktaandeel van 90 tot 95 procent. In de kantorenbouw heeft het staalgebruik voor de draagconstructie een sterke groei doorgemaakt. Bij drielaagse gebouwen bijvoorbeeld is het aandeel gestegen van 15 procent in 1988 naar zo’n 33 procent in 2001. Dit komt onder meer door de succesvolle introductie van staalskeletbouw met (geïntegreerde) stalen liggers en kanaalplaat- of staalplaatbetonvloeren. Alleen in de woningbouw speelt de stalen draagconstructie met een marktaandeel van 1 tot 2 procent slechts een marginale rol. ‘Daar hebben we inderdaad nog een lange weg te gaan’, erkent Dolsma. Maar als het zand echt opraakt…

vinex

Stedenbouwkundig ontwerper Stefan Gall van Quadrat over Veldhuizen:

Een mooi straatprofiel is ons evenveel waard als een mooi huis

Leidsche Rijn twee ontwerpers, twee visies

auteur Kees de Graaf beeld Peter van Breukelen

Leidsche Rijn is met voorsprong de grootste Vinex-locatie van Nederland. Het crème de la crème van de Nederlandse architectuur werkt hier aan de woonomgeving van de 21ste eeuw, de voortdurende vakdiscussie over de kwaliteit van Vinex ten spijt. Veel van de deelnemers aan die discussie zijn overigens nog nooit op een Vinex-locatie geweest en blijven maar kritiek spuien vanuit hun eigen royale panden aan de gracht. NAW vroeg twee ontwerpers van Leidsche Rijn naar hun visie: Stefan Gall van Quadrat en Han van den Born van Kees Christiaanse Architects & Planners. Zij proberen op eigentijdse manieren invulling te geven aan het woningprogramma van deze grote nieuwe wijk.

Een stedenbouwkundig plan met veel aandacht voor de openbare ruimte. Dat was de opdracht die Atelier Quadrat meekreeg van de gemeente Vleuten-De Meern voor het deelplan Veldhuizen. Stedenbouwkundig ontwerper ir. Stefan Gall over deze startfase: ‘Het college van B en W deed hoogstpersoonlijk de selectie van het bureau voor Veldhuizen. Men was heel expliciet in wat men zocht: een stedenbouwkundig plan dat Vleuten en De Meern aaneen kon smeden. Die nieuwe eenheid moest tot stand worden gebracht door het ontwerp van de openbare ruimte. En dan niet alleen in esthetisch opzicht, maar zeker sociaal-cultureel. De openbare ruimte moet gelegenheid bieden voor ontmoetingen.’

Een kolfje naar de hand van Quadrat, dat als bureau steunt op twee pijlers: landschapsarchitectuur en stedenbouw. Aan de basis van het plan voor Veldhuizen ligt een zeer nauwkeurig samengestelde reeks van straatprofielen. ‘Die reeks loopt uiteen van een heuse singel, 1 kilometer lang en 100 meter breed, via lanen en autovrije straten met een breedte van 30 en 20 meter, tot paden van 6 meter breed. De glijdende schaal van profielen geldt naast de straten ook voor waterpartijen en pleinen.’ Het oorspronkelijke slotenlandschap bood het directe aangrijpingspunt voor dit ‘gridplan met subtiele afwijkingen’, aldus Gall. ‘De oost-west lopende lijnen vormen de schering, de noord-zuidlijnen de inslag. In die zin is het een echt gecomponeerd plan, in de manier waarop de verschillende openbare ruimtes ten opzichte van elkaar zijn gesitueerd. Dat in tegenstelling tot sommige andere Vinex-locaties, waar je louter een arme drieslag van woonstraat, laan en ringweg aantreft.’ Een tweede laag, bovenop dit ingenieuze vlechtwerk, wordt gevormd door verschillende civieltechnische ingrepen. Omdat het plan op een oude stroomrug ligt, moest er veel grondverzet plaatsvinden. Die noodzaak is aangegrepen om de hoogteverschillen in Veldhuizen te prononceren. Het levert bijna niet-Nederlandse beelden op, zo geeft Gall aan. ‘Ook de historie is een laag in het plan die je moet respecteren. In Veldhuizen heeft bijvoorbeeld een oude Romeinse weg gelopen. Wanneer je dat op tijd ontdekt, is daar wellicht iets mee te doen. Zo voegen we met Veldhuizen een nieuwe laag aan de cultuurhistorie toe.’

Rol van de architect De precisie gaat door tot de inrichting van de openbare ruimte (groen, speelplekken, straatmeubilair) en uiteindelijk tot aan het werk van de architect. ‘Wij stellen de kwaliteit van de buitenruimte centraal. Bij de architectenkeuze hebben we er daarom op aangedrongen dat de architecten ontwerpen aan weerszijden van de straten en zich niet terugtrekken op hun eigen deelplannetje. Daarmee haal je je wel veel afstemmingsproblemen op de hals, maar het plan wordt er beter van. Als architect moet je zo’n thema ook belangrijk vinden. Ze gaan een straat maken; dat is toch een andere opgave.’

‘Veel aandacht voor overgang openbaar-privé’ Gall laat aan de hand van de grenzen van de deelplannen zien dat Veldhuizen anders is gestructureerd dan menige andere Vinex-locatie. Een deelplan in de visie van Quadrat omvat niet één woonakker, zoals bijvoorbeeld in Nieuw-Sloten het geval is, maar meerdere soorten openbare ruimten en beweegt zich soms kris-kras door het gebied. ‘Aan de architecten hebben we ook van tevoren duidelijk gemaakt met welke ruimtelijke eenheden ze te maken zouden krijgen.’ Ook werd door Quadrat veel aandacht besteed aan de overgang openbaar-privé, waarmee ze zich feitelijk op het speelveld van de architect begaven. ‘Omdat de collectieve buitenruimte in dit plan zo belangrijk is, hebben we in Veldhuizen veel experimenten op dit vlak geëntameerd, zoals 17 meter diepe voortuinen en collectieve voortuinen. Daarnaast hebben we mensen natuurlijk een goede eigen privé-buitenruimte gegeven.’ Nieuwe woningtypes Op het vlak van de architectuur is verder geprobeerd om nieuwe woningtypes te introduceren. ‘Met het stedenbouwkundig ontwerp hebben we geprobeerd om daarvoor de passende locatiefactoren te creëren. Een goed voorbeeld zijn de woningen langs de singel. Daar kun je natuurlijk tweekappers neerzetten, zoals je vaak ziet gebeuren, maar ook stadshuizen waarin mensen aan huis werken. Dat zijn wel duurdere woningen, dus daarom moet je de locatie extra kwaliteit meegeven en de woningen ontwerpen op het gewenste gebruik. Nu zie je inderdaad aan die woningen de nodige bordjes van bedrijfjes hangen.’ >

vinex

Directeur-architect Han van den Born van bureau Kees Christiaanse over Langerak:

Slagenlandschap als basis voor stedenbouwkundig plan Vasthoudendheid Voor Quadrat was Veldhuizen de eerste Vinex-locatie die men onder handen kreeg. Inmiddels zijn ook plannen op bijvoorbeeld Ypenburg in ontwikkeling, alsmede op diverse binnenstedelijke Vinex-locaties, zoals de Kop van Zuid. Veldhuizen was een interessante opgave, aldus Stefan Gall, maar niet zonder complicaties. ‘Essentieel voor een goede afloop van dit geïntegreerde ontwerp is dat je het hele proces doorloopt met een vaste ploeg mensen, die vastbesloten is en blijft over hetgeen we gezamenlijk gaan maken.’ Die vasthoudendheid is bij Veldhuizen helaas gesneuveld; door de samenvoeging van Vleuten-De Meern met Utrecht kwam er een andere organisatie voor de planontwikkeling aan het roer te staan. Het leverde prompt de beslissing op dat Quadrat het laatste deelplan binnen Veldhuizen slechts in ruwe vorm mocht modelleren. Binnen de stedenbouwkundige contour van Quadrat werken architect Jo Crépain en landschapsbureau Lubbers nu aan de verdere invulling van dit deelplan. Openheid Op het niveau van geheel Leidsche Rijn mist Gall nog de deelplanoverstijgende elementen die het karakter van dit nieuwe stedelijke gebied bepalen. ‘Misschien zijn ze wel al ontworpen, maar ik zie ze nog niet. Daar moet naar mijn idee nog de nodige zorg aan worden besteed.’

‘In Veldhuizen kun je de kerktorens van de omliggende kernen zien’ Het deelplan van Kees Christiaanse noemt Gall als een overtuigend voorbeeld van hoe er met verkavelingen, straten en woningen kan worden omgegaan. Ook het plan van de Europan-winnaars Maccreanor en Lavington kan hem bekoren. Volgens Gall is het van groot belang hoe precies de opgave wordt gesteld. ‘De keuze voor Krier & Kohl past op zich in de traditie van Vleuten-De Meern op het gebied van aandacht voor openbare ruimte. Zij werken die opgave alleen heel anders uit, in een meer besloten vorm. Zelf hou ik meer van de openheid van het landschap. In Veldhuizen kun je daarom bijvoorbeeld op diverse, goed gekozen plekken de kerktorens van de omliggende kernen zien. Dat is toch meer de Nederlandse traditie waar wij in staan.’

vinex

In het Utrechtse deel van Leidsche Rijn was Langerak één van de eerste deelplannen die aan snee kwamen. Het Rotterdamse bureau van Kees Christiaanse werd gevraagd om een stedenbouwkundig plan te vervaardigen. De opgave: ruim 1.400 woningen, enkele scholen en reserveringen voor toekomstige bedrijven, te ontwerpen door een half dozijn architectenbureaus. Directeur-architect Han van den Born was verantwoordelijk voor de aansturing van de architecten die de deelplannen van Langerak hebben ontworpen. Hij licht het plan toe, dat hij met zijn collega’s Kees Christiaanse en Ruurd Gietema vervaardigde: ‘Langerak is opgespannen tussen de Leidsche Rijn, de centrale ontsluitingsweg en de Groene Dijk, een oud agrarisch lint. Van dit gebied hebben we allereerst de bestaande structuur van het slagenlandschap onderzocht. Deze bleek goed bruikbaar als onderlegger voor het stedenbouwkundig plan. Bovendien breng je zo een historische gelaagdheid aan.’ Wel is een aantal bestaande sloten verbreed tot singels en werd langs de centrale as door het plangebied een nieuwe watergang gecreëerd. In het oostelijk deel van Langerak is, op de plek waar veel archeologische vondsten werden gedaan, het Klein Archeologiepark gesitueerd. Bouwstroken De verdeling in slagen leverde ‘bouwvelden’ op, smalle en langgerekte stukken grond, gelegen in de noord-zuid richting. ‘Sommige van die velden zijn bebouwd, terwijl andere bewust leeg zijn gelaten om doorzichten te maken naar de oude linten. Daarmee geef je het plan diepte, gelaagdheid en identiteit; je weet dat je in Utrecht bent.’ In oost-west richting worden de bouwstroken verbonden door de centrale as. Hoewel er geen stedelijke functies in het programma waren gegeven, moest toch een stedelijk gevoel worden geschapen. Van den Born over deze opgave: ‘In de eerste plaats hebben we een afwisseling in architectuur langs de as ontwikkeld, waardoor steeds wisselende perspectieven ontstonden. Vervolgens hebben we woonwerkunits en transformatieplints ingebouwd: hogere begane grond verdiepingen, zodat stedelijke functies in de loop van de tijd bezit kunnen nemen van de centrale as. De stedelijkheid kan hier dus groeien.’ Proces Terugkijkend op Langerak vindt Van den Born naast het stedenbouwkundig ontwerp ‘an sich’ ook de manier van werken bijzonder. ‘De wethouder stelde aan ons de vraag of er niet sneller gebouwd kon worden. Men had natuurlijk al de nodige jaren aan voorbereiding erop zitten en wilde nu snel van start gaan. Daar hebben wij onze werkwijze op ingericht. In plaats van zelf een zeer gedetailleerd stedenbouwkundig plan te maken en door te ontwerpen tot op het woningniveau, hebben we verschillende architecten gevraagd om het ontwerp van de bouwvelden voor hun rekening te nemen. Dat betekende voor de architecten en hun opdrachtgevers een grotere vrijheid dan gebruikelijk. Van onze kant hebben we daarom een aantal spelregels opgesteld.’ Het waren spelregels die nadrukkelijk niet de vorm kregen van een zwaar doortimmerd beeldkwaliteitsplan. Volgens Van den Born kunnen dat soort plannen ook een

handicap vormen, juist door hun overdaad aan referenties. ‘Onze regels werken niet als een dictaat, meer als een veld waar men doorheen kan laveren. En als men aantoont dat bepaalde regels niet werken, staan wij open voor aanpassingen.’ Verschillen in beeld Doordat de bouwvelden met 50 tot 150 woningen per veld een behoorlijke maat hebben en op voldoende afstand van elkaar liggen, stond het de architecten vrij de nodige onderlinge verschillen aan te brengen in architectonische verschijningsvorm. Men diende zich louter te houden aan een voorgeschreven palet van bakstenen en de overige toegepaste materialen moesten hun eigen, natuurlijke kleur te hebben; aluminium moet eruit zien als aluminium, hout als hout. ‘Het plan kan die diversiteit hebben’, aldus Van den Born. ‘Wanneer de architecten goed zijn en inventief kunnen werken, komen er goede plannen uit. Wij brachten vervolgens met onze supervisierol de verschillende deelplannen weer bij elkaar in één stedenbouwkundig plan.’ In Langerak is de crème de la crème van de Nederlandse architectuur actief: van Mecanoo tot de Architekten Cie. De keuze van de bureaus vond plaats aan de hand van een aantal criteria: ‘Men moest willen samenwerken met een supervisor, inventiviteit ten aanzien van woning-

‘Er moest een stedelijk gevoel worden geschapen’ typologieën bezitten en perfectie in detailleringen nastreven.’ De meeste deelplannen zijn inmiddels gereed, een aantal moet nog gebouwd worden. Veel ontwerpwerk vond plaats in multidisciplinaire teams. Plezierig, zo vindt Van den Born: ‘Wij vinden het leuker om met goede architecten de plannen verder uit te werken dan om zelf een super gedetailleerd stedenbouwkundig plan te maken. Architecten, landschapsarchitecten en stedenbouwkundigen leveren dan gelijktijdig hun eigen input.’ Gewoon gras Voordat de architecten aan de slag gingen, werd door Christiaanse & Partners nader onderzoek verricht naar de bebouwingsmogelijkheden van de verschillende velden. Een en ander culmineerde in het stedenbouwkundig programma van eisen (SPvE) voor Langerak. ‘In het SPvE hebben we de programma’s toegedeeld aan de velden, aangegeven waar stapeling moest komen en waar het niet-wonenprogramma moest worden gesitueerd. Ook hebben we uitspraken gedaan over de ontsluiting van de velden en de wijze waarop de randen moesten worden vormgegeven: hard of zacht.’ Die lagen werden vervolgens over elkaar heen gelegd en vormden zo de inkadering van de te bebouwen velden. >

vinex

kleine kernen

De niet bebouwde velden hebben, in samenwerking met landschapsarchitect Frank Josseling de Jong, de uitstraling van een traditioneel Hollands landschap gekregen. Veel gras, waar nu gewoon weer de schapen grazen. Aardig detail: de nieuwe bewoners konden gratis een lage fruitboom afhalen voor hun tuin, waardoor het groen in Langerak

Van Son en Breugel naar Eindhoven

Nieuwe bewoners konden gratis een lage fruitboom afhalen voor hun tuin

auteur Ina Kuik beeld Reinier Gerritsen

een stevige impuls kreeg. Doordat sommige velden een relatieve overmaat hadden, zijn enkele architecten erin geslaagd interessante semi-openbare ruimtes te ontwerpen, waar de bewoners meer over te zeggen hebben. ‘Het zijn ruimtes tussen een straat en een tuin in’, aldus Van den Born. ‘Zo krijg je interessante clusters van woningen. Aan de ene kant verlaat je met de auto en de fiets je woonbuurtje, aan de andere kant kun je eenvoudig het landschap in wandelen. Die polariteit maakt Langerak interessant.’

‘Het leven is goed in het Brabantse land.’ Van dit lied is geen woord gelogen. Oost-Brabant is prachtig. Bossen in vijfendertig kleuren groen verbergen pittoreske dorpjes waar rust nog stilte betekent. Toch wordt de sereniteit momenteel verstoord door groot gekrakeel. Eindhoven, het kloppend hart van het gebied, heeft ruimte nodig. Minister Klaas de Vries van Binnenlandse Zaken honoreert die behoefte met een herindelingsvoorstel. De zelfstandigheid van Son en Breugel, Waalre en Nuenen staat op het spel. En dat valt slecht. Vooral in Son en Breugel. Dit strijdbare dorp stond al eerder op de barricades. Een verhaal over het Calimero-syndroom. Of over Don Quichote, die in tegenstelling tot de legende, de eerste windmolens met succes innam. Maar of de landelijke molens tot stilstand kunnen worden gebracht, is nog maar zeer de vraag.

✏ naw@bouwfonds.nl

Iedere rechtgeaarde Brabander weet dat je de snelweg rond Eindhoven op een doordeweekse dag vanwege de drukte en hectiek beter kunt mijden. Je kunt nog beter drie keer achter elkaar door de Coentunnel. Maar op een zondagmorgen vroeg, de zon als begeleider, is een rondje Eindhoven geen straf. De zoektocht naar alle facetten van deze herindeling begint bij de basis. Het stukje stad dat al voor de vorige herindeling, in 1920, op de kaart stond. Het stukje stad waar de familie Philips haar ‘optrekje’ bouwde, met een compleet park eromheen. De statige wijk met de eeuwenoude bomen, die op deze zonovergoten morgen de hautaine boodschap uitstralen: Het zal onze tijd wel duren. Ze overleefden immers met gemak de discussies van ruim tachtig jaar geleden, toen de dorpen Strijp, Gestel, Stratum, Woensel en Tongelre bij Eindhoven werden gevoegd. Ook toen was gebrek aan uitbreidingsmogelijkheden een van de argumenten. Ook toen waren ze er niet allemaal even gelukkig mee. Woensel, al bijna tegen Eindhoven aangebouwd, zag de economische voordelen er wel van in. Tongelre was de grote dwarsligger, vertelt Jan Sporenberg van de Eindhovense Heemkunde Kring. De gemeenschap verzette zich met hand en tand tegen de annexatie door de grote broer en tegen de aanleg van de brug over het kanaal wat de twee fysiek

Op weg naar een nieuwe stad In juni 1995 stelt de gemeente Utrecht-de Meern het masterplan Leidsche Rijn vast. Het moet de grootste nieuwbouwwijk van Nederland worden. Het Masterplan geeft twee aaneengesloten bebouwde gebieden te zien, één grenzend aan Utrecht en één grenzend aan de kern Vleuten-de Meern, met een centraal gelegen parkgebied. Daarnaast is er volop ruimte voor kantoren, bedrijventerreinen en zijn er natuurlijk de voorzieningen in de vorm van winkelcentra en sportaccommodaties die voor zo'n nieuwe stad nodig zijn. Het totale programma omvat bij elkaar zo’n 30.000 woningen en voorzieningen, 700.000m2 (bvo) kantoren, drie winkelcentra en 300 hectare bedrijventerrein. Het programma zal grotendeels voor 2010 gerealiseerd dienen te zijn.

Bouwfonds Wonen en Fortis Vastgoedontwikkeling werken in de V.O.F. Bouwfonds-Fortis samen om zoals gesteld deze grootste Vinex-locatie in Nederland te realiseren. Van het totale aantal woningen neemt Bouwfonds-Fortis ongeveer 8000 woningen voor haar rekening. Hiervan zijn overigens inmiddels circa 3000 woningen opgeleverd of in uitvoering. Tevens worden door dit samenwerkingsverband nog twee winkelcentra van 12.000-15.000 m2 (bvo) annex voorzieningen in deze locatie ontwikkeld.

samenvoegde. Op het moment dat het toch zo ver was, plantten de mensen in Tongelre een treurboom. Het toenmalige verzet is nu nog te zien. Tongelre miste de eerste slag in de nieuwe ontwikkelingen en bleef daardoor tot op de dag van vandaag in economisch opzicht achterlopen bij de rest van Eindhoven. Een bijzondere fietser in sjofele kleding passeert. Achter zijn rijwiel een kar volgepakt met vuilniszakken. Tussen de troep zit een hondje parmantig om zich heen te kijken. >

Johan Oldenbroek, wethouder van Son:

‘Het dorp is eigenlijk een grote vereniging’

Groene kwaliteit in Son en Breugel Ten westen van Son en Breugel, grenzend aan het bosgebied, verrijst op een voormalig agrarisch terrein omzoomd door houtwallen de nieuwe woonwijk ’t Zand. De ontwikkeling van ’t Zand komt tot stand door nauwe samenwerking tussen de gemeente Son en Breugel en Bouwfonds Wonen. Namen van deelgebieden als het Villabos, de Boskamer en het Vrije Veld geven het al aan: ’t Zand wordt een groene wijk.

De eigen identiteit van de dorpen die nu Eindhovens grondgebied worden, blijft gewaarborgd, zegt Eindhoven. Is dat reëel? ‘Ja’, is de stellige mening van loco-burgemeester Nico van der Spek. ‘Je moet twee dingen scheiden. Omdat we het bestuurlijk anders gaan regelen, verandert de culturele identiteit niet. Het beste bewijs ligt in Eindhoven zelf. Daar is het wijkgevoel nog steeds groot. Het zijn Gestelse mensen en Stratumers, ze voelen zich echt verbonden met dat deel van de stad.’ Van der Spek zegt het begrijpelijk te vinden dat de her in te delen dorpelingen in deze tijd hun zorgen uiten. Misschien ook wel terecht. Want wat is er over van het eigen gezicht van de dorpen van tachtig jaar geleden? De meeste kerken staan er nog, maar wel als eenzame standbeelden uit het verleden. Zoals de Joriskerk in oud Stratum, die juist op dit moment van zich laat horen. Een dubbel klokgeluid gelukkig, als teken dat het om een feestelijke dienst gaat. Bij een begrafenis wordt er immers enkel geluid. Tegenover de ingang herinnert nog een klein monumentje aan de vorige herindeling. Het vertelt wie de raadsleden, de burgemeester en de pastoor waren op 31 december 1919: de laatste dag der zelfstandige gemeente Stratum. Strijp is niet meer, Woensel evenmin. Het is een slaapstad van Eindhoven geworden. De dorpskern van Gestel staat er nog. De kerk en de gebouwen eromheen met de typische heiligenbeelden in de uitgesneden hoeken. Terug richting centrum, rij je tegen de skyline van bouwkranen naast de dubbele toren van de Catharinakerk op. Dat, en de zoveelste wegblokkade geven aan dat er volop gesleuteld wordt. Maar het gaat dan wel altijd om inbreiden in plaats van uitbreiden. Eindhoven zit krap in het jasje. De herindeling zou het gebrek aan ruimte voor woningen en bedrijventerreinen moeten oplossen. Tenminste, als het nieuwe streekplan voldoende mogelijkheden biedt. Ook het totale vestigingsklimaat kan verbeterd worden door het realiseren van een hoogwaardig woonmilieu en goede voorzieningen.

Eindhoven heeft, vergeleken met de randgemeenten, het dubbele aantal éénoudergezinnen en sociale huurwoningen. De werkloosheid is hoger en de inkomens lager. Deze scheefheid in de sociaal maatschappelijke verhoudingen krijgt door de herindeling een betere balans. Daarnaast is het voor het oplossen van knelpunten, zoals de verkeerssituatie rondom de stad, van groot belang dat er een krachtige bestuurlijke sturing is van de twee centrumsteden Eindhoven en Helmond.

‘De herindeling zou het gebrek aan ruimte voor woningen en bedrijventerreinen moeten oplossen’ De dorpelingen lijken geen boodschap te hebben aan de stadse belangen. Velen verhuisden juist vanwege het ontbreken van de stadse problematiek naar buiten. Nu dreigt de stad hen in te halen. Het is voorlopig niet voor te stellen dat iets de stoïcijnse rust in het elitedorp Waalre zou kunnen verstoren. Via bosrijke lanen, waar enkel met zes nullen een voordeur te koop is, wordt het dorpsplein bereikt. De muziekkiosk in het midden, zoals in zo veel Brabantse dorpen. Op mooie zomeravonden kun je daar heerlijk verpozen bij de klanken van de plaatselijke harmonie. Nu is slechts hier en daar een terras bezet door fietsende import. Ook hier komt een bijzondere fietser voorbij. Het is een jonge vader op een supermoderne ligfiets met een gehelmd yuppie achterop. In Nuenen, met de mooie dorpstuin midden in het centrum, is de rust ver te zoeken. Niet omdat er barricades zijn opgetrokken tegen de herindeling, maar omdat er een triatlon in volle gang is. Zwetende lijven, sommigen met hun tong op de schoenen, leggen de laatste meters van het parcours af. Aan de kant klinken luide toejuichingen. Misschien >

Uitgangspunt bij de ontwikkeling van ’t Zand is om in alle opzichten een zo hoog mogelijke kwaliteit te realiseren. De landschappelijke en stedenbouwkundige waarde moeten hand in hand gaan en aansluiten bij het groene karakter van Son en Breugel. Het masterplan uit 1996 dat ten grondslag ligt aan ’t Zand is daarom door twee bureaus opgesteld: buro Lubbers, Landschapsarchitectuur en Stedelijk Ontwerp én Inbo Architecten, groep van Woerkom/Been. Dragers In het bestemmingsplan voor ‘t Zand is een aantal uitgangspunten geformuleerd dat in de uitgewerkte plannen is opgenomen. Dwars door het gebied loopt de cultuurhistorisch waardevolle Zandstraat. Die wordt met haar oorspronkelijke beplanting en bebouwing gehandhaafd, evenals het noordelijk bosgebied en het dal van de Groote Beek ten zuiden van ’t Zand. Deze drie elementen fungeren als de landschappelijke dragers van het gebied. De tussenliggende toekomstige woningen worden met elkaar verbonden door royale groene zones. De wijk is ruim opgezet en verkeersluw door de toepassing van hofjes. Een ander sterk punt van het plan is dat één supervisor belast is met het welstandstoezicht. Deze persoon voert overleg met alle betrokkenen en coördineert onder meer de bouwplannen, de architectuur en de materiaaltoepassingen. Deze aanpak geldt voor alle woningen, zodat de hele wijk een harmonieus geheel gaat vormen.

Duurzaam ontwikkelen ’t Zand wordt duurzaam ontwikkeld, wat een stap verder gaat dan ‘duurzaam’ bouwen. De reden hiervoor is dat bij ’t Zand meer aan de orde komt dan bouwen alleen; het gaat om een integrale aanpak van de planontwikkeling, van begin tot eind. Duurzaam betekent dat het milieu in brede zin aandacht krijgt. Deze aandacht voor het milieu kenmerkt zich door architectuur en materiaalgebruik van de woningen. Een extra dimensie in dit verband vormt de waterhuishouding. Het hemelwater zal niet, zoals gewoonlijk, uit het gebied worden afgevoerd. Om verdroging zo veel mogelijk tegen te gaan wordt het hemelwater waar mogelijk weer in het gebied geïnfiltreerd. Daarnaast kan de natuur zich door de nieuwe inrichting van de Groote Beek meer gaan ontwikkelen. Woningen Rondom de kern van ’t Zand liggen vier deelgebieden, de zogenaamde Groene Kamers, te weten het Villabos, de Boskamer, het Vrije Veld en de Waaier. Iedere Kamer heeft zijn karakter. Zo staan in het Villabos en de Boskamer vrijstaande woningen tussen de bomen, terwijl het Vrije Veld in een open gedeelte ligt. De woningen, sociale woningbouw tot vrijstaande villa’s, in alle Groene Kamers zijn wit van kleur en worden gescheiden door hagen. Inmiddels is tweederde van de wijk opgeleverd, medio 2003 zijn alle 450 woningen gereed.

geeft het moed, misschien maakt het de kwelling alleen nog maar groter. De morele steun komt immers van zij die langs de kant staan met een koel pilsje in de hand. Nuenen wil niet bij Eindhoven. Maar fysieke uitingen van protest zijn er voorlopig niet te vinden. Ze klagen niet gauw, wellicht, gezien het bord dat in één van de cafeetjes hangt: ‘Ge moet nie piepen hè’. Nee, dan Son en Breugel. Na Gerwen, met de oude molen op een terp en de motoragenten in korte mouwen, via de ophaalbrug over het Wilhelminakanaal duikt deze strijdbare gemeente op. Het bord aan de dorpsgrens spreekt boekdelen: Son en Breugel blijft zelf(ver)standig. De blauw met gele vlaggen wijzen als vanzelf naar de dorpskern waar vandaag een grote actie wordt gehouden. De organisator? Niet een clubje goedwillende vrijwilligers. Nee, het actiecomité Dorpspower is een initiatief van de gemeente zelf, ondersteund door een groot deel van de vijftienduizend inwoners.

‘Het bord aan de dorpsgrens spreekt boekdelen: Son en Breugel blijft zelf(ver)standig’ Deze actiedag heeft tot doel het ophalen van zesduizend handtekeningen, één per gezin, tegen de herindeling. Met gemak wordt het gehaald. De gigantische thermometer aan de toren zonder kerk eraan toont al tegen half vier het gewenste resultaat. Maar het Raadhuisplein, ook al versierd in de huiskleuren, blijft nog uren daarna zwart zien van de

blauw-gele mensen. En waar het programma, dat de toeschouwers krijgen voorgeschoteld, overwegend lekker kneuterig dorps is met lokale zangers en tonpraters, zijn er ook hele leuke vondsten. Zoals het bezwaarschriftendictee. Ronduit origineel zijn de T-shirts die inspelen op een krantenkop van de vorige dag: Burgemeester Welschen (van Eindhoven) is woest. De Sonse reactie op het katoen: Welschen is woest. Nou en? Wij ook! Maar wij hebben er reden toe.

‘Waar komt het voor dat gemeentebestuur en inwoners samen in het gemeentehuis op het zwaard van Damocles wachten?’ Angst voor het verlies van de eigen culturele identiteit. Maar wat maakt die cultuur in Son en Breugel dan zo bijzonder? Het dorp is eigenlijk één grote vereniging. De sociale structuur is sterk, te meten aan de hoge deelnamegraad aan het verenigingsleven. De meeste verenigingen draaien nagenoeg uitsluitend op vrijwilligers die zich belangeloos inzetten. Ouders, buren, vrienden en kennissen herkennen zich in de vereniging, voelen zich er thuis en zorgen samen dat de boel draaiende blijft. Samen, dat is eigenlijk met saamhorigheid het belangrijkste trefwoord. Ook gemeentebestuur en inwoners, samen. De lijnen zijn kort, de verstandhouding goed. Waar komt het voor dat gemeentebestuur en inwoners samen in het gemeentehuis op het zwaard van Damocles wachten? Dat was wel het geval in Son en Breugel, waar ze massaal de beslissing van de minister aanhoorden.

Deze hechte gemeenschap vreest de invloeden van de grote stad. Waar ze nu regionaal koploper zijn op het gebied van armoedebestrijding, vrezen ze dat een grotere afstand tussen bestuur en bevolking minder aandacht voor minderheidsgroepen betekent. Ook de individualisering in de stad zien ze met lede ogen aan. Het ieder-voor-zich-en-God-voorons-allen-effect, dat ze tot nu toe met succes buiten de deur wisten te houden. De verenigingen zijn bang dat de concurrentie groter wordt en dus de subsidiespoeling dunner. Volgens de loco van Eindhoven is die angst ongegrond. ‘Je hoeft maar naar Eindhoven te kijken. Alle gildes die er van oudsher waren, bestaan nog steeds.’ Is het denkbaar dat een kleine gemeenschap zand kan gooien in de raderen van de grote machine? De loco van Eindhoven laat zich niet verleiden tot de uitspraak of Son en Breugel al dan niet tegen windmolens vecht. ‘Maar intensieve samenwerking gaat Eindhoven niet ver genoeg. Deze herindeling is de enige begaanbare weg. Ik ga er dan ook vanuit dat de wetgever eindelijk een besluit neemt.’ Met het accent op eindelijk, mag worden aangenomen. Vorig jaar probeerde immers het dagelijks bestuur van de Provincie Noord-Brabant al een soortgelijke herindeling door te voeren. Mede door het actiegeweld vanuit Son en Breugel zeiden de Staten uiteindelijk nee. Maar met actie bedoelen ze in Son dan ook actie. De gemeenteraad trok vorig jaar twee ton uit voor protestzaken. Duizenden mensen gingen te voet en op de fiets naar Den Bosch om hun stem te laten horen. Maar Den Haag is een stuk verder met de benenwagen. Toch denkt de Sonse wethouder Johan Oldenbroek dat in de Tweede Kamer het laatste woord over deze kwestie nog lang niet is gezegd. Volgens hem zijn er, naast het

belang van Eindhoven, geen goede redenen om Son te annexeren. ‘Son zou te klein zijn. In dat geval is zeventig procent van alle gemeenten in Nederland te klein. We zijn financieel gezond. We redden ons opperbest zelfstandig.’ Inspraak in een grote gemeente is een fabeltje, aldus Oldenbroek: ‘Dorpsraden hebben geen barst te vertellen.’ Oldenbroek wordt behoorlijk moe van het argument dat de inwoners van de omringende dorpen van de voorzieningen van de stad gebruik maken, maar dat Eindhoven voor de kosten opdraait. ‘Precies met datzelfde argument zijn we in Son bij de laatste herverdeling van het gemeentefonds miljoenen kwijtgeraakt aan de grote steden. Hoe lang blijven ze hier nog mee aankomen?’

‘We redden ons opperbest zelfstandig’ Terwijl de sfeer op het plein meer weg begint te krijgen van een dorpsfeest dan van een grimmige protestactie, kan de gemeenschap van Son en Breugel grote betrokkenheid bij de dorpen niet worden ontzegd. Ze zijn nog niet af van Son daar in Den Haag. Welke acties er deze keer op stapel staan, wil Oldenbroek omwille van het verrassingselement natuurlijk niet kwijt. Hij wil wel een voorspelling doen. Hij glimlacht erbij zodat de boodschap op de valreep iets van de dreigende teneur verliest: ‘Voordat de politici een beslissing nemen, weten ze allemaal waar Son en Breugel ligt.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Nico van der Spek, loco-burgemeester van Eindhoven:

‘Deze herindeling is de enige begaanbare weg’

buitenland

‘In Curitiba gebruiken ze nog hun boerenverstand’ auteur Hans Ouwerkerk beeld Paul Meurs, The Urban Fabric, Rotterdam

Parque Bariguï: de structurerende assen zijn omgeven door parken

Ongeveer dertig jaar geleden was Curitiba nog een provinciestadje in het zuidelijke agrarische achterland van Brazilië. Tegenwoordig is Curitiba één van de belangrijkste economische centra van het land en wordt het de ecologische hoofdstad van Brazilië genoemd. Aan de basis van deze metamorfose ligt een hechte samenhang in ruimtelijke ordening, ecologie en sociaal en economisch beleid. Curitiba staat nu dan ook wereldwijd bekend om wat er kan ontstaan als er bovenal een consistente en geïntegreerde planning wordt toegepast. Hans Heemrood, directeur Nationaal Dubo Centrum, Machiel van Dorst, omgevingstechnoloog bij DIOC, ‘de Ecologische Stad’, en Bert Mathijsen, Milieumanager van Bouwfonds Wonen, blikken terug op hun reis naar het verre Curitiba, ‘waar het simpel oplossen van grote problemen tot kunst lijkt verheven.’

‘Ik zeg altijd dat Curitiba geen paradijs is. De stad heeft problemen zoals alle grote steden. Het grote verschil zit in het respect voor de mensen en voor hun dagelijkse behoefte.’ Woorden van Jaime Lerner, gouverneur van de deelstaat Paraná, waar Curitiba de hoofdstad van is. Lerner is de geestelijk vader van de inmiddels veel geroemde geïntegreerde planning in Curitiba. Drie ambtstermijnen als burgemeester verzekerde continuïteit van de planning en uitvoering van Lerners visie die hij op de stad had en nu op de deelstaat heeft. Simpel gezegd komt deze visie erop neer dat bij alle ontwikkelingen de behoefte van de mens centraal staat. Lerner: ‘Willen ze openbaar vervoer dan regelen we openbaar vervoer. En willen de mensen een goede gezondheidszorg dan zetten we dat op.’ ‘De oplossing die ze in Curitiba voor veel problemen hebben gevonden, is vaak niet meer dan gewoon het boerenverstand gebruiken’, zegt Bert Mathijsen, milieumanager van Bouwfonds Wonen. De reis naar de Braziliaanse stad, georganiseerd door de TU Delft, ligt al bijna twee jaar achter hem, maar nog steeds praat hij vol vuur over zijn ervaringen alsof hij gisteren is teruggekeerd. ‘Het heeft inderdaad grote indruk op mij gemaakt. Vanuit mijn functie ben ik altijd geïnteresseerd geweest in duurzame stedenbouw en de verhalen vanuit de vakwereld over de resultaten en de methodiek van Curitiba kende ik al. Ik ging er echter heen met het arrogante idee “wat kunnen wij westerlingen nou leren van een derde wereldstad”. En ik weet nog dat ik na aankomst op de luchthaven als eerste de sloppenwijken van Curitiba zag. Ik dacht toen

Corridor met hoogbouw langs de assen van het openbaar vervoer

“mijn god, heb ik hier nu uren voor in dat vliegtuig gezeten”.’ Maar dit gevoel duurde bij Mathijsen slechts kort. Een rondleiding langs verschillende projecten in Curitiba zette zijn beeldvorming van de stad volledig op zijn kop. ‘Het werken vanuit een visie die nu al dertig

jaar ten grondslag ligt aan het beleid werpt zijn vruchten af. Ik ben daar heel jaloers op. De visie van Lerner geeft namelijk geen star eindbeeld, maar bevat afspraken over de manier waarop de stad zich moet ontwikkelen en alles haakt daarop in.’

‘Als je vanuit de mensen denkt, komen de ideeën vanzelf’ (Jaime Lerner) Het systeem van openbaar vervoer is wellicht het grootste succes van Curitiba. Het gaat hierbij om een efficiënt busnetwerk dat garant staat voor snel en goedkoop vervoer. Daarbij komt dat het busnetwerk en de ruimtelijke opbouw op ingenieuze wijze op elkaar zijn afgestemd. Het systeem is opgebouwd rondom de structurerende assen vanuit het centrum die

naar alle windrichtingen lopen. Ook de stedelijke hoogbouw bevindt zich langs deze assen. Vanuit het centrum rijden lange expressbussen in een hoge frequentie over vrije busbanen van station naar station. Zogenoemde feederlines brengen mensen vanuit de woonwijken naar de busstations. Hier kunnen zij vervolgens overstappen op de expresbussen of metrobussen. Ringlijnen verbinden de wijken rondom het centrum. Dan zijn er nog grijze bussen die kriskras door de stad rijden en net als een metro op drukbezochte plaatsen een halte hebben en zogenoemde wijk-naar-wijkbussen. Als kralen aan een ketting liggen zo’n twintig overstapstations langs de structurerende assen. Dat zijn vaak stadsdeelcentra met winkels, balies van de gemeente en een sporthal. De gemeente legt de infrastructuur aan, inclusief haltes, en stelt eisen aan de bussen die er moeten gaan rijden. Ook maakt de gemeente het dienstrooster. Vervolgens zijn er tien private ondernemingen die het vervoer verzorgen en daarmee zelfs nog winst weten te maken. Voor pakweg één gulden kan men binnen de stad onbeperkt overstappen. Mathijsen: ‘Het fraaie van het systeem is, dat het simpel is. Het is geen dure metrolijn maar de bussen rijden wel als een metro. Ze stoppen en dan klappen bij de in- en uitgangen loopplanken uit waardoor de in- en uitstaptijd minimaal is.’ Typerend voor de effectiviteit noemt Mathijsen de oplossing die ze hebben gevonden om de bus op exact de juiste plaats te laten stoppen. ‘Over de ruit van de bestuurder loopt een streep. En het enige dat hij moet doen is die streep gelijkbrengen met een streep op een paal bij de halteplaats. Niks geen vernuftige en geldverslindende elektronica, gewoon een simpel streepje’. >

Ligeirinho: een bus als metro, die stopt bij speciale buisbusstations

buitenland

Machiel van Dorst: ‘Het resultaat van het goedgeoliede openbaarvervoersysteem is dat duizenden mensen er dagelijks gebruik van maken en de stad ook tijdens de spits niet verstopt. Ook mensen met weinig geld kunnen hierdoor vanuit de armere buitenwijken en sloppenwijken de hele stad bestrijken. En daarmee is ook een sociaal doel bereikt, namelijk dat ook minder draagkrachtigen een goede mobiliteit wordt geboden.’ De wetenschapper zegt destijds met de nodige scepsis naar Curitiba te zijn afgereisd. ‘Ik was benieuwd of het inderdaad zo’n succes was als ik steeds uit al die juichverhalen had begrepen. En ik kan niet anders dan toegeven dat het inderdaad zo is. Ik werd er op zeker moment zelfs een beetje kriegel van.’ Vooral het gegeven dat er bij het maken van beleid vanuit de burgers wordt gedacht, spreekt Van Dorst aan. ‘Het is in Curitiba ook geen loze kreet’. Als voorbeeld geeft hij het vuilnisproject. In de sloppenwijken kunnen geen vuilniswagens komen. Daarom is er een vuilnisruilproject opgezet. ‘De gemeente geeft de bewoners van de wijk zakken waarin zij het vuilnis kunnen verzamelen. Eén keer per week krijgen ze in ruil voor de vuilniszakken voedsel of met kerst speelgoed voor de kinderen. Vuilnis heeft hierdoor voor hen waarde gekregen en voorziet de bewoners in de eerste levensbehoefte. Het project zorgt er ook voor dat de sloppenwijken schoon en dus enigszins leefbaar zijn. Daarnaast wordt het eten dat de bewoners krijgen betrokken van boeren buiten de stad die hiermee geld verdienen. Dit laatste is zeker van belang omdat het daarmee voorkomt dat boeren uit armoede naar de stad trekken.’

Hans Heemrood, directeur van het Nationaal Dubo Centrum, zegt oprecht jaloers te zijn op de wijze waarop in Curitiba het milieu in het onderwijsbeleid geïntegreerd is. ‘De kinderen worden bijvoorbeeld ingezet bij het monitoren van een rivier in de stad. Zij nemen watermonsters en houden daarmee de kwaliteit van het water in de gaten. Daarmee wordt hen de waarde van schoon water voor het leefmilieu geleerd. Zij zullen dus thuis hun vader er op aanspreken wanneer hij bijvoorbeeld motorolie in het water wil dumpen. Op deze manier bereik je de ouders via de kinderen. Een dergelijke aanpak is er in Nederland niet. Hier wordt het milieu alleen met Postbus 51-spotjes aan de man gebracht. Het milieu wordt in Nederland van bovenaf geregeld en dit gebeurt feitelijk altijd in de waarschuwingssfeer.’

‘De oplossing van alles ligt in het begin van het spel’ (Jaime Lerner) Voorlichting en educatie spelen in Curitiba een belangrijke rol. Verspreid over de stad zijn vuurtorens gebouwd. Deze bakens in de stad dienen niet alleen als uitkijkpost voor stadswachters, maar in de vuurtorens zijn tevens bibliotheken gehuisvest. En wat te denken van de wijze waarop in Curitiba wordt omgegaan met de culturele identiteit van het grote aantal nationaliteiten die de stad herbergt. In de stad is een aantal vrij toegankelijke, thematische stadsparken ontwikkeld, gekoppeld aan een immigratieland. Zo is er bijvoorbeeld een Duits park met een aantal Duitse cultuurelementen zoals spreuken van Duitse dichters, een kerkje en het sprookje van Hans en Grietje. Niet alleen is het park prettig om te vertoeven, men kan er dus ook kennis nemen van de Duitse cultuur. Machiel van Dorst: ‘Dit alles met als filosofie dat er zo begrip voor elkaar kan worden gecreëerd.’

‘De mensen voelen zich gerespecteerd. Ze zijn trots op hun stad en voelen zich er verantwoordelijk voor’ (Jaime Lerner) Een visie samen met bewoners uitwerken en uitbouwen laat in Curitiba zien dat hierdoor het draagvlak aanzienlijk wordt vergroot. En slaat een plan of project niet aan dan wordt er ook geen moment geaarzeld om het met dezelfde vaart te schrappen. Mathijsen: ‘Voor mij is dan ook de grootste les geweest dat je je moet realiseren voor wie je iets gaat doen. Betrek bewoners daar dan ook bij. Wij laten in Nederland veel te veel onze oren hangen naar deskundigen, stedenbouwkundigen en architecten, maar luisteren te weinig naar de uiteindelijke gebruikers. En de simpelheid waarmee ze daar moeilijke problemen weten op te lossen is voor mij een eye-opener geweest.’ Volgens Heemrood hebben ‘wij in Nederland misschien wel te veel geld en te weinig hersenen. Juist dat simpele denken zijn wij kwijt geraakt.’ De Vierde Nota-extra, Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening en het Nationaal Milieubeleidsplan 4. Het zijn plannen die vaak los van elkaar worden gemaakt en uitgevoerd. Hans Heemrood mist de samenhang tussen de plannen die ze in Curitiba wel hebben. ‘Het is wel typerend voor het schottenlandschap dat wij in Nederland steeds maar weer opnieuw in stand weten te houden. Het blijkt echter een boodschap die moeilijk te verkopen is. Als ik het vertel dan krijg ik vaak te horen dat het daar in Curitiba toch anders ligt dan hier. Maar dat is onzin. Die zelfgenoegzaamheid speelt ons parten, en erger, het maakt ons ook lui.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Vuurtoren van Kennis (Farol do Saber), bibliotheek met wijkagent

24-uursstraat (Rua 24 Horas), winkels en café’s zijn dag en nacht geopend

Rapport: Curitiba: een kennismaking met de ecologische stad Curitiba als ecologische hoofdstad van Brazilië heeft ook voor Nederland lessen in petto voor duurzame stedenbouwkundige ontwikkelingen. Het DIOC ‘De Ecologische Stad’ van de TU Delft heeft voor deze vertaalslag een rapport geschreven onder de titel: ‘Curitiba: een kennismaking met de ecologische stad’.

Met het verschijnen van dit nummer van NAW komt ook het rapport beschikbaar met daarin praktische voorbeelden uit deze Braziliaanse stad. Verder bevat het rapport een analyse van milieu- en leefbaarheidsthema’s van Curitiba en van de deelstaat Paraná. Hierbij worden de resultaten die in Curitiba zijn bereikt doorgelicht met in het achterhoofd de vraag: hoe duurzaam is deze stad nu eigenlijk?

Gescheiden afval wordt omgeruild voor voedsel en andere produkten

Curitiba op video Over de integrale aanpak in Curitiba heeft het Nationaal Dubo Centrum een video laten maken. De film met daarin ook een interview met Jaime Lerner geeft een helder beeld over de achtergronden van Curitiba en de impact van de verschillende projecten op de bevolking. De videoband kost 65 gulden (inclusief verzendkosten) en is te bestellen bij het Nationaal Dubo Centrum, Postbus 29046, 3001 GA Rotterdam. Of telefonisch via nummer 010-4124766.

buitenland Open Universiteit van het Milieu, gebouwd van telefoonpalen

Het rapport van de TU Delft is geschreven in opdracht van Bouwfonds Wonen. Geïnteresseerden kunnen het rapport bij Bouwfonds aanvragen. Voor meer informatie kunt u bellen met 033-253 95 94.

recept voor succes ‘Taart eten bij honderdjarigen is heel leuk’

Sinds april van dit jaar is Peter den Oudsten (49) burgemeester van het Drentse Meppel. Daarvoor was hij namens de PvdA een kleine zestien jaar raadslid, waarvan de laatste drieënhalf jaar wethouder van ruimtelijke ordening en economische zaken in Leeuwarden. beeld Deen van Meer

Altijd al het ambt van burgemeester geambieerd? ‘Nee zeker niet. Ik denk überhaupt nooit in termen van carrièreplanning. Ik probeer altijd goed en nuttig werk te doen en ook werk dat ik leuk vind. Ik had een fantastische baan bij Friesland Coberco en overwoog na twaalf jaar te stoppen met de gemeentepolitiek. Toen kreeg ik de mogelijkheid om wethouder te worden. Het kwam zoals dat heet op het juiste moment. Als snel vertrok de toenmalige burgemeester van Leeuwarden, Hajo Apotheker, naar Den Haag en nam ik als eerste loco zijn functie een half jaar waar.’ Het smaakte naar meer? ‘Nee echt niet. Pas toen ik de advertentie voor de functie in Meppel zag, ben ik erover gaan nadenken. Ik denk zelfs dat wanneer het een plaats verder in het land zou zijn geweest, ik het niet eens had overwogen. Meppel is een interessante gemeente in een interessant gebied. Economisch gezien gaat het de stad voor de wind, het is stedelijk en het is de poort van Drenthe. En maar zeventig kilometer van Leeuwarden. Dat is niet geheel onbelangrijk omdat mijn vrouw daar wil blijven werken.’ U bent al verhuisd? ‘Nog niet. Ben net terug van vakantie en we gaan ons nu op de huizenmarkt storten. Hoewel de afstand Leeuwarden-Meppel niet groot is, is het belangrijk dat je als burgemeester snel in je eigen stad gaat wonen.’ Wat betekent succes voor u? ‘Ik put voldoening uit het voor elkaar brengen en uitvoeren van ogenschijnlijk moeilijke projecten. Ik denk dan bij Leeuwarden nog aan de beslissing om een grote nieuwbouwwijk te realiseren. Wanneer je erin slaagt om partijen samen te brengen, is dat voor mij wel een succesfactor. In Meppel heeft de raad een toekomstvisie aangenomen. Probleem is alleen vaak hoe je de plannen daadwerkelijk uitgevoerd krijgt. Ik zie daarin een belangrijke uitdaging voor mij liggen.’ U heeft succes in uw werk. In Leeuwarden lieten ze u bijvoorbeeld met weemoed gaan. Lachend. ‘Het is altijd mooi als mensen zeggen dat ze het jammer vinden dat je weggaat. Je moet daar dan een weekje van genieten en het vervolgens vergeten om er in je nieuwe baan vol tegenaan te gaan.’

U wordt in Meppel al herkend op straat? ‘Jazeker. Maar dat komt ook door de vliegende start die ik in april heb gemaakt. Meppel stond immers volop in de belangstelling omdat Koningin Beatrix en Maxima Zorreguieta op dertig april naar de stad zouden komen. Toen dat bezoek door de MKZ-crisis niet doorging, wat ik trouwens een wijs besluit vond, hebben we nogal wat mediaexposure gehad. Vanaf dat moment wist iedereen wie ik was. Daarnaast heb je als burgemeester ook een uithangbord-functie. Taart eten bij honderdjarigen is overigens heel leuk, én de mensen vinden het leuk. Je krijgt daardoor goede contacten met de bevolking. Maar belangrijk is natuurlijk dat je als voorzitter van de gemeenteraad, met zelf de portefeuille economische zaken en financiën, samen met de raad en het college de stad adequaat bestuurt.’ En dat gaat goed? ‘Ik ben van nature erg consensusgericht. Zakelijke verschillen van mening zijn trouwens niet verkeerd. Die scherpen naar mijn idee een debat alleen maar aan. Nee, we werken hier in Meppel in een constructief klimaat.’

‘Nooit gedacht: ik word burgemeester’ En nu aftellen tot dertig april 2002? ‘Het was natuurlijk een beetje een drietrapsraket. Eerst zou alleen Koningin Beatrix met de koninklijke familie komen, toen kwam ook Maxima mee en uiteindelijk kwam er helemaal niemand, zoals gezegd verstandig. Ondanks dat hebben we toch een leuke Koninginnedag gehad. En weet je, ik ben eigenlijk heel pragmatisch in die dingen. Dit jaar heeft Meppel al veel media-exposure gekregen en volgend jaar krijgen we dat gewoon weer. Wij zullen de koninklijke familie warm en hartelijk ontvangen.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

auteur Hans Ouwerkerk

Den Haag ➔ Rotterdam

verhuizen

Terug naar de drukte Cor en Grady Schröder zijn sinds begin 2001, na veertig jaar Den Haag, weer terug in Rotterdam. Tot 1994 woonde het echtpaar in een groot herenhuis in het sjieke Haagse Statenkwartier. ‘Toen de kinderen het huis uitgingen werd zo’n groot pand toch wel wat stil. Daarom wilden we wat kleiner wonen’, vertelt mevrouw Schröder.

beeld Peter van Breukelen

Cor Schröder is Rotterdammer van geboorte en een paar jaar geleden kwam bij hem de hunkering naar zijn geboortestad weer bovendrijven. ‘Na de verkoop van ons pand in het Statenkwartier hebben we nog een tijd in het Haagse Mariahoeve gewoond. Deze wijk is groen en rustig, ietwat saai. We wilden graag op een plek wonen waar iets gebeurt. Het centrum van Rotterdam bijvoorbeeld.’ Het ging hem niet om het herontdekken van plekken uit zijn jeugd. Die herinneringen zijn vervaagd. ‘Vooral de vele vernieuwingen in het centrum van de stad trekken ons aan, het bruist hier’, vertelt Schröder. Toen eenmaal besloten was terug te keren naar Rotterdam, moest alleen nog een plek gevonden worden. Mevrouw Schröder: ‘In het City Informatie Centrum aan de Coolsingel konden we precies zien wat er aan woningen gereed zou komen. Uiteindelijk viel ons oog op het Hoge Herencomplex van Vesteda.’ Nieuw woonconcept Het complex vlakbij de Spido, aan de voet van de Erasmusbrug, bestaat uit twee woontorens met zowel koop- als huurwoningen. De Hoge Heren is gebaseerd op een nieuw woonconcept. Bewoners kunnen gebruik maken van diverse woondiensten. Zo zijn vier verdiepingen ingericht voor parkeren en bergingen. De vijfde etage is de recreatie-

verdieping. ‘We kunnen hier gebruik maken van onder meer een zwembad en een fitnessruimte en er zijn gastenverblijven en werkplekken. Erg luxe allemaal.’ Er is ook een boodschappenservice, ideaal voor bijvoorbeeld tweeverdieners. In iedere woning kunnen de boodschappen via een computersysteem (IRS) vanuit de woonkamer besteld worden. De spullen worden dan netjes afgeleverd in daarvoor bestemde kastjes op de begane grond. Bruisend uitzicht Vanuit de woonkamer op de zesentwintigste verdieping hebben de Schröders een prachtig uitzicht over de Maas, de havens en een deel van de stad. ‘Ook al zijn we de 65 jaar gepasseerd, we willen aan allerlei dingen meedoen en daarvoor moet je wel in een bruisende omgeving zijn. De stad dus. We zitten op tien minuten lopen van de Coolsingel en musea en openbaar vervoer hebben we om de hoek. Toen we nog in Den Haag woonden, hebben we een huisje in Maarn gekocht. Daar kunnen we lekker tot rust komen, als dat nodig is.’ Het echtpaar hoopt nog vele jaren in de Hoge Heren te kunnen wonen. Toch zijn de Schröders niet bang om te verhuizen. ‘Een bijkomend voordeel van verhuizen is het gevoel van opnieuw beginnen.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

auteur Gabriël Snuverink

stedelijke vernieuwing

Nieuw Katendrecht smelt samen met Oud Katendrecht

Tijd dat ze de boel opkalefateren auteur Marcel van Roosmalen beeld Don Wijns

Het is een mooie dag! Vanmorgen stond Ben van Wevering als een van de eregasten tussen tweehonderd uitgelaten schoolkinderen bij de officieuze opening van de nieuwe speeltuin. Van zoiets word je blij. Zeker als er ook nog eens een vrijwilliger is gevonden die de boel wil beheren. Een vrijwilliger! In Katendrecht! De laatste jaren konden ze bij de bewonersorganisatie van de Rotterdamse wijk nergens meer mensen voor krijgen. Zelfs niet voor het buurtfeest. 'Tuurlijk, ze willen meehelpen om een tent op te zetten. Maar zes keer vergaderen om de boel te organiseren, vinden ze onzin.' En als ze dan, na heel lang zoeken, een vrijwilliger hadden, verdween-ie weer. Andere baan, meer inkomen, nieuw huis in een andere wijk, weg vrijwilliger. 'Iedereen trekt weg', zegt Van Wevering. 'Ons hele kader is weggeslagen. Vind je het gek? Hier is geen fatsoenlijke woning te krijgen.'

Het is gezellig in het buurthuis. Zo gezellig, dat de voorzitter van de bewonersorganisatie alle schuifwanden dicht doet. Hij rookt halfzware shag en kijkt peinzend door het raam. Buiten achtervolgt een jongen op een brommer zijn rennende vriendin. Ze hebben ruzie. Op het geasfalteerde voetbalveld krijgt hij haar te pakken. Nog meer geschreeuw. Nu moet Van Wevering ook de ramen nog dicht doen. Hij staat op, zucht en zegt 'Wij zijn jarenlang het afvoerputje van Rotterdam geweest. Wie geen woning kon krijgen, ging naar Katendrecht. Alle normale mensen verdwenen. Pas toen er een keer in het Algemeen Dagblad een artikel verscheen met als kop ‘Katendrecht loopt leeg’ ging de politiek er wat aan doen.'

‘Mijn vader zei altijd dat het vroeger zo gezellig was in de buurt’ En dus is er hoop. Aan de muren hangen ontwikkelingsplannen voor de wijk. Als alles doorgaat, wordt Katendrecht weer een van de leukste plekken van Rotterdam. Doordat Bouwfonds Wonen een groot aantal huur- en koopwoningen aan het water bouwt, wordt de bevolking van de wijk straks verdubbeld. Er komen dan weer gezinnen met kinderen naar de wijk en dat is goed. 'We moeten er met z’n allen voor zorgen dat de nieuwbouw geen gouden schil rondom een verrotte vrucht wordt', zegt Van Wevering. 'Het oude centrum moet ook worden aangepakt. Daar moeten we voor zorgen. Gelukkig hebben ze dat bij de gemeente nu eindelijk ook in de gaten en gaan ze de boel opkalefateren. Dat was nodig. Tot die tijd is het shit.' Dan met een zucht: 'Maar dit is een mooie dag. We hebben weer een speeltuin.' En er komt ook nog een vernieuwd winkelplein, een boulevard met bomen langs het water en een park. Een werkloosheidspercentage van boven de veertig procent, verouderde woningen en veel dichtgetimmerde cafe’s maken van Katendrecht geen feestwijk. Wie op station Rijnhaven uit de metro stapt heeft vanachter het glas een goed overzicht op het schiereiland en ziet dat er in potentie veel mogelijk is op ‘De Kaap’. Zo is de ligging perfect. Wie straks aan het

water woont, heeft een prachtig uitzicht over haven, water en stad. Net zo mooi of misschien wel mooier als het uitzicht dat de bewoners van de ‘Kop van Zuid’ hebben. Het schiereiland Katendrecht is het best te vergelijken met een onderarm. Je hebt eerst een smal gedeelte – ‘de pols’ – en daarna een wat breder stuk – ‘de vuist’. Van dat eerste deel word je niet vrolijk. Eigenlijk is ‘de pols’ niets anders dan een paar honderd meter weg met aan weerskanten industrie en loodsgebouwen. Er is een truckerscafe dat heel toepasselijk ‘Truck Stop’ heet, een asielzoekersopleidingscentrum en ‘garage oost’, waar het zo druk is dat ze ook auto’s op de stoep repareren. Dat is grappig omdat de politie aan de andere kant van de weg middels plakaten laat weten: ‘Vanaf maandag 12 april krijgen alle auto’s die op het trottoir staan een bekeuring’. Het enige mooie pand heet ‘Santos’. Het is een soort pakhuis. Benzine kun je kopen bij ‘Service Baris’. Daar staat op grote borden te lezen: ‘Wij doen niet aan bonnenacties die u zelf betaalt’. En dus is de benzine er goedkoper dan elders. De jongen van de pomp zegt: 'Heel Katendrecht tankt hier.' Hij is geboren in de wijk en wil er blijven wonen. 'Ik heb hier zoveel verloedering meegemaakt. Straks wordt het beter. Dat wil ik dan ook nog wel meemaken. Mijn vader zei altijd dat het vroeger zo gezellig was in de buurt. Ik ben bij de nieuwbouw gaan kijken en heb hem daarna gebeld. ‘Papa, jij hebt 1932 nog meegemaakt. Hoe was dat? ‘Beter’, zei hij. Ik denk dat het alleen maar beter kan worden.' Het is de bedoeling dat er langs de Brede Hilledijk een gloednieuw European Chinese Centre verrijst. De gemeente Rotterdam en een aantal vooraanstaande Chinese zakenlieden hebben zich verenigd in de Dutch Chinese Foundation. Wat zij willen is geen China Town-achtig iets, maar een modern Chinees zakencentrum. Dus geen winkeltjes maar grote kantoren waar ‘het echte geld’ verdiend wordt. Het Santongebouw speelt in de plannen een belangrijke rol. Daar zullen veel zaken worden gedaan, er komen gebouwen omheen die ruimte bieden aan culturele evenementen en er komen wooneenheden voor onder andere Chinese ouderen. De artist impression van het gebied toont loopstraten, pleinen en tuinen – waaronder een grote Chinese – op het dak. Ben van Wevering is enthousiast over het plan, maar hoopt wel dat de gemeente ‘de echt belangrijke zaken’ niet uit het oog verliest. 'Ze zijn daar razend enthousiast over het plan. Het heeft namelijk een landelijke uitstraling. Veel belangrijker is het om de verloedering in de oude woningen tegen te gaan. Er moet samenhang zijn met de rest van de wijk. De mensen zijn afgestompt. Ze reageren niet eens meer op een brandje. Dat is het echte probleem voor de gemeente.' Als het China Centre er komt, ligt cafe/bar United Colours op een strategische plek. Hier ongeveer begint het ‘oude’ hart van Katendrecht. De negentiende eeuwse panden zien er van buiten leuk uit, maar zijn van binnen aan renovatie toe. >

stedelijke vernieuwing

In een omgeving van tinnen kannen en potten serveren ze in United Colours bier uit de fles. 'In tapbier zit te veel water', zegt Johan van Houten. Johan had vanmiddag naar de sportschool willen gaan om zich lekker af te reageren, maar dat gaat niet door. De Opel Ascona is stuk en dus moest-ie fietsen. Onderweg is hij afgestapt om te pauzeren. Dat was drie uur geleden. Over Chinatown heeft hij wel een mening. Namelijk: 'Laten ze eerst lekker mijn woning renoveren.' Zoals zovelen in het cafe heeft hij geen werk. 'Ik heb tijd nodig om niets te doen', zegt hij. Een andere klant wijst naar zijn tas. 'Hij gaat nooit werken. Daar is hij veel te sportief voor.' Johan van Houten adviseert om ook eens te gaan kijken in gokhal Las Vegas. Daar – en nergens anders – ontmoet je volgens hem de echte Katendrechters. Kees van Gaans moet een bijzonder man geweest zijn. In automatenhal Las Vegas aan de Sumatraweg op Katendrecht herdenken ze hem met een bronzen plakette. Er staat een man met bril op. Daaronder de tekst: ‘Oprichter van ons bedrijf ’. Ook branden ze wierookstokjes voor Kees bij het Boedhabeeld achter de balie waar je geld kunt wisselen. En hij schudt de handen van bekende mensen op alle zwart-wit foto’s aan de muren. Wie was Kees van Gaans? 'De oprichter van ons bedrijf', zegt een van de bedrijfsassistenten in de grijs-groen-paarse vestjes. Was het een Katendrechter? 'Een Katenees', verbetert de man. Las Vegas is geen vrolijke plek. Achter automaten staan mannen met sombere gezichten. Ze verliezen allemaal. En iedereen heeft problemen. Een man gooit munten in drie automaten. Hij zegt: 'En ik drink ook.' De broodjes kaas in de glazen bak zijn gratis. De koffie ook. Een jongen pakt twee broodjes en stopt ze in zijn zak. Hij komt hier iedere dag. Soms meerdere keren. Want: 'Wat moet je anders op Katendrecht?' De Edah even verderop is nog lang geen Konmar. De supermarkt is ondergebracht in een houten keet op het Deliplein en wacht op de geplande nieuwbouw. Op een ‘Ik ga voor Edah-bord’ staat dat de chips van Smith deze week extra goedkoop zijn. Drie zakken Hamka’s voor 1.99. Er worden vandaag veel chips gekocht. Volgens het blonde meisje van kassa 2 ligt dat niet aan de aanbieding. 'Ze kopen hier altijd chips, bier en pizza’s. Niemand heeft geld.' Toch is dit geen treurige winkel. De cassieres kijken altijd vrolijk, zien er van top tot teen verzorgd uit,

spreken zo ABN mogelijk en wat er door de bedrijfsleider vooral is ingeramd: ze gaan spontaan met de klanten om. Alleen al die nieuwe Katendrechters uit vreemde landen vragen meer aandacht dan andere klanten. Ze weten vaak niet hoe het hoort. Dat je op je beurt moet wachten, dat je een karretje of een mandje moet gebruiken, dat het niet de bedoeling is dat je alles uit de verpakking haalt. Dat je niet aan alles voelt of ruikt. Continu daarop letten, dat is nog weleens lastig. 'Maar op dit moment', zegt de cassiere, ‘is het niet druk. En dus valt alles mee.' Eigenlijk is het vandaag alleen druk bij de beroemde Tattoo Bob. Meisjes met het haar strak naar achteren en mannen met trainingsbroeken staan in de rij. De muren hangen vol met voorbeelden. Een man laat een dolfijn in de buurt van zijn navel zetten. Hij doet het voor ‘de vriendin’ want die houdt van beesten. Tattoo Bob begon de zaak ooit met zijn broer. Ze kregen ruzie en nu zit z’n broer die ook opereert onder de naam Tattoo Bob elders in Rotterdam.

‘Wie straks aan het water woont, heeft een prachtig uitzicht over haven, water en stad’ De enige echte Tattoo Bob werkt met assistenten. Terwijl de klant met de rug naar het wachtende publiek naar het tennis op de televisie kijkt, concentreert een van hen zich op ‘De dolfijn’. En dat is – zo te zien – een routineklus. Na een kwartier is de klant tevreden. Katendrecht is trots op de shop van Tattoo Bob. Het geeft de wijk wat glamour. De andere panden aan het Deliplein – veelal kroegen – zijn dichtgetimmerd met beschilderde platen. Dat is gedaan door het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam (OBR). Zij beloven de plaatselijke bevolking met dit soort levensgrote strips een mooie toekomst. ‘Sjaan, weet je wat? Ze gaan het hier vernieuwen’, zegt een vrouw met een pot thee in de hand tegen een andere vrouw. ‘Oh, wat tof !’, is het antwoord. Minder tof is de realiteit bij de buren van het dichtgetimmerde pand. ‘Vergeet de hond. Hier waak ik’, staat er onder een afbeelding van een pistool.

Katendrecht wordt mooiste pier Als het aan Bouwfonds ligt, wordt Katendrecht de mooiste pier van Rotterdam. Het project aan de 2e Katendrechtse Haven omvat 60 eengezinswoningen, 68 maisonnettes, 100 appartementen en 31 stadswoningen rond een half-verdiepte parkeerlaag verdeeld over drie fases. Alle woningen worden zo gebouwd dat er mogelijkheden zijn om thuis te werken. De toekomstige bewoners van de 24 parkwoningen, 36 tuinwoningen en 5 luxe appartementen in de 1e fase hebben een prachtig uitzicht over het water, de haven en die andere pier: de ‘Kop van Zuid’. Daarnaast komt er een stadspark, een speelpark en een boulevard. Mensen die nu nog een woning huren, krijgen de mogelijkheid om voordelig een van de 68 maisonnettes te kopen voor een prijs die aanzienlijk onder de marktwaarde ligt. Dit is mogelijk dankzij een experiment van de gemeente Rotterdam wat inhoudt dat deze goedkope koopwoningen een bepaalde tijd (tot 2016) bereikbaar moeten blijven voor mensen met lage inkomens. In de 1e fase zijn de appartementen te koop vanaf ƒ 415.000, de tuinwoningen vanaf ƒ 444.000 en de parkwoningen vanaf ƒ 538.000.

Als het aan Andriena Lushtaku-Smedts ligt, verdwijnen dit soort uitwassen uit het straatbeeld. Zij praat liever over de kunstwerken die verschillende panden in de buurt opleuken, de nieuwe supermarkt, een sportcentrum en het fantastische park van wel zesduizend vierkante meter. Als projectmanager van de dienst Stedebouw en Volkshuisvesting is ze nauw betrokken bij de ontwikkeling van Nieuw Katendrecht. Door goed naar de wensen van de bewoners te luisteren, denkt ze aan ieders wensen te kunnen voldoen. 'Er komen, als alles volgens planning verloopt, drieduizend mensen en dertienhonderd woningen bij op Katendrecht. Die mensen willen goede voorzieningen. Dat willen de oorspronkelijke bewoners natuurlijk ook. En dus overleggen we met hen over onze plannen. Dat de vernieuwde supermarkt aan het Deliplein komt, is hun idee. Daar smelt straks het nieuwe Katendrecht met het oude samen.' Eric Bos en Carla van der Waal van bier & eetcafe Goesting hopen dat het lukt. Hun cafe, dat bekend staat als de beste en gezelligste gelegenheid van ‘De Kaap’ is qua omzet niet geworden wat ze ervan hadden gehoopt. Het is zelfs zo erg dat Carla er een baan in het bedrijfsleven bij heeft moeten nemen. Ze zijn enthousiast over de mooie plannen, hopen op een impuls voor heel Katendrecht en dus op meer klandizie. De klanten die komen, zijn trouw. Boven de bar hangt al jaren een bierviltje met een halve sigaret. ‘laatste peuk Jane, 26-7-1997’, staat erop. Op de kassa zit een bijpassende sticker. ‘Als u niet rookt, laat ik geen wind.’ Dat is beloofd. En, eerlijk is eerlijk, Eric houdt woord. Naast cafe-eigenaar is Eric ook ‘opzomerdirecteur’ van de wijk. Jaarlijks organiseert hij met anderen iets speciaals voor de buurt. Dit jaar was dat een groot straatdiner bij de Maasrijnflat. Eric Bos maakt bewust geen reclame voor zijn cafe. Hij wacht tot de wijk is opgeknapt. 'De gemeente is nu bezig om de foute concurrentie uit te roken. Ze wachten tot ze iets fouts doen en op dat moment gaan hup de luiken ervoor. In een omgeving als deze heeft reclamemaken geen zin. Mensen die hier voor het eerst komen en een deurtje verder gaan kijken, belanden voor het eerst van hun leven in een animeertent. Die komen nooit meer terug. Ik ben de enige horecazaak op Katendrecht die lid is van Horeca Nederland. De rest heeft aan zoiets echt geen behoefte.

Pas als alles weg is, kunnen ze gaan veranderen.' Op de plek waar nu nog bar Tropical Inn te vinden is, komt straks de nieuwe supermarkt. Iets waar Carla en Ben dolbij mee zijn. 'Het is zo belangrijk dat al die nieuwe mensen bij ons komen winkelen. Dat zal de wijk zo’n goed doen. Ik durf weer aan een gezellig plein met een terras te denken.' Zelf hebben ze inmiddels een nieuwbouwwoning aan het water gekocht. 'Om het goede voorbeeld te geven. We werken al jaren op Katendrecht, maar wonen elders in Zuid. Nu komt er eindelijk een kans om ons hier te vestigen.' Het gesprek stokt. Klanten. Ze komen hier vaak. 'Hoe was de vakantie?', wil Carla weten. 'Kort', antwoordt de vrouw. 'Op de eerste dag ging de auto stuk.' Blikken van ontzetting worden uitgewisseld. Dan zegt de man: 'Dus we zijn maar thuis gebleven. Hier wordt het toch ook mooi?' Ben van Wevering groeide op in Katendrecht en zag de wijk in zijn jeugd verloederen. Er kwam prostitutie die mede dankzij de strijd van de bewoners is verdwenen. Na de prostitutie kwam de verloedering. En nu, na jaren strijd, komt er de vernieuwing.

‘Er komen, als alles volgens planning verloopt, drieduizend mensen en dertienhonderd woningen bij op Katendrecht’ 'We zijn er nog lang niet', constateert Van Wevering en hij krabt aan zijn baard. 'Er is nog veel te doen.' De laatste opmerking is typisch Katendrechts. Jaren geleden organiseerde hij een actie waarbij buurtbewoners straatvuil verwijderden. 'Leuk Ben', zei een wijkbewoner na afloop, 'alle blikjes zijn weg, maar er liggen nog steeds oude kranten.' 'Die mentaliteit heb ik ook', zegt Van Wevering. 'Ik ben hier tenslotte opgegroeid en heb het cynisme met grote paplepels naar binnen gekregen. Maar als ik heel eerlijk ben, zeg ik: 'Straks wordt het hier nog mooi, schitterend en prachtig ook.' ✏ naw@bouwfonds.nl

herstructurering de maat der dingen

Schijn bedriegt in Velsen-Noord

‘Uitstraling belangrijker dan de kavelgrootte’ Je zult Ronald en Edith van Lier niet horen klagen over de grootte van de kavel. Feitelijk is daar ook helemaal geen reden voor. Met een kavelgrootte van 350 vierkante meter in het Florapark Zoetermeer behoren zij, althans voor Randstadbegrippen, bijna tot het gilde van grootgrondbezitters. ‘En toch’, zegt Ronald van Lier, in het dagelijks leven algemeen directeur van Interloyd Levensverzekering Maatschappij N.V., ‘verhoudingsgewijs is het huis dat erop staat eigenlijk te groot.’ Sinds april vorig jaar woont het gezin Van Lier in Zoetermeer. Op het voormalige Floriadeterrein om precies te zijn waar Fortis Investments Vastgoed Ontwikkeling nv een villaparkje met 54 vrijstaande en tweeonder-een-kapwoningen realiseert. Een parkje in Amerikaanse stijl. Met andere woorden: brede woningen met grote dakoverstekken ontworpen door het Amerikaans-Nederlandse architectenduo René Steevensz en Wolbrand van der Vis. Ronald en Edith kochten in 1998 in de eerste fase van het project hun huidige twee-onder-een-kapper. Het is een forse woning aan de rand van het project: inclusief terras aan de zijkant is het huis bijna 13 meter breed en een kleine tien meter diep. Onder de woonkamer van 8.75 bij 5.75 bevindt zich een groot souterrain met tevens een parkeergarage. Het dak van de garage fungeert vervolgens als dakterras. De maten: zeven bij vier meter. De tuin die hun huis van de overige woningen in het project scheidt meet tien meter. ‘Het huis heeft uitstraling’, benadrukt Ronald van Lier. ‘We zijn dan ook voor de uitstraling en de architectuur van de woning gevallen. Daarbij speelde de afmetingen van de kavel en de verhoudingen eigenlijk een ondergeschikte rol.’

Voor hun verhuizing naar het Florapark woonden ze in Den Haag. Edith: ‘We hadden daar een dubbel bovenhuis maar gigantisch groot. Alleen al de woonkamer was zestig vierkante meter. Toen we hierin trokken moest ik er wel even aan wennen dat dit iets kleiner was.’ Om er lachend aan toe te voegen: ‘Maar daar moesten we drie stappen zetten om ons koffiekopje op de salontafel te zetten. Nu gaat dat toch iets makkelijker.’ Lange tijd waren ze van mening dat er in Nederland maar weinig moois gebouwd werd. ‘Het was allemaal veel van hetzelfde en qua architectuur weinig verrassend. Tot dat we hier op stuitten. In de eerste fase ging het om slechts twaalf woningen dus we moesten snel actie ondernemen, maar we hebben er geen moment spijt van gehad.’ Natuurlijk hadden ze een iets groter stuk grond willen hebben. Of zoals Ronald het verwoordt: ‘Met iets betere verhouding zou de Amerikaanse stijl die hier wordt nagestreefd misschien wat beter tot zijn recht komen.’ Maar het tweetal erkent meteen dat deze wens zeker in de Randstad moeilijk te verwezenlijken valt. Edith: ‘Dan moet je verder het land in, naar het noorden of zo. Pff, ik zou daar dus echt niet kunnen aarden.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

auteur Hans Ouwerkerk

auteur Hans Ouwerkerk beeld Barton van Flymen

De woonwijk Velsen-Noord ligt goed verstopt tussen wegen, industrie en water. Een enclave temidden van de hectiek van alledag. Maar dit isolement is tevens de grootste bedreiging voor de kleine vijfduizend bewoners die in Velsen-Noord wonen. Jarenlang is het woningbestand door de komst van bedrijven en industrie afgekalft. Meer dan de helft van de woningvoorraad bevindt zich in de sociale sector. Doorstroming binnen de wijk komt niet op gang omdat er te weinig differentiatie in de woningvoorraad is. Bewoners die een grotere of grondgebonden woning willen, zijn hierdoor verplicht hun heil buiten Velsen-Noord te zoeken. Hierdoor komen ook voorzieningen onder druk te staan. De bebouwing en de openbare ruimte zijn aan het verouderen, zowel technisch als functioneel. Kortom, er moet iets gebeuren wil Velsen-Noord niet in de bekende neerwaartse spiraal terechtkomen. Sinds vorig jaar trekken gemeente, woningcorporaties, bewoners en Bouwfonds Wonen als marktpartij, samen op bij het maken van verbeterplannen voor Velsen-Noord. Basis hiervan is dat er op huidige bedrijfsterreinen zeshonderd nieuwe woningen worden gebouwd. Niet alleen geeft deze uitbreiding een nieuwe impuls aan Velsen-Noord, het betekent ook dat de broodnodige vernieuwing van de wijk op gang kan komen. Het gaat hier echter om een moeizaam proces. Industrie en nieuwbouw verdragen zich nu eenmaal moeilijk in deze tijd van strenge regelgeving en milieucontouren. Een haalbaarheidsstudie naar de verschillende plannen is momenteel in volle gang. Veel hangt af van het besluit van de provincie Noord-Holland over de functiewijziging van de bedrijfsterreinen. Want klinkt er vanuit Provinciale Staten een nee tegen de voor-

gestelde bestemmingsplanwijziging, dan kan er niet worden gebouwd. En daarmee valt de belangrijkste pijler onder de vernieuwingsplannen van Velsen-Noord weg. In dit vierluik schetsen vier hoofdrolspelers - gemeente, corporaties, bewoners en Bouwfonds Wonen - ieder vanuit eigen perspectief, hun visie op dit proces. Een verhaal over hoop, wensen en het hebben van een lange adem. >

herstructurering beeld Don Wijns

Wijkwethouder Korf en wijkcoördinator Jos Houkes:

Corporatievoorzitter A. Schiltmeyer:

Peter Stam, voorzitter vereniging wijkbelangen:

Ontwikkelingsmanager Bouwfonds Roos Stolker:

De leefbaarheid van Velsen-Noord staat voorop. Dus zul je aan de gang moeten.

Het is noodzakelijk dat we er een vitale woonwijk van maken.

We hebben in het verleden al zoveel ingeleverd. We vragen nu een klein stukje terug.

Je moet niet alleen de makkelijke krenten pakken.

Wijkwethouder Korf:

Corporatievoorzitter Schiltmeyer:

Velsen-Noord blijft een woonwijk

Lukt het niet, dan gaan we de bietenbrug op

Als mevrouw Korf, wijkwethouder van Velsen-Noord tijdens het gesprek al iets duidelijk wil maken dan is het wel dat de gemeente heeft gekozen de wijk als woonwijk te behouden. ‘Dat is een nadrukkelijke uitspraak. De leefbaarheid van Velsen-Noord staat voorop. Dus zal je aan de gang moeten.’

‘Voorop staat dat er altijd mensen in Velsen-Noord zullen blijven wonen. Maar het is noodzakelijk dat we er wél een vitale woonwijk van maken. Lukt dat niet, dan zakt Velsen-Noord af naar een niveau dat niet meer aanvaardbaar is.’ A. Schiltmeyer, voorzitter van de woningcorporatie Kennemerhave, wil vooralsnog niet somberen maar voorspelt dat er voor de vernieuwing van Velsen-Noord nog ‘een zeer lange en onzekere weg te gaan is.’

De problemen waar de wijk mee kampt zijn volgens wijkwethouder Korf en wijkcoördinator Jos Houkes simpel te schetsen. ‘De woningen zijn verouderd en voldoen niet meer aan de eisen van deze tijd. Als je een heup breekt, kun je er niet meer blijven wonen. Er is een impuls nodig waardoor mensen, jong en oud, in Velsen-Noord kunnen blijven wonen. Je zult dus wel moeten bouwen.’ Korf is lid van de stuurgroep die momenteel de haalbaarheid van de herstructureringsplannen onderzoekt. ‘Iedereen pakt binnen die stuurgroep zijn eigen rol. Maar met z’n allen gaan we er wel voor. Tegelijk moeten we natuurlijk wel realistisch blijven.’ De suggestie dat we hier enige twijfel over de haalbaarheid van de plannen bespeuren, wimpelt Korf weg. ‘Zeker niet. De lokale politiek wil dit graag. Via de fracties hebben we dat ook aan de verschillende statenleden laten weten. Maar het is gewoon een ingewikkeld proces. Ik heb trouwens ook nooit gedacht dat het makkelijk zou zijn.’ Volgens Houkes zou de huidige inzet om in Velsen-Noord te gaan bouwen vier jaar geleden nog ondenkbaar zijn geweest. ‘Jarenlang zijn

herstructurering

er alleen maar huizen afgebroken voor de vestiging van bedrijven. En hele terreinen liggen nog braak. Het is tijd dat Velsen-Noord die woningen weer terug gaat krijgen.’ Volgens beiden is de tijd hier nu ook rijp voor. De komst van de Afrikahaven bij Ruigoord biedt voldoende havenmogelijkheden die een uitbreiding van havengebonden activiteiten in Velsen-Noord overbodig maken. Daarbij komt dat het bedrijfsleven ook in Velsen behoefte heeft aan arbeidskrachten. ‘En die mensen moeten toch ergens wonen. De huidige woningmarkt staat in deze regio onder druk. Alleen uit dat oogpunt is het bouwen van woningen noodzakelijk. Maar bovenal gaat het er om dat het de herstructurering van Velsen-Noord op gang brengt.’ Trein Wijziging van het streekplan en de financiering van de aankoop van de bedrijfsterreinen; het zijn vooralsnog de twee grootste struikelblokken voor de uitvoering van de plannen. De vraag of de gemeente een alternatief plan heeft, wanneer het onverhoopt toch niet mocht lukken, wordt door Korf en Houkes ontkennend beantwoord. ‘We houden er geen verborgen agenda’s op na’, benadrukt wijkwethouder Korf op stellige toon. ‘Nieuwbouw en renovatie van bestaande woningen is ons uitgangspunt.’ Om te besluiten met een fraaie metafoor. ‘Er is een trein op de rails gezet die ontspoord is. En die trein komt nu langzaam in beweging. Het is een onomkeerbaar proces.’

De corporatievoorzitter heeft net een drukke en intensieve periode achter de rug. De corporaties RKW Velsen en de Woningstichting zijn samen opgegaan in de nieuwe corporatie Kennemerhave. De nieuwe organisatie bezit in totaal 2.200 woningen. Een aanzienlijk deel hiervan, ongeveer 750 huurwoningen, staat in Velsen-Noord. Woningen waar vooralsnog veel vraag naar is. ‘Komt er één vrij dan melden zich al snel tussen de 20 en 70 gegadigden bij ons. Dat zegt toch wel iets over de woningbehoefte.’ Desondanks kijkt Schiltmeyer en met hem de twee andere Velsense woningcorporaties, Woningbedrijf Velsen en AWV Eigen Haard, reikhalzend uit naar de vernieuwing van Velsen-Noord. ‘We moeten iets doen. Zeker de na-oorlogse flats voldoen absoluut niet meer en zullen op termijn worden gesloopt. Maar dan moet je de huidige bewoners wel iets anders kunnen bieden.’ En dat ‘iets anders’ is nieuwbouw op onder andere het zogenoemde NAM-terrein. Want daar moeten niet alleen de wat duurdere koopwoningen verrijzen, maar ook woningen in de goedkopere sector. Zowel koop als huur. ‘We willen geen gouden rand om Velsen-Noord. Het moet evenwichtig van opbouw zijn. Natuurlijk zal de nadruk op

duurdere huur en koop worden gelegd. Daar is op dit moment in Velsen-Noord totaal geen aanbod in. De eenzijdigheid van de woningvoorraad kan daarmee ook worden doorbroken. Maar we willen onze contingenten vooral inzetten om te gebruiken als wissel voor de vernieuwing.’ Kurk De nieuwbouw is volgens Schiltmeyer dan ook de kurk waar het vernieuwingsplan van Velsen-Noord op drijft. Maar de corporatievoorzitter zal de eerste zijn om te stellen dat het een ‘gecompliceerd verhaal’ is. ‘De tegenwind van de Kamer van Koophandel en de bedrijven is groot. Aan de andere kant: er zullen hoe dan ook bedrijven moeten verdwijnen omdat ze als gevolg van de aangescherpte milieueisen niet mogen blijven. Verder krimpen veel bedrijven in. Gebruik die ruimte dan ook. Maar dan moet wel de provincie mee willen werken. En dan is er nog de prijs van de grond. Wij als corporatie kunnen niet naar een onderneming stappen en zeggen ‘we willen je fabriek kopen’. Die taak ligt bij de gemeente. Die moet ook planologisch de eerste stap zetten. Wat zij eruit sleept moeten wij uitvoeren.’ Bietenbrug Schiltmeyer is tevreden over de gebiedsvisie, die nu op haalbaarheid wordt onderzocht. ‘Er is maximaal ingezet en het is nu maar afwachten wat ervan overblijft. Het klinkt misschien somber, maar wanneer nieuwbouw uit het plan valt, en we aangewezen zijn op alleen het renoveren van de bestaande woningen, dan is de voortgang minimaal. Want laten we eerlijk zijn, het opwaarderen van ons huidige bezit is te marginaal om andere inkomensgroepen aan te trekken. Dan gaan we met z’n allen de bietenbrug op.’

herstructurering

Peter Stam, voorzitter vereniging Wijkbelangen Velsen-Noord:

Ontwikkelingsmanager Roos Stolker:

We vragen nu een klein stukje terug

Niet met de stoomwals overheen gaan

Strijdvaardig is hij. Peter Stam, de voorzitter van de vereniging Wijkbelangen Velsen-Noord. Vierkant staat de bewoner achter het herstructureringsplan van ‘zijn’ dorp. Twijfels over de haalbaarheid ervan heeft hij niet. ‘De gemeente heeft gezegd dat Velsen-Noord een woonkern blijft. Als je dit zegt, dan moet je daar wel consequenties aan verbinden. We hebben in het verleden al zoveel ingeleverd. We vragen nu een klein stukje terug.’

Halverwege het gesprek zegt R. Stolker wel eens het gevoel te hebben gehad met een ‘zeer lastige klus’ bezig te zijn. Maar dergelijke gedachten duurden bij de Ontwikkelingsmanager van Bouwfonds Wonen slechts kort. ‘Velsen-Noord heeft namelijk zoveel kwaliteiten. Groen, winkel-, sportvoorzieningen en zorg, alles in de buurt. En niet te vergeten de goede sfeer tussen bewoners. Het duurt heel lang voordat het op een Vinex-locatie wordt zoals het daar nu is. Je moet daar zeker niet met een stoomwals overheen gaan.’

Betrokkenheid bij zijn directe woonomgeving is voor Stam de belangrijkste drijfveer om wekelijks tien tot vijftien uur van zijn tijd in de vereniging te stoppen. Maar vooral ook de wetenschap dat wanneer er niets wordt gedaan ‘zijn’ dorp, zoals hij het zelf noemt, ‘binnen de kortste keren naar de klote is.’ Vier jaar geleden werd de vereniging opgericht. Als reactie op een plan van de gemeente om een westelijke randweg op een tien meter hoog viaduct langs Noord aan te leggen. ‘Dat plan was voor ons de druppel. Decennia lang is hier in Velsen-Noord alleen maar afgebroken. We zijn van 8.000 inwoners vroeger naar 5.000 nu teruggegaan. We liggen ingeklemd tussen water, wegen en voor een deel smerige bedrijven. Nog een weg erbij was voor ons te veel.’ Hoewel de randweg nog niet van tafel is, besloot de vereniging met inmiddels ruim 1.000 leden haar blik te verbreden naar de leefbaarheid en vooral toekomst van Velsen-Noord. De keuze van de gemeente om zwaar in te zetten op industrie en daarmee de gevolgen voor de leefbaarheid van Velsen-Noord te verwaarlozen, zette Stam en consorten aan een visie op Velsen-Noord te schrijven. Hierin stelde de wijkvereniging al voor woningen te bouwen om mensen in de eigen buurt een wooncarrière te bieden. ‘Aanvankelijk was hier nauwelijks aandacht voor. Pas sinds vorig jaar, met het nieuwe plan van de corporaties, staat de gemeenteraad er achter. Nu moeten we zorgen dat het wordt uitgevoerd.’

Milieucontouren Voor hem op tafel ligt de kaart van Velsen-Noord. Twijfels over de haalbaarheid heeft hij niet. ‘De gevaarlijke bedrijven moeten weg. Je moet weten dat daar nog in deze tijd 350.000 kilo chemische rotzooi ligt opgeslagen. Verder hebben we het over een verpauperd industrieterrein. Bouwen is daar mogelijk. En van milieucontouren hebben we geen last.’ De wijsvinger van Stam trekt een halve cirkel op de kaart. ‘Zie je, nieuwbouw valt hier buiten.’ Om de provincie van de noodzaak van de herstructureringsplannen te overtuigen heeft de vereniging enige tijd terug alle fracties uitgenodigd in Velsen-Noord een kijkje te nemen. Het resultaat was ontluisterend. ‘Niemand, maar dan ook helemaal niemand is geweest. Een enkeling heeft nog de moeite genomen om af te bellen maar de meerderheid heeft gewoon niets van zich laten horen. Het geeft aan hoever de provinciale politiek afstaat van wat zich werkelijk op gemeentelijk niveau afspeelt. Maar daar wordt straks wel over het lot van Velsen-Noord besloten.’ Overigens is het de bewoners na het nodige lobbywerk gelukt alsnog wat statenleden voor hun wijk te interesseren. Stam benadrukt niet tegen de bedrijven te zijn. ‘Natuurlijk niet. Velen in Velsen-Noord, hoewel nu minder dan vroeger, verdienen er hun brood. We praten alleen over die terreinen die toch al vrijkomen en misschien tweehonderd meter kadeterrein. Dat is het enige dat we vragen.’ Vorderingen Volgens de voorzitter van de bewonersvereniging zijn er inmiddels goede vorderingen gemaakt. ‘Er ligt een politieke keuze. De gemeente zal dus aan de bak moeten. Wij kunnen niet participeren in alle deelprojectgroepen, maar zijn blijvend vertegenwoordigd in de stuurgroep. Deze treedt op als adviserend orgaan voor het college van B en W. Verder zijn we nog volop bezig met lobbywerk.’

Begin vorig jaar raakte Roos Stolker betrokken bij de herontwikkeling van Velsen-Noord. Het was kort nadat de gemeente Velsen na drie jaar studie haar gebiedsvisie had gepresenteerd. Daarin werd sterk de nadruk gelegd op de herbestemming van bedrijven. Bouwfonds Wonen werd door de woningcorporaties gevraagd naar Velsen-Noord te kijken. Na een turbulent verlopen inspraakavond kreeg Stolker groen licht om namens de vier corporaties en de bewonersorganisatie een eigen plan voor Velsen-Noord te maken. Hans Ebberink Stedenbouwkundig Bureau maakte in opdracht van Bouwfonds Wonen een gebiedsvisie waar meer ruimte is voor woningen. Stolker: ‘Net als de corporaties en de totale bevolking van Velsen-Noord steunde ook de voltallige gemeenteraad de nieuwe gebiedsvisie. Dus in juni was de zaak om.’

Stolker zit in verschillende projectgroepen, de stuurgroep en het bestuurlijk platform voor de ontwikkeling van Velsen-Noord. Voor het maken van het wijkontwikkelingsplan (WOP) hebben de corporaties van Velsen-Noord, de gemeente, bewonersorganisatie en Bouwfonds Wonen onlangs een intentieovereenkomst gesloten. De ontwikkelingsmanager is voorzitter van de Projectgroep WOP waarin verschillende disciplines participeren. Het integraal werken aan de wijkontwikkelingsplannen staat daarbij voorop. Stolker: ‘Wij als Bouwfonds gaan zorgvuldig met het project om waarbij we zowel de lokale belangen als die van de wijk voor ogen houden en ons ook bewust zijn van de lange termijn.’ Een nee tegen de uitbreidingsplannen heeft voor de wijk verstrekkende gevolgen. ‘Het betekent voor ons dat we de corporaties dan alleen nog kunnen helpen met eventuele herstructurering. Maar vooral betekent het voor de wijk dat Velsen-Noord verstopt blijft, dat er nauwelijks herstructurering van de grond kan komen en dat het water onbenut blijft. Overigens vind ik, ondanks deze onzekerheid, dat we het als projectontwikkelaar wel moeten doen. Je moet niet alleen maar de makkelijke krenten pakken, die zijn trouwens op een gegeven moment toch ook op.’ Ze werpt een blik op de plankaart van Velsen-Noord die voor haar op tafel ligt. Dan zegt ze; ‘Het is een typisch gebied. Er is een eenzijdig woningaanbod, de huizen zijn verouderd maar het kampt niet met randverschijnselen die herstructureringswijken zo typeren. Er is ook geen criminaliteit en er zit enorme activiteit in de mensen die er wonen. Alleen, je weet zeker dat wanneer je niets doet, het voorzieningenniveau afkalft en de wijk in een neerwaartse spiraal terechtkomt.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

Bouwfonds Noord-West actief in herstructurering Rein Willems, directeur van Bouwfonds Noord-West, is zich bewust van het feit dat werken aan uitleglocaties niet tot in de eeuwigheid kan doorgaan. Het aandeel van binnenstedelijke ontwikkelingen zal verder toenemen. Betrokkenheid bij herstructureringsoperaties maakt hier nadrukkelijk onderdeel van uit. ‘Herstructurering is voor Bouwfonds geen afgebakend terrein. Het gaat in principe om vernieuwing van woonwijken uit de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw, waarbij het gros van de woningen in bezit is van de woningcorporaties. Bij herstructurering gaat het voor Bouwfonds echter ook om andere gebieden waar samenwerking met woningcorporaties essentieel is, zoals de wijken in de gordel twintig-veertig. Vaak liggen die wijken weer tegen oude fabrieks- of havengebieden aan, die een functieverandering moeten ondergaan’, aldus Willems. Een voorbeeld is de ontwikkeling van de Spaarndammerhout in Amsterdam, waar de herontwikkeling van de Houthavens gekoppeld wordt aan de herstructurering van de aangrenzende Spaarndammerbuurt. Een partnership met de corporatie Woningbedrijf Amsterdam ligt aan de basis van deze ontwikkeling. Samenwerkingsverbanden Soortgelijke samenwerkingsverbanden zullen ook in de Amsterdamse Westelijke Tuinsteden aan de orde zijn. In dit uitgestrekte gebied ten westen van de A10 met meer dan 130.000 inwoners staat de komende vijftien jaar een ingrijpende vernieuwingsoperatie op stapel. Bouwfonds gaat hier aan de slag met het Jan van Galenterrein, waarop naast een sportcentrum zo’n 450 woningen moeten verrijzen. Functieverandering fungeert zo mede als katalysator in het proces.

Wat heeft Bouwfonds aan gemeenten en corporaties te bieden bij herstructureringsoperaties? Willems: ‘Allereerst kan Bouwfonds als een soort Haarlemmerolie dienen bij de samenwerking tussen gemeenten en corporaties. Vaak kunnen we corporaties aanvullen op planeconomisch en civieltechnisch vlak. Verder beschikt Bouwfonds over veel markttechnische kennis en weten we hoe gebiedsgericht ontwikkeld moet worden.’ Als marktpartij kan Bouwfonds corporaties dus aanvullen. ‘En omgekeerd’, vindt Willems. ‘Zulke vernieuwingsprojecten vergen een uitgebreide overlegstructuur. Bewoners, belangengroepen en overheden zijn gedurende lange tijd met elkaar in gesprek. De corporaties spelen hierin een centrale rol. Op dit vlak ontbreekt het ons eenvoudigweg aan expertise en hebben corporaties de beste ervaringen.’ Risico´s afdekken Belangrijk is ook het verschil in financiële mogelijkheden tussen ontwikkelaars en corporaties. ‘Wij kunnen financiële risico’s nemen waar corporaties dat niet kunnen of mogen’, legt Willems uit. ‘Corporaties moeten eerst toestemming hebben van het rijk om projecten boven de BBSH-grens te ontwikkelen. Corporaties hebben vaak ook niet het vermogen om grote risico’s te dragen. Dan is Bouwfonds als risicodragende partner een uitkomst.’

landelijk gebied

Op weg naar een super-landgoed auteur Jaap Huisman beeld Nicole Segers

In de fraaie brochure Venster op de Vallei wordt een winst- en verliesrekening opgemaakt: tot het verlies worden gerekend de rommelige dorpsranden, de mestoverschotten, de maïsvelden die het zicht aan de beken onttrekken, de gekanaliseerde beken die als blauwe linialen in het landschap liggen en de intensieve veehouderij die te veel koeien per hectare met zich meebrengt. Positieve geluiden zijn er ook: de in het groen verscholen boerderijen, de natte heide, de rustige landwegen omzoomd met hoge bomen, de fraaie kastelen, de opengestelde landgoederen en de paar beken die hun natuurlijke loop nog hebben behouden.

Zie daar de karakteristieken van de Gelderse Vallei, het gebied dat grofweg ligt ingeklemd tussen Harderwijk, Amersfoort, Ede, Wageningen en Veenendaal en daarmee over twee provincies is verdeeld. Het is het oude stroomgebied van de Amer, tegenwoordig de Eem, 150 duizend jaar geleden uitgesleten door een enorme ijstong. Dat stuwende ijs heeft twee hooggelegen gebieden gebracht, de Heuvelrug en de Veluwe. De vallei was lang een moeras waarin de mens zich niet wilde vestigen. Dat is inmiddels totaal veranderd. Ongeveer vier jaar geleden hebben de natuurorganisaties de handen ineengeslagen om dit gebied integraal te herverkavelen, als reactie op het tien jaar geleden gestarte ROM-gebiedsproces dat zich moeizaam voortsleepte. Officieel gingen de organisaties op weg naar ‘een integraal ontwikkelingsplan’. Integraal, dat wil zeggen natuur, landbouw, bedrijvigheid, wonen en recreatie in één pakket en op één niveau. Daarmee beoogden ze een halt toe te roepen aan verrommeling van het gebied, zoals de aantasting van cultuurhistorische waarden en het verdwijnen van specifieke landschapselementen.

landelijk gebied

Mentaliteitsomslag Het initiatief ‘rood voor groen’, van het Utrechts- en Geldersch Landschap en de Vereniging Natuurmonumenten, kan uniek worden genoemd, vindt Friso de Zeeuw, directeur Nieuwe Markten bij Bouwfonds Wonen. Een doorbraak. ‘Voor het eerst verklaren natuurorganisaties zich niet tegen de combinatie bebouwing en de natuur, het wordt nu als een aanvulling gezien.’ Er is een mentaliteitsomslag gaande. Tot dusver namen dergelijke organisaties juist een afwachtende en defensieve houding aan, nu hebben ze contact gezocht met de marktpartijen en de overheden om tot een plan van aanpak te komen. Daarvan moeten de eerste tekens over een half jaar, en anders over een jaar zichtbaar worden, zegt de programmamanager Gelderse Vallei bij Natuurmonumenten, Désiré Karelse, waarmee de Vallei het eerste aaneengesloten gebied in Nederland is waarin het ‘rood voor groen’-beleid tot uiting komt. Rood voor groen, anderen noemen het ook wel groen door rood, is een toonaangevende paragraaf in de Vijfde Nota Ruimtelijke Ordening van minister Pronk, die erop neer komt dat

bebouwing niet taboe is mits ze maar nieuwe natuurgebieden mogelijk maakt. De natuurorganisaties zijn verder dan de overheden, ziet De Zeeuw. Voor Bouwfonds is een dergelijke landschappelijke herindeling een nieuwe opgave. Immers, de grootste ontwikkelaar van Nederland was en is voornamelijk actief in binnenstedelijke gebieden zoals voormalige haventerreinen, en wel heel nadrukkelijk in

de Vinex-wijken. Op kleine schaal is de rood voor groen-gedachte momenteel in uitvoering op het landgoed Haverley bij Den Bosch, waar de architect Sjoerd Soeters enkele kasteelachtige torens bouwt in een natuurlijke omgeving, onder meer opgevuld met golflinks. De Zeeuw heeft het plan enkele malen in de politieke arena ter discussie gesteld. Ook in zijn eigen PvdA. ‘Om de feestvreugde te verhogen opperde ik dan de theoretische mogelijkheid dat woongebouwen in kasteelvorm voorzien zijn van een slotgracht en dat de brug opgehaald kan worden. Kortom, een gated area.’ Dat lokte begrijpelijkerwijs felle reacties uit. Een luxe woonenclave staat op gespannen voet met het klassieke PvdA-gedachtengoed. Voor alle duidelijkheid: de hele groene omgeving in Haverley is geen afgesloten maar een openbaar landgoed. En het golfen is niet voorbehouden aan de ‘residentials’. Ambitieuzer De Gelderse Vallei is ambitieuzer en veel gecompliceerder, onder meer omdat het een enorm gebied omvat, met zeer tegengestelde belangen erin. Karelse geeft als voorbeeld de

‘plattelandsgemeenten’ die de boeren moeten overtuigen dat ze voor een deel moeten verdwijnen en anders hun bedrijfsvoering moeten aanpassen. Dat wil zeggen schoner, diervriendelijker en milieuvriendelijker. De overstap van intensieve naar extensieve veehouderij is hun toekomst. ‘Voor hen is het allemaal zeer bedreigend. Ze hoeven het gebied niet uit, want ze zijn nodig voor de openbare ruimte, maar ze zullen zich moeten schikken naar de nieuwe omstandigheden. Je kunt het vergelijken met de boeren op de oude landgoederen, deel van een groter geheel, waarin ook sprake was van functiecombinaties.’

‘De combinatie bebouwing en natuur vullen elkaar aan’ In de nota ‘Van confrontatie tot symbiose’, opgesteld door Bouwfonds en Nationaal Groenfonds in 1999, worden drie fasen onderscheiden om tot een ecologische hoofdstructuur te komen. De eerste stap is het begrenzen van de bestaande natuurgebieden. Daaraan houdt ook Natuurmonumenten vast bij de Gelderse >

landelijk gebied

Vallei: je houdt wat je hebt. De tweede stap behelst de aankoop van landbouwgrond, die vervolgens moet worden ingericht tot natuurgebied. Dat de vordering van de ecologische hoofdstructuur zo traag verloopt, komt vooral door de geringe schadevergoeding aan de landeigenaren, die bij stadsuitbreidingen of infrastructuur juist wel op een behoorlijke verkoopprijs kunnen rekenen. Vandaar dat bij de Gelderse Vallei is gekozen voor een strikte koppeling van ‘groen door rood’: rood betaalt de natuurontwikkeling (en daarmee bijvoorbeeld de uitkoop van landbouwbedrijven en de vervanging van landbouwgrond door natuurgebied). Daarmee zou de operatie een testcase genoemd mogen worden: hoe trek je het natuurbeleid weer vlot, hoe verhoog je de kwaliteit van het landschap? Nuchter Wat is het belang van Bouwfonds om zich te verbinden aan zo’n ingewikkeld en langdurend proces? De Zeeuw is daar behoorlijk nuchter over: ‘Je praat niet over grote aantallen woningen, vergeleken met de rest van onze portefeuille is het minimaal. Maar het gaat hier dan ook meer om kwaliteit dan kwantiteit. Je constateert een toenemende interesse bij de bevolking om zo te willen wonen, in een groene setting.’ De Zeeuw ziet het als een aanvulling op de stedelijke vraag, die niet iedereen kan opvangen. Verdichting van stedelijke gebieden heeft een beperking. Maar er wordt in de Gelderse Vallei ook een andere toonsoort aangeslagen. ‘Dit heeft een Wassenaar-achtig karakter, daar moet ik eerlijk in zijn. Het is in feite een vervolg op het klassieke Nederlandse gegeven van functiemenging die je nog in het landschap tegenkomt. Boerderijen, kastelen, villa’s.’ Maar de aanleg van nieuwe landgoederen en buitenplaatsen is domweg ook een nieuwe fase in de Nederlandse woningbouw waarmee Bouwfonds rekening wil houden. ‘De markt is in beweging, de bakens worden verzet’, stelt De Zeeuw vast, en Karelse voegt daaraan toe dat het bouwen van grote woonblokken zeker in dit soort ‘balansgebieden’ uit de tijd is. Toch blijft De Zeeuw nuchter over de financiële consequenties: dat rood betaalt voor groen, daarvan moet je niet te veel verwachten. Dat zal volgens hem minimaal zijn. Gevolg is dat de overheden met subsidies moeten bijspringen. Het betekent dat twee ministeries bij dit project aan zet zijn, VROM en L & V. Gezien hun bijdrage aan de Vijfde Nota past de integrale gebiedsontwikkeling van de Gelderse Vallei in het landelijk beleid. De natuurorganisaties zijn hoopvoller gestemd. Zij denken dat ‘rood’ voldoende geld voor groen kan genereren, om substantieel meer natuur, bos en landschap te ontwikkelen, dat een aanvulling betekent op de ecologische hoofdstructuur waarvoor juist de overheden verantwoordelijk zijn. Koekt dicht Met Désiré Karelse kijken we vooral naar de noodzaak van de herontwikkeling. De natuur-

landelijk gebied

organisaties constateerden dat het in de Gelderse Vallei al enige tijd niet goed liep. Wie het gebied doorkruist, ziet het met eigen ogen. Een verrommeld landschap waar de ruilverkaveling sporen heeft achtergelaten, waar varkensmesters en kippenboeren stank verspreiden, een gebied bovendien dat sinds kort ook zeer in trek is bij bedrijven die de dichtgeslibde Randstad willen ontvluchten. Met name de strook Veenendaal-Ede koekt in hoog tempo dicht. ‘Het was voor ons onduidelijk welke koers de gemeenten voeren, er was ook geldgebrek, en het was kennelijk lastig keuzes te maken. Hoe dat te veranderen? We dachten dat integrale gebiedsontwikkeling de enige uitweg was, waarbij we samenwerking zochten in die zin dat iedereen een stukje van de taart krijgt.’ Het trefwoord – en ook het einddoel dat Karelse formuleert – luidt: de Gelderse Vallei is een super-landgoed. Dat kenmerkt zich door veel kleine landgoederen met verschillende verschijningsvormen, diverse woon- en groenmilieus en een schone, streekgebonden vorm van landbouw. In feite komen er verschillende ontwikkelingen samen in het gebied: stedelijke ontwikkeling, landbouwbeheer, natuur- en milieubeleid. De natuurorganisaties zijn betrekkelijk kleine spelers in het veld. Van de 58 duizend hectare grote vallei is dat slechts vijf procent, circa 2.800 hectare natuurgebied. Daaronder bevinden zich vele particuliere landgoederen. Ook de natuurbeschermingsorganisaties bezitten een paar schitterende landgoederen, zoals Oldenaller bij Putten en het kasteel bij Renswoude. ‘Dat zijn bescheiden en geïsoleerde gebieden. We zouden ze graag aan elkaar smeden, zodat er een groene structuur ont-

staat, waardoor er een uitwisseling van planten en dieren op gang komt. Een begin van de ecologische hoofdstructuur, inderdaad.’ Bigamie Het fenomeen super-landgoed veronderstelt het ‘living apart together’ van boeren, buitenlui en nieuwe rijken, maar dan volgens de moderne formule. Dat betekent differentiatie van woontypologieën en kleinschaligheid. Met de ontwikkelaar Amstelland hebben de natuurorganisaties al ‘een verloving’ aangekondigd:

‘Er is een toenemende interesse bij de bevolking om te wonen in een groene setting’ ze willen met elkaar in zee om gespecialiseerde woningbouw te plegen in het groen. Maar bigamie is ook toegestaan. Daar liggen dan nog kansen voor Bouwfonds bijvoorbeeld. De Vallei is er uitgestrekt genoeg voor verschillende marktpartijen. En voor Bouwfonds zou het een mogelijkheid kunnen zijn om zijn initiatief ‘Persoonlijk Wonen’ in een andere setting gestalte te geven. Hoe aanlokkelijk het perspectief van woningen op nieuwe landgoederen ook is, er zitten nog wel een paar adders onder het gras. De Zeeuw zelf komt in ieder geval op twee. De eerste heet ‘verevening’. Gemeenten onder elkaar moeten vergaande afspraken maken over planinhoud, proces en geld. Bij integrale gebiedsontwikkeling zou het funest zijn als de ene gemeente al het moois binnenhaalt en de andere blijft zitten met een schrale taakopvatting. ‘Dit luistert echt nauw’, zegt De Zeeuw, ‘en het vraagt dus ook om een financiële paragraaf omdat dit een >

landelijk gebied

project is dat de gemeentegrenzen overstijgt.’ De tweede bedreigende factor is de grondprijs. Te verwachten valt dat die stijgt omdat het om een aantrekkelijk gebied gaat met een goede mix. Het gevolg is een haasje-over effect waardoor zowel rood als groen in het geding komen, doodeenvoudig omdat de gronden niet meer te betalen zijn. En dan is er ook nog een derde factor, de meest onzekere. Integrale gebiedsontwikkeling is een proces van lange adem, waarin de partijen moeten geloven en elkaar ook trouw moeten beloven. Dit betekent dat tussentijdse bestuurs-

‘Er ontstaat een groene structuur, waardoor er een uitwisseling van planten en dieren op gang komt’ wisselingen het ‘broeden’ niet mogen verstoren, het betekent dat de partijen ook onderkennen dat er een economische crisis tussendoor kan komen die het proces vertraagt. De Zeeuw: ‘We hebben nu het geluk van een gunstig economisch tij, dat we moeten uitbuiten.’ Gevoelig Het bestuurlijk overleg ligt nu al gevoelig, heeft Karelse ondervonden. Terwijl de ene gemeente al ver in het denken is, is de andere nog maar net begonnen. Er zijn ook zeer uiteenlopende belangen. Voor de grote stad Amersfoort was de Gelderse Vallei tot dusver nauwelijks interessant, men koos voor zijn verpozing

landelijk gebied

een andere groene achterdeur, de Utrechtse Heuvelrug. Een stedelijke agglomeratie heeft andere belangen dan een landelijke waar men soms bedolven wordt onder recreanten of anderzijds geplaagd door intensieve veehouderij. Er moet dus ook gezocht worden naar een herdefiniëring van de rollen, de provincie die het streekplan vaststelt, en de gemeente die op zijn beurt gaat over het bestemmingsplan. Het kan, denken de natuurorganisaties, hoewel er nog veel gesproken moet worden, ook met de particuliere eigenaren in het gebied. De vorming van nieuwe coalities voor natuur en woningbouw vraagt om te beginnen tijd en een omslag in denken. Het feit dat verschillende gemeenten in de aanloop van dit proces over dit onderwerp elkaar de bal toespelen, zonder zichzelf bloot te geven, is veelzeggend. Er liggen klaarblijkelijk diverse gevoeligheden.

Bouwfonds Wonen: samenhang tussen rood en groen Twee jaar geleden presenteerde Bouwfonds Wonen gezamenlijk met het Nationale Groenfonds het rapport ‘Van confrontatie naar Symbiose’. Zowel Bouwfonds als het Groenfonds pleitten daarin voor meer samenhang tussen rood en groen. In vaktermen werd dit al snel ‘rood voor groen’. In de praktijk betekent dit dat met de ontwikkeling van luxewoningen een kwaliteitsverbetering van de (onbebouwde) groene omgeving mede kan worden gefinancierd.

Het groen in ‘rood voor groen’ kan overigens desgewenst worden vervangen door blauw (water) of bruin (cultuurhistorie), al naar gelang de te ontwikkelen of te beschermen waarden in het landelijk gebied. Bij ‘rood voor groen’ kan het gaan over ‘nieuwe landgoederen’, waar wonen en groen op één locatie worden ontwikkeld, maar men kan ook denken aan gebieden waar woningbouw bijdraagt aan de ontwikkeling van groen op een wat grotere afstand.

Om ‘rood voor groen’projecten van de grond te brengen is Publiek Private Samenwerking (PPS) bij uitstek geschikt. Een goed voorbeeld hiervan is het Haverleij-projekt aan de rand van Den Bosch, waar de gemeente en Bouwfonds samenwerken aan de ontwikkeling van kasteelachtige appartementencomplexen en de aanleg van bos, parken en een golfbaan.

Cherry picking Een gelopen race is het nog niet, stelt De Zeeuw vast. Het is een taai bestuurlijk proces, dat grote eisen stelt aan de betrokken partijen. ‘Wat voorkomen moet worden is cherry picking, dat marktpartijen of gemeenten de mooie onderdelen uit het plan halen.’ En Karelse is beducht voor een kunstgreep die bij de realisatie de juiste verhouding aantast. ‘Landhuizen plaatsen op een landgoed, en dan als compensatie enkele bomen planten, dat kan natuurlijk niet. Bij rood en groen moet het groen wel substantieel zijn.’ ✏ naw@bouwfonds.nl

landelijk gebied

100 jaar wonen

De keuken als bühne De moderne keuken van nu is de dienstbodenkeuken van vroeger. In het toneelstuk Jean, Julie, en Christine (een bewerking van Freule Julie van August Strindberg) heeft regisseur Dirk Tanghe de acteurs drie uur lang opgesloten in een zinderende keuken. De keuken van begeerte en verlangen, van afkoeling en ontgoocheling, van heet en koud. Een keuken als het leven zelf, dus. Een dergelijke keukeninrichting was in de tijd van Strindberg te vinden in de souterrains van landhuizen. Het was het vooronder van de gegoede familie, die zich daar zelf nauwelijks vertoonde. Kenmerkend voor dergelijke keukens is een centrale opstelling van ovens, kookplaten en heetwaterbekkens (om de sauzen au bain marie glad te krijgen). Het verschil met nu is het spit, die draaide in een haard boven het vuur: tegenwoordig verwerkt in een oven. De keuken uit het toneelstuk toont ons verder een apart hakblok en een langwerpig aanrecht langs de muur, in dit geval volgestouwd met de vuile vaat, teken van een familie die zijn controle over de macht aan het verliezen is. Ook hier heeft de moderne tijd een antwoord op gevonden: de afwasmachine, door sommige kenners ooit uitgeroepen tot de handigste uitvinding van de 20e eeuw. Tenslotte vraagt de opstelling van de tafel aandacht. Die strekt zich over een lengte van 15 meter uit over de volle breedte van de keuken, waardoor hij ten dienste staat van een groot (bedienden)gezelschap maar ook geschikt is als werktafel. Daar vouwen de vrouwen de servetten, poetsen het zilver, maken de schalen op. Het tafereel komt zeer herkenbaar over. Sla een willekeurig designtijdschrift op en zie de keuken van nu, met een kookeiland in het midden en een aanrecht terzijde voor het wassen van de groente (bijvoorbeeld). Het verschil is: deze keuken is niet verbannen naar een duister en laag souterrain, maar bevindt zich in het hart van de woning. Koken is theater geworden. Wat is er gebeurd sinds de introductie van de Bruynzeel-keuken van Piet Zwart, de opkomst van het doorgeefluikje en de eetbar daarna? Je zou het grofweg kunnen samenvatten onder het volgende: Nederland heeft leren genieten van eten. Eten, dat was misschien tot ver in de 20e eeuw een noodzakelijke bezigheid, waar geen franje bij paste. Waar de oogst van de moestuin het menu dicteerde. Naarmate de Nederlander het

buitenland (en dan met name Frankrijk en Italië) is gaan ontdekken, en vervolgens ook de drempel van het restaurant durfde te nemen, is de verandering van leefstijl snel gegaan. Het afgemeten aanrechtje en het tafeltje met zijn stalen poten voldeden niet meer. Daar komt bij dat de man koken als hobby heeft opgepakt, en waar een man is, is een apparaat. Hoe meer apparaten, hoe meer ruimte. De keuken is dan ook van een vrouwelijk domein min of meer opgeklommen tot cockpit. Hoewel de fabrikanten hun best hebben gedaan de keuken een huiselijk aanzien te geven, door de deurtjes uit te voeren in houten reliëfs of met details als koperen handgrepen en rustieke randen, zijn ze door de tijd ingehaald. Dergelijke keukens worden nog wel aangeboden in achterafgelegen showrooms op bedrijventerreinen – en er zal ook wel een markt voor zijn – maar de koers is verlegd. Dat waren de attributen voor een open keuken die moest harmoniëren met de woonkamer, de huidige tendens is die van een bühne waarop de objecten begeerlijk staan te stralen in roestvrij staal. En wie wil aansluiten bij een landelijke sfeer, kiest voor hout dat zijn sporen heeft verdiend in Umbrië. Je hoeft niet veel verbeelding te hebben om de verklaring voor een dergelijke inrichting te vinden. De bron is de keuken van het exquise restaurant waar de topkok als een steracteur optreedt. In sommige restaurants, zoals in het Amstelhotel, mag de gast zelfs aanschuiven aan een tafel in de keuken, in Haarlem kookt een kok op een plateau tussen zijn klanten, terwijl bij Club Inez ISPC op de Munt in Amsterdam, de koks zich laten bewonderen vanuit verschillende ramen. Kijk mij koken! Tafelen – het woord alleen al – is niet langer een tijdverdrijf tussen zes en zeven, het strekt zich als vermaak uit over de hele avond. De keukentafel wakkert de nostalgie aan naar het goede huiselijke gesprek van vroeger, dat wordt afgemaakt met de internationale gerechten van nu. Als amuse gueule hadden we natuurlijk het design van de apparatuur al bewonderd, het is immers de appetizer voor een geslaagde maaltijd. De keuken van Strindberg lag onder het huis. De ontwerper van vandaag doet er verstandig aan hem aan de voorzijde op de begane grond te plaatsen, met grote ‘etalageramen’. Zo komt het theater van het koken het best tot zijn recht. ✏ naw@bouwfonds.nl

UITGAVE

HOOFDKANTOOR

Oktober 2001

Bouwfonds Wonen B.V. Westerdorpsstraat 66 Postbus 15 3870 DA Hoevelaken Telefoon 033 253 91 11 Fax 033 253 96 85 Email contactwonen@bouwfonds.nl

PRODUCTIE EN COÖRDINATIE

Rutten Communicatie-advies bv, Amsterdam ONTWERP EN ART DIRECTION

Frisse Wind (BNO), Amsterdam REDACTIERAAD

Jasper de Boom, José van Dijk, Hella Hendriks, Hans Ouwerkerk, Jan Rutten, Erna Smit, Henk van Zandvoort, Friso de Zeeuw. AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE

Kees de Graaf, Jaap Huisman, Olaf Kaashoek, Dorien Kasteleijn, Ina Kuik, Hans Ouwerkerk, Marcel van Roosmalen, Jan Rutten, Gabriël Snuverink

DRUK EN LITHOGRAFIE

REGIO NOORD-WEST

Drukkerij Bakker Baarn, Baarn

Schipholpoort 64 Postbus 4376 2003 EJ Haarlem Telefoon 023 530 66 03 Fax 023 536 63 94 Email wonen.haarlem@bouwfonds.nl

Jasper de Boom, telefoon 033 253 97 85

beeld Sjouke Dijkstra

REGIO MIDDEN-OOST

De Brand 30 Postbus 1 3800 AA Amersfoort Telefoon 033 453 41 11 Fax 033 453 41 90 Email wonen.amersfoort@bouwfonds.nl

CONTACT

NAW

Grote Voort 45 Postbus 10054 8000 GB Zwolle Telefoon 038 425 44 40 Fax 038 425 44 41 Email wonen.zwolle@bouwfonds.nl

Peter van Breukelen, Sjouke Dijkstra, Barton van Flymen, Reinier Gerritsen, Deen van Meer, Paul Meurs (The Urban Fabric, Rotterdam), Nicole Segers, Don Wijns en anderen

FOTOGRAFIE

auteur Jaap Huisman

REGIO NOORD-OOST

Dit is een uitgave van Bouwfonds Wonen. Dit magazine is met zorg samengesteld. U kunt er echter geen rechten aan ontlenen. Kopiëren of citeren van (delen van) de inhoud is toegestaan in overleg met Bouwfonds Wonen.

colofon

REGIO ZUID-WEST

Poortweg 4 Postbus 75 2600 AB Delft Telefoon 015 268 08 08 Fax 015 262 33 63 Email wonen.delft@bouwfonds.nl REGIO ZUID

Vestdijk 61 Postbus 6540 5600 HM Eindhoven Telefoon 040 265 98 59 Fax 040 246 40 40 Email wonen.eindhoven@bouwfonds.nl